________________
नालंद
नालंद
નથી . ગંડક નદી તે જ. નારાયણ.કચ્છના રણના પશ્ચિમ છે
તરફ લખપતથી નૈઋત્યમાં ૧૮ મૈલ ઉપરસિંધુ નદીના મુખ આગળ આવેલું સરોવર વિશેષ. ( ભાગવતપુરાણ, કં૦ ૬, ૮૦ ૫). આ સ્થળ બહુજ પવિત્ર અને દ્વારિકાની બરોબરીનું ગણાય છે. ઉતરમાં માનસ, પૂર્વમાં ભુવનેશ્વરમાં આવેલું બિંધુ, દક્ષિણમાં પંપા, પશ્ચિમમાં નારાયણ અને મધ્યમાં પુષ્કર એ પાંચ સરોવર પવિત્ર
ગણાય છે. નારાણપર્વત. બદરિકાશ્રમમાં અલકનંદાના
ડાબા કિનારા ઉપર આવેલ ડુંગર વિશેષ. નાટ્સ. રાજગિરથી વાયવ્યમાં ૭ મૈલ ઉપર
પટના જીલ્લામાં આવેલું બિરમાં તે જ. ૧૩મા સૈકામાં આ સ્થળ બુદ્ધ સંપ્રદાયની સુપ્રસિદ્ધ વિદ્યાપીઠ હતું. વિહાર-ગ્રામ નામ ઉપરથી બરગાં નામ વિકૃત થયેલું છે. નાલંદ મેટું શહેર હેઈ એમાં ઘણું ઘોડા હાથી અને માણસે વસતાં હતાં. ઈટનાં વિશાળ ખંડેરેમાં ખેતરોના ચતુષ્કોણ આકાર ઉપરથી જર્નલ કનિંગહામે ૧૬૦૦ ફીટ લાંબી અને ૪૦૦ ફીટ પહોળી જગ્યા શોધી કાઢી હતી. પૂર્વે એ જગ્યાએ હોટ વિહાર હતે. અધુના કાંઈ યે નથી. આ ખુલી જગ્યામાં હ્યુન્સાંગે એક વંડામાં આવેલા આઠ ઓરડાનું વર્ણન કર્યું છે. (કનિંગહામની એશીયન્ટ જ્યાગ્રોફી, પા૦ ૪૭૦; મહાપરિનિષ્ણાણસુર, સેકેડ બુક એફ ધી ઈસ્ટ, પુ૦ ૧૧, પા૧૨ ) આમાંથી ૬ હાના વિહારની હદ આ ખુલ્લા ખંડેરિમાં જણાય છે. બિહારનાં બધાં છુટાં છુટાં મકાને આખા વિહાર ફરતી ઇંટની દિવાલની અંદર આવી જાય છે. એ દિવાલમાં એક જ દરવાજે છે, જે મેટા વિહારમાં પડે છે. ( બિલની લાઇફ ઑફ |
હ્યુન્સાંગ, પા. ૯ ). બુદ્ધના સુપ્રસિદ્ધ શિષ્ય સારી પુત્રને જન્મ અહિં થયે હતે. ( બિંગડેડની ગેડનું જીવન-ચરિત્ર, લેગનું હિયાન, પા૦ ૮૧) પરંતુ હ્યુન્સાંગના કહેવા પ્રમાણે સારીપુત્રને જન્મ નાલંદાથી આગ્નેયમાં ૪ મૈલ ઉપર આવેલી કાલપિનાક નામની જગ્યાએ થયે હતો. ભદ્રકલ્પ અવદાન અનુસાર સારી પુત્ર રાજ્યગૃહની પાસે આવેલા નારદગ્રામમાં જન્યો હતો. ધર્મપતિની સ્ત્રી સારીને કૂખે થયેલા સાત પુત્રોમાં સારી પુત્ર હાનામાં હાને પુત્ર હતો. મહાવત્ અવદાન પ્રમાણે (નેપાળનું સંસ્કૃત બૌદ્ધ સાહિત્ય, પા૦ ૧૩૮) સારીપુત્રનો જન્મ રાજગૃહથી ૪ મૈલ દૂર આવેલા અલંદ નામે સ્થળે થયો હતો. નારદગ્રામ અને અલંદ આ બેઉ નામે નાલંદા ઉપરથી વિકૃત બનેલાં હોય આમ જણાય છે. સારીપુત્રનું મૃત્યુ પણ નાલંદામાં થયું હતું ( જાતક, કે જની આવૃત્તિ, પુર ૫, પા. ૬૪, પણ પુસ્તક ૧, પ૦ ૨૩૦ મું જુઓ). સારીપુત્રના જન્મસ્થાન ઉપર શંકર અને મુદરગામીન નામના બે ભાઈઓએ સુપ્રસિદ્ધ વિહાર બાંધ્યો હતો. ( ડો. આર૦ એલ. મિત્રનું બુદ્ધ ગયા, પા. ર૩૮-ર૪ર). પણ શુભ્યાંગના કહેવા પ્રમાણે આ વિહાર શુકદિત્યે બંધાવ્યું હતું. ( બિલ, રેકર્ડ ઓફ વેસ્ટર્ન કરી, પુર ૨, પાત્ર ૧૬૮ ) પહેલા સૈકામાં બુદ્ધનું મહાયાન દર્શન પ્રવર્તાવનાર સુપ્રસિદ્ધ નાગાર્જુન નાલંદાના વિહારમાં રહેતું હતું. તેથી તે કાળે આ વિહાર મધ્ય હિંદુસ્થાનમાં મહાયાન મતની એક પીઠ બની રહ્યો હતો. ( કેશલ-દક્ષિણ શબ્દ જુઓ). સાતમા સૈકામાં હ્યુન્સાંગ આદિ ઘણું ચીના યાત્રીઓ અહીં અભ્યાસ કરતા હતા. નાલંદાનું મેટું
Aho! Shrutgyanam
