Book Title: Rajasthani Sahitya Sangraha 02
Author(s): Purushottamlal Menariya
Publisher: Rajasthan Prachyavidya Pratishthan Jodhpur
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003391/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna purAtana granthamAlA pradhAna sampAdaka-purAtattvAcArya jinavijaya muni [ sammAnya saJcAlaka, rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna, jodhapura ] granthAGka 52 rAjasthAnI sAhitya - saMgraha bhAga 2 [ devajI bagaDAvatArI, pratApasiMgha mhokasiMgharI nai vIramade sonogarArI vAta ] rAjAkA prAvyatipratiSThAna GOODH OMGao rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna RAJASTHAN ORIENTAL RESEARCH INSTITUTE, JODHPUR jodhapura ( rAjasthAna) Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna purAtana granthamAlA pradhAna sampAdaka-purAtatvAcArya jinavijaya muni sammAnya saJcAlaka, rAjasthAna yAcyavidyA pratiSThAna, jodhapura / granthAGka 52 rAjasthAnI sAhitya - saMgraha bhAga 2 [ devajI bagaDAvatArI, pratApasiMgha mhokasiMgharI nai vIramade sonogarArI vAta ] prakAzaka rAjasthAna rAjya-saMsthApita rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna RAJASTHAN ORIENTAL RESEARCH INSTITUTE, JODHPUR jodhapura ( rAjasthAna ) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna purAtana granthamAlA rAjasthAna rAjya dvArA prakAzita sAmAnyata: akhila bhAratIya tathA vizeSata: rAjasthAnadezIya purAtanakAlona saMskRta, prAkRta, apabhraMza, rAjasthAnI, hindI Adi bhASAnibaddha vividha vAGmayaprakAzinI viziSTa granthAvali pradhAna sampAdaka purAtatvAcArya jinavijaya muni [ oNnareri bhembara oNpha jarmana orienTala sosAiTI, jarmanI ] sammAnya sadasya bhANDArakara prAcyavidyA saMzodhana mandira, pUnA; gujarAta sAhitya-sabhA, ahamadAbAda; vizvezvarAnanda vaidika zodha-sasthAna, hoziyArapura; nivRtta sammAnya niyAmaka ( prAnareri DAyarekTara ), bhAratIya vidyAbhavana, bambaI / granthAGka 52 rAjasthAnI sAhitya-saMgraha ___ bhAga 2 [ devajI bagaDAvatArI, pratApasiMgha mhokasiMgharI nai vIramade sonogarArI vAta ] prakAzaka rAjasthAna rAjyAjJAnusAra saJcAlaka, rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna jodhapura ( rAjasthAna ) Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAnI sAhitya-saMgraha bhAga 2 sampAdana kartA puruSottamalAla menAriyA, ema. e., sAhityaratna rAjasthAnI zodha sahAyaka, rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna, jodhapura prakAzanakartA rAjasthAna rAjyAjJAnusAra saJcAlaka, rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna jodhapura ( rAjasthA) vikramAbda 2017) prathamAvRtti 1000 bhAratarASTrIya zakAbda 1882 vistAbda 196 ( mUlya 2.75 mudraka-zrI hariprasAda pArIka, sAdhanA presa. jodhapara.. Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RAJASTHAN PURATANA GRANTHAMALA PUBLISHED THE GOVERNMENT OF RAJA HAN A series devoted to the Publicaion of Sanskrit, Prakrit, Apabhramsa, Old Rajasthani-Gujarati and Old Hindi works pertaining to India in general and Rajasthan in particular. GENERAL EDITOR ACHARYA JINA VIJAYA MUNI, PURATATTVACHARYA Honorary Member of the German Oriental Society, Germany; Bhandarkar Oriental Research Institute, Poona; Visvesvrananda Vaidic Research Institute, Hosiyarpur, Punjab; Gujarat Sahitya Sabha, Ahemdabad; Retired Honorary Director, haratya Vidya Bhawan, Bombay; General Editor, Gujarat Puratattva Mandir Granthavali; Bharatiya Vidya Series; Singhi Jain Series etc. etc. No. 52 RAJASTHANI SAHITYA SAMGRAHA Pt. 2. WITH INTRODUCTION, NOTES, APPENDIXES, ET Published Under the Orders of the Government of Rajasthan By The Director, Rajasthana Prachy Vidya Pratisthana (Rajasthan Oriental Research Institute ) JODHPUR (RAJASTHAN ) V.S 2017 ] All Rights Reserved ( 1960 AD. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RAJASTHANI SAHITYA SAMGRAHA Pt. 2 Edited WITH INTRODUCTION, NOTES, APPENDIXES ETC. By SHRI PURUSHOTTAM LAL MENARIA, M.A., Sahity Ratna Rajasthani Research Asst. Rajasthan Oriental Research Institute, Jodhpur. Published Under the orders of the Government of Rajasthan By The Director, Rajasthan Oriental Research Institute Jodhpur ( Rajasthan ) V. S. 2017 ] ( 1960 A.D. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya - tAlikA viSaya 1. saJcAlakIya vaktavya 2. sampAdakIya prastAvanA 3. devajI bagaDAvatAMrI vAta 4. pratApasiMha mhokarmAsagharI vAta 5. vIramade sonIgarArI bAta 6. pariziSTa pRSTha saMkhyA 1-24 1- 15 16-67 68-66 100-108 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saJcAlakIya vaktavya - - rAjasthAnameM aura anyatra jJAna-bhaNDAroMmeM saiMkar3oM hI rAjasthAnI kathAeM prAcIna hastalikhita granthoMmeM likhita prApta hotI haiM, jinameM hamAro purAkAlIna rIti-nIti, AcAra-vyavahAra evaM manobhAvAdise sambaddha sAmAjika, dhArmika, rAjanaitika, bhASAvaijJAnika aura sAhityika paramparAaoMke suspaSTa darzana hote haiM, ataeva ina kathAoMkA hamAre sAhitya meM vizeSa mahattva hai| aneka rAjasthAnI kathAeM saMskRta aura apabhrazAdi kathAoMke anuvAdoMke rUpameM prApta hotI haiM tathA aneka kathAeM maulika kalpanA aura aitihAsika ghaTanAoM evaM caritroM para AdhArita haiN| aneka kathAoMkA uddezya dharma-pracAra aura zikSA hai to kaI kathAeM manoranjana mAtrake lie likhI gaI haiN| zailIkI dRSTise bhI rAjasthAnI kathAoMmeM vibhinnatAoMke darzana hote haiM, jinakA vizeSa adhyayana hamAre vidvAnoMke liye apekSita hai| ___ rAjasthAnI kathA-sAhityake vizeSa mahattvako dRSTigata rakhate huye hamane pratiSThAnakI pramukha prakAzana-zreNI rAjasthAna purAtana granthamAlAmeM rAjasthAnI sAhitya-saMgraha bhAga 1ke antargata zrIyuta pro. narottamadAsa svAmI ema. e. dvArA sampAdita tIna vastuvarNanAtmaka rAjasthAnI kathAoMkA prakAzana kiyA thaa| "rAjasthAnI sAhitya-saMgraha, bhAga 2"ke antargata tIna vizeSa rAjasthAnI kathAnoM-1 devajI bagar3AvatArI vAta, 2 pratApasiMha mhokamasiMgharI vAta aura 3 vIramade sonIgarArI vAtakA prakozana kiyA jA rahA hai jinakA sampAdana hamAre zodha-sahAyaka zrI puruSottamalAla menAriyA ema. e., sAhityaratnane parizramapUrvaka kiyA hai| pATha-sampAdanameM yathAsAdhya vArtAmoMkI prApta vividha pratiyoMkA upayoga kiyA gayA hai tathA pAThAntargata TippaNiyoMmeM Avazyaka aitihAsika aura bhASAvaijJAnika jJAtavya prastuta kiye gaye haiM, jinase sampAdakake sambaddha viSayoMke Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSa adhyayana aura yogyatAkA paricaya milatA hai| sAtha hI sampAdakane vArtAmoMse sambaddha pratiyoM aura viSayoM para pariziSTa evaM bhUmikAmeM adhyayana-pUrvaka vistArase likhA hai jisase pAThakoMko adhyayanameM vizeSa suvidhA prApta hogii| prastuta pustakake prakAzana-vyayakA ardhAMza kendrIya bhArata sarakArane prAdezika bhASA-vikAsa-yojanAke antargata pradAna karanA svIkAra kiyA hai tadartha hama AbhAra pradarzita karate haiM / AzA hai ki rAjasthAna purAtana granthamAlAke hamAre priya pAThakoMko prastuta prakAzana rucikara pratIta hogaa| muni jinavijaya sammAnya saJcAlaka rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna, jodhapura jayapura, tA0 12 akTUbara '60 I. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya prastAvanA sAhitya, saMgIta, citra, mUrti aura vAstu-kalA prAdike mAdhyamase prAtmAbhivyakti karanA mAnava-prakRtiko eka pradhAna vizeSatA rahI hai| sAtha hI prApa-bItI kahanA aura para-bItI sunanA bhI mAnava-samAjakI naisargika pravRtti hai, jisake pariNAmasvarUpa kathA-sAhityakA udaya aura vikAsa huA hai| pUrva puruSoM aura anubhavI vyaktiyoMke jJAna kA lAbha prApta kara apane anubhava evaM jJAnakA lAbha pAne vAlI pIr3hiyoM ko pradAna karate rahane kI paraMparAse mAnava-saMskRti sadA hI vikAsonmukha rahI hai| isa prakriyAke liye kathAnoMkA vizeSa upayoga huA hai, kyoMki kathAnoMke mAdhyamase koI bhI vicAra sugama evaM subodha rUpameM prastuta kiyA jA sakatA hai| hamAre samAjameM sAhitya, darzana, itihAsa, dharmazAstra Adi anekAneka viSayoM kA jJAna kathAnoMke mAdhyamase karAnekI ati prAcIna paraMparA hai, jisake pariNAma-svarUpa sambaddha viSayoMkI kathAe~ pracura parimANameM upalabdha hotI haiN| __ prAcIna bhAratIya kathA-sAhitya vaidika kAlase hI bhAratameM kathA-sAhitya kisI na kisI rUpameM prApta ho jAtA hai| sAtha hI prAcIna bhAratIya kathAnoMkA pracAra videzoM meM bhI huA hai| udAharaNake lie eJcatrikA prathama videzI anuvAda pahalavI arthAt prAcIna IrAnI bhASAmeM IrAnake samrATa khuzaroke darabArI hakIma burjue dvArA san 531 se 576 I. ke bIca kiyA gayA thaa| isake pazcAt paJcataMtra ke aneka anuvAda yUropIya aura cInI Adi bhASAoM meM hue| paJcataMtra, hitopadeza, kathAsaritsAgara prAdikA prabhAva madhya eziyA, yuropa, araba, aura cIna prAdi dezoMke kathA sAhitya para bhI dRSTigata hotA hai| __Rgvedake stutiparaka sUktoMmeM "apAlAkI kathA" prApta hotI hai| hamAre upaniSadoMmeM bhI kaI kathAe~ nigumphita haiN| udAharaNake liye kenopaniSadameM devatAoMkI zaktiparIkSA, kaThopaniSadma naciketAke sAhasa aura chAndogya upaniSad meM satyakAma evaM jAnazruvA, bRhadAraNyakmeM gArgI aura yAjJavalkya. taittirIyameM prAzvinI tathA muNDakopaniSadameM mahAzalya, zaunara aura aGgirAko kathAe~ kahI gaI hai| rAmAyaNa aura mahAbhAratameM itihAsa, dharma aura kalpanAke AdhAra para aneka kathAnoMkA samanvaya huA hai| rAmAyaNa aura mahAbhArata sambandhI kathAnoM dvArA kAlAntarameM kitane hI kamanIya kAvyoMkA praNayana huA hai / 1 zrI ejarTana dvArA sampAdita-"paMcataMtra rikansTrakTeDa" aura DaoN. vAsudevazaraNa agravAla kA vaktavya (paJcatantra, rAjakamala prakAzana, dillI) pRSTha sN06| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 2 ] bhAratIya kathA-sAhityameM 'jAtaka' kA bhI vizeSa sthAna hai kyoki isameM bhagavAna buddha ke janma-janmAntaroMse sambaddha 577 kathAnoMkA samAveza huA hai| guNADhya dvArA IsAko prathama zatAbdi racita bRhatkathAsaMgraha aba prApta nahIM hai kintu harSacarit. kAvyAdarza, bRhatkathAmaJjarI aura kathA-saritsAgara prAdise isakI sUcanA avagamya hai / kathAsaritsAgara (11 vIM zatAbdi I0) bhAratIya kathAnoMkA eka anUThA saMgraha hai / saMskRtake anya kathA-granthoM meM vaitAlapaJcaviMzati, zukabahuttarI, siMhAsanadvAtriMzazikA aura hitopadeza vizeSa mahattvapUrNa haiN| prAkRta aura apabhraMzake kathA-sAhitya meM lIlAvaI kahA, paumacariu, kathAkoza, samArAiccakahA, bhaviSyadatta kathA, jJAtAdharma kathAsUtra aura vasudeva-hiNDI Adi vizeSa ullekhanIya haiN| prAcIna rAjasthAnI kathA-sAhitya rAjasthAnI bhASAmeM saMskRtakA prAyaH saMpUrNa kathA sAhitya anuvAda-rUpameM prApta ho jAtA hai| paJcataMtra, hitopadeza, siMhAsanabattIsI, vetAla paccIsI aura rAmAyaNa-mahAbhArata prAdise sambaddha kathAnoMke to kaI anuvAda vibhinna grantha-bhaNDAroMmeM prApta hote haiM, jinameM se kaI sacitra bhI haiN| abhI taka yaha vAGamaya aprakAzita hI hai| - manoraJjana, dharmapracAra aura zikSAprasArameM kathAe~ bahuta sahAyaka hotI haiM ataH rAjasthAnI bhASAmeM prAcIna kathAoMke anuvAdoMke atirikta navIna kathAe~ bhI paryApta saMkhyAmeM racI gaI hai| bAlakoM aura praur3hoMko vibhinna viSayoMkA jJAna bhI prAyaH paraMparAnugata kathAnoMke mAdhyamase diyA jAtA rahA hai isaliye maukhika kathAoMko lipibaddha karaneke prayatna bhI pahale aneka hue haiM, jinake pariNAmasvarUpa hamAre grantha-bhaNDAroMmeM rAjasthAnI kathAoMke saMgraha paryApta mAtrAmeM mila jAte haiN| hamAre samAjameM pracalita paraMparAgata maukhika kathAoMko lipibaddha karanekA Aja koI vyavasthita prayatna nahIM ho rahA hai aura duHkha hai ki mahattvapUrNa kathAe~ dhIre-dhIre vismRtike karAla gAlameM lupta hotI jA rahI haiN| prAcIna rAjasthAnI sAhityakI rAsa, prabandha, caupaI, maMgala, veli Adi racanAmoM meM bhI kaI kathAeM milatI haiM kintu ve padya-pradhAna haiN| vArtA, hAla, vigata, vacanikA, khyAta Adi sAhityika rUpoMmeM gadyAtmaka rAjasthAnI kathAoMkI pracuratA hai / jainAgamoMko bAlAvabodha gadya-kathAnoMmeM saMvat 1411 vi0meM racita taruNaprabha sUrikI "SaDAvazyaka bAlAvabodha" vizeSa ullekhanIya hai, jisakI kucha kathAe~ purAtattvAcArya zrImAn muni jinavijayajIne svasampAdita "prAcIna gujarAtI gadya saMdarbha" meM prakAzita kI haiM / . 1 kucha rAjasthAnI kathAoMkI sUcI zrImatI rAnI lakSmIkumArIjI cUDAvatane apanI " mA~jhaLa rAta" nAmaka kathA-pustaka ( sAhitya saMsthAna. vidyApITha, udayapura ) meM prakAzita kI hai| taduparAnta zrIyuta nArANasiMhajI bhATIne "rAjasthAnI bAta saMgraha" paramparA prakAzana (rAjasthAnI zodhasaMsthAna, caupAsanI, jodhapura) meM bhI rAjasthAnI kathAoMkI sUcIkA prakAzana kiyA hai / Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathA-lekhakoMmeM bahujJatA-pradarzana aura sambaddha viSayoMkA sAGgIpAGga varNana karanekI, vizeSa pravRtti rahI hai, jisake pariNAmasvarupa vistRta vastu-varNana aura nAmoMko pUrNatA.. bhI kaI kathAoMmeM prApta hotI hai| aisI racanAtroMmeM pRthvIcandra caritra, sabhA-zRGgAra, kutUhalam, khIMcI gaMgeva nIMbAvataro bepaharo aura rAjAna rAutaro vAtavaNAva vizeSa mahattvapUrNa haiN| rAjasthAnI kathAoMko nimnalikhita bhAgoMmeM vibhakta kiyA jA sakatA hai1 vIratA sambandhI kthaaeN| 2 prema viSayaka kthaaeN| 3 dhArmika kthaaeN| 4 hAsya kathAeM, aura 5 prakIrNa kathAeM, jinameM aneka sphuTa viSayoMkA samAveza athavA mizraNa hotA hai| jaise-nIti, pazu-pakSiyoM sambandhI aura kahAvata Adiko kthaae| prastuta pustaka rAjasthAnI sAhitya-saMgraha, bhAga 2ke antargata tIna mahattvapUrNa kathAnoMkA samAveza kiyA gayA hai jinameM se 'devajI bagar3AvatArI vAta' kA lekhaka ajJAta hai aura jisakI ekamAtra prati anUpa saMskRta pustakAlaya, bIkAnera meM prApta huI hai| dUsarI kathA 'rAvata pratApasiMgha mhokasiMgha harIsiMghotarI vAta' bahAdurasiMhajI kizanagar3ha mahArAjA dvArA racita hai, jisake sampAdanako preraNA zrIyuta paM. gopAlanArAyaNajI bahurA, ema. e. upa saJcAlaka rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAnase prApta huI hai| tIsarI kathA ajJAta kartRka 'vIramade sonogarArI vAta' hai| devajI bagar3AvatArI vAta 'devajI bagar3AvatArI vAta' meM prathama bagar3AvatoM aura taduparAnta devajIke sambandhameM mahattvapUrNa jAnakArI prApta hotI hai| devajI aura bagar3AvatoMse sambaddha eka kAvya bhI rAjasthAnameM mukhyataH gurjaroM dvArA gAyA jAtA hai| isa kAvyake sambandhameM mahAmahopAdhyAya zrI haraprasAda zAstrIne likhA hai ki bhATa jAtimeM san 1200 I.ke AsapAsa choLU nAmaka kavi huA ___ 1 inameM se antima do vArtAmoMkA prakAzana zrIyut paM. narottamadAsajI svAmI dvArA sampAdita "rAjasthAnI sAhitya saMgraha, bhAga 1" meM (rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna, jodhapura) ho cukA hai| 2 rAjasthAnI kathA-sAhitya sambandhI kAryoMke viSaya meM zrIyut agaracandajI nAhaTAkA, nibandha (varadA varSa 2, aGka 2, visAU, pRSTha 68-108) STavya hai| 3 devajIko pUjA rAjasthAnake kaI bhAgoMmeM loka devatAke rUpa meM hotI hai| vizeSa dekhiye zrIyuta jhAbaramalajI zarmAkA nibandha rAjasthAna ke loka-devatA 'maru-bhAratI, pilAnI,, varSa 3, aGka 3, pRSTha 2 / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jisane sarvaprathama vIra bagar3Avata bandhuoMke viSayameM koti-zloka likhe jinakI saMkhyA 15000 patAI jAtI hai| ___rAjasthAnameM lokamAnyatAnusAra 'bagar3Avata' prati rAtri tIna prahara gAyA jAne para 6 mAhameM pUrNa hotA hai| bagar3Avata kAvya varatuvarNana, caritracitraNa, itihAsa aura kAvyasauSThavako dRSTise mahattvapUrNa hai kintu aba taka isakA saMkalana, sampAdana aura prakAzana to kyA kisI bhI sAhityika-itihAsameM ullekha taka nahIM huA hai| aba taka pUrNarUpeNa lipibaddha na honese isameM kSepakoMkA honA bhI svAbhAvika hai| - 'devajI bagar3AvatArI vAta' ke prAraMbhameM 'vIsalade cahuvAMNa' ke rAjya-kAlameM bagar3AvatoMke mUla puruSa "hararAMma cahavAMNa" kA ullekha hai| vIsalade cauhAnako yadi ajamerakA vigraharAja caturtha mAna liyA jAve to usakA zAsana-kAla vi. saM. 1210 se vi. saM. 1221 mAnA jAtA hai| tadanusAra bagar3AvatakA nirmANakAla 13 vI sadI vikramI jJAta hotA hai| mAravAr3a mardumazumArI riporTa san 1861 I0meM bhI devajIkA janma saMvat 1300 honakA ullekha hai| devajIke janmase pUrva avazya hI vagar3Avata bandhuoMkI vIratA aura vaibhavakA pracAra ho gayA hogA, jinake viSayameM prasiddha hai - mAyA mAraNI bagar3AvatAM, ke lAkhai phuulaannii| rahI sahI so mAraNa gau, hara goviMda nATANI / / arthAt mAyA (dhana-aizvarya) kA upabhoga bagar3AvatoMne kiyaa| taduparAnta lAkhA-phUlANIne bhI prAnandopabhoga kiyaa| tatpazcAt jo dhana avazeSa rahA usakA Ananda haragovinda nATANIne prApta kiyaa| lAkhA phUlANI kacchake prasiddha vIra aura aizvaryazAlI vyakti the / haragovinda nATANI jayapura mahArAjA savAI IzvarIsiMhake dIvAna the| ukta dUhemeM 'kai lAkhe phUlANIke sthAna para 'jaga sAre jANI' pATha bhI milatA hai| devajI bagaDAvatakA eka mandira mahArANA sAMgAne cittor3ameM nirmita karavAyA thaa| kahate haiM ki ukta mahArANAko devajIkA iSTa thA / ' rAjasthAnameM 'vagar3Avata' aura 'devanA. i Preliminary Report on the Operation in scarch of Mss. of Bardic Chronic.ils, Asiatic Society, Calcutta, Page 10. 2 ajamera hisTorikala eNDa DiskripTiva (haravilAsa zAradA) pRSTha 148, 153-154 / 3 mAravAr3a mardumazumArI riporTa san 1861 I., bhAga 3, pRSTha 46 / 4 zrIyut paM. gopAlanArAyaNajI bahurA, ema. e. dvArA sampAdita aura anuvAdita phArbasa kRta rAsamAlA" bhAga prathama pUrvAddha pRSTha 102-104 / / 5 jayapura rAjyakA itihAsa, lekhaka paM. hanumAna zarmA pRSTha 181 / . 6 "rAjasthAna ke loka devatA" paM. jhAbaramalajI zarmA, marubhAratI, pilAnI varSa 3, maGka 3 / 7 mAravAr3a mardumazumArI riporTa san 1861 I. bhAga 3, pRSTha 46 / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyaNa' sambandhI loka-nATakoMkA abhinaya hotA rahA hai, jinakA prakAzana bhI ho cukA hai| devajI bagar3AvatakI pUjA rAjasthAna meM kaI sthAnoM para hotI hai kintu inakI pUjAkA mukhya kendra AsInda mevAr3a meM hai| bagar3AvatoM dvArA nirmita eka sarovara phatahanagara (udayapura) ke samIpa gAMva gavArar3ImeM hai aura eka bAvar3I bIlAr3Ake samIpa hai| pAbUjIrA pavAr3A, nihAlade sultAna Adi rAjasthAnI loka kAvyoMkI bhA~ti 'bagar3Avata' kA pUrNa saGkalana, sampAdana aura prakAzana bhI aba taka saMbhava nahIM ho sakA hai| vAstava meM ina kAvyoMkA sauSTava aura aitihAsika mahattva prasiddha 'pRthvIrAja rAso' se nyUna nahIM hai| yaha kavi canda racita 'rAso' bhI 'bagaDAvata' prAdi rAjasthAnI kAvyoMkI bhAMti prAraMbhameM maukhika hI pracalita rahA aura isa tathyakI aora dhyAna nahIM jAnese vidvAnoMne pRthvIrAja rAsokA nirmANa-kAla 18 meM zatAbdi taka nizcita karanekA prayatna kiyA hai| pRthvIrAja rAsokA nirmANa kavi candane pRthvIrAja cauhAnakI vIratAse prabhAvita hokara pRthvIrAjake mRtyukAla saM. 1246 vikramIke lagabhaga hI kiyA hogaa| kaI varSa maukhika rahanese hI pRthvIrAja rAsomeM parivartana aura parivarddhana ho gaye jisase usa para aprAmANikatAke AkSepa kiye gye| isa kathanake pramANameM nimnalihita tathya saMkSepameM vidvAnoMke vicArArtha prastuta kiye jAte haiM1 pRthvIrAja rAsoko dhAraNojameM likhita prati saMvat 1664 vi0 ko upalabdha ho cukI hai jisase isa kAlase pUrva pRthvIrAja rAsokA nirmANa sarvathA siddha hai| yaha prati rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna, jodhapurameM surakSita hai| 2 rAso athavA "rAsa" zabda hI mUlataH geya kAvyakA pratibodhaka hai| rAjasthAna madhyabhArata aura gujarAtameM "rAsa" zailImeM geya kAvya likhanekI prAcIna paraMparA hai jisake antargata saikar3oM hI "rAsa" kRtiyAM upalabdha hotI hai| 3 pRthvIrAja rAsoke maukhika rahanese hI isake laghuttama, laghu, bRhat aura bRhattara rUpa pracalita ho gye| 4 bhAratIya hI nahIM kaI videzI bhASAoM meM bhI prAcIna prAraMbhika sAhitya mukhyataH maukhika vIra kAvyoM (Ballads) ke rUpameM pracalita rahA hai| 5 muni zrI jinavijayajI, purAtattvAcAryako "purAtana prabandha saMgraha" meM prApta hue pRthvIrAja rAsoke chandoMse canda kavike prastuta kAnyakI prAcInatA aura lokapriyatA siddha hotI hai| 1 rAjasthAnake loka nATya, zrIyut devIlAlajI sAmara ema. e., pRSTha 53, aura "rAjasthAna ke loka nATaka" zrIyut agara ca-dajI nAhaTA, loka-kalA, bhAratIya loka-kalA maMDala, udayapUra bhAga 1, aGka 2 / zrI baMzIdhara zarmA, kizanagar3hane bhI ukta viSayameM do khyAla likha kara prakAzita kiye haiN| ___ 2 zrIyut DaoN. motIlAlajI menAriyA, rAjasthAnI bhASA aura sAhitya pRSTha 63 / 3 zrIyut DaoN0 gaurIzaGka-jI hIrAcandajI ojhA-pRthvIrAja rAsokA nirmANakAla (kozotsava smAraka grantha, kAzI nAgarI pracAriNI sabhA, kaashii)| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAstavameM kucha vizeSa rAjaparivAroM se sambaddha honese "pRthvIrAja rAso' ko mahattva mila gayA kintu usake samAna mahattvake kAvyoM "pAbujIrA pavAr3A", "nihAlade sultAna" aura "bagar3Avata" prAdikA hamAre sAhityika itihAsa-lekhakoMne kahIM ullekha taka nahIM kiyaa| isakA mukhya kAraNa inakA aba taka aprakAzita rahanA aura sambaddha itihAsakAroMkA ajJAna hI hai| AzA hai ki zIghra hI rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna, jodhapura dvArA zraddheya muni zrI jinavijayajI, purAtattvAcAryake mArgadarzanameM aise kAvyoM ke pUrNa saGkalana, sampAdana aura prakAzanakA parama mahattvapUrNa anuSThAna prAraMbha kiyA jAvegA / prastuta paMktiyoMke lekhakane kaI varSa pUrva 'bagar3Avata' kAvyakA saMkSipta rUpa ekatra kiyA thA jisake kucha aMza zrIyuta agaracandajI nAhaTAne apane eka nibandhameM prakAzita bhI kiye hai1 / pustakake pariziSTameM vArtA sambandhI bagar3Avatake kucha vizeSa aMzoMko sAhitya-saMsArameM sarvaprathama prakAzita kiyA jA rahA hai| bagar3AvatakA kartA 'choDU' vizeSa samartha kavi jJAta hotA hai isIliye isakI tulanA mahAkavi candase kI jAtI hai-- 'aochUne chochU milyo pRthIrAjane canda / ' chochU jAtise bhaTTa arthAt bhATa thA jaisA ki bagar3Avatako nimna paMktiyoMse jJAta hotA hai-- 'cAMda sUraja to tapa, mora kare vilApa / hajUrane bir3adAve choLU bhaatt| chochU bhATa udalajIrI varadAvalI karai / / ' prochU yA udalajI saMbhavataH bagar3AvatoMmeM pradhAna bhojAkA putra udayarAva hai| ___mahAkavi canda, narahari mahApAtra aura saMbhavataH sUrasAgarake kartA sUradAsa (sUranacanda) jaise prasiddha kavi bhI bhATa hI the| rAjasthAnameM 15 vIM zatAbdi taka ina kaviyoMkA vizeSa mAna thaa| tatpazcAt inakA prabhAva kama ho gayA jisakA mukhya kAraNa inakA rAjasthAnI kAvya zailI DiMgalako chor3a piMgalako aura bhukAva jJAta hotA hai| Aja bhI rAjasthAnameM kaI jAtiyoMke bhATa kAvya-racanAko paraMparA apanAye hue haiN| zrIyuta agaracaMdajo nAhaTAne apane nibandhameM bagar3Avata kAvyakA kartA "chochu" ke sthAna para "cocU" likhA hai / "cocU" nAma vAstavameM zuddha nahIM hai kyoMki bagar3Avata kAvyameM, jaisA ki ukta uddhR ta aMzoMse prakaTa hai "chochU" nAma hI milatA hai| yaha bhUla zrI haraprasAda zAstrIko ukta aMgrejI TippaNImeM diye gaye nAmakA hindI rUpAntara karate samaya "ch" aMgrejIke "ca" aura "cha" pAThakA antara nahIM karane ke kAraNa huI jJAta hotI hai| .. devajI bagar3Avata sambandhI vArtAko pratilipi hameM zrIyuta agaracaMdajI nAhaTAke saujanya dvArA anUpa saMskRta pustakAlaya, bIkAnerase prApta huI hai| prastuta kRti ukta granthAlayake "keTalaga prApha do rAjasthAnI menyuskripTas" meM pRSTha saM0 101 para "vAta" viSayake . 