Shastratattvanirnay

Author(s): Nilkanth
Publisher: Scindia Oriental Institute
Catalog link: https://jainqq.org/explore/035255/1

Page #1

શ્રી યશોવિજયજી
Ibllekic 10%
EIEPRIECI, C14d12. ફોન : ૦૨૭૮-૨૪૨૫૩૨૨
300X285
ITAL SERIES NO. 3
नीलकण्ठकृतः
शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः SĀSTRATATTVAVINIRNAYA
OF
Nilakantha
UJJAIN SCINDIA ORIENTAL INSTITUTE
1951

Page #2

SCINDIA ORIENTAL SERIES NO. 3
नीलकण्ठकृतः
gikgazalarauit: SASTRATATTVAVINIRNAYA
OF Nilakantha
EDITED WITH INTRODUCTION
BY
Sadashiva Lakshmidbara Katre, M. A., Scholar, Prizoman and Gold Medallist of the Allahabad University; Government D. Litt. Scholar (1930-32) of tho
Allahabad University; Curator, Scindia Oriental Institute,
Ujjain
UJJAIN ŚCINDIA ORIENTAL INSTITUTE
1951

Page #3

Price Rupees Five
Published for the Scindia Oriental Institute, UJJAIN,
by S. L. Katre, M. A., Curator. Printed by: B. Manohar, MANAGER, Government Printing Press, DEWAS M. B.

Page #4

Contents
PAGES
xli
Prelace ...
||I-V Introduction...
i-xl ईषत्परिचयः ... ग्रन्थकर्तुनिवेदनम्
xlii शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
१-८६ १. प्रथमोऽध्यायः
( परोक्तमतप्रामाण्यपरीक्षाप्रकारनिराकरणं नाम ).. १-४ २. द्वितीयोऽध्यायः (परमतदूषणनिरूपणं नाम ) ....
५-२३ ३. तृतीयोऽध्यायः (हितोपदेशो नाम )... .... ....
२४-३१ ४. चतुर्थोऽध्यायः
(शास्त्रश्रद्धावश्यकताकथनपूर्वकतर्काप्रतिष्ठाननिरूपणं नाम ) ३२-३८ ५. पञ्चमोऽध्यायः
(शास्त्रस्योपपत्तिनिरपेक्षस्वतःप्रामाण्यं नाम ) ... ३९-४५ ६. षष्ठोऽध्यायः
( स्वमतदोषाशङ्कानिराकरणं नाम ) पूर्वार्धम्
४६-६६ उत्तरार्धम् .... ... ... ६७-८६

Page #5

Page #6

Preface
The intellectual, psychological and historical aspects of the Śāstratattvavinirnaya and its consequent importance even today, notwithstanding the subsequent desertion of its original cause by the author, would be amply borne out by the following Introduction. No further apology is therefore needed for publication of this hitherto hidden work.
In this Śāstratattvavinirnaya the author appears mostly on the defensive. However, the Saddarśanadarpana, his own post-conversion work, is exactly of the type of Miss Mayo's Mother India, putting forth sweeping generalisations against Hindu Religion and Philosophy on the basis of some alleged deficiencies in particulars. The Christian Mission in its anti-Hindu zeal has naturally given a wide circulation to that work just as the British Conservatives had patronised Miss Mayo's work. But while the anti-Indian attitude of the Churchill group has now almost cooled down with the dawn of Indian independence, the Christian missionaries still seem to be harping on their old tunes. In his foreword to the recent 1950 edition of the Şaḍdarsanadarpana, Rev. P. John of Patna states:
" षड्दर्शनदर्पण की अन्तिम छपाई सन् १९१५ ई. में हुई i...... पिछले ३५ वर्षों में कतिपय आश्चर्यजनक घटनाएं संसार के सभी

Page #7

IV
देशों में घटी हैं जिनका फलस्वरूप यह हुआ है कि देश-देश के जातियों तथा समाजों में कायापलट हो गयी है।
हमारा देश १९४७ की १५ अगस्त को स्वतन्त्र हो गया ।...... देश के स्वतन्त्र होते ही नाना प्रकार की जातीय तथा सामाजिक समस्याएं उठ खडी हुई। देश की प्राचीन संस्कृति के पुनरुत्थान के लिये नाना प्रकार की योजनाएं बनने लगी ।........प्राचीन देशीय संस्कृति के प्रचार तथा प्रसार के लिये जैसा जिस व्यक्ति और संस्था को सूझा वैसा उन्होंने करना आरम्भ कर दिया। इसी प्राचीन संस्कृति के पुनर्विकास के संबन्ध में कहर (orthodox ) हिन्दुओं की संस्थाओं और कई व्यक्तियों ने वेद और दर्शनादिक संबन्धी शिक्षाओं एवं प्रथाओं को प्रचारना आरम्भ कर दिया है।
पूर्ववर्णित दशा से जो वातावरण उत्पन्न हुआ है उसके विचार से उचित जान पडता है कि यह पुस्तक फिर छापी आए ।........
यह पुस्तक मसीही प्रचारकों और पादरी महाशयों के लिये बड़ी गभदायक प्रमाणित होगी।"
Thus the new edition of the Saddarsanadarpancı has boon flung by the missionaries as a weapon to challenge the present stray attempts for revival of India's ancient culture ! Is it not therefore now proper and opportune for the world to learn also what this very author bad said in the matter before he embraced Christianity ! The alleged divino revelation to which the missionaries had attributed his sudden chaage of heart need not engage today's critics as it was not passed as genuine even by his own younger brother and other contemporaries (vide the Introduction).

Page #8

In respect of this publication, the Institute is mainly indebted to Sri Bhau saheb Katre of Banaras from whom two basic MSS of tbe work have come as presents to the Institute's Manuscripts Library and who also kindly allowed the third MS in his possession to be utilised in the edition. My sincere thanks are also due to Dr. H. R. Diwekar, Controlling Officer of the Institute, for his valuable suggestions in my editorial task and to Pt. Gopi Krishna Shastri, my colleague at the Institute, for preparing the preliminary Press copy of the text.
Scindia Oriental Institute,
UJJAIN 7-4-1951.
Sadashiva L. Katre

Page #9

Page #10

INTRODUCTION
In my paper "Šāstratattvavinirņaya: the Work and
its Author” published in the March The Work 1942 issue of the New Indian Antiquary
it has been shown that the Šāstratattvavinirnaya is a work by the well-known Pandit Nilakantha Sastri Gore alias Father Nehemiah Goreh (=N) and that it was composed by him about four years before his conversion by way of refutation of the doctrines of Christianity and defence of the tenets of orthodox Hinduism, most probably as a rejoinder to John Muir's Sanskrit work entitled Matapurikșă.
The Śăstratattvavinirnaya consists of 784 anustubh
verses divided into six chapters of Short Synopsis varied dimensions. The contents of
each chapter, which can be discerned grossly from its title noted in the respective colophon, may be outlined here very briefly. Chapter 1 opens with the author's obeisances to
God Visņu and to his father Sivarama Chapter 1 and mother Girija and short prologue
wherein he mentions his own name ( =Nilakantha) and the title of the present work. Then the author sets to deal with the question whether the creed of Christianity is worth accepting or not. In the
1. NIA, Vol. IV, No. 12, Pp. 397-413. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat

Page #11

INTROSUCTION
course of a short discussion he examines the so-called rational mode of Christian missionaries (adopted in the Matupariksa) of sifting the divine character or otherwise of a particular creed and logically dismisses their conclusion that Christianity is a creed of divine origin. By way of furnishing an illustration of the
author's style, the arguments in this Sperimen of the
of the discussion may be noticed here briefly. Author's arguments
The veterans of Christianity lay down that a creed to prove itself to be of divine origin requires its original promulgator to be endowed with divine and supernatural powers such as have been observed by eye-witnesses, have been successfully tested by adrersaries and have been recorded by contemporary authors in their works; and they force the conclusion that their own religion is of divine origin since it satisfies all these requirements. However, our author denies a logical validity to the conclusion on the ground that no part of the premises can be established logically. How can we in the present age decide that Jesus Christ who flourished centuries ago was really endowed with divine and supernatural powers ? The statement that the so-called powers in the prophet had been marked by eye-witnesses and had been successfully tested by his adversaries cannot be accepted except on the evidence of the myths recorded in the New Testament. Are we to accept everything in that scripture as true ? If that be the case, where lies the necessity eren of the testimony of those myths since the desired conclusion can be dictated straight by the direct statements to the

Page #12

INTRODUCTION
iii
effect in the scripture ? Cannot a scripture bent on falsely assigning a divine origin to its creed invent unreal and imaginary myths and counter-myths to support its statements ? The argument that the events of the myths had been recorded simultaneously with their occurrence, too, cannot be pressed too far. How are we to ascertain that the so-called observers observed scientifically and recorded truly the prophet's miraculous feats, unless we rely blindly on the statements of the scripture itself ? Why are the chances of misconception or mis-statement denied only in the case of these recorders and not in that of the other contemporaries who to the last did not incur any faith in the prophet's so-called powers and capacities? Even today we find several wise and learned men readily accepting as real various mysterious myths which, as a matter of fact, are unreal in themselves and are coined only freshly, but that does not go to prove that the myths are real To say that the creed is of divine origin because others accepted it even at the cost of several hardships and sacrifices is no argument: We find that people are prepared to undergo hardships and make sacrifices even for a fruit that has no direct testimony for its existence, simply due to their faith in it. Vide, for instance, the case of people committing suicide at Allahabad (with a view to attaining salvation or desired birth subsequently). In Chapter 2 the author refutes the Christian
missionaries' argument that Hindu Chapter 2
systems of Philosophy are false
inasmuch as they contradict each 1. Vide also the author's owI explanatory note on II. 14.

Page #13

ir
INTRODUCTION
other and abound in flaws. His main point is that the Heaven's sense as embodied in the Hindu Śāstras is very deep and generally incomprehensible and it cannot be dismissed simply because ignorant or inconversant people find fault with it. He then shows that far more serious flaws are found plentifully in the Bible which he logically proves to be a work of purely human composition. He finds fault with the treatment in the Bible of a number of problems, e. g., necessity of belief in Christ's divine powers as the only means of salvation, the fate of non-believers and ignorant persons after death, blind and other sorts of crippled persons being restored to their eyesight and other respective senses by Christ simply due to their faith in him, non-eternal character of soul and non-recognition of past and future life and action, Christian conception of God, God's creation of the world and worldly beings and the mode, motives, etc. relating to the same, His conferment on men of intellect and freedom of will and action which often lead them astray and prove impediments in their way of bliss, thereby contradicting the conception of God as all-knowing, all-compassionate, etc., the cause and purpose of human suffering, punishment to sinners and non-believers, the Satan's evil operations on human mind, advent of sin and evil on the earth and absence thereof in the heaven, conception of salvation as enjoyment of celestial pleasures, non-recognition of salvation etc. in the case of birds and beasts, etc., etc., and demonstrates logically how rationality really goes with Hindu Metaphysics and not with Christian Meta
1. Ct. St. Matthew 9, 17, etc., St. Mark 5, 7, 8. etc., etc.

Page #14

INTRODUCTION
physics. He does not fail to remark that the Bible passages discussed by him are selected simply by way of illustration and that, strictly speaking, not a single passage in that scripture is logically free from flaws.
Chapter 3
In Chapter 3 the author states that genuine scriptures relating to God or deriving their origin from God are generally pregnant with deep sense and hence incomprehensible to human intellect in their entirety. The Hindu scriptures (viz. the Śrutis, the Smṛtis, the Puranas, the Darsanas, etc.) are of the same type and one should not indulge in finding fault with them, for, human reason in itself is quite incompetent to judge them. One must view with faith alone the myths recorded and the rites prescribed therein and must not question their merit, propriety or authenticity. It is not possible for a layman to discern exactly the Almighty's object behind performing some mysterious feat or promulgating a particular religious code with a view to human welfare. In the case of the Bible, too, the charge of improbability can be levied against several myths. e. g. the dialogue between Eve and the serpent1; mutual inconsistency is found in several passages, e. g. narrations of various genealogies, etc.; unscientific treatment is met with at many places, e. g. attribution of the feature of revolution or rotation to the Sun', etc. The reason why the dubious passages are not so numerous in the Bible as in the Purāņas is that its bulk as also its number of myths is extremely small. All the divine
1. Genesis 3.
2.
Vide the author's own note on III. 6

Page #15

INTRODUCTION
scriptures, notwithstanding the difference in their treatments, unanimously aim at enhancing men's addiction to God. It cannot be that salvation is attainable only by the mode prescribed in the Bible; in fact, God is equally concerned with the weal of all countries and nations, whether Christian or non-Christian. The Christians are at liberty to place their faith on their own scriptures but they have no business to condemn the Hindu scriptures which can be understood truly only when the original sense and spirit behind them are grasped. It is in the fitness of things that scriptures dealing with God who is Himself undefinable should be of a very serious character and consequently unintelligible to ordinary persons. In fact, they become quite intelligible and marked with logical sequence when they are perused by enlightened persons with faith and in the light of their original sense and spirit. On the other hand, the Christian scriptures relating to God are evidently not divine as they are quite easy to grasp and reveal the raw intellect of their obviously human authors.
The author then alludes again to the deficiencies in Christian Metaphysics and Theology and defends the Hindu customs of idol-worship and utterance of God's name. Further on, however, he says that it may be that God originally published His own Philosophy in its entirety and true form in India which was full of enlightened people and later on imparted in the Christian and Islamic countries only such part-true forms of His worship as could be picked up by their less intelligent inhabitants. Finally he appeals to the an

Page #16

INTROLUCIION
rii tagonists of Hinduism to peruse the Hindu scriptures with faith alone whence all doubts and misgivings concerning them would surely disperse. Chapter 4 is devoted mainly to show in detail how
Sraddhā (=faith) alone is essential in Chapter 4 dealing with religious scriptures and
how Tarka ( =Wordly and conjectural reasoning) is quite foreign to that field. The author shows elaborately and with the help of illustrations how arguments after arguments would rise up in a limitless manner, and religion, along with all its ensironments, viz. God, divine worship and other rites, the heaven and the hell, etc., would lose itself into nothingness as soon as one resorts to Tarka which, though itself based on no other footing than the fickle and fallible human intellect, strikes at the very root of religion. However, the author says in agreement with Manu, it is not improper to employ Tarka concurrently with the Vedas and the Sāstras with the object of gaining proficiency in religion and in matters concerning it. Finally the author remarks that vise Hindus cannot relax their faith on their age-long religion although ignorant missionaries relying solely on Tarka raise grare issues against it and he appeals to his co-religionists longing for their own well-being to continue unhampered their implicit faith in their own scriptures, which by all means are the best of their kind in the world. In Chapter 5 the author says he would put forth
(in the next chapter ) his lines of Chapter 5 reasoning (=upapattis ) to justify such
matters of Hindu. Šāstras as though

Page #17

viii
INTRODUCTION
quite valid are difficult to explain. However, the scriptures are themselves a self-evident proof and are not in the least dependent on reasoning for their establishment. In fact, reasoning exists for the scriptures and not the scriptures for reasoning! One must take for granted their entire statements and employ reasoning only to establish them and not to refute them. Nothing of religion can be established if religious scriptures are made to depend on pure reasoning, but once their self-validity is accepted primarily, harmonious reasoning may be profitably employed with the help of illustrations etc. to justify various matters concerning religion. As regards his proposed lines of reasoning to justify a few apparently dubious matters in the Hindu scriptures, the author says that they are presented by him because they appeared appropriate to his mind and not because they are final in their own form. In case some of them are found to be faulty, intelligent persons should replace them with others more appropriate and faultless but should not use them as a means to condemn the scriptures themselves on their account.
Chapter 6 is the lengthiest and is divided into two halves. In the first half the author puts forth his promis
. ed solutions of a number of dubious Chapter 6: First Half
and vexed problems pertaining to orthodox Hinduism. The more impor
1. Vide V. 32-53, etc. wherein the author shows, by way of illustration. how several passages in the Bible, too, would have to be dismissed if they are put to pure logical test.

Page #18

INTRODUCTION
is tant of the solutions are briefly as follows:— (i) As to why there is such a large host of Hindu schools of thought contradicting each other and bewildering the seekers of truth, the author says that there is, in fact, no real conflict among them as regards the final aim. All the schools unanimously hold that the correct and accurate knowledge of the Supreme Self is the only means of salvation. Of course, it is mainly the Vedānta system that imparts that knowledge in its true and exact form. Still, other schools and systems (Sāòkhya, Nyāya, Saivism, Vaisnavism, etc.) were created by the Almighty for the benefit of persons of inferior quali. fications, talents and tastes that are unable to pick up or follow the lore of Vedanta. These secondary schools and systems lead their followers by various paths; roundabout though easier, thereby improve their qualifications etc. and thus render them fit and competent enough for the acquisition of perfect knowledge as imparted by the Vedānta. Thus all these schools and sys tems, passing by different and mutually opposed roads, ultimately reach the same goal as the Vedānta, though after considerable delay. Since their mutual conflict is finally resolved into nought and since men can without any difficulty take recourse to any one of them suited to their qualifications etc., no harm as such accrues to Hinduism on their account. (ii) As to the exclusive exaltations of particular deities in the various sectarian systems, the author says that all through these one and the same God is dealt with under the garb of various distinguishing attributes, of different choices but really having no concern with, or effection, God Himself. It

Page #19

INTRODUCTION
is an established practice of the wise to take recourse to unreal descriptions (as in the case of stating that the moon is on the branch of a tree or on the top of a mansion ) for explaining subtle matters, and hence their employment cannot render the divine Hindu systems human or false. (iii) As regards the deviations in the narrations of myths in the various Purāṇas etc., the author says that they are due either to Kalpabheda or to Arthavāda. Many a time the so-called conflict in the passages is only apparent and it disappears as soon as the veiled sense in the passages is grasped with the help of logic. (iv) Answering the charge that the various Vedic works differ with each other from the point of view of language and style, the author says that he finds the language and style to be one and the same through all the Vedic Samhitās, Brāhmaṇas and Upanişads, except in the case of a few Atharvan Upanişads' which are obviously not genuine. If the language and style of the Samhitas and the Brāhmaṇas appear sometimes to sound different from those of the Upanişads, it is due to their subject, and not their authorship, being different. If a scholar were to write a work on Vyākaraṇa and another work on Nyāya, the style, though his own, would seem to differ in each case. (V) The allusions in the Hindu divine scriptures to comparatively late events are obviously due to the all-knowing and all-foreseeing character of their author yiz. God and to the ever-rotating character of the cycle of worldly events. (vi) Prayers, oblations, etc., though addressed or offered to minor Deities (e. g., Indra, Agni, etc. i, all
1. The author probably has in his inind the popular Upanişads like tho Ganapatyatharvasirşa, etc.

Page #20

INTRODUCTION
si
ultimately reach the Supreme Gol (viz. Viņņu), who pleased at their merits, has appointed them to function as His esteemed agents in the ritualistic worships. (vii) The charges levied by critics against Krsna's character as God are refuted. There could have been no immoral motive behind Krsna's sports with the Gopis in his borhood, and the Purāṇic stories relating those sports are found invariably to promote pious devotion and not immoral practices among people. Moreover, Kļņa nerer indulged in those sports after he was inVested with the sacred thread, whenceforth his entire activities were directed towards the propagation of Dharma alone. The statements in the Vişnupurāņa etc that Krsna was only a partial incarnation of Supreme God, etc. are not meant to be taken literally. (viii) The measurements of Akāša, Pșthyī, etc. recorded in the Purāņas are not to be taken in their literal sense. They only mean that the Creator of those huge substances who is the main theme of the Purāṇas is immeasurably huge. (ix) The caste-system laid down in the Sistras is not faulty or irrational. Persons, as a result of their good or evil deeds in the past lives, come, reasonably enough, to be born in their subsequent lives as Brīhmaņas. Ksatriyas. Vaisyas or Sūdras. (x) The nonVedic Smộtis have been purposely created by the Almighty to be imposed, by way of punishment, on per sons of base tastes and vile temperaments who are easily deluded into the snare. Pious and enligbtened minds, however, discard or evade them, atonce detecting the Almighty's motire bebind creating them.

Page #21

xii
INTRODUCTION
In the second half the author furnishes a brief,
yet lucid and vivid, exposition' of Chapter 6: Second Half Half the (Advaita! Vedānta Philosophy and
demonstrates logically and with the help of illustrations how the entire structure of that divine system is built on a most rational and unshakable foundation.
In both the halves of Chapter 6, as elsewhere, the author incidentally points out several deficient passages in the Christian Philosophy and tries to prove on comparison how the corresponding treatment in the Vedānta and other Hindu Darsanas alone is tenable. He concludes after making an appropriate eulogy of Hindu Religion and its scriptures and noting the date (Śaka 1766=c. 1844-45 A. C.) and place ( Kāsi=Banaras) of his composition of the work,
The Šāstratattvavinirnaya is thus a work by a
talented Banaras Pandit of much Brief Review afshe work religious zeal who had not only mas
tered the orthodox Hindu systems of Philosophy and other branches of learning but had also studied closely and critically the Old and New Testaments of the Bible and had also acquainted himself with the elements of modern sciences as current in his time. His excellent command over Sanskrit3 is displayed
1. Vide also the author's own explanatory note on VIb. 153. 2. Vide Vla. 153ff., 184ff., VIb. 281f., 86ff., 91ff., 104ff., 141ff., etc.
3. The fact that the author was then only a youth of nineteen adds fur. ther significance to this feature.

Page #22

INTRODUCTION
xiii
abundantly in the work and his thorough grasp of the Hindu Śāstras, especially the Advaita Vedānta and Nvāya-Vaiśesika systems, is marvellous. His style. though occasionally marked with rhetorical repetitions. is fluent and lucid and his treatment vivid and elegant. Although he generally treads the stock path of old-type Pandits, his lines of arguments and counter-arguments are tolerably critical and one can easily follow them as he very often makes use of appropriate illustrations to explain his points. Numerous passages like—
न स्वत्वत्यन्तगम्भीर आशय: पारमेश्वर: | अल्पबुद्ध्यर्पितैद बस्त्यक्तुं युज्येत सर्वथा ॥ ( II. 2 ), भवद्भिरपि तर्केण यदि दोषाः प्रकल्पिताः ।
तावता ब्रूत किं त्याज्य एष पन्थाः सनातनः ॥ ( IV. 56 ), तस्माच्छुद्धतमं शास्त्रं वैदिकं मङ्गलावहम् |
क्षुद्रबुद्धिसमुद्भूतैर्न त्याज्यं दोषसंशयैः || ( V2 a. 202), इदमत्यन्तविमलं खलु वेदान्तदर्शनम् ।
स्वबुद्धिकल्पितैर्दोषैर्न त्यक्तुं युज्यते कचित् ॥ (TI b. 159 ), हन्तास्मदीयं शास्त्र ये त्यजन्ति लघुदर्शनाः ।
दोषाभास|कुलहृदस्तेभ्यः खिद्याम्यहं भृशम् ॥ (VI b. 179 ), ete.
reveal that the author was sorely distressed in his heart at the migrations of his co-religionists into the fold of Christianity as the result of strenuous antiHindu preachings of Christian missionaries, supplemented by their own ignorance, and that he wrote the present work as a genuine measure to put a check to that sort of affairs. It will have to be granted that ` herein the author has at his own inspiration made and

Page #23

xir
INTRODUCTION
put on lasting record a strong rationalistic case for Hinduism against Christianity.
However, our knowledge regarding the author
and his environments would remain Ralical Change
awfully incomplete if it stopped only in the Author
with what the Šāstratattvavinirnayo states or suggests in the matter, for, N is known to hare revolted against himself and to have, only four years later, actually embraced Christianity to prove a most formidable antagonist to his original faith for the rest of his life! The following brief account of N is based on a short Hindi biography of Ni published by the Christian Literature Society for India, on other published sources, and also on some divergent details gathered by me personally from some descendants of his ex-relations and other conversant persons at Banaraz and other places.
N was born on 8. 2. 1825 in a Citpārana Brāhmaņa
family of Mahāristra surnamed Gore His Earlier
that had inigrated first to BundelCareer
khand and later on to Banaras. His father Sivarāma Pant Gore was one of the five sons of Dinakara Pant Gore who was a retired Dewan of Nawab Ali Bahadur of Banda. Many other members
1. Life of Father Goreh—ofoca di Tiai al fica para, 2nd edition, Allahabad, 1927. Late Rev. A. Russel Graham of the Canadian Mission, Ujjain, took the pains of kindly procuring a copy of this book for me in 1941. I have shown in my paper in the NIA that the reckoning of time as also the recording of dates in this biograpliy is sometimes inaccu
rate or gro98."

Page #24

INTRODUCTION
ХУ
of this Gore family, too, previously or subsequently held high offices under rulers of various small states in Bundelkhand including the Peshwas of Chitrakot who were interned at Bareilly after the Mutiny of 1857. N's mother Girijā Bai, too, hailed from an aristocratic Citpāvana family surnamed Dámle holding a small jagir at Kāšīpură in Bundelkhand. N was invested with sacred thread c. 1833 and since then he began to perform with ardent devotion the rites and worships ordained for Brāhmaṇas. C. 1837 he was married to his first wife Pāryati Bai who, however, died after a few months. He had to lead subsequent six or seven years as a young widower until in 18411 he married his second wife Lakşmi Bai. He began his studies in Veda and Sanskrit in his very childhood and as a very shining student attained proficiency in Vyākarana, Nyiya-Vaiseşika, Vedānta and other Darsanas and in other branches of oriental learning, too, at an early age. He also simultaneously picked up English. Urdu and Bengali. besides, of course, Marathi and Hindi, and versed himself in the available important literatures of all tliose languages. For some reasons he disapproved of the Deity” that was hereditarily worshipped in the family
1. It appears that N's second marriage took place in this year after he had commenced the composition of the Sāstratattvarinirnaya since cherein we meet passages like II. 111ff. (HAITIFİ Thara!zulaकम् । तनिरासात्तन्निरास इत्येतदपि निश्चितम् ॥ बढ्यः सन्ति स्त्रिया लोके न तन्नाशेन naglo i facharaphar af g aaratT:CATÒ Il etc.) speaking indirect ly for the author's state of bereavement at that time
2. The Hindi biography mentions Mahadeva or Śiva to be N's old family-deity. However, all the present members of this Gore family say that their hereditary family-deity is Bhairava-Jogeivari

Page #25

xvi
INTRODUCTION
and himself became a staunch devotee of God Visņu1 in supersession of that Deity. This aroused adverse criticism among his acquaintances, some of whom went so far as to forecast that N would convert himself into a Christian some day!
The Christian Mission of Great Britain was allowed to land on the soil of British India only about the first decade of the nineteenth century. But since then within a very short period it spread the network of its multifarious activities throughout the country. The authorities of the East India Company that had gradually swallowed the various parts of India one after another by 1818 were now finding it hard to digest them calmly on account of their religious, social, linguistic and other sorts of foreignism to the country, mutual differences in all these respects prevailing among people of different provinces and obstinacy of members of government service, especially of military service, drawn from the two major communities against obeying new laws and orders violating their age-long religious customs and practices. The Company therefore decided to put an end to the nationalistic individuality of the Indian people and generate among them attachment to Britain and the British by adopting all possible measures, many of which were incompatible with the Company's previous policy of non-intervention in religious and social affairs of the subjects. Thus, in supersession of all the Indian
Company Government and Christian Mission
1. Cf I. 1, 3, VIa. 136ff., VIb. 165, etc., which bear testimony to N's close attachment to Vinu or Krena.

