________________
नालंद
૧૨૧
દેવળ બુદ્ધગયાના મોટા દેવળ જેવું જ હતું. આ દેવળ ઈશુ ખ્રિીસ્ત પછીની પહેલી સદીની આખરમાં થયેલા બાલાદિત્યે બંધાવ્યું હતું (ડ. આર૦ એલ૦ મિત્રનું બુદ્ધગયા, પા. ૨૪૭ ) રસ્તાની જમણી બાજુએ ઉત્તર તરફ ડુંગરાઓ આવેલા છે તેમાંના ત્રીજા ડુંગરા ઉપર આ સ્થળ હતું એમ કનિંગ્યામ કહે ! છે કેટલાએક લખનારાઓના કથનાનુસાર આ 1 દેવળ જે જગાએ સારિપુત્રને અગ્નિદાહ કર્યો હતો તે જગ્યાએ બાંધ્યું હતું (લેગનું ફાહિયાન, પા૦ ૮૧). આ દેવળ નાલંદાના વિહારની વાયવ્ય હોઈ તેમાં બુદ્ધની મેટી મૂર્તિ આવેલી છે. હૃશાંગના કહેવા મુજબ દસ હજાર અને ઈન્સિંગના કહેવા પ્રમાણે ત્રણ હજારથી વધારે શ્રમણો ત્યાં એક જ વંડામાં બાંધેલાં છ મેટાં મકાનમાં રહેતા હતા. મકાનને આ આખો સમૂહ મળીને વિહાર બન્યું હતું અને તેમની બાંધણી હિદુસ્થાનના સુંદરમાં સુંદર મકાનોના જેવી હતી. ( ઈલિંગના દ્ધધર્મના લખાણે, પાટ ૬૫) હ્યુન્સાંગ અને ઈન્સિંગ એમણે ઘણા વર્ષો સુધી નાલંદાના વિહારમાં રહીને અભ્યાસ કર્યો હતો. બરગામ, બેગમપુર, મુસ્તફાપુર, કપટિયા અને આનંદપુર એ ગામડાઓની વચ્ચે થઈને જતા રસ્તાની બન્ને બાજુએ ઉંચા ટેકરા અને ઈટોનાં ખંડેરો આવેલાં છે. એ પાંચે ગામડાઓના સમુહને બરગામ કહે છે. આ ઉંચા ટેકરાઓ નાલંદાના મોટા વિહારને લગતા દેવળોનાં ખંડેરાના છે. આ ખંડેરની ઉત્તરની બાજુએ એક વંડામાં એક મહેટ ટેકરે આવેલ છે ત્યાં બુદ્ધની ઘણી મોટી અને સુંદર પ્રતિમા છે. આ પ્રતિમા બુદ્ધગયામાં બુદ્ધની જે પ્રતિમા છે તેના જેવી જ છે. ઉપર કહી ગયા તેમ આ મૂર્તિ બાલાદિત્યના દેવળમાં આવેલી હતી. બાલાદિત્યના વિહારની દક્ષિણે આવેલ ત્રીજો ૧૬
नालंद ટેકરે તે આ સ્થળ, કનિંગ્સામે આ વિહાર વંડાની વાયવ્યમાં આવેલા એક ટેકરા ઉપર હોવાનું વર્ણવ્યું છે. બીજી કોઈ પણ જગ્યાના કરતાં બરગામમાં ઘણું સુંદર આકૃતિઓ, તેમ ઉત્કૃષ્ટ કલાપૂર્ણ શિલ્પી નમૂના આવેલા છે. વિહારની દક્ષિણે એક તળાવ આવેલું છે. આ તળાવમાં નાલંદા નામનો એક સપક્ષ સર્પ રહેતો હતો. કરગીદ્ય પખર તે જ આ તળાવ, આમ કનિષ્ઠામ કહે છે. કુશીનાર જતાં નાલંદની પાવારિક નામની અમરાઈમાં બુદ્ધ ઉતર્યા હતા. આ જગ્યાએ પછીથી પ્રસિદ્ધ બૌદ્ધ વિદ્યાપીઠ થઈ (હીસડેવિડસના બુદ્ધનાં પ્રશ્નોત્તર, કેવદ્ધસુત, પાર૭૬ ). બરગામમાં એક સૂર્યનું દેવળ પણ આવેલું છે. તેમ જ જેનોના છેલ્લા તીર્થકર મહાવીરનું સુંદર દેવળ પણ છે. મહાવીરે આ દેવળમાં ૧૪-પજજુપણ કર્યા હતાં. એટલે કે એમણે આ દેવળમાં ૧૪ ચોમાસાંઓ વ્યતીત કર્યા હતાં (સ્ટીવન્સનનું કલ્પસૂત્ર, અ૦ ૬ ). બરગામ તે મહાવીરની જન્મભૂમિ કુડપુર જ છે આમ કહેવાય છે. પરંતુ ડો. હર્નલે એ સાબિત કર્યું છે કે કુંપુર યાને કુંડગ્રામ એ વૈશાલીમાં આવેલું એક સ્થળ હતું (હેનનું ઉવાસદસાઓ જુઓ; બૂલરનું હિંદુસ્થાનના જને, પા૦ ૨૫; સેવ બ્રુવ ઇવ પુત્ર ર૨, પા૦ રર૩ ). બરગામ એ કુડપુર છે એવા જૈનોના ભૂલભરેલા મંતવ્યથી હિંદુઓ આગળ વધીને કહે છે કે કુડપુર તે શ્રીકૃષ્ણના રાણી રૂકમણી જનમ્યાં હતાં તે કુંડીનપુર છે. જો કે નાલંદા યાને બરગામ એ મહાવીરની જન્મભૂમિ કુડપુર નથી છતાં મહાવીર ત્યાં રહ્યા હતા આમ જણાય છે. મહાવીર નાલંદમાં હાલ જ્યાં શ્રાવકનું દેવળ છે ત્યાં રહ્યા હતા. અને શ્રીબુદ્ધ તે પાવરિક અમરાઈમાં રહેતા
Aho! Shrutgyanam