1 marubhAratI (bir3alA TrasTa, rAjasthAnI zodha-vibhAga, pilAnI) varSa 5, aGka 2 / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 7] antargata 10veM grantha "phuTakara vAtA" meM 73vIM racanAke rUpameM aGkita huI hai| isa granthameM vArtAmoMkI pUrNa saMkhyA 140 hai / aba taka jJAta huI yaha ekamAtra kRti hai isaliye vizeSa mahattvapUrNa hai| ___bagar3AvatameM mahAbhArata kAvyako bhauti anekoM upakathAoM aura ghaTanAoMkA kAvyAtmaka aGkana hai / bagar3Avatako suvistRta kathAvastuko dekhate hue prastuta vArtA atyanta saMkSipta hai aura "gAgarameM sAgara" bharanekA prayatna lakSita hotA hai| saMbhavataH vibhinna viSayaka 140 vArtAoMkA lekhana-kArya karanemeM lekhakako vistAra meM jAnekA avakAza nahIM prApta huA hai / vArtAke prAraMbhameM "rAjA bosaLade cahavAMNa rAjya kareM" kA ullekha hai| ajamerakA vIsalade cauhAna prasiddha "vIsalade rAsa" nAmaka premAkhyAnakA nAyaka bhI hai| ajamerake cauhAna zAsakoMmeM vi0 saM0 1221 taka cAra vIsalade hue haiM / isaliye nizcita rUpase nahIM kahA jA sakatA ki kathAmeM likhita bagar3AvatoMkA mUla puruSa "hararAMma cahavAMNa" kisa vIsaladekA samakAlIna thaa| saMbhavataH yaha vizeSa prasiddha vIsalade caturthakA samakAlIna ho, jisakA zAsanakAla saM0 1210 se 1221 vikramI mAnA gayA hai / kathAke prAraMbhameM hI ajamerake kokA sAhako bAlavidhavA putrI tapasvinI lIlAke hararAja cahuvANase dRSTi-samparka dvArA hI garbhako ghaTanAse pATakoMkA kathAke prati zrautsukya jAgRta ho jAtA hai / prAge lIlAke nRsiMharUpamaya bAghAjI nAmaka putra utpanna hotA hai aura phira tIjake tyauhAra para vATikAmeM bhUlaneke liye Agata 12 vibhinna jAtIya kanyAoMse bAghAjIkA vivAha nATakIya rUpameM hotA hai to pAThakoMmeM kathAke prati vizeSa AkarSaNa utpanna ho jAtA hai| bAghAjIke 24 putra hue jo 'bagar3Avata' nAmase prasiddha hue| ina 24 putroMke vivAha gurjara kanyAoMse hue| isa prakAra bagar3AvatoMkI vRddhi huii| bAghAputrase bAghAputta>bAghAuta aura baghAvatake sthAna para 'bagar3Avata' zabdameM 'DA' dhvanikA Agama saMbhavataH eka hI parivAra meM vibhinna jAtiyoMkA mela honese upekSAvRttikA sUcaka hai| rAjasthAnake DUMgarapura-bAMsavAr3A kSetrakA 'vAgar3a' nAmakaraNa bhI 'bagar3AvatoM se sambaddha ho sakatA hai| yaha bhI saMbhava hai ki bagar3AvatoMke mUla puruSa hararAjake zikArI evaM vyAghra-ari honese isa kSetrakA nAma bAdhAri> vAgar3a huA ho athavA vAgar3a kSetrameM bAdhA-ari arthAt bagaDAvatoMkA koI zatru rahatA ho| bahuta saMbhava hai bAghako rAvata upAdhi ho jisase vaha bAgha rAvatake nAmase prasiddha ho gayA ho aura 'bAgha rAvata' se 'bagar3Avata' zabda pracalita huaa| ___kathAmeM atIta (santa) aura bhojAke vArtAlApameM urdU kA prabhAva prakaTa kiyA gayA hai| jaise 'maiM calUgA', 'maiM mAyA', 'tujhaku' prAdi / prastuta kathAkI bhA~ti anya kaI rAjasthAnI kathAoMmeM muslima prabhAva batAneke liye urdU prayogoMkI vizeSa pravRtti dikhAI detI hai| yaha pravRtti musalamAnI zAsanake kAraNa 'urdU' ke vizeSa pracArako dyotaka hai|| prAge atItake pArasarUpa hone, bagar3AvatoMkI aizvayaM-vRddhi, jelUke rUpameM devIkA avatAra grahaNa karane, udayarAvake janma, bhinAya rANAko parAjaya aura devanArAyaNake lupta hone Adiko alaukika aura pAzcaryamayI ghaTanAoM ke sAtha kathA pUrNa hotI hai / aitihAsika tathyoMke sAtha alaukika ghaTanAeM prastuta karanekI pravRtti sAmAnyataH aneka kathAoMmeM lakSita hotI hai| Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ ] saMgraha-granthameM adhikAdhika vArtAmoMko likhaneke mohase prastuta vArtAmeM caritra-citraNa, ghaTanA-vivaraNa aura pRSTha-bhUmi-aGkanakA vistAra nahIM diyA gayA hai| saMbhavataH lekhakane inakI AvazyakatA bagar3AvatoMke vyApaka prabhAva ke kAraNa bhI nahIM samajhI hai| prastuta vArtA kaI bhAratIya kathAnaka rUr3hiyoM aura abhiprAyoM (Motieves) kA samAveza bhI kalAtmaka rUpameM huprA hai| jaise dRSTi-samparkase garbhadhAraNa, nRsiMharUpI bAlakakA janma, bAlaka-bAlikAoM dvArA khela hImeM vivAha kara lenA, ubalate hue tela meM giranA aura pArasa honA, anyAyakI prAMca zeSa nAgake laganA, devIkA avatAra grahaNa karanA, kamalase bAlakakA utpanna honA, honahAra vyakti para sarpa dvArA chAyA karanA, bAlakako siMhanI dvArA dUdha pilAnA, gAyoMkI rakSAke liye yuddha karanA, Adi / ukta prasaGga aneka bhAratIya kathAoMmeM mila jAte haiN| prastuta vArtAmeM bhI ina camatkArika ghaTanAoMkA kalAtmaka rUpameM samAveza huA hai| . pratApasiMgha mhokamasiMgha harIsiMghotarI vAta pustakameM grahIta dUsarI kathA 'pratApasiMgha mhokasiMgha harIsiMdhotarI vAta' eka aitihAsika vArtA hai, jisakA upayoga sva DaoN. gaurIzaGkara hIrAcanda projhAne bhI rAjapUtAnAkA itihAsa likhane meM kiyA hai / prastuta vArtAko hameM pAMca pratiyAM upalabdha huI haiM, jinameM se do pratiyAM (ka. aura kha.) rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura ke saMgrahAlayase, eka (ga. prati) mahArAjakumAra DaoN raghubIra siMhajI ema e, DI liT ema. pI. ke saujyanyase, zrI raghubIra lAyabrarI sItAmaU dvArA, eka (gha. prati) zrIyuta nArAyaNasiMhajI bhATI dvArA rAjasthAnI zodha-saMsthAna, copAsanIse aura eka prati (Ga) zrIyuta gopAlanArAyaNajI bahurA ema. e. upasaJcAlaka rA. prA. vi. pra. ke saujanyase zrI lAdhUrAmajI dUdhoDiyA dvArA prApta huI hai| pratiyoMkA paricaya prati-ka. rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapurakI prati, prantha saMkhyA 7874 / prAkAra 8.6x6 iJca / guTakA, patra saMkhyA 30 / prati patrameM paMkti saMkhyA 16, 17 aura pratyeka paMktimeM akSara saMkhyA 14 se 17 / lipikAla saMvat 1865 caitra vida 13 / lipisthAnajayapura / vAta ke antameM kartAkA nAma isa prakAra likhita hai-- "ItI zrIrAvata mhokamasIMgha harIsIMghotarI bAta mhArAjadhirAja mhArAja zrI bahAdurasIghajI krata saMpUrNa kisanagaDha rAjasthAna / " pratike antameM bahAdurasiMhajIke viSayameM tIna kavitta, eka gIta aura muMhaNota zivadAsa kRta "sUra-satI-saMvAda" evaM mahArAja nAgarIdAsa kRta cosara dohA haiM / tInoM kavittoM aura gItoMse bahAdurasiMhajIke viSayameM mahattvapUrNa jAnakArI prApta hotI hai| prApta pratiyoMmeM yaha vizeSa vizvasanIya hai isaliye mukhya pATha isI pratikA grahaNa kiyA gayA hai| prati-kha. rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapurako prati, grantha saMkhyA 6716 / prAkAra 4.5426 iJca / guTakA patra saMkhyA 70 / prati patrameM paMkti saMkhyA 7 aura pratyeka paMktimeM 1. pratApagar3ha rAjyakA itihAsa, vaidika yantrAlaya, ajamera, pRSTha 185 / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akSara saMkhyA 13 se 15 / lipikAla ajJAta hai| pratimeM kartAke nAma AdikA ullekha nahIM hai aura pATha bhI azuddha hai| prati-ga. zrI raghuvIra lAyabrarI sItAmaUse prApta pratilipi / pratilipike prAraMbhameM nimnalikhita ullekha hai-- "zrI raghuvIra lAyajharI, sItAmaUke liye pratApagar3ha rAjyameM prApya pratise nakala karavAI gii|" saMbhavataH sva0 DaoN0 gaurIzaGkara horAcaMda aojhAne bhI "pratApagar3ha rAjyakA itihAsa" likhane meM isI pratikA upayoga kiyA ho|| mUla prati 22 patroMkI hai jaisA ki prastuta pratilipise prakaTa hotA hai / pratike prAraMbhameM hI kartAkA nAma isa prakAra likhita hai "mahArAja bAdarasiMghajI kisanagar3harA rAjArI karI" pratike lipikartA aura lekhana-kAlakA ullekha isa prakAra hai-- "Iti zrI vArata samapuraNa loSItaM ga bhrAhmAMmaNa aodIca maganesa daulatarAMma zrI kalyANa rastu subhaM bhavastu // zrI zrI // saMvata 198' 'prasADa suda 3 trItIyA bhomavAsara // zrI // zrI ||shrii|| shrii|| // gAthA // kAThaladhara kamanIye nagara pratApa durgajaha napatI / / udayasiMha abhidhAnaM // bhAnuvaMsa bhUSana kula rAna / / 1 / / yA vArtA bhavAyA maganIrAmakA hAtasUM liSAraNI / / pratimeM ukta jJAtavya maha prati-gha. yaha rAjasthAnI zodha-saMsthAna, caupAsanI, jodhapurase pratilipi rUpameM prApta huI hai| pratilipike antameM nimnalikhita ullekha hai - "likhitaM mahaDU rAjUrAma jodhanayara madhye kavarAjA zrI bhArathadAMnajI vAcanArthaM // shrii|| samat 1603rA caitra suda 11 somavAsure // zrIrastu // subhaM bhavat // kalyANa mahat / / vAce suNai tiNAMsU rAjUmAmarA zrI rAma-rAma baaNcsii| rAjasthAna risarca sosAiTIke liye bhagavatIprasAdasiMgha vIsena / jodhapura, kAtika suda 3, budhavAra, saMvata 1963 vi. tA. 30 akTUbara, 1935 // " isa pratilipikI mUla prati aprApya hai| pratilipikA mUlase milAna nahIM huA hai aura pATha bhI saMdigdha hai| 1 sva0 DaoN0 go0 hI0 aojhAne ukta vArtA prApta honekA ullekha kiyA hai| pratApagar3harAjya kA itihAsa, vaidika yantrAlaya, ajamera, pRSTha saM0 185 / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 10 ] ' prati-U. yaha prati zrIlAdhUrAmajI dUdhoDiyAse prApta huI hai| pratiko puSpikA isa prakAra hai "Iti zrI rAvata mohakamasiMgha harIsiMghautarI vAta saMpUrNa / miti asADha vadi 12 savatta 1867rA phatega [6] madhyeH likhitaM vaiSNavai maganIrAmaH" vArtA 6.547 inca AkArake 12 patroM meM pUrNa huI hai| prati pRSTha paMkti saMkhyA 26 aura prati paMkti akSara saM0 25, 26 haiN| prApta pratiyoM meM yaha prAcInatama hai kintu isake patra saM0 5, 6 aura 6 aprApta haiM / prati jIrNa aura telase bharI huI bhI hai| ukta kAraNoMse pUrNa pATha kevala ka. pratikA hI grahaNa kiyA gayA hai aura vizeSa pAThAntara anya pratiyoMke die gae haiN| . pAThakI dRSTise a. vargakI ka aura kha. pratiyAM eka mAtAkI aura prA. vargakI ga. gha. U. pratiyAM anya mAtAko putriyAM jJAta hotI haiN| arthAt ka. kha. sagI bahineM aura ga. gha. Ga sagI bahineM haiM / a. aura prA. pratiyAM eka dUsare vargako moserI bahineM haiN| vArtA-lekhaka bahAdurasiMhajI rAjasthAnake rAja-parivAroM meM aneka vyakti sAhityakAroMke AzrayadAtA aura sAhityake premI hI nahIM svayaM sAhityakAra bhI ho gaye haiM, jinakA racita sAhitya pracura parimANameM upalabdha hotA hai| aise hI pratiSThita parivAroM meM rAjasthAnake madhya bhAga meM sthita kizanagar3hakA rAja-parivAra bhI hai, jisameM prasiddha santa aura sAhityakAra nAgaridAsa apara nAma sAMvatasiMhakA nAma vizeSa ullekhanIya hai| sAMvasiMhakA janma saM0 1756 vi0 aura mRtyu-samaya saM0 1814 vi0 hai| inakI choTI-bar3I 77 racanAmoMkA saMgraha prakAzita bhI ho cukA hai| sAMvatasiMha apane pitA mahArAjA rAjasiMhajIke dehAntake samaya (saM0 1805 vi0) dillIce the| kizanagar3ha rAjyake uttarAdhikArI honeke nAte bAdazAha ahamadazAhane nAgaridAsako kizanagar3hakA zAsaka ghoSita kara diyaa| isI samaya kizanagar3hameM nAgaridAsako anupasthitimeM inake laghu-bhrAtA bahAdurasiMha rAjya-siMhAsana para prArUr3ha ho gaye aura apane bala evaM kauzalase lagabhaga 33 varSa (san 1746 I0 se 1782) I0 taka rAjya kiyaa|' ukta bahAdurasiMha, kizanagar3ha mahArAjA hI prastuta vArtAke racayitA the, jo kizanagar3ha rAjyake saMsthApaka kizanasiMha rAThaur3akI 5vIM pIr3hImeM rAjyake uttarAdhikArI bane / nAgaridAsako sahAyatAke lie prAgata vizAla bAdazAhI senAko bhI vIravara bahAdurasiMhUne parAGa mukha kara diyA, jisase inake raNa-kauzalakA paricaya milatA hai| bahAdurasiMha 6 varSa taka apane siMhAsanako surakSAke lie saphala saMgharSa karate rhe| isI bIca nAgaridAsane rAjya-prAptiko pAzA chor3a kara vRndAvanavAsa aura sAhitya-sevA svIkAra kii| taduparAnta nAgaridAsake putra saradArasiMhakI sahAyatAke lie car3hAI kara AI huI senAse bahAdurasiMhane nItipUrvaka saMdhi kara saradArasiMhako saravAr3a, phatahagar3ha aura rUpanagarake paragane de diye aura rAjya meM zAnti sthApita kI / ukta ghaTanAoMse bahAdurasiMhake udAtta caritra para vizeSa prakAza par3atA hai / 1 mAravADakA itihAsa, bhAga 2, paM0 vizvezvaranAtha reU, pRSTha saM0 686 / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ka. pratike antameM likhe gaye nimna kavittAdise bhI bahAdurIsahake caritrakI aneka vizeSatAeM prakaTa hotI haiM kavitta- durajanasauM jIta, asajanasauM nIta, guradevanasauM prIta, tohi sujasa kRpAMnI ko| dharmaniko sAdhaka, adharmaniko bAdhaka , su hariko arAdhika, pacodha saavdhaaNniiko| saMgarako sUra, dAridakauM dUra, subha gunanako pUra, mAna mila abhimaaniiko| haMsabaMsabhUSana, bahAdura naresa balI, nyAva tero asau jyau navero dUdha-pAnIko / / 1 mera majabUtIhako, rUpa rajaputIhUko, thAika samudra, mana cAhaka muniiNnko| dinako karaiyA, rAga rUpako rijhayA, bhUpa paratiya tajiyA, aru pAlaka dunniko| thaMbha pAtasAhIko, sipAhIko pichAMnahAra, asI gata kAhU mAjha kAnana sunI na ko| hAya aba gunahUko tUTa gau hai deSo taru, uTha go bahAduresa, gAhaka gunIMnako // 1 / 2] chala bala jAke Age, durjanakauM dAba leha. teja sama tUla jAko, rAjata dinesko| punya nIta thApa ke, uthApyo pApa avanIko, duSTanakauM mAra ke, utArayo bhAra sesako / bhArI rAja vAre bhUpa cAhata hai bhIra jAha. prajanako pAlaka, aru nAsaka klesko| kAja siddha mAMhi jaise, lIjiye ganesa nAma, juddha kAja nAma tyau, bahAdura nresko| 1[3] gIta- DaMDe SAMnaro mevAsa, dilI Agaro syAharo DaMDe, prAna rokI giNAM bihu rAharo aneka / prAMTIpaNauM sobAdAra satArAnAtha ASa, hiMduvAmaiM mAMTIpaNauM rAjAMnaro heka / / 1 chaMDe pAva pAchA jaMgA pesa de chUTiyA chatrI, AdhA pAchA desa nesa lUTiyA anUpa / kahai senApatI maiM pahAdaresa kIdhA keI, bhU loka anamI o bahAduresa bhUpa // 2 topAMrA agrAjA mAMhe saMjiyo na koTa kitAM, mahAbIra sAjAM mAMhe bhaMjIyA amAva / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 12 ] mArahaTo kahe maiM gaMjiyA loka pAjAM mAMhe, rAjA mAMhe gaMjI raMjiyo mArU rAva // 3 satArAnAthanUM samAcAra liSe yema sobo, jadAM pAcho kAgajAMmaiM mokale jabAba / mAMnarA potarA hUM'ta uSelo mAMDajo matI, bIja rAI taNA naSa~ uro lIjo bAba / / 4 ukta gIta aura kavittoMse prakaTa hai ki bahAdurasiMha parama vIra nItivAna, dhArmika, vidyAvyasanI, raNakuzala, dAnI, nyAyakartA, kalA-premI, zubha caritravAna, prajApAlaka, catura aura yogya sainikoM kI parIkSA meM kuzala zAsaka the / unhoMne dillI- zrAgarekI zaktiko ho parAjita nahIM kiyA, varan marAThA vIroMneM bhI apanI vIratAkI dhAka jamA dI thii| prastuta vArtA meM uttara mugala kAla meM pracalita yuddha-praNAlIkA vizeSa varNana hai jisase bahAdura siMhakI yuddha - sambandhI vistRta jAnakArIkA paricaya milatA hai aura isa dRSTise vArtA adhika mahattvapUrNa hai / ukta kavittoM aura gItake kAvya-sauSThavase jJAta hotA hai ki tatkAlIna DiMgala aura pagala zailIke parama kuzala kaviyoMse bahAdurasiMhakA samparka rahA thA / 'rAvata pratApasiMgha mahokamasiMgha harIsiMdhotarI bAta' meM devaliyA rAvata harIsiMha ke putra pratApagar3ha ke saMsthApaka rAvata pratApasiMha aura inake anuja mahokamasiMhakA vIratApUrNa caritra varNita hai / rAvata pratApasiMha aura mahokamasiMha bahAdurasihate sambandhoMke viSaya meM itihAsagrantha mauna haiN| rAvata pratApasiMha, pratApagar3ha kA zAsana-kAla san 1673 I0 se san 1708 I0 kA mAnA jAtA hai aura mahArAjA bahAdurasiMha, kizanagar3ha san 1746 I0 se san 1782 I0 taka zAsaka rahe / " isalie yaha to spaSTa hai ki bahAdurasiMha rAvata pratApasiMha aura mahoka siMhakI vIratAse prabhAvita hue the / 'rAvata pratApasiMgha mahokamasiMgha harIsiMghotarI bAta' pratApasiMha aura mahoka siMhake vIratApUrNa caritroM para prAdhArita eka varNanAtmaka kathA hai / vArtA meM sarvaprathama rAjasthAnI kathA-paraMparAnusAra rAvata pratApasiMhakA zreSTha kSatriya zAsakake rUpameM citraNa hai / taduparAnta mahoka sake vIra caritrakA varNana huA hai / phira eka upadravI bhIlake mahokamasiMha dvArA mAre jAne kI ghaTanAkA vistRta aura anUThA varNana hai / isa udAharaNa dvArA mahoka rmAsaMhakI vIratA prakaTa kI gaI hai / taduparAnta kathAkArane auraGgajebakI zAsana-nItikA varNana karate hue usake zAhajAde mujjamake dvitIya putra zrajImuzzAnakI baMgAlakI subedArIkA ullekha kiyA hai| kathAkArane likhA hai ki auraGgajebane eka khuphiyA khabaranavIsa zrajImuzzAna ke lie niyukta kiyA thA jisase ajImuzzAnakA vaimanasya thA aura auraGgajeba hara bAtameM khabaranavIsakA hI pakSa letA thA / taba ajImuzzAnane apane sevaka zerabulaMdakhAM dvArA khabaranavIsako maravA diyA aura rAvata 1. pratApagar3ha rAjyakA itihAsa ( sva0 DaoN0 gaurIzaMkarajI hIrAcaMdajI zrojhA ) pRSTha 177, 188 / 2. mAravAr3akA itihAsa, bhAga 2, ( paM0 vizvezvaranAthajI reU) pRSTha saM0 686 / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 13 ] pratApasiMhase zerabulaMbakhAMko zaraNa denekA Agraha kiyaa| rAvata pratApasiMhane mahokasiMhake vizeSa Agrahase auraGgajebake kupita honekI cintA chor3a kara zera bulaMdakhAMko apane prAzrayameM rakha liyA / isa ghaTanAse rAvata pratApasiMha aura mahokasiMhako vizeSa khyAti milI pratIta hotI hai jisakA ullekha sva0 DaoN. gaurIzaGkarajI hIrAcaMdajI ojhAne bhI apane itihAsameM kiyA hai| kathAkArane antameM pIpalodA gAMvake upadravI DoDiyA rAjapUtoMse hue pratApasiMha aura mahokasiMhake saMgharSakA varNana kiyA hai / DoDiyA rAjapUtoMne pratApasiMhake darabArase dakSiNAke rUpameM dhana prApta kara lauTate hue eka paNDitako mAra diyaa| rAvata pratApasiMhake samajhAne para bhI Dor3iyoMne viparIta uttara hI diyA ki udayapurake mahArANA aura mugalazAsaka bhI hamArA kucha nahIM bigAr3a sakate_ 'rAMNaijI para sUbo meM bhI mhAsa TAlo de cha / vArI dharatIma mhe cAhA so kara chA paNa mhAro nAma na le che / rAvatajI- prAvaNo chai to begA kIjai asvaarii| bhalI bhAMta manavAra krsyaaN| Dor3iyoMse hue saMgharSake prasaMgameM kathAkArane apanI yuddha-sambandhI jAnakArIkA vistRta paricaya diyA hai / prastuta prasaMgameM kathAkArake kavihRdayakA paricaya bhI bhalI bhAMti prApta hotA hai| vArtA meM vIrarasakA paripAka karane hetu kathAkAra vIrarasameM umaGgita hokara aneka gIta, dUhA aura kavitta likha detA hai| ukta yuddha-prasaMgameM uttara mugalakAlIna yuddhoMko praNAlI aura patanonmukhI sthitikA bhI vAstavika paricaya prApta hotA hai| taba yuddhakSetra meM senAke sAtha dAsa-dAsiyoM aura tavAyaphoMko saMkhyA sainikoMse bhI adhika hotI thii| isa viSayameM vArtAkArane likhA hai--- 'eka hAthasU gaLa bAMhI nhASyA eka hAthasU hI goLI bAhai ch| x x x baMdukAM para pyAlA ekaNa sAtha bhara rahyA ch|' ___ antameM kathAkArane mahokasiMhako yuddha-kSetrameM prakaTa huI vizeSa vIratA aura vijayakA sajIva citraNa kiyA hai| vIramade sonIgarArI vAta - tIsarI kathA 'vIramade sonogarArI bAta' arddha aitihAsika hai| musalamAna itihAsakAroMne allAuddIna khilajIko jAlora-vijayakA saMkSipta ullekha mAtra kiyA hai| vAstavameM jAlorakA sAkA rAjasthAna hI nahIM, samasta pazcimottarI bhAratako eka mahattvapUrNa aitihAsika 1. pratApagar3ha rAjyakA itihAsa (vaidika yaMtrAlaya, ajamera) pRSTha saM0 185 / 2. samakAlIna mukhya itihAsakAra jiyAuddIna bani jAlora vijayakA ullekha ina zabdoMmeM kiyA hai-'raNathaMbhora, cittor3a, maNDalakher3a, dhAra, ujjaina, mAMdukhara, alAIpura, canderI, erija, sivAnA tathA jAlora, jinakI gaNanA suvyavasthita pradezoMmeM na hotI thI vAliyoM tathA muktoMke sipurda ho gae (tArIkhe phIrojazAhI, pRSTha 86, khalajIkAlIna bhArata, sai0 atahara abbAsa riz2avI dvArA smpaadit)| vAlIse tAtparya prAMtIya adhikArIse aura Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 14 ] ghaTanA hai / isa yuddha ke avasara para hajAroM hI vIrAGganAoMko jauhara vratakA pAlana karate hue agnipraveza karanA par3A thA aura kAnhar3ade, vIramade, rANakade jaise agaNita vIroMko mAtRbhUmiko rakSAke liye prAtmotsarga karanA par3A thaa| isa yugake viSayameM parama prAdaraNIya zrImAn muni jinavijayajI, purAtattvAcAryane, apanA mantavya prakaTa karate hue likhA hai____ 'vaha samaya bhAratake lie bar3A bhayaGgara pralayakAla sA thA / bhAratako prAcIna saMskRti aura samRddhikA sarvanAza karane vAlA vaha asAdhAraNa vikarAla kAla thaa| usa kAladaityake kopAnalase zatAbdiyoMse saJcita aura sajita bhAratako usa saMsAra-mohinI saMskRti, samRddhi, sArvabhaumatA aura surakSitatAkA bahuta bar3A bhAga, kucha hI kSaNoMmeM bhasmIbhUta-sA ho gayA / pUrvadezakA pAla-sAmrAjya, madhyadezakA gAhaDavAla sAmrAjya, dillI-lAhorakA tomara-rAjya, ajamera-sapAdalakSakA cAhamAna rAjya, aNahilapurakA cAlukya mahArAjya, avaMtI-mAlavakA pramAra sAmrAjya, evaM dakSiNa-devagirikA yAdava rAjya - isa prakAra bhAratake pUrva, pazcima, uttara, dakSiNa jaise cAroM khaNDoMmeM, kaI zatAbdiyoMse apanI balavAna sattA jamAye huye bar3e bar3e rAjya aura unake zAsaka rAjavaMza isa duSTa dAvAnalakI durdaivI jvAlAnoMse kucha hI dinoMke andara dekhate dekhate dagdha ho gaye / apAra samRddhise bhare hue unake asaMkhya rAjyabhANDAra ghar3iyoM meM luTa gye| ___ alAuddInane apanI dUSita manovRttise prabhAvita hokara bhAratameM aneka yuddha kiye, jinameM hue raktapAta, lUTa aura atyAcAra varNanAtIta haiN| aise bhISaNa saMgharSoMke avasara para bhI rAjasthAnameM cittor3a, raNathaMbhora, sivAnAM aura jAlorake zUravIroM tathA vorAGga nAmoMne anupama prAtmotsarga kara apanI mAnamaryAdA evaM gauravAbhimAnakI rakSA kI thii| cittor3a, raNathaMbhora aura sivAnA yuddhoMke viSayameM to muslima itihAsakAroM aura inake anuyAyI anya yuropIya evaM bhAratIya itihAsakAroMne yatkiJcit prakAza DAlA hai kintu jAlorayuddhake viSayameM 'kAnhaDade prabandha' ke atirikta isa pustakameM prakAzita 'vIramade sonIgarArI vAta', muMhatA naiNasIrI khyAta, bhAga 1 (pRSTha saM0 212 se 226), vAMkIdAsarI khyAta (pRSTha saM0 muktAkA artha jAgIradAra hai / yaha yAbina ahamada sarahindI nAmaka eka anya itihAsakArane bhI alAuddInakI senA dvArA jAlora vijayakA ullekha ina zabdoMmeM kiyA hai- 'usI varSa [700 hi0, 13000-1301 I0] kamAluddIna gurgane [alAuddInakA eka senApati] jAlora para adhikAra jamA liyA aura vidrohI kastamaradevako [kAnhaDadese tAtparya hai] naraka bheja diyaa| [tArIkhe mubArakazAhI, khalajIkAlIna bhArata se0 atahara abbAsa rijavI, pRSTha 224) / hamAre anya bhAratIya aura pazcimI itihAsakAroM ne bhI bhAratIya bhASAoMmeM aura mukhyataH rAjasthAnI bhASAmeM prApta aitihAsika sAmagrIkI upekSA karate hue ukta viSayameM vizeSa vivaraNa nahIM diyA hai / 1. kAnhaDade prabandhakA (rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna, jodhapura dvArA prakAzita) prAstAvika vaktavya, pRSTha 56 / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 15 ] 150 - 151) jaise rAjasthAnI itihAsa granthoM meM varNita prasaMgoMkI aora abhI taka itihAsakAroMkA dhyAna nahIM prAkarSita huA hai|1 ___ ukta saMgharSoMmeM prakaTa kiye gaye rAjasthAnI vIrAGganAoMke balidAnase prabhAvita hokara aneka samartha kaviyoMne kAvya-granthoMke rUpameM apane udgAra vyakta kiye aura aneka gadyalekhakoMne vArtAmoMkI racanA kI / inameMse pramukha ullekhanIya prAcIna kRtiyAM isa prakAra haiM viSaya cittor3a yuddha racanA 1 muhammada jAyasIkRta padamAvata (ra kA. 1567 vi0 saM0) 2 hemaratanakRta gorA vAdala padabhiNI caUpaI (ra. kA. 1646 vi0)3 3 labdhodayakRta padminIcarita (ra.kA. 1702 vi0 saM0) 4 jaTamalakRta-gorAbAdala vArtA (le. kA. 1828 vi0 saM0) 5 bhAgyavijayakRta gorAbAdala copAI (le. kA. 1803 vi0 saM0) 6 ajJAta karta ka-gorAbAdaLa kthaa| 1 nayacandrasUrikRta-hamIra mahAkAvyam (le. kA. 1542 vi0 saM0) 2 jodharAjakRta-hamIra rAso apara nAma hamIrAyaNa / ___ (ra. kA. 1785 vi0 saM0) 3 gvAlakavikRta-hamIra haTha 4 candrazekharakRta-hamIra haTha raNathaMbhora yuddha - 1. vAMkIdAsarI khyAta (sampAdaka, zrIyuta narottamadAsajI svAmI) aura muMhatA nairaNasIrI khyAta, bhAga 1 ( sampAdaka, zrIyuta badarIprasAdajI sAphariyA ) nAmaka graMthoMkA prakAzana 'rAjasthAna purAtana granthamAlA ke antargata rAjasthAna prAcyavidyApratiSThAna, jodhapura dvArA zrImAn muni jinavijayajI, purAtattvAcAryake pradhAna sampAdakatvameM kiyA jA cukA hai / 2 zrI rudrakAzikeya, pradhAna saMpAdaka 'rAjA baladevadAsa bir3alA graMthamAlA', nAgarI pracAriNI sabhA, vArANasIne isa kRtikA racanAkAla bhramavaza saM0 1760 diyA hai (bir3alA graMthamAlAmeM prakAzita chitAI vArtA, paricaya pRSTha 22) / vAstavameM isakI racanA mahArANA pratApake dIvAna bhAmAzAhake laghu bhrAtA tArAcaMda kAvar3ayAkI prAjJAse sAdar3I nAmaka sthAnameM vi0 saM0 1646 meM huI thii| saM0 1760 pratikA lekhana-kAla ho sakatA hai| yaha kRti 'rAjasthAna purAtana graMthamAlA' meM prakAzyamAna hai / bir3alA graMthamAlAmeM prakAzita ukta vArtAko dekhanese prakaTa hotA hai ki kAnhaDadeprabandha aura hammIra mahAkAvyam jaise isa viSayake prasiddha granthoMkI jAnakArI bhI ukta granthamAlAke sampAdakako nahIM hai / 3 jaTamala kRta 'gorA bAdaLa vArtA' ko zrIrAmacandra zuklane bhramavaza vi0 saM0 1680 kI mAnA hai| hindI sAhityakA itihAsa, pRSTha saM0 423, nAgarI pracAriNI sabhA, kAzI, dasavAM sNskrnn| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAlora yuddha - 1 kavi padmanAbhakRta-kAnhaDade prabandha (ra.kA. 1512 vi0 saM0) 2 ajJAtakartRka-vIramade sonIgarArI vAta (le kA. vi0 saM0 1761) sivAnA yuddha ke viSayameM aba taka koI racanA prakAzameM nahIM AI hai| allAuddInake ukta yuddhoMke viSayameM rAjasthAnI bhASAmeM aneka vIra gIta, kavitta, dUhAdi bhI cura mAtrAmeM prApta hote haiM, jinamese adhikAMza aprakAzita haiN| 'vIramade sonogarArI bAta' ke hameM 4 pATha upalabdha hue haiN| inakA paricaya nimnalikhita hai prati-ka. rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna, jodhapurake hastalikhita granthasaMgrahameM guTakA kramAGka 3555meM patra saM0 162se 168 taka likhita / lekhanakAla vi0 saM0 1826 / prAkAra 11465 inca / pratipRSTha paMkti saMkhyA 32 / prati paMkti akSara saMkhyA 28-26 / yaha pATha prAcIna kRtiyoM ke sAtha zuddha rUpameM likhita hai ataH isako Adarza mAnate hue pUrNa rUpameM liyA gayA hai| prati-kha. rAjasthAna prAcyavidyApratiSThAna, jodhapura ke hastalikhitagranthasaMgraha meM guTakA kramAMka 12706 meM 13 patroM meM likhita / prAkAra 645.4 inca / prati pRSTha paMkti saMkhyA 16 / prati paMkti akSara saMkhyA 36-40 / isa guTake meM do kRtiyoMke antameM lekhanakAla vi0 saM0 1761 diyA huA hai ataH lipi bhinnatA hote hue bhI 'vIramade sonIgarArI vAta' kA lekhanakAla bhI yahI jJAta hotA hai / isake vizeSa pAThAtara TippaNiyoMmeM diye gaye haiN| prati-ga. rAjasthAnI granthamAlA, pilAnIke, prathama grantha sva0 zrIsUryakaraNajI pArIka dvArA sampAdita 'rAjasthAnI vAtAM' meM, san 1934 I0 meM prakAzita caturtha vArtA / yaha pustaka aba aprApya hai| vArtA pratilipikartAko bhUlase kucha aMza chUTa gaye haiN| sAtha hI vArtA sambandhI vizeSa vivaraNa bhI nahIM diyA gayA hai / yaha pATha kisa hastalikhita pratise grahaNa kiyA gayA hai, yaha bhI nahIM likhA gayA hai| isake vizeSa pAThAntara bhI TippaNiyoMmeM grahaNa kiye gaye haiN| prati-gha. rAjasthAnI zodha-saMsthAna, copAsanI, jodhapura ke hastalikhita grantha-saMgrahameM kramAGka 125 para likhita guTakA / prAkAra 645 inca / pratipRSTha paMkti