Page #26

INTRODUCTION
xvii
languages, English was now adopted as the Court language and medium of instruction for the whole of India. Laws striking at the religious beliefs and social customs of the major Indian communities were enacted one after another with the main aim of tightening the British grip of India, though declaredly for the welfare of the Indians, and they were enforced everywhere with all strictness. The new rulers now also felt that their task ahead would be rendered considerably easier if the two major religions of India were forthwith uprooted and replaced by their own faith, viz., Christianity. Enthusiastic co-operation in respect of steps in this direction naturally came from the missionaries, who were at this juncture extremely elated at their kinsmen's late sweeping successes in Christianising the ignorant aboriginal masses of the Continents of Africa and America.
nise India
Steps were accordingly commenced per a cleverly drawn semi-secret plan which not only Plan to Christia- involved country-wide preaching propaganda, fair or foul, by the missionaries but also meant to take full advantage of social splits and loopholes, conventions and prejudices based on superstition, and weaknesses of reason and sentiment prevailing among the Hindus and the Mohammedans, especially the former. All State aid to temples and mosques was stopped abruptly and huge funds from the State Exchequer were showered on churches and their bishops. High social status, State employment on high salaries, and other sorts of social and pecuniary attractions were allowed to be associated with converShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat

Page #27

xviii
INTRODUCTION
sions of Hindus and Mohammedans into Christians. In the case of disputes of converted persons with their unconverted kinsmen in matters of estates, wives, children, etc., the government usually sided with the former and managed to frame necessary fresh laws to suit its convenience in this respect. Clergy men were employed to attract street people in civil areas and to keep engaged during idle hours the illiterate sepoys in military lines with their sermons and lectures praising Christ and his religion and abusing Hinduism and Islam and their deities, prophets, etc. Numerous missionaries were also recruited to the high posts of military colonels and commanders and they freely carried on their conversion propaganda among Indian soldiers almost undetected. Parties were occasionally arranged in military barracks at the close of which the missionary commanders or clergymen used to step in to disclose the prohibited nature of the dinner items and on that account to declare all the Indian partakers to have been Christianised. Deliberate use of cow and pig fat in the notorious new cartridges, along with order to bite off their greasy portion with teeth instead of tearing it away with hands as previously, ultimately leading to the Sepoys' Mutiny of 1857, was one of the last secret steps taken by the rulers in this direction. Most of the government share in the execution of
this plan was supposed to be secret Evidence for
and when vehement criticism anRulers' Motives
peared, the rulers used to rush forth to disown government participation or at least to deny the alleged evil motives behind the action criticised. For

Page #28

INTRODUCTION
xis
several years even the use of cow and pig fat in the 1857 cartridges, nothing less than the suspected motives behind it, was flatly denied by the rulers, but late research of old records has now actually produced the contractors' agreements, tenders and bills in respect of supplies of both sorts of fat to the Dum-Dum factory. The government's intentions in these respects have sometimes abruptly leaked out through the tongues and pens of some topmost authorities Thus Macaulay, who had a great hand in the framing of a major portion of the government scheme in this respect and was therefore well aware of the rulers' motives behind it, wrote in 1836: "It is my firm belief that, if our plan of education is followed up, there wouid not be a single ido lator in Bengal thirty years hence."1 Mangles, the Chairman of the Directors of the East India Company, said in the House of Commons in 1857: "Providence has entrusted the extensive empire of Hindusthan to England in order that the banner of Christ should wave triumphant from one end of India to the other. Everyone must exert all his strength that there may be no dilatoriness on any account in continuing in the country the grand work of making all India Christian." Some colonels and commanders declared even through newspapers that they bad entered the army with the express purpose and object of destroying the Sepoy's religion. The Commander of Bengal Infantry wrote in a Government Report that he had been continuing
1. Macaulay's letter to his mother dated October 12, 1836. These quotations along with several additional pertinent details would be found culled together in V. D. Savarkar's The Indian War of Independence (Bombay, 1947). Pp. 53-66, and in sereral other recent works dealing with the causes of the Mutiny of 1857.

Page #29

XX
INTRODUCTION uninterruptedly for twenty-eight years the policy of Christianising the military and that it was a part of his military duty to save the souls of heathens from Satan! However, as a result of the events of 1857, the government itself and its policy pertaining to religious and social matters of the Indians and its association with the missionaries' activities underwent considerable modification amounting almost to State neutrality in religious affairs of the subjects.
When N was in his teens, the streets and ghāts of
Banaras had already been accustomed Reaction on the
the to resound with the missionaries' Author
harangues showering poisonous abuse on Hinduism and its deities Rāma, Kršņa, Śiva, etc., beside their very temples The harangues, of course, caused headache to the Hindus generally, but usually were not challenged or controverted on the spot by literate residents either out of indifference or fear lest they should offend the missionaries' patrons, viz., foreign rulers. The sensitive heart of N, however, refused to keep silent and he set forth to challenge the missionaries and refute their anti-Hindu preachings. In the course of these movements, he ultimately met Father Smith, the then chief of the missionaries at Banaras, and commenced critical discussions with him on some obviously weak points of Christian Metaphysics. The discussions continued for several days and months and always terminated with a wordly victory for N. Smith, finding himself unable logically to stand N's critical challenges in all those meetings, ultimately used to
remark that the Old and the New Testainent of the Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat

Page #30

INTRODUCTION
xxi Holy Bible were meant to be perused not critically but in a strain of faith.
Even subsequently N continued to meet Smith
very often. In one of these meetings, Composition of this Vork
" early in 1814, Smith presented to
him a copy of John Muir's Mataparikṣā. N went through this Matupariksā closely, prepared in a few months his Sanskrit refutation of the same, which is in all likelihood this very Śāstratattvavinirnaya, and handed over its final MS to Smith for being forwarded to John Muir. Whether the MS. ever reached John Muir is not known.
Smith, like some other Fathers of his generation
.., imported in India, was indeed a practiThe Author Mesmer
se cal psychologist. Very soon he discovered to himself that N was just the type of Indian the Christian Mission in India needed very badly to attract higher class Hindus into its fold. He therefore encouraged N to repeat his visits often and again, notwithstanding the wordly defeats he himself had to suffer in their course, and ere long succeeded in entrapping the fish in his net. In a few months N was completely mesmerised by the Father's sweet and charming manners and most cordial and attractive surroundings, which at once stood in marked contrast with the stern and dull atmosphere prevailing at his home and that of jealousy and selfishness prevailing in his society. Notice or reports of dedicatory carriers of the European missionaries attending on poverty-stricken or forlorn people suffering from abhorrent infectious

Page #31

xxii
INTRODUCTION
diseases and epidemics, too, added immensely to this mesmerism. N began to feel extremely uneasy when away from Smith and his surroundings. Smith also used to take him to the Collector and other Englishmen of Banaras, who in the course of their talks, while ealogising Christianity and its rites, also used to point out that the Christian Mission offered much more scope for N's brilliance and acquisitions than the Pandit society of Banaras which contained numerous rival candidates with equal or superior acquisitions. Whatever be the real cause, by c 1847 N completely surrendered his Hindu reason to Smith and began to utter publicly that Hinduism was all folly and ignorance aud Christianity alone was the true and divine faith, notwithstanding all that he himself had said and written previously! After some time he made no secret of it that he was soon going to get himself actually baptised. This sudden and radical change of mind was attributed by the Sastrin and the missionaries to a nystic divine revelation said to have occurred to him lately through a mental restlessness which ceased only when he decided upon his conversion !
N's aged father, uncle and all other relations and
acquaintances tried their utmost for a T'he Author's Conversion
year to dissuade N from this departure,
but failed. In the face of extreme opposition and hostile demonstrations both in family and in society, Nīlakantha Sīstrī Gore got himself baptized on 14. 3. 18 8 in the church at Jaunpur near Banaras and received the new name Rey. Nehemiah Goreh. The venue of the baptizm ceremony was fixed at Jaunpur

Page #32

INTRODUCTION
xxiii
instead of at Banaras under advice of the Collector of Banaras and Smith, who had at that time proceeded to England on short leave, with a view to evading further delay and untoward incidents. When in 18+9 N returned to Banaras after spending about a year at Jaunpur, the Collector along with other Englishmen and Indian Christians went forth to accord a warm reception to N.
To his society N was a closed chapter since the
... day of his baptism. His family actuFates of his Father and Wife
ally performed the ghațasphuţa rite to
formally break its link with him. The entire affair was a terrible shock to his father, who since then abdicated all worldly contacts, left Banaras for other places of pilgrimage and ultimately died at Hardwar in 1861. Before he left Banaras, he had been preached upon many times by N to embrace Christianity.
N's wife Lakşmi Bai has a still more woeful story to tell. She was quite opposed to N’s conversion and, though a girl of fourteen, had exerted her mite to prevent N from acting per his resolve. Subsequently, she was living mostly at her father's house which, too, was at Banaras. N, on his return from Jaunpur, sent repeated calls to her to join him at his new residence, but she persistently refused. Then he tried through a law court, but failed. The Collector of Banaras one day took N along with some English missionaries to her residence and tried to prevail upon her parents to agree to the reunion, but to no purpose. In the presence of all those Englishmen, Lakşmi Bai
vehemently rebuked N for what he had done and refuShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat

Page #33

sxiv
INTRODUCTION
sed to stoop so low as to rejoin him now. Then after some time at the Collector's private advice N and his party took recourse to a very strange and perfedious device. They took out a quick procession with music band consisting of over twenty English missionaries and Indian Christians with N garlanded seated in a palanquin. The procession after crossing all the distance halted before the house of N's father-in-law. While the elderly male members of the house were away, some members of the procession at N's instance made a surprise raid inside. Lakşmi Bai, who was busy with her grinding wheel on the third storey, was captured unawares by them, who, to put down her religious sentiment once for all, spat on her person and dragged her downstairs to be seated beside N in the palanquin. The procession then made a hasty return march meeting with little resistance in the way especially as the Collector had picketed police constables to avert any serious clash in the streets. As soon as the procession reached back N's residence, Lakşmi Bai's father rushed forth along with some companions to protest and take her back. Lakşmi Bai who had been frightened to dumbness soon grew conscious of the situation and under the circumstances declined to go back with her father. Her father's subsequent petition in the matter, too, was dismissed by the Collector at his court held on a delayed date at his own bungalow where she, surrounded by N and the whole party of English missionaries and Indian Christians, stated that she would not desert N any more. She then lived with N and in about a year gave birth to a daughter. However, she

Page #34

INTRODUCTION
XXV still refused to embrace Christianity and all the while evaded N's insistence for the same. Ultimately N got her forcibly baptised on 1.12.1853! This forcible baptization, even more than her treacherous seizure from her father's home, so much shocked her that she did not survive it even by three days and breathed her last on 3.1.21853.1
Now to turn to the main theme. From the day of
his conversion N dedicated himself His Unique Ser exclusively to the cause of propagavices to Christian
tion of Christianity in India and Jission
spent the remaining forty-seven years of his life in preaching, most zealously and in various capacities, for Christianity and against Hinduism and other faiths. His missionary activities were not confined to one place but lay at Banaras, Bombay, Poona, Mau, Indore, Ahmednagar, Kanpur, Calcutta, Jubbulpore, Nagpur, Chanda, Ranchi, Panchahaud, Pandharpur, Sholapur, Delhi, Amritsar, Dehra-Dun, etc., etc., in an age when many of those widely distant places of the country were not connected with each other by railways. He also crossed swords on behalf of Christianity with promulgators of new Indian faiths like Dayānanda Sarasvati of the Arya-Samāja, Keshaya Chandra Sen of the Brahmo-Samāja, several leaders of the PrarthanaSamāja, etc. In the early years, the fact that N prior to his conversion belonged to the learned Pandit society of Banaras immensely enhanced the attraction of his
1. All these dates are taken from the Hindi biography and they indirectly confirm the story of the tragic demise of Lakşmi Bai and other details gathered from various well-informed aged persons of Banaras and other places.

Page #35

xxvi
INTRODUCTION
elaborate propagandistic sermons wherein he used to stress loudly that it had been divinely revealed to him that Christianity was the only true religion and it was opportune for all Indians, with a view to saving themselves from the Heaven's fury, to discard their misleading religions, Hinduism, Islam, etc., and embrace the true divine religion, now that it had arrived in India. In response to his learned preachings, not only several thousand illiterate or common Hindus, but also many eminent persons of learning and culture like Panditā Ramā Bai of Poona, Pandit Kharay Singh of the Panjab, etc., as also some learned Maulvis, Parsis, Israels, etc. got themselves converted to Christianity. By his constant studies he added immensely to his knowledge of Western Philosophy, especially as he hail gained proficiency lately also in Greek, Latin and Hebrew.
However, in a few years his preachings ceased
attracting cultured Hindus to the Attraction
banner of Christ due to vigorous counVanishes
ter-propaganda started by new reformist Schools like the Arya-Samāja and strenuous intellectual resistance offered by new rationalists. social reformers and progressive leaders of the orthodox Hindu community. Among the last-mentioned ones. special mention should be made of Krsna Šāstri Chiplunkarl of Poona who ably vanquished N in a series of
1. Vide के कृष्णशास्त्री चिपळूणकर यांचे चरित्र prefixed to the Marathi translation of the Arabian Nights' 'Entertainments 3 i urvata to a
FAT for Tier (Poona, 1927 edition), Pp. 3-4. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat

Page #36

INTRODUCTION
kuvii learned and rational public debates and took great pains to impress upon discontented Hindu youth that N's alleged divine revelations were nothing but ill-conreived reports or propagandistic gossips, that conversion would in no way mend their spiritual or material affairs, that Hinduism was in reality an all-embracing and progressive religion and that in respect of its present weaknesses etc. recourse should be had to reform rather than to abdication. Govinda Rao Gore, N's own younger brother, too, proved more than a match to him in this respect to the end of his life. He had sincerely promised to Ń that he would become a Christian as soon as it was solidly proved to him that the Christian views of men's freedom of will and action, God's knowledge of the future, etc. were not inconsistent with each otherFor over twenty years N strained his every nerve to demonstrate to him the tenability of the Christian views, but failed as Govinda Rao controverted logically N's all arguments and refused to employ blind faith only in favour of Christianity. In subsequent years N appears to be busy with the conversions mostly of backward or depressed classes. In Visnu Šāstri Chiplunkar's Nibandhamālā? we find allusions to N's hárangues at Poona in late years attracting practically no audience while the simultaneous preachings there of Dayānanda Sarasvati attracted thousands.
1. N himself had pointed out these inconsistencies in the Christian Philosophy at several places in the Sastratattvavinirnaya !
2. Vide P. 348 of 1917 edition (Essay on Vaktgloa). Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat

Page #37

xxviii
INTRODUCTION
At any rate, the acquisition of this talented Pandit proved an unparalleled gain for the Christian Mission which owes a considerable portion of the present strength of Indian Christians to his zealous and selfless efforts. In return, appreciative honours and appointments were accorded to him by the Mission and also by the earlier Company Government on various occasions. Only four months after his wife's demise, he was sent to England on 19.4.1854 as tutor-companion to the ex-Maharaja Dalip Singh of the Panjab, who, as a prey to the coalition of the rulers and the missionaries, had been baptized at Fatehgarh on 8. 3. 1853 at the minor age of fourteen, notwithstanding vehement protests from his mother the dowager-Maharani and other Sikh leaders. During his long stay in England in this first trip, N was called for interview by Queen Victoria, Prince Albert and other big personages in admiration of his services to Christianity. His own impressions of the trip were 'all praise and admiration for Britain and all condemnation and pity for India". In 1876 N again sailed for England on a lengthy missionary tour and was this time called there for interview by Mr. and Mrs. Gladstone and several other leaders and scholars. He was recipient of various missionary designations from time to time and was ultimately made a Bishop-Father, probably in 1870. His daughter, rendered motherless soon after her birth, was brought up by the Mission and received her edu
Appreciation from
the Mission and the
Government
1. " वे कहने लगे कि आनन्द और सुम्ब का बसेरा इंग्लिस्तान है और हिन्दुस्तान में ज्वर का बसेरा है । ........ ."--Hindi biography, P. 15, etc

Page #38

INTRODUCTION
xxix
cation mostly in England. However, the knowledge of the existence of sub-schools among Christians which came to him rather late had caused him much surprise. Subsequently many times he had been labouring under proposals for shifting from one sub-school to the other. In the course of his second foreign trip he is said to have met with occasions of hatred and contempt at the hands of some Englishmen on account of his being an Indian.
N's pen, too, has played a prominent role in his
missionary activities. He wrote or N Anthor of
of revised translations of the books of Sereral Works
the Bible in various Indian languages and prepared and published several critical works in Hindi, Marathi and English for the uplift of the cause of Christianity. The most important among his published works is the Şaddarśanadarpana in Hindi which is devoted solely to lay bare several loopholes and weak points in the Six Hindu Systems of Philosophy with a view to establishing the consequent superiority of the Christian scriptures over them. The treatment herein, learned and elaborate as it is, is wholly propagandistic. and its fault-finding is at several places of a hair-splitting character. The original work was published first in 1860 and has hitherto gone through sis impressions. With a view to decrying the Six Systems in the eyes of
1. The darghter was subsequently residing mostly at Allahabad and was alive at least up to 1924.
2. The sixth impression has been published only in 1950 by the North India Christian Tract and Book Society of Allahabad. It conceals the author's name and simply states “THEIT T# qiliza à e " on the inner title-page.

Page #39

INTRODUCTION
European scholars, tbe Mission got this work translated into English by the renowned orientalist Fitz-Edward Hall, then an Inspector of Schools in C. P. in Imperial Government Service, under the guidance of the original author himself and published it under the title A Rational Refutation of the Hindu Philosophical Systems in 1862. However, with the exceptions of Fitz-Edward Hall and G. A. Jacob, few European orientalists of note have accepted the general conclusion arrived at in this work on the basis of their alleged particular deficiencies, and the Six Systems and other ancient literature of the Hindus have continued to play the magnet on star scholars like Deusson, Max Müller, Thibaut, Venis, Keith, etc. In 1890 N published a further propagandistic essay in English against the Six Systems. The most important among his Marathi works? is an essay on the religion of Tukārāma, entitled a TAC Tafiasreti sa and published in 1892, wherein N, controverting the Prarthana-Samājists and the Brahmo-Samājists, upholds that the great Maratha saint follows rather in the footsteps of Christ. Some well-informed Banaras Pandits say that N
probably sometime during the closing N's Death and
years of his life twice or thrice ap Burial
proached his early friends, now aged Pandits, in a strain of repentence, but the friends declined even to exchange kind looks with him. However,
1. Vide his Preface to the N. S. P. First Edition of the Vedāntasöra (1893).
2. Vide S. G. Date's ACIS-DU-TE (8600-888.), Poona, 1943, Pp. 86, 99, 106, 118, 223 for various Marathi works by N.

Page #40

INTRODUCTION
xxxi
I have not come by any independent evidence to verify this hearsay report. N died at Bombay in 18951 at the age of seventy and was buried in a local churchyard the next evening.
IV
Here we are concerned only with the history and
psychology of N's career and works Strange Similarity and not with the merits or demerits in Earlier and Later
Les of his conversion. Strangely enough. Work,
his treatment and mode of approach, despite the radical innovation in his hasic grounds, are sometimes identical in his pre-conversion and post-conversion works. Thus the Introductory Verses I. 4-8 and Prefatory Verse
स्वपरमतसुवित्तिर्भावबोधे च शक्ति
गुणयुगलविशिष्टा द्रष्टुमर्हन्ति शिष्टाः । कृतनतिरथ याचे यो न मे भाववेत्ता
तमिति ह निजदोषो मत्कृतौ नार्पणीयः ।।
prefixed to the Śsistratattvavinirnaya, wherein he requests the Christian readers to give a patient audience to his seemingly harsh words and to interpret them only in the sense meant by him and not in any other sense, are similar in spirit to his Preface ( Abbāsa) to the Şaddarśanadar para wherein he addresses similar requests to the Hindu readers. The Rāmāyaṇa verse सुलभाः पुरुषा ete. has been employed in both the works
1. Strangely enough, the exact date and month of N's death are not recorded in the Hindi biography !

Page #41

xxxii
INTRODUCIION
in such contexts. In both the works, incomprehensibility of the Heaven's deep sense to ordinary minds, fickleness and fallibility at each step of human intellect and senses, non-dependability of human reasoning based on such a weak footing in matters relating to God, religion, etc. and necessity, rather indispensability, of faith in the course of perusal of divine scriptures are emphasized. But the emphasis is in support of the Hindu Śāstras in the earlier work and in support of the Bible in the later work. Further, a good deal of the author's adverse criticism of Hindu Philosophy and Religion so prominently embodied in the later work is found forestalled and also repealed in an intelligent manner in the earlier work. It will thus appear that the Śūstralcettv.ivinirmaya, though it has apparently lost its main importance due to the author's subsequent betrayal of its original cause for alleged spiritual reasons. still retains its intellectual, historical and psychological importance for readers. By the way, in his late years N, subjected to vehement rational opposition mainly from youngmen from Engiish schools and colleges, had begun to preach that conversion should precede admission to English schools since the new system of education made Indians subsequently too much critical and averse to placing reliance on Christ's words!
1. The anthors and works cited in the sastratattvavinirnaya explicitly are:- PR HET, 3749, ja otti, yaquilar, ya or AETHITA, 41, 42, Anata, ramugit, horairard. The rest are general allusions to various branches of ancient Indian literature and systems of philosophy, to the Bible ( Hai Tiei etc. ), to the Koran ( 4990a), etc.

Page #42

INTRODUCTION
xxxiii
John Muir's Mataparikṣā or A Sketch of the Argu
ment for Christianity and against HinduThe Matapariksa ism in Sanskrit Verse, to which the and its earlier Refuta- Šāstratattvavinirnaya appears to be a tion etc
rejoinder, was first published from Calcutta in 1839 in a single volume. Its second enlarged edition appeared from Calcutta in 1840. A further expanded edition of the same was issued in two volumès printed respectively at Mirzapore and Calcutta in 1852 and 195. The Christian Mission with its numerous branchés scattered in all provinces of the country gave free and wide circulation to the original Sanskrit editions of the Mataprrīkņā and to its translations into English and various Indian languages published from time to time. Thus the Marathi rendering was published by the American Mission's Bombay Tract and Book Society in two volumes in 1856 and 1858 respectively. An undated MS of the original Sanskrit version is in the Library of the Bombay Branch of the Royal Asiatic Society and it illustrates the process of its expansion with its subsequent emendations and additions ( TIT T:). As per this MS, the work is in the form of a dialogue between the Guru and the Sisya
1. For details concerning John Muir and his works, vide Blackie's Modern Encyclopaedin of Universal Information, Vol. VI, 1890. P. 43; Encyclo paedia Britannica, Ninth Edition, Vol XVII, 1896, P. 13; British Museum Catalogue of Sanskrit, Pali and Prakrit Books, 1876, Pp. 19, 75, 90-91; Ibid, 1893 Supplement, Pp. 204. 240, etc.
2. Vide S. G. Date's above-mentioned Arist--eet P. 75.
3. Vide H. D. Velankar's BBRAS Descriptive Catalogue of Sanskrit and Prakrit YSS, Vol. II, P. 330, Serial No. 1159 for a description of this MS.

Page #43

xxxiv
and consists of five chapters adhyay as) named respectively ईश्वरगुणवर्णन, ऐशनित्यावश्यकता, सत्यधर्मलक्षणवर्णन, सृष्टीयमतप्रमाणप्रदर्शन and भारतीयशास्त्र विचार. It begins: - अथ मतपरीक्षा
INTRODUCTION
।
प्रतिबध्नाति हि श्रेयः पूज्यपूजाव्यतिक्रमः । अहिंसयैव भूतानां कार्यं योऽनुशासनम् ॥ वाक्चैव मधुरा श्लक्ष्णा प्रयोज्या धर्ममिच्छता ॥ श्रीपित्रे पुत्राय च सदात्मने नमः ।
शिष्य उवाच । संसारेऽतीव बाहुल्य धर्माणां विद्यते गुरो । विरुद्धमतयुक्तानां भिन्नानां चापि रीतिषु || तदन्योन्यविपर्यायाच्छङ्का मे जायते हृदि । सर्वाणि स्युर्यथार्थानि न वेति प्रोच्यतामतः ॥ गुरुरुवाच । त्वया यद्विषये प्रश्नः क्रियते पारमार्थिकः । सर्वैस्तद्यत्नतो ध्येयं स्वकीयकुशलेच्छुभिः ॥ etc.
and ends:—
इति मतपरीक्षायां भारतीयशास्त्रविचारो नाम पञ्चमोऽध्यायः ॥ ५ ॥ समाप्ता च जॉन्म्यूरेण विरचितेयं मतपरीक्षा ||
The MS contains a total of 411 verses, all anustubh. The work evidently tries to establish Christianity and to refute all other religions, especially Hinduism. It is not clear as to who helped John Muir in composing this work in Sanskrit verse in the first instance. At any rate, N is recorded1 to be making use of this Mataparikṣa in the course of his missionary propaganda in 1185 and it is very likely
1. Hindi biography, P. 15.

Page #44

INTRODUCTION
XXXV that he rendered substantial help to the author in preparing its expanded edition of 1852.
An answer to the Matapariksa entitled Matroparikşottaram in Sanskrit by Haracandra Tarkapañcānana, a Bengali Pandit, appears to have been published in Bengali script from Calcutta in 1840, i.e. four or five years prior to N's composition of the ŠāstratattvavinirncYCt. From the nature of the Miscaparikså one would be
inclined to infer its author to be a John Muir:
zealous missionary. However, the A Brief Sketch
probability is at once contradicted by the fact, since John Muir was a distinguished member of the East India Company's Indian Civil Service!
He was son of a merchant of Glasgow where he was born in 1810. He was educated at the Glasgow University and a few other institutions, among which was also the East India Company's College at Haileybury. He joined the Indian Civil Service in 1823 and retired in 1853, having filled various important offices like Assistant Secretary to the Board of Revenue, Allahabad, Magistrate and Collector, Azamgarh, Principal Queen's College, Banaras, and Civil and Sessions Judge, Fatehpur. He was an enthusiastic Sanskrit scholar himself and encouraged the Indians to persue the studies of Sanskrit on comparative lines current in the West. He wrote a number of books in Sanskrit. English and modern Indian languages and
1. British yuseum Catalogue, 1876, Pp. 48, 91. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat

Page #45

xxxvi
INTRODUCTION contributed many papers to the Jurnal of the Royal Asiatic Society.etc. Among his Sanskrit works thoss entitled मतपरीक्षा, नूनोदन्तोदोत्सः अर्थात् ज्ञानप्रशंसापूर्वक इंग्लंडाख्यदेशरी ति वर्णनम्, ईश्वरोक्तशास्त्रधारा, शर्मपद्धतिः, श्रीयेषूखुष्टमाहात्म्यम् , श्रीपौलarista, etc., published along with their translations into English and several Indian languages during his stay in India, appear to be written purely for being used in the conversion propaganda of the missionaries. After his retirement he settled at Edinburgh, where he did much for the uplift of Sanskrit studies in Great Britain and was honoured by various Universities in recognition of his learning and work. He died in 1882. He was elder brother of Sir William Muir, a distinguished Arabic scholar and LieutenantGovernor of U. P., after whom the Muir Central College of Allahabad was named.
The following extract from the Encyclopaedia
Britannica would furnish, along with British View of
View of a few post-retirement details concernJuhn Muir's Work
"OT" ing John Muir, a diplomatic postMutiny British interpretation of his earlier work: "He was throughout remarkable for his zeal in cultivating and encouraging the study of Sanskrit, in finding methods and furthering schemes for the enlightenment and amelioration of the Hindus. He was persuaded that the only way in which they could escape the tyranny of caste, with all its attendant evils, was by being made to know how they had become what they were, and also how the freer and more civilized Western peoples believed and lived. He worked assiduously at the organization and development of the

Page #46

INTRODUCTION
xxxvii higher education in India, and endeavoured to stimulate the learned classes to the study of their most ancient literature and of the religious and philosophical literature of the West. He did while in India much work in both departments and was the occasion of still more being done both by Hindus and Europeans. In 1853 he retired from the service and settled at Edinburgh. where he may be said to have continued under more favourable conditions his Indian labours. In 1862 he. endowed the Chair of Sanskrit at the University of Edinburgh, and was the main agent in founding the Shaw Fellowship in Mental Philosophy. He was a D. C. L. of Oxford, LL. D. of Edinburgh, and Ph. D. ot Bonn...........
It is, however, extremely doubtful if even the
Hindus of 1951 holding most advancA Further Evi-ed views would concede that John dence for Govern
** Muir's earlier works like the Mutament-cum- Mission Coalition
pariksa advocating wholesale Chris
tianization of India were written really for the amelioration of the Hindus any more than that the missionaries' conversion movements, too, aimed at their amelioration. On the other hand, a disinterested survey of events would rather point to the composition of those works by such a prominent member of Indian Civil Service and their recorded free use by the missionaries in their countrywide conversion propaganda as a further eloquent evidence for the preMutiny government's coalition with the missionaries for the planned Christianization of the country.

Page #47

Xxxviii
INTRODUCTION
VI
Basic MSS
The text of the Sastratattvavinirnaya herewith printed is based on three MSS. They Description of all belonged to Śrī Bhau Saheb Katre of Banaras who presented two ( and a) of them to the Scindia Oriental Institute, Ujjain, in 1931 and has retained the third () in his MSS collection. No further MS could be traced in the available Catalogues or Lists of MSS by me or by Dr. V. Raghavan, Working Editor of the New Catalogus Citalogorum that is being serially published by the Madras University.
MS-It bears Accession No. 1882 of the Manuscripts Library of the Scindia Oriental Institute and was briefly, though inadequately, detailed in the Institute's Catalogue of MSS, Part I (1936) The MS originally consisted of forty-five folios of the size 11 × 42 inches, out of which two, viz. Folios 31 and 32, are missing, so that the MS now contains only forty-three folios. Margin is left of about an inch on the four sides of each page of the folios. The main work starts from Folio 1 and thence each page bears nine lines with about thirty-six bold Devanagari letters written in dark-black ink on each line. The scribe's colophon occurs at the end of Folio 45b as "ॐ नमो नारायणाय सर्वात्मा श्री सीताराम लिहिता तद्भक्त नाना आत्र ॥”. Thus the scribe's name is Nana Atri, but his place and date are not mentioned. However, from his name and semiMarathi colophon he appears to be a Mahārāṣṭra
1. P. 31, Serial No 804.