saMkhyA 14 / pratipaMkti akSara saMkhyA 15-20 / lekhanakAla 'saMvata 1836 varSe phAguNa vadi 11 budhavAsare zrIguMdavaca nagara mdhye| yaha prati hameM zrIyuta nArAyaNasiMhajI bhATIke saujanyase prApta huI hai| prayatna karane para bhI yaha prati hameM sampAdanake samaya nahIM mila sakI ataeva isakA vizeSa upayoga nahIM kiyA jA skaa| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 17 ] prastuta vArtA eka prasiddha aitihAsika ghaTanA para AdhArita hai kintu isake vikAsa-kramameM kalpanA evaM kathAnaka rUr3hiyoMkA bhI pracura prayoga kiyA gayA hai| kathAke prAraMbhameM hI eka prastara puttalikAke apsarA rUpa prApta karane para pAThaka camatkRta ho jAte haiN| taduparAnta kAnhaDadeke apsarAse vivAha aura kumAra vIramade utpanna hone, apsarAke punaH antardhyAna hone, jaisalamerake bhATo rAvala lAkhaNasIjI dvArA sUcita hone para kAnhaDadeke viSapAnase bacane, kAnhaDade dvArA apanI kumArIkA rAvala lAkhaNasaujIse vivAha karane Adi ghaTanAoMkA varNana huA hai / __ rAvala lAkhaNasIjI apanI prathama rAnI soDhIke kahane meM A kara vivAha ke samaya sonIgaroMko apane anucita vyavahArase ruSTa kara dete haiN| sonIgarI rAjakumArI bhI "hathalevo to sonogarIro saparo pINa soDhIro hoDa na krai|" suna kara lAkhaNasIjIse ruSTa ho jAtI hai aura zvasurAlaya jAte samaya parama vIra nIMbA sivAlota dvArA haraNa kara lI jAtI hai| Age lAkhaNasIjI dvArA lohAroMko AjJA dI jAtI hai -- 'iso bhAlo ghar3o tiNasuetha baiThA nibalAnaM maaraa|' kahane mAtrake lie bhAlA taiyAra hotA hai kintu eka prAzaGkA rahatI hai ki rAvalajI vRddha haiM aura nIMbA yuvaka hai| yadi kaI mIla dUrIse mAre jAne vAle bhAleko nIMbA chIna kara punaH vAra kara degA to kyA upAya hogA? punaH lohAroMko pArizramika diyA jAtA hai aura jo bhAlA banA hI nahIM hai, usako tur3avAye jAnekI prAjJA dI jAtI hai| isa prakAra 'rAvalajI sonigarI gamAya baiThA / ' kathAmeM prApta ukta hAsya-prasaGga se pATakoMkA anAyAsa hI manoraJjana ho jAtA hai| prAge vIjar3iyA sevaka, jisakA pitA rAjar3iyA nIMbAjI dvArA sonIgarI-haraNake avasara para hue saMgharSa meM mArA jAtA hai, nIMbAjI para prANAntaka prahAra karatA hai aura nIMbAjI bhI marate-marate vIratApUrvaka vIjar3iyAko mAra girAte haiM / ghAva-dAva sikhAne vAlA pajU pAyaka vIramadekA vizvAsapAtra zikSaka thA aura isake dvArA hI nIMbAjI kAnhaDadeke yahAM unakI dUsarI rAjakumArIke vivAha meM sammilita hue the, jahAM unako vizvAsaghAta kara mAra diyA gayA thaa| isa ghaTanAse vIramadeke vIracaritra para kalaGka hI nahIM lagatA varan yaha ghaTanA jAlora-patana aura sonIgaroMke vinAzakA mUlakAraNa bhI banatI hai| paMjU pAyaka ruSTa hokara tatkAlIna dillI-sulatAna alAuddInake pAsa pahuMca jAtA hai aura apanI vidyAkA pradarzana karatA hai| yahIM alAuddIna paMjUse prasanna hokara pUchatA hai ki tere barAbara khelane vAlA koI dUsarA bhI hai ? ___paMjU uttara detA hai ki jAlorake rAva kAnhaDadekA putra vIramade mujhase sIkhA huA hai kintu mujhase bhI bar3hakara hai| yaha sunane para alAuddIna vIramade ko dillI Amantrita karatA hai| vIramadese khelate hue paMjU pAyaka mArA jAtA hai| vIramadeko raNa-cAturI prasiddha hotI hai| isI avasara para alAuddInakI putrI, jisakA nAma nahIM diyA gayA hai, vIramadese apanA pUrva-bhavakA vaivAhika sambandha batAtI huI vIramadese vivAhakI icchA prakaTa karatI Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 18 ] hai| isI prasaGgameM kAzIke sAhUkAra putrako eka antarkathA bhI dI gaI hai / vivaza hokara alAuddInako bhI ukta vivAhake lie apanI sahamati denI par3atI hai / __ taduparAnta kAnhaDade aura vIramade vivAha-kharcake nAmapara pracura dhana le kara jAlora Ate haiM aura durga-nirmANake sAtha hI yuddhakI taiyArI karate haiN| rANakade thor3e samaya pazcAt tagA mugalako mArakara zAhI najarabandIse apane devavaMzI ghor3e jhIthar3e para savAra ho jAlora bhAgatA hai| isI bIca jhIthar3eke maranekI aura bhaiseko antarkathAeM dI gaI haiN| balakhake bAdazAhane dillI eka moTA bhaisA bhejA, jisake sIMga bar3ha kara pITha taka Aye hue the| balakhako sUcanAoMke anusAra dillIkA koI bhI amIra isa bhaiseko jhaTakese nahIM mAra sakA / lauTate samaya jAlorake nikaTa vIramadene apane parAkramase bhaiseko sIMga sahita kATa diyA / taduparAnta alAuddInakI car3hAIkA aura jAlorameM yuddhako taiyArIkA varNana hai / bAraha varSa jAlorakA gherA rahA kintu durga ajeya rhaa| durga vAloMne eka yukti kii| vIramadekI kutiyA byAI thI, usake dUdhase khIra banava I aura pattaloMke lagA kara nIce zatruoMko ora giraaii| sulatAnane dekha kara socA - abhI taka to durga vAle khora khAte haiN| yaha durga nahIM jItA jA sktaa| isa prakAra alAuddIna gherA chor3a kara punaH dillIkI ora cala par3atA hai| prAge kathA punaH eka navIna mor3a grahaNa karatI hai / vIramade aura isake bahanoI dahiyArAjapUtake prItibhojameM kahA-sunI ho jAtI hai| bhUla vIramadekI hotI hai, kyoMki vaha eka aparAdha mAra kara laTakAye hue do dahiyoMkI aora saGketa kara apane bahanoI dahiyAse vyaMga karatA hai| dahiyA rAjapUta jAkara alAuddInase milatA hai aura vaha punaH lauTakara durga ghera letA hai| taduparAnta vAghA vAnara prAdi rAjapUtoMke vIratApUrvaka yuddha aura durgake vijita honekA varNana hai| vIramade yuddhake antameM pakar3A jAtA hai kintu usane apanA peTa kATa liyA thA, ataH mRtyuko prApta karatA hai| zAhajAdI hindUrItise vIramadeke mastakako goda meM le kara satI hotI hai aura isake sAtha hI kathA pUrNa kI jAtI hai / ukta jAlora - yuddhake viSaya meM prApta prAcInatama rAjasthAnI-prabandha kavi padmanAbhaviracita 'kAnhaDadeprabandha' hai| isa kAvyameM jAlora-yuddhakA mukhya kAraNa alAuddInakI senA dvArA gujarAta para AkramaNa karanA aura somanAtha mandirako tor3akara mUrtiko dillI lejAnA batAyA gayA hai| isa sambandha meM kAnhaDadekI pratijJA isa prakAra hai-- karI pratagyA rAula kAnhaDi - tau jimIsai dhAna / mArI malecha deva somaIu anai choDAvisa bAna // 1821 'muMhatA naiNasI dvArA bhI ukta matakI puSTi hotI hai 'pAtasAharo Dero sakarAMNe jAlorarai gAMva jAlorasU kosa 6 huvo / prA khabara kAnar3adenU huI ju mahAdeva somaiyAnU bAMdhane pAtasAha sakarAMNa prAya utariyo; tarai pAtasAha 1. kAnhaDade prabandha, pRSTha 38 / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 16 ] kanai kAMdhaLa prAleco rajapUta 4 bIjA bheLA meliyaa| the pAtasAhajInU kahane prAvau - ju atarA hiMdusthAna mAra baMdakara mahAdeva somaiyo bAMdhane mhArai gar3ha nijIka mhArai gAMva utariyA su bhalI na kI / monU rajapUta na jAMNiyo / ' 1 kAMdhaLa bhI somanAthakI mUrti baMdhI huI dekhakara pratijJA karatA hai'pANI to vigara piye sara nahIM nai dhAna rAja chUTAM khAsAM / ' alAuddInakI senAse hue kAnhaDadeke prathama yuddha meM kAnhaDadeko vijaya huii| isa viSaya meM naiNasI likhatA hai-- pAtasAhana bhAMjanai kAnar3adejI somaiyA kanai praayaa| mahAdevajIrI poMDI hAtha ghAtanai upAr3iyA su turata upar3iyA su mahAdevajIro liMga sakarAMNa thaapiyo| Upara dehuro kraayo| kAMnaDadejI hindusthAMnarI bar3I marajAda rAkhI / ' ukta vivaraNase jJAta hotA hai ki yuddha ke kAraNameM vArtA-lekhakakA mata kavi padmanAbha aura naiNasIse nahIM miltaa| sulatAna alAuddInake haramameM karNadevI jaisI kucha hindU begameM bhI thIM, unameM se kisIko zAhajAdIkA vIramade jaise vorase vivAha karanekI icchA prakaTa karanA asvAbhAvika nahIM hai| ___ 'phutuhassAlAtIna' nAmaka prasiddha khilajIkAlIna itihAsagranthake lekhaka 'esAmI' ne devagirIke rAjA rAmadevakI putrI mitAIkA alAuddInakI begamake rUpameM ullekha kiyA hai| isI jhitAIke viSayameM nArAyaNadAsa aura ratanaraMgane 'chitAI vArtA' likhI hai . chitAIkA ullekha kavi kezavadAsa (1612-1674 vi0 saM0) ne karate hue likhA hai-- sAhi chitAIko le jAI / malika muhammada jAyasIne bhI apane padamAvatamahAkAvyake bAdazAhacar3hAI khaNDameM chitAIkA ullekha kiyA hai bolu na rAjA Apu janAI / lInha udaigiri lInha chitAI / " 1. muhatA naiNasIrI khyAta, bhAga 1, rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna, jodhapura, - pRSTha 216-17 / 2. vahI, pRSTha 218 / 3. vahI, pRSTha 216 / 4. khilajIkAlIna bhArata, saiyada rijavI, pRSTha 208 / cauhAnakulakalpadrumameM alAu hInakI putrIkA nAma 'sItAI' diyA gayA hai, jisane vIramadese vivAha karanekI icchA prakaTa kii| 5. chitAI vArtA, rAjA baladevadAsa bir3alA graMthamAlA, nAgarI pracAriNI sabhA, kaashii| 6. vIrasiMha devacarita, chaMda saM0 38-36, AryabhASA pustakAlaya, nAgarI pracAriNI sabhA, kaashii| 7. padamAvata, saM. DaoN. vAsudevazaraNa agravAla, sAhityasadana, ciragAMva, jhAMsI, pRSTha 512 / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 20 ] isIprakAra muslimakavi jAnane "kathA chItAko" likhI jisameM ukta viSayakA vivecana hai| candrazekharakRta hammIrahaThameM alAuddInakI eka hindU begama marahaTThIkA ullekha hai "begama mahati marahaTTI mAhatAba jaisI" jAgatI junhAI jAke jobana taraMga meN| (chanda saM. 26) kavi jodharAjane hamIrarAso meM allAuddInakI "cimanA" begamakA ullekha kayA hai __"cimanA begama eka aura citAmani sAhau"2 amIrakhusarone bhI gujarAtake rAjA karNakI putrI devaladevI aura alAuddInake zAhajAde khijrakhAM sambandhI eka premAkhyAnakI racanA kI thii| Age cala kara hindU lekhakoMkA yathArtha athavA kalpanAke Azrayase alAuddInakI hindU begamoMkI putriyoMkA saMbaMdha hindU rAjakumAroMse jor3anA svAbhAvika hI huaa| alAuddIna jaise zAsakoMko krUratA aura nRzaMsatAke vAtAvaraNa meM aneka jaina aura mallika muhammada jAyasI jaise sUphI saMtoMne bhAratIya premAkhyAnoMke AdhAra para prema aura sauhArdakI dhArA pravAhita kI, jisase anya lekhaka vizeSa prabhAvita hue aura inhoMne svamatAnusAra etadviSayaka AkhyAnoM aura kAvyoMkI racanAeM kii| "vIramade sonogarArI vAta" isI prakArako eka pramukha racanA hai| isakA pUrvArddha kalpanA aura yathArthakA mizraNa hai, jisameM aneka bhAratIya kathAnaka rUr3hiyoMkA samanvaya huA hai kintu isakA uttarArddha aitihAsika bhitti para AdhArita hai, jisakA samarthana aneka aitihAsika granthoMse hotA hai| udAharaNArtha vAMkIdAsarI khyAta aura naiNasIrI khyAtako liyA jA sakatA hai| vAMkIdAsaro khyAtakA ullekha isa prakAra hai 1. hindustAnI ekeDemI. prayAgake saMgrahameM surakSita / 2. hamIra rAso, nAgarI pracAriNI sabhA, kAzI / nIlakaNTha viracita / 'cimanIcaritram' nAmaka eka saMskRta premAkhyAna bhI prApta huA hai, jisakA sambandha mlecchAdhIza alAvardI khAnakI begama mAnikI aura paM0 dayAdeva zarmA ke prema prasaGgase hai / rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna grantha-saMgraha, granthAGka 12264 / 3. phAbarsane apane prasiddha grantha rAsamalAmeM likhA hai ki devagar3hake (devagirike) rAjA zaMkaradevase karNa vAghelAkI putrI devaladevIkA vivAha nizcita ho gayA thA kintu vaha alAuddInake senApati alaphakhAM dvArA haralI gaI aura bAdameM isakA vivAha khijrakhAMse kara diyA gayA / bhAga prathama, uttarArddha, sampAdaka zrIyut gopAla nArAyaNajI bahurA, maMgala prakAzana, jayapura, paSTha 363-366 / 4. 'hisTrI Apha dI khilajIz2a' ke lekhaka DaoN. kizorIzaraNa aura zrI rAmacandra zukla Adine cittor3akI padminI sambandhI kathAkI kalpanAkA zreya jAyasIko diyA hai jo satya nahIM jAnaM pdd'taa| vAstavameM cittor3ake vIroM aura vIrAGganAgoMke saMgharSakI kathA janatAmeM pracalita ho gaI thI jisakA prAdhAra jaina, sUphI aura anya aneka lekhakoMne liyaa| isakI pUrI jAnakArI zrI zukla Adiko nahIM rhii| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 21 ] "1778 -- cahuvANa kAnhar3ade sAMvasiMgharo beTo jiNa saMvata 1368 vaisAkha suda6 guruvAra jALogar3ha sAko kiyo / 1780 - sAMcora 1, thirAda 2, kAkaraNadhara 3, vArAhI 4, kacha 5, gehar3I 6, Umara koTa 7, vIkamapura 8, jaisalamera 6, vadhanora 10, pArakara 11, pUgaLa 12, mAroTha 13, sALakoTa 14, jAMgaLU 15, jAjAsahara 16, sAraNa 17, hAMsera 18, vAvaro 16, sojata 20, DoDiyALa 21, rINaka 22, kAchela 23, trisIMgar3o 24, prAbU 25, bhIlar3I 26, sivANo 27, tAraMgo 28, rAGadraha 26, iMdho 30, mehavo 31, bhAdrAjaNa 32, maMDovara 33, sUrAcaMda 34 ityAdika ThikANAMsU kAnhar3ade bhar3a teDAyA / 1781 - sonagarA kAnhar3adesU jALorarA mahAjanAM araja kIvI / rAmo sAphar3iyo boliyo - mUga cokhA java kAThA gehUM sATha varasa tAI haM pUrIsa / jaitasI dosI kahe - kapar3A sATha varasa hUM pUrIsa / bhoLe sAha kayau - asI varasa tela hUM parIsa molahaNa sAha boliyo-tIsa varasa iMdhaNa hNpriis| bhImai sAha kahayomhArai ito guLa hai, aThAra varasa tAI DhIkalI guLarA hoja goLA calAvo / sAdU sAha kahai - mhArai dahIrA pahala bhariyA hai| 1782 - jALoraro gar3ha dahiye vIka bheLAyo alAuddInarA nAyabAMsUmiLanai / 1783 - sonagarA kAnhaDaderA bhar3a- bhAI mAlade 1, beTo vIramade 2, jaita vAghelo 3, jaita devar3o 4, lUNakaraNa mAlhaNa 5, sobhita devar3o 6, ajaisI 7, sahajapALa 8, ityAdika / "1 muhatA naiNasIrI khyAtase bhI vArtAke uttarArddha kA pUrNarUpeNa samarthana hotA hai / sAtha hI jAlora TUTanekI tithi 'saM0 1368 vaisAkha sudi 5 budhavAra' do gaI hai| yuddhameM mAre jAne vAle pramukha yoddhAnoMke nAma bhI 'sonagarA jALorarA dhaNiyAMrI khyAtavArtA' ke AdhAra para diye gaye haiN| isa vArtAmeM alAuddInako bahuta udAra aura hindunoMke prati sahAnubhUti rakhane vAlA likhA gayA hai / vAstavameM vArtAkA lekhana mugala samrATa akabara athavA jahAMgIrakI udAratAse prabhAvita hai| isIliye alAuddInake liye 'pAtasAhijI' jaisA sambodhana hai aura usake 'siropAva' denekA tathA kAnhaDade dvArA usake saMmukha 'pAtisAha dIna-dunIrA cho| haM pAriyo ghararo dhaNI rajapUta chU' prAdikA ullekha hai| prastuta vArtAse spaSTa hotA hai ki mugalakAlake madhya meM hamAre aneka lekhaka alAuddInake atyAcAroMko bhUla cuke the aura hindunoM evaM musalamAnoMke bIca pArasparika sauhArda-sambandhoMko dRr3hatara karane meM saMlagna the| 1. vAMkIdAsarI khyAta, saMpAdaka, zrIyut narottamadAsajI svAmI, rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna, jodhapura, pRSTha 150 / 2. muMhatA naiNasIrI khyAta, bhAga 1, saMpAdaka, zrIyut badarIprasAdajI sAkariyA, rAja sthAna prAcyavidyA pratiSThAna, jodhapura, pRSTha 216 se 226 / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 22 ] hamAre lekhakoMkA yaha prayatna kisI sImA taka saphala bhI huA thA aura taba hamAre dezase hindU - muslima saMgharSakA anta ho gayA thA / ___ anta meM hama pustaka meM prakAzita vArtAmoMko pramukha vizeSatAoMkI aora pAThakoMkA dhyAna AkarSita karanA cAhate haiM 1. kathAnoMkA prAraMbha parama aAkarSaka rUpameM huA hai| "devajI bagar3AvatArI"aura "vIramade sonIgarArI" vArtAmoM ke prAraMbha meM kramazaH dRSTi-doSase tapasvinIke garbha rahane aura pASANa puttalikAke sajIva apsarA rUpa honeke prasaGga haiM to "pratApasiMgha mhokasiMgharo" vAtameM varNanAtmaka rAjasthAnI dahe aura anya sarasa prayoga haiM / 2. ina kathAnoMmeM laukika aura alaukika ghaTanAgroMkA prasaGgAnusAra saphala sAmaJjasya huA hai| "devajI bagar3AvatArI" aura "vIramade sonIgarArI" bAtameM alaukika ghaTanAoMkA bAhulya hai jisakA pradhAna kAraNa sambaddha kathA-vastuoM kI prAcInatA hai / paraMparita kathAnaka - rUr3hiyoMkA saphala prayoga evaM sAmaJjasya bhAratIya kathAoMkI pradhAna vizeSatA rahI hai / tadanusAra sambaddha kathA-lekhakoMke liye "asaMbhava" jaisI koI ghaTanA nahIM hai| prasaGgAnusAra aisI ghaTanAmoMkA bhaucitya siddha kara pAThakoM athavA zrotAoMkA vizvAsa prApta karanA kaTina hotA hai| ukta donoM hI kathAnoMke ajJAta lekhakoMko isa kAryameM pUrNa saphalatA milI hai| 3. tatkAlIna aitihAsika, sAmAjika evaM dhArmika paristhitiyoMkA sarala, sarasa evaM svAbhAvika yathAtathya citraNa bhI ina bAtoM meM milatA hai aura sambaddha viSayoM ke adhyayanameM inase pUrNa sahAyatA prApta hotI hai / 4. tInoM hI vArtAeM mUlataH rAjasthAnake bhinna-bhinna bhAgoM meM likhI gaI haiN| jaise- "devajI bagar3AvatArI vAta" para bIkAnera kSetrakA, 'pratApasiMgha mhokasiMgharI" vAta para jayapura-kizanagar3ha zretrakA aura "vIramade sonIgarArI vAta" para jaisalamerakA prabhAva lakSita hotA hai kintu isase ina vArtAoMke rAjasthAnI bhASA-saundarya meM koI prabhAva nahIM parilakSita hotA aura na anekatAke ho darzana hote haiN| 5. dAstavameM tInoM hI vArtAoMkI bhASA pUrNa sAhityika rAjasthAnI hai aura kuzala lekhakoM dvArA likhita hai / 'pratApasiMgha mhokasiMgharI vAta' to rAjasthAnI bhASAko eka parama utkRSTa kRti hai| isa vArtAko ga. aura gha. pratiyoM ke anusAra isameM sarvatra davAvatakA prayoga huA hai| raghunAtha rUpaka aura raghuvarajasaprakAsa jaise granthoM meM gadya baMdha aura padyabaMdha nAmaka do prakArake davAvaitoMkA vivaraNa milatA hai / hamArI rAyameM rAjasthAnI bhASAmeM davAvaitakA prayoga phArasI 'dubetI' ke prabhAvase huA hai| gadyameM tuka milAnekI pravRtti islAmI sAhityake prabhAvako bhI sUcita karatI hai|' vArtA meM prathase iti taka davAvaitakA svAbhAvika nirvAha kuzala kalAkArakA hI kArya hotA hai| 6. prastuta kathAnoMmeM vizuddha bhAratIya kathA-zailIke darzana hote haiN| kAlAntarameM bhAratIya kathA sAhityakA vikAsa rAjasthAnI bhASAmeM likhita aisI sahastroM vibhinna viSayaka 1. vizeSa dekhiye - davAvata sajJaka hindI racanAoMkI paraMparA, zrIyat agara candajI nAhaTA, bhAratIya sAhitya, vizvavidyAlaya, aAgarA, aprela 1656, pRSTha 217 / tArIkha phirojazAhImeM bhI ullekha hai ki dillI sulatAna jalAluddIna khilajI "dubetI" likhatA thaa| khilajIkAlIna bhArata, pRSTha 15 / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 23 ] kathAnoM meM hI parilakSita hotA hai| bhAratIya kathA-lekhakoMko pazcimI kathA-zailIke andhAnukaraNako chor3a kara aisI hI bhAratIya kathAoMse mArgadarzana prApta karanA cAhie jisase ve bhAratIya maulikatAko rakSA karate hue apanI racanAoMkI anapekSita videzI prahArase rakSA kara sake / 7. pazcimI zailImeM likhita kathAeM 8-10 varSoM meM hI samayake viparIta 'asAmayika' ho jAtI haiM kintu aisI rAjasthAnI kathAoMkA saundarya evaM AkarSaNa saikar3oM hI varSoMse banA huA hai| Adhunika yugako saMkrAntikAlIna paristhiti evaM cakAcauMdhameM bhI prastuta kathAeM pAThakoMkA manoraJjana kara unheM uddezyake anurUpa prabhAvita karanekI kSamatA rakhatI haiN| zreSTha kalAkRti sadA hI prabhAvazAlI banI rahatI hai| aisI kathAoM kI zreSTatAkA isase adhika kyA pramANa ho sakatA hai ? 8. ina kathAoMse pAThakoMkA korA manoraJjana hI nahIM hotA varan jIvana-kSetrameM kartavyaparAyaNatA, kaSTasahiSNutA, AtmatyAga evaM balidAna, satyaniSThA, vIratA, vacananirvAha, vidyAprema, nItimattA, kauzala, kalAprema aura nyAyapriyatA Adi sadguNoMkI sahaja preraNA bhI prApta hotI hai / Adhunika pazcimI zailIkI kathAoM meM prAyaH aise tattvoMkA abhAva hotA hai / 9. rAjasthAnI kathAnoM meM prasaGgAnusAra padyAMza denekI pravRtti bhI parilakSita hotI hai / prastuta kathAoM meM bhI yathAprasaGga evaM yathAsthAna padyAMza likhe gae haiM aura inase kathA-pravAhameM apekSita prabhAva utpanna karane meM lekhakoMko sahAyatA milI hai / 10. ina kathAnoMmeM pAtroMkA caritra-citraNa aura ghaTanA-saMgaThana pUrNa manovaijJAnika rItise huA hai| ghaTanA-vizeSa athavA caritra-vikAsake pUrva kAraNa spaSTa ho jAte haiM jinase pAThakoMko kisI prakArako asvAbhAvikatAkA bodha nahIM hotaa| 11. rUpa-varNana aura dRzya-citraNameM lekhakoMko vizeSa saphalatA milI hai / aise prasaGgoMke avasara para lekhakoMne citrakAra jaisI sUkSma abhivyaktikA avalambana liyA hai| vastu-nAma parigaNanAse kahIM-kahIM aise zabda-citra bojhila avazya bana gaye haiM kintu paramparAnusAra aise prayoga pAThakoMko arucikara nahIM pratIta hote / 12. kathA athavA kahAnIko pramukha vizeSatA yaha hai ki usako suna kara bhI prAnanda prApta kiyA jA sake / kahAnIse tAtparya yahI hai ki vaha kahI jA ske| prastuta rAjasthAnI kathAeM isa kasauTI para bhI kharI utaratI haiM kyoMki inako maukhika paramparAse hI hamAre lekhakoMne prApta kiyA hai| aisI hajAroM kathAeM hamAre vidyApremI pUrvajoMke prazaMsanIya prayatnoMse lipibaddha huI thIM aura hajAroM kathAeM aba taka maukhika paraMparAse pracalita haiN| rAjasthAnI kathA sAhityameM bhAratIya jJAna-vijJAnakA prakhaNDa koSa Aja bhI surakSita hai aura yaha isa vaijJAnika yugameM prakAzanako pratIkSA karatA humA dhIre-dhIre kAlake karAla gAlameM samAtA jA rahA hai, isalie sambaddha samasta vyaktiyoMko turanta hI tatparatAse prayatnazIla ho jAnA caahie| 1. kSaNe kSaNe yannavatAmupaiti tadeva rUpaM ramaNIyatAyAH / --kAlidAsa, abhijnyaan-shaakuntl| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 24 ] ___ rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna dvArA rAjasthAna purAtana granthamAlAke antargata rAjasthAna sarakAra aura kendrIya zAsanako saMyukta sahAyatAse cAlU Arthika varSameM hI prastuta pustakakA prakAzana kiyA jA rahA hai| pAThAntargata zabdArtha, TippaNiyA~ aura pariziSTameM Avazyaka jJAtavya pAThakoMko suvidhAke lie prastuta kiye gaye haiN| ___ pratiSThAnake saMmAnya saJcAlaka parama zraddheya purAtattvAcArya muni zrI jinavijayajIne rAjasthAnI sAhitya saMgraha, bhAga 2 ke antargata prastuta pustakako prakAzita karanekI anumati pradAna kara mujhe protsAhita kiyA hai jisake lie maiM apanI hArdika kRtajJatA prakaTa karatA huuN| sAtha hI pratiSThAnake upasaJcAlaka zrI gopAlanArAyaNajI bahurA, ema. e. ne isa kAryameM merA mArga-pradarzana kiyA hai tadartha maiM unakA vizeSa AbhArI huuN| pustaka-sambandhI sAmagrI pradAna kara sampAdana meM sahayoga dene vAle sajjanoMke prati bhI maiM hArdika kRtajJatA prakaTa karatA hai / rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna. jodhapura, dazaharA parva, saM0 2017 vi0 / puruSottamalAla menAriyA, ema. e., sAhityaratna Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAta devajI bagaDAvatArI zratha vAta' devajI " bagaDAvatAMrI" 4 sahara ajamera vaDau gaDha / tetha rAjA vIsalade cahavAMNa rAjya kare / vIsaladere vAsa' hararAMma cahavAMNa rahai / su vaDau sikArI, zabdavedhI | su sikAra nitya khelai / tiNa nagara mAhai koko sAha rahe / tirai beTI nAMma lolAM / su bAlaraMDa' / tikA tapasyA kareM pohakararA pAhar3AM mAM hai / su isar3I tapasyA kareM / mAsa mAsa aMna na khAvai / niravastra rahai / dhUpa sIta varaSA mAthaideg sahai / eka dina pAchilI rAti lIlAM pohakarajI meM snAna kari nIMsarI 1. bAta - saM. vArtA, kathA, rAjasthAnI gadya sAhityakA eka prakAra | rAjasthAnI sAhityameM hajAroM hI vArtAe~ lipibaddha aura maukhika rUpameM prApta hotI haiM / 2. devajI - devanArAyaNa, rAjasthAna ke eka loka devatA jinakI upAsanA mukhyataH rAjasthAna, madhyabhArata aura gujarAtake gujara jAtike strI-puruSa karate haiM / devajI, bagaDAvatoM meM pramukha bhojAkI gUjara strI seDhake putra the / devajIkA vivAha paramAra kSatriya kanyAse huA thA / 3. bagaDAvatAMrI - bagaDAvatoMkI, ajamerake hararAMma cauhAnakA eka putra bAdhA huA / bAghA 24 putra saM. bAghAputra > bAghAputta > bAghAuta > bAghAvata > bagaDAvata nAmase prasiddha hue / bAghar3A putrase prathavA 'bAgha rAvata' se bagar3Avata kahe gaye / bagaDAvata bandhunoMke are afrase sambandhita eka mahAkAvya rAjasthAnameM zrAja bhI gAyA jAtA hai / 4. vIsalade cahavAMNa - prajamerakA prasiddha cauhAna zAsaka vigraharAja, jo vIsalade rAsakA nAyaka bhI hai| 5. vAsa saM. nivAsa, yahAM saMrakSaNameM rahanese tAtparya hai / 6. zabdavedhI - zabda dhvani sambandhI sthAna para acUka nizAnA lagAne vAlA / 7. bAlaraMDa - bAlavidhavA / 8. pohakara pAhar3A mAMhai - puSkarake pahAr3oM meM | 8. isar3I - aisI / 10. mAthai - mastaka para / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2] vAta devajI bagaDAvatAMrI hararAMmasIha mAri mAthau vADhi' le sAMmhau viparIta rUpa prAyo / IyairI najara par3Iyo / Iyairai peTa garabha rahyau / paramezvarajIrI prAgyA huI tAharAM peTa vadhIyau | tAharAM lokAM mAMhe bAta huI / katha katha huI. / yuM karatAM rAjA vIsaladenuM khabari huI / tAharAM kahai -- rAjA zrAvAta kisI ju lIlAMnuM garabha che / jikA isar3I tapasiNa tikeMnuM garabhasu kAsUM jAMNIjai / tAharAM rAjA lIlAMnuM bolAI / bolAi nai vAta pUcho / thArI tapasyA bhaMga kyuM huat | monuM' sAca kahi / tAharAM lIlA kahai / mahArAja jo hoNI hutI so huI piNa monuM doSa nahIM lAge chai / zrI paramesarajI racI su kyuM miTai / tAharAM rAjA kahai chai / kahau / tAharAM lIlAM kahai / huM pAchilI rAti uThi nai zrI pohakarajI snAMna karI nai tIrtha mahA nIsarI 1 tiNa samaIyai eka puruSa viparIta rUpa huyau soharo mAtho lIyai monu . milIyau / tIyere darasaNasuM' monuM garabha rahyo / 10 1 1 1 rAjA vicArI ju kAsUM rUpa prau / loka hajUra " kahaNa lAgA / mAhArAjA paramesvarajIrI lIlA kauNa jAMNa / kIye " ThAkurAMrI gati pAI chai / tAharAM rAjA kahai / khabara karo ju kuMNa marada hutau / tAharAM sigaLAMnuM khabara hutI ju sIha eka hararAMma cahavAMNa mArIyo 12 1. vADhi - kATa kara / 2. IyairI - isakI / 3. tAharAM - taba, taduparAnta / 4. vadhIyau - vaddhita hunA, bar3hA / 5. katha katha huI - bAra-bAra carcA hone lagI / 6. bolAI - bulaaii| 7. monuM - mujhe| 8. tiraNa samaIye - usa samaya / 