Page #48

xxxix
Brāhmaṇa probably residing at Banaras and in respect of date he is not much removed from the original composition of the work. A different hand has written the stray Prefatory verse (ca.) in two lines in the middle of the opening page and a few notes elucidating some obscure points in the main text on the margins of some subsequent pages, matter that seems to have come down from the author himself and therefore suggests the probability of a sort of contact between the scribe and the author.
INTRODUCTION
MS T
This broken MS was formerly enclosed with MS but has now been separated and entered against Accession No. 2542 of the Scindia Oriental Institute's Manuscripts Library It originally consisted of fifty-six folios of the size 11x43 inches. out of which eleven, viz. Folios 1-3. 5-7, 10-12. 22 and 56. are missing. so that it now contains only forty-five folios. Each page of the folios bears seven lines with about thirty-two bold Devanagari letters written in dark-black ink on each line. Margin is left of about an inch on the four sides of each page of the folios wherein emendations of, or additions to. the originally written text are found inserted at some places. Due to the loss of the concluding folio, the name, date and place of the scribe cannot be traced. The handwriting is different from that in MS but probably same as that in MS .
MS-This MS consists of fifty-nine folios of the size 11x4 inches and is intact in all respects. Margin of about an inch is left on the four sides of Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat

Page #49

xl
each page wherein several emendations and additions are found inserted. The main work begins with Folio 1 b, and seven lines with about thirty-two bold Devanagari letters on each line occur in dark-black ink on each side of the folios, except on Folio 59 b which contains only four such lines. The scribe of this MS is probably identical with that of MS, but he has not recorded his name, place and date in the MS. A different hand has written the stray Prefatory Verse ( स्वपरमत० ) in two lines in the middle of the opening page and also some of the additional matter occurring in the margins of a few pages.
INTRODUCTION
The three MSS are correctly written and their folios are of straw paper. From texappears to
Chronology of the tual point of view MS
three MSS
be first, MS second and MS a final, Ive since the marginal emendations and additions of the earlier stages occur as the main original body of the later stages. A glance at the main text and the few footnotes below the text would easily confirm this chronology.

Page #50

ईषत्परिचयः . संलग्नाङ्ग्लभूमिकातः स्फुटीभवेद्यद् ‘गोरे' इत्याख्यमहाराष्ट्रीयचित्पावनब्राह्मणकुलोत्पन्नो नीलकण्ठशास्त्री प्रकाश्यमानमिमं शास्त्रतत्त्वविनिर्णयं काश्यां १७६६ मिते शकाब्दे प्रणिनाय । आङ्ग्लकम्पिन्याम्तदानीन्तनभारतशासनसेवातन्त्रेऽनेकोच्चपदभाजा जॉन म्यूर नाम्ना विदुषा गीर्वाणभाषायां रचितस्य प्राचीनभारतीयधर्माचारदर्शनादिखण्डनखष्टीयधर्मतन्त्रमण्डनपरम्य मतपरीक्षा-संज्ञकस्य पद्यबद्धपञ्चषाध्यायात्मकस्य ग्रन्थस्य निराकरणरूपोऽयं शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः । अतोऽस्मिन् प्राचीनभारतीयमतस्य मण्डनं वृष्टीयमतस्य खण्डनं च समीचीनतया विहितं दृश्यते । ___ हन्त ! ग्रन्थकृनीलकण्ठशास्त्री प्राक् प्राचीनभारतीयसंस्कृतम्तीव्रमभिमानं बिभ्रत्स्वयं शास्त्रसंमताचारसंपन्नोऽपि ग्रन्थस्यास्य रचनायाः पश्चात् त्रिचतुरवत्सराभ्यन्तरेऽवधावज्ञातस्पष्टकारणक्रमं स्वमतपरिवर्तनं विदधे, वृष्टीयधर्मदीक्षामपि स्वयं जग्राह च। तत आरभ्य खष्टीयधमाचार्यादिपदान्यवलम्ब्य तेन स्वजीवनस्यावशिष्टानि सप्तचत्वारिंशद वर्षाणि प्राचीनभारतीयधर्मे कुठाराघातित्वेन वृष्टीयधर्मप्रचारणे व्यतीतानि। तदनुषङ्गेणानेके ग्रन्थाः षड्दर्शनदर्पणादिसंज्ञका नवपरिगृहीतमतमण्डनपरा भारतीमाहाराष्ट्रयाङ्ग्लभाषासु तेन लिखिताः प्रकाशिताश्च ।
जन्मनोऽनन्तरं जनकेनैव परित्यक्तजननहेतुत्वादनाथायमानस्यास्य शास्त्रतत्त्वविनिर्णयस्य मौलिकं वैशिष्ट्यं प्रागेव नष्टप्रायमिति स्वीकृतेऽप्यस्य वैदग्धिकमाध्यात्मिकमैतिहासिकं च महत्त्वमिदानीमपि सर्वथावशिष्यत एव । ग्रन्थकृतो मतपरिवर्तनात् प्राग्भवं प्राचीनसंस्कृतिसंस्कृतं भारतीयं हृदयं ग्रन्थेऽस्मिन् सर्वत्र सुसंगततया विहरमाणं दृश्यते । एतत्समालोचनेन ग्रन्थकारस्याकस्मिकस्य मतपरिवर्तनस्य वास्तविक मनोविकासवैज्ञानिकानुमोदितं कारणमपि कदाचिदुपलभ्येत । एतदादिदृष्ट्यास्य प्रकाशनमङ्गीकृतं संपादितं च जिज्ञासूनामुपयोगार्थम् ।
ग्रन्थकारस्यावान्तरवृत्तान्तकथनं तत्कालिकदेशपरिस्थितेरीषदिग्दर्शनं चाङ्ग्लभूमिकायां संक्षेपेण विहितमिति सैव जिज्ञासुभिरवलोकनीया। इति शम् ॥

Page #51

ग्रन्थकर्तुर्निवदनम्
स्वपरमतसुवित्तिर्भावबोधे च शक्ति
र्गुणयुगलविशिष्टा द्रष्टुमर्हन्ति शिष्टाः । कृतनतिरथ याचे यो न मे भाववेत्ता
तमिति ह निजदोषो मत्कृतौ नार्पणीयः ॥
-
-...--
अ पुस्तकचोरिदं ग्रन्थकः संभावितनिवेदनरूपं पद्यं मध्येमुखपृष्ठं लिखित
स्थ्य
ते.

Page #52

शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः प्रथमोऽध्यायः
can
श्रीगणेशाय नमः॥ 'भिन्नाधिकारैः पुरुषैर्बहुधा समुपासितम् । अतर्कालीलमीशानं श्रीनिवासमुपास्महे ॥१॥ वन्दामहेऽथ जननीं गिरिजां गिरिजानिभाम् । शिवरामाभिधांश्चैव श्रीतातचरणान्नुमः ॥२॥ वासुदेवपदाम्भोजयुगलैकसमाश्रयः । नीलकण्ठाह्वयः कुर्वे शास्त्रतत्त्वविनिर्णयम् ॥ ३ ॥ श्रीवैदिकान्यमतयोः सदसद्भावदर्शने । निष्ठुरेव प्रतीतापि नोक्तिर्दोषाय कल्प्यताम् ॥ ४ ॥ अपि स्वरूपेण कटु पटुबुद्धिभिरौषधम् । सेव्यं हि भव्यदं यस्मादस्माकं च कृतिस्तथा ॥५॥ बुध्वा मदाशयं दद्युर्दोषान्यद्यपि सजनाः । स्वकीयं सफलं मन्ये तावतापि परिश्रमम् ॥ ६॥ १ आ पुस्तके आदिमानि त्रीणि पत्राणि नष्टानि, अत एतदादिग्रन्थभागस्तत्र नास्ति. २ 'नुतः'-इ.

Page #53

२
शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
वरं हि सज्जनात्प्राहुर्गुणज्ञात्स्वावमाननम् न पुनर्मूर्खतः प्राप्तामपि वोच्चैः पदस्थितिम् ॥ ७ ॥ अथाशयमजानद्भिर्दोषारोपैककामुकैः
I
1
॥ ९ ॥
112-11
नीलकण्ठोऽपि दुष्येत नीलकण्ठस्य का कथा ॥ ८ ॥ तत्र तावन्मतस्यादौ ग्राह्यग्राह्यत्वनिर्णये मतानामैशताचिह्नमन्ये त्विदमवादिषुः भवेन्मतस्य यो यस्य पुमानाद्यः प्रवर्तकः । तस्मिन्ननसामध्ये विश्वासार्थमपेक्ष्यते तच्चापि साक्षिभिर्दृष्टं विपक्षैश्च परीक्षितम् । तत्काल एव च ग्रन्थे लिखितं ग्रन्थकर्तृभिः ॥ ११ ॥ तेन प्रवर्तितं लोके मतमद्भुतशक्तिना । भवेदैश्वरमित्येवं विश्वासो जायते दृढः ॥१२॥ तदेतल्लक्षणं सर्वं वर्ततेऽस्मन्मते यतः । ततस्तदैशमित्याहुर्न चैतद्रोचयामहे इदं खल्वत्र पृच्छामः सामर्थ्य मतकर्तृगम् । चिरातीतं कथं ज्ञेयं पुरुषैरधुनातनैः ॥ १४॥ तस्यापि साक्षिभिः साक्षात्कृतत्वं ज्ञायतां कुतः । बोद्धव्यं च कृतं कस्माद्विपक्षैस्तत्परीक्षणम् ॥१५॥ स्वमतग्रन्थतो ज्ञेयं सर्वं तदिति चेत्तदा । हन्त ! ग्रन्थोक्तितः कस्मादैश्वरत्वं न मन्यताम् ॥१६॥
॥१३॥
[ अध्यायः १

Page #54

शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
यः पुनः स्वमतैशत्वं मृषा वक्तुं समुद्यतः । स तत्प्रामाण्यसिद्ध्यर्थं कथा नो कल्पयेत्कथम् ॥ १७ ॥ तत्प्रामाण्यस्यं सिद्ध्यर्थं तेनैवोक्तं कथान्तरम् । मन्तव्यमिति वाक्यं तु बुद्धिमन्तो न गृह्णते ॥१८॥ तस्मात्तदुक्तवार्ताभिस्तत्प्रामाण्यं यदीयते । शत्वमेव तद्वाक्याल्लाघवान्मन्यतां तदा ॥१९॥ ननु तत्काललिखितात्प्रामाण्यं मन्महे वयम् । तत्काललिखितत्वं च ज्ञायते कालसंख्यया ॥२०॥ उच्यते
अध्यायः १ ]
.
तत्काललिखितारोऽपि यथार्थमलिखन्निति । निश्चयः स्यात्कथमिव ग्रन्थप्रामाण्यमन्तरा ॥२१॥ ननु तत्काललिखिते त्वयाथार्थ्यमसंभवि 1 अर्थं ह्यसन्तं मन्येरञ्जनास्तत्कालिकाः कथम् ॥२२॥ इति चेन्नैवमाभाष्यं भवता कल्प्यते यथा । अन्येषां मतसंचारे युक्तिः सात्रापि कल्प्यताम् ॥२३॥ तथा हि नानास्थानोत्था अपीदानीन्तनीः कथाः । अद्भुतार्थ नुसंबद्धा असतीरपि वस्तुतः ॥२४॥ इदानीमपि दृश्यन्ते स्वीकुर्वन्तो बुधा न किम् । इत्यादिकल्पनाभिस्तदन्याभिरपि सेत्स्यति ॥२५॥
अङ्गीकृत्यापि यत्क्लेशं कृतोऽस्यान्यैः परिग्रहः । तदप्यैशत्वगमकमिति यद्भवतेर्यते
॥२६॥ www.umaragyanbhandar.com

Page #55

शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
[ अध्यायः १
1
त्रयोदशादिश्लोकेषु दत्तप्रायमिहोत्तरम् तथाप्यस्मिंस्तु विषये त्वं गृहाणोत्तरान्तरम् ॥२७॥ अप्रत्यक्षेऽपि हि फले दृष्टा क्लेशसहिष्णुता । श्रद्धा केवलं लोके प्रयागमृतिदर्शनात् ॥२८॥
इति शास्त्रतत्त्वविनिर्णये परोक्तमतप्रामाण्यपरीक्षाप्रकारनिराकरणं नाम प्रथमोऽध्यायः ॥ १ ॥

Page #56

द्वितीयोऽध्यायः
अथों मिथोविरुद्धानि दृष्टदोषाणि यानि च । मतानि तान्यसन्तीति ब्रुवन्तं ब्रूमहे वचः ॥१॥ न खल्वत्यन्तगम्भीर आशयः पारमेश्वरः । अल्पबुद्धयर्पितैर्दोषैरत्यक्तुं युज्येत सर्वथा ॥२॥ न तद्विज्ञायते वस्तु भूतं वा भावि किञ्चन । कुशलैः पुरुषैर्यत्र दोषो वक्तं न पार्यते ॥३॥ किं न दोषा बहुविधा भवतां च मते स्थिताः । भवद्भिः श्रद्दधानैस्तत्त्यज्यते किमु तावता ॥ ४ ॥ ते च केचित्प्रदर्श्यन्ते मतिमोहनिवृत्तये । नात्राप्रियात्क्वचिद्वाक्यादप्रीति यात चेतसः ॥ ५॥ सुलभाः पुरुषा लोके सततं प्रियवादिनः । अप्रियस्य च पथ्यस्य वक्ता श्रोता च दुर्लभः ॥ ६ ॥ विवादे हि भवत्येव क्वचिदप्रियवद्वचः । ततोऽविकृतधैर्यो यः सारग्राही स बुद्धिमान् ॥ ७ ॥ तत्र तावद्भवच्छास्त्रे पौरुषत्वानुमापकम् । लिङ्गमस्ति स्फुटं तच्च निशामयत कथ्यते ॥ ८ ॥ १ आ पुस्तके ग्रन्थभागोऽत आरभ्यैव विद्यते.

Page #57

शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
[ अध्यायः २
सिद्धान्त एष भवतां स्वशास्त्रपरिकीर्तिते । ईशावतारे खष्टाख्ये विश्वासान्नान्यथा गतिः ॥९॥ यतो नास्ति नरः कोऽपि साधुरप्यघवर्जितः । विश्वासादेव मुच्येतान्यथा दण्ड्य इतीर्यते ॥१०॥ ततोऽज्ञातभवच्छास्त्रा असंख्या ये पुराभवन् । ये च संप्रति वर्तन्ते किं सृष्टा नरकाय ते ॥११॥ तद्धि नूत्नप्रसिद्धित्वादन्यदेशभवैनरैः । ज्ञातमाधुनिकैः स्वल्पैः प्राग्भवैः सुतरां न च ॥१२॥ यतः कदाचिदपि तैर्नाज्ञायि भवतां मतम् । अविश्वसन्तस्ते तस्मान्न तावदपराधिनः ॥१३॥ अनागसोऽपि नरके पात्येरन् प्रभुणा यदि । अन्यायी निघणश्वेशः स्यादतोऽसददो मतम् ॥१४॥
१ आ ई पुस्तकयोरेतदादिश्लोकद्वयस्य स्थाने "ततोऽज्ञातभवच्छ'स्त्रा बहवः खलु ये नराः । उत्पादिताः परेशेन किं स्युनरकगामिनः ॥” इति पाठयुक्त एक एव श्लोकः प्रागासीद्यः पश्चात्संशोध्य अ पुस्तकस्थपाठवत्तत्रापि श्लोकद्वयन परिवर्तितो दृश्यते. २ अस्य श्लोकार्धस्य स्थाने आ इ पुस्तकयोः “अन्यायी निघृणश्चैव कल्पितः स्यात्तदेश्वरः ॥ भवेद्यदि भवच्छास्त्रं सत्याशिंसि चैश्वरम् । तदश्वरेण सर्वेषां नृणां ज्ञेयं कृतं भवेत् ॥” इति पाठः प्रागासीद्यः पश्चात्संशोध्य तत्रापि अ पुस्तकवद्विहितो दृश्यते. ३ अत्र अ पुस्तकस्था टिप्पणी-“यदि हि शास्त्रं विनैव लोकाः श्रेया लभेरननर्थेन च न संबध्येरन् तदा निरर्थः शास्त्राविष्कारः; यदि च नैतदस्ति तदा न प्रमाणं खुष्टशास्त्रम्; प्रमाणत्वे तु खुष्ट शास्त्रस्य तदनुपदिशन्नस्मद्देश्यानथ च
दण्डयन्नन्यायको भवेत्परमेश्वर इत्यभिप्रायः ।" इति. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat

Page #58

अध्यायः २]
शास्वतत्त्वविनिर्णयः किं च खष्टोऽवतीर्येह नरानन्धादिकान् बहून् । नेत्राधैर्योजयामास प्रागित्युक्तं भवन्मते ॥१५॥ तदसंभवि यद्येवं भवेत्तीधुनापि ये । लोकास्तस्मिन्सुविश्वस्ताः किं नान्धा नेत्रशालिनः ॥१६॥ प्रागीश्वरे दयासीत्सा किमिदानीं न विद्यते । किं वा प्रियाप्रियकृतं वैषम्यं तत्र वर्तते ॥१७॥ यदीशत्वप्रत्ययार्थं प्राक् चकार तथेश्वरः । किं प्रत्ययं न काङ्क्षन्ते इदानीमपि पूरुषाः ॥१८॥ ये इदानीं भवढमें संदिह्य ध्वस्तमङ्गलाः । तेषां शर्माणि भूयासुरिति किं नेच्छतीश्वरः ॥१९॥ किं च नानादयो जीवाः संमता यद्भवन्मते । किं त्वकस्मादीशसृष्टारतदप्यडा न युज्यते ॥२०॥ ईशः किलैकलस्तिष्ठन्निरानन्दः सुखाप्तये । लोकान् सृष्ट्वा सुखं प्राप दोष एष प्रसन्यते॥२॥ मुक्त्यर्थमसृजच्चेन्न प्राक् सतां सा हि संभवेत् । असतोऽपि समुत्पाद्य किमिच्छन्मोचयेदसौ ॥२२॥ परेषु दुःखमालक्ष्य यः शोकः सा दयोच्यते। असत्सु हि कुतो दुःखं तस्मान्नेह दयाप्युत ॥२३॥ स्वर्गकदित्सया लोका अस्रक्ष्यन्तेश्वरेण चेत् ।
वृथा मध्ये मनुष्यत्वं नाघास्पदमदास्यत ॥२४॥ १ आ पुस्तकेऽत आरभ्य त्रीणि पत्राणि नष्टानि.

Page #59

शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
[ अध्यायः २
सद्यःसृष्टेषु जीवेषु नाहःसंभावनाव्यपि । न चांहोवासना वापि कुतो हीशस्तथा सृजेत्॥२५॥ तेषां स्वर्गाय सृष्टानामीशेनौदार्यतो नृणाम् । मध्ये मनुष्यभावस्य न पश्यामः प्रयोजनम् ॥२६॥ दातुं किमेष सर्वेभ्योऽशक्नुवन् स्वर्गमीश्वरः। मध्ये मनुष्यतां प्राप्य कुर्युरेन इतीच्छति ॥२७॥ बाल्य एव प्रमीता ये बाल्याद् भ्रान्तधियश्च ये। तेषां च नरताप्राप्तेर्नतरामर्थ ईक्ष्यते ॥२८॥ सम्यग्विचार्यमाणं चेद्भवतामीदृशं मतम् । सुधियां पुरतो भाति सर्व मुग्धोदितार्थकम् ॥२९॥ किं चेशः कुरुते लोकान्यदि स्वर्गकदित्सया । नृणां धर्म स्वसेवादिमेष कस्मादपेक्षते ॥३०॥ मुक्तिदानविधौ सेवामिच्छतीत्युच्यते यदि । पूर्णकामत्वमीशस्य भवता किं न दूषितम् ॥३१॥ केवलं स्वर्गदानार्थ लोकांश्चेत्सृष्टवान्विभुः । बुद्धिमेषां कुतोऽस्राक्षीद्धर्माधर्मोभयानुगाम् ॥३२॥ धर्माधर्मक्रियास्वेभ्यः स्वातन्त्र्ये च समर्पिते । प्रायेण जायते लोकः सर्वोऽपि निरयातिथिः ॥३३॥ तथा सति नृणां सृष्टिनरकार्थापि सेत्स्यति । स्वातन्त्र्यं नरकायापि स्वर्गायापि हि कल्प्यते॥३४॥ १ 'किमेव'-इ. 'इश्यते'-इ.

Page #60

अध्यायः २]
शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
ईशसृष्टाश्च पुरुषाः प्रायः सर्वेऽहसाप्लुताः । दूरे मुक्तिकथा तस्माद् वृथाकामः किमीश्वरः ॥३५॥ मया सृष्टा भविष्यन्ति किं चैते पापिनस्त्विति । भूतभव्यभवज्ञत्वाज्जानात्येव किलेश्वरः ॥३६॥ इति जानन्नपीशस्तान्सृजत्येव यदा तदा । जीवोत्पादकता तस्य कथं स्यान्मुक्तिदित्सया ॥३७॥ सर्व चोत्पत्तिमद्वस्तु नियमेनान्तवन्मतम् । जीवाश्चोत्पत्तिमन्तश्चेद्भवेयु शर्मिणः ॥३८॥ कार्यासामान्यहेतोरप्यायः कार्यत्वमिष्यते । जीवासामान्यहेतौ स्यात्तत ईशेऽप्यनित्यता ॥३९॥ यदि नित्यस्थिति भवेत्कार्यासामान्यकारणम् । कार्यं सदा प्रसज्येत ततोऽनित्यं तदुच्यते ॥४॥ एवं बहुविधा दोषा जीवोत्पत्तिमते स्थिताः । निसर्गात्पौरुषी बुद्धिः सूक्ष्मार्थेषु हि मुह्यति ॥४२॥ वयं तु कर्मणा देहो देहात्कर्मेत्यनादिनीम् । बीजाङ्करवदिच्छामः कर्मदेहपरम्पराम् ॥४२॥ यद्यत्करोति चेशस्तज्जीवकर्मफलाप्तये । यस्य यस्य यथा कर्म न्याय्यं तस्य तथा फलम् ॥४३॥ अत एवास्ति यःप्रोक्तःसंग्रामः कृष्णशूलिनोः। सोऽपि जीवादृष्टवशात्तद्वज्जयपराजयौ ॥४४॥

Page #61

शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
[ अध्यायः २
एकात्मानौ हि तो देवौ भिन्नौ दृष्टिभिदावशात् । तयोः कथं स्यात्कलहः का च तस्मात्तयोः क्षतिः॥४५॥ किं तु यत्पक्षपातेन युध्यतस्तौ परस्परम् । तत्कर्मतारतम्येन तयोर्जयपराजयो ॥४६॥ नास्त्येव परमेशस्य पक्षपातोऽपि वस्तुतः । किं तु यस्य यथा कर्म तादृशं नियतं फलम् ॥४७॥ स्ववशोऽपि जगन्नाथो न्यायसंरक्षणाय वै । तत्तत्कर्मानुसारेण करोति विविधाः क्रियाः ॥४८॥ ननु पुंसामनादित्वे कथमीश्वरजीवयोः । सेव्यसेवकभावः स्यादिति चेत्का न्विह क्षतिः ॥४९॥ यथैककालजनुषोलॊके हि स्वामिभृत्ययोः । सेव्यसेवकभावस्य नास्ति हानिस्तु सर्वथा ॥५०॥ तथामोघानन्तशक्तिज्ञानस्य परमात्मनः । युज्यन्ते सेवका जीवा अल्पज्ञाः क्षुद्रशक्तयः॥५२॥ किं च प्राग्जन्मजं कर्म नोररीक्रियते यदि। जन्मतोऽन्धाः पङ्गवश्व जायन्ते प्राणिनः कुतः॥५२॥ नाणुरप्यपराधो यैरीशस्याकारि जन्तुभिः । अत्यन्तं दुःखभाजस्तान्दयावान्कुरुते कथम् ॥५३॥ तस्माद्यस्मिन्मते प्रोक्तमेवमीशविचेष्टितम् । ईशनिन्दाकरं साक्षाच्छ्रडेयं ननु तत्कथम् ॥५४॥

Page #62

शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
ननुत्पन्नस्य बालस्य पित्राद्या दोषिणो यतः । ततोऽसावपि तज्जन्मा दुष्टत्वाद्दण्डमर्हति ॥५५॥
इत्यसत्
अध्यायः २ ]
यद्यागसोऽन्यदीयस्य दण्डमन्यत्र पातयेत् । पुरुषेऽनपराधेऽपि कथं स्यान्न्यायवान्प्रभुः ॥५६॥ पितुर्दुर्बुद्धिता पुत्रे न प्रसर्पति जातुचित् । पैत्रो हि शुक्रसंबन्धाच्छिशोर्देहो न चास्य धीः ॥५७॥ तथा हि दृश्यते लोकेऽप्यन्तरं तातपुत्रयोः । सुदुर्मतेरपि सुतो दृष्टः साधुशिरोमणिः ॥५८॥ ईशदत्तैव धिषणा दुष्टां दद्याच्च तां कथम् ।
दत्वा च तां दण्डयेच्चेदेष न्यायी कथं भवेत् ॥५९॥ ईशाज्ञोच्छेदरूपश्च योऽपराधः परात्मनः । स एव दोष इत्युक्तो जातमात्रे त्वसौ कुतः ॥६०॥ को हि तस्यापराधोऽसौ यद् दुष्टादजनिष्ट सः । जन्म खल्वीश्वराधीनं नाधीनं पुरुषस्य तत् ॥ ६१ ॥ यदि नामेश्वरो दत्वा दुष्टादस्मै बलाज्जनिम् । तत्कृते दण्डयेदेनं कथं स्यान्नीतिकृत्तमः ॥६२॥ किं च सृष्टे विश्वसन्तः शुध्यन्तीति भवन्मतम् । तथाविधानां भवतां शिशूनां दुःखिता कुतः ॥ ६३ ॥ आस्तां चोत्पन्नमात्राणां शिशूनां वृत्तवर्णनम् । महतामपि दुःखादितारतम्यमहेतुकम्
११
॥६४॥

Page #63

शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
[ अध्यायः २
कांश्चित्सुसुखिनः कुर्वन् कांश्चिदत्यन्तदुःखिनः। भवेद्वैषम्यनैघण्यदोषयुक्तः परेश्वरः ॥६५॥ अथापि वर्तमानेन तैः स्यादेहेन यत्कृतम् । पापं तस्यैव च फलं दुःखमेतद्वचस्त्वसत् ॥६६॥ जन्मतोऽप्या मृतेर्ये ये नराः पापानि कुर्वते ।. दुःखिनस्ते न दृश्यन्ते विपरीतं हि लक्ष्यते ॥६७॥ किं च खुष्टे विश्वसन्तःशुध्यन्तीति भवन्मतम् । तथाविधा अपि नराः कुतो दुःखानि भुञ्जते ॥६८॥ यदि खुष्टे विश्वसन्तोऽपीह स्युर्दुःखभाजनम् । अमुत्रापि न दण्ड्याः स्युरिति निश्चिनुमः कथम् ॥६९॥ नृस्वभावपरीक्षार्थ सुखदुःखादिभिः प्रभुः । तान्संयोजयतीत्येतद्वचो जातु न युज्यते ॥७॥ पररूपानभिज्ञैर्हि तज्ज्ञानार्थ परीक्ष्यते । सर्वज्ञस्य दयासिन्धोः किं हि कार्य परीक्षया ॥७१॥ दयावानल्पहेतोश्च न यच्छेद् दुःखमीश्वरः । असह्यं खलु तन्नृणां तच्च जानन्ति तद्विदः ॥७२॥ स्वभावाये यथा कुर्युर्लभेरस्ते तथा फलम् । तेभ्यो दुःखं बलाद्दत्वा निरर्थं तत्परीक्षणम् ॥७३॥ अस्मै लघीयसेऽर्थाय घोरं दुःखं वृथार्पयन् । कथं दयावानीशः स्यात्किच क्षेमं विधास्यति॥७४॥

Page #64

शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
ज्ञानावस्थाप्तदुःखानां युज्येतापि परीक्षणम् । बाल्यानुभूतदुःखानां हा कष्टं व्यर्थदुःखिता ॥७५॥ अन्ये बाल्याप्तदुःखाश्च प्रमीयन्ते तदैव ये । का तद्गतिर्यदि स्वर्गे हा तदुत्पादनं वृथा ॥७६॥ अलमेतावतैवास्तु किं विचारेण भूयसा । सम्यग्विचारिते भाति मुग्धोक्तिवदिदं मतम् ॥७७॥ पूर्वभवोपात्तपापस्याप्रतिभानतः
अथ
न दण्डो युज्यत इति न विचारभवं वचः ॥७८॥ संप्रति क्रियमाणानां पापानां भावि दण्डनम् । नाधुना ज्ञायते तस्मात्तत्सत्त्वं स्वीकृतं न किम् ॥ ७९ ॥ न खल्वामुष्मिको दण्डो दृष्टः केनापि कुत्रचित् । किं तु शास्त्रैकनिर्णेयः शास्त्रादेषोऽपि बुध्यते ॥ ८० ॥ पूर्वजन्मकृतैनांसि बोधयन् शास्त्रवाक्यतः । दण्डयन्नीश्वरो लोकान् कथं दोषेण लिप्यते ॥ ८१ ॥ पुनर्जन्मान्तरं नो चेन्मूकाद्यनधिकारिणाम् । कार्या स्यान्निरयैकाशा सृष्टिचैषां निरर्थिका ॥८२॥ तस्मान्मूकादिभावं ते प्राप्ताः प्रागर्जितांहसा । भूयो भवान्तरे तेभ्यो दद्यादेव सुखं विभुः ॥ ८३ ॥ अल्पाधिकापराधानां न न्याय्यं शासनं समम् । तस्मादवाप्तदण्डानां पुनर्जन्म स्वतः स्थितम् ॥ ८४ ॥
अध्यायः २ ]
१३
१ अत्र अ पुस्तकस्था टिप्पणी - " किं च पुनर्जन्माभावे साम्परायिकदण्डस्यापि वैयर्थ्यमेवेति वक्ष्यत एव । इति
"

Page #65

१४ .
शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
[ अध्यायः २
निश्चितं भवतां शास्त्रं पुरुषैः स्वधिया कृतम् । नृबुद्ध्यनवगाह्यत्वाद्यत्र नोक्तं भवान्तरम् ॥८५॥ अथाकस्मात्सृजञ्जीवान् किंशुद्धान्सृजतीश्वरः। आहो दुष्टधियस्त्वाद्ये शुद्धानां दुष्टता कथम्॥८६॥ यदि वै दुष्टतामीयुः शुद्धान्तःकरणा अपि । हता व्यवस्था सकला दुष्टाः स्युः स्वर्गता अपि ॥८७॥ दोषयुक्तां यदि पुनर्नेबुद्धिं बुद्धिपूर्वकम् । सृजतीश इति ब्रूते तन्मतं दूरतस्त्यजेत् ॥८८॥ किं च भूतेन केनापि नरान्पापे प्रवर्तितान् । दीनान्परवशांश्चापि विभुर्दण्डयतीति ये ॥८९॥ वदन्ति तेऽविचारित्वमावहन्ति परात्मनि । कथं स्वहितकामानां तन्मतं स्याडितप्रदम् ॥९॥ अथ तेन नरः पापाचरणे प्रेरितोऽपि सन् । विचारेण निवर्तेत पापादिति वचो भ्रमात् ॥११॥ नासौ प्रेरयतेऽक्ष्यादीन्स हि प्रेरयते मनः । विचारश्च मनोधर्मो दुष्टे चित्ते कथं भवेत् ॥९२॥ यदौषधं रोगहरं तदेव विषदूषितम् । न गुणाय भवेत्तद्वद्विचारे दूषितं मनः ॥१३॥ ननु युष्मन्मतेऽप्येवं पूर्वजन्मक्रियावशात् । पापं प्रकुर्वतो जीवान्कथं दण्डयतीश्वरः ॥१४॥ १ अत आरभ्य ग्रन्थभागः आ पुस्तकेऽपि विद्यते.

Page #66

अध्यायः २]
शास्त्रतत्वविनिर्णयः
उच्यतेप्राग्भवेऽपि कृतं कर्म तेनैव तु यतः कृतम् । तस्मात्तद्वशतोऽप्यागस्कर्ता शासनमर्हति ॥९५॥ यथा क्रीडापरो बालो निमील्य स्वदृशो चलन् । अवशोऽपि पतन्गर्ते पित्रा ताड्यत एव हि ॥९६॥ किं च स्वर्गाभिधे लोके दिव्यभोगयुते स्थितिः। मुक्तिरुक्तेति सिद्धान्तो नान्तःशान्तिकरःसताम् ॥९७॥ भुञ्जतां हि सुखं पुंसां बहुकालं ततः परम् । कालेन जायते त्रास उत्सुकस्यापि तत्सुखे ॥९८॥ किं त्वत्रत्यसुखस्यासो स्वल्पकालेन जायते । कालेन बहुना तद्वदिव्यानामपि तय॑त ॥९९॥ किंचास्मिन्नपि लोके प्राक् पवित्रे पातकोज्झिते। उत्शदिते च विभुना पापावेशमनिच्छता ॥१०॥ कालेन प्राविशत्पापं स्वर्गे तन्न विशेत्कुतः । ततश्च दुःखभाजः स्युः कुतो न स्वर्गता अपि ॥१०१॥ ईशेच्छा तूभयत्रापि तुल्यैव क्षेमभावने । नृणां पापसमाचारं न चेहापि स इच्छति ॥१०२॥ तस्मादिव्यपदार्थानां भोगो मोक्ष इदं वचः । बालिशानां विमोहाय तदसत्परमार्थतः ॥१०३॥ किं तु देहाद्यहङ्कारात्सुखादेर्जायते स्पृहा । तत इष्टानिष्टयोगवियोगार्थं प्रवर्तते ॥१०४॥

Page #67

१६
शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
[ अध्यायः २
साहङ्कारप्रवृत्तेश्व
धर्माधर्माभिसंभवः 1 ततश्च सुखदुःखादि चक्रवत्परिवर्तते ॥१०५॥ एवं हि भ्रमतां पुंसां नानादुःखानि भुञ्जताम् । केषाञ्चित्कर्मणां योगाच्छुक्को धर्मः प्रजायते ॥ १०६॥ ततो भवति वैराग्यं विचारः प्रशमस्तथा । ततश्च ज्ञायते रूपं देहादेरात्मनोऽपि च ॥१०७॥ तस्यार्थान्निरहङ्काराः प्रवर्तन्ते ततः क्रियाः । ततश्च धर्माधर्माणामुदयो नैव जायते ॥१०८॥ वै पुमान्विशुद्धात्मा कर्मशेषस्य संक्षये । विमुक्तः सुखदुःखाभ्यां स्वस्वरूपेण तिष्ठति ॥ १०९॥ तं मोक्षं सुविचारेण मन्यन्ते शुद्धबुद्धयः । विषयाणां तूपभोगात्कुतः स्यात्सुचिरं सुखम् ॥ ११० ॥ अभिमानोद्भवं दुःखं सर्वेषामानुभाविकम् | तन्निरासात्तन्निरास इत्येतदपि निश्चितम् ॥ १११ ॥ बह्वयः सन्ति स्त्रियो लोके न तन्नाशेन खिद्यति । स्वत्वेनाभिमता या तु तन्नाशाद् दुःखमनुते ॥ ११२ ॥ सन्त्यनेकानि गेहानि न तन्नाशेन खिद्यति । स्वत्वेनाभिमतं यत्तु तन्नाशाद् दुःखमश्रुते ॥ ११३॥ अभिमानोद्भवं दुःखं तस्मात्सर्वत्र निश्चितम् । तन्निरासान्तन्निरासो यथैतदपि कथ्यते ॥११४॥
१
' त्वस्वरूपेण '- इ· २ आ पुस्तकेऽत ऊर्ध्वं त्रीणि पत्राणि नष्टानि.

Page #68

अध्यायः २]
शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
स्वत्वेनाभिमतं वस्तु यदान्यस्मै प्रदीयते । ममताया निवृत्तत्वान्न तन्नाशेन खिद्यति ॥११५।। तथात्मभावं देहादावध्यस्यात्मनि देहताम् । अविवेकाचिदचितोर्ममाहमिति मन्यते ॥११६।। ततो देहाभिमानेन युक्तं दुःखित्वमात्मनः । तन्निरासान्निरासश्च दुःखस्यातीव- युज्यते ॥११७॥ क चात्मा चित्स्वभावोऽयं क देहादि जडं तयोः । वैलक्षण्यं महदिति विवेकादीक्षते यदा ॥११८॥ तदेव सर्वदुःखानि त्यक्त्वानन्दं समश्नुते । इति तावदतिस्पष्टं संशया नेह कश्चन ॥११९।। विरक्तिर्विषयेभ्यश्च मुक्तेः परमसाधनम् । वैराग्येण ह्यभिमतेर्निवृत्तिर्जायते क्रमात् ॥१२॥ विषयांस्तत्र रागं च विभुपु यता न्यधात् । तस्माद्युक्तं न वैराग्यमिति वागविचारजा ॥१२॥ सर्वासु स्त्रीषु नृषु च रतिकामुकता स्थिता । मत्वा तामीश्वरप्रत्तां किं भाव्यं पारदारिकैः ॥१२२॥ नास्मान्विहन्तुं विषयैः प्रलोभ्य परमेश्वरः । बडिशेनेव यादांसि कचित्कामयते विभुः ॥१२३।। सुरां काममयीं पीत्वा न विवेकाच्च्यवेत कः । कश्व कामांश्चिरं भुक्त्वा तृप्तः स्यामित्यवस्यति॥१२४॥

Page #69

१८
शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
[ अध्यायः २
न जातु कामः कामानामुपभोगेन शाम्यति । हविषा कृष्णवर्त्मेव भूय एवाभिवर्धते ॥१२५॥ तस्मान्मूलमनर्थस्य रागो विषयगो नृभिः । सर्वानर्थनिवृत्त्यर्थं निरोद्धव्यः प्रयत्नतः ॥ १२६ ॥ तस्माद्दिव्यपदार्थानां भोगो मोक्ष इदं वचः । बालिशानां विमोहाय तुच्छं तत्त्वविदां पुरः ॥ १२७ ॥ अहो कृतं भवच्छास्त्रे यथेशगुणवर्णनम् । निन्दैव केवलं भाति जायते विस्मयश्च नः ॥१२८॥ उत्पाद्य सुबहूञ्जीवांस्तेष्वल्पानेव मोचयन् । अन्यांस्त्यक्तभवच्छास्त्रान्नरके क्षिपतीश्वरः ॥ १२९ ॥ कालं तेऽवधिशून्यं च नरके दुःखभोगिनः । पुनर्नोद्धरणं तेषां निरयादस्ति कर्हिचित् ॥ १३० ॥ ये तावदीशसृष्टेषु स्वर्गतास्तनुर्वम् । ये पुनर्नरकावासास्तेषां सृष्टिर्निरर्थिका ॥१३१॥ तेषां सर्जनकाले किं नासीज्ज्ञानं परात्मनः । कृत्वा पापान्यमी दुःखं भोक्ष्यन्ति नरकेष्विति ॥ १३२ ॥ जानन्नवश्यभोक्तव्यं तैर्दुःखं यदि चेश्वरः । असृजद् दुःखभोगार्थं कस्तस्माद्व्यसनी परः ॥१३३॥ तेषां प्रयोजनाभावात्क्रूच्छ्रबाहुल्यदर्शनात् । अहो निरर्थिका सृष्टिः पामरा अप्यदो विदुः ॥ १३४ ॥

Page #70

अध्यायः २]
शास्त्रतत्वविनिर्णयः
कथं नु दुःखभाजः स्युः सृज्येरन्नैव ते यदि । प्रक्षालनाद्धि पङ्कस्य दूरादस्पर्शनं वरम् ॥१३५॥ दुःखं हि दातुं योऽस्मभ्यमसतोऽप्युदपादयत् । कृतायामपि सेवायां स कथं नाम मोचयेत् ॥१३६॥ नूनं खाष्टः स्वबुद्ध्यैव तर्क कुर्वद्भिरीश्वरे । घटस्येव कुलालादिर्जगत्कापि कल्पितः ॥१३७॥ किंतुन व्यसनित्वाद्यान्विदुर्दोषान्समागतान। बालिशोक्तीश्च मन्यन्ते श्रद्धया केवलं सतीः ॥१३८॥ अस्मन्मते तु ये तावद्वहुपापकृतो नराः। भुक्त्वा पापफलं भूरि ते दुःखं नरकादिषु ॥१३९॥ भूयो भवान्तरे पुण्यैः सुखान्यपि च भुञ्जते । न तु कालं निरवधि केवलं दुःखभोगिनः ॥१४०॥ एवं भवेष्वनेकेषु भुञ्जन्तस्ते सुखासुखे । शुक्लधर्मोद्भवाज्ञानात्क्रमान्मुक्ति प्रयान्त्यपि ॥१४॥ यदिदं भगवत्कृत्यमस्मदीये मते स्थितम् । सदयत्वं भगवत आवेदयति पुष्कलम् ॥१४२॥ किमीशो नृहितार्थाय दण्डं पापस्य यच्छति । उताहो शत्रुभावेन भवतैतदिहोच्यताम् ॥१४३॥ तत्र तु प्रथमः पक्षा न सिध्यति भवन्मते । सदा नरकवासानां कदा नु भविता हितम् ॥१४४॥

Page #71

शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
[ अध्यायः २
युक्तं तु परमेशस्य यथा पुत्रं निजं पिता । हन्ति दोषनिवृत्त्यर्थं ददाति च सुखं ततः ॥१४५॥ तथैव जीवशिक्षार्थं दण्डं दत्वा ततः सुखम् । क्रमेण मोक्षणं चापि यद्यसो हितमिच्छति ॥१४६॥ यदि पापकृतां दण्डनिवृत्तिन कदाचन । निरर्थस्तर्हि तदण्डो लुप्ता चास्य दयालुता ॥१४७॥ अपराधः प्रभोर्येन यावान्खलु भवेत्कृतः । तावानेवास्य दण्डोऽपि शस्यते न्यायकोविदैः॥१४८॥ अल्पाधिकागसां नृणामनन्ता नरके स्थितिः । भवतीति गिरा देवः किमन्यायी न कल्पितः ॥१४९॥ एवं मनुष्यभिन्नानां गतिः काचन नेष्यते । इति ब्रुवद्भिर्मानां गतिर्वाङ्गीकृता कुतः ॥१५॥ पश्वादेर्मरणादृर्ध्वं यदि नो गतिरिष्यते । मनुष्याणामपि तदा केन दृष्टा गतिवद ॥१५॥ क्षुत्तण्मैथुननिद्रादि पशूनां मनुजैः समम् । स्वहितस्य तथा लिप्सा जिहासा स्वाहितस्य च ॥१५२॥ पक्ष्यादीनां गृहादीनि स्वकुटुम्बस्य पोषणम् । वर्षातपादिविज्ञानं तदुपायादिचिन्तनम् ॥१५३॥ भयं चैव भयस्थानं सुखस्थानं सुखं तथा । ऋते शास्त्रीयविज्ञानं जानन्ति पशवोऽखिलम् ॥१५४॥

Page #72

अध्यायः २
शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः अथास्ति चेन्मनुष्याणां मृतकर्ध्वमपि स्थितिः। पशूनामपि तस्तुि ते पीशस्यैव जन्तवः ॥१५५॥ यथैव सुखभोगेच्छायोग्यता चारित मानवे । पशूनामपि तुल्या तान् सृष्ट्वा दद्यान्न किं सुखम् ॥१५६॥ नन्वीश्वरीयविज्ञानं पशुभ्यो मनुजेऽधिकम् । इति चेत्तावतशस्य को विशेषः प्रजायते ॥१५७॥ दयालुराप्तकामश्व तुल्यदृष्टिरपीश्वरः । स्वसृष्टेभ्यः सुखं दातुं स्वज्ञानं किमपेक्षते ॥१५८॥ नूनं व्यवस्थया नणां प्रवृत्त्यर्थं स्वया धिया । खाष्टः प्रकल्पितः स्वर्गो नरकश्च तथेश्वरः ॥१५९॥ पशोः प्रयोजनाभावान्न गतिलिखिता कचित् । न तु शास्त्रं प्रमाणं तदित्यस्माजायते मतिः ॥१६॥ हन्तेशनेच्छया सृष्टा यद्येत पशवा नृभिः । नियोजिताः स्वयानादौ क्षतस्कन्धाः क्षुधातुगः॥१६१॥ तृषार्ता ऊष्मणा तप्ताः कचिच्छीतादिता अपि । भुञ्जते केवलं दुःखं कष्टं तींशचेष्टितम् ॥१६२॥ वयं तु प्राग्भवांहोभिः पशुतां यान्ति जन्तवः। भुक्त्वा कर्मफलं तस्मान्मुच्यन्त इति मन्महे ॥१६३॥ १ अत आरभ्य ग्रन्थभागः आ पुस्तकेऽपि वर्तते.
२ 'तत्र'-आ. इ पुस्तऽपि 'तत्र' इति पाठः प्रागामीद्यः पश्चात्संशोध्य 'खाः ' इति अ पुस्तकवद्विहितो दृश्यते.

Page #73

२२
शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
अध्यायः २
भवता किल वक्तव्यं यद् दुःखं पशुषु स्थितम् । तत्कस्य हतोगशोऽपि दुःखार्थं किमसृष्ट तान् ॥१६४॥ अहो बतारमदादीनामपि तदुःखदर्शने । कृपया द्रवते चित्तं दयालोरपि किं न हि ॥१६५॥ किं च व्याघ्रोरगमुखान्विश्वोपप्लवकारिणः । अकस्मात्म्वेच्छया कुर्वन्भगवान् व्यसनी भवेत् ॥१६६॥ एवं नृणां विशुद्धयर्थं खष्टो दण्डं गृहीतवान । इत्येतदपि युष्माकं न मन्ये साधु भाषितम् ॥१६७॥ अन्यस्य दण्डग्रहणादन्य एव च शुध्यति । इति न्यायपथापेतं न ह्येतन्न्यायरक्षणम् ॥१६८॥ अपराधं तु यः कुर्यात्स एवार्हति शासनम् । न्यायरूपमिदं प्राहुरन्यस्त्वन्याय ईरितः ॥१६९॥ अथ न्यायमतिक्रम्य यदि खष्टः कृपावशात । नन् शुडान्कुरुते तर्हि तस्य दण्डग्रहो वृथा ॥१७॥ 'किं च विश्वासमात्रेण खुष्ट चेत्स्यादघक्षयः । तदाहोरतयः कामं कुर्युः पापानि मानवः ॥१७१॥ पापवर्जनसंयुक्तो विश्वासश्चेदपेक्ष्यते तदसाध्यं यतः कोऽपि नरो नास्त्यघवर्जितः ॥१७२॥ अथानुतापसहितो विश्वासोऽपेक्ष्यते यदि ।।
अलं तर्झनुतापेन किं विश्वासप्रयोजनम ॥१७३॥ १ आ पुस्तके एतदादि श्लोकषट्कं पश्चिमशोधरूपेण विहितं दृश्यते.

Page #74

अध्यायः २]
शास्त्रतत्त्वविनिणयः
ईशोऽनुतापमात्रेण दयावत्त्वादघक्षमाम् । कुर्यादेव हि किं खुष्टविश्वासादेः प्रयोजनम् ॥१७४॥ किं च बाल्ये मृताः खष्टप्रायश्चित्तप्रभावतः । मुच्यन्तेऽविश्वसन्तोऽपि तथान्येऽपि नरा न किम्॥१७५॥. सम्यग्निचार्यमाणं चेद्भवतामीदृशं मतम् । सुधियां पुरतो भाति सर्व मुग्धोदितार्थकम् ॥१७६॥ सैषा खल्विह दोषाणां दिगेव परिदर्शिता । विचारे तु कृते नैकमपि दोषोज्झितं पदम् ॥१७७॥
इति शास्त्रतत्त्वविनिर्णये परमतदूषणनिरूपणं नाम द्वितीयोऽध्यायः ॥३॥
१ अत उत्तरं 'भीरामाय नमः' इति अ पुस्तके.

Page #75

तृतीयोऽध्यायः
गम्भीरमैश्वरं शास्त्रं नृतर्कागोचरार्थवत् । तत्र दोषं न संपश्येत् क्षुद्रा हि नरबुद्धयः ॥ १ ॥ पुराणादिषु या वार्ता ये च धर्माः सनातनाः। अताः खलु तऽम्माकं न तांन्तर्केण योजयेत्॥ २ ॥ किमाशयवतेशेन क उपायाः प्रकल्पिता । अम्माकमिच्छता श्रेयस्तज्ज्ञातुं नेश्वरा वयम् ॥ ३ ॥ भवन्मतेऽपि दृश्यन्तं नृतर्कागोचराः कथाः । यथाद्यनार्या संवाद उरगस्येति कथ्यते ॥ ४ ॥ एवमन्याश्च दृश्यन्ते कथाः संभावनाज्झिताः । वंशावल्यादिकथने विरोधोऽपि च दृश्यते ॥ ५ ॥ वेचिद्विरुडा विद्यायाः सूर्ये गतिरुदीर्यते । ततोऽपि मतकर्तणामज्ञत्वमिव भासते ॥ ६ ॥ या अस्माकं पुराणादौ कथाः सन्ति तथाविधाः। भवद्भिस्तास्तु दूष्यन्ते कष्टमज्ञानवैभवम् ॥ ७ ॥
१ अत्र अ पुस्तकस्था टिप्पणी- “ कश्चिदद्भुतमाहात्म्यः सूर्यमाह तिष्टविति, तदा कियन्तं कालं सूर्यो न चचाले त्युक्तम्, तत्कथामवघटते । किं हि स्थाणोः स्थितिविधानम?" इति.

Page #76

शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
वस्तुतः सूक्ष्मया बुद्ध्या बुद्धिमद्भिर्विचारिते । सर्वेषामैशशास्त्राणां रीतिरेकैव दृश्यते ॥ ८ ॥ ईशभक्त्येकवर्धिन्यो नृतर्कागोचराः कथाः । श्रद्धैकचक्षुः संप्रेक्ष्याः प्रायेणैशत्वलक्षणम् ॥ ९ ॥ किं त्वस्ति भवतां शास्त्रमल्पमल्पकथं यतः । अल्पानि शङ्कास्थानानि लक्ष्यन्ते तत्र वै ततः ॥ १०॥ अस्माकं तु पुनः शास्त्रं वर्तते बहुविस्तृति । सर्वस्यानुगमस्तस्माद् दुःशकोऽल्पधियां नृणाम् ॥ ११ ॥ सर्वेषामपि तात्पर्यमीशभक्तिविवर्धने
अध्याय ः ३ ]
२५
1
१
इति तत्त्वविदः प्राहुर्मूढानां तु भ्रमो वृथा ' ॥ १२॥ संदिश्य शिवमध्वानं भवद्देश्यान्समुद्धरन् । किमस्मान्सकलानीश उपेक्षेतैव केवलम् ॥ १३ ॥ खुष्टं हि कश्चिदज्ञात्वा न मुच्येतेति चेद्भवेत् । तदास्मद्देशजाः सृष्टाः खुष्टाज्ञा नरकाय किम् ॥ १४॥
6.
१ आ पुस्तके अत उत्तरमतिरिक्तः श्लोकः इदं च मे वचः पथ्यं भूयता यदि रोचते । श्रद्धया चाग्रहं स्वस्वस्य मतस्योत्सृज्य दूरतः || ” इति इ पुस्तकेऽयमतिरिक्तः श्लोकः प्राग्लिखितोऽपि पश्चान्निरस्तो दृश्यते एतदादि श्लोकचतुष्टयम् आ पुस्तके पश्चिमशोधरूपेण लिखितं दृश्यते.
२ एतदादि श्लोकद्वयम् इ पुस्तके पश्चिमशोधरूपेण विहितं दृश्यते. अस्य श्लोकद्वयस्य स्थाने आ पुस्तके " ज्ञात्वा सृष्टं भवद्देश्याः केवलं स्वर्गभागिनः । अन्ये तदज्ञा ईशेन किं भोक्तुं नरकं कृताः ॥” इति श्लोको यः इ पुस्तके प्राग्लिखि तोऽपि पश्चान्निरस्तो दृश्यते

Page #77

शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
[ अध्यायः ३
तद्धि नृत्नप्रसिद्धित्वादस्मद्देश्यैर्भवन्मतम् । ज्ञातमाधुनिकैः स्वल्पैः प्राग्भवैः सुतरां न च ॥ १५॥ तुल्यैव खलु सर्वेषां श्रेय आशीर्नृणां प्रभाः। तस्मात्स्वं खं मतं सर्वेऽप्यर्हामः समुपासितुम् ॥ १६ ॥ युष्माभिः स्वीयशास्त्रेषु कामं श्रद्धा विधीयताम्। न पुनर्दृष्यतां शास्त्रमस्माकं स्वल्पया धिया॥१७॥ भिन्नाधिकारयुक्तानां भिन्नान्दर्शयतोऽध्वनः। सुगम्भीरस्य शास्त्रस्य तत्त्वज्ञरवीश एव हि ॥ १८ ॥ स्वाभाविकभ्रमवती क बुद्धिः पौरुषी बत। क्व चैशमाकूतमिति विचारयत चेतसि ॥ १९ ॥ पश्यन् शङ्ख पुमान् कश्चित्पित्तदृषितलोचनः। पीत एवेति जानाति वस्तुतः शुक्ल एव सः ॥२०॥ तथाल्पजडबुद्धीनां दुष्ट एवेति निश्चयः । भवेद्यद्यपि शास्त्रार्थे वस्तुतः शुद्ध एव सः ॥२१॥ तात्पर्य लोकवाक्यानामपि न ज्ञायते यया। तयेशवाक्यनिन्देति साहसं त्यज्यतामिदम् ॥ २२ ॥ अहो त कुशला बुद्धिरहो सम्यगनुष्ठितम् । इति यत्क्रोध वाक्यं वदन्त्यागस्कृतं प्रति ॥ २३ ॥ शब्दमात्रानुसंधाने तद्भाति स्तुतिवाक्यवत् । यस्तु तात्पर्यविज्ञाता स कुत्सां निश्चिनोति ताम्॥ २४ ॥ १ अयं श्लोकः आ पुस्तके नास्ति.