6. tIyere darasaNasuM - usake darzana se / 10. loka hajUra - darabArI loga | 11. kIrya - kisane / 12. sigaLAMnuM - sabako / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAta devajI bagaDAvatAMrI hRtau / mAsa 5-6 hUvA / A vAta saraba' loka jAMNai chai / tAharAM rAjA kahyau juhararAMma cahavAMNanuM bulAvau / tAharAM hararAmanuM bulAya lyAyA | hararAMma prAya rAjAro mujaro kIyau ' / tAharAM rAjA hararAMmanuM pUchIyau ju hararAMma tai soharau sikAra kIyAM kitarA mAsa hUvA / kahyau mAhArAjA mAsa 5 / 6 huvA | kahyau mAhArAjA huM sikAra roja karUM chu N / dina Ugatai suM sikAra kari apUThau prAUM chu | tAharAM rAjA kahai / sIha mArIyo tIye dina tai kyuM dIThau / tAharAM hararAMma kahai / mAhArAjA lIlAM tapasviNa snAMna kari tIrtha mahA nosarato dIThI | sIharau mAthau lIyai huM dIThau / 3 tAharAM rAjA vicAroyo ju hararAMmasu lIlAMnuM garabha rahyau / tAharAM rAjA hararAMmanuM kahai / hararAMma tuM nA ghare vAsa * / ghare le jAha jyuM thArau duhuvAMrI paNa rahai" / 1 tAharAM hararAMma kahai / mAhArAjA momai doSa koI chai nahIM / zrI paramezvarajI jAMNai chai / huM kisa vAsate IyenuM le jAUM / tAharAM rAjA kahai mhAMharau kahyau mAMni IyanuM ghare le jAha / tAharAM hararAMma ghare le gayau / hivai? lIlAM khUNa baiThI rahai / 7 10 .12 pUrA dina huyA jyuM beTo jAyau / jyuM choru' dITho muMhaDau " sIharau piMDa manuSyarau / tAharAM dAyAM nAThyAM / kahyau auau kauNa sarUpa | tAharAM sigaLAM suNAya / kahyau jI kapaDai lapeTi nAMkhi dyau' / tAharAM lapeTi nai 3 1. saraba - sarva, sabhI / 2. mujarI kIyo- abhivAdana kiyA / 3. apUThau AUM chu - ulaTe muMha AtA hUM / 4. A ghare vAsa - isako gharameM basA, isake sAtha ghara vAsa kara / 5. thArau rahe - tuma donoMkA praNa rahe / 6. momai mujhameM / 7. hivai - aba / 8. khurI - kone meM / 9. choru- bAlaka / 10. muMhaDI - muMDa, muMha / 11. piMDa - zarIra / 12. nAThyAM - bhAgI / 13. nAMkhi dyau - DAla do / [ 3 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 ] vAta devajI bagaDAvatAMrI jAMgalamai nAMkhi AyA / Iyai Upari samalI chAyA kIdhI / nAga Aya mAthai chatra karIyo / aMgUThA cUsaNa lAgau / titarai loke dIThau / gAMva mAMhai Sabara huI / loka deSa-deSa Avai / sIha jAya sahara mAhe / loka saraba kahaNa lAgA / rAjAnuM khabari huI | strI sIha jAyo' | tAharAM rAjA hararAMmanuM bolAyau / pUchIyau / hararAMma hakIkata kahI / tAharAM rAjA kahai / hararAMma TAbara" le Avau / nAMkhau nAM / tAharAM hararAMma araja kI / mahArAjA zrI moTo husI / savAre bUMna karisI / tAharAM mahArAjA mArisyo / tAharAM mhAMharo vAsa chUTi / sIhivArUM kAcI vyAdhi chai' / parahau marau / mhAMnuM koI dukha na sukha / tAharAM rAjA vIsalade kahai | mhAMnuM deSaNo chai / deSAM prakA Upajai | kisa vai / tairai vAstai rASAM chAM / the nisaMka pAlau / thAMnuM InuM tIna gunaha roja mApha chai / I tAharAM hararAMma bAMha bola' lene ghare Ayau jAyanai jaMgaLa mahAsuM le Ayau / dhAya rASI / IyainaM pALIyau / moTo hUvau / rame -belai ' / chokarAM nAsa jAya' / koI bIhatau " bolai nahIM / varasa 10 / 11 rau hUvau / sAMvaNarI tIja AI / chokar2yAM ramaNa nIsarIyAM 11 | Age hoMDA " hutA su vAghe UMcA nAMkhi dIyA " I 2 1. saMmalI - sAMvalI, cIla / 2. grastrI sIha jAyau - strIne siMha utpanna kiyA / 3. TAbara - bAlaka / 4. vAsa chUTi - nivAsa, ghara chUTa jAvegA / 5. sIhivArU kAcI vyAdhi - siMhakA bAlaka prabhI kaccI vyAdhi hai / 6. gunaha - gunAha, aparAdha / 7. bAMha bola - praNa, vacana, 8. rama pela - khelatA hai / 6. nAsa jAya bhAga jAte haiM / 10. bIhatI - - DaratA huzrA, bhayase / 11. chokarayAM ramaraNa tIsarIyAM lar3akiyAM khelane nikalI / 12. hIMDA - bhUle / 13. mAMSi dIyA - DAla diye / -- pratijJA 1 / prAyane vAta kahI / - 1 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAta devajI bagaDAvatAMrI [ rasai' yA IyenuM kahai / vAghA mhAMnuM hIMDaNa de | dAMta kA | nihorA karai / hai 3 kahIMDaNa na deU / tAharAM chokarayAM salAMmAM karai / hai hIMDaNa de / tAharAM kahai hIMDaNa kahIM dehI / tAharAM kahai mo dolA pherA lyau tau huM hIMDaNa deU / tAharAM chokaracAM kahyau / lesyAM / rahyau ghare jAyane vAta mata kahyA / tau kahyau jike paraNiyAM chaitike pasavAr3e Tho / kavArayAM chai tike judyAM huvau / tAharAM chokarayAM vA dolA pherA cyAra lIyA / tAharAM bAMbhaNa 1 pAMgulI protha par3Iyau hutau ' tikenuM vAghai kahyau / re tUM bAMbhaNa chai / je bhaNIyau' chai tau tUM veda paDha / kA mArIsa / tAharAM bAMbhaNa bIhate kyuM bhaNIyau / 8 tAharAMhIM utAra dI / chokarayAM hIMDaNa lAgyAM / ramaNa pelaNa lAgyAM / rama bela ghare gayAM / 0 hivai IyAMrA sAhA sUbhai nahIM / ghaNuM hIM " DhUMDhi dhAyA / varasa 1 / 2 hUvA / chokarayAMrA sAhA UghaDai nahIM " " / tAharAM loka ciMtAtura hUvA | lokAMnuM vaDo soca hUvau / sAho sU nahIM / 12 .1 3 tAharAM vaDerA " loka ekaThA hUvA / dAvaDyAM teDIyAM'" / vAta 1. dAvaDyAM- lar3akiyAM / 2. nihorA kareM - prAgraha karatI haiM, garaja karatI haiM / 3. ADai AMka - kabhI nahIM; kisI bhI avasthA meM, 'grAMka' se tAtparya vidhAtAke lekhoMse hai arthAt vidhAtAke lekha viruddha hone para bhI / 4. molyau - mere cAroM zrora phere lo| pherA-prarikramA, vivAha sambandhI eka prathA / 5. pasavAr3e - pIche / 6. pAMgulI hutI - pairoMse kSINa usa sthAna para par3A thA / 7. bharaNIyau - par3hA huA / 8. bIhate - Darate hue / 6. IyAM nahIM - inake vivAha lagna nahIM dikhAI dete / 10. ghaNuM hIM - bahuta hI / 11. UghaDai nahIM- nikalate nahIM, prakaTa nahIM hote / 12. vaDerA - bar3e / 13. teDIyAM - bulAyA / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6] vAta devajI bagaDAvatArI puuchii| ghaNau Agraha kiiyau| tAharAM dAvaDyAM kahai / eka dina mhAMnuM cItA Avai cha / ju Iyai vAghalai DAkiNa SAdhai mhAMnuM kahyau je jhADaSau doLA pherA lyo to thAna hIMDaNa deuu| tAharAM maiM bholyAM samajhyAM nhiiN| pro jhADaSau pakar3i Ubhau / mhAMna kahyau pherA lyau / tAharAM mhAM pherA lIyA / pacha hIDa utAri dii| mhe hI. hIDIyAM / eka u vAta cItA Avai chai / bIjI' kAMI jAMNAM nhiiN| tAharAM loka ekaThA hUvA / jAinai rAjA vIsalade prAgai pukaariiyaa| rAjA to tIna gunahA mApha kIyA hutA su rAjA kATUM kahai / tAharAM rAjA kahai IyArai bhAgarI vAta / eka TAbara mara jAha cha / jAMNIyA mari gayAM / a TAbara Iyai- dyau / tAharAM hararAMmanuM teddiiyau| ter3Aina khyau| thArai beTe IyArayAM beTayAM dolA pherA lIyA / hivai huvaNahAra / a dAvaDyAM thArai beTaiy paraNAya nai IyAMrau bharaNa poSaNa tU kr| tAharAM hararAMma soca kIyau ju rAjA to A vAta khii| hivai hararAMma ghare Ayau / Ainai ciMtA karaNa laagau| itarayAMna SavADIjai kaThA' / kapaDA kaThA dIjai / baiThau soca karai cha / tAharAM vAgho praayau| kahaNa lAgo / ciMtA na krau| huM bhalA karIsa / mhArI dAi AisI1deg titarayAM pariNIjIsa / vAkI rayAM choDi deIsa / kuMvArI sau vraaN| __tAharAM meM rAjI hUvA / bhalI khii| tAharAM saraba loka jAi 1. mhAMnu' 'cha - hameM yAda AtI hai, hameM smaraNa hotA hai| 2. DAkiNa khAdha - duSTa ; DAyana dvArA khAye gaye, apazabdoMke rUpa meM eka prayoga / 3. bIjI- dUsarI, dvitIya saM. >bey>biijii| 4. jAina - jA krke| 5. gunahA - aparAdha / 6. TAbara - bAlaka / 7. iiyaarcaaN-inkii| 8. paraNAya nai - vivAha karake, pariNaya saM.-paraNabo rAja. / 6. khavADIja kaThA - bhojana kahAMse diyA jAve ? 10. dAi AisI - suvidhA hogI, icchA hogii| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAta devajI bagaDAvatArI [7 AparayAM dAvaDyAM le aayaa| AMNi UbhyAM kIyAM / tAharAM iyai uvAM chokarayAM mahA 13 TALiyAM / bIjyAM mUMgAM pusI bharAya nai choDi dIyo / kahyau jAvau / maiM thAMsu kAma koI nhiiN| tAharAM bAMmaNa dauddiiyau| kahyau maiM veda bhaNIyau hutau| su monuM hI kAI de| tAharAM vAgho boliiyau| kahyau jhai 13 chai| IyAM mahA eka tUM lai ttaalinai| tAharAM Iyai bAMbhaNa eka jAinai phUTarI deSinai TALi liidhii| bAMbhaNa SoDo hutau tikai prAMNinai ghara vAsI / pacha uvA jAtarI DheDhaNI huii| tIyairai peTarA garuDA hUvA / DheDhAMrA guru hUvA / Iye bAraha 12 prnnii| tIyAMrA beTA 24 hUvA / jhai vadhIyA ghaNA huuvaa| hivai Iyai vAgherA beTA 24 huvA chai| su IyArI sagAI koI na karai / tAharAM rAjA kanhai gayA / jAi rAjAsu araja kI / mahArAjA mhAMsuM sagAI koI na krai| tAharAM rAjA siMgaLAnuM pUchIyau / su khai| IyAMsuM sagAI kahai na karAM / tAharAM rAjA gUjara teddiiyaa| kahyau IyAMna beTayAM dyau| tAharAM a beTI na de| tAharAM rAjA jora ghAlIyau / kahyau IyAMnu paraNAvau choDuM nhiiN| __ tAharAM gUjarAM hAkAro bhaNIyau / kahyau re eka chorU11 mari jAvai chai / rAjA kahai chai tau paraNAvau / tAharAM kahyau jI prnnaavisyaaN| tAharAM rAjA gUjara chaaddiiyaaN| pachai vaghaDAvatAMsuM gUjarAM sagAyAM 1. UbhyAM kIyAM - khar3I kii| 2. mUgAM'''bharAya nai - mUMge (eka prakArakA rasma) hAthoM meM de kara / 3. phUTarI-- sundr| 4. ghara vAsI - ghara meM bsaayaa| 5. DheDhaNI - eka prakArako pichar3I jAtiko ! 6. kanhai - pAsa, samIpa / 7. siMgaLAMgeM - sbhiiko| 8. gUjara - gUjara, eka jAti jo mukhyataH kRSi aura pazupAlanakA kArya karatI hai| 6. jora ghAlIyo-jora DAlA, dabAva ddaalaa| 10. hAkAro bharaNIyau - svIkAra kiyaa| 11. chorU - bAlaka / 12. sagAyAM - vivAha-sambandha / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5] vAta devajI bagaDAvatArI kiiyaaN| sAhau' thApi prnnaayaa| a prnniyaa| hivai vadhIyA / AdamI ghaNA huvaa| ajamera mAhi mAvai nhiiN| tAharAM vAsa karaNa- Thor3a jovaNa lAgA / tAharAM rAMNa bhaNAya* rAMNo vAghaTa paDihAra rAja karai / UvainuM jAya miliiyaa| kahyau mhAMna bAsa karaNanuM 24 ThAMma" dyau / mhe thAharI cAkarI karisyAM nai hAsila' hI desyaaN| ___tAharAM rAMNejI dIThau / prA vAta bhlii| cAkarI karai nai hAsala piNa deva / a rajapUta bhalA vAsIjai / tAharAM rAMNai ghaNI dilAsA dene sirapAva denai vaasiiyaa| 24 sAMgeM cauvIsa thaMDA maMDAi dIyA / IyAM 24 gAMma vasAyA / tike 24 se vaghaDAvatAMrA goTha' kahIjai / IyArai ghaNI bheMsi ghaNI gAi vaDau vadhArau sAhibI karai chai / hivai eka atIta pAhaDAM mAhe tapasyA karai / vaDau sidha / IyairI sevA bhojau krai| sigaLAM bhAIyAM mAhe vaDerau bhojau chai / suatItarI sevA karai / eka dina atIta kahyau / bhojA "maiM clNgaa| tuM parabhAte kA paae| ____au savAro hI UThinai atItarai darasaNa- gyau| prAgai atIta Ubhau chai / kaDAhai mAhe tela UkaLe chai / tela lAla raMga hUvau chai / prAgai atItare page laagai| atIta khyau| bAbA bhoja aav| kahyau nAtha 1. sAhI- lagna / 2. hivai vadhIyA- aba bddh'e| 3. ThoDa lAgA - jagaha dekhane lge| 4. bhaNAya - bhinAya, ajamerake samIpa eka prAcIna jAgIrI ThikAnA / 5. paDihAra - parihAra, eka kSatriya jAti / 6. ThAma - sthAna saM. >thANa>ThAMma / 7. hAsila - kRSi kr| 8. dilAsA - tsllii| 6. thaMDA''dIyA - nivAsa sthAna banavA diye| 10. goTha - saM. goSThi, yahAM samUha yA milanase tAtparya hai / 11. atIta - tpsvii| 12. vaDairai - bdd'aa| 13. Ubhau cha - khar3A hai| 14. UkaLaM chai - ubalatA hai / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAta devajI bagaDAvatArI [6 "maiM pAyA / " tAharAM jogI kahai / bhoja tIna pherA le jyaM maiM "tujhakuM" vidyA deuu| ____ tAharAM bhoja kahai "nAthajI pahalI pherA guru lai nai mujhakuM dikhAvai tau me leU / " tAharAM jogI pherA laiNa lAgau / tAharAM bhoja jogInu kaDAha mAhe nAMSi diiyauN'| paDatau jogI kahai chai maiM tau toghAta ghAlI hutI' piNa tUM samadho (jhyau) piNa mhoro mAthau sAbatau rANe / hAtha paga vaaddhe| phera Ai jAsI thArA vaDA bhaag| huM sonairo porasau' huIsa / jogI tela mAhe pddiiyau| sonai rau porasau huuvau| hivai IyAM porasau gharamaiM ANi raassiyau| sono becIje / khAIjai vidravIjai / hivai dArU kaaddhiijai'| bhaThyAM rAti dina tapatyAM rahai / adhrama' kIjai / bAkarA mArIjai / dArU pIjai / pATha pahara chakIyA rahai / DUMma gAvai / prAMdhA huvA haale| rAMNa hI SAtaramai prANa nahIM11 / IyAM nipaTa anyAva mAMDIyo / sesarai mAthai jAinai agani lAgI / tAharAM paramezvarajI Agai pukAra huI / ju matalauka mAhA vaghaDAvata burI cAla cAlai / IyAMnuM sajhA dojai| tAharAM bIDo phirIyau / tAharAM mAtAjI bIDo jhAlIyau / hu IyAMnu chetriis14| piNa IyArau 1. nAMSi dIyau - DAla diyA / 2. tonu hutI - tujhe mAranA nizcita kiyA thaa| 3. sAbatau rASe - sAbita, pUrA surakSita rkhnaa| 4. vADhe - kaattnaa| 5 porasau - pArasa patthara / loka-mAnyatAnusAra pArasake laganese lohA bhI sonA ho jAtA hai| 6. vidravIjai - baaNttte| 7. dArU kADhIja - madirA taiyAra krte| 8. bhaThyAM 'tapatyAM rahai - madirA taiyAra karanekI bhaTTiyAM rAta-dina garama rhtii| 9. adhrama - adhrm| 10. bAkarA mArIjai - bakare maarte| 11. rAMga hI nahIM - rANAkA (bhinAyake zAsakakA) bhI anuzAsana nahIM rakhate / 12. sesarai lAgI - zeSa nAgake mastaka para jAkara agni lgii| 13. bIDo jhAlIyau - bIr3A grahaNa kiyA, kAma karanA svIkAra kiyaa| 14. huM chetarIsa - maiM inako chluuNgii| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 ] vAta devajI bagaDAvatArI vaira kuNa lesI / tAharAM ThAkurAM phuramAyau huM leIsa / tAharAM mAtAjI IhaDa solaMkIrai ghare avatAra lIyau / ___ yuM karatAM mAhe varasa 12 rI huii| tAharAM sagAIrI aTakaLa mAMDI' / tAharAM rANe bhaNAyare dhaNInuM nALe ra melhIyau / rANe nALe ra jhAlIyau / hivai vImAha sAho thApi melhIyau / tAharAM rAMNe jAMna* kari paraNIjaNarnu caaliiyau| tAharAM vagaDAvatAMnuM AdamI melhIyau ju rANaijI paraNIjaNa, caDhIyA chai / the vaigA" Avau / tAharAM IyAM kahAyau mhe AvisyAM piNa mhAMharo sabhAva chai / bIjI taraharau chai / mhe SaracisyAM / dArU piisyaaN| the sAMsahisyau nahIM / mhAMnu matAM le jaavo| tAharAM rAMNai kahADIyau' je the kharacisyau tau sobhA mhAMna husI / the vegA aAyau / ___ tAharAM a vaNAva kari prAparau sAtha lenai haaliyaa| prAina rAMNaijIro mujarau kiiyau| su Iyai bhAMtara' AyA suM rANairau sAtha chipa gyau| najara aAvai nhii| a hIja dosai / Aparo sAtha pasavADai10 cAle / DerA piNa judA karai / kyuM rAMNa vica IyAMrau sAtha bhalau dIsai / IyuM karatAM IhaDarai gAMma jAya phutaa| ___sAMmehaLo13 piNa Ayau saaNmhaa| itaraimai jelU14 piNa dIThau / 1. aTakaLa mAMDI - yukti kii| 2. bhaNAyare melhIyo - bhinAyake svAmIko nAriyala bhejaa| 3. hivaM 'melhIyau - aba vivAha-lagna nizcata kara bheje| 4. jAna -barAta, saM. yAna / 5. vaigA-vegase, turanta / 6. sAMsahisyoM nahIM - sahana nahIM kroge| 7. kahADIyau - khlaayaa| 8. hAlIyA - cle| 6. Iyai bhA~tara - isa bhAMtise / 10. pasavADe -piiche| 11. DerA' 'kara- ThaharanekA sthAna bhI alaga krte|| 12. jAya pahutA- jA phuNce| 13. sAMmehaLo - sAmane jAkara svAgata karaneko prthaa| 14. jelU - IhaDa solaMkIkI putrI jo devIkA avatAra mAnI gaI hai| jela athavA jaLU mAge vagar3AvatoMke vinAzakA kAraNa banI jisase kahAvata pracalita hai-'jeLU the to ghaNA vagaDAvata khapAyA' jeLU ! tumane bahuta bagar3AvatoMkA vinAza kara diyaa| Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAta devajI bagaDAvatArI [ 11 bhoja bAMvaLI' ghoDI caDhIyau diitthau| IyAM sAtha dIThau tAharAM jelU kahai / huM bhojana paraNIjIsa / iyuM karatAM Aya toraNa vAMdIyau / su jelU paraNIjaNamai rAMganuM nahI jANe / bhojanuM paraNIju / tAharAM haTha ghaNau hI hUvau / tAharAM bhojai jelUnuM kahAyau / the haTha na kro| rAMNenuM paraNIjau / paraNIyAM pachai hu thAMnu le jAIsa / tAharAM jelUrI chokarI hIrU tikA vicai phirai / vAtAM krai| tAharAM bhoja bAMha bola dIyA / huM thArnu parcha le jAIsa / vacana diiyau| tAharAM jelU rANenu paraNIyA / yuM karatAM bhojau paravAha rAMNaisu daNI dinhii|| hivai haaliiyaa| rAMNa bhaNAya prAya phutaa| hivai paisAro kari rAMNo ghare gyau| hivai jelU bhojaisuparadhAnAM krai| thArai bolIyenuM pAla kri| tAharAM bhojai bhAI puuchiyaa| tAharAM bhAI kahai je jelU Avai chai tau zrAvaNa dyau / Apa apUThI nahI pheraaN'| tAharAM IyAM bAMha bola diiyaa| jelU IyAra ghaDo bhari paaii| IyAM AdhI liidhii| rAMNau phauja kari pAyau / laDAI huI / 23 bhAI kAma AyA / eka bhAI tejai nAMmai tiko naayau| bIjA saraba kAma aayaa| dUhau-bUDhA hUvA ho tejA jeThajI, thAMharai sala paDoyA gAle / kade na pAyA pAhuNA; DhalakatI e DhAlai // 1 bhojo paDIyau tAharAM jela bhojaro mAthau lenai uuddii| le jAinai 1. bAMvaLI - bAI porakI (?) 2. toraNa vAMdIyau - toraNa bAMdhA, vivAha sambandhI eka prathA / 3. bAMha bola dIyA - pratijJAkI vacana diye| 4. paravAha - dAna / 5. paisAro - saM. prasAra, yahAM vivAhake bAda gRhapraveza-sambandhI prayAse tAtparya hai| 6. paradhAnAM - parAmarza, bAtacIta / 7. apUThI nahIM pherA - vimukha nahIM kreNge| 8. ghaDo bhari - ghar3A bhara kara / 6. AdhI - paage| 10. kAma AyA - mAre gye| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 ] vAta devajI bagaDAvatAMrI ThAkurAM Age melhIyo / kayau huM kAMma kari AI chU tAharAM bhojai lAra sedU' satI hovaNa AI / sata kIyau hutau / tAhAM jelU prAya kahyau / tuM satI matAM hue / thArai beTA husI / tAharAM DhU hai | mhAre beTo kaThA hosI / huM tau janamarI vAMjha / suM tAharAM jelU kahai tUM vAga mAhe dhUpa dIpa le jAe / kamala ro phUla lenai ekai tale rASe / eka phUla uparaha tUM baise / jAharAM bALasada" havaM tAharAM tUM uThane ura leI / tUM pALe / thAro beTau husI / sakharo husI / vaira lesI | tAharAM prA jAyane vAga mAhe bayaThI | jyuM jelU kahyau hutau tyuM kIyo / Apa Ayanai dhUpa dIpa kIyau / ghar3I 1 huI / tyuM bALaka sAda hUva / Irai prAcale pAMnhau Ayo / Iyai uThinai uraho lIyo / phUla mahA bALaka nIsarIyau / nAMma uderAva kADhIyo / sADhU mAtA lene ghare AI / etha' a~ IyenuM pALe | moTI kareM / jI ghaDI udairAvarau janama hUvau tIyai ghaDI proLirA kAMgarA giDa paDyA' / DholIyairA sAla 4 bhaagaa| tAharAM rAMNa pUchIyau / zrau kiso upadrava / tAharAM paMDita teDAyA / kayau prau kisau upadrava | tAhAM paMDitAM kahyau vaghaDAvatAMrai bhojere beTo jAyau | tAharAM bAMbhaga melhIyau / Sabara karAI / kau jAvA mArau / tAharAM bAMmaNa grAine sADhUnUM pUchIyau / mAtA vaghaDAvatAraM beTI / 1. seDhU - bhojakI gurjara jAtikI strI / yahI devanArAyaNakI mAM huI / 2. bAlasada - bAla zabda, navajAta zizukA rudana / 3. urahau leI - pAsameM lenA / 4. saSaro - zreSTha, acchA 5. sAda - rudana / 6. pAMnhau - vAtsalya ke kAraNa stanoMmeM hone vAlA dugdha-pravAha / 7. etha - yahA~ / 8. proLirA paDacA - dvAra parake kaMgUre gira pdd'e| pratApI zizuke janma para bAtoM meM aisA kahane kI prathA hai / 6. DholIyairA bhAgA - palaMga ke pAyoMke chidrakA bhAga TUTa gayA / 10. jAyau - utpanna huA / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAta devajI bagaDAvatAMrI [ 13 jAyau chai / nAMma kaDhAya' / mhAMnuM diSAya / mAtA sADhU kahai | mhAMrai 2 beTa kAha' / huM janamarI bAMjha chu / beTo kAha / tAharAM bAMbhaNa rasoI maaNge| dyau | tAharAM kahai mAtA rasoI desuM / taharAM bAMbhaNa kahai / mhe yuM rasoI na lyAM / theApa jAya jaLa prANo to rasoI karA / 1 Apa chokaracA * lene pANInuM gayAM / bAMbhaNa ghara sojhaNa 5 gyaa| Age mAMhe paisa' deSai tau pAlaNaimaiM bALaka hIM chai' / Upara nAga chatra karinai baiThau chai / pAlaNa doLA sarapa lapaTAMNA chai / tAharAM IyAM sarapa cheDIyau | tAharAM sarape bAMbhaNa bAdhA / 9 10 itara maiM mAtA AI / raiThAlAM bhUlAM " / thAM bALakanuM kAsUM kI yau / taaii| hAM mhAMharI kamAI pAI / hi mhAMnuM vacAva" / tAharAM bALaka hasIyo / bAMbhaNa chuddaayaa| bAMbhaNa parahA gayA 11 | jAya vij vAta kahI / pro bALaka na marai / 12 13 tAharAM mAtA sADhU mAlavenuM kAsIda lAyau " / pIhara AyA / Ainai le gayA / protha 18 jAi vasIyA / gAyAM gvALa saraba le gayA / - mALave jAvatAM UvAM 14 vicArIyau bALaka nAMSi dyau / Ape mAla 5 baiThA pAsAM / tAharAM pAlaNau nAMSi TAbara melhi parahA gayA / 1. nAMma kaDhAya - 2. kAha - kahAM / 3. ANI - lAbho / 4. chokaracAM - dAsiyAM / 5. sobhara gayA - dekhaneke liye gaye / 6. mAMhe paisa - bhItara praveza karake / 7. pAla maiM bALaka hIDai chai - pAlane meM bAlaka jhUlatA hai / 8. pAla doLA - pAlaneke cAroM ora / nAma nikalavAno, nAmakaraNa saMskAra karavAo / 6. ThAlAM bhUlAM - nikamme aura bhUle hue / 10. vaMcAva - bacAno / 11. parahA gayA- cale gaye, pare, dUra cale gaye / 12. mAlavenuM halAyau - mAlavemeM dUta bhejA / mAtA sAMdUkA pIhara mAlavemeM thA / 13. protha yahAM / - ". 14. UvAM - unhoMne / 15. nAMSi dyau - DAla do / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 ] vAta devajI bagaDAvatArI jAharAM mAtArai hAMcale pAnhI paayau'| kahyau bALaka lyAvo jyu cUghAvAM / tAharAM kahai mAtA bALaka mhAM nAMSi diiyau| tAharAM mAtA 'sADhU pAchI ghirii| prAgai deSa tau chavare heThe pAlaNo rASIyau tausu sohaNI * prAya cUghAMvaNa lAgI / tAharAM mAtA sADhU dIThau / tAharAM kahai he sIhaNI tai mhAro bALaka vinaasiiyau| tAharAM sIhaNI aLagI huI UbhI rhii| Iyai jAya TAbara urahI liiyau| pAlaNau bhIlArai kAMdhe dIyau / prAghA hAlIyA / pIhara gii| utha suSasu rahai / eka dina bAMbhaNa- ToghaDA diiyaa| pachai bhATAMna dAna diiyo| moTau huvo| varasa 10 ro huvau| tAharAM apUThA ThikANe paayaa| Avato paMmAre paraNIyo / hivai aTa rahai / yuM karatAM gAyAM carai / su jaMgaLamaiM gAyAM ghAsa carai / su loka pukArai mhAMharo ghAsa saraba' cari gyaa| tAharAM gAyAM rANerai AdamIe rAtai koTamai rokIyAM / tAharAM devadharama rAjA caDhIyA / tAharAM laDAI huii| rANairA loka mArIyA / gAyAM chuDAyA / rANau bhaagau| tAharAM prApa tau bhAgau pAchai na jaavai| tAharAM bhuNenu kahyau / bhuMNA IyenuM pakaDi lyAva / tAharAM bhoMNo rAMganuM pakaDi lyaayau| rAMNairnu mArIyo / Apa pAchA paayaa| 1. hAMcale pAnhI pAyau - prAMcala meM dUdha paayaa| 2. cUdhAvAM - dUdha pilAveM / bAlakako stana-pAna kraaveN| 3. chavare heThe - per3a kI chAyAke (?) nIce / 4. sIhaNI - siNhnii| 5. aLagI huI - dUra huii| 6. bholAra - bhIloMke, bhIla jAti vizeSa / 7. ToghaDA - gAyake bachar3e (?) 