Page #78

अध्यायः ३]
शास्त्र
शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
ततस्तात्पर्यविज्ञानं सर्वत्रापेक्ष्यते खलु । ज्ञायते किंतु लोकानां प्रसङ्गेनेगितादिना ॥ २५ ॥ ईश्वरस्य तु तात्पर्य कथं वा ज्ञायतां नृभिः । तस्मान्न दूष्यतां शास्त्रं बुद्धरल्पत्वमूह्यताम् ॥ २६ ॥ तात्पर्यज्ञानशून्यानां यो ह्यर्थो भाति शब्दतः। ज्ञायमाने तु तात्पर्ये सोऽन्यथैवावभासते ॥ २७ ॥ नन्वेवं गूढतात्पर्य नेश्वरः प्रणयेन्मतम् । तद्धि सर्वोपकारार्थमिति चेन्मैवमुच्यताम् ॥ २८ ॥ यदुक्तमतिगम्भीरं दोषदृष्टिसमीक्षितम् । तदेव श्रद्धया दृष्टं नितरां सुग्रहं यतः ॥ २९ ॥ तथा हि शास्त्रमार्गेषु श्रद्दधानास्तु ये रताः। तेऽथ सुखेन गृह्णन्तः परं प्रेम भजन्ति च ॥ ३० ॥ तर्कदृष्ट्या तु ये दोषांस्तत्र पश्यन्ति बालिशाः। ईशाशयः कथं ज्ञात इति तान्प्रति नो वचः॥ ३१॥ दुर्बोधं रूपमीशस्य तन्नीतिरपि दुर्ग्रहा । तबोधकस्य शास्त्रस्य गाम्भीर्यमपि युज्यते ॥ ३२ ॥ लौकिकैरपि भूपालैः कल्प्यते या प्रजावने । नीतिस्तत्स्था अपि जनैख़यन्ते नैव हेतवः ॥ ३३ ॥ कथं पुनर्भगवतो नानाहेतुमयी परा । नीतिभवेन्न गम्भीरा यत्र मुह्यन्ति सूरयः ॥ ३४ ॥

Page #79

२८ .
शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
अध्यायः ३ ]
नृणामत्यल्पबुद्धित्वात्सूक्ष्मगम्भीरवस्तुनि । भवन्ति संशयाः पुंसां तद्धि तस्यास्ति भूषणम् ॥ ३५ ॥ प्रसिद्ध सहसा बुद्धेः सूक्ष्मार्थानवबोधनम् । तया ज्ञायेत चेत्तत्त्वं गाम्भीर्यं नाम किं ततः ॥ ३६॥ प्रत्युतापि च यच्छास्त्रं सहसा गृह्यते धिया। न तदैश्वरतत्त्वेन युक्तमस्तीति तय॑ते ॥ ३७॥ नूनं भवन्मतं सर्वं बालधीगांचरार्थकम् । नरैरिव कृतं भाति प्रकल्प्येव स्वया धिया ॥ ३८ ॥ मोक्षो विषयभोगात्मा गत्यभावस्तथा पशोः। अनेकजन्माकथनं दृष्टैकभवसंमतिः ॥३९॥ चित्तदूषकदृताद्या येऽर्थाश्चान्ये भवन्मते ।। संमोहनाय बालानां कल्पिता इव भान्ति ते ॥ ४० ॥ तथा स्वमतविश्वासमात्रेणाघौघमोचनम् । इत्यपि स्वमतेऽन्येषां प्रवेशायेव कल्पितम् ॥ ४१॥ मूर्त्यर्चाप्रतिषेधादि नामकीर्तनवर्जनम् । तच्च प्राचीनसिद्धान्तद्वेषमूलमिवेक्ष्यते ॥४२॥ न लोष्ठकाष्ठबुझ्या हि पूज्यन्ते मूर्तयः क्वचित् । व्यापकेश्वरबुद्ध्यैव को दोषस्तत्र भण्यताम् ॥ ४३ ॥ व्यापको हि स्मृतो देवो निर्लेपश्च वियद्यथा। तबुद्ध्या पूज्यते यत्र तत्र स्वीकुरुतेऽर्चनम् ॥ ४४ ॥

Page #80

शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
किं त्वाज्ञा तस्य यत्रास्ति तत्रैवासौ समर्च्यते ।
यतः शास्त्रं प्रमाणं नः कार्याकार्यव्यवस्थितौ ॥ ४५ ॥ भगवन्नामकीर्तनेन
तथैव
निरन्तरम् ।
ईशे मुहुर्मुहुश्वेतो याति तत्रापि का क्षतिः ॥ ४६॥ अथ स्वपितरं पुत्रः पितः पितरिति ब्रुवन् | खेदं करोति वै तद्वदीशनाम्नेत्यसद्वचः ॥ ४७॥ येन केन प्रकारेण स्वस्मिंश्चित्तप्रवेशनात् । प्रसीदति जगन्नाथो न तु खिद्यति लोकवत् ॥ ४८ ॥ लोकतुल्यस्वभावश्चेद् भगवानपि कल्पितः । सर्वकालमकार्या स्यात्तत्स्तुतिश्च भवन्मता ॥ ४९ ॥ प्राकृताः खलु खिद्यन्ति ह द्विक्षेपादिकारणात् । हन्तानन्तमहिम्नस्तु हीयते किं तदुक्तिभिः ॥ ५० ॥ विश्वोत्पत्त्यादिविषये ये ये चार्था भवन्मते ।
अध्यायः ३ ]
२९
सर्वे ते बालधीगम्या बालधीकल्पिता अपि ॥ ५१ ॥ तथा हि व्यसनित्वाद्या दोषाः प्राक्प्रतिपादिताः । बहवस्तत्र दृश्यन्ते तद्धि बालिशधीकृतम् ॥ ५२ ॥ मूढैरपि यदीयार्थी गृह्यन्ते सहसा धिया । न तदैश्वरतत्त्वेन युक्तं नाप्यैश्वरं मतम् ॥ ५३॥ अथवा परमेशेन देशेऽस्मिन्ब्राह्मणान्विते ।
पवित्रे सकलो नूनं स्वाभिप्रायः स्फुटीकृतः ॥ ५४ ॥

Page #81

शास्त्र तत्त्वविनिर्णयः
अध्यायः ३
अथो यावनदेशेषु भवदीयेषु चेश्वरः । कथञ्चिन्नृहितार्थाय खामुपासामुपादिशत् ॥ ५५ ॥ तथा हि भवतां शास्त्रं बालधीगोचरार्थकम् । तथैव यवनादीनामपि भाति समन्ततः ॥ ५६ ॥ अस्माकं त्वतिगम्भीरं वेदवाचा च दिव्यया । प्रोक्तं बह्वध्वभिर्युक्तं गूढतत्त्वं च दृश्यते ॥ ५७ ॥ वेदानां भारतादेश्च शास्त्रम्य मानवस्य च । वाक्प्रागल्भ्यादनिर्वाच्याच्छडातीव विवर्धते ॥ ५८ ॥ निरुक्त ब्राह्मणादीनां सूत्रादीनां तथैव च । वाङ्माधुर्यादनिर्वाच्याद्भूयः श्रद्धा विवर्धते ॥ ५९॥ यथा यथा भवद्भिश्च प्रोच्यते तत्र दूषणम् । गाम्भीर्यनिश्चयद्वारा भूयः श्रडा विवर्धते ॥६० ॥ यथार्थ भगवद्रूपबोधकं दृढहेतुमत् । गम्भीरं च प्रसन्नं च शास्त्रमस्माकमेव हि ॥ ६१ ॥ किं त्वेतद्भवतां देशे न दृष्टं नापि वा श्रुतम् । स्वमते च कुलप्राप्ते केवलं जातनिश्चयैः ॥ ६२ ॥ भवद्भिरकृतश्रद्धैः सहसैवोपलक्षितम् । तस्मादसदिवाभातं न तु गर्हितुमर्हथ ॥६३ ॥ भाति ह्यश्रदधानानां सेश्वरं सकलं मृषा । तथा चानन्तरेऽध्याये स्फुटं तदर्शयिष्यते ॥ ६४॥ १ एतदादि श्लोकसप्तकम आ पुस्तके पश्चिमशोधरूपेण लिखितं दृश्यते.

Page #82

अध्यायः ३] शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
३१ भवतां च दृढाश्रद्धाहेतोरेवोद्भवन्ति वै । अस्मच्छास्त्रस्य विषये नानाकारा विकल्पनाः ॥ ६५ ॥ वेदान्व्यरचयन्केचिजातिभेदः प्रकल्पितः । इत्याद्याः कल्पना ज्ञेया अश्रद्धकभवा इति ॥ ६६ ॥ नास्तिक्यबुद्धिः पापिष्ठा सदर्थमपि मुञ्चति । श्रद्धा परमकल्याणी मातेवावति मानवान् ॥ ६७ ॥ तस्मान्न साहसं कार्यमैश्वरेऽर्थे सनातने । अश्रद्धाप्रभवस्तों ह्यनर्थायैव केवलम् ॥ ६८ ॥ अचिन्त्याः खलु येभावान तांस्तकेंण योजयेत्। नाप्रतिष्ठिततर्केण गम्भीरार्थस्य निश्चयः ॥ ६९ ॥ गम्भीरमैश्वरं शास्त्रं नृतर्कागोचरार्थवत् । तत्र दोषं न वै पश्येत्क्षुद्रा हि नरबुद्धयः ॥ ७० ॥ प्रतीतोऽप्यल्पया बुद्धया नेह दोषोऽस्ति वस्तुतः। तत्तत्तत्त्वपरिज्ञानात्सा सा शङ्का निवर्तते ॥ ७१ ॥
इति शास्त्रतत्त्वविनिणये हितोपदेशो नाम तृतीयोऽध्यायः ॥ ३॥
१ अत. पूर्वे 'श्रीः' इत्यधिकम् अ आ पुस्तकयोः.

Page #83

चतुर्थोऽध्यायः
श्रद्धैव केवलं शास्त्रे प्रयोक्तव्या हितेच्छुभिः । न हि तर्कस्य निष्ठास्ति स बुद्धिमनुवर्तते ॥ १ ॥ शास्त्र एवेश्वरः प्रोक्तस्तथैव तदुपासनाः 1 यज्ञादीन्यथ कर्माणि तत्तथा न तदन्यथा ॥ २ ॥ इन्द्राद्या देवता याश्च गङ्गास्नानादिकं च यत् । अन्ये चोच्चावचा धर्माः सत्याः शास्त्रैकमानतः ॥ ३ ॥ तदाक्षिपथ तर्काच्चेत्सर्वं तर्केण लुप्यति न प्रयोजनमीशस्य न स्वर्गो न च रौरवम् ॥ ४ ॥ तर्कगर्भप्रमत्तानां वचो हि बहुनिष्ठुरम् उन्मूलयद्धर्मपथं कः खण्डयितुमीश्वरः तथा हि-
1
1
॥ ५॥
1
स्त्रियः पुरुषसंयोगाज्जनयन्त्यखिलान्नरान् बीजानि चैव सस्यादीन्संयोगान्मृज्जलोष्मणाम् ॥ ६ ॥ प्रासादादीन् शिल्पिजना एवं विश्वस्य कल्पना । किं प्रयोजनमीशस्य व स्वर्गः क्व च रौरवम् ॥ ७ ॥ प्रतिबन्धकसत्त्वाद्वा कारणासंनिधेरपि कृतेऽपि यत्ने पुरुषैः फलं नोत्पद्यते कचित् ॥ ८ ॥
1

Page #84

अध्यायः ४]
शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः ननूत्पादयिताद्यस्य पुंसः कोऽन्यः परात्मनः । इति चेदीश्वरस्यापि कोऽस्ति कर्तेति भण्यताम्॥ ९ ॥ यद्यनादिर्जगत्कर्ता न कर्ता तस्य कश्चन । आस्तामनादिनी तर्हि पुंसामेव परम्परा ॥१०॥ ननु कार्य कर्बधीनमित्यस्य नियमस्य च । घटादौ दर्शनात्कर्ता वृष्टयादेरपि कल्प्यते ॥११॥ मैवम्न हि कार्यस्य हेतुत्वं पुरुषे मन्महे वयम् । किं तु संजायते कार्य यावत्कारणसंगमे ॥१२॥ सक्वचिच्चेतनाधीनःक्वचित्स्वाभाविकोऽपि च। यथा घटादौ भ्रम्यादिश्चतनेनैव साध्यते ॥१३॥ प्रभञ्जनोप्तबीजादेस्तथैवोत्पद्यते फलम् । अन्वयव्यतिरेकाभ्यां हेतुता हेतुसंगमे ॥१४॥ अत्राहअन्नमापश्व जन्तूनां सर्वेषामपि जीवनम् । नियमेन च तद् वृष्टया काले काले समेधते ॥ १५॥ पृथिवी षड्रसान्सूते पुष्यन्ते यैश्च जन्तवः . । वनस्पतींश्च विविधान् रोगाणां व्याहतिर्यतः॥ १६ ॥ जायमानस्य च शिशोः पालनार्थं स्तनान्तरे। उत्पद्यते पयो धात्र्या यावच्चास्य प्रयोजनम् ॥ १७ ॥

Page #85

शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
[ अध्यायः ४
एवं व्यवस्था महती सृष्टौ या परिदृश्यते । अकस्मात्कुत आयाता तस्मात्कर्तास्ति निश्चितः॥ १८ ॥ अत्रोच्यतेएवं व्यवस्थितजगत्कर्तृताशक्तिरीश्वरे केनार्पिता कुतः प्राप्ता कथमासादिता वद ॥ १९॥ एवमद्भुतसामर्थ्य · सर्वज्ञमपि चेश्वरम् । को वासृजदिति ब्रूहि व्यवस्थितजगत्कृतम् ॥ २० ॥ ज्ञानं सामर्थ्यमीशे च दृष्टे सृष्टयुपयोगिनी। एवं व्यवस्थासंयुक्तमीशं कोऽसृजदुच्यताम् ॥ २१॥ स्वाभाविकी व्यवस्थेशे सोऽनादिरिति चेत्तदा । स्वाभाविकी व्यवस्थापि जगतः किं न कल्प्यते॥ २२ ॥ तथा ह्यत्रोक्तया युक्त्या तुल्या युक्तिः प्रदर्शिता। विदुषा भास्करार्येण स्वसिद्धान्तशिरोमणौ ॥ २३ ॥ मूर्तो धर्ता धरित्र्याश्चत्तस्याप्यन्यरततोऽपरः। अनवस्थैवमन्त्ये चेत्स्वशक्तिः सादिमेऽस्त्विति॥ २४ ॥ अकस्मात्खात्पतदृष्ट्वा जलं चकितचेतसः। अधीरा हेत्वविद्वांसः कश्चिदीशं प्रचक्षते ॥२५॥ जगदत्यद्भुतं दृष्ट्वा यदि कर्तास्य कल्प्यते।। ईशेऽप्यद्भुतताहेतोर्भवेत्कर्तृपरम्परा ॥२६॥ १ आ पुस्तक एतदादि श्लोकद्वयं पश्चिमशोधरूपेण लिखितं दृश्यते.

Page #86

अध्यायः ४]
श'स्त्रतत्त्वविनिर्णयः
३५
किं च व्यवस्था जगतो यदि स्यादीशनिर्मिता। नियमेनैव सा तिष्ठेदीशः प्रामाणिको यतः ॥ २७॥ महतां व्यवहारो हि नियतो भवति ध्रुवम् । क्षणमन्या क्षणादन्या त्वियं क्षुद्रहृदां कृतिः ॥ २८ ॥ . ततो जनन्याः स्तन्यादि यदि चेदीशनिर्मितम्। न म्रियेत शिशुः कोऽपि क्षुधा निःस्तन्यमातृकः॥ २९ ॥ पुनरप्यखिलं विश्वं यदि स्यादीशकर्तृकम् । तदा वृष्टयन्नपानादि न कुर्याद्गौरवावहम् ॥ ३० ॥ स ह्यात्मनः प्रभावेन शक्नुयादवितुं नरान्' । न कुर्यादेव वा व्यर्थी पिपासां च क्षुधामपि ॥ ३१ ॥ तस्मात्स्वभावतः सन्ति विश्वस्मिन्नद्भुता गुणाः। बुद्धिमद्भिः किं तु जनैस्तत्तदर्थेषु योजिताः ॥ ३२ ॥ धर्माधर्मों केन दृष्टो व स्वर्गनरकावपि । देहे पञ्चत्वमापन्ने किं तन्नामावशिष्यते ॥ ३३ ॥ नरैस्तुल्या अपि यथा पशवो मरणात्परम् । पृथिव्यादौ विलीयन्ते को विशेषो नरेष्वपि ॥ ३४ ॥ बहुदोषाणि दृश्यन्ते मतानि सकलान्यपि । तानि नैशानि वै तस्मादविश्वास्यास्तदुक्तयः ॥ ३५ ॥ कस्माच्चेशोमतं कुर्यात् किं हि तम्य प्रयोजनम् । नृणां स मुक्तिमिच्छेच्चेत्कि न दद्यात्तथैव ताम् ॥ ३६॥ १ 'नरात्'-आ, इ. २ एतदादि श्लोकसप्तकम् आ पुस्तके शोधरूपेण पश्वाल्लिखितं दृश्यते.

Page #87

शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
[ अध्यायः ४
यदि चैकं मतं कुर्यात्तद्विरुडान्यसौ तदा । बलात्प्रलोपयेदेव यदीच्छति नृणां शिवम् ॥ ३७॥ पुरुषा भिन्नदेशीया मतान्युच्चावचानि तु । धर्मभीत्या प्रवृत्त्यर्थं नृणां नूनमकल्पयन् ॥ ३८ ॥ अकस्मात्खात्पतदृष्ट्वा जलं चकितचेतसः ।। ईशोऽस्तीत्यवदन्केचिन्मूढा अनुययुश्च तान् ॥ ३९ ॥ यद्देश्याः पुरुषाः सर्वे एकमत्यस्वभाविनः । तद्देश्यानां मतमपि दृष्टमेकपथाश्रितम् ॥ ४० ॥ निसर्गाद्भिन्नमतयो यद्देश्याः सन्ति मानवाः । तत एव हि तद्देश्यैः कृतं बहुपथं मतम् ॥ ४१॥ बह्वाश्चर्याणि श्रूयन्ते यानि ग्रन्थेषु केवलम् । नैकमप्यधुना तेषु दृश्यते कर्हिचित्वचित् ॥ ४२ ॥ तथा हि मनुजैः सार्धं संवादा ईश्वरस्य च । . अशरीरास्तथा वाचो धर्मविश्वासकारिकाः ॥ ४३ ॥ एवमाश्चर्यकर्माणि धर्मश्रद्धाप्रदानि तु । क्षणे क्षणे प्रजातानि श्रयन्ते ग्रन्थमात्रतः ॥ ४४ ॥ नैकमप्यधुना कस्मादृश्यते धर्मकाङ्क्षिभिः । नृणां तद्वञ्चनायैव सर्व धूर्तेः प्रकल्पितम् ॥ ४५ ॥ प्रमत्तानामिदं गीतं तर्कसंपर्ककर्कशम् । निरोर्बु कः समर्थोऽस्ति शुष्कतर्कसमाश्रयः॥ ४६॥ १ 'यदि वापि मतं'–आ, इ.

Page #88

अध्यायः ४] शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
यद्यप्यत्र वदेत्कश्चिद् बुद्धिमान् किञ्चिदुत्तरम्। तस्याप्यन्यो वदेदेव नान्तस्तर्कस्य विद्यते ॥ ४७ ॥ अपहाय ततो. दोषांस्तदृष्टिसमीक्षितान् । कार्यः शास्त्रे सुविश्वास आत्मनो भद्रमिच्छता॥४८॥ अथापि धर्मज्ञानार्थं वेदशास्त्राविरोधतः । नरस्तकं प्रयुञ्जानो न दुष्टो मनुरवीत् ॥ ४९ ॥ द्विस्वभावा हि पुरुषानास्तिका आस्तिका इति। यत्स्वभावो भवेद्यस्तु तथार्थं सोऽधिगच्छति ॥ ५० ॥ क्रियन्ते यादृशास्तको बालिशैर्धर्महन्तृभिः । न ते कृतधियां चित्तमधिरोहन्ति जातुचित् ॥ ५१ तर्का यद्यपि भूयांसो वाक्तम्भाय प्रदर्शिताः। तथापि विश्वरचना करोत्यास्तिकतां दृढाम् ॥ ५२ ॥ ईशो नास्तीति जल्पन्तो मूढान्मन्यन्त आरितकान् । त एव वस्तुतो बाला इति जानन्ति सूरयः ॥ ५३ ॥ तत्त्वेषु लौकिकार्थानामपि मुह्यति यन्मतिः । धर्मतत्त्वं दूषयन्तः किं ते न बत बालिशाः ॥ ५४ ॥ यश्च मूढतमो लोके यश्च बुद्धः परं गतः । तावुभौ सुखमेधेते क्लिश्यत्यन्तरितो जनः ॥ ५५ ॥ भवद्भिरपि तर्केण यदि दोषाः प्रकल्पिताः । तावता ब्रूत किं त्याज्य एष पन्थाः सनातनः॥ ५६॥ १ एतदादि श्लोकषट्कम् आ पुस्तके नास्ति, इ पुस्तके च शोधरूपेण पश्चाल्लिखित दृश्यते.

Page #89

३८
शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
[ अध्यायः ४
को वेद धातुराकृतं तत्त्वं धर्मस्य चैव यत् । अन्यस्य चान्यथाभानं ननु स्वाभाविकं नृणाम्॥५७॥' कुर्युर्यद्यपि वास्तम्भं कुतर्का भवदीरिताः । तथापि वैदिकाडर्मात्सतां श्रद्धा न हीयते ॥ ५८ ॥ तस्मान्मोघा भवत्ता अत्यल्पधिषणोद्भवाः। सर्वशुद्धतम शास्त्रं श्रद्धेयं हितकाङ्क्षिभिः ॥ ५९॥
इति शास्त्रतत्त्वविनिर्णये शास्त्रश्रद्धावश्यकताकथनपूर्वकतर्काप्रतिष्ठाननिरूपणं नाम चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४ ॥
१ अत उत्तरं “घटकुड्यादिनिर्माणे या तावच्छिल्पिनां कृतिः । सापि न ज्ञायते पुम्भिः सहमाभ्यासवर्जितैः ।। किं पुनर्जगतां कर्तुरचिन्त्यकृतशालिनः । ज्ञायेत सहसा तत्त्वं यच्छास्रेषु प्रदर्शितम् ॥ गम्भीरः शास्त्रविषयो न ग्राह्योऽल्पमनीषया । न च दूषयितुं योग्यः स्वबुद्धिकृतनिश्चयः ॥” इति श्लोकत्रयमधिकम् आ पुस्तके इ पुस्तके त्वतच्छ्लोकत्रय प्राग्लिखितमपि पश्चानिष्कासितं दृश्यते.

Page #90

पञ्चमोऽध्यायः
'येऽर्थाः शास्त्रेषु संप्रोक्ताः सन्तस्ते किं तु दुर्गमाः । अवबोधाय चैतेषामुपपत्तिः प्रदर्श्यते ॥ १ ॥ ईश्वरः स्वर्गनरकौ धर्माधर्मादिकं च यत् । सत्यं मत्वोपपाद्यं तद् युक्त्या तदनुकूलया ॥ २ ॥ सत्यान्मत्यैव शास्त्रार्थानुपपत्त्योपपादयेत् । नोपपत्त्यनुरोधेन ते दूष्या इति मे मतिः ॥ ३ ॥ ननु शास्त्रप्रमाणत्वपरीक्षावश्यमते
1
नो चेद् धूर्तकृतं किञ्चिन्मतं मन्तव्यतां व्रजेत् ॥ ४ ॥ अत्रोच्यते
यदि कश्चिन्महाबुद्धिः सर्वतः सूपपत्तिमत् । धूर्त: प्रकल्पयेच्छास्त्र परीक्ष्येतास्य किं ततः ॥ ५ ॥ बुद्धिमन्तो नरा धूर्ताः शक्नुयुः कर्तुमीदृशम् । बुद्धिमान्कल्पयेद्यत्तत्सदोषं कल्पयेत्कुतः ॥ ६ ॥ अल्पमल्पकथं चैव सर्वतः सूपपत्तिमत् । बुद्धिमांश्चेन्मतं कुर्यात् क्रियतामस्य किं ततः ॥ ७ ॥
अतः पूर्वे ' श्रीः ' इत्याधिकम् अ पुस्तके, 'हरये नमः ' इति आ इ
पुस्तकयोश्व.

Page #91

४०
[ अध्यायः ५
शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः परीक्षा सुप्रयुक्तापि नेह स्यात्कार्यकारिणी । सदोषार्थविहीने हि परीक्षा किं करिष्यति ॥ ८ ॥ तस्मादेवंविधाः शङ्का निरर्था एव केवलम् । किं त्वायः संमतं यद्यत्तत्प्रमाणमिति स्थितिः ॥ ९ ॥ श्रुतिस्मृत्यादिकं शास्त्र पूर्वैरायः सुसंमतम् । वेदाः प्रमाणमूर्धन्या एष पन्थाः सनातनः ॥ १० ॥ वयं हि भगवद्वाचि दृढं विश्वसिमः श्रुतौ । श्रद्धा चलति नास्माकमप्यसत्कल्पनाशतैः ॥ ११ ॥ वेदानां भारतादेश्च शास्त्रस्य मानवस्य च । वाक्प्रागल्भ्यादनिर्वाच्या भूयः श्रद्धा विवर्धते ॥१२॥ निरुक्तबाह्मणादीनां सूत्रादीनां तथैव च । वाङ्माधुर्यादनिर्वाच्याद् भूयःश्रद्धा विवर्धते॥ १३ ॥ तदेतदैश्वरं शास्त्रं प्रसन्नं गूढहेतुमत् । शङ्कापङ्कनिरासाथ बोधार्थ चोपपाद्यते ॥ १४ ॥ शास्त्रानुगैवोपपत्तिर्नोपपत्त्यनुगं तु तत् । स्वतःप्रमाणकं शास्त्रमुपपत्तिस्तु तद्विदे ॥ १५ ॥ ईश्वरः स्वर्गनरको धर्माधर्मादिकं च यत् । सत्यं मत्वोपपाद्यं तद्युक्त्या तदनुकूलया ॥ १६ ॥ सत्यान्मत्वैव शास्त्रार्थानुपपत्त्योपपादयेत् । नोपपत्त्यनुरोधेन ते दूष्या इति मे मतिः ॥ १७॥

Page #92

अध्यायः ५]
शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
४१
उपपत्त्यनुरोधान्चेच्छास्त्रप्रामाण्यमिष्यते । लाघवात्स्वर्गनरको धर्मान्यौ च न सिध्यतः ॥ १८ ॥ ईश्वरादभवन्सर्वे यद्वा स्वपितृमातृतः । मृतेरूवं विलीयन्ते लाघवादरित्वदं वरम् ॥ १९ ॥ एतावानेव वै शास्त्रे यस्मिन्नर्थो भवेन्मतः । तदेव युक्तमन्यानि हेयानीत्यपि सेत्स्यति ॥ २० ॥ किमर्थौ स्वर्गनरको धर्माधर्मकथा वृथा । यावज्जीवमुषित्वेह ल यन्त इति लाघवात् ॥ २१॥ नाधर्मप्रभवं दुःखं न धर्मप्रभवं सुखम् । तत्तत्संयोगजं दुःखं तत्तत्संयोगजं सुखम् ॥ २२ ॥ शीताद्यर्थान्सेवमानः पीड्यते च ज्वरादिभिः। स्वाद्वन्नमथ भुञ्जानो नीरोगः सुखमेधते ॥ २३ ॥ तदेवं युक्तिसिद्धाभिर्बह्वीभिरुपपत्तिभिः । दुष्यन्तां किमु शास्त्रोक्ता अर्था धर्मादिकास्तु ये॥२४॥ किं तु शास्त्रेषु ये प्रोक्ता अर्थाः साधव एव ते। इति मत्वोपपत्तिस्तु तद्वोधाय प्रयुज्यताम् ॥ २५ ॥ योऽयं शास्त्रोदितोऽर्थोऽसौ संभवेद्वान संभवेत्। इति शङ्कानिरासार्थ बोधार्थ चोपपाद्यते ॥ २६ ॥ सुग्रहो जायते ह्यर्थो दृष्टान्ताद्यैर्निरूपितः । असंभवादिशङ्काश्च गच्छन्त्यर्थोपपादनात् ॥ २७ ॥

Page #93

४२
शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
[ अध्यायः ५
तथा हि लोकनृपतिदृष्टान्तादिभिरीश्वरः । तत्तत्कर्मफलं यच्छत्येवमादि प्रबोध्यते ॥ २८ ॥ अर्थधर्मादिकं सत्यं मत्वा शास्त्रैकमानतः । सिद्धस्यैव गतिर्खेषा दृष्टान्तायैः प्रकल्प्यते ॥ २९ ॥ तिरस्क्रियेत चेच्छास्त्रवचो धर्मादिबोधकम् । तथापि तर्कसिद्धाया उपपत्तेस्तु न क्षतिः ॥ ३० ॥ यथा राजा प्रजाकर्मफलं यच्छति वै तथा । ईश्वरेणापि तदेयमित्येवं नियमः कुतः ॥ ३१ ॥ क्रीडार्थमीश्वरोऽस्राक्षील्लोकांस्ते मृत्यनन्तरम् । मुच्यन्त इत्येव परं लाघवादुपपद्यते ॥ ३२ ॥ किं च सृष्टेः पूर्वकाले नासञ्जीवास्तु केचन । असन्तः स्वेच्छया सृष्टा ईशेनेति भवन्मतम् ॥ ३३ ॥ इत्थमीशेन सृष्टेषु तेषु पापकृतां नृणाम् । अनन्तो नरके वास इति तावदसंभवि ॥ ३४ ॥ कथमीशस्त्रिकालज्ञस्तेषां वै दोषशालिताम् । भविष्यत्कालिकी जानन्दुःखभोगाय तान्सृजेत् ॥३५॥ मत्सृष्टेषु भविष्यन्ति खल्वेते पापबुद्धयः । ततोऽतिदुःखभोक्तार इति जानन्कथं सृजेत् ॥ ३६॥ न हि दोषावहं वस्तु प्राकृतोऽपि सिसृक्षति। दयालुश्व भविष्यज्ञः कथंदुःखाय तान्सृजेत्॥ ३७॥

Page #94

سا
अध्यायः ५] शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
४३ ये तावदीशसृष्टेषु स्वर्गतास्तजनुर्वरम् । . ये पुनर्नरकावासास्तेषां सृष्टिनिरर्थिका ॥ ३८ ॥ कथं नु दुःखभाजः स्युः सृज्येरन्नैव ते यदि। न दयालोरिदं योग्यं सृष्ट्वा तदुःखदर्शनम्॥ ३९॥ तस्मान्न स्वर्गनरको धर्माधर्मी निरर्थको । उपपत्त्या त्विदं सिध्येच्छास्त्रं चेदवमन्यते ॥ ४० ॥ नन्वीश्वरः कर्मफलं न दद्याद्यदि चेत्तदा । प्रजा भवेयुरुवृत्ता इत्येतत्सोपपत्तिकम् ॥ ४१॥ अत्रोच्यतेकर्मणः फलमस्तीति सर्वे जानन्ति यद्यपि । तथापि लोके दुर्वृत्ताः सन्त्येव बहवो नराः ॥ ४२ ॥ ये तावत्साधवो लोके ते तु सवृत्तमास्थिताः। अथ दुष्टस्वभावानां न स्वप्ने पापजं भयम् ॥ ४३ ॥ तथा धर्माद्यभावेऽपि ये तावत्सत्स्वभाविनः । परदुःखानि जानन्तः पीडयेयुर्न ते परान् ॥ ४४॥ अथ दुष्टस्वभावा ये निघणाः परपीडकाः । तेषां सत्त्वेऽप्यसत्त्वे वा वृत्तं तूभयथा समम् ॥ ४५ ॥ किं न चार्वाकलोकेषु व्यवहारः प्रवर्तते । न ते धर्ममधर्म वा मन्यन्ते नारकं भयम् ॥ ४६॥ स्याद्वेदमीश्वरस्यैव सामर्थ्य किञ्चिदद्भुतम् । व्यवहारो निराबाधो येन लोके प्रवर्तते ॥ ४७ ॥

Page #95

४४
शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
[ अध्याय: ५
किं च धर्माधर्मफलं नराणां सत्प्रवृत्तये ।। भवन्मतानुसारेण सर्वथैतन्न सिध्यति ॥ ४८ ॥ भवन्तः खलु मन्यन्ते वयमेव हि धार्मिकाः। मतान्तरानुसारिण्यः प्रजास्तूत्पथगा इति ॥ ४९ ॥ तस्माद्धर्माधर्मफलं यद्यपीशेन निर्मितम् । तथाप्युत्पथगामित्वं प्रजानां तदवस्थिति ॥ ५० ॥ धर्माधर्मफलं तस्मान्नास्त्येव नरकादिकम् । किं तु जीवा मृतेरूज़ मुक्ता इत्यस्तु लाघवात्॥५१॥ उपपत्तिवशादेवं लाघवाद्यनुरोधतः । सर्वो लुप्यति शास्त्रार्थो यद्यसाववमन्यते ॥ ५२ ॥ तस्माच्छास्त्रेषु ये प्रोक्ता अर्थास्तदनुकूलगा। उपपत्तिःप्रयोक्तव्या न विरुद्धा तु कर्हिचित् ॥ ५३ ॥ अतो वेदपुराणादौ ये येऽर्थाः प्रतिपादिताः। सत्या एवोपपत्तिस्तु तबोधाय प्रकल्प्यते ॥ ५४ ॥ काचित्तत्रोपपत्तिश्च दूष्या स्यादपि चेद्यदि । न दूष्यं तावता शास्त्रमन्यथैवोपपाद्यताम् ॥ ५५ ॥ शास्त्रानुगैवोपपत्तिर्नोपपत्त्यनुगं तु तत् । स्वतःप्रमाणकं शास्त्रमुपपत्तिस्तु तद्विदे ॥५६॥ को वेद धातुराकूतं तत्त्वं धर्मस्य चैव यत् । अन्यस्य चान्यथा भानं ननु स्वाभाविकं नृणाम्॥५७॥

Page #96

अध्यायः ५]
शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
लोके बुद्धिमतां कृत्यं ज्ञायते नाल्पबुद्धिभिः । बुद्धिसद्भयोऽपि सर्वेभ्यो भगवान्बुद्धिमत्तरः ॥ ५८ ॥ काश्विदत्र प्रवक्ष्यन्ते मया या उपपत्तयः । न च तावत्य एव स्युरन्यासामपि संभवात् ॥ ५९ ॥ काचिद् दृष्या यदि भवेन्मयोक्तासूपपत्तिषु । अन्यास्तत्र प्रकल्प्यन्तां न दृष्यं त्वैश्वरं वचः ॥ ६ ॥ अन्या. अपि स्युरत्रार्थे निश्चयेनोपपत्तयः । मया त्वत्र प्रदर्श्यन्ते आत्मज्ञानानुसारतः ॥ ६१ ॥
इति शास्त्रतत्त्वविनिर्णये शास्त्रायोपपत्तिनिरपेक्षस्वतःप्रामाण्यनिरूपणं नाम पञ्चमोऽध्यायः ॥ ५ ॥

Page #97

षष्ठोऽध्यायः
(पूर्वार्धम्) तथा हि शास्त्रदृष्टानां बहुत्वादध्वनां तु यः । दोषः प्रतीयते तत्र समाधानमिदं शृणु ॥ १ ॥ यद्यपीश्वररूपस्य यथार्थज्ञानमेककम् । मुक्तेः साधनमित्याहुन प्रकारान्तरं क्वचित् ॥ २॥ यथार्थभगवद्पावबोधे चैककारणम् । वेदान्ता इति सिद्धान्तःश्रुतिषु स्मरणेषु च ॥ ३॥ यथार्थं भगवद्रूपं यथा वेदान्तदर्शने । कथ्यते तदिहास्माभिरुपरिष्टात्प्रवक्ष्यते ॥ ४॥ तथापि मन्दबुद्धीनां तर्कदूषितसंविदाम् । . न येषामधिकारोऽस्ति तत्त्वे वेदान्तबोधिते ॥ ५॥ श्रेयस्तेषामपि भवत्विति मत्वा दयालुना। कृताः शास्त्रान्तराध्वानः सर्वेषां हितमिच्छता॥ ६ ॥ अतय॑सदसत्कर्मपरिपाकवशान्नृणाम् । आनन्त्यमधिकाराणामुत्तमाधमरूपिणाम् ॥ ७ ॥ दृश्यन्ते पुरुषा लोके येषां वेदान्तदर्शने ।
सिडेऽपि श्रद्धाभावोऽधिकारजः॥ ८॥ तथा हीश्वरकृष्णाद्याःसाङ्ख्यमेव गतिविदुः। तर्कविद्यामथ परेऽमन्यन्तोदयनादयः ॥ ९॥

Page #98

अध्यायः ६ पू.] शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
एवमन्येऽपि बहवस्तर्कान्दोलितचेतसः । नानामार्गान्प्रपद्यन्ते हेतुवादपरायणाः ॥१०॥ अनवाप्ताधिकारास्ते वेदान्तार्थावगाहने । उपासमाना गोविन्दं स्वस्वदृष्ट्यनुसारतः ॥११॥ कालेनाप्ताधिकारास्ते ईशोपासनगौरवात् । याथार्थ्येन हरिं ज्ञात्वा मुच्यन्ते सर्वबन्धनात्॥ १२ ॥ ये चैते बहवो मार्गा मन्दबोधप्रयोजनाः । वेदान्तबोधद्वारैव तेषां मोक्षे समन्वयः ॥ १३ ॥ नन्वेवमधिकाराणामानन्त्यादध्वनामपि । बहुत्वेऽपि कथं तेषां विरोध उपपद्यते ॥१४॥ विरुद्धैरध्वभिर्यान्त एकमर्थं कथं नराः । लभेरन्नथ सर्वेषां प्रामाण्यं च सकृत्कथम् ॥ १५ ॥ अत्रोच्यतेमन्दानां तत्त्वबोधाय शाखादिभिरिवोडुराट् । बहुप्रकारैरीशोऽपि वर्ण्यते दर्शनान्तरैः ॥१६॥ शुद्धं भगवतो रूपमाह वेदान्तदर्शनम् । तद्विरोधे न तात्पर्यमन्येषां किं तु बोधने ॥ १७ ॥ यथा होकः पुमानाह प्रासादे दृश्यते विधुः। अन्यो वदति शाखायां पश्य चन्द्रमसं त्विति ॥ १८ ॥ विरुद्धेऽपि तयोर्वाक्ये सकृत्प्रामाण्यशालिनी । सूक्ष्मार्थबोधैकार्थत्वात्तथा शास्त्रेऽपि बुध्यताम्॥१९॥

Page #99

४८
शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः [ अध्यायः ६ पू. किं चाधिकारभेदेन भवेन्मार्गविरोधिता । स्थानभेदाद्यतो लोके विरोधो दृश्यतेऽध्वनाम् ॥ २० ॥ यथा काशी जिगमिषुर्गयास्थो यदि पृच्छति। तत्रत्यास्ते ब्रुवन्त्येनं व्रज त्वं पश्चिम दिशम् ॥ २१ ॥ अथ प्रयागदेशीयः काशीगमनकाम्यया । पृच्छञ्जनांस्तु तत्रत्यैः प्राची याहीति चोच्यते॥२२॥ प्राचीपश्चिमगामित्वं विरुद्धमपि सर्वथा । भिन्नदेशस्थितेर्हेतोः फलमेकं प्रयच्छति ॥ २३ ॥ तथैवातlसदसत्कर्मणां परिपाकतः । नृभ्यो भिन्नाधिकारेभ्यो नैकोऽध्वा प्रदिशेत्फलम॥२४॥ इति संचिन्त्य भगवान् करुणावरुणालयः । मार्गान्नानाविधांश्चक्रे यैः सर्वे श्रेय आप्नयुः ॥ २५ ॥ तथा हि सर्वशास्त्रेषु साङ्ख्यकाणादकादिषु। . तथैव वैष्णवाद्येषूपासामार्गेषु सर्वशः ॥२६॥ पराकृतस्वदोषेषु बहुयुक्तिनिरूपणैः । काणादं मन्वते केचित्केचित्साङ्ख्यादिकान्यपि॥२७॥ केचित्त वैष्णवं मार्गमन्ये शैवादिकांस्तथा । पुंसां भिन्नाधिकारित्वस्याभिव्यञ्जकमस्त्यदः ॥ २८ ॥ किं च यस्माज्जगन्नाथश्चकेमार्गान्पृथग्विधान् । भिन्नाधिकाराः पुरुषा इत्यस्मादपि निश्चितम् ॥ २९ ॥

Page #100

अध्यायः ६ पू.]
अध्यायः
शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
शास्त्रानुगैवोपपत्तिर्नोपपत्त्यनुगं हि तत् । इति यत्प्रागिह प्रोक्तं तच्च ध्येयं क्षणे क्षणे ॥ ३० ॥ यस्मिन् यस्य भवेन्मार्गे रुचिः शास्त्रेण बोधिते। तस्मिंस्तस्याधिकारोऽस्तीत्यधिकारस्य बोधकम् ॥ ३१॥ इदं च पश्यतेशस्य सामर्थ्य यदसौ जनः ।। विरोधिष्वपि शास्त्रेषु स्वाधिकारानुसारतः ॥ ३२ ॥ एकं निश्चित्य गृह्णाति न तु मोहं प्रपद्यते । एतेन मोहकृच्छास्त्रं नैशमित्यपि खण्डितम् ॥ ३३ ॥ तस्माच्छास्त्रीयमार्गाणां विरोधोऽपि न दोषभाक् । फलं चैकं प्रयच्छन्ति दृष्टान्तं तत्र तं स्मर ॥ ३४ ॥ अत आज्ञास्वरूपाणि शास्त्राणि परमेशितुः । आदिशन्ति बहून्मार्गान्दोषवन्ति न कहिचित् ॥ ३५ ॥ तथैव वैष्णवादीनां मार्गाणां च निदर्शने । तस्य तम्यैव माहात्म्यवर्णनं च न दुष्यति ॥ ३६॥ तथा ह्येकं परेशानं नानोपाध्युपलक्षणैः । बहुधोपदिशन्ति स्म तत्तद्रुच्यनुसारतः ॥ ३७॥ न चाप्युपाधिसंबन्धो भवेदीशस्य तावता । दुर्ज्ञाने मन्दधीगत्यै तस्य शास्त्रैरुदीरणात् ॥ ३८ ॥ ननु चोपाधिसंबन्धो यद्यलीको भवेत्तदा । असत्याशंसिना भाव्यं कथमैशेन तद्वद ॥ ३९॥

Page #101

शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
[ अध्यायः ६ पू.
उच्यते-
11 8 • 11
दृष्टा किलेयं शिष्टानां रीतिः सूक्ष्मार्थबुद्धये । असत्संबन्धकथनं शाखाचन्द्रमसोरिव ईशो हि सर्वशिष्टानामाद्यो रीतिप्रवर्तकः । दयावान्मन्दबुद्धीनां स्वस्याप्त्यै तदकल्पयत् ॥ ४१ ॥ किं त्वेक एव मार्गेषु मार्गः साक्षात्फलप्रदः । स एव सेव्यते सर्वैर्जनैः शुद्धाधिकारिभिः ॥ ४२ ॥ तद्द्द्वारा प्रापकाश्चान्ये मता मन्दाधिकारिणाम् । तत्त्वं तु विरलास्तस्य श्रद्दधाना जना विदुः ॥ ४३ ॥ यथा प्रयागनिलयः क्षिप्रं प्राप्नोति काशिकाम् । चित्रकूटनिवासानां प्रयागद्वारिका गतिः ॥ ४४॥ नन्वेवं मार्गभेदेऽपि न वस्तुनि विकल्पना । भवेत्तर्हि पुराणेषु कथाभेदः कथं स्थितः ॥ ४५ ॥ उच्यते—
कृतैव कल्पभेदेन कथाभेदव्यवस्थितिः । इतोऽन्यदुत्तरं यत्स्याद्भवतैव तदुच्यताम् ॥ ४६॥ पौराणिकानामज्ञानान्न युक्ता तस्य कल्पना । परस्परपुराणार्थान् सर्वे जानन्ति ते यतः ॥ ४७॥ सर्वेष्वपि पुराणेषु सर्वेषां नामदर्शनात् । एककालोद्भवस्तेषां कर्तुर्ज्ञानं च तर्क्यते ॥ ४८ ॥

Page #102

अध्यायः ६ पू.] शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
न हि जानन्विरुद्धार्थ वक्तुमीहेत कहिचित् । स्वार्थाप्रचारणाद्विभ्यत् किं पश्यन्गर्त आपतेत् ॥४९॥ न वा मताभिमानस्य युज्यते तत्र हेतुता । असंभवदहंकारा भिद्यन्ते हि कथा अपि ॥ ५० ॥ रामात्वचिल्लक्ष्मणाच्च मृतिः कुम्भश्रुतेः श्रुता। कथं स्यादभिमानोऽत्र को वार्थः कस्य हीयते॥५१॥ किं च द्वयोर्विवदतोरभिमानो भवेदपि । ऋग्वेदे पुनरेकस्यामृचि प्रोक्तं कथाद्वयम् ॥ ५२ ॥ अदितेर्दक्षजन्यत्वं दक्षस्यादितिजन्यता । अर्थेऽपि चैकर्मुक्तेऽस्मिन्नभिमानः कथं भवेत् ॥५३॥ एकस्मिन्नेव च ग्रन्थे कचिदर्थद्वये क्षणात् । न विरोधेऽस्ति तात्पर्यमिति किं नावबुध्यते ॥ ५४ ॥ नन्वेकस्य स्तुतावन्यनिन्दा या परिदृश्यते । दोष आभाति सोऽस्माकमिति चेदुच्यते शृणु ॥ ५५ ॥ अहो ते कुशला बुद्धिरिति क्रोधपुरस्सरम् । वचो न भजति स्वार्थं किं तु गर्दापरं हि तत् ॥ ५६ ॥ तस्मान्नैवप्रतीतार्थः सर्वत्र परिगृह्यते । लोकेऽपि व्यवहारोऽसौ का तु शास्त्रे विचारणा ॥५७॥ किं तु लौकिकवाक्यस्य सुलभोऽस्त्याशयग्रहः । गम्भीरस्य तु शास्त्रस्य न्यायसाहाय्यतोभवेत् ॥ ५८ ॥

Page #103

शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
[ अध्यायः ६ पू.
तथा च न हि निन्दाख्यन्यायस्य परिशीलनात् । तस्य शास्त्रस्यखल्वेवमभिप्रायः प्रतीयते ॥ ५९ ॥ अन्येषामवमत्वोक्तिं विना स्तुत्यप्रशंसनम् । निरङ्कुशं न हि भवेदिति स्तुतिपरं हि तत् ॥ ६ ॥ अत एव हि सर्वत्र श्रुतेः प्रामाण्यमुच्यते । कचिदन्यप्रशंसायां गुणवाद इतीर्यते ॥ ६१ ॥ तथैव गङ्गास्नानादेर्यात्रामूर्त्यर्चनादिनः । उक्तेऽपि पुण्यहेतुत्वे निषेधो यः क्वचिस्थितः ॥ ६२ ॥ तस्यापि खलु तात्पर्य विदुस्तात्पर्यवेदिनः । चित्तशुद्धिमनोदान्तीश्वरज्ञानादिसंस्तवे ॥६३ ॥ तथा हि सूक्ष्मबुद्ध्यैतच्छद्धया च विचार्यताम्। न खल्वाकस्मिकी निन्दा मूर्त्यर्चादेः कृता कचित् ॥६४॥ किं तु हच्छोधनादीनां प्रस्तावेष्वेव दृश्यते । न चाभिमानमूलत्वशङ्कायाश्चात्र संभवः ॥ ६५ ॥ एषैव रीतिरन्यासां निन्दानामपि दृश्यते । तस्माद्विरोधे तात्पर्य न तासां किं तु तत्स्तुतौ ॥ ६६ ॥ एकस्मिन्नेव च ग्रन्थे मिथो न्यूनत्वदर्शनात्। न विरोधेऽस्ति तात्पर्यमिति किं नावबुध्यते ॥ ६७ ॥ एवं विष्ण्ववताराणां शाक्तत्वं प्रोच्यते क्वचित् । तं च शक्तिप्रशंसार्थमर्थवादं प्रचक्षते ॥ ६८ ॥

Page #104

अध्यायः ६ पू.] शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
भूयोऽभ्यस्तार्थतो यो हि विरुद्धोऽर्थः प्रतीयते। तमर्थवाद इत्याहुः प्रशंसैकप्रयोजनम् ॥ ६९ ॥ विरोधे तुल्यबलयोः कल्पभेदाद्वयवस्थितिः । इत्थं शास्त्राशयोऽगम्यो न्यायसाहाय्यमन्तरा॥ ७० ॥ तस्मादगम्यशास्त्रीयविषयेष्वल्पबुद्धिभिः । न वाच्यः सहसा दोषो बुद्धेरल्पत्वमूह्यताम् ॥ ७१ ॥ अथो चतुर्पु वेदेषु शङ्कन्ते यत्परे जनाः । भाषाभेदकृतं दोषं तं तु नोपलभामहे ॥ ७२ ॥ चतुर्वेदीयमन्त्राणां ब्राह्मणानां तथैव च । वेदान्तानामपि तथा भापैकैवोपलभ्यते ॥ ७३ ॥ अथाथर्वणवेदीयोपनिषत्सु तु कासुचित् । भाषा श्रुतिविजातीया दृश्यते लौकिकीति चेत् ॥७४॥ आस्तां किं तावता वेदमहिमा क्षतिमृच्छति । अपि चोरैः समाक्रान्तः किं साधुरपि दूष्यते ॥ ७५ ॥ विचित्रे हिजगत्यस्मिञ्जना नानाविधाः स्थिताः। कः किं करिष्यतीत्यस्य ज्ञाताको नाम विद्यते ॥ ७६ ॥ का स्त्री त्याज्या भुजङ्गानां क्रिमग्राह्यं च लोभिनाम् । को न तुच्छो मदान्धानां किमकार्यंदुरात्मनाम् ॥७७॥ न तावता तु वेदानां हीयेत महिमा क्वचित् । न हि काचशतैर्व्याप्तं रत्नं मौल्येन हीयते ॥ ७८ ॥

Page #105

५५
शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
[ अध्यायः ६ पू.
अथ मन्त्रब्राह्मणानां वेदान्तानां च वै मिथः। किञ्चित्प्रभिद्यतेवाक्साविषयस्य भिदावशात् ॥ ७९ ॥ यथा ह्येककृते ग्रन्थेया वाक्न्यायमये भवेत् । न सा व्याकरणग्रन्थे तथैवात्रापि मन्यताम् ॥ ८ ॥ निश्वासवत्परेशाच्च श्रुतस्तेषां समुद्भवः । स्वात्मानं विधिरूपं स वयं वेदानजिग्रहत् ॥ ८१ ॥ ततस्ते ऋषिभिदृष्टा मन्त्राः स्वस्वतपोबलात् । तत्तदर्शनतस्तत्तन्मन्त्रर्षित्वमथाप्नुवन् ॥ ८२ ॥ वयं हि भगवद्वाचि दृढं विश्वसिमः श्रतो । श्रद्धा चलति नास्माकमप्यसत्कल्पनाशतैः ॥ ८३ ॥ यस्त्वाधुनिकवृत्तान्तकथनादोष उच्यते । त्रैकालिकज्ञेशवाचि को दोषः स भवेच्छ्रतौ ॥ ८४ ॥ विचारेण यतः सिद्धमनादित्वं च संसृतेः । भूतार्थकप्रयोगाश्च नैव दुष्यन्ति सर्वथा ॥ ८५ ॥ ननुत्यक्त्वा परात्मानं वह्नीन्द्रादिदिवौकसाम्। सपर्यारूपिणो यज्ञा उपदिष्टाः कथं श्रुतौ ॥ ८६ ॥ उच्यतेयावन्ति खलु कर्माणि द्विजानां विहितानि तु। वेदे तैरखिलैरीशो भगवानेव पूज्यते ॥ ८७॥ १. ' • नाशनः '-इ.

Page #106

अध्यायः ६ पू.] शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
अभ्यर्च्य परमात्मानं ब्राह्मणः स्खेन कर्मणा । इत्येवं बहुधा दृष्टं गीताशास्त्रादिषूदितम् ॥ ८८ ॥ किं विन्द्रमुखदेवानां तुष्टः सत्कर्मभिर्विभुः । द्वारत्वमात्मनस्तेभ्यः पूज्यत्वमपि दत्तवान् ॥ ८९ ॥ अग्नौ प्रत्ताहुतीः सर्वा इन्द्राद्या एव भुञ्जते। तद्वारा प्रीयते किं तु यज्ञात्मा विष्णुरेव हि ॥ ९० ॥ यदा तत्तत्कर्मफलं कर्मिभ्यो दातुमिच्छति । तद्द्वारैव ददातीशो भृत्यद्वारेव भूपतिः ॥ ९१ ॥ यस्य यस्य यथा कर्म न्याय्यं तस्य तथा फलम्। इति सत्कर्मकारिभ्यो देवेभ्यः पूज्यतां ददौ ॥ १२ ॥ यतश्च पूज्यतां न्यायादेवेभ्यो दत्तवान्विभुः। ततः सर्वैश्व पूज्यास्ते प्रीत्यर्थ परमात्मनः ॥ ९३ ॥ ईशाज्ञापालनं धर्मस्तदेवेशस्य पूजनम् । विपरीतस्त्वधर्मः स्यादपराधः स एव हि ॥ ९४ ॥ जगच्चक्रप्रवृत्त्यर्थमाज्ञप्ता ब्राह्मणा यतः । ततोऽपीशाज्ञया कार्या अवश्यं ब्राह्मणैः क्रियाः ॥९५॥ यज्ञायत्तं जगच्चक्रमत ईशोऽसृजद् द्विजान् । अतस्तत्प्रीतये कार्य कर्मावश्यं द्विजातिभिः ॥ ९६ ॥ किं च स्वकर्मभिः सत्त्वशुद्धिः संजायते यतः । ततश्च ज्ञानयोग्यत्वं कर्मावश्यकताप्यतः ॥ ९७ ॥ १. आ इ पुस्तकयोः ' यज्ञेशो भगवान् हरिः' इति पाठः प्रागासीद्यः पश्चात्संशोध्य अ पुस्तकवाद्विहितो दृश्यते.

Page #107

५६
शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
[ अध्यायः ६ पृ.
भवतामपि नैवासौ नियमोऽस्ति विनिश्चितः । कदाचिन्नैव कर्तव्यमीश्वरान्यस्य पूजनम् ॥ ९८ ॥ क्रियते हि नृपादीनां धनाद्यर्थमुपासना | सत्त्वशुद्धयादिसिद्ध्यर्थं पूज्यन्ते देवतास्तथा ॥ ९९॥ गङ्गास्नानादिका धर्मास्तीर्थयात्रादिकाश्च ये नृणामावृतबोधानां सत्त्वशुद्ध्यर्थमेव ते ॥१००॥ यतो ह्यशुद्धसत्त्वानां शुद्धोऽप्यर्थो न रोचते । सत्रशुद्धिस्ततः पुंसामस्ति मुक्त्युपयोगिनी ॥ १०१ ॥ यथार्थमेव तत्सर्वं यतः शास्त्रेण बोधितम् । धर्माधर्मगतिः सर्वा शास्त्रादेव हि बुध्यते ॥१०२॥ या च वेदे कर्मकाण्डे वह्निवाय्वादिसंस्तुतिः । ज्ञेया सा नेश्वराज्ञानाद्भागः कर्मपरो हि सः ॥१०३॥ ह्युपनिषद्भागे परमेश्वरवर्णने 1 वह्नयादेः कर्मकारित्वमीशभीत्या निरूप्यते ॥ १०४ ॥ न तस्मादीश्वराज्ञानं श्रुतावारोप्यतां कचित् । वह्नयादीनां सेवकत्वमीश्वरस्य यतो जगौ ॥१०५॥ किं च केवलकर्मिभ्य ईश्वरज्ञानिनः श्रुतौ । उत्कृष्टत्वेन वर्ण्यन्ते साक्षादीश्वरपूजकाः ॥ १०६॥ किं चानित्यफलत्वं च वदन्ती सर्वकर्मणाम् । ईशज्ञानादेव मुक्तिरिति प्राह श्रुतिः स्वयम् ॥ १०७॥
तथा

Page #108

अध्यायः ६ पू. ]
शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
५७
ननु नाकसदामिन्द्रप्रभृतीनां कृतांहसाम् । पूजा श्रुतिषु संदिष्टा कथं नामोपपद्यते ॥१०८॥ उच्यते-- करणाद् भूरिपुण्यानां महत्त्वं ते प्रपेदिरे । दातारश्चेष्टकामानां पूजनात्पुण्यकारिणः ॥१०९॥ ततो जगत्प्रवृत्त्यादिसत्त्वशुद्ध्यादिसिद्धये । यज्ञादिकर्मभिः पूजा त्रिदशानां विधीयते ॥११॥ अथ यत्र तु देवानां पातकाचरणं श्रुतम् । शुद्धिश्च श्रूयते तत्र तदंहोदण्डदर्शनात् ॥१११॥ को नाम विद्यते लोके देही पापविवर्जितः । किं तुशुध्यति दण्डेन न्यायोऽसौ परमात्मनः॥११२॥ तथा ह्यहल्यागामित्वं श्रुतं यत्र बिडौजसः । तत्रैव शापात्तद्भर्तुः श्रुतो दण्डस्तदंहसः ॥११३॥ ततः शुद्धात्मनस्तस्य पुण्यासादिततेजसः । शतक्रतोर्न दोषाय सपर्येशानुशासनात् ॥११४॥ धमैराप्ताधिकारास्ते श्रेष्ठा दिविषदो यतः । ईशप्रियाश्च ते तस्माद्युक्ता तेषामपि स्तुतिः ॥११५॥ तस्मात्कर्मप्रकरणे स्तुतेऽपि मरुदादिके । नाज्ञानं कल्पनीयं हि परमेशस्य तावता ॥११६॥ ईशप्रतीकरूपेण या तु सूर्याधुपासना । मूांदेरपि संदिष्टा सेशभावनयैव हि ॥११७॥

Page #109

शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
[ अध्यायः ६ पू.
व्यापको हि स्मृतो देवो निर्लेपश्च वियद्यथा। तबुद्ध्या पूज्यते यत्र तत्र रवीकुरुतेऽर्चनम् ॥११८॥ किं त्वाज्ञा तस्य यत्रास्ति तत्रैवासौ समर्च्यते । यतः शास्त्रं प्रमाणं नः कार्याकार्यव्यवस्थितौ ॥११९॥ अथ विष्णुस्तु वेदेषु तुल्यभाषायुतेष्वपि । ईशत्वेनैव कथितो नात्र कार्या विचारणा ॥१२॥ तथा हि विष्णुरूपत्वं यज्ञानां कथ्यते श्रुतौ । ततश्च सर्वयज्ञानां तत्परत्वं प्रतीयते ॥१२१॥ किं च प्राप्यं मुमुक्षूणां वैष्णवं पदमुच्यते । वेदेषु तुल्यभाषेषु संशयो नेह कश्चन ॥१२२॥ तमेव परमात्मानं नानारूपैस्तथा गुणैः । तत्तद्रुच्यनुसारेण जगुः पौराणिकादयः ॥१२३॥ रजःसत्त्वतमोरूपैः सृष्टिस्थित्यन्तहेतुभिः । गुणैर्जगुः परात्मानं ब्रह्मविष्णुशिवात्मकम् ॥१२४॥ वस्तुतस्तु न चोपाधेः संबन्धः परमेश्वरे । इत्यादि यत्तु सकलं मया प्राक् तन्निरूपितम् ॥१२५॥ यथा हि स्फटिको भाति नानारूप उपाधिभिः। स्वयं विकाररहितस्तथेश इति मन्यताम् ॥१२६॥ प्रकृतेस्त्रिगुणैर्भेदमभिन्नस्य प्रकल्प्य हि । अधिकारानुरोधेन वर्णयामासुरीश्वरम् ॥१२७॥

Page #110

५९
अध्यायः ६ पू.] शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
न तावता परेशस्य न्यूनत्वं मन्यतां वचित्। सृष्टिस्थित्यन्तकर्तृत्वं महिम्ने विकल्प्यते ॥१२८॥ यद्यपीदं तु वेदेषु नातिस्पष्टतयोच्यते । तथापि मुनिभिर्देवचोदितैर्विशदीकृतम् ॥१२९॥ वेदेभ्यो हि स्फुटा भाषा भारतादिषु दृश्यते ।। किञ्चिद् भिन्ना पुराणेभ्यःस्मृत्यादिष्वपि तादृशी॥१३०॥ तेभ्योऽतिविशदा वाणी पुराणेष्वनुलक्ष्यते । उत्तरोत्तरमन्दानां हितार्थ ह्युत्तरोत्तरम् ॥१३१॥ अपि चैतेषु सर्वेषु मिथो नाम्नां प्रकीर्तनात् । अप्रामाण्यं न कस्यापि शङ्कितुं शक्यमञ्जसा ॥१३२॥ किंतु धूर्तेः पुराणादौ स्वकाव्यानि क्वचित्वचित् । निवेश्यन्तेऽभिमानेन मतादेरिति शुश्रुम ॥१३३॥ न येषु लक्ष्यते ह्यार्षी प्रगल्भा वाक्सुबुद्धिभिः। बयस्तेष्वेव दृश्यन्ते वाचोऽहङ्कारयोनयः ॥१३४॥ तथापि चौरैराक्रान्तो न साधुरपि दूष्यते । इत्यादिकं तु सकलं आगेवाहमिहोक्तवान् ॥१३५॥ अथ ये कृष्णलीलासु दोषमाहुः स्वया धिया। न तत्समुचितं तेषामतिस्वल्पधियां किल ॥१३६॥ १. 'ह्यवकल्पते' इति पाठस्त्रिष्वपि अ आ इ पुस्तकेषु. २. अ पुस्तके अत आरभ्य ३१-३२ अङ्कात्मकं पत्रद्वयं नष्टम्.