8. AvatI paMmAre paraNIyo - lauTatA hunA paramAra kSatriyakI kanyAse vivAha kiyaa| 6. saraba - sarva (saM.), saba, sArA / 10. rANerai rokIyAM - rANAke arthAt bhinAya zAsakake prAdamiyoMna rAtameM gar3hameM roka lii| 11. bhuNenu - bhUNeko / bhUNA, rAvata bhojAkA pahalI strIkA putra / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAta devajI bagaDAvatAMrI [ 15 daDAvaTa rAjathAMna tetha AyA / nIlAvara# ghor3e caDhIyA zrAyA / lopa hUvA / deva dharama rAjA Aja loka AIne ghoDe caDhIyA pUjA huvai chai / var3au deva chai / 1. daDAvaTa rAjadhAna - daDAvata yA ghar3AvaTa mevAr3a meM grAsIMdake nikaTa eka gAMva hai| asta nAmaka sthAna bagar3AvatoMkI rAjadhAnIke rUpameM prasiddha rahA hai ( maru bhAratI, pilAnI / varSa 3, praGka 3 meM "rAjasthAnake loka devatA" nAmaka zrI jhAbaramalla zarmAkA nibandha ) / 2. nIlAvara - eka raMga vizeSakA ghor3A / 3. alopa hUvA - lupta hue / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta zrI gaNezAya namaH // atha rAvata pratApasiMgha mhokasiMgha' harIsiMghotarI vAta liSyataM vAta devagaDha rAvata pratApasiMgha harIsIghota rAja krai| jiko kisoheka' / 1. kha. pratike jIrNa honese prAraMbhakA pATha spaSTa par3hanemeM nahIM paataa| saMbhavataH "pratha rAvata pratApasiMgharI bAta" hai| "rAvata prAtapasiMgha ne ga. mohokasiMgha harIsiMghota devagar3harA dhaNIrI mahArAja bAdarasiMghajI kisanagar3harA rAjArI krii"| "atha rAvata pratApasiMgha mauhakasiMgharI gha. [harI] siMghauta devagar3harA dhaNIrI bAta liSyate" / 2. rAvata pratApasiMgha - rAjasthAnako eka pUrva riyAsata devaliyA-pratApagar3ha ke vi. saM. 1730 (I.sa. 1673) se saM. 1765 (I.saM. 1708) taka zAsaka rhe| inhoMne apane nAma para vi. saM. 1755 (I. saM. 1666) meM pratApagar3ha nAmaka navIna nagarako sthApanA kI, jisase pratApagar3ha devaliyA-pratApagar3ha riyAsatakI rAjadhAnIke rUpameM prasiddha huprA / "rAvata" athavA "mahArAvata" pratApagar3ha-narezoMkI upAdhi hai| rAvata zabda saMskRtake "rAjaputra" zabdase vikasita huA hai| jaise-rAjaputra>rAjaputta> rAjauta>rAvautase rAvata / 3. mhokamasiMgha - rAvata pratApasiMghakA bhAI jisakI vIratAkA prastuta vArtA meM vizeSa vaNana kiyA gayA hai| pratApagar3hakA sAlimagar3ha nAmaka ThikAnA mhokasiMgha aura usake vaMzajoMke ho adhikArameM rahA hai (pratApagar3ha rAjyakA itihAsa, sva. DaoN. gaurIzaGkara hIrAcanda projhA pRSTha saM. 165) / 4. harIsiMghotarI-harisiMghake putroNkii| harisiMgha-putra>harisiMghautase harisiMghota banA hai| harisiMha vi. saM. 1685 (I. sa. 1628) se vi. saM. 1730 (I. sa. 1673) taka devaliyAke zAsaka rahe / (vhii)| 5. vAta - bAtake sthAna para sarvatra ga. gha. meM davAvata pATha hai| davAvaita-raghunAtharUpaka (saMpAdaka-zrI mahatAbacandra khArer3a, kAzI nA.pra.sa.) aura raghuvarajasaprakAsa (sampAdaka zrI sItArAma lALasa, rAja0 prAcyavidyA pratiSThAna, jodhapura) ke anusAra-davAvaMtake gadyabaMdha aura padyabaMdha do bheda haiN| prastuta vArtA meM gadyabandha davAvaMta kA prayoga huA hai| 6. devagar3ha - pratApagar3ha rAjyakI prAcIna rAjadhAnI devaliyAse tAtparya hai| yaha devagar3ha mevAr3ake prasiddha ThikAne devagar3hase bhinna hai jahAMke zAsakoMkI upAdhi bhI "rAvata" hI rahI hai| 7. jiko kisoheka - isake sthAna para ga. aura gha. pratimeM "tiko SaTadarasaNarA dALadra hare" pATha hai / SaTadarasaNase yahAM tAtparya, pradarzanAcAryoM prAdise hai| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta [17 pAtasAhAMsU praaddo'| kaMvArI ghaDAMro lADo / ar3a saMgrAmaro nATasAla / cakravartI jisar3I bAla / Atharo mAMNIgara / SaTa bhASAro jANIgara / dAtAra sUra / jalAhala nUra' / bIrAdhibIra / aAjAne bAha' / saraNAI sadhIra / nArAMro nAha' / gaja ghar3A moDaNa / bAMkA maivAsA todd'nn'| jiNa prathvIrai Uparai baDA baDA juddha kiiNdhaa| riNaSeta mAMhe prAya cavadaMta huvA tikAMnU mAra lodhaa| jiNAre kanai sASa sASarA rajapUta rahai / jike paDatai AsamAMnanUM bhujAM shai| syAMmarA sahAyaka dharArA kivaadd'| bhAvatAMrA bhAMvatA / aNa 1. ADo - mArga rokane vAlA, virodhii| rAvata pratApasiMha vAstavameM mugala zAsakoMkA sahAyaka rahA hai| pratApasiMhake nAma likhe gaye bAdazAhI pharamAnoMse isa matako puSTi hotI hai| (vizeSa dekhiye-pratApagar3ha rAjyakA itihAsa; sva. DaoN. gaurIzaGkara hIrAcanda ojhA) 2. kaMvArI ghaDAMro lADo - kumArI senAoMkA arthAt jisa senAse yuddha nahIM kiyA gayA ho, unakA pyArA / rAjasthAnI kathAoM meM isa vizeSaNakA kaI bAra prayoga humA hai| 3. ar3a saMgrAmaro nATasAla - vIratA pUrvaka yuddha karane vaalaa| 4. Atharo mANIgara - artha, dhana-vaibhavakA upabhoga karane vaalaa| 5. SaTa bhASAro jANIgara - SaT bhASAnoMkA jnyaataa| SaT bhASAnoM meM saMskRta, prAkRta, mAgadhI, zaurasenI, paizAcI aura apabhraMzakA samAveza kiyA jAtA hai (SaDbhASA candrikA) 6. jalAhala nUra - sUryakI bhA~ti kAMtimAna / 7. prAjAne bAha - prAjAnubAhu / ghuTanoM taka lambI bAhoM vaalaa| 8. saraNAI sadhIra - zaraNAgatoMko dhIratApUrvaka rakSA karane vaalaa| 6. nAha - nAtha, svaamii| 10. gaja ghar3A moDaNa - hAthiyoMke samUhoMko mor3a dene vaalaa| 11. bAMkA maivAsA toDaNa - zatru pakSake surakSita sthAnoMko tor3a dene vaalaa| 12. riNaSeta - raNakSetra, yuddha bhUmi / 13. cavadaMta huvA- prasiddha ho gyaa| 14. sASa sASarA - zAkhA-zAkhAke / rAjapUtoMko mukhya zAkhAeM 36 mAnI gaI haiM (muMhatA naiNasIko khyAta, bhAga 2, nAgarI pracAriNI sabhA, kAzI pRSTha 481) / 15. syAmarA- svAmIke / / 16. dharArA kivAr3a - dharatIke rakSaka / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18] pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta bhAvatArA jar3A upAr3a' / iNa bhAMtarA to kaneM rajapUta / isar3o hI zrApa piMDA majabUta / dohA -dhara baMkI baMko dharaNI, baMkA bhar3a barahAsa / ari baMkA sUdhA karai, baMkA riNa bAragAsa // 1 aDiyo rAMgA amarasUM, aMNa gaMja' rahiyo Apa / tar3itA sira trijar3A jar3I', vo rAvata paratApa // 2 ari dhaMmadeg bhAlA udhamaiM, aMga patravATa amApa / anar3a SagAM bagAM acala, vo rAvata paratApa // 3 marada chato pApaha mato", thappai moTI thApa / rAvata vaTa rato rahai, vo rAvata paratApa // 4 saMka manAvai satruvAM, asaMka sadA riNa prAMpa / bayaraNa aTakA" bolago, vo rAvata paratApa // 5 1. upAr3a - ukhAr3ane vaalaa| 2. kana-pAsameM, smiip| 3. piMDA- svayaM / ga. gha. "Apa piDA" ke sthAna para "prApai" pATha hai| 4. dohA - ga. gha. duhaa| rAjasthAnI dohA chandake liye eka vacana ho aura bahu. _vacana dUhA yA duhA pracalita hai| 5. barahAsa - ghodd'aa| 6. bANAsa - tlvaar| 7. aMNa gaMja- ajeya / 8. tar3itA - bijlii| 6. vijar3A jar3I-talavAra mArI, talavArase prahAra kiyaa| 10. dhaMma - dhrm| 11. patravATa amApa - atula kSatriyatva, bar3I viirtaa| 12. anar3a-anana, nahIM jhukane vaalaa| 13. bagAM - bAga, ghor3akI lagAma, yahAM savArI karanese tAtparya hai| 14. chato- kSiti, pRthvI yA chatradhArIse tAtparya hai| 15. Apaha mato- apane hI matase calane vaalaa| 16. thappai - sthApita krtaa| 17. aTakA - binA tolake, vIratApUrNa / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 16 pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta bAta INa bhAMtaro rAvata prtaapsiNgh| jiNare choTo bhAi mhaukmsigh| jiko kisaDoheka rajapUta / Aga brajAga / tASo nAga / SAga nai tyAga biSai jagahIsoM baDhatI bAga / rIja para sAro hI tyAga / kaI bAra nikalyau kavAMrI ghaDAmai kaDhi / samahara bhaDAMsU baDhi / dhar3Aro dhaNI paNa kaI bAra akelo hI lohAM milyau' / soramai paNa raMjaka / tiNa bhAMta rajapUtIrI tISaro taSa bhaSa / tiNaro rajapUtIrI tiiss| tiko dhaNI tISAMna1deg paNa soss| revaNanai rAr3a pAyA thakA badhAI bttai| ara bilakula nai ghaNo tAto milai / prithimai ghar3I pillaro11 mijamAMnA havo thako jhilai / dauhA-maraNa giraNa tila mAna", hAtha jIva hAjara rhe| ____o ghaTa"ghATa" pratAla, nirAtAla nhA niDara // 1 1. bAta - ga. gha. pratiyoM meM davAvata / 2. Aga brajAga -- aMgoMmeM vajrakI bhAMti teja dhAraNa karane vaalaa| 3. tASo- toSNa, teja / 4. pAga nai tyAga biSe - zastra-saJcAlana aura dAnake smbndhmeN| ga. pratimeM "SAgane tyAgarai biSa tASo nAga" pATha hai / 5. rIja - rojha, prsnntaa| 6. samahara - smaan| 7. lohAM milyau - zastra-dhAraNa kara athavA zastradhAriyoMse yuddha kiyaa| lohese tAtparya 8. soramai paNa raMjaka - yuddha meM bhI prAnanda lene vaalaa| 6. taSa bhaSa - saja-dhaja / 10. tISAMna -teja logoMko, viiroNko| 11. ghar3I pallaro - ghar3I palakA, thor3e smykaa| 12. mijamAna - mehamAna / 13. jhila - zobhita hotA hai| 14. tila mAna - tila mAtra, tila barAbara, sAmAnya / 15. hAtha jIva hAjara rahe - prANa sadA hAthameM liye rahatA hai, maraneke liye sadA prastuta rahatA hai| 16. ghaTa - zarIra / 17. ghATa - sthAna / 18. atAla, nirAtAla - zIghra, bahuta / 16. nhASa - DAla detA hai| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 ] pratApasiMgha mhokasiMgharI vAta jhoke jhAjhI jhAla', kAla cAla jhaTakai kamo / bhaTakai kraudha bhujAla', SaTakai ura bUMdAlamau // 2 samahara bAgAM sAra', prAMmhA sAMmhAM aahuii| badhi' mhokama jiraNa bAra, SAga jhaTAM Sele SalAM // 3 caSa muSa aruNa sacola, bilakulato bAkArato / dhobajhar3A dhamarola, ari dala DhAhai haridauta" // 4 bAta Isar3o" to bhAI mhokamasiMgha / ara ora bhI bhAI bhatIjA baDA baDA rajapUtavaTarA subhAva lIdhA thakA rAvata pratApasiMgharI hajUra rahai / baDI baDI rIjhAM mojAM hamesAM lahe / tike kisar3A heka / 1. jhAjhI jhAla - adhika jvaalaa| 2. kamo- mhoksiNh| 3. bhujAla - bhujAoM vAlA, vIra / 4. bUMdAlamo - khUdane vAlA, updrvii| 5. samahara bAgAM sAra - samAna vyaktise talavAra bajane para, samAna vyaktise lar3AI hone pr| 6. pAhuI - palaTate, yuddha krte| 7. badhi - barddhamAna ho, bar3ha kara / 8. jhttaaN-prhaar| 6. SalAM-zatru / 10. caSa- netr| 11. sacola - lAla 12. bilakulato - zIghratA karatA huaa| 13. bAkArato- pukAratA huaa| 14. dhIbajhar3A - prahAra / 15. dhamarola - yuddh| . 16. haridauta - harIndraputra, harisiMhakA putra / 17. Isar3o- aisaa| 18. lahe - lete| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 21 pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta dohA-sohAM haMdA chAvar3A', dhasa samuSa Saga dhAra / ____bAhai lajarA biTiyA, sosa gayaMdAM sAra // vAta tiNa samai bhIlAMmai eka bhIla mudAyata / tiko ghaNAMro AMTAyata / so devagaDharI dharatIro bigAr3a krai| tada rAvatajI vainuM mAraNaro hukama kiidhau| so o bhI eka jAyagAM na rahai jiNa prAMTai!" na mrai| je phojabaMdhI kara caDhe tadi to o bhASArAmai11 paiTha / je dago bicArai jadi bho bhI sAvadhAna hoya baitthe| bhIla tIsa cAlIsekasuM ghaNI agama' viSama jAyagA rhai| sAtharA bhIla paNa baDA AMTA SeTAMrA krnnhaar| nisaMka huvA thakA dor3e aru mulakarA dhana lhai| dohA-paga chaMTA'" pairU" nisA, dhariyAM kara dhAnakha / raSavAlA maivAsakA", yehA bhIla asaMka // 1. chaavdd'aa-putr| 2. bAhai - claate| 3. lajarA biTiyA-prAveSThita / 4. gayaMdAM- haathiyoNke| 5. sAra - talavAra 6. tiNa sama - usa samaya / 7. mudAyata - mukhiyaa| 8. ghaNAMro prAMTAyata - bahutoMko kaSTa dene vaalaa| 6. vainuM - usko| 10. jiNa AMTe - jisake kAraNa / 11. bhASarAmai - phaadd'oNmeN| 12. paiThe - praviSTa ho, calA jAve / 13. agama - agamya, kaThinAIse pahu~canekI / 14. peTArA - AkheToMke, prhaarke| 15. mulakarA - mulkakA, dezakA / 16. paga chaMTA- chaMTe hue pairoMke, cune hue| 17. pairU - paharedAra, sAvadhAna rahane vaale| 18. dhAnaMkha - dhanuSa / 16. maivAsakA - jNglke| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 ] pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta vAta INa bhAMta ghaNA tASar3A paNAMsu' rahai ara TaNakApaNarI' bAtAM cor3eM khai| ___eka rajapUta rAvatajIkI hajUra rhai| jako AdamI to pAdharo so / paNa moTiyAra pagachaMTo so| rAvatajI uNana deSa potAriyo / kiNa vAstai / INanu potAratAM aora bhI kiNI- coSa tISa' lAgai to uNa bhIlanu aMgo aMga mArai / dUjyU pro marai nhii| ara mAraNauM shii| ekaNa dina rAvatajI darabAra kiyA baiThA thaa| tada bhIlarI bAta caalii| jada uNa rajapUta pautAra kahiyo / ora to koI dIsai nahIM' jikau uNa bhIlanUM mArai / je mArai to aohIja' rajapUta mArai / jiNa belA sIsaudiyau jasakaraNa jaugIdAsota' baiThau tho sau jasakaraNa baDo bIrAdhabIra' / jisar3o dhIra pNddiir| doho-keI belA4 dhasiyo, kala rasiyo Saga raMga / arihAM' ura basiyo rahai, vo jasiyo araNa bhaMga / / 1. tASar3ApaNAMsuM - bala liye hue| 2. TaNakAparaNarI - sAmarthyapUrNa / 3. cor3e - khulegrAma, spaSTa / 4. pAdharo so- sIdhA-sA, sarala / 5. potAriyo - bar3hAvA diyA / 6. coSa - zreSThatA, bhalAI / 7. tISa - tIkSNatA, tejii| 8. aMgo aMga - dvandameM, svayaM yuddha kara / 6. dIsa nahIM - dikhAI nahIM detaa| 10. ohIja - yhii| 11. jasakaraNa jaugIdAsota - jogIdAsakA putra jasakaraNa / 12. bIrAdhabIra - bIrAdhivIra, vIroM meM bhI bIra / 13. dhIra paMDIra - zarIrakA dhIrajavAna, dhIra puMDari nAmaka sAmanta jaisA / 14. belA - smy| 15. dhasiyo - praviSTa huaa| 16. kala''raMga - asi-cAlanameM prAnanda prApta karane vAlA zreSTha rsik| 17. arihAM - shtruoNke| 18. jasiyo - yazasvI, jasakaraNase tAtparya hai| 16. aNa bhaMga - abhaMga, nahIM bhagna hone vAlA, vIra / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta [ 23 bAta so jasakaraNa boliyo / dIvANa' Isar3I kAMI kaho cho| kiNa hI rajapUtarI paraSa bhI laho cho| rAvata harIsiMgharA ghara mAMhe isar3o rajapUta nahIM jako uNa bhIlar3enuM mArai / so dIvANa to chatrapatI cho / paNa harIsigharA ghara mAMhe ora bhI saSarA rajapUta chai jike uNanuM akelo paiTha aMgo aMga mArai / para bAta ubArai / jiNasU dIvANa Isar3I kiNa bAya' kahaNI pAvai / A bAta suNI thakI kiNa- bhAvai / INa bhIlar3Aro bUto kAsU / so najara caDhiyA aDai mhaaNsuu| jiNa pare Apa ItarI phurmaavo| iNa- mAraNauM hoya to kiNa hI ekaNanu kahIje / the pro kAma kari aavo| rAvalA' ghara mAMhe chai eka eka IsA rjpuut| jikau bAMdhai dilI nai cItor3asU lar3abArodeg suut"| jiNasUM kiNahIne pharamAya hAtha dessiijai| ke to mAri AvAM ke pakar3a lAvAM to rajapUta lessiijai| 1. dIvANa - meghAr3ake mahArANAoMkI upAdhi dIvANa' kahI jAtI hai kyoMki mevAr3akA rAjya ekaliMga mahAdevakA aura mahArANA unake dIvAna mAne jAte haiN| devaliyApratApagar3hakA rAjyavaMza bhI mevAr3ake mahArANA mokalake putra aura mahArANA kuMbhAke bhAI kSemakarNa (apara nAma, kSemasiMha, khemA yA khIMvA) se prAraMbha hotA hai| isa prakAra pratApasiMhako bhI dIvANa kahA gayA hai / 2. paraSa - priikssaa| 3. saSarA - zreSTha / 4. ubAra - uddhAra kare, pAlana kare / 5. kiraNa bAya - kisa prakAra / 6. bUto- praadhaar| 7. kAsU - kisase, kyaa| 8. ekaNanu - ekko| 6. rAvalA - aApake, sarakArake / 10. lar3abAro - ldd'nekaa| 11. sUta - sUta bAMdhanekA yahAM tAtparya yuddha karaneke vicAra yA upakrama karanese hai| 12. pharamAya - pharamA kara, kaha kara / 13. deSI- dekhiye| 14. lessiijai-jaaniye| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 ] pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta 2 INa tara INaro rosa deSa sAcavaTa peSa' rAvatajI boliyA / ThAkura theI sadA cho / hU pAtasAha kinAM dIvANasaM peTo dhArUM" / INa bhIlara uparA thAMnU kAsU potArU / hUM to mhArai rAvata harIsIgharA gharakI bAta kahUM chu / ara INa bhIlarI bAta suNa mana mAMhi rosa dhAra rahUM chU / so harIsIgharo nAMva suNatAM hI bhAMI mhaukamasiMgha baiThau tho so so bhabhakiyo / jANe dArU gaMja' mAMhe garI ciNagI' par3e / kinAM balatI' Aga mAMhai vrata nhASiyo jhAMla AkAsa jAya Ur3e / rukiye hAthInuM rosa car3e kinAM ukalatA' tela mAMhe pAMNIrI bUMda par3e / jiNa bhAMta SijAye" nAgarI" nai dakAliyai 12 bAgharI nAMI boliyo | nai mana mAhi rosaro nai josaro tAva hUMto so caur3e poliyo / dohA - katha ima suraNa kope kamoM, aMga aMga pragaTI Aga | bAMgI I bidha boliyo, jAMraNa SijAyo nAga // 7 8 3 1 14 bAta 6 kahiyo dIvANa Isar3I" kAha" kaho cho / kiNa hI rajapUtarI 1. sAcavaTa peSa - sacAI dekha kara / 2. peTo ghArU - yuddhakA, saMgharSakA vicAra rakhatA hUM | 3. potArU - bar3hAvA dUM, protsAhita karUM / 4. Iso - aisA / 5. dArU gaMja - madirA ke saMgraha meM / 6. ciraNagI - cinagArI / 7. balatI - prajvalita hotI huI, jalatI huI / 8. rukiye - balAta roka rakkhe gaye / 6. ukalatA - ubalate hue / 10. SijAye - cir3hAye hue / 11. nAgarI - sAMpakI / 12. dakAliyai - lalakAre hue / 13. nAMI - taraha / 14 katha - kathana / 15. kamo - mahokamasiMha | 16. Isar3I - aisI / 17. kAha - kyA / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta [ 25 paraSa bhI laho cho| kaho cho rAvata harIsiMgharA ghara mAMhe Isar3o rajapUta nahI sau uNa bhIlaDainu mArai / so dIvANa to chatrapatI cho paNa uNarA ghara mAhe bI saSarA' saSarA rajapUta chai jike uNane akelo paiTha ara aMgo aMga mAre / ara bAta ubAre / ___ INa tarai suNanai jiNa beLAro mhokamasiMgharo josa nai rosa deSa rAvatajI boliyaa| bApa bApa hUM thAnuM to na kahU chU / hUM to mhArA piMDarI kahU chu / itarI kaha mohakamasiMghanu thathopiyo / paNa pro to kopiyo so kopiyo| muMhaDai aNa-mAparo rosa byApiyo / mana mAMhi bhIlar3enuM mAraNaro dAva ropiyo / INa saMkocasU boliyo to nhii| jANiyo dIvANa jAvaNa na desI / hara' jANasI jAya chai to hI gayA thakAM pAcho bulAya lesI / INa bhAMta dina pAMca sAta prADA ghAtanai eka to sAtha rajapUta ara yeka cAkara so bhI majabUta / doya AdamI sAtha lenai jiNa maivAsAmai bhIla rahato taThe hI Apa jAya pahauMto' / __ pachai rAvatajI- Sabara huI sau pAcho bulAvaNaro talAsa to ghaNo hI kIdho / paNa INaro sodha kiNa hI na liidho| 1. paraSa - parIkSA / parakhaPage #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 ] pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta ara bhIlanai Sabara huI / mhokamasiMgha iNa banImai AdamI doyasU Ayo ch| so ora to kAMma koya dIsa nahI moneM hI mAraNaY dhyAyo chai| paNa abarakai Sabara pdd'sii| deSAM kiNa bAya mosU ar3asI' / tIna AdamyAMrI kAsUM bAta / jike mo sArIsA chaLa baLa dAva jANe jikaNasU' karai ghAta / ItarI bAta dhAra rAvata pratApasiMgha- khaayo| IsA dAvAMsU to hUM na marasyUM / pro mhokamasiMgha jIkuM hAMsImaiM11 jahara cArSa chai'| maiM to moTA siradAra cha / paNa ThIkarI ghar3Ana phor3a nhApai cha / so mhokamasiMgha to bar3I dhaka' ara talAsamaiM lAga rahyo cha / jhAr3a jhAr3a pahAr3a pahAr3a heratAM thakAM rAta dina eka sau krodhamai jAga rahyo chai| paNa eka dina Isar3o daIva saMjoga huvo so mhokamasiMgha to hiraNarI sikAra mULa'' baiTho thau| ara sAtharo rajapUta hiraNa ToLabAneM bana 1. banImai - vana meN| 2. prAdamI doyasU - do prAdamiyoMke saath| 3. koya dIsa nahI - koI dikhAI nahIM detaa| 4. mAraganuM dhyAyo chai - mAraneko daur3A hai| 5. abaraka - abakI bAra / 6. vAya-bhAMti, trh| 7. mosU ar3asI - mujhase par3egA, mujhase ldd'egaa| 8. sArIsA - jaise| 6. jikaNasU- jisase / 10. dAvAMsU- dAvoM se, cAloMse / 11. hAMsImaiM - haMsI meN| 12. cASa cha- cakhatA hai| 13. ThIkarI "nhA - miTTIke bartanakA eka choTA Tukar3A bhI ghar3eko tor3a detA hai| eka ___ kahAvata hai, jisakA tAtparya hai ki sAmAnya vyakti balavAnako harA sakatA hai| 14. dhaka - joza, utsAha / 15. heratAM thakAM - DhuMDhate hue| 16. daIva saMjoga - devayoga / 17. mULa - zikAragAha, zikAra karanekA sthAna / 18. ToLabAne -gherane ke liye| zikArameM jAnavarako gherA DAla kara yA prAdhAja kara zikAragAhake pAsa lAyA jAtA hai| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta [ 27 mAMhi paiTho tho| cAkara kanai tho jikaNa kanAM jAMmagI kaLarai lAgI thii| ara bhIlarI kALarI ghar3I prAya bAgI thii| itarAmaiM vo bhIla acANacako uNa hIja gailai aayo| cAkara deSiyo para mana bhaayo| cAkara kana baMdUka thii| ara jAmagI kalare lAgI thii| so rosarI dhakadhAra" para khii| rAvatajI salAmata o bhIlar3o harAmaSora / prathIro cora / kALaro ssaado| motarI jevar3Iro bAMdho / pro pAvai / INanUM dessiijai| aru hukama hoya to goLIrI dIjai / tada vAM deSanai khiyo| goLIrI to na dennii| iNa lauMDarI' bhI majabUtI deSaNI / sAMcavaTasU aMgo aMga bAkAranai maarnno| aru prathI pratISa coSako bacana ubaarnno| 1. kanai - nikaTa / 2. jAMmagI - madhyakAlIna topa yA bandUkako calAneke liye usameM bharI huI bArUdako bArUda lage hue dhAgese jalAyA jAtA thaa| aise bArUda lage hue dhAgeko jAmagI kahA jAtA hai| 3. kaLarai - kalake, bandUkake calane vAle bhAgake / 4. bAgI - bjii| 5. acANacako - acAnaka / acAnaka zabdakA sambandha "ajJAna" se jor3A jAtA hai, jaise acAnaka Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 ] pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta dohA-cita jiNa moTI cUka', ari bina bAkAre pdd'e| biDhiyo nhASa baMdUka, iNa prAMTa hariyaMda taraNa // 1 asamara' boDaNa sAha , mAraNa pisaraNAM" malaphiyo / mhokamarA mana moha, coSa taNI ati caTapaTI // 2 bAta INa bhAMta baMdUka nhAMSa DhAla taravAra lene bhIlarai sAMmho hIja dhAyo nai pAMvaDA bIsa tIsara' vaakaariyo| rosaro rUpa parataSa dhaariyo| so bAkAratAM hI bhIlar3o bhI para mAlAroSAMNahAra' / udhArA prAMTAro leNahAra / desa desarA prAMTA beTA jAriyA baiTho tho so jomaro mAriyo nai rAvataro adhriyAvaNa rUpa hoya sAMmohIja aayo| nai bAMha caDhAya dhaMNI caThaThAya rAvata sAmho tIra calAyo / so achaMTarau" rAvatarA pagarai phUTa pAra jAya pdd'iyo| ara tIra calAya sAMmhI hI Sar3iyo18 tIra pagare phUTAM thakA jiNa bhAMta AkAsasUM bIja tUTa" tiNa 1. cUka - bhUla, aparAdha / 2. biDhiyo - bar3hiyo, Age bar3hA, ldd'aa| 3. nhASa- DAla kara, girA kr| 4. hariyaMdataraNa - harisiMhatanaya, mhokasiMha / 5. asamara - talavAra / 6. boDaNa sAha - bAdazAhako, bhI harA dene vaalaa| 7. pisaNAM - pizunoMko, shtruoNko| 8. maLaphiyo- uchlaa| 6. parataSa-pratyakSa / 10. para mAlAro SAMNahAra - parAye mAlakA khAne vaalaa| 11. prAMTAro legahAra - bairakA badalA lene vaalaa| 12. peTA- lar3AI / / 13. jAriyA - kiye hue| 14. jomaro mAriyo - garvase bharA huaa| 15. adhriyAvaNaM rUpa - bhayaGkara ruup| 16. dhaMgI caThaThAya - dhanuSa para tIra car3hAnekI dhvani kara / 17. achaMTarau - chUTate hii| 18. Sar3iyo - claa| 16. bIja tUTa - bijalI gire / national Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta [26 bhAMta bhIlarai mAthai' tUTi pdd'iyo| jiNa beLAM' AIho' mhokamasiMgha AsamAna jAya add'iyo| bhIla taravAra bAhI / so to DhAla uparAM lIdhI ara bhIlarai mAthai taravArarI bAha kiiNdhii| dohA-ati porasa dhari dhaSa umaMga', Saga bAhI kara poja / arI taNAM sira uparai, bajja par3e kinAM bIja // 1 araNacaMga asamara prAchaTo, hariyaMda sutana haTAla'' / pisaNa taNauM sira pAdharo", tUTa paDyo tiNa tAla'' // 2 maTakA jeho mUMDaDo'", paDyo pAchaTe SAga' / tou uchaTe tUMbar3o', dar3o ki doTe lAga" // 3 bAta iNa bhAMta bhIlanUM mAra bhIlarI sAtha doya cyAra AdamI thA jikAMsU bhI jAya addiyaa| jike bhIlar3A bhI TUkar3A TUkar3A hoya pdd'iyaa| 1. mAthai - mastaka para, sara para / 2. jiraNa beLAM - jisa samaya / 3. AIho - ahiho, aisaa| 4. bAhI - claaii| 5. bAha kIMdhI - prahAra kiyaa| 6. porasa dhari - vIratA dhAraNa kara / 7. dhaSa umaMga - umaMgameM bhara kara / 8. arI taNAM - zatruproMke / 6. bajja - vajra, indrakA shstr| 10. kinAM bIja - athavA bijlii| . 11. aragacaMga pAchaTI - talavArakA acUka prahAra kiyaa| 12. hariyaMda haTALa - harisiMhake haThI putrane / 13. pisaraNa taraNauM - shtrukaa| 14. pAdharo - siidhaa| 15. tiNa tALa - usa samaya / 16. maTakA 'mUMDar3o- maTake, miTTIke gola bartana jaisA muNdd| 17. pAchaTe SAga - talavArake lagane para / 18. tou' tUMbar3o - to bhI tumbeko taraha vaha uchalatA hai / 16. dar3o ki ''lAga -jaise geMda prahAra hone para uchalatI hai| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 ] pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta 2 1 dRjyU' uNarI rajapUtI 8 I tikA bhIlAMrA mAthA kATi rAvata pratApasiMgharA hAthyAMrA mUDhA prAgeM naSAya dIyA " / so Isar3A to coSa tISarA tamAsA mhokamasiMgha kitAI kadhA / ra INa bhIlar3ArA pravAz2ArI bAta mhokamasiMgharI jitAI # so to eka coSa tISarI bAta yAda AI / dIThAM pro to kAMsUM' pravAr3I / uNArA to asaMka pravAr3A paNa INa bAta mAMhe yeka hI cAva | jyU mAThArai bAgai cAMmaThI tAtArai lAgai ghAva " / INa bhAMta uNa rajapUtanUM potAratAM nai tISa coSaro bacana ucAratAM " INarai tISaro vacana jAya lAgo / tiNasUM aMgo aMga jAya bAgo / jyU pro to baDI baDI bAtAMnU bAtha mAre - " / je prakA Sar3ahar3e -" to eka bAra to AdhAra / jiNarai bar3e bhAI bIjanuM kaTArI bAI 14 INarI manamaiM to uNasUM hI toSa savAI | tiNa samaiM pAtasAha avaraMgajeba pAtasAhI kareM / tiNa doya tIna pAtasAhAMnu to pakar3a 0 12 dhA / zrara kitarAhenuM pakar3aNa ara mAraNarA dAva dIdhA / tiNarI dhAka IrAna tUrAMna rUmasyAMma phiraMga rUsa cInha mhAcInha'' INa desAdesAMrA pAtasAha INarA hukamarA grAdhIna sArA Darai / paraharai " / DaMDa bhareM ' 17 1. hAthyArA prAgeM - hAthiyoMke muMha prAge / 2. naSAya dIyA - giravA diyA / 3. pravAz2ArI - pravAdakI, yuddhkii| 4. jitAI - vijitakI, jatAI, batAI / 5. dUjyU - yoM phira dUsarI bAta hai hai ki...| 6. dIThAM - dekhane para / 7. kAMsUM - kyA, kaunasA / 8. mAThArai ghAva - eka kahAvata, jisakA tAtparya hai ki vyaMgyapUrNa bAta zAnta offeet char3IkI bhA~ti lagatI hai kintu teja vyaktike usase ghAva ho jAtA hai / 6. potAratAM - protsAhita karate hue, 'hAthiyoM ko potAranA' prasiddha hai / 10. ucAratAM - uccAraNa karate hue, bolate hue / 11. bAtha mAre - hAtha meM lenA, sara para lenA / 12. Sar3ahar3e - TUTa par3e | 13. AdhAra - AdhArita kara le, roka le / 14. bIjanuM bAI - bijalI para bhI prahAra kiyA / 15. mhAcInha - lekhakakA tAtparya saMbhavataH hinda cInase hai jo dakSiNa-pUrvI eziyA meM hai / 16. parahara - bhAgate haiM / 17. DaMDa bhare - jurmAnA dete haiM / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta [ 31 INanUM rusAya' kuNa AgavaNa krai| INasU AdamI kuNa jo aDai / jiNasUM deva dANava hI bimuhA SaDai / dohA-saMke baMkA sAtruhara, sUra parAkrama sera / avaraMga sAha avaliyA, jaga saho kIdho jera* // 1 rAha dalAM raSe rajA', paho manaha SepaNa / abhaMga navU SaMDa' uparA, avaraMga pherI pAraNa // 2 bAta Isar3o avaraMgasoha pAtasAha / tiNaro poto ajImasAha / naranAha / bijAIdeg pAtasAha / / dohA-bhAratha pAratha jyUM bhir3a, sakajApagarI sImA / gumara na dUjAMco giNe, eho syAha ajIma / / bAta jikaNa ajImasAhanuM baMgAlAro sobo de bidA kiidho| jiNa baMgAlAmaiM sATha hajAra paThAMgAMro phasAda uThiyo tikaNa mAra liidho| tikaNarI taInAtImaiM nAjara15 1 pAtasAha kIMdho / jikA pAtasAharo 1. rusAya -- krodhita kr| 2. bimuhA Sar3e - muMha phera kara bhAgate haiM / 3. baMkA sAtruhara - bAMke shtru| 4. jaga' 'jera - jisane sAre jagatako vyathita kara diyA hai| 5. raSe "rajA - senAko apanI prAjJAse rAste para arthAta vyavasthita rakhatA hai| 6. poha' 'SepAMraNa - mana meM jabaradasta ; nAza karane vaalaa| 7. navU paMDa - pRthvIke nava khaNDa, bhArata, ilAvRta, kiMpuruSa, bhadra, ketumAla, hari, hiraNya, ramya aura kush| 8. poto-prpautr| 6. ajImAsAha - poraMgajebake zAhajAde muajjamakA dvitIya putra ajImuzzAnase tAtparya hai| 10. bijAI - dUsarA ho| 11. bhAratha bhir3e - yuddha meM arjunakI taraha ldd'taa| 12. saka jApaNarI sIma - parama praakrmii| 13. gumara ri.raNa - kisI dUsarekA garva nahIM mAnatA / 14. baMgAlAro sobo - baMgAlakA suubaa| 15. nAjara - zAhI mahaloM meM prAyaH napuMsaka nAjirakA (nirIkSakakA) kAma karate the| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 ] pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta dasatUra jikAhI basata vA AdamI doDhImaiM jAya jiNAMnU dekhanai jAbA devai / ghaNau hAjara rhai| kiNahIsU syAhajAdo chAMnau bAta karai tada bho bhI Aya kAna deva / syAhajAdAkI doDhI pra ghaNo takarAra karai / syAhajAdo INanUM takarAra kara kahai / the takarAra karo cho piNa kaidI pAtasAha vA kaidI syAhajAdAMro dasatUra chai / hUM sobo sAdhU nai sarahada bAMdhU / tiNarI doDhI para takarAra na SaTAvai / aThai to keI taraikA juvAba sAla paavai| iNa taraha mana kIdho' to bhI na maanii| pro to rASai avaraMgajebakI marajIdAMnI / tarAM syAhajAdai ukIlAMna' liSa talAsa kara iNanUM tagIra karAyo / so pAtasAha kanai jAya bahAla hoya vAhIja Sijamata" lera phera uThe hIja aayo| tiNa- pAvato suNa syAhajAdai mAthau dhUNyo naiM sirabilaMdaSAMnA khiyo| pro nAjara pAvai chai / INa- mAro / paNa pAtasAha na jAMNa tikA taraha bicAro / tarai syAhajAdAro hukama mAthai dhAriyo / nai dhIra jamIdAra hu~to tiNarau nAMva 1. basata - vastu, ciij| 2. doDhImaiM - Dyor3hImeM, dvaarmeN| mahala athavA gharake mukhya praveza dvArako Dacor3hI kahA ___ jAtA hai / kyoMki inameM mur3a kara bhItara jAte haiM, sIdhe nhiiN| 3. chAMnI- chipa kara, gopanIya / 4. doDhI pra[para] dharaNo takarAra kara - Dyor3hI para bahuta takarAra karatA hai| 5. na SaTAvai - nahIM nibhtii| 6. juvAba sAla - javAba-savAla, praznottara / 7. maneM kIdho- manA kiyaa| 8. marajIdAMnI - kRpaapaatrtaa| 6. tarA- tb| 10. ukIlAMna - vkiiloNko| 11. tagIra karAyo- bulaayaa| 12. vAhIja Sijamata - vahI khidamata, vahI sevA / 13. mAthau dhUNyau - sira dhunaa| 14. sirabilaMdaSAMnu - zera bulNdkhaaNko| yaha proraMgajebake zAhajAde muajjamake dvitIya putra az2ImuzzAnakA eka sevaka thaa| 15. naaNv-naam| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 33 pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta le uNa nAjaranUM rAhamaiM hIja maariyo| paNa vo to pAtasAha avaraMgajeba / jiNasUM chipe nahI kiNahIrA manaro phareba / kiNahIrA manamai jikoI kAma prAvai jiko nau avaliyA thako pahalI ho pAya jAvai / ara halakArA' ghar3I ghar3IrI Sabara hajUra gujarAvai / tikAtUM kiNa bhAMta chipai yA bAta / halakArA, vAkAnavIsa, kuphiyAnavIsa, DAka caukyAM' araja likhai dina rAta / so pAtasAhasuM chipI araja pahoMtI / sirabilaMdaSAMsU rIsa ThAMNI / para kaida kara kila caDhAvaNarI mana mAMhi praaNnnii| paNa ajImasAha A marajI pichANa soca kIdho apramANa / syAhajAdo INanUM kiNarai saraNa mhela' / avaraMgajebarI krodhAnaLa kuMNa sIsa jhelai / IMNa bhAMta bicAra karaneM khiyo| pAtasAharo khUnI prAgai bhI mhobataSAM devagaDha hIja saraNe rahiyo / dUjA rAjA rAMNA rAva so to pAtasAhAMsU koI na ropai pAva / prA bAta syAhajAdAre mana bhAI / tada devagaDhanai sAro hakIkata liSa calAI / tiko devagaDharo ghara kiso heka ? dohA-sakaja dilI citor3asU, prADo sadA abhaMga / riNa gahalo ghara rAvatAM, jada tada maMDai jaMga' / bAta so devagaDhanUM hakIkata liissii| sarabulaMdanai saraNa raassiijai| ara 1. halakArA - harakArA, khabaranavIsa / 2. gujarAva - vidita kreN| 3. vAkAnavIsa'''DAka caukyAM - mugalakAlameM samAcAra vAkayAnavIsa, khuphiyAnavIsa (guptacara) aura DAka cokiyoM dvArA prApta kiye jAte the| 4. pahoMtI - phuNcii| 5. ThAMNI - ThAnI, nizcita kii| ThAMNI, ThANa, thANa, thAnaka Adi zabdoMkA vikAsa saMskRta zabda 'sthAna' se huA hai| 6. soca' 'apramANa - asIma cintA kii| 7. kiraNara 'mhelai - kisakI zaraNameM rkkhe| 8. pAtasAhAMsU ropaM pAva - bAdazAhake virodhameM koI khar3e nahIM hote / 6. sakaja''abhaMga - sadA hI apane kAryake liye dillI aura cittaur3akA virodha karane vaalaa| 10. riNa 'rAvatAM - yuddha ke liye unmatta rAvatoMkA ghara (pratApagar3ha) / 11. jada'jaMga - jaba taba, bAra-bAra yuddha karatA hai / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 ] pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta mosU Itaro AsAMna dASIjai / A hakIkata devagaDha AI / tarAM kitarAheka to bicAra soca kiidho| ara mhokamasiMgha suNanai pahariyA baiTho tho so sarapAva ara ghor3o ghaNoM dhana SabaradAranUM diidho| so o to mhokamasiMgha udhArA prAMTAMro leNahAra / saraNa pAyAMro sAdhAra / dohA-maMDai riNathaTa melabai", kAMTA kADhaNahAra' / kala sira uparA TAMkamauM', prAMTA leya udhAra // 1 rAva rAjA saraNe rauM, mahi asahAM ghar3a mor3a / abhaMga jhilai jaga uparAM, aIvo kamAM arodd':||2 bAta so mhokamasiMgha jAya nai uNahIja beLA13 rAvata pratApasiMghana khiyo| zrI dIvANa'* hUM ghaNAM dinAtUM manamaiM bAchato tho tiko manaro manoratha hamai lhiye| mana mAMhi AdhaSa' thI so avaraMgajebasUM hara 1. mosUdASI - mujha para itanA ahasAna prakaTa kIjiye / 2. pahariyA - pahine hue| 3. sarapAva - ziropAva, vstraabhuussnn| 'sarapAva' ko bheMTa aAdarasUcaka mAnI jAtI hai| 4. ghaNoM - bahuta / 5. udhArA AMTAMro legahAra - zatrutAkA badalA lene vaalaa| 6. maMDai 'melabai - yuddha prAyojita kara mela karAtA hai| 7. kAMTA kADhaNahAra - kAMTe nikAlane vAlA arthAt khaTakane vAlI zatrutAko naSTa karane vaalaa| 8. kaLa' ''TAMkamauM - sira para yuddhako dhAraNa kiye rahane vaalaa| 6. prAMTA'''udhAra - udhAra zatrutA lene vaalaa| 10. mahi' mor3a - saMsArameM zatruoMkI senAko parAjita karane vaalaa| 11. abhaMga uparAM - dharatI para akhaNDa rUpameM suzobhita hotA hai / 12. aIvo' 'aror3a - mahokasiMha aisA vIra hai| 13. uNahIja beLAM - usI samaya / 14. zrIdIvANa-he zizodiyA rAvata prtaapsiNh| 15 bAchato- vAJchanA karatA, icchA krtaa| 16. hamai - aba / 17. AdhaSa -prabala icchaa| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta [ 35. bhAMta cakamAlI kara ar3A lar3AM to kai to suraganuM SaDAM' ke SaMDa bihaMDa hoya paMtamai par3AM / hara rajapUtIrA javAharAMnUM rUpakAMmaiM jdd'aa| tikA paramesura aNacItI thakI kIdhI / mana mAMhe cAhai chA jikA hI Aja prANa badhAI diidhii| aba sarabulaMdaSAMnuM hUM jAyanai lyAu / uNanai saraNai rASIjai / aru mauMne harola kIjai nai avaraMgajebasU lar3AI ara prAMTArI bAta dASIjai / jiNa beLAro mhokamasiMgharo teja aru uchAha Isar3o darasAvai tiNaro kasura bASANa karai' to hI uchAha aru prAkramaro pAra na pAvai / / kavita-katha sAMbhala' Ima'' kamo, bihada uchAha badhAre / baraNa aruNa bilakule, sUraparaNa saraga sadhAre // baMNa nava jobana banauM', cauMpa bIbAha karaNa cita" / kinAM jIta saMgrAma bale, Sala bhAMja lodha pitA // 1. cakamAlI lar3AM - cher3achAr3a kara bhir3eM aura ldd'eN| 2. Sar3AM - jAveM, cleN| 3. paMDa par3AM - Tukar3e-Tukar3e ho kara raNa-kSetrameM pdd'eN| 4. hara' 'jar3A - aura rAjapUtI zUravIratA rUpI ratnoMko kAvya rUpI prAbhUSaNoM meM suzobhita kreN| 5. araNacIta - binA socI huI, kalpanAtIta / 6. mauMna kIjai - mujhe yuddhake agrabhAgameM rakhiye / 7. dASIjai - khiye| 8. uchAha - utsAha / 6. kavesura''karai - kavIzvara bakhAna kreN| 10. prAkramaro-parAkramakA / 11. sAMbhaLa - suna kr| 12. Ima - aise / 13. bihada badhAre - behada, bahuta utsAha bar3hAtA hai| 14. baraNa bilakule - lAla varNa, daidIpyamAna hotA / 15. sUrapaNa''sadhAre - zaraNameM pAe hueko rakSA kare / 16. baMga' 'banauM - navayauvanase yukta dUlhA bana kara / 17. cauMpa cita - cittameM vivAhako prAkAMkSA dhAraNa kr| 18. kinAM "Sita - athavA yuddha meM vijayI bana kara aura apane balase zatruoMko naSTa kara dharatIko letA hai| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta ugiyo badana bAraha araka', bIra rUpa sobhA baraNa / deSiyAM hIja Avai baNe, tiNa velA hariyaMda taNa' // 1 aMga roma Ulhasa teja, caSa muSa rAtaMbara / mUMcha bhuhArAM mile", pAMva naha lagai dharA para / / bhujA kaMdha ubhAra, uvara uchAha na mAvai / / adhara hAsa vopavai'", choha chaka'' ati darasAvai / / upharaNe umaMga gahamaha anata, bIra rUpa sobhA baraNa' / be[de]SiyAM hoja prAva baNe", tiNa belA hariyaMda taraNa // 2 patAhata pAdharai, araja kodhI tiraNa prosara / cita sadA cAhato, milyau tisar3o hIja mosara'" // abaraMgasUM kari prAMTa", aDANa SAgAM dASIja18 / 1. ugiyo' araka - bAraha sUryoke tejase samatA vAlA usake muMhakA teja udita huaa| 2. ga. gha. pratiyoMmeM 'bIra sAda bole vayaNa' pATha hai| 3. deSiyAMbaNe - dekhate hI banatA hai / ___ ga. gha. pratiyoMmeM 'iLa vIca krIta rASaNa amara' pATha hai| 4. hariyaMda taNa - harIndra tanaya-harisiMhake putra mahokasiMhakA / ga. gha. pratiyoMmeM yaha pATha hai-'gamara sIsa lAgau gayaNa / ' 5. Ulhasa - ullasita hotA, suzobhita hotaa| 6. caSarAtaMbara - lAla netra aura muMha / 7. muMcha miLe - mUche bhoMhoMse milatI haiN| 8. pAMva para - utsAhameM paira pRthvI para nahIM Tikate haiM / 6. uvara 'mAva - urameM arthAt hRdayameM utsAha nahIM smaataa| 10. adhara'voparva - poThoM para hAsya suzobhita hotA hai / ga. gha. pratiyoMmeM 'vopavaike' sthAna para 'propave' pATha hai / 11. choha chaka - pUrNa utsAha / 12. uphaNe gahamaha - samUhameM utsAha uphanatA dikhAI detA hai| 13. anata' 'baraNa - advitIya vIratA, rUpa aura varNakI shobhaa| 14. ga. aura gha. pratiyoMmeM 'Avai baNe' ke sthAna para 'vaNa prAvahI' pATha hai| 15. patAhata 'prosara - usa avasara para sIdhA pratApasiMhase nivedana kiyA / 16. tisar3o hIja mosara - vaisA hI avsr| 17. prAMTa - vair| 18. ar3aNa SAgAM dASIja - talavAroMse lar3anA dekhiye| ga. gha. pratiyoMmeM 'dAkhoje' ke sthAna para 'bhASIja' pATha hai / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta [ 37 bilaMda jiso barayAma', rAja sararaNa rASIjai // saMsAra kI na rahasI sithara', satrA dahaNa riNa sArarI / jAvasI nahIM jAtA jugAM, au bAtAM INa bArarI // 3 bAta sau mhokamasiMgha isI moTI bAtAMnaM bAya" mArai / nita dhAraNA pAhIja dhArai / kalimai bAta ubaarai| jiNa tiNa beDhamaiM INarI hIja pahala hoya / iNarI jA baLa na Avai koya / eka dina sameM joga rAvata pratApasiMgha kanai1 eka paMDita purANIka11 Ayo jikaNa baDA baDA graMthAro samudrako so pAra drsaayo| tiNasUM rAvata dharama sAstra purANa vidyA paMDitAIkI caracA kraaii| 1. bilaMda jiso barayAma - zerabulaMdakhAM jaise viirko| __ ga. pratimeM 'vIrata dhara ura vIca' pATha hai| 2. ga. pratimeM 'rasA kIrata rASIja' pATha hai| 3. saMsAra' 'sithara - saMsArameM kucha bhI sthira nahIM rhegaa| ___kI na' ke sthAna para ga. meM 'krIta' aura gha. meM 'mAMjha' pATha hai| 4. satrA' 'sArarI- yuddha meM talavAra calAne aura zatruoMko maarnekii| ga. meM 'riNa sAra' ke sthAna para 'urasAla' pATha hai aura gha. meM 'satrA' 'sArarI' ke sthAna para 'abhaMga sAra prAcArarI' pATha hai| 5. INa bArarI- isa bArakI, isa samayakI / 6. ga. gha. pratiyoMmeM bAtase pUrva nimnalikhita soraThA dUhA haiM kaviyAM dALada kAya, lASAM lASa pasAva de|| u rAvata paratApa, hada vAtAM hariyaMdataNa // 1 ke kevI sira kApa, devI hUMtA bhaSa diyaa| U rAvata paratApa, sAyajAdA saraNe raSa // 2 jaga rASaNa jasa vAsa, ju gama patA mohakama jisA / IhagAM pUraNa prAsa, hada jhoSA hariyaMdataNA // 3 7 bAya - bAna, pravRtti / bAyake sthAna para "bAtha" (bAhu) pATha adhika upayukta hai| 8. kalimai - kalahameM, yuddha meN| 6. beDhamaiM - yuddha meN| 10. kanai - pAsa, samIpa / 11. purANIka - paurANika, purANoMkA jAnakAra / 12. samudrako so- samudra kI bhAMti gahana / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 ] pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta 1 jikA sArI hI sabhAkai ara paMDitAMkai dAya AI' / kitarAheka dinAM paMDatanu rASa ghaNauM dhana dAna diSaNA de bidA kIdhau / paMDita bhI rAjI hoya sarabAda dIdho / mana mAMhe ghaNo sihAyo / bidA hoya prAparA gharAMtu dhAyo / 3 jaThe yeka pIpaloda gAMva maivAsA mAMhe pUta / jikAMrai gaDha nai maivAso bhI majabUta / jike maivAsI huvA thakA dor3a dhAr3A' karai / jiNa kiNahIsUM na Darai / TaNakapaNA maiM to bhalA rajapUta / paNa maivAsA sababa kareM corI goharIro paNa sUta / tike chatrI dharama " to na bicAriyo / uNa paMDatanuM mAriyo / ghaNo dhana deSa leNaro lobha dhAriyo / 9 0 I A bAta rAvata pratApasiMgha kanai AI / so sArAM hInUM na suhAI / tada rAvata vAnUM kahAyo the pro kAsUM" karma kIyo / IsA paMDatAM mAra dhana lIyo / prA rajapUtIkI rIta nahI jako yAM logAMne lUTa ara mAre yAMne to dAna diSaNAM devo hI bicAra / the maivAsI cho to ora jAyagAM dor3A-dhAr3o karo | mhArai kanai Ave jAveM jikaNasUM to Daro / yAMko dhana to paro dirAvo / ru brahmahatyAko prAchata karAvo 14 / nahI to pache hI pichatAvasyau / nidAMna mArayA jAvasyau1" 1 2 3 15 1. dAya AI - samajhameM AI, svIkAra kI gaI / 2. diSaraNA - dakSiNA / 3. AsIrabAda - zrAzIrvAda / 4. sihAyo - sarAhanA kI / 5. maivAsA mAMhe - jaMgala meM, phaadd'oNmeN| 6. DoDiyA - rAjapUtoMkI eka zAkhA / 7. dhAr3A - DAkA, corI / 8. raNakAraNA meM - sAmarthyameM / 6. corI sUta corI - DAkekA kArya bhI / 10. chatrI dharama -kSatriya-dhamaM / 12. kAsU - kaisA / 12. yAMko - inakA / 13. paro dirAvo - de do / 5 / jaThai rahai DoDiyA' raja * 14. aru karAvo aura brahma hatyAkA prAyazcita karAo / 15. pichatAvasyo- pachatAoge / 16. nidAMna jAvasyo- prantameM mAre jAnoge / - Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta [ 36 jikA to kayona kiinauN| hara karar3o hI utara pAcho diinoN| kahyo rAvatajI mhArai uparai Ayanai kAsaM SATasI / mhArI rAr3a chai kAlarI jhATa sI / rANauMjI aru sUbo meM bhI mhAMsu TALo de cha / vArI' dharatImaiM mhe cAhA so karAM chA paNa mhAro nAMva na le chai / rAvatajI- prAMvaNo cha to begA kIjai asvaarii| bhalI bhAMta manavAra karasyAM / aThai to sadAI rahai chai jiNa tiNasUM goTharI tayArI / iNa bhAMta utara de meliyo / rAvatajIro hukama mAthai na jheliyo / so suNa rAvatanu aparatI rIsa caDhI / tikA rAvata, to Age hI rIsa caDhI thii| INa prAgai kAsU maivAso nai kAsUM gaDha gaDhI thI / paNa moTArI A hI rIta / cAlai sAstra hIkI riit| jiNamAraNau hoya tiNa-1 eka vAra to kahAvai / samajha jAya to bhalAI nahIM to sajyA" to pAvai hI paavai| INa rItare vAsate kahAyo / nhI to uNa- to uNahIja beLA rosa aayo| A bAta suNatA hI DerA 1. kayo - kahA huaa| 2. haradInoM - aura phira kaThora uttara hI diyaa| 3. SATasI - kamAveMge, prApta kreNge| 4. mhArI rAha jhATa sI - hamArI lar3AI kAlake jhaTakekI bhAMti hai| 5. rANauMjI ara sUbo- udayapurake mahArANA aura mugala-sAmrAjya ke sUbedAra / 6. TALo de cha - Talate haiM, bacate haiN| 7. vArI- unkii| 8. naaNv-naam| 6. begA - turanta, jldii| 10. manavAra karasyAM - manuhAra kareMge, yuddha kreNge| 11. goTharI tayArI - goSThikI taiyaarii| sammilita prAnanda-bhojako rAjasthAnameM goTha ___ kahA jAtA hai| yahAM yuddhase tAtparya hai / 12. meliyo- bhejaa| 13. na jheliyo - nahIM rakkhA, nahIM svIkAra kiyaa| 14. UparatI rIsa - teja krodha / 15. moTArI - bdd'oNkii| 16. tiNana - usko| 17. sajyA - sajA, dNdd| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 ] pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta 6 bAra kIdhA' / ra gaDha tor3abAkA sArA hI sAmAna sAtha lIdhA / baDI baDI topAM ghaNAM jUTAM strI [ thI ] SIcI hAleM / jikAMrai pAche masta hAthI TalA deNanUM cAle / bANAMrA uTa ThAThaDyAMkA thATa | jikAMmaiM baDI choTI keI ghATa / vaDA UMcA riNa gaDha / tikAMsUM gaDha lagAyanai ghaNA chachohA' rajapUta hoya jike turata hI jAya car3ha | nIsaraNiyA ' gADA uMTAM uparA dharAI / dAru' sIsA" loha siNarI " gADiyAM Upara bhAra" bharAI / beladAra para kuhAr3I baradAra jikAMrI jamAta dasa hajAra / jike banakaTI' " kareM para moracA baNAvai / suraMgAM Sodai aru damadamA cunAvai / ruIrI barakiyAMrA' " gADA / jike baMdaka bharabAnUM Ave ADA" / lakar3iyAMrA tivAva'" / tikAMsU bhurajAM ' SodabArA dAva / chakar3A bhariyA jAliyAM " phera deNI kitarAheka 2 .13 4 15 17 18 19 20 1. DerA bAre kIdhA - tambunoMko bAhara nikAlA / 2. tor3abAkA - tor3aneke / 3. gharAM hAla- bahuta samUhoMse khIMcane para cile / 4. TalA - dhakkA | 5. bAraNaMkA thATa - bANoMse lade hue UMDa aura ThAThar3iyoMke samUha / ThAThar3iyoM meM tIra bhare jAte the / . 6. keI ghATa - kaI prakArakI / 7. chachohA - teja, caMcala | 8. nIsaraNiyA- sIr3hiyAM / 6. dAru - bArUda ( dArUkA artha madirA bhI hotA hai kintu yahAM bArUdase tAtparya hai ) / sIsA - zIze zrarthAt jasta se banI goliyoMse tAtparya hai / 10. 11. sigarI sanakI, jUTakI / topoM aura bandUkoMko bharane zrAdike liye isakI zrAvazyakatA hotI hai| 12. Upara bhAra nikalate bomeM, bahuta / hue 13. beladAra'''baradAra - majadUra aura bhAravAhI zrAdi / 14. banakaTI kare - jaMgaloMkI kaTAI Adi / - 15. damadamA - eka prakArakI topeM / 16. barakiyAMrA - rUIke jame hue parata / 17. zrAvai prADA - sahAyaka baneM / 15. tivAda - tipAye / 16. bhurajA - bujeM / 20. jAliyAM - sAmAna lAdane, bA~dhane zrAdike lie jAliyoMkI ( bakarIke bAloMkI zrathavA khIpakI bunI paTTI) zrAvazyakatA hotI hai / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta [ 41 . baNasaTiyAMrA Dhola' / mahatAbAM chIkAdAra aru coramAra' / jikAM para AdamI taInAta payAdA ara asavAra / gophaNiyAMrI deNI cyAru taraphAMsU bhATa-bhoTa" / jikArai bIca-boca phiraMgI hukArI" paNa coTa / suraMgA uDAvaNaro musAlo' / tikA lInhA hAjara phiraMgI rasAlo / jikA phiraMgI hIja golaMdAja / jyAM Agai gaDha tor3abArA keI IlAja / gaDha tor3abArA jUnAM ne navAM upAva' / tikAMrI tayArI karai rAvata lAgo thako cAva / ghaNA samara-paMDita tike navAM navAM aSarA karai / tyAMnUM deSiyA nai suNayAM baDA baDA gaDhapatI tharaharai / bhAMta bhAMtarA IlAja sAjarI navI navI upaMgA uThAvai / jake uNahIja beLA navI navI rIjhAM mojAM paavai| jako mhokamasiMgha sAro sarAjAma AMNanai diittho| so bho to sadAI roSAto nai nirakurato doTho / tikA deSanai mana mAMhi iNa bhAMta aannii| rAvatajI to Itaro ghATa kIdho paNa mhe to deSatA hI gaDha uDa pdd'syaaN| jiNa bhAMta uDa par3e bedaannii"| pro to thATa sAro par3ayau hIja rahasI / uThe to kUda par3iyA pachai korar3I taravAra hIja bahasI / 1. baNasaTiyAMrA Dhola - baNake (kapAsake paudhoMke) IThaloMke bhAra / saM0 vaNayaSTi / 2. mahatAbA'' 'coramAra - mahatAbeM jinako laTakA kara prakAzita kiyA jAtA aura coroMko mArA jaataa| 3. payAdA ara asavAra -paidala aura ghur3asavAra / 4. gophaNiyArI - gophanoMkI, patthara pheMkanekA eka sAdhana / 5. bhATa-bhoTa - bahuta, lagAtAra, tddaabhdd'ii| 6. phiraMgI hukArI - hukkekI prAkRtike vilAyatI shstrkii| 7. musAlo - masAlA, bArUda prAdi / 8. phiraMgI rasAlo - vilAyatI azvArohI sainika ttukdd'ii| 6. gaDha'''upAva - gar3ha tor3aneke prAcIna aura naye upAya / taba taka kaI yUropIya zastra aura anya yuddhake sAdhana bhI bhAratameM pracalita ho gaye the| 10. aSarA - akSara, likhita yojanAse athavA akhAr3A yA vyUha-racanAse tAtparya hai| 11. upaMgA - upAGga, yuddha-sajjAke vibhinna aGgoMse tAtparya hai| 12. sarAjAma AMganai dITho- saraMjAma arthAt sAmAna aura prabandha pAkara dekhaa| 13. roSAto 'dITho - roSAkta, krodhI, bar3abar3Ane vAlA aura htthii| 14. Itaro- itnaa| 15. bedANI -bAja pakSI / 16. korar3I bahasI- kevala teja talavAra hI clegii| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 ] pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta iNa bhAMta mhokamasiMgha deSa haMsanai calyo gyo| mUDhAtUM' to kAI bAta na khii| paNa marajIdAMna' thA jikAM manarI lhii| mhokamasiMgha gaDha deSatAM hI uDa pdd'sii| para INarai mAthai ghaNauM amAMmauM sIrohIyAMro phUladhArAMro bADha jhar3asI / mhokamasiMgha Dere jAya jAMgaDyA ara DhADhI gvaayaa| jako marajIdAMna jikAM keyaka SaMmAyacI ara keyaka sIdhUrA dUhA sunnaayaa| tiNa beLAM sAthyArai chaka prAvai chai / toNAMnu dUNAM tyauNA amala karAvai chai' ara mhokamasiMgharA manakI umaMga na mAvai chai / uNa beLAro rUpa ara copa deSyA hI baNi Avai chai| jyau chakiyau chaila para gailarA sAthiyAMnuM cauMpa cAva citAvai cha / INa bhAMta haMsato haMsAvatoM umaMga uphaNAvato thako nipaTa tAtA jhAMpa SAtA TApAM upara TApAM detA kAMchayAM para caDhacA' / aru phojasU baDhayA jikA ghor3A asavArAMro raMga Iso najara aavai| prAgai gaDha to kiteka bAta paNa dAvAgIranai to urasamaiM jAya jhapaTa lyaavai| tiko urasarA khelnnhaar| gaDhAMrA bheLaNahAra / aNapUchiyA hI dIsai1 / rAr3arA mhorI ahIja hoya bisavA bIsa / tiko pro to sadAI kavAMrI ghar3Aro bheLaNahAra / riNaro rijhavAra / cavarI upara bIMda jAya jiNa bhAMta 1. mUDhAsU- muNhse| 2. marajIdAMna - kRpA-pAtra / 3. ghaNauM jhar3asI - aneka talavAroMkA asIma prahAra hogaa| sIrohI aura phUladhArA talavAroke bheda haiN| 4. jAMgar3ayAM para DhADI - jAMgar3a aura DhAr3hI, rAjasthAnako vizeSa gAyaka jAtiyAM haiN| 5. keyaka' 'suraNAyA - kaI khamAyacI aura kaI siMdhU rAgake dohe sunAye / 6. chaka - tRpti / 7. amala karAvai chai - aphIma khilAte haiN| 8. para galarA' citAvai cha - pIche rahane vAle arthAt nirutsAhI sAthiyoMmeM utsAha aura cAva prakaTa karate haiN| 6. nipaTa tAtA caDhyA - nipaTa teja, jhAMpa khAne vAle aura TApoMkA prahAra karane vAle kacchI ghor3oM para savAra hue| 10. paNa jhapaTa lyAva - kintu virodhIko to prAkAzameM jAkara bhI jhapaTa laaveN| 11. bheLaNahAra - naSTa karane vaale| 12. dIsa - dikhAI deN| 13. rADarA' 'bIsa-mAno yuddha meM agraNI vAstava meM yahI ho| 14. kavAMrI ghar3Aro- nahIM lar3I huI, achUtI senaako| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta [ 43 bihasatau biLakuLato aLavaLiyo bhavara' huvo thako tASar3o kaMvarAMrA sAthanU lene turI toriyA / jakA pailAMrA ghaNA thATamai oghATa ghATa jikaNa upara aoriyA / jaThe par3aNahAra pdd'iyaa| ara sirohiyAMrA sAra jhar3iyA / caDhiyA ghor3A gAMva bheLa dIdho / nIsAMNa Aparo Sar3o kiidho| pAchAsU topaSAMnoM ne haroLaro sAtha' Ayau tikAM gAMva to bheLayau hIja paayo| rAvata pratApasiMgha baDA sAMmAna nai bar3I phaujArA ghasAra lIdhA thakA gaDha AMNa laagaa| para bisararAM @ibAgala Thor3a Thor3a baagaa| dohA-SagAM ulaMghA kara Sivai'", cIta asaMgA caay| vAgAM sIdhU bIra DaMka", laggA rAvata Aya // 1 caDiyA choha bahAdurA, jar3iyA jarada javAMna / rUr3iyA traMbaka rADarA, ar3iyA bhuja asamAna' // 2 1. aLavaLiyo bhavara - alabelA yuvaka / 2. tASar3o - puSTa, teja, tgdd'aa| 3. turI toriyA - ghor3e claaye| 4. pailArA' 'proriyA -virodhiyoMkI bhArI senAmeM jo vizeSa vIra the una para AkramaNa kiyaa| 5. gAMva bheLa dIdho- gAMva naSTa kara diyaa| 6. nIsAMraNa - nizAna, cinha, dhvajA / 7. haroLaro sAtha - harAvala arthAta senAke agrabhAgakA sAtha / 8. ghasAra - samUha / 6. bisararAM' 'vAgA - yuddhake nagAre sthAna-sthAna para bje| 10. SagAM' "SivaM - apAra vIratAse talavAreM camakAte haiM / 11. cIta''cAya - cittameM zatruoMse lar3aneko cAhanA karate haiM / 12. vAgAM' 'DaMka - siMdhUrAga hone para aura yuddha ke nagAre bajane para / 13. choha - kSobha, krodh| 14. jarada - jarva, rakta varNake, tamatamAte hue raMgake / 15. rUr3iyA traMbaka rAr3arA - yuddha ke nagAre baje / 16. ar3iyA bhuja asamAMna - bhujAeM pAsamAnake (mAkAzake) jA lgiiN| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 ] pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta bAta INa bhAMta naubatiyA' do taraphAM gar3I gar3I / upar3abA lAgI bagatarakI kar3I kdd'ii| hara nAcabA lAgI baDI bddii| jiNa bhAMta Dholar3I bAgAM naTanUM naca nacI lAgai / INa bhAMta INa beLAM rajapUtAMrI rajapUtavaTa jAgai / aba dhAvaNa jyAkA badhAMvaNAM' / nAMvar3A ubAraNAM / 1. ga. gha. pratiyoM meM nimnalikhita padya bAtase pUrva adhika haiMkavitta - nATa vacana nAM kahai, jhATa de SAgAM jhoke / dATa deta dALadra kATa rima mAraga roke / / thATa arida uthAla, SATa ghAliyA SinAyai / vATa lUTatAM veDha, lATa para bhoma liyA / jodhAra isA dASa jagata, ilamaiM nAva ubaariyaaN| dAva lai ghaNAM baMkA duraMga, tike pAMNa taravAriyAM // 1 soraThA -riNa jaMga vAgAM rosa, aNa bhaMgarau dITho isau / 'jiNa raMga isar3o josa, jAMNa bhamaMgaja gAviyau / / 1 DAraNa samara aDola, mAraNa caDhayau maivAsiyAM / tiNa kAraNa paga tola, bola ubAraNa vasumatI // 2 amara karaNa prASiyAta, samara lar3aNa car3hiyoM shii| maraNa na bhaya tila mAta, DaraNa karaNarI prApar3I / / 3 kavitta - dArUro gaMja dekha, marada ko agana miLAve / kopyau kehara kopa. SAMta karane ssijraav|| nirarSa kALo nAga, pUMcha para kuNa paga mele / rUThI hove rudra, jhALa tigarI kuNa jhele / iNa bhAMta patau rAvata abhaMga, vAcA sidha prope bayaNa / mevAsa nAsa melUM mukara, gumara dhAra lAgo gayaNa // 1 2. naubatiyA - yuddhake nAgare / 3. gar3I gar3I - gar3agar3Aye, bje| 4. upar3abA lAgI - ubharane lago, ukhar3ane lgo| 5. Dholar3I 'lAga - Dholaka bajane para naTako nAcanako prabala icchA hotI hai / 6. rajapUtavaTa jAge - kSatriyatva jAgRta hotA hai| 7. dhAvaNa jyAkA badhAvaNA - daur3a lagAte haiM arthAt vIratA prakaTa karate haiM unako badhAI dI jAtI hai| 8. nAMvar3A ubAraNA - nAma ubAranA, nAma amara karanA / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 45 pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta hara gItar3A' gavAvaNAM / dohA-utara ghor3A prAviyA, uchAchalAM aroTha / aMgA cAka cahoDiyA, dhiSatI tor3A DhITha // 1 bAta INa bhAMta bAta kahatAM to bAra laage| raMjaka jAgI / kanAM topaSAMnArI Ika palItI dogI / hara goLA chuuttii| ara au paNa topAMrA AgoLAM / kinAM bhUSA nAharAMrA sA TolA' / dAgiyA bAMNa kinAM AkAsarA sicANarI nAMI tUTA / jiNa samaiM bIrahAka kilakAra bAgI' ara mahA praLe kALarI sI ghar3I jAgI / jaThai mAMhilo baMdUkA chUTa cha / jako yeka yeka goLI dasa dasa AdamyAMmaiM phUTai chai / lotha para lotha par3e chai / para motiyAMkI sI mALA jhaDai chai| jakA lothiyArA pagathiyA kara kara ghaNA hetU bhAI bhatIjA bApa beTA uparAM paga dharatA ara ghaNoM haraSa" karatA koTamaiM par3aNa, dhAvai chai| tyAM uparA apacharAMrA bimANa ghaNAM sAMghaNAM ar3abar3Avai chai / yAro chachohApaNa iso so apacharArA 1. gItar3A - gIta, rAjasthAnI bhASAmeM kAvya sambandhI chanda vizeSa, jisake kaI rUpa hote haiN| kahAvata hai ki 'nAma gItaDAMsa hove / ' 2. uchAchalAM arITha- caJcala zUravIra / 3. aMgA cAka cahoDiyA - aMgoMmeM vIratA dhAraNa kr| 4. dhiSatI tor3A DhITha - vIratA aura dRr3hatA prakaTa hotI thI (?) 5. raMjaka jAgI - bAtI jalAI gaI (?) 