Page #111

६०
शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
[ अध्यायः ६ पू.
क्वेश्वरोऽनन्तदुर्ज्ञेयलीलश्चानेकहेतुवित्
1
क्व जीवाः क्षुद्रधिषणा अहो साहसमस्त्यदः ॥१३७॥ सर्वाः स्त्रियश्च पुरुषा यदीया एव केवलम् । तस्मिंस्तु व्यभिचारादीन् शङ्कन्ते यत्तदद्भुतम् ॥१३८॥ गोपीभिः प्रार्थितोऽरंस्त तासु किं वान्यकारणात् । इत्यादि धातुः को वेद लीलानां कारणं तु यत् ॥ १३९॥ उत्तेजिकास्ति तल्लीला पापस्येत्यपि वाग्वृथा । न क्वाप्युत्तेजनं दृष्टं पापानामीशलीलया ॥१४०॥ प्रत्युतेश्वरलीलासु ये रताश्चित्तपूर्वकम् । तेषां विरक्तिः संसारात्पापादपि च दृश्यते ॥१४१॥ इमं पश्यत लीलानां प्रभावं परमात्मनः । यासु प्रेमोद्भवे पुंसो जायते शुद्धमानसम् ॥ १४२॥ शृङ्गारादिरसैः पूर्णा अपि लीलाः परात्मनः । जनयन्ति मनःशान्ति 'किं तच्चित्रं जगद्गुरौ ॥ १४३॥ इदमेवैश्वरं कृत्यं यत्सन्मार्गे प्रवर्तनम् । न तस्य धर्मैराप्तव्यं हेयं वाप्यस्त्यधर्मतः ॥ १४४॥ त्यक्तसर्वार्थरागाभ्यो गोपीभ्यो दिशता शिवम् | ईशैकतानतायास्तु महिमा संप्रदर्शितः ॥ १४५॥
१. ' किं तच्चित्रमधोक्षजे ' - आ इ पुस्तकेऽपि प्रागयमेव पाठ आसीद्यः पश्चात्संशोध्य 'किं तच्चित्रं जगद्गुरौ' इति विहितः .

Page #112

अध्यायः ६ पू.]
शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
अर्जुनायोपसन्नाय विश्वरूपमदर्शयत् । कृष्णाया: पालयल्लज्जां सभां वस्त्रैरपूरयत् ॥१४६॥ प्रेम्णाथ कृष्णयाहूतः शाकपत्रेण तर्पितः । दुर्वाप्तसः सशिष्यस्यानाशयद्गर्वपर्वतम् ॥१४७॥ प्रगायतां स्ववीर्याणि स्वान्त आविर्भवन् हरिः। अपाकरोति मालिन्यं मनःशान्ति च यच्छति ॥१४८॥ गायतां श्रद्दधानानां पावनर्भिगवत्कथाः । शुद्धिमेति यथा चित्तं तत्सतामानुभाविकम् ॥१४९॥ यदुनन्दन-गोविन्द-राम-कृष्णेति वल्गताम्। यदुद्भवति नः प्रेम किं ब्रमो भवतां पुरः ॥१५॥ धृत्वावतारं स्वीयाभि-लाभिभगवाञ्जनान् । कुरुते साधुहृदयान् किमन्यद्धि करोतु सः ॥१५॥ नास्माकमधिकारोऽस्ति चरितेषु परात्मनः । दोषानल्पधिया धातुं को वेदास्याशयं परम् ॥१५२॥ अल्पदृष्टिकृतैर्दोषाभासैश्चेद् दूष्यते विभुः । किं भवत्संमतेशेऽपि दोषाशङ्का न जायते ॥१५३॥ तथा हि दुःखफलके प्रवृत्तान्पातके नरान् । हितेच्छुःशक्तियुक्तोऽपि निवर्तयति किं न हि॥१५४॥ न धावत्यर्भके नातः शङ्कमानोऽपि तत्क्षतिम् । अपेक्षते तत्पतनं किं त्वेनं निरुणयसो ॥१५५॥

Page #113

शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
[ अध्यायः ६ फू.
तस्माद् व्यसनितैवेशे ह्यशक्तिर्वा प्रकल्पिता। भवदीये मत इति सुव्यक्तं प्रतिभाति नः ॥१५६॥ प्रवृत्तावेव जीवानां निरुद्धायां तु पाप्मनि । कथं कुर्युस्ततः पापं दुःखं वा प्राप्नुयुः कथम् ॥१५७॥ न चैतदकरोदीशः. सर्वशक्तियुतोऽपि सन् । तस्मादीशे भवेत्सिडा गौरवाप्रतिभाप्युत ॥१५८॥ कष्टं यदसृजज्जीवान् धर्मकप्राप्यमङ्गलान् । पापात्त बहुदुःखानिनिवर्त्यप्रवृत्तिकान् ॥१५९॥ कथं नु दुःखभाजः स्युः सृज्येरन्नैव ते यदि । प्रक्षालनादि पङ्करय दूरादस्पर्शनं वरम् ॥१६॥ अनाहतानन्तशक्तावपारकरुणानिधौ । प्राणिनामिच्छति श्रेयः साक्षाजाग्रत्यपीश्वरे ॥१६॥ जनान्वञ्चयतीशरय कथं विगतसाध्वसः । पापः पिशाचकः कश्चित् पातकेषु प्रवर्तयन् ॥१६२॥ ईशाशयं न जानीमो वयमित्युच्यते यदि। तदेवोत्तरमस्माकमपि तत्र बुध्यताम् ॥१६३॥ तस्मान्न शङ्कयतां जातु किञ्चिदीश्वरकर्मसु । बुद्धिर्हि तनुरस्माकं नाहतीशपरीक्षणम् ॥१६४॥ किं च या अकरोल्लीला भगवान्गोकुले हरिः।
ता हि पौगण्डवयसि न तूपनयनात्परम् ॥१६५॥ १. अत आरभ्य ग्रन्थभाग: अ पुस्तकेऽपि पठ्यते.

Page #114

शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
अनन्तरं
तूपनीतेर्विद्याग्रहणपूर्वकम्
1
धर्म एव हि कृष्णेन कृतः शास्त्रेषु दृश्यते ॥ १६६ ॥ तथैवाहापि गीतासु भगवानर्जुनं प्रति । आप्तकामोऽपि धर्मस्य स्थित्यै कुर्वे किया इति ॥१६७॥ विष्णोरंशावतारत्वं यत्कृष्णस्य त्वभाणिषुः । नासौ विष्णुपुराणादेरभिप्रायेोऽस्ति सर्वथा ॥१६८॥ तत्र हि श्रीहरिः साक्षाद्ब्रह्मत्वेन निरूपितः । तस्मात्तदनुरोधेनाभिप्रायस्तस्य वर्ण्यताम् ॥१६९॥ उपक्रमोपसंहाराद्यविरोधेन सिध्यति 1
अध्यायः ६ पू ]
६३
यः स शास्त्राशयः प्रोक्तो मीमांसान्यायचिन्तकैः ॥ १७० ॥ तस्माद्वैष्णवकेशाभ्यां जनुषी रामकृष्णयोः । प्रोक्ते रेतोविकारत्वाभावबोधाय वै तयोः ॥१७१॥ अंशेनावतरद्विष्णुरिति यच्चापि दृश्यते । तदप्यैच्छिकमूर्त्यासौ बभूवेत्यर्थकं मतम् ॥ १७२॥ तथा हि व्यापको देवो देवक्या जठरे कथम् | स्थास्यतीत्याशयच्छित्त्यायंशेनेति समीरितम् ॥१७३॥ तथा च व्यापकोऽप्येष ऐच्छिकेन स्ववर्ष्मणा । परिच्छिन्नेन भगवान् संबभूवेति कथ्यते ॥१७४॥ अथाकाशपृथिव्यादेर्मानं यत्पञ्चलक्षणे 1 प्रोच्यते तदुपासार्थं विराडूपे परात्मनः
॥१७५॥

Page #115

६४
शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
[ अध्यायः ६ पू.
केवलं तस्य तात्पर्यमीशमाहात्म्यवर्णने । न तु तत्रोच्यते मानं पृथिव्यादेस्तु तात्त्विकम् ॥१७६॥ नन्वतात्त्विकमर्थं चेद्वक्ति शास्त्रं तदैश्वरम् । कथं स्यादिति चेदत्र प्रोच्यते तन्निशामय ॥१७७॥ तात्पर्येण पृथिव्यादेर्यदि मानं विवक्षितम् । पुराणानां भवेत्तर्हि स्यादोषो भवदीरितः ॥१७८! तत्तु नास्त्येव किं त्वेषां माहात्यं केवलं विभोः । वक्तव्यमस्ति बहुधोपासनार्थं विराट्तनोः ॥१७९॥ यथैष लक्षमुद्रावान्धनिकोऽस्तीति भाषिणम् । न मिथ्यावादिनं प्राहुर्धनिनो धनवर्णने ॥१८॥ न हि तथ्यैव विज्ञाता जनैस्तल्लक्षशालिता। अतात्पर्यात्तु संख्यायास्तद्वचो नास्ति दोषभाक् ॥१८॥ तथैव देवमाहात्म्यवर्णनैकपरेऽपि च । दोषः पुराणसंदोहे न विचारेण लक्ष्यते ॥१८॥ अत एव पुराणानां वैमत्येऽपि परस्परम् । बहुधेश्वरमाहात्म्यं दोषो वर्णयतां न हि ॥१८३॥ न तावता तु सिद्धान्ताज्ञानं तेषां प्रकल्प्यताम्। विषयाः सर्वशास्त्राणां दृश्यन्ते पञ्चलक्षणे ॥१८४॥ भवतां च मतेऽप्यस्ति शास्त्रविद्याविपर्ययः । शास्त्रे तु भानोविद्यायां पृथिव्या गतिरिष्यते ॥१८५॥

Page #116

अध्यायः ६ पू. ]
शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
ततश्च भवतां पूर्वेऽप्यज्ञाः शास्त्रकृतोऽभवन् । पश्चात् सुबुद्धयो जाता इति शङका भवेन्न किम् ॥ १८६ ॥ अथ शास्त्रेषु विहिता यास्तु विप्रादिजातयः । उच्यते तासु दोषश्चेदिदमत्राभिदध्महे ॥ १८७॥ पूर्वजन्मकृतैः पुण्यपापैरुत्तरजन्मनि 1
नान|फलानि भुज्यन्ते प्राणिभिः सकलैरपि ॥ १८८ ॥ केचित्तु नेत्रविकला बधिराः पङ्गवोऽपरे । केचित्सुरूप बलिनो धनिनो बुद्धिशालिनः ॥ १८९ ॥ केचिद्विवेकिनः शान्ताः केचिन्मूढा अमर्षिणः । एवं हि दृश्यते नानाविधः कर्मफलोदयः ॥१९०॥ तथैव कर्मणा प्राचा ब्राह्मणाद्याश्च जातयः । लभ्यन्ते प्राणिभिस्त्वेतच्छास्त्रदृष्टं न चान्यथा ॥ १९९ ॥ शास्त्रं हि दृष्टिरस्माकं तेनादृष्टं समीक्ष्यते । तच्च युक्त्याभिसंपन्नं को न मन्येत बुद्धिमान् ॥१९२॥ न हि तुल्यस्वभावत्वान्न्यूनत्वाद्वा गुणैरपि । विप्राः स्युरितरैस्तुल्या न्यूना वापि कथञ्चन ॥ १९३॥ अपि भूरिगुणैर्युक्तो भृत्यस्तुल्योऽपि वा गुणैः । न जातु धरणीपालपदवीं भोक्तुमर्हति एषैव पदवी ब्राह्मी कृतपुण्यैरुपार्जिता यदादेशात्परेशस्य यज्ञादीन्कर्तुमर्हति
॥ १९४ ॥
1
॥ १९५॥

Page #117

शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
[ अध्यायः ६ पू.
अथ याः स्मृतयः काश्चिन्निन्द्यास्त्यक्ताश्च वैदिकैः । पापिनां दण्डभोगार्थमीशस्ता उदपादयत् ॥१९६॥ अवश्यं पापिनां दण्डो भवतामपि संमतः । तथैव तेषां दण्डाथ कदध्वानः कृता इमे ॥१९७॥ तथा हि ये नराः पापा रोचयन्ते त एव ताः। बबनर्थावहाल्पेष्टदायिकर्मसु लोलुपाः ॥१९८॥ धूर्ता दोषयुताचाररता मलिनबुद्धयः । पुनः पुनर्भगवता पात्यन्ते नरकेऽशुचौ ॥१९९॥ तथा हि शास्त्रद्वारैतद्वयक्तं बोधयतीश्वरः । दुष्टानां दण्डदानार्थ स्मृतयस्ताः कृता इति ॥२०॥ अत एव हि ये पुण्यकर्माणः श्रद्धया युताः। न ताः स्मृतीस्ते मन्यन्ते संमतेशानुशासनाः॥२०१॥ तस्माच्छुद्धतमं शास्त्रं वैदिकं मङ्गलावहम् । क्षुद्रबुद्धिसमुद्भूतैर्न त्याज्यं दोषसंशयैः ॥२०२॥
इति षष्ठस्याध्यायस्य पूर्वार्धम् । १ अत उत्तरं 'समाप्तम्' इत्यधिकं त्रिष्वपि अ आ इ पुस्तकेषु.

Page #118

अध्यायः ६ उ.]
शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
(उत्तरार्धम्) वेदान्तादिषु ये प्रोक्ता दोषाभासाः स्वया धिया। तेषूक्तान्येव भूयांसि समाधानानि सूरिभिः ॥ १ ॥ नृणामत्यल्पबुद्धित्वात्सूक्ष्मगम्भीरवस्तुनि । भवन्ति संशयाः पुंसां तद्धि तस्यास्ति भूषणम् ॥ २ ॥ किं तु नानाविधाक्षेपसमाधानादिलेखने । इहापद्येत सर्वेषां ग्रन्थानामपि लेखनम् ॥ ३ ॥ उपादानत्वमीशस्य तदभेदं जगत्यपि ब्रुवन्वेदान्तसिद्धान्तो नेशे वदति दूषणम् ॥ ४ ॥ पत्रे कज्जलरेखायाः पुमाकारेण लेखने पत्रं च तदवच्छिन्नं पुमाकारेण भासते ॥ ५ ॥ प्रकृतेर्नामरूपाभ्यां स्वसत्तानुगमेन च । जीवकर्मवशादीशो जगद्वदवभासते रेखैव पुंव्यवहृतौ केवलं कारणं मता । अधिष्ठानतया पत्रं तत्रोपकुरुते यथा ॥ ७ ॥ जगद्वयवहृतौ हेतू प्राकृते नामरूपके । अधिष्ठानतया ब्रह्म तस्योपादानमुच्यते ॥ ८ ॥ या तावत्पुरुषे सत्ता पत्रस्यैव हि सा स्मृता। रेखाकृतं तु तद्रूपं यत्र दोषस्य संभवः सत्ता चैतन्यमानन्दस्त्रितयं ब्राह्ममुच्यते प्राकृते नामरूपे तु सर्वे दोषास्तदाश्रयाः ॥१०॥

Page #119

शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः [अध्यायः ६ उ. न सत्तायां न चानन्दे ज्ञाने वा दोषसंभवः। दोषा जगति यावन्तो नामरूपगता हि ते ॥ ११ ॥ रेखालेखनदोषेण पुमानगेन केनचित् । दुष्टोऽपि च न तत्पत्रं दुष्टतां लभते यथा ॥ १२ ॥ तथा सच्चिन्मयवपुर्विश्वाधिष्ठान एव सन् । नामरूपगतैर्दोषैर्नेश्वरोऽण्वपि लिप्यते ॥१३ ॥ न तद्विक्रियते पत्रं भासमानं च पुंस्तया । रेखया किं तु पुरुषव्यवहारास्पदीकृतम् ॥ १४ ॥ तथा जीवादृष्टवशात्प्राकृतैर्नामरूपकैः । जगद्वद्भासमानेऽपि नेशे सूक्ष्मापि विक्रिया ॥ १५ ॥ पादोऽस्य सर्वभूतानि पादत्रयमथामृतम् । अस्यैकांशो जीबवर्ग इति शास्त्रेषु गीयते ॥ १६ ॥ निरंशे वस्तुतो ब्रह्मण्यौपाधिक्यंशकल्पना । निरंशेऽपि यथा व्योम्नि घटाकाशादिकल्पना॥ १७ ॥ न तावत्पुरुषः पत्राद्भिद्यतेऽथापि पत्रकम् । न दुष्टं नापि विकृतं स्वरूपान्नाणु हीयते ॥ १८ ॥ तथेशात्स्वाश्रयाद्विश्वं यद्यपीदं न भिद्यते । न दुष्टो नापि विकृतः स्वरूपादच्युतो हरिः ॥ १९ ॥ यथा रेखागता दोषा दूषयन्तोऽपि पूरुषम् । नोत्पादयन्ति विकृति पत्रे रूपविवर्जिते ॥२०॥ १ ‘सर्वभूपानि'-आ इ.

Page #120

अध्यायः ६
शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः नामरूपगता दोषा दूषयन्तोऽपि वै जगत् । नोत्पादयन्ति विकृतिं चिदानन्दमये हरौ ॥२१॥ धर्माधर्मविपाको यः सोऽदृष्टमिति भाष्यते । तौ च देहाभिमानोत्थौ स चाज्ञानप्रकल्पितः ॥ २२ ॥ यथा प्रकाशतमसोविरोधः सुमहान् स्थितः । तथा चिदात्मदेहायोः स्फुटात्यन्तविरोधिता॥ २३ ॥ तमस्तुल्यप्रभावं हि देहादि सकलं जडम् । तेजस्तुल्यस्वभावो वा आत्मासौ चिन्मयो यतः॥ २४ ॥ तथापि देह आत्मत्वमध्यस्यात्मनि देहताम् । अविवेकाच्चिदचितोर्ममाहमिति मन्यते ॥२५॥ ततो देहाद्यहङ्कारात्सुखादौ जायते स्पृहा । तत इष्टानिष्टयोगवियोगार्थं प्रवर्तते साहङ्कारप्रवृत्तेश्च धर्माधर्माभिसंभवः । ततश्च सुखदुःखादि तथा तत्साधनं जगत् ॥ २७ ॥ नेश्वरः स्वोपभोगार्थ जगत्सृजति लोकवत् । किं तु तत्तत्कर्मवशादिति प्राक्प्रतिपादितम् ॥ २८ ॥ यस्य यस्य यथा कर्म न्याय्यं तस्य तथा फलम्। ने युष्मन्मतवत्त्वत्र भोगेच्छा कल्प्यते विभौ ॥ २९॥ १ 'न्याय'- अ. - २ आ इ पुस्तकयोः 'न तु युप्मन्मत इव' इति पाठः प्रागासीद्यः
पश्चात्संशोध्य 'न युष्मन्मतवत्वत्र' इति विहितो दृश्यते.

Page #121

शास्त्रतत्त्वीवीनर्णयः
[अध्यायः ६ उ.
मिथ्याज्ञानादभिमतिः साहङ्कारः प्रवर्तते । धर्माधर्मो ततः स्यातां तद्भोगार्थमिदं जगत् ॥ ३० ॥ क चात्मा चित्स्वभावोऽसौ व देहादि जडं तयोः। वैलक्षण्यं महदिति विवेकाभ्याससंपदा ॥३१॥ दुःखाद्या देहगा धर्मा आत्मभ्यो व्यतिरिच्यते। न मे कश्चिन्न मेऽत्रार्थ इति ज्ञात्वा विमुच्यते॥३२॥ अभिमानोद्भवं दुःखं सर्वेषामानुभाविकम् । तन्निरासात्तन्निरास इत्यपि प्राङ् निरूपितम् ॥ ३३ ॥ धर्माधर्मों सुखं दुःखं सर्वे देहादिगा गुणाः । यस्यैवं वास्तवो बोधो धर्माद्यैर्न स लिप्यते ॥ ३४ ॥ सुखदुःखाभिलाषी यो धर्माधर्मसुनिःस्पृहः । स मिथ्याज्ञानवान्धूर्तो बध्यते स्वेन कर्मणा ॥ ३५ ॥ अत एव हि लोकेऽस्मिन् ज्ञानी परमदुर्लभः । ईशस्य परया भक्त्या लभ्यते तत्कृपावशात् ॥ ३६॥ अत एकान्तभावेन जगतां पतिरच्युतः । उपासनीयः पुरुषैः स हि ज्ञानं प्रयच्छति ॥ ३७॥ अनाद्यविद्याप्रच्छन्नबोधानां प्राणिनामिह । गोविन्दभजनादन्यच्छरणं नास्ति किञ्चन ॥ ३८॥ अनादिमायया सुप्तो यदा जीवः प्रबुध्यते ।
अजमनिद्रमस्वप्नमद्वैतं बुध्यते तदा ॥३९॥ १ आ इ पुस्तकयोरस्य श्लोकस्य स्थाने 'अनाद्यविद्यासुप्तोऽयं प्रबोधं याति वै
यदा। तदात्मानमजं ज्ञात्वा सर्वबन्धात्प्रमुच्यते॥' इति श्लोकः प्रागासीद्यः पश्चादुपरितनपाठवच्छ्लोकेन निरस्तो दृश्यते.

Page #122

अध्यायः ६
शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
न चेशो भ्रामयत्यस्मानुदासीनतया स्थितः । स्वाज्ञानेनैव मुह्यामो न यावत्तत्त्वदर्शनम् ॥ ४० ॥ प्रत्युतेशो बोधयति वाक्यैर्वेदमयैनिजैः । देहाभिमानं मा कार्षीस्तस्मात्त्वं ह्यतिरिच्यसे ॥४१॥ . नन्वज्ञानमथो बन्धो भवतः कस्य तद्वद । ब्रह्मणश्चत्परं ब्रह्म कथं बन्धेन युज्यते ॥४२॥ उच्यतेनाज्ञानं नापि वा बन्धो ब्रह्मदृष्टयास्ति कहिंचित् । नित्यशुद्धं नित्यबुद्ध नित्यमुक्तं च तत्स्थितम् ॥ ४३ ॥ जीवदृष्टया त्वसौ बन्धश्चिजडाध्याससंभवः । अवास्तवस्त्वसौ यस्मान्मिथ्याज्ञानप्रकल्पितः॥४४॥ विरुद्धश्चिन्मयो ह्यात्मा देहादिजडसंघतः । तयोः परस्पराध्यासे मिथ्यात्वमुचितं भ्रमे ॥ ४५ ॥ यथा प्रकाशतमसोविरोधः सुमहान् स्थितः ।। तथा चिदात्मदेहाधोःस्फुटात्यन्तविरोधिता ॥ ४६॥ यथा मिथोगुणाध्यासः प्रकाशतमसोम॒षा ।। तथा मिथोगुणाध्यासश्चिदात्मजडयोमषा ॥ ४७ ॥ प्रकाशे श्यामताबुद्धिस्तमस्युज्ज्वलतादिधीः । यथा मृषात्मनि तथा कार्य दुःखादिधीभ्रंमः॥ ४८ ॥ भ्रमजन्यस्य बन्धस्य मिथ्यात्वमपि निश्चितम्। भ्रान्तदृष्टया त्वसौ सत्योऽभ्रान्तदृष्टया मृषेव सः॥४९॥

Page #123

शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः [अध्यायः ६ उ. स्वप्नीयदुःखं चौर्यं च तदण्डादिकमेव च । सत्यं स्वप्नगदृष्टया तु जाग्रदृष्टया मृषैव तत्॥ ५० ॥ जीवदृष्टया तथा बन्धो धर्माधर्मों सुखासुखे। ब्रह्मदृष्टया तु तत्सर्वं जीवेन सहितं मृषा ॥५१॥ स्वप्ने दुःखं यथा प्राप्त किल्बिषं वा कृतं बहु । सर्वस्य तस्य मिथ्यात्वात् पुमांस्तेन न लिप्यते॥ ५२ ॥ तथा जीवकृतैर्देषैिः सुखैदुःखैश्च तद्गतः । तेषां स्वदृष्टया मिथ्यात्वान्नेश्वरोऽण्वपि लिप्यते॥ ५३ ॥ जीवस्तु सुखदुःखादि धर्माधर्मी तथार्हति । मृषापि सद्यथा स्वप्ने सुखदुःखादि भुज्यते ॥ ५४॥ स्वप्नेऽपराधं कुर्वाणः परेषां ताड्यते च तैः । दुःखं च तस्मादाप्नोति मिथ्यात्वेऽप्यखिलस्य च ॥ ५५ ॥ तथात्मभावं देहादावध्यस्यात्मनि देहताम् । अविवेकाचिदचितोर्ममाहमिति मन्यते
॥५६॥ अनाद्यविद्यया त्वेवं जीवो मोहमुपागतः । धर्माधों सुखं दुःखमा प्रबोधाद्भजत्यसौ ॥५७ ॥ अनादिमायया सुप्तो यदा जीवः प्रबुध्यते । अजमनिद्रमस्वप्नमात्मानं बुध्यते तदा ॥५८ ॥ १ अत्रापि आ इ पुस्तकयोः "अनाद्यविद्यासुप्तोऽयं प्रबोधं याति वै यदा । तदात्मानमज ज्ञात्वा सर्वब धात्प्रमुच्यते ॥” इति श्लोकः प्राग्लिखितः पश्चादुपारतनश्लाकन निरस्तश्च दृश्यते.

Page #124

अध्यायः ६ उ.] - शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
ननु जीवस्य किं रूपमीशाद्भिन्नोऽस्त्ययं न वा। भेदे सिद्धान्तहानिः स्यादभेदे त्वीशदूषणम् ॥ ५९॥ अत्रोच्यतेस्वप्ने य एष पुरुषो भ्रमन्भवति दुःखभाक् । सुखं शयानाच्छय्यायां न हि तावद्विभिद्यते॥६०॥ अभेदेऽपि स्वप्नगतैर्दोषैर्जाग्रन्न लिप्यते । विलासायैव ते तस्य स्वप्नगस्तु प्रबाध्यते ॥६१ ॥ स्वप्ने स्तेयादि कुर्वाणस्ताड्यते च तथा परैः। न तेन जाग्रत्पापीयान् स्वप्नगस्तु प्रबाध्यते ॥ ६२ ॥ यत्पापाचरणं स्वप्ने दुःखभोगश्च पुष्कलः । जाग्रदृष्टया विलासोऽसौ स्वप्नगस्तु प्रबाध्यते ॥ ६३ ॥ जाग्रत्स्वप्नगयोर्भेदो वस्तुतो न तथापि तु । विलासमात्रं तदृष्टया तद्दोषैर्न तु लिप्यते ॥६४॥ ईशदृष्टया प्रपञ्चोऽयं विलासायैव केवलम् । न दोषैलिप्यतेऽत्रत्यैः सोऽस्य साक्ष्येव संस्मृतः॥६५॥ स्वैकांशकल्पितं विश्वं पश्यन्साक्षितया स्थितः। न स्वस्वरूपाच्च्यवते ह्यनन्तमहिमा विभुः ॥६६॥ पादोऽस्य सर्वभूतानि पादत्रयमथामृतम् ।।
अस्यैकांशो जीववर्ग इति शास्त्रेषु गीयते ॥ ६७ ॥ १ 'भ्रवन्' इति भ्रान्तः पाठः आ इ पुस्तकयोः. २ 'तद्दष्टया'-आ.

Page #125

७४
शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः [ अध्यायः ६ उ. निरंशे वस्तुतो ब्रह्मण्योपाधिक्यंशकल्पना । निरंशेऽपि यथा व्योम्नि घटाकाशादिकल्पना॥ ६८ ॥ कवीनामपि वै प्राचामतयों महिमा हरेः । क उत्कर्षो भवेत्तस्य यद्यस्मबुद्धिगोचरः ॥ ६९ ॥ ईशदृष्टया विलासोऽसौ यजीवैरिह भुज्यते । जाग्रदृष्टया विलासो हि भुज्यते स्वप्नगेन यत् ॥ ७० ॥ अखिलै वगैर्धर्मर्नेश्वरोऽण्वपि लिप्यते । तस्य दृष्टया मृषा ते हि नित्यबुद्धस्वभाविनः॥ ७१ ॥ नित्यबुद्धस्वरूपस्य दृष्टया भगवतस्त्विमे । मृषैव जीवगा दोषाः स वैसाक्षितया स्थितः॥ ७२ ॥ जीवदृष्टया त्विमे सत्या यथा स्वप्नगतः पुमान्। क्लिश्यति स्वप्नगैर्दुःखैर्यतते च निवारणे ॥७३ ॥ यतितव्यं ततोऽवश्यमात्मबन्धविमुक्तये । मिथ्याभिमानजं दुःखं विवेकात्सुखमश्नुते ॥७४ ॥ एतेन प्राणिनां बन्धः कल्पितो यद्यवास्तवः । किमर्था तर्हि तन्मुक्तिरित्युक्तिरपि खण्डिता ॥ ७५ ॥ स्वप्नानुभूतदुःखानामसतामपि वस्तुतः । बोधान्निवृत्तिःसंजाता किं सुखाय न कल्प्यते ॥ ७६ ॥ पाप्मना लभते दुःखं पुण्येन लभते सुखम् । विवेकपूर्वकाज्ज्ञानात् सर्वबन्धात्प्रमुच्यते ॥७७ ॥ १ 'कल्पते'-अ आ.

Page #126

७५
अध्यायः ६ उ.] शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
७५ कल्पितं खलु जीवत्वं तत्त्वज्ञानेन नश्यति । ततश्वोपाधिनाशेन स्वस्वरूपेऽवतिष्ठते ॥७८ ॥ एतेनेश्वरसारूप्यं जीवानां मुक्तिरस्ति चेत् । भवेद् वृद्धिर्विकारश्वेश्वरस्येत्यपि खण्डितम् ॥ ७९ ॥ अनाद्यविद्यया युक्तो जीवो भ्रमति संसृतौ। अविद्योपाधिनाशे तु स्वरूपमवशिष्यते ॥ ८ ॥ यच्चोक्तं ज्ञानिनः पुंसोऽहङ्कतिर्जायते ध्रुवम् । वचस्तदप्यहं मन्ये नभःपङ्कजवाक्यवत् ॥८१ ॥ गतदेहाद्यभिमतेः केवलं ब्रह्म पश्यतः । ज्ञानिनोऽहङ्कतिरिति वचः स्यात्कथमर्थवत् ॥ ८२ ॥ गतदेहाभिमतियः स ज्ञानीति कथ्यते । अहन्ता यस्य नक्षीणा ज्ञानित्वं तस्य वा कथम्॥ ८३ ॥ अत एवोच्यते लोके ज्ञानी परमदुर्लभः । तडीशकरुणालभ्यमतः सेव्यः सदा हरिः ॥ ८४ ॥ त्यक्तान्यभानः सर्वत्र हरिमेकं यदेक्षते ।
तदा तं ज्ञानिनं प्राहुः का तत्राहङ्कतेः कथा ॥ ८५ ॥ १ अत आरभ्य त्रयाणां श्लोकार्धानां स्थाने 'ये तु ज्ञानवदाभासास्तेषां स्यात्तादृशी स्थितिः । ' इत्येक एव श्लोकार्थः प्रागासीत् आ पुस्तके यः पश्चादिदानीन्तनपाठन निरस्तो दृश्यते.
२ आ इ पुस्तकयोः '० लभ्यं तदुपास्यः सदा हरिः' इति पाठः प्राग्लिखितः पश्चादुपरितनपाठेन निरस्तश्च दृश्यते.

Page #127

शास्त्रतत्वविनिर्णयः
[ अध्यायः ६ उ.
भवन्मतं च जीवांहोदण्डं ख़ष्टोऽग्रहीत्स्वयम्। तस्मिन्विश्वासमात्रेण मुच्यन्ते पातकादिति ॥ ८६ ॥ ततः खष्टे सुविश्वस्य केचित्पातकलोलुपाः । कुर्युः पापमसौ दोषः प्रत्युतास्ति भवन्मते ॥ ८७ ॥ सर्वशुद्धतमं तस्मादिदं वेदान्तदर्शनम् । दोषलेशोऽपि नेहास्ति किं त्वग्राह्यमसद्धियाम्॥ ८८ ॥ नित्यशुद्धो नित्यबुद्धो नित्यमुक्तश्च वै विभुः। अकामोऽव्यसनी चैव वेदान्तेष्वेव कथ्यते ॥ ८९ ॥ किं चात्र विषये किञ्चिदन्यदप्युच्यते वचः । यथा वेदान्तनैर्मल्यं दोषश्वास्ति मतान्तरे ॥९० ॥ दोषदुःखयुताञ्जीवान् स्वोपभोगार्थमीश्वरः । तेषां दुःखान्यगणयन् सृजतीति भवन्मतम् ॥ ९१॥ स्वैकांशेन तथा भूत्वा क्रीडतीति मतं तु नः। भवन्मतान्मतेऽस्माकं विषयेऽस्मिन्न गौणता ॥ ९२ ॥ उत्पादको यश्चोराणां स्वयं चोरश्च यो भवेत् । किं तारतम्यमुभयोर्विचारे सति सिध्यति ॥ ९३ ॥ किं तु युष्मन्मते सत्यं दुःखं दोषाश्च वै यतः। दुष्टोत्पादकता सत्या विभौ क्लप्ता भवन्मते ॥ ९४ ॥ अस्माकं तु मते दुःखं दोषाश्च भ्रान्तिजा यतः। भ्रान्तदृष्टयैव ते सत्या ब्रह्मदृष्टया मृषैव हि ॥ ९५॥ १ 'ईशो' इति प्राक्तनः पश्चानिरस्तश्च पाठः आ पुस्तके.

Page #128

७७
अध्यायः ६ उ.] शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
अभ्रान्तं हि परं ब्रह्म तदृष्टयैते मृषा ततः। अस्माकं दुष्टता मिथ्या विशेषोऽरमन्मते त्वियान् ॥ ९६ ॥ विरुद्धश्चिन्मयो ह्यात्मा देहादिजडसंघतः । तयोः परस्पराध्यासे मिथ्यात्वमुचितं भ्रमे ॥ ९७ ॥ भ्रमजन्यस्य बन्धस्य मिथ्यात्वमपि निश्चितम्। भ्रान्तदृष्टया त्वसौ सत्योऽभ्रान्तदृष्टया मृषैव सः॥ ९८ ॥ स्वप्नीयदुःखं चौर्यं च तद्दण्डादिकमेव च । सत्यं स्वप्नगदृष्टयैव जाग्रदृष्टया मृषैव हि ॥ ९९ ॥ जीवत्वं जीवदोषाश्च ब्रह्मदृष्टया मृषैव हि । नित्यबुद्धतया तच वे महिम्न्येव तिष्ठति ॥१०॥ चोरोत्पादकता सत्या विभौ क्लुप्ता भवन्मते । अस्माकं चोरता मिथ्या विशेषोऽस्मन्मते त्वियान् ॥१.१॥ दुष्टोत्पादकता सत्या विभौ क्लप्ता भवन्मते । अस्माकं दुष्टता मिथ्या विशेषोऽस्मन्मते त्वियान॥१.२॥ जीवत्वं जीवदोषाश्च भ्रान्तदृष्टयैव केवलम् । ब्रह्मदृष्टया न सन्त्येव तदोषै व लिप्यते ॥१३॥ ननु दुष्टान्नरानीशः सृजतीति न नो मतम् । नृणामेवेश्वरः कर्ता दोषा जीवकृता मताः ॥१०४॥ अत्रोच्यते-- भूतभव्यभवज्ञाता परमात्मा यतो मतः । ज्ञातवानेव जीवानां भविष्यदोषशालिताम् ॥१०५॥

Page #129

७८
शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
[ अध्यायः ६ उ.
मत्सृष्टषु भविष्यन्ति खल्वेते दोषशालिनः । ततोऽतिदुःखिनश्चेति जानात्येव किलेश्वरः ॥१०६॥ इति जानन्नपीशस्तान् सृजत्येवेति वल्गताम्। अनपोह्या व्यमनिता दुष्टोत्पादकतापि च ॥१.७॥ सदोषान्यदि नास्राक्षीद्भाविदोषांस्तथापि नन्। जानन्नपि यतोऽस्राक्षीद् दुष्टानेव ततोऽसृजत्॥१०८॥ अजानन्नस्वतन्त्रश्च पिता पुत्रान्सृजन्नपि । कालेन तेषां दुष्टत्वे न स दुष्यति तावता ॥१०५॥ स्वतन्त्रोऽप्येष भगवान् भविष्यदोषशालिताम्। नृणां ज्ञात्वापि तान्कुर्वन् दुष्टोत्पादक एव सः॥११॥ इममथ सृजाम्यस्माद्दोषोऽपि भविता महान् । इति जानन्नपि स्रष्टा दुष्टस्रष्टा कथं न सः ॥१११॥ ईशः शर्मेच्छया जीवान्सृजतीति तु वादिनः। मोघेच्छत्वमथाज्ञत्वं कल्पयन्ति परात्मनि ॥११२॥ किं च शुद्धानेव नरान्यधुत्पादयतीश्वरः । शुद्धानां दुष्टता हन्त कथं कालेन जायते ॥११३॥ नरास्तबुद्धयश्चैव शुद्धा एव कृता यदि । कथं दुष्यन्ति कालेन धीश्व पापे प्रवर्तते ॥११४॥ यदि शुद्धधियां पापरतिः कालेन जायते । स्वर्गता अपि कालेन भजेयुर्दुष्टतां तदा ॥११५॥

Page #130

अध्यायः ६ उ.]
अध्यायः
शास्त्रतत्वविनिर्णयः
दुष्टबुद्धींश्च दुष्टांश्च तस्मात्सृजति नृन्विभुः । अप्रार्थितमपि ह्येतद् भवच्छास्त्रेण सिध्यति ॥११६॥ एवमन्येऽपि बहवो दोषाः सन्ति भवन्मते । इह द्वितीयेऽध्याये च केचित्तेषु प्रदर्शिताः ॥११७॥ किं च दुःखाकुलाञ्जीवान्सृजतीति तु दूषणम्। स्फुटमेव भवच्छास्त्रे जन्मतोऽन्धादिदर्शनात् ॥११८॥ तस्मादोषादियुक्तान्नन्सृजतीति भवन्मतात् । स्वैकांशेन तथा भूत्वा क्रीडतीत्यत्र का क्षतिः॥११९॥ उत्पादको यश्चोराणां स्वयं चोरश्च यो भवेत्। किं तारतम्यमुभयोर्विचारे सति सिध्यति ॥१२॥ किं तु युष्मन्मतेजीवा दोषा अपि च तद्गताः। सत्या एवेशदृष्टयापि तेषां दुःखादिकं च यत् ॥१२१॥ ततो भवन्मते दोषा बहवः प्राङ् निरूपिताः । नैपुण्यप्रमुखा ईशे क्लुप्ता इति विशिष्यते ॥१२२॥ नास्मन्मते तु ते दोषास्तदृष्ट्यास्य मृषात्वतः। किं च प्रारब्धतन्त्रत्वं दुःखादीनां यतो मतम्॥१२३॥ जीवत्वं जीवदोषाश्च ब्रह्मदृष्टया मृषैव हि । नित्यबुद्धतया तच्च स्खे महिम्न्येव तिष्ठति ॥१२४॥ चोरोत्पादकता सत्या विभौ क्लुप्ता भवन्मते। अस्माकं चोरता मिथ्या तस्मादस्मन्मतं वरम् ॥१२५॥

Page #131

८०
शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
[ अध्यायः ६ उ.
1
॥१२७॥
दुष्टोत्पादकता सत्या विभौ क्लृप्ता भवन्मते । अस्माकं दुष्टता मिथ्या तस्मादस्मन्मतं वरम् ॥१२६॥ जीवत्वं जीवदोषाश्च भ्रान्तदृष्टयैव केवलम् । ब्रह्मदृष्ट्या न सन्त्येव तद्दोषैर्नव लिप्यते विरुद्धश्चिन्मयो ह्यात्मा देहादिजडसंघतः । तयोः परस्पराध्यासे मिध्यात्वमुचितं भ्रमे ॥१२८॥ भ्रमजन्यस्य बन्धस्य मिथ्यात्वमपि निश्चितम् । यथा स्वप्ने कृतं चौर्यं तद्दण्डाद्यपि वै मृषा ॥ १२९ ॥ यत्पापाचरणं स्वप्ने दुःखभोगश्च पुष्कलः । जाग्रदृष्ट्या विलासोऽसौ स्वप्नगस्तु प्रबाध्यते ॥ १३० ॥ जाग्रत्स्वप्न गयोर्भेदो वस्तुतो न तथापि तु । विलासमात्रं तद्दृष्ट्या तद्दोषैर्न तु लिप्यते ॥१३१॥ ईशदृष्ट्या प्रपञ्चोऽयं विलासायैव केवलम् । न दोषैलिप्यतेऽत्रत्यैः सोऽस्य साक्ष्येव संस्मृतः ॥ १३२॥ स्वैकांशकल्पितं विश्वं पश्यन्साक्षितया स्थितः । न स्वस्वरूपाच्च्यवते ह्यनन्तमहिमा विभुः ॥ १३३ ॥ पादोऽस्य सर्वभूतानि पादत्रयमथामृतम् अस्यैकांशो जीववर्ग इति शास्त्रेषु गीयते ॥ १३४॥ निरंशे वस्तुतो ब्रह्मण्यौपाधिक्यंशकल्पना ।
1
निरंशेऽपि यथा व्योम्नि घटाकाशादिकल्पना ॥ १३५ ॥

Page #132

अध्यायः ६ उ. ]
शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
कवीनामपि वै प्राचामतय महिमा हरेः । क उत्कर्षो भवेत्तस्य यद्यस्मबुद्धिगोचरः ॥१३६॥ ईशंदृष्ट्या विलासोऽसौ यज्जीवैरिह भुज्यते । जाग्रदृष्ट्या विलासो हि भुज्यते स्वप्नगेन यत् ॥ १३७ ॥ अखिलै जीवगैर्धर्मैर्तेश्वरोऽण्वपि लिप्यते
1
॥ १४१ ॥
तस्य दृष्ट्या मृषा ते हि नित्यबुद्धस्वभाविनः ॥११८॥ नित्यबुद्धस्वरूपस्य दृष्ट्या भगवतस्त्विमे मृषैव जीवगा धर्मा न स तैर्लिप्यते क्वचित् ॥ १३९ ॥ नित्यशुद्धो नित्यबुद्धो नित्यमुक्तश्च वै विभुः । अकामोऽव्यसनी चैव वेदान्तेष्वेव कथ्यते ॥ १४० ॥ नरैः संसारिभिस्तुल्यः सृजतीशोऽपि वै प्रजाः । इति प्रवदतां पक्ष बहुदोषाः प्रदर्शिताः भवद्भिरैश्वरं कृत्यं तवर्यमाणं स्वया धिया । समीकृतं नृणां कृत्यैर्ननु दोषाकुलीकृतम् ॥ १४२ ॥ अस्माभिर्नित्यतृप्तस्य निर्विकारस्य वै हरेः । मायाया अप्रतर्क्याया विलासः कश्चिदिष्यते ॥ १४३ ॥ च्युतते वाच्युतस्यापि गुणिते वागुणस्य च | अतर्क्यानन्तशक्तेर्हि स्थाने तदिति मन्महे ॥ १४४ ॥ अच्छित्त्वैव यथात्मानमीशे त्रैविध्यमुच्यते । तथाप्यहीनमेकत्वं तद्वदस्याप्यतयता
॥ १४५ ॥
१ एतदादिश्लोकाष्टकम् आ पुस्तके पश्चिमशोधरूपेण लिखितं दृश्यते.
८६

Page #133

शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
[ अध्यायः ६ उ.
1
अग्राह्यो यत्कुबुद्धीनां मुह्यतीव च यन्मनः । अतश महिम्नोऽसौ न भारः किं तु भूषणम् ॥ १४६ ॥ भेदबुद्धया भगवतः कुर्वतामप्युपासनाम् । स्वर्गादिस्वार्थित्वात् स्वार्था सा भक्तिरुच्यते ॥ १४७ ॥ ईशांशभ बनायुक्ता ईश्वरं य उपासते अन्ते शैक्यताप्राप्तेस्तानीशैकरतीन्विदुः ॥१४८॥ तस्मादीशस्य माहात्म्यं यथा वेदान्तदर्शने । अत्यन्तनिर्मलं शुद्धं न तथान्यत्र वर्ण्यते ॥ १४९॥ एकः शुद्धः परात्मैव वैषम्यादिमलोज्झितः । न चात्रेशस्य भोगेच्छानन्दरूपस्य कथ्यते ॥ १५० ॥ अवाप्तकाम ईशोऽत्र कथ्यते व्यसनोज्झितः ।
॥ १५१ ॥
1
पारमार्थिकरूपेण व्यवहारदृशा त्वथ तत्तत्कर्मानुसारेण स्वमायाशक्तिसंयुतः सर्वस्रष्टाविलेशानो भगवान्प्रतिपाद्यते तस्मादीशस्य महिमा यादृगस्मिन्मते स्थितः । न तथा दृश्यतेऽन्यस्मिन्बहुदोषावहे मते ॥ १५३ ॥
॥ १५२ ॥
१ अत्र अ पुस्तकस्था टिप्पणी - " द्वैतसमयेषु हि परमात्मनो भूयो गुणदारियमाप्नोति, इह तु भशत्वं विज्ञत्वं सर्वज्ञत्वं निर्गुणता सगुणता निःसीमगुणता अनैश्वर्यमैश्वर्यं सर्वैश्वर्यमित्यादि सबै सुसंपनम् । नन्वज्ञत्वादीनां दोषाणां किमिति श्लाघ्या संपत्ति: : -- शृणु । यापेक्षा हि गुणता दोषता च भावानां, सर्वसमश्च परमात्मा न दोषाणामपेक्षावधिर्न गुणानामिति सर्वमिदं तस्यैश्वर्यमिति श्लाघ्या तद्वत्ता तस्य । स चैष व्यवहार एव । परमार्थतस्तु अज्ञत्वादिसर्व (ज्ञ) त्वान्तं सर्वमेव कार्लिन कमिति नादस्तस्योत्कृष्टता मपकृष्टतां वावइति । यथा दारुमयः सिंहः सहोदरो बा न साध्वसस्य न वा प्रेम्णः, तद्वत् । " इति
می

Page #134

अध्यायः ६ उ.]
शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
८३
ननु चेन्मायया देवः सृजत्येतच्चराचरम् । अन्यसाहाय्यतस्तस्माद्धीयेत महिमा विभोः ।। १५४ ।। मैवम्विष्णोरेव हि सा शक्तिर्यासौ मायेति भाप्यते । हीयते नैव माहात्म्यं स्वकार्यं कुर्वतस्तया ॥१५५ ।। अन्यथा परमेशोऽयं रक्षत्यन्नादिना प्रजाः । इति प्रवदतां शास्त्रं दुष्येत भवतां न किम् ॥१५६ ।। आत्मीयेन प्रभावेन न किं शक्नोति रक्षितुम् । यदन्नाथै रक्षतीति स्याच्छङ्का भवतामपि ॥१५७॥ एवं तत्त्वस्य सूक्ष्मत्वाज्जायन्ते बहुसंशयाः । समाधानं तु सर्वेषां शास्त्रग्रन्थेषु पश्यत ॥१५८ ॥ इदमत्यन्तममलं खलु वेदान्तदर्शनम् । खबुद्धिकल्पितैर्दोषैर्न त्यक्तुं युज्यते क्वचित् ॥१५९ ॥ गम्भीरः शास्त्रविषयो न ग्राह्योऽल्पमनीषया । न च दूषयितुं योग्यः स्वबुडिकृतनिश्चयैः ॥१६० ॥ प्रसिद्ध सहसा बुद्धेः सूक्ष्मार्थानवबोधनम् । तया ज्ञायेत चेत्तत्त्वं गाम्भीर्य नाम किं ततः ॥१६॥ आस्माकीनधियः शास्त्रतत्त्वस्य च परस्परम् । वैजात्यं परमं तस्माद्यज्यते संशयोद्भवः ॥१६२॥ गूढमेवैश्वरं तत्त्वं सहसा चेन्न बुध्यते । वेदान्तस्यात्र को दोषः किमन्धैर्दूष्यते रविः॥१६३ ॥

Page #135

८४
शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
[ अध्यायः ६ उ.
नृविजातीयरूपस्य नृविजातीयसंविदः । अप्रतयकृते रूपं सहसा ज्ञायतां कथम् ॥ १६४॥ अत एकान्तभावेन जगतां पतिरच्युतः । उपास्यः कीर्तनीयश्च स यच्छत्यात्मसंविदम् ॥१६५॥ नन्वेवं यदि वेदान्तशास्त्रमेवास्ति सत्तमम् । तद्विरुडानि काणादसाङ्ख्यादीनि न सन्ति किम्॥१६६॥ मैवम्मन्दानां तत्त्वबोधाय शाखादिभिरिवोडुराट् । बहुप्रकोररीशोऽपि साङ्ख्यादिभिरुदीर्यते॥१६७ ॥ शुद्धं भगवतो रूपमाह वेदान्तदर्शनम् । न तावता विरोधोऽस्ति प्रागेवैतन्निरूपितम् ॥ १६८॥ साक्षात्तु प्रापकोऽस्त्येष मार्गः शुद्धाधिकारिणाम् । तद्वारा प्रापकास्त्वन्ये मार्गा मन्दाधिकारिणाम् ॥१६९॥ तस्माच्छास्त्रीयविषयानग्राह्यानल्पया धिया। न जातु दूषयेत्प्राज्ञः स्वस्याज्ञानं तु तर्कयेत् ॥१७॥ यथार्थभगवद्पबोधकं दृढहेतुमत् । गम्भीरं च प्रसन्नं च शास्त्रमस्माकमेव हि ॥१७१॥ दोषान्वदन्तु वा केचित् स्तुवन्तु यदि वापरे । अस्माकं तु दृढा भक्तिर्जायते वैदिके मते ॥१७२॥ वेदानां भारतादेश्च वाचः प्रागल्भ्यभूषणाः । विभान्ति मानसेऽस्माकं श्रद्धाया जन्मभूमयः ॥ १७३॥

Page #136

अध्यायः ६ उ. ]
शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
८५
1
॥ १७६॥
अहो मानवशास्त्रादेर्भारतादेरतथैव च वाचां प्रागल्भ्यमस्माकं हृदयान्नापसर्पति ॥ १७४॥ पठद्भिर्मानवं शास्त्रं भारतादिकमेव वा I पुरः श्वःश्रेयसस्याध्वा मूर्तिमानिव लक्ष्यते ॥ १७५॥ भारतादिवचोभानुः समुदेति यदा तदा स्वत एव विलीयन्ते कुतर्कतमसां गणाः दृश्यन्ते बहवो ग्रन्था बह्वलङ्कारमिश्रिताः । तेभ्योऽपि कोऽपि महिमा भारतादेर्विशिष्यते ॥ १७७॥ यथा यथा भवद्भिश्च प्रोच्यते तत्र दूषणम् । गाम्भीर्यनिश्चयद्वारा भूयः श्रद्धा विवर्धते ॥ १७८ ॥ हन्तास्मदीयं शास्त्रं ये त्यजन्ति लघुदर्शनाः । दोषाभासाकुलहृदस्तेभ्यः खिद्याम्यहं भृशम् ॥ १७९ ॥ गूढतत्त्वस्य शास्त्रस्य कस्तत्त्वज्ञोऽस्त्यनीश्वरः । अहो साहस मस्त्येतत्तत्र दोषप्रकल्पनम् ॥ १८०॥ नूनं प्राग्जन्मकर्मैव सदसद्बुद्धिकारणम् । अन्यथा स्यात्कथं नाम वैमुख्यं मङ्गलावहे ॥ १८१ ॥ शान्ताः पवित्रा मङ्गल्या हृत्प्रसादविधायिनः । यथा ते वैदिक धर्मा नैव सन्ति तथेतरे ॥ १८२॥ नमो भगवते तुभ्यं विष्णवेऽतर्यशक्तये.
पवित्रे वैदिके धर्मे श्रद्धां त्वामर्थयामहे ॥ १८३॥

Page #137

शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः
[ अध्यायः ६ उ.
शालिवाहनशाकाब्दे रसषट्सप्तभू१७६६मित। काश्यां निष्ठामसौ प्राप्तः शास्त्रतत्त्वविनिर्णयः॥१८४॥ अन्यासामपि सर्वासां शङ्कानामुत्तरं त्विह । सूक्ष्मरूपेण संदिष्टं बुध्यतां बुद्धिमत्तरैः ॥१८५॥ यस्येश्वरे परा भक्तिः श्रद्धा शास्त्रे च निश्चला। तस्यैतेऽर्थाः प्रकाशन्ते इह प्रोक्ता महात्मनः ॥ १८६॥
इति षष्टस्याध्यायस्योत्तरार्धम् ।
इति नीलकण्ठस्य कृतौ शास्त्रतत्त्वविनिर्णये स्वमतदोषा
शङ्कानिराकरणं नाम षष्ठोऽध्यायः ॥ ६ ॥
१ अत उत्तरमन्तिमस्य पत्रस्य नष्टत्वाद् ग्रन्थभागो नास्ति आ पुस्तके.
२ अत उत्तरम् “ ॐ नमो नारायणाय सर्वात्मा श्रीसीताराम लिहिता तद्भक्त नाना अत्रि ॥छ ॥” इत्यधिकम् अ पुस्तके.

Page #138

PUBLICATIONS
of The Scindia Oriental Institute
UJJAIN 1, await (Marathi)-composed in 1312 A. c. by Cānga
deva Vařesvara, a contemporary of the celebrated Marathi poet and saint Jñāneśvara. This unique work was discovered and published by the Institute in 1936. Editor : Dr. H. R. Diwekar, M. A., D. Litt., Sāhity:īcīrya. Crown dvo, 10j pages with 2 photoprints.
—Rupee One FAET4579 (Scindia Oriental Series No. 1)- a Sanskrit treatise on poetic figures by Devasankara Purohita (c. 1765 A. c.). The illustrative verses eulogise some Peshwas of Poona. Editor : Sadashiva
L. Katre, M.A. Deny dvo, 384 pages. -Rupees four 3. Ancient Jaina Hymns (Scindia Oriental Series No. 2)
-containing a Middle Gujarati and seven Sanskrit rare stotras composed by authors of the Svetāmbara Jaina sect. Editor: Dr. Charlotte Krause, Ph. D.
– In Press 4. Tianafaqua: (Scindia Oriental Series No. 3)—
a Sanskrit rejoinder to John Muir's Mataparīksā by Nīlakantha (Father Nehemiah Goreh). This work refuting the doctrines of Christianity and defending those of Hinduism was composed by the author c. 1844 A.C., i.e. four years before his conyersion. Editor : Sadashiva L. Katre, M. A. Demy 8yo, 136 pages.
- Rupees five

Page #139

5.
fataan-A Sanskrit compendium on the philosophy of the holy city of Banaras, ascribed to Bhavānī, the step-mother of the renowned author Bālambhatta Paraguņde (c. 1780 a. C.). In progress
1. CATALOGUE OF MANUSCRIPTS IN THE
INSTITUTE'S LIBRARY Part I (1936), Annas four Part II (1941)-Annas four Further parts in preparation,
2. DESCRIPTIVE CATALOGUE OF MANUSCRIPTS
IN THE INSTITUTE'S LIBRARY -10,000 entries.
--In progress
Vikrama Volumes in commemoration of the completion of the 2nd millennium of the Vikrama Era published under the auspices of the Institute.
1. Vikrama Volume (English)-Rs. 15/2. 14A-FP-7721 (Hindi) -Rs. 20/3. विक्रमस्मृति (Marathi) - Rs. 10/
Postage etc. extra in all cases.
The three Vikrama Volumes are obtainable from the Director of Archäology, M. B., Gwalior Fort.
For the rest, apply to:
The Curator Scindia Oriental Institute
UJJAIN (M. B.-India )

Page #140
ચશોહિલ, ICPD) જથજી tele