6. Ika palItI dAgI - eka palItA dAgA gayA, palItA-topa calAne ke liye jalAyA __ jAne vAlA kapar3ekA ttukdd'aa| 7. nAharAMrA sA TolA - zeroMke se jhuNDa / 8. sicAgarI nAI tUTA - bAjakI taraha ttuutte| sicANa zabda saM. sacAnakA apabhraMza 6. bAgI - bajI, huii| 10. pagathiyA - sIr3hiyAM, sopAna / 11. ghaNoM haraSa - bahuta prasannatA / 12. apacharAMrA bimAraNa 'ar3abar3Ava hai - apsarAtroM ke vimAna bahuta samIpa AvAja karate hue ur3ate haiN| 13. chachohAparaNa - tejii| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 ] pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta bimAMNa hI pAchai rahai chai| ara yAMrI kaTAriyAM haMsa hAliyA pachai koTanUM jAya jAya bahai ch| tiko apacharA mALA pakar3iyAM cakrata cita hoya rahI chai| mana mAMhi AdhArai cha / mhe to INa- aThai bariyo* paNa INarI kaTArI to koTana jAya jAya bahai chai| INa bhAMta par3atA lar3atA lar3aSar3atA nIsaraNIyAM lagAyanai caDhe cha / kitarAheka pAchai chai tike Age hoyanai caDha chai / tike prAgai caDhyA tikAMrAM kAMdhA pITha uparA paga de de nai AgArnu paraharai ch| taThe yAro cAva nai dhAva deSa jamarAMNa" piNa Darai cha / mana mAMhi yo usavAsa' dharai chai / koTakAtUM malaphane mo upara bAhai pAya / maiM to AdamI nahI koI mahA pralayakALarI lAya" / au to Isar3A I balAya / jikAMsU jama hI TALI de jaay| INa bhAMta nIsUraNiyAM caDhai ch| ara caDhatA thakAM goLiyAM lAgai cha so ulaTa ulaTa par3e cha / dohA-piMDa golI lagIyA par3e, bhar3a pAchA uuchaah| jAMNaka naTa ulaTiyA, paTa hutA pachAha" / / 1 1. haMsa hAliyA pachai - prANa nikalaneke pazcAt / haMsa prANako bhI kahA jAtA hai / 2. cakrata cita - cakita citta, bhramita citta (vIroMke yuddh-kaushlse)| 3. AdhAra cha - nizcaya karatI haiM / dhAraNA karatI haiN| 4. bariyo- varaNa kiyaa| 5. paraharai chai - bar3hate haiM, calate haiM / 6. jamarAMNa- yamarAja / 7. usavAsa - Dara, cintA, ucchvAsa / 8. malaphanai - kUda kr| 6. bAhai - claave| 10. lAya - lapaTa / 11. TALI de jAya-baca kara jAve / ' 12. piMDa - shriir| 13. bhar3a AchA achAha - zreSTha aura utsAhI vIra / 14. jAMNaka - jAno, maano| 15. pachAha -piiche| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 47 pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta bAta tiko bAralA to kaThA taka dIjai dAda / paNa mAhilArI bhI rajapUtI hadasUM jyAda / jike iNa gajaba- cAhanai pAhuNAM karai / jike piNa isaDA Ija hoya jiko pAMNIro loTayo rUr3AhIja bhrai| jiko bAralA to nipaTa amAMmI anAMghAta adabhuta achutI rajapUtI karai chai / paNa mAhilA to iNaro bhai tila mAta bhI na dharai chai / ghaNo gumara nai bojha lIdhAM thakAM bAMkA bacana barabare chai'| ara ghaNI manavAriyyAM' karai cha / taThe goLiNArI par3e chai taadd'| tiko gar3ArI saNaka kinAM ghaNAM meharI bochAr3a / iNa bhAMta ghaNI sAMghaNI mAra de chai / ara dArUrA pyAlA lai chai' / ghaNAM beu savAya rasa bilAsamai ThAu huvA thakA AlUdhA bhNvr| ekasUM eka caDhatA DoDiyArA kavara / ghaNAM neThAva'' ara ghaNAM cAvasUM bAdo bAda" goLiyA calAvai chai| coTarI rIjha para goTharI hoDa' lagAvai ch| manuhAriyA kara kara dUNAM doDhA : 1. bAralAMnU - bAhara vAloMko, gar3ha para AkramaNa karane vAloMko / 2. dAda - prshNsaa| 3. mAhilArI -- bhItara vAloMkI, gddh'vaaptiyoNkii| 4. cAhanai pAhuNAM karai - cAha kara mahamAna banAte haiM arthAt jAnabUjha kara lar3ate haiN| 5. bhai - bhaya / 6. gumara - garva / 7. barabare cha - bolate haiN| 8. manavAriyyAM - mnuhaareN| 6. tAr3a - taDAtar3a, bauchAra / 10. gar3ArI saNaka - proloMkI varSA / 11. dArUrA' le cha - madirAke pyAle pIte haiN| 12. beu - dUsarI bAra proTAI huI teja madirA / 13. ThAu huvA thakA - tRpta hue, masta hue| 14. alUdhA - bhAlubdha, lobhii| 15. DoDiyArA kavara - Dor3iyA rAjapUtoMke putra / 16. netthaav-htth| 17. bAdo bAda - bar3hA bar3hI, pratispardhA / 18. goTharI hoDa - goSThI arthAt prItibhoja venekA barAbarIkA vacana / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 ] pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta amala karAvai chai / ara amAMmAM' tIraMdAjAMnai coMpa caDhAvaNarI bAtAM bataLAvai chai jiNAMrI coTa amAMmI lAgai cha / tiNAMnuM hAthasU pyAlA dIjai chai ara rIjhA kIjai chai| ghaNAM mIha jAmA ataramaiM tilavAya kIdhA tikAMrA baMdha chAtI uparAsu Sola dIdhA cha / jike pula rayA cha / ghaNAM motiyAMrI mALA nai javAharAMrA jALa ura upara ruLa rahyA cha / mAho mAha gulAba chir3akIjai chai / canaNa aragajA gAtAM upara lagAIje chai / apacharA baraNa- ara suraga mAMhe baghara karaNa- copa jagAIjai cha / tiko aNapUchiyA hI kisaDoheka dIsai / a to apacharA paraNe hI bisavA bIsai / ke to navala banAM AlIjA panAM' sejasU rasa bhIjiyA thakA abArUM hI uTha dhAyA cha / kai coMpa rIjha ThANabAnu' mahala raMga mANabA! aba uTha dhAyA chai / jarakasI bAdaLAMrI pAghAM jikAMrA DhIlA peca uparAM lAbA paTAMrA peca baDA pecAMsaM bAMdha rASyA cha / jikAMmaiM uLajhiyA thakA motiyAMrI lar3ArA peca keyAM keyAM nhASiyA cha / tike INa bhAMta baNiyA thakA chaila najara Avai chai tikau jhai sArA hI magarUrarA phaila12 / beparavAha huvA thakA bAha karai chai / jiNa bhAMta bAga mAMhi hadapharI coTa dhArai INa bhAMta INa beLAMmai copa 1. amAMmAM-teja, kuzala / 2. gharaNAM mIha - bahuta mhiin| 3. tilavAya kIdhA - tara kiye| 4. ruLa rahyA cha - bikhara rahe haiN| 5. copa jagAIjai chai - icchA prakaTa kI jA rahI hai| 6. bisavA bIsai - pUrI tarahase, avazya ho / 7. AlIjA panAM - prAlI jahA~panAha, pAdarasUcaka prayoga / 8. abArU hI- abhI hii| 6. ThANabAnu - nizcayake liye| 10. mahala raMga mAraNabAnu - mahala meM prAnandopabhogake liye| 11. nhASiyA cha - DAle haiN| 12. magarUrarA phaila - magarUrake tuphaila / 13. bAha karai cha - prahAra karate haiN| 14. hadapharI coTa dhArai - cAMdamArIkA, golI calAne ke prayAsakA prahAra karate haiN| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta [ 46 dhArai chai / hAthAM pAsa baMdUkAM navalAsI' jyau lIdhAM phirai chai / jikA baMdUkAra mhaurIyAre phulArA hAra nai motiyAMrA turarArA bhAra bAMdha dIdhA chai / jike jAMNIjai ka kaMdrapa* koTeka' rUpa kIdhA chai / para prApa aparA nIsANa hAtha lIdhA chai / kaThai kaThai hI pilabatarI ravAsAM mAMhe tIrabArA' / taThai kavara rahai nyArA nyArA / jike gAyaNayAM pAtariyA tavAyapha thATa' / 6 10 tikAMnUM hoLIrA dinA maiM hoLIrA byAla gAvai chai / tikAMne paNa pyAlA pAvai chaM / ara goLiyAMrI lAgAM thakAM rajapUta naTa kuLaTa Selai chai |tikAMnUM tamAsA diSAvai chai / keI keI tAyapha - " loga na Darai che / ve paNa goliyAM bAvarI hauMsa dharai chai" / tiko yAMsUM INa bhAMta SyAlA maiM raMgamaiM haMsa rahyA chai / mahA magarUrIsuM bIramaiM para maisamaiM phasa rahyA chai / keI keI moTiyAra ghaNAM dArUrA mAtA " 2 / raMgamaiM rAtA / paTA 13 chUTa' huvA | AparA mahalA maiM juvA juvA 14 / 5 hAM yA eka hAtha hI goLI bAhai chaM / mAho mAha motiyAMrI mALA 1. navalAsI - naye prakArakI / 2. lIdhAM phiraM chaM - liye phirate haiM / 3. mhaurIyAra - zrAgake bhAgoMke / 4. keMdrapa- kaMdarpa, kAmadeva | 5. koTeka - karor3oM / 6. kaThai hI tIrabArA - kahIM par3Ava ke nivAsa meM alaga tibAre hai / .. aika hAthasUM gaLabAMhI 7. gAyaNayAM thATa - gAyikAoM, pAturiyoM aura tavAyaphoMkA samUha / pAturiyoM Adike liye vizeSa dekhiye mAravAr3a mardumazumArI riporTa bhAga 3, san 1861 I0 / 8. byAla - khayAla, gItoMkA eka prakAra, khyAla rAjasthAnI loka nATakoM ko bhI kahA jAtA hai / vizeSa dekhiye- loka kalA nibandhAvalI, bhAga 1, bhAratIya loka kalA maNDala, udayapura / 6. naTakuLaTa - eka prakArakA chalAMga mAranaMkA khela / 10. tAyapha - tavAyapha | 11. goliyAM gharai cha - goliyAM calAnekA hoMsalA rakhatI haiN| 12. moTiyAra mAtA madirA meM madamasta yuvaka / 13. paTAchUTa - bikhare bAloMke / 14. juvA juvA - alaga-alaga / 15. gaLabAMhI nhAMSyA - galemeM hAtha DAle / - Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 ] pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta rIjha rIjhavAra vAra nhApai chai| aru golIrI coTarnu sarAhe chai| keI keI siradAra (golIrI coTanu sarAhe chai) gauLI bAhatAM prAparI rANiyAM ThakurANiyA heta-hAMsIrI' bAtAM karai chai / jau apacharA mhAMnU baraNarI mana mAha dharai chai / so kAMI huvo| apacharA aasii| thAMrI to huI rahasI . dAsI / para karasI ssvaasii| tiko ThakurANiyAM bhI hasanai kahai chai| apacharA mhArI barobara murAtaba kyo kara lahai chai / INa bhAMta coMpa cAva mAho mAha hita haraSa baDhAvai chai / baMdukAM para pyAlA ekaNa sAtha bhara rahyA chai| keI keI bAralA Aya koTarI bhItasUM nipaTa neDA bhir3iyA cha / ara kaTArItrAMsU SodabAna" ar3iyA cha / tyArai uparai kesara pataMga raMgarI dhAra picakAriyAM tIrakasAMmai ghAlI thakI chUTai chai / ara baMdukAMrA bhI mAriyA phUTa chai| kAMgarAM UparAMtUM gulALAM abIrAMrA thailArI ghamaroLa par3e cha / ara matavALA bhI guDai cha / INa bhAMta phAMga nai SAgaroM" Sela donyUM hI mAMca rahyA chai" / gehara11 piNa nAca rahyA cha / ara kaThe hI mhAbhAratha bhI bAMca rahyA chai18| keI keIka sAsatroka bidhAna avasAMNa samaiyArai upara nirakurA! 1. heta hAMsIrI- prema aura hNsiiko| 2. SavAsI-pAsameM rahanekI sevaa| 3. murAtaba - sammAna, pada / 4. baMdukAM' rahyA cha- bandUka aura pyAle eka sAtha bhare jA rahe haiN| ina zabdoMse mugala zAsanake antima kAlake yuddhoMko patanonmukha sthiti prakaTa hotI hai| 5. bAralA - baahrke| 6. nipaTa ner3A - bahuta niktt| 7. SodabAne - khodaneke liye| 8. tIrakasAMmai - tarakasoMmeM / 6. SAgaro- talavArakA / 10. mAMca rahyA cha - maca rahe haiN| 11. gehara - holIke dinoMmeM puruSoM dvArA char3iyAM bajAte hue nAcA jAne vAlA eka vRtt-nRty| 12. mhAMbhAratha - mahAbhArata, rAjasthAnameM mahAbhAratha nAmaka eka kathA gIta arthAt pavAr3A bhI pracalita hai| saMbhavataH yaha prAcIna mahAbhAratakA hI pracalita rUpa hai| 13. bAMca rahyA cha - par3ha rahe haiM / saM0-vAcana / 14. nirakurA-vairAgI, udAsIna / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta [ 51 huvA thA bi siva iSTa aracA karai chai / ara sAsarI bidhalIdhAM thakAM tISa coSarI bhI caracA karai chai / keI keIka to kesarAM kareM raMga gahare cha / ara kilAdAra jikAM Upara kilAro bhAra / jikA sonAMrI kuMcitrAMrI mALA kara kara paharai che / mhAMnUM INa sahanAMNasUM lahasI / rAtIparI bAta ghaNAM dIna rahasI / kahai chai kavAMr3a bola jiNa baSata taravArayAM bAhAM para kAMma AvAM tiNa baSata taravAriyAMrI coTa vAhutA ra bahAvatA IsTa sumaraNa kara nAMva leNA / ara AdhA badhatA pAMvar3A deNA / tiko pAMvaDe pAMvaDe prasvamedharo phaLa pAvAM / coSa tISarI bAtAM kAMma prayA pacheM rUpakAM mAMhe gavAMvA / aru mukata to jAvAM hI jAvAM / tiNa samaiM koI kahai chai / rajapUtIrA sAdhika' nai ISTarA arAdhika' ThAkure pahalI kahI thakI tau ora sI lAge / paNa kahiyAM binAM coSa cAva bhI na jAye / mAtho par3iyAM pachai to taravAra bahai / para par3atau mAtho rAma nAMma kahai / dhar3ane bhAgalI hI dhAva rahai to rajapUta badajyo' / koI kahai che par3ate mAthai to kaTArI bAhUM | aru par3ato mAtho hAtha maiM jhela sivane caDhAu to rajapUta badajyau / iNa bhAMta coSa cAvasUM bAtAM karai chai / Apa prAparA ISTaro bAMnauM alaMkAra dharai chai / tuLasIkA maMjarAMrA mor3a baNAvai chai / brahmacaraja" le chai / dAna de hai ara beda 1. kUMciyAMrI cAbiyoMkI | 2. sahanAMgasU - nizAnase / 3. AghA badhatA - zrAge bar3hate / 4. rUpakAM - kAvyoM / 5. mukatamukta, mokSa / 6. sAdhika- sAdhaka / 7. arAdhika - zrArAdhaka, zrArAdhanA karane vAlA / 8. AgalI hI dhAva - AgekI hI daur3a / 6. badajyo - kahanA | 10. brahmacaraja - brahmacarya / 2 .7 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 ] pratApasiMgha mhokamasigharI vAta bhaNAvai chai' / so INa bhAMta to neThAva' ara cAvasU gaDha mAhilA lar3e cha / ara bAralA to nipaTa pAtA Sar3e chai / jhaDai cha so to jhaDai cha / ara par3e chai tiko bhI AghoI uLaja uLaja par3e cha / bAralA kitarAheka to goLiyAMrA mAriyA matavALA huvA thakA dhUma rahyA chai / ara kitarAheka nIsaraNIMyA lUMba rahyA chai / kitarAheka to phUTa gayA chai / ara kitarAhekakA hAtha paga tUTa gayA chai / tiko paNa bALakarI taraha goDAra hI baLa dhyAvai chai| kitarAhekAMkA tiga' tUTa gayA chai / tike rigasatA thakA lapha lapha koTarai jAya jAya kaTArI lagAvai ch| kehaka sAbatA' pagAM Aga jAya jAya koTasU lAgA cha / tikAMna cauMpa jitAvai chai / kahai chai deSo tAtA ssdd'o'| hara koTamaiM jAya pdd'o| mhe thAM pahalI ghaDeka' sUraga jAvAM chaa| paNa thAMnaM bhI leNanai satAbI hIja' AvAM chA / vai paNa haMsaneM kahai chai / ThAkurAM suraga sidhArIjai / satAbI kIjai / mhArai vAstai bhI suragamaiM navAM navAM pAraSarA'' bimANa AchA AchA tajabIja kiijai| mhe paNa paayaa| jitarai mhArA bArA amatarA pyAlA the hIja liijo| kehakArai sumAra lAgI chai / jikAMmaiM bolaNarI to bakAya' rahI 1. bharaNAvai cha - par3hAte haiN| 2. neThAva - haTha, dRddh'taa| 3. pAtA SaDai cha - zIghratA karate haiM / 4. nIsaraNIyA - sIr3hiyAM / 5. lUMba rahyA chai - laTaka rahe haiN| 6. tiga - taMga, ghor3e para kAThI kasanekA sAdhana / 7. sAbatA - sAbita / 8. tAtA Sar3o- tejIse clo| 6. ghar3eka - ghar3I ek| 10. satAbI hIja - jaldI hii| 11. pAraSarA - parIkSAke, prakArake / 12. mhArA bATairA - mere hisseke / 13. kehakAra cha - kaIke adhika coTa lagI hai| 14. bakAya - bolanekI zakti / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta [ 53 nahIM paNa mUchAM hAtha phera phera sAthiyAMna koTamaiM par3aNarI saina' karai chai / piMDa to thakyau paNa jIva to INaro bhI koTamaiM par3aNarI dhaka dharai chai / koI sumAra lAgAM par3ato thako tar3acha SAvai chai / tiko bhI luLato thako koTarI hIja kAMnI jAvai chai / dohA-Ila lu?' phira ulaTTa, ghAva na ghaTai dhIra / sira saTTa SaTTa sujasa , naha miTTa barabIra // 1 bAta INa bhAMta katarAheka nIsaraNiyA caDhe ch| tikAMnUM mAMhilA bhAlAMsU sAjhai chai / jike doya doya tIna tIna AdamI bhAlA pahara sAjaNavALAnuM jAya jAya bAvai chai / uNAM mAMhilAkI giravAMna' pakar3a pakar3a lyAvai chai / tiko kuhI kuLaMgarI sI coTa diSAvai chai / iNa bhAMta kaTAriyAMrI dhamaroLa pdd'e| loTapoTa huvA tiko pAlAta cakrarI sI lIka baMdhI na jANaje bheLA chai ka juvA juvA / / INa bhAMta pApa AparI rajapUtIrI bhAMta sa koI14 diSAvai / so bAta kahatAM to bAra laage| paNa mhokamasiMghaneM kaThe suhAvai / kahyo 1. saina - sNket| 2. piMDa - shriir| 3. dhaka dharai cha - utsAha dhAraNa karatA hai| 4. taDacha pAdai cha - taDAcha khAtA hai, girate hue cakkara khAtA hai / 5. luLato thako - jhukatA huaaa| 6. kAMnI - tarapha, or| 7. Ila luTe - dharatI para leTate haiM / 8. sira 'sujasa - sirake badalemeM suyaza prApta karate haiN| 6. sAjhe- smhaalte| . 10. giravAna - garebAna, galekA kpdd'aa| 11. dhamarola -maar| 12. pAlAtacakarI baMdhI - agnicakra jaisI lakIra baMdha gii| 13. bheLA - zAmila / 14. sa koI - sabhI koI / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 ] pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta ThAkure ghaNI huii| mo ubhA' ItarI bAra lAgI para gar3ha tUTayau / itarI kahI ra dor3iyo / 3 1 so raMjakarI rapaTa | bAjarI jhapaTa / lAyarI lapaTa / cItArI dapaTa / bajra kara saMkara kinA bihmano cakra chUTo / kaito ItarI bAta kahI ra kai dor3ato caDhato najara hI na Ayo / koTA mAMhi taravAra hIja hI / pro moracAMrA ghaNAM SADhA lAgA chA tikAM mAthA dhUNa kiyo / ThAkure vo mhokamasiMgha koTamaiM uDa par3acau / taravAriyAMrI kar3A kar3a suNyAM / INa bhAMta to bAralAM kahI / 5 ara mAMhilA to cakrata cita raha gayA / jANyo ka praLekALarI bIja' par3I / kinAM paramesara pIjiyo so AkAsasUM taravAra bahI / 9 kavita - makra' sIsa meTabA cakra ho kaupa calAvai 1 kanAM sakra kara krodha bajra pahAr3AM paThAve // 10 dhare rosa dhaja dhamaladeg zrAMcakAM karaNa prachaTe " 1 12 aMga daharaNaM 2 abhaMga asura sira jAMraMga upaTe | kara hAka rITha deto kahara, vIra DAka baggaM samau / 16 raNa saMka 14 joma Sar3iyo anar3a" kUda bIca par3iyo kamau // 1 1. mo ubhAM - mere khar3e rahate / 2. ItarI bAra lAgI itanI dera lagI / 3. raMjakarI - bArUdakI / 4. lAyarI lapaTa - zrAgakI lapaTa / 5 5. bAtA - teja / 6. uDa par3ayoM - ur3a par3A / 7. praLa kALarI bIja - pralayakAlakI bijalI / 8. pIjiyo- krodhita hunA / 6. makra - makara, garva 10. dhaja dhamaLa - agraNI yoddhA / 11. prAMcakAMkaraNa chaTe - hAthase tIra calAte haiM . / 12. dahaNU - jalAne vAlA / 13. vIra DAka baggaM samo vIra-garjanA karaneke samAna / vIra 52 kahe jAte haiM / 14. raNa saMka - nizaGka / 15. Sar3iyo - calA / 16. anar3a- ana, nahIM jhukane vAlA / - Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta . [ 55 ISa kamauM' ahasatyAM dhUja aMga uvara dhar3ake / borajhAla bikarAla kinAM araNa kAla kar3ake / mUka siMdhu marajAda ulaTa prAyo aMgapArA / kinAM gajaba koI kahara par3e sira parama pahArAM / halahale thATa haikaMpa huvo jhATa athagAM kara jhile / koTarai sIsa ghamacAla kaja prala kAla meM hI par3e / / 2 jhalake maMgala jhAla IlA phira gaI uthale / par3i golo aja gaiba kAla Tolo kara cale / / dhAr3a jama dhar3ahar3a mera Sar3abhar3e acuke| bIrabhadra bar3abar3e haraNaM har3ahar3e hasake // bUTho ka asaraNa rUTho saMkara sIha bichaTo haka smo| phUTo ka siMdhu tUTo gayaNa" koTa kUda jUTo kamo // 3 bAta aTai saphIlAM13 uparA nipaTa amAmI taravAriyAMrI bhar3Ajhar3a baagii| tiNa bhAMta hoLIrA Sela mAhe DaDehar3ArI kar3Akar3arI ghAI lAgai tiNa bhAMta laagii| ghaNI amAMmI gajara par3e chai / jiNa bhAMta 1. ISa kamau - mahokasiMhako dekha kara / 2. ahasatyAM - kAyara / 3. dhUja''dhar3ake - aGga kAMpate haiM aura hRdaya dhar3akate haiN| 4. mUka''aMNapArAM- samudra maryAdA chor3a kara apAra rUpameM ulaTa paayaa| 5. jhATa athagAM kara jhilai - apAra prahAra sahana karate haiM / 6. ghamacALa kaja - prahArake liye| 7. ILA "uzrale - pathvI calAyamAna huii| 8. par3i'cale - topase Azcaryajanaka golA giratA hai jisase kAla bhI baca kara calatA hai| 6. dhAr3a 'dhar3ahar3e - prAtakase yamarAja bhI kAMpatA hai / 10. bUTho ka asaraNa - jaise vajrapAta humA ho / saM. azani / 11. tUTo gayaNa - prAsamAna TUTA / saM. gagana / 12. koTa'"kamo - mahokasiMha gar3hameM kaida kara yuddha karane lgaa| 13. saphIlAM - diivaaroN| 94. amAmI - teja, dhanI, bahuta / 15. DaDehar3ArI - DAMDiyoMkI / 16. gajara - cott| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 ] pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta praLakALa rA luhAra aharaNa' uparAM ghaNArI dhAMmadhUma de bAdo bAda loha ghar3e chai / dhArasu dhAra lAga mAhomAha ghaNI sirohiyAro sAMghaNo sAra jhar3e cha / kALajA phIpharA' uparAM jhapaTatA grIdha jike jhapaTamaiM pAyAM thakAM kaTi kaTi par3e chai / tiNa rajapUtArai mAthai sIrohiyAMrA bADa' baraNATaka karatA tUTai chai nai lohiyAMrI dhakaroLa cAdarA calai cha / jako jAMNIje ka pahAr3AM uparAthI gairUMrA SALa utarai chai / chodA chIdA' AchA AchA kamaNaitArA hAthAMsU tIra saraNakai cha / tiko cyAra cyAra pAMca pAMca AdamyAMmaiM phUTa parAM patharA uparA jAya jAya SaNakai cha / so jANe sUdhI dhArAM nimAchalau meha par3e chai / tiNa bhAMta sirohiyArI dhAra jhar3akai chai ara keI bIca bIca bIjaLIrI sI nAI baMdUkAM bhI kir3akai chai / ghaNA neThAvarA' baMdUkAMrA SilAr3I tikAM mAhomAha ho upaadd'ii| jiko pailA prAvatA- hAthasU dhakAya' mhorInuM chAtIsuM bhir3Aya kaTArIrI jAyagAM goLI lagAvai chai / kaThai kaThai I mAhomAha barachiyAMrI dhamaroLa par3e chai / INa bhAMta mAhomAha sarAvai chai / hara coMpa jagAvai chai / jaThai barachiyA adhasaLe" huvA thakA gaLabAthAM ghAla jamadaDhA jaDai chai" / kehaka lathobatha" huvA thakA kaTAriyAMsu 1. aharaNa - erina / 2. bAdo bAda - pratispardhA, bArI bArIse / 3. sAMghaNo - saghana, posa-pAsa / 4. phIpharA - phephdd'e| 5. sIrohiyAMrA bADa - talavAroMke paine bhAga / 6. SALa - naale| 7. chIdA-chIdA - caudd'e-caudd'e| 8. nimAchalo meha - saM0 nimnoc varSA, avirala varSA / 6. neThAvarA - htthii| 10. dhakAya - dhakkA dekara / 11. mhorInu - agra bhaagko| 12. dhamaroLa - mArAmAra / 13. sarAvai cha - sarAhanA karate haiN| 14 adha saLa (arddha silaha) - ghAyala / 15. gaLabAthAM'' 'ja. cha- galabAMhI DAla kara eka prakArako bhayaMkara kaTArakA prahAra karate haiN| 16. lathobatha (latthobattha) -- gutthamagutthA / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta [ 57 saphIlA uparA' loTaNa kabUtararI nAI loTatA najara Avai chai / kehaka giraibAja' kabUtararI nAMI giraha pAtA nai palacara paMSiyA jyUM jhar3aphar3AtA saphIlAsuM dharatI par3atA pahalI doya doya tIna tIna kaTAriyA lagAvai chai / tamhokamasIgharA to hAthasU taravAra bahai chai ara INa bhAMtarI coTa karai chai tikAM najaramaiM rASai chai hara vAha vA kahai chai / tiko mhokamasiMgharo najararo rISibo ara rIjharo dASabo / hAtharI uchAMga" nai pagAMrI phuratI ara gADha para amaTa tiko saradArarI bAtAnoM caar| so mhokamasiMgha to cyArAhImai vArapAra / INa bhAMta mhokamasiMgha ghaNau jADo ghUmaro' prAvai chai| jiNahImai uDa uDa par3e chai| ara iNa uparai ghaNauM taravAriyAMro gaMja boha jhaDai chai / INarA hAtharau~ ghaNAM niralaMga' hoya hoya par3e chai / INarai dAMta Aya caDai chai / jiko suraganai hI Sar3e chaideg / INa bhAMta bAta kahatA bAra lAgai ora moracAMrAM ghaNA SAtA ar3iyA1 / tike paNa INa samaiM kUda kUda pdd'iyaa| ___ cyAru tarapha INa hI tarai hoLIrI sI cAcara mAcI / so donu hI taraphAMrA AkAya tike kuNa pAya lAMcI / INa tarai bhAMta bhAMtarA loha bAhai chai ara avasANa14 sAdhai cha / 1. saphIlA uparA - dIvAroM para se| 2. loTaNa kabUtararI nAI - lakI kabUtara, eka prakArakA kabUtara jo prAkAzameM lur3hakatA huA sA ur3atA hai| 3. girai bAja - gulAca khAne vaalaa| 4. palacara - maaNsaahaarii| 5. uchAMga - uchaal| . 6. gADha para [thara] amaMTa - gAr3hI arthAt gaharI, sthira aura amiTa / 7. gharaNI jADI ghUmaro- bahuta tejI aura abhimAnameM / 8. gaMja ''jhar3e cha-bahuta joradAra prahAra hote haiN| 6. niralaMga - aMgahIna / 10. SaDai chai - calatA hai| 11. moracArAM..'ar3iyA - moracoMke ruke hue prabala viir| 12. cAcara - carcarI, eka prakArakA holIke avasarakA nRtya / 13. pAkAya lAMcI - puruSArtha vAloM se kauna pIche htte| 14. avasAraNa - prausAna, maukA / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 ] pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta gIta trikuta[8]baMdha' aNabhaMga bihu thaTapaiM juTe, aMga josa dhara kara upaTai / saja sako Avadha amo samuhAM, bakArai bara bIra / iNa bhAMta dhaka caMDa bopiyA', laharIka kiraha haloliyA / kara sAha kiramara sara sama hr| aDara ari hara pachaMTa' sira para / kasasi kaimara phUTa bar3a phara / pAra kara bara gajara dhara hara / sIsa hatha dhara sopi jaTadhara / dIdha tiha bara1 caMDa patra para gUda pala vara dhapAr3e14 riNa dhIra / / 1 nava nUra' caDhiyo bhar3a nilAM, gaDha lAja bAMdhI jiNa glaaN"| hada bihada kara hathahU biyA, nRbhai" nara naSataita / paMjara' rudhArI paralakai, rudharAla pAla' suparalakai / 1. prAr3hA kisanAjI kRta raghuvarajasaprakAsa, sampAdaka zrIsItArAma lALasa, prakAzaka rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna, jodhapurake anusAra rAjasthAnI bhASAmeM 62 prakArake gIta nAmaka chaMda pracalita haiM (pRSTha 186-187) jinameM 'trikuTabaMdha' gIta bhI hai| 2. araNabhaMga - abhaMga, ajeya / 3. bihaM- donoN| 4. prAvadha - prAyudha, zastra / 5. amo samuhAM - Amane-sAmane / 6. bakAra - llkaarte| 7. vopiyA - suzobhita hue| 8. laharIka haloliyA - mAno samudrakI laharoMkI taraha hilora lene lge| 6. pachaMTa -prahAra karane vaalaa| 10. jaTadhara-jaTAdhArI, ziva / 11. tiha bara - usa samaya / 12. patra -pAtra, bartana / 13. pala-mAMsa / 14. dhapAI- tapta karate / 15. nava nUra - nayA teja / 16. galAM-bAteM, galla, gardana / 17. nabha-nirbhaya / 18. naSatata - acche nakSatroM meM utpanna / 16. pajara-piJjara, shriir| 20. SAla - khALa, paranAlA, camar3I / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta [ 56 maMDi sabala damaMgala', dalaNa paladala / prabala malakala aTala acapala / bihada chalabala, karata dhkbl| bahala bIjala, dhAra bala bala / kaTi kamala pala, uchala par3i pala / tar3icha tar3a lala, thahe riNa thala / ruhira* rala tala, prachar3a par3a acala / juvala aNiyala', jur3e karibA jaita // 2 tiNa bAra dala duhUvA taNAM', ati ar3e bhar3a adhiyAMvaNA / avagAha asahAM anar3a ubhA, sUra siMgha avasAMNa / . tana pracaMDa riNa ati tApar3A, baho loha vAhai bejhdd'aa| par3a jhATa jhar3a jhar3a, kATa kaurar3a / chuTe laMba char3a, tAr3a tar3a tdd'| bAMNa chuTa bar3a, sauka sar3a sdd'| phUTa phipharar3a, kalija jhar3a phar3a / aMtar3a udharar3a lotha lar3a thar3a / 1. damaMgaLa - yuddha / 2. bihada - behada, bahuta / 3. thahe - hotI hai| 4. ruhira - rudhira, rakta / 5. aNiyaLa - senAke agrabhAgameM rahane vAle, vIra / 6. jur3e karibA jaita -vijaya karaneke liye ekatrita hue| 7. duhUvA taNAM - donoMke / 8. adhriyAMvaNA - shuurviir| 6. anar3a - anamra, ugr| / 10. ubhA - khar3e haiN| 11. tASar3A - prabala / 12. loha vAhai - prahAra krte| 13. phipharar3a - phephdd'e| 14. kalija - klejaa| 15. aMtar3a - prAMta udhar3a jAtI haiN| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta ulajha ASar3a, ruMDa rar3a bdd'| paMpa jhar3a par3a, bIra bar3a bdd'| achara ar3a var3a, dharA dhdd'hdd'| iso maci ArAMNa // 3 . daIvANa patravaTa rASato, aMNagaMja* mhokama ASatau / samarAthi nija halakAra, sAthI uraDiyo aNabhaMga / avagADha porasa uphaNe', baho rIjha karato judha vaNeM / ati rosa upaTa, rUkarauM jhaTa / thoga saha thaTa, rUyaNa drhbtt| kamala keI kaTa, samala saTa SaTa / phabi jhapaTa sira raMgaTa maTa phaTa / varNaM riNavaTa", ghATa avaghaTa / lar3e laTacaTa, kulaTa naTavaTa / palaTa ulaTa, par3ata caTapaTa / pahai paga phaTa, birada ati sstt| jItabA kaji jaMga / / 4 kavitta bihada mace ghama gajara, kiramara ari sira gor3a1 / keI keI kara kilaka, dhajara ari uvara ghmodd'eN| 1. achara - prakAza / 2. pArAMNa-yuddha / 3. daIvANa - dIvAna, pratApasiMha / 4. aMgagaMja -ajey| 5. ASatau- khtaa| 6. samarAthi - sAmarthyavAna / 7. porasa uphaNeM - vIratA uphanatI (prakaTa hotI) hai| 8. rUka - shstrkaa| 6. kamala - mastaka / 10. riNavaTa - yuddh| 11. kiramara - talavAroMke / 12. sira gor3e-sara kATate haiN| 13. uvara - ura, chaatii| Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta paMjara' sAvala pahara kahara keI dhravai kaTArAM / letA chaka chaka lahara'... 'jiyaaraaN| pharaharai pAra phUTa aMNI', dhAra ruhira rata dharaharai / kara kara uchAha gaha dhara ghumara, bIra achara sama bar3abaI // 1 bajai jhATa bIjalAM, kATi par3a kaMdha vichUTa / tar3icha uTha ghaTa tarI, joma dhaka hUtA jUTai / amo samA zrAchaTai, choha upaTai chachohAM / miTai ghaTai naha maraTa, lahai cahai gala lohA / avanAr3a bIra sAhasa adhika, duhU taraphA chaka dApavai / dhar3a bhir3e deSa par3iyAM dharA, vAha vAha sira prApavai // bUTha' loha vikarAla, tUTa aMga dharA tdd'phai| phUTa kaliMja phipharAr3a, jhUla palacarAM' jhar3aphai / bIra thaTa'deg bar3abar3e, caMDa patra bhare ctthtthe| raMbha rU'Da bar3abar3e, muDa mAlA hara gNtthe| uphaNai chakai kilakai atara, melai sira jhara ojhdd'aa| asa hathAM thATa Thele aura, rAvata Sele rUkar3A1 // 3 1. paMjara - shriir| 2. aMNI - zastroMkI noka / 3. jhATa - prhaar| 4. joma - vIratA, gvN| 5. amo samA - prAmane-sAmane / 6. prASavai - kahatA hai| 7. bUTha - barasatA hai| 8. tUTa - TUTa kr| 6. palacarAM- mAMsa-bhakSI, pkssii| 10. thaTa - samUha / 11. patra - pAtra / 12. muDa'gaMTha - mahAdeva muMDamAlA pirote haiN| 13. ruukdd'aaN-shstroNse| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 ] pratApasiMdha mhokamasiMgharI vAta par3e jhar3e paimAra', ar3e saradAra amAMmA / keI chaka caDhiyA kar3e, sUra malaphai tyAM sAMmA / kehakAM sira kaTa, rAma mukha ubhA raTai / dharai dhAra dhar3a lar3a, pragaTa kiramAla pachaTe / keI kathA patra dhariyAM karaga', ekaNa hatthA AchaTai / kara voha soha cADai kalAM, loha chAka dharatI luTai // 4 kaIka juTTai kavara, aura aNiyAcA' bhamara / aMga ja vAhara atara, raMga kesara raca DaMbara / coMpa cAva cita cAu, gumara dhArai gada bahatA / achara jhAlA diye , lar3a paralA levaMtA / kiravAra dhAra jadvAra kaTi, uDa akAsa pAcho pdd'e| AratI jANa nhA achara, baravAkajideg ratha ar3abar3e // 5 keI par3ato jhala kamala'', AMNa cADai11 siva AgeM / jhar3e kaTArA kaMmadha, laTAM cahuvA gala lAge / kaTiyA paga bhar3a ki yeka, Teka asamara uchaTai / lattha battha hoya luTai, jAMNa matavAlA jhUTa / keI koTa bhAra dhariyAM kamala, gala kUcI mAlA grahe / kuMciyAM sahata aMga pala kaTa, aeNDa achara bhaukA kahai / / 6 1. paimAra - paramAra kSatriya athavA "jhar3ape mAra" ke anusAra gire hue para prahAra / 2. amAmA - vIra / 3. malaphai - uchalate haiN| 4. dhariyAM karaga - hAthameM dhAraNa kiye hue / 5. ekaNa hatthA AchaTai - eka hAthase hI prahAra karate haiM / 6. juTTa - ekatrita hokara / 7. pariNayAcA - senAke / 8. achara jhAlA diye-apsarA saMketa karatI hai| 6. barabA kaji - varaNa hetu / 10. kamala - mstk| 11. ANa cADhe - lAkara car3hAte haiM / 12. gaLa grahe - galemeM durgarakSaka cAbiyoMkI mAlA dhAraNa kr| 13. paLa - maaNs| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta Isa josa abhaMga, duhU tarapha davAMNA' / sajai mAra sAMdhaNI', bAr3a samarA uDAMNA / bakai chakai cIpharai, huvA bhamarUta gahakai / copa tIpa naha cakai, thahai rihUta na thakai / bArAha rUpa * duhU thaTa bikaTa, paga pUMnI bAhai pahai / aMga jhar3a kaika par3a upar3e, DhAMga teA keha A5 hai | bAta INa bhAMta kitarAheka to goLI tIra barachiyAMsUM phUTA / kitarAheka kaTAriyAMrA mAriyA lathobatha huvA tike INa bhAMta uLabhiyA / so juvA kiyA hI na hoya juvA / so mhokamasiMgha kitarAheka saradAra rajapUtAMnUM pakar3a lIdhA / pakar3iyA tikAMnUM rAvata pratApasiMgharI hajUra prANa hAjara kodhA' / tikAMnUM ghor3A sirapAva' dera choDa dIdhA / phuramAyo thAne kyoM prorUM hara hoya' to mhArI sarakArasUM ghor3A dirAvAM / mhAMrI dharatI mAMhe dor3ajyau / ara gaDharo joma hove to phera sAMmAMna karo | mhAMrI phoja Ave che / jiNasUM hAtha jor3ajyau / prabarakai " to choDiyA chai / jaMmIdArAkI sASasUM" hara abarakai cukasyau to mAra hIja nAMSasyUM " / zrabai vA jAyagA mhAMrI dIvI" rahasI thAMharai kanaM " 11 12 14 1. daIvAraNa - dIvANa, rAvata pratApasiMha / 2. sAMdhaNI - saMkarI, thor3e-thor3e sthAna para / 3. asamarAM - talavAreM / 4. bArAha rUpa - sudhara ke rUpameM, suzrara vIratAkA pratIka mAnA jAtA hai / 5. jhar3e - jhar3ate haiM, kaTate haiM / 6. phUTA - ghAyala hue / 7. pratApasiMgharI kIdhA - pratApasiMhake darabAra meM lA kara upasthita kiyA / 8. sirapAva - mastakase paira taka ke vastrAbhUSaNa / 6. zrI hara hoya - phira icchA ho ( lar3anekI) / 10. prabarakai - zravakI bAra / .. 11. sAsU - sAkSise, siphArizase / 12. mAranAMSasyUM- mAra hI DAlUMgA / 13. mhArI dIvI - merI dI huI / 14. thAMhare kareM - tumhAre pAsase / [ 63 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 ] pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta I koI na lesI / chatrIdharamarai rAha cAlasyau to the hIja SAvasyau / phera kiMNahI garIbane duSa dIyA to thAMharA kiyA the hIja pAvasyau ara mArayA jAvasyauM / aba to thAMnuM choDiyA / INa vAsatai koI asara for hI raikI raha gaI hoya to phera peTo karai DoDiyA' / 1 1 I tiNa upareM DoDiyAM araja kIdhI / mhAnuM prApa jIvadAna dIdhA ara cAkara kIMdhA / abai to rahasyA mhe rAvaLo hukama mAthe para lIMdhA / rAjasUM lar3iyA Isar3o kuNa chai jiNanuM prAsara rahai / rAjarI rIsa lai jiorai doya sIsa hoya jakau sahai / hara taravAra hai / 1 INA INa bhAMta araja kiidhii| rAvatajI vAnUM bidA kadhI / mhokamasiMgha bulAya SAthApaNAM pratoSIjyA ra manameM ghaNAM rIjyA / ghaNo heta kara galagAya kahyau / mhokama bhAI sunauM' heTa' heTa kareM thAMharI rajapUtI adhikAI / so ekasUM eka savAI | paNa bAbA thor3A dhIrA' rahyAM karo | mhAMro hukama ara mhe jiNa bAta maiM caina pAvAM jiat mana mAMhe ghArayA karo / tUM to INa bhAMta sadAI rAr3a maiM SAtho bahai chai' / paNa mhAro joba tohIja maiM rahai chai so tUM jAyanai baSasa / ara sujasa 1 lai soINA rAvata pratApasiMgharI sarakArasuM bhI leSaNoM dAna dIdho / ra parA ghara mAMhe cho so to saraba hI dIdho / so INAMro to sAra maiM AcAra ghaNa ghaNo tiko kaThA tAMI ko jAveM / jiNArA pravAr3Aro' kuNa pAra pAvai / nipaTa zramAMmI pradbhuta achUtI rajapUtIro .10 1. Asara - zakti, icchA / 2. peTI kareM DoDiyA - DoDiyA rajapUta phira yuddha kara leM / 3. SAthaparaNAM pratoSIjyA - tejIko vIratAko santuSTa kiyaa| 1 4. munauM mujhako / 5 heTa- dhikkAra / 6. dhIrA - dhIrajase / 7. rAr3amaiM SAtho bahai chai - yuddha meM tIvratA (vIratA) prakaTa karatA hai / - 8. leSaNauM- vizeSa ullekhanIya / 6. pravAz2Aro - pravAdoMkA, vIratApUrNa kAmoMkA 1 10. zramAMmI - bahuta, asIma / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta saradAra / tAtA rajapUtAMmaiM hI tISa coSarI bAta' aSiyAtaro ubaarnnhaar| tiko rajapUtAMrI to INa bhAMta rajapUtI akhiyAta nidhAna rahasIM / ara INa bAtarA rIjhavAra rIjhiyA rIjhai chai ara rIjha rhsii| ghaNAM kAcA krapaNAMna to na upajai caav| ulaTo par3e saramaMdagIro DAva / ara tAtA tISA rajapUtAMnai coMpa caDhAvai / ara raMga caDhAvai / tyau tyo bAta paDhe tyauM tyauM raMga caDhe / dohA kAcA dhana sAMcA kitAM, citAM na upaje cAva / maradAM suNa I[i]Na bAta mana, cava guNa chAka caDhAva // 1 dhAka par3e jiNa ari dharA, DAka bajai jiNa dina / chAka caDhe jiNa chatravaTa, vai masatAka' su mana // 2 jaMga athagAM jUTavai, dhana var3a bAgAM dhUta / bhir3aNa bhAbharA bhUta vhai, rIjhai so rajapUta // 3 rahai na tana dhana rASiyA[i], kIdhA kIdhAM] jatana kiror3a / mAMna lahai maradAM bhalA, mahi suNa bAta maror3A // 4 1. kha. prati yahAMse prAge truTita hai| 2. aSiyAtaro ubAraNahAra - prAkhyAtako prasiddha karane vAlA, suyazameM likhe gaye kAvyako amara karane vaalaa| 3. kAcA kraparaNAMna - kamajora kAyaroM ko| 4. saramaMdagIro DAva-lajjita honaa| 5. kAcA - kacce, kamajora, kAyara / 6. dhana sAMcA-dhanakA saJcaya karane vAle / 7. maradAM - marda, vIra / 8. cava''caDhAva - caugunA utsAha bar3hatA hai| 6. DAka dina - jisa dina yuddhakA nagArA bajatA hai| 10. masatAka - masta / 11. jaMga athagAM jUTavai - yuddha meM bhArI samUha vIratApUrvaka yuddha karate haiM / 12. dhaja var3a bAgAM - yuddha-vAdya bajane para / 13. bhAbharA bhUta vhai - pratyanta krodhita ho| rAjasthAnameM bhAbharA nAmaka krodhI bhUtakI kathA kahI jAtI hai| 14. mAMna lahai maradAM bhalA- zreSTha vIra mAna prApta karate haiN| ga. aura gha. pratiyoM meM dohoMke pazcAt nimnalikhita soraThA adhika haisoraThA-vidyA jAM laga cUra, bhaNasI likhasI vaaNcsii| tyAM laga rAvata sUra, pato kamo rahasI prasidha // 15. mahi suNa bAta maror3a -- saMsArameM unako vIratAkI bAta sunI jAtI hai| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta kI batthA[i] dhana jor3iyA, naha calasI satthAha / maradAM asthAM mAMNiyA, juga rahasI katthAha' // 5 ho rAvAM ho rajiyAM, ho sohar3a. bhalA[llAha / sUrAM sapurasAM taNI', juga rahasI galA[llA]ha // 6 ItI zrI rAvata mhokamasIMgha harIsIghotarI bAta / mhArAjadhirAja mhArAja zrI bahAdurasIghajI krata saMpUrNa / kisanagaDha rAjasthAna / saM0 1665 caitra bada 13 lISI jaipuramai" / / 1. kI batthA' calasI katthAha - saMsArameM hAtha phailA-phailA kara dhana jor3anese kyA lAbha hai ? yaha sAtha nahIM clegaa| zUravIra dhanakA upabhoga svayaM karate haiM aura yugameM unakI kathAeM kahI jAtI haiN| 2. rohar3a - subhaTa, viir| 3. sApurasAM taNI - shuurviiroNkii| 4. galAMha - bAteM / bAtake liye 'galla' zabda Aja bhI paJjAbo meM pracalita hai / saMbhavataH ___ galla zabda saMskRta 'galpa' se banA hai| 5. mahArAjadhirAja''bahAdurasIghajI - mahArAjAdhirAja bahAdurasiMghajI kizanagar3ha ke mahArAja the jo kizanagar3ha rAjyake saMsthApaka kizanasiMhajI rAThor3ake bAda pAMcavIM pIr3hImeM rAyasiMhAsana para baitthe| bahAdurasiMghajIkA zAsana-kAla san 1764se san 1781 I0 taka rahA hai| 6. kha. pratikA puSpikA lekha yaha hai // iotI paratApasIMghajIrI bAta saMpurana // 32 // ga. pratiko puSpikA yaha hai--- // iti zrIparatApasiMgha ne mohakamasiMgha harIsIghota rAvata devaghaDakA dhaNIrI bAta saMpUraNa // duhA soraThA mAhArAja zrI bAdarasiMghajIne siMghavIjI zrI caMdrabhANa khiiyo| . soraThA- rAja bAhAvara rUpa, tyAga bAhAdara hada tavAM / vAta bAhAdara bhUpa, trijaD bAhAdara hada tavAM // dUhA- bANa tajo rasa prAdarI, vhai sidha sasI muSi kAma / magasira vADhai syAma calU, bArasa bhoma prArAma // // iti zrI vArata samapuraNa loNataMga bhrAhmAMmaNa prodIca maganesa daulatarAma zrI kalyANarastu subhaM bhavastu // zrI zrI savaMta 160[.] prasADa suda 3 trItIyA bhomavAsara shrii| zrI zrI // shrii|| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratApasiMgha mhokamasiMgharI vAta gAthA-kAla ghara kamanIye nagara pratApa durga jaha nptii|| udayasiMha abhidhAnaM / bhAnuvaMsa bhUSana kula rAna // 1 yA vArtA bhavAyA maganIrAmakA hAtasUM liSAMNI // shrii|| gha. pratikI puSpikA nimnalikhita hai|| iti zrI pratApasiMgha ne mauhaSamasiMgharI siMghota rAvata devagaDharA dhaNIrI vAta saMpUrNama / / zrI rastU // liSataM mahaDU rAjUrAma jodhanayara madhye kavarAjA zrI bhArathanijI vAcanArtha shrii| samata 1603rA caitra suda 11 somavAsure // zrI rastu / / subhaM bhavat // kalyANa mahat / / vAce suNe tiNAMsU rAjUmA [rA]marA zrI rAma rAma baaNcsii| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIramade sonIgarArI vAta // 0 // zrI gaNezAya nama [ namaH ] // zratha vIramade sonIgarArI vAta liSyate // gaDha jAlora sonIgaro vaNavIra rAja karai chai / vaNavIrarra kaMvara 2 hUvA | vaDA kaMvararo nAma kAMnaDadai / choTo rAMNagadai / TIkai kAMnaDadaijI sonagIra' rAja karai chai / eka dina kAnaDadejI sikArane caDhIyA / so sAtha vISara gayau / Apa jAlorasuM kosa 78 11 [ 7-8 ] upara gayA tisai rAta paDI / vAsa' 1 bIjIyo kanhai' rahayo / rA []dhI rAta gii| rAvajI ujADa poDhIyA chai / tisa [Na ] samai kAMmadeva jAgIyo / tarai rAvajI 6 1. 60 - guruke sAtha 6 zrI lagAnekI prathA rahI hai | ||0|| 6 zrI kA pratIka aura parivartita rUpa jJAta hotA hai| aMka 6ko likhite-likhate alakRMta karane ke prayatna meM "rda0" rUpa pracalita ho gayA hai / prathavA yaha cinha OMkA pratIka yA parivartita rUpa hai / 2. vIramade - kathA - nAyakakA nAma hai| yaha vIramade "vIravANa", apara nAma vIramAyaNa nAmaka rAjasthAnI kAvyake caritranAyaka vIramadese bhinna hai / 3. sonIgarArI - sonIgarekI / cauhAna kSatriyoMkI eka zAkhA "sonIgarA" nAmase vikhyAta hai / jAlora durga jisa pahAr3I para nirmita hai usakA prAcIna nAma suvarNagiri kahA jAtA hai| sonIgarA cauhAnoMkA mukhya sthAna bhI jAlora hI rahA / suvarNagirikA apabhraMza > sonagarA huthA, jisake prAdhAra para kSatriyoMkI sonIgarA zAkhA prasiddha huI / 4. kha. pratimeM "vAta liSyate" ke sthAna para "vArttA liSyate" pATha hai / ga. pratimeM "||0|| liSyate" pATha nahIM hai| saMbhavataH pratilipikartAko prasAvadhAnIse chUTa gayA hai| 5. sovanagIra - suvarNagirikA ( ? ) / 6. SavAsa - pAsa meM rahane vAlA sevaka / 7. kanhai - sAtha meM, pAsameM / 8. poDhIyA cha - soye haiM / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIramade sonIgarArI vAta kahyau / bijaDA iNa velA' asatarI lyAva / ___ mAhArAjA neDau to koi gAMma nhii| asatarI kaThAsu lyAbuM / tarai tAmasa karanai kayau / tarai pathararI pUtalIro' kahyau / tarai kAnhaDadejI khyau| urI le prAva / mAMharI chAtI upara mela dai| mana vaisAsa' cha / tarai pUtalI pathararI AMNe nai kAnaDaderai chAtI uparA mlaa| tisai chAtIsuM bhIDatAM pathararI pUtalI mAnava deha huuii| tarai bolI / mAhArAjA huM apacharA" chu / akana kuMvArI'" chu / rAjanai paraNIyAM pachai suSa bhogvsuN| kAMnaDadejI rAjI hvaa| prabhAtai ghoDai cADhanai14 gAMma vaDADA mAhai sAMSalo somasiMgha ghararo dhaNI chai tiNarai gharai le jAya utArI 1. iNa velA - isa samaya, velA (sN.)| 2. "bijaDA'lyAva" - ke sthAna para kha. pratimeM yaha pATha hai- "vIjaDiyA rAMNI to ___ kAI hAjara nahIM naiM nIda prAva nahIM / tuM kAIka lugAI lyAva / " 3. neDau - niktt| 4. tAmasa - krodha / 5. pUtalIro- putalIko bAta / 6. urI - smiip| 7. vaisAsa cha - vizvAsa hai (ki yaha pattharakI putalI bhI sajIva ho jaavegii)| 8. bhIDatAM - lagAte hue| 6. apacharA - apsraa| 10. akana kuMvArI - akSuNNa kumArI / 11. paraNIyA pachai - pariNayake pazcAt, vivAhake bAda / 12. suSa bhogavasuM- sukha bhoga kruuNgii| ga. pratimeM yaha prasaGga isa prakAra hai-"tArAM rAvajI ne bIjar3iyo cAlyA jaMgalarai vica eka deharai aayaa| bAsau lodhau / dehare meM pAkhANarI pUtaLI, sA ghaNI rUr3I phUTarI kAnhar3adejI uNarai rUpa disI ghaNo gora kari jovaNa laagaa| tiNa samai koI devara joga uvA pUtalI thI tikA apacharA huii| tara rAvajI kahyau, the kuNa cho / tarai uvA bolI, apacharA chU, maiM thAna variyA cha / piNa mhArI prA bAta kiNI prAgai kahI to parI jaasuu|" 13. prabhAta - praatHkaalmeN| 14. cADhana - car3hA kr| 15. kha. aura ga. pratimeM gAMvakA nAma "varAr3o" likhA gayA hai| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 / vIramade sonIgarArI vAta nai bijaDai SavAsa kahIyo / iNanai kAnaDadejI paraNIjaNa aavsii'| somasI sAMSalai sArI sajhAI kiidhii| varI-visAMNo' rAvajI lenai aayaa| godhUlaka samai prnniiyaa| rAtivAsa poddhiiyaa| prabhAta suSapAlamai baisAMNanai gaDha jAlora le aayaa| alAyado' maihala kraayau| tiNa mAhai ghaNA suSa bhoga vilAsa karai / atara suMdhA aragajA mAhai garakAva rahai / ___ iNa bhAMti varasa 2 hUvo / tarai beTo huuvo| tINaro' nAma kaMvara vIramade diidho| prAgai rAMNI tINarai beTI huuii| tiNaro nAma bAI vIramatI diidho| varasa sAta mAhe vIramade huuvo| tisai sA gaDapedeg sArA TAbara ramai chai / pAgatI loka ubhA chai"| tisa hAthI chUTo so pAdharo TAbarAM mAMhe praayo| deSanai vIramade doddiiyo| yuM lArai hAthI diiddiiyau| tisai rajapUtAM kUko kIdho / kaMvara mArIyo 2 / iso sabada apacharA jharothai baiThI suNIyo / prAgai dharatI sAMmho jovai to vIramade nai hAthI lapeTIyAmai cha / tisai jharoSai baiThI hAtha pasAranai vIramadene uco lIdho / tiko rajapUtAM deSanai icaraja havau / ThAkurai minaSa to nhii| 1. paraNIjaNa pAvasI - vivAha karaneke liye praaveNge| 2. sajhAI - sajAI, sajAvaTa / 3. varI-visAMNe - kha. varI cuDau, ga. cUDau barI, vivAhake liye vastra-cUr3A Adi / 4. godhUlaka samai - godhUlikAke samaya, saayngkaalmeN| 5. suSapAlamai - eka prakArako pAlakI meM / 6. baisANana -baiThA kr| 7. alAyado-alahadA, alaga / 8. atara''rahai - itra, aragajA prAdi sugaMdhita padArthose bhare hue rheN| 6. tIraNaro- uskaa| 10. gaDape - gar3ha pr| 11. TAbara ramai chai - bAlaka khelate haiN| 12. pAgatI "ubhA chai - eka aora paMktibaddha loga khar3e haiN| 13. pAdharo:- siidhaa| 14. kUko kodhau-hallA kiyA, zora mcaayaa| 15. jovai-dekhatI hai| 16. icrj-praashcry| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIramade sonIgarArI vAta [ 71 pra vAta rAMNagadejI sAMbhalI' / tare pUchiyo / haTha ghaNo kIdho / tarai bheda pachAro vatAyau / saMjhyA sama rAvajI mahilAM padhArIyA tara apacharA mujaro kare nai maaNgii| to sAhibajI mone lokAM dIThI * / rAja pINa hakIgata kIhI so mhe to jAvasuM / raMga bhoga vilAsa karane alopa huI / jAtI kI kahIya mAMharA beTArI chAyAmai chAMnI thakI hasu / Itaro kahi jAtI rahI / 6 aba vIramadejI paMjU pAyaka kaneM sinUMrA [ sirUMrA ] ' ghAva DAva | paMjU ta baMdhAMNo / varasAM 16 mAhe vIramadejI hUvA / tisai jesalamero dhaNI bhATI rova lASaNasI eka dina goSai baiTho tho / tisa savaNI bolIyo / rAvajI salAmata savA pohara dina caDhIyAM sonikarA kAMnhaDadene visa hosI / iso sAMbhalenai rAva lANasI kAgada liSanai vIrA rAikAne 10 kahyau / volAI sAMDha tAtI che / tiNa caDhane jAlora jA / savA pohara dina caDhIyAM mohara jAe" / tone sAbAsa desAM / paravAMno kAMnhaDadejIre hAthe dIyo / iso kahineM cAMparasuM" caDhIyo / jesalamerasuM jAlora kosa 1 2 1. sAMbhalI - sunii| 2. saMjhyA samai - saMdhyA ke samaya, sAyaGkAla / 3. sISa mAMgI - chuTTI mAMgI, jAnekI svIkRti cAhI / 4. mone dIThI- mujhe logoMne dekha liyA / 5. lopa huI - lupta huI, aMtardhyAna huI / 6. chAMnI thakI rahasu - gupta rUpameM rahUMgI, chipI huI rhuuNgii| 7. simtUMrA [ sirUrA ] - prArambhika malla vidyA (?) 1 8. savaraNI bolIyo - bhaviSyavaktA zakunI bolA (?) kha. ga. pratiyoM meM "sAMvaNa bolyo / ti jinAvara kyo (thyo) kau" pATha hai / savaNIse tAtparya zakuna evaM bhaviSya batAne vAle pakSI se hai / 6. visa hosI - viSa diyA jAvegA, duHkha hogA / 10. rAikAne - UMTa savArako / 11. bolAI tAtI chai - samIpakI (?) UMTanI teja calane vAlI hai / 12. mohara jAe - pahale jAnA / 13. cAMparasu - zIghratA se, cApalya ( saM .) / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 ] vIramade sonIgarArI vAta 76 hUvai / ghaDI 596 dina caDhIyo tarAM jAlora kosa 1 rahI ara sAMDha thAkI / tarAM sAMDhIyai uparaNIro phararo kIyAM' prAvato viramadejIrI nIjara Ayo / taraihyau / ThAkurai koI moThI tAtI sAMDha paDIyA' Ave che| tisa sAMDhIyo pINa prAya pohato / I tarai pUchIyo tU kaThAro chai / tare kahyau / jesalamera rahu chu / rova lAvaNasIjI melIyo cha / rAvajIsuM kAMma chai / 4 6 kAnhaDadejIsuM mIlIyo / paravAMno vAMcIyo / hakIkata sAMbhalI " / vAta mana mAhai rASI / u [ pro]ThIne Dero dIdho' / tisai amala karane virAjIyA chai / tisai dUdha mizrI SavAsa le Ayo / rAvajIrai mana mAhai camaka thI' tiNasUM dUdha nai mizrI kutarAne pAI " / ghaDI 1 taDaphaDene prAMNa chUTA | 0 tara rAvajI pavAsana pUchIyo / sAca bola mhAMne jehara kiNa dirAyo che / tarai kayau mAhArAjA guno mApha huvai / aNahUMto kINaro nAma 11 leu' / tareM SavAsaro jAMma 2 pIlIyo / 1. uparaNIro phararo kIyAM - dupaTTa e, zror3hane kA saMketa ( ? ) kiye hue / 2. paDIyA - calAte hue / 3. ga. pratimeM isake pazcAt yaha pATha hai "nai zrAvaMta samA pUchiyo, rAvajI dAMtaNa karine zrArogiyA ke nahIM prArogiyA / tada pUchaNavALai kahyau, rAvajI abai zramala karine dUdha mizrI ArogasI / tarai poLiye mAMhe rAvajIne gudarAyo / " 4. melIyo cha~ - bhejA hai / 5. vAMcIyo - vAcana kiyA, par3hA / 6. sAMbhalI - sunii| 7. u [ pro ] ThIne Dero dIdho - UMTa savArake ThaharanekA prabandha kiyA / 8. amala virAjIyA cha~ - zraphIma lekara baiThe haiM / 6. ga. pratimeM Age aisA pATha hai- "nai tiravALA nijara prAyA / taraM khavAsane kahyo, zrau dUdha mizrI tU hoja pIva jA / khavAsane pahale dina coTa ghAlI thI / tiNa rosasUM khAsa visa ghAlyau dUdha pivai nahIM / " 10. kUtarAne pAI - kutteko pilAI / 11. haMto leuM binA kAraNa kisakA nAma lUM / 12. jAma 2 pIlIyo - zarIrakA pratyeka bhAga pela diyaa| kha. meM 'jAMma 2 pIlIyo" ke sthAna para "janabacau pIlAyA" aura ga. meM "janavacI pI liyo" pATha hai / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIramade sonIgarArI vAta [73 rAva lASaNasIjInai pAchA paravAMnA liSanai oThinai sISa dIdhI / rAvajInai rasAla melii'| ghaNo heta huuvo| paravAMnA rAvajI vAcIyA SUsyAlI huuii| eka dina kAnhaDadejI khiiyo| prAMpAsu rAva lASaNasIjI guNa kIdho / hi prAMpeM bAI viramatI dIjai to bhalAI ja cha / tarAM rANagadejI khyau| mAhArAja pharamAvo so pramANa chai / gaDhapatI sagA ch| iso Aloca karanai ghoDA 15 nAlera 2 sonA rUpArA paradhAna sAthai prAsAMmI' 10 ThAvI dene jesalamera melIyA / so jesalamera paayaa| rAvajIsuM mAlama hUI je sonigarAMrA nAlera AyA chai / A vAta suNanai rAvalajIna ghaNo soca huuvo| rAvajI kahai mhai to sonigarAMsuM bhalo kIyo tho piNa mAMharai hI galAmai Dora nAMSI chai / hivai ThAkure kI karAM / kainai pUchAM / tarai paradhAnai kahyau / rAvalajI salAmata soDhIjInai puuchiiyaa"| hAM sAbAsa bhalI kahIyA / / 1. melI - bhejii| 2. pusyAlI - prsnntaa| 3. guNa kIdho - guNa kiyA, bhalAI kI / 4. hivai - aba / 5. pramANa cha - pramANa hai, Toka hai / 6. aAloca - vicAra / 7. prAsAMmI - praadmii| 8. ThAvI - mukhya, vizvAsapAtra / 6. nAMSI cha - DAlI haiM / "mAhara hI nAMSI cha" ke sthAna para kha. pratimeM "mAhije gale pralabada chaukarIrI nhAMSI" aura ga. pratimeM "mAMhijai gaLe alavadau chokarIro nAMkhiyo" pATha hai| 10. hivai 'pUchA - aba ThAkuroM ! kyA kareM, kisase pUche ? 11. soDhIjIne pUchIyA - soDhI rAnIko pUchiye / prAge ga. pratimeM yaha pATha hai "mAge rAvajIre UmarakoTarI soDhI rAMNI cha / tikA Dola mAhai mAtI ghAMNIre phera cha / rUpa buDhabI cha, piNa rAvalajI soDhI ke basa chai"tarai rAvaLajI kayau, mAM pUchAM ki pAchA melA to muMDA dosaaN|" Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 ] vIramade sonagarArI vAta rAvajI maihalA dumanAM virAjIyA' / tarAM soDhIjI bolIyA / rAvajI salAmata nAlera vAMdIyAM ke nhI / tAre rAvalajI bolIyA / mhai tau nAlera pAchau mela desAM / tArAM soDhI bolI / hUvA sAThI ne budha nAThI / DosA gaDhapatIyAMrA nAlera pAchA melo mtii| tArAM nAlera jhAlIyA / paradhAnanai sISa diidhii| lagana joyana jAMna caDhI / tarAM soDhI kahIyo / sAmolo soDhAro vaSAMNajyau' / hathalevo soDhIro vssaaNnnjo| piNa sonigarAMrai gharai jImajo matI / tArAM rAvajI khyau| bhalA / ___jAMna caDhI / prAgai vadhAI dIdhI / tarai sAMmelo kiidho| sonIgarAMsu rAMma 2 havo / tisai rAvajI aThI uThI deSaneM boliiyaa| sAMmelo nIpaTa saSaro10 piNa kyuhIka sAMmelo soDhAMro sakasa'1 / viramadai jaaNnniiyo| jAMNa to mana jANe / 1. dumanAM virAjIyA- udAsa hokara baitthe| 2. nAlera 'nhI - nAriyala svIkAra kiye arthAt vivAha-sambandha svIkAra kiyA athavA __ nahIM ? 3. hUvA nAThI - sATha varSake hue aura buddhi bhAgI, eka rAjasthAnI kahAvata hai| prAge ga. pratimeM yaha pATha hai "kisaM pukhatA huvA cho, rAMDocAna karisyo kisyU, khANe pIvaNe pohacA nahIM, ye rIsAvo mtii|" 4. DosA - vRddha, mukhya / 5. jhAlIyA - grahaNa kiye| 6. lagana'caDhI - lagna dekha kara barAta (varayAtrA) ravAnA huii| 7. sAMmolo' ''vaSAMNajyau - sor3hoMke svAgatakI prazaMsA krnaa| 8. hathalevo - pANIgrahaNa, vivAha-saMskArako eka kriyaa| 6. jImajo matI - bhojana mata krnaa| 10. nIpaTa saSaro- bahuta uttama / 11. sakasa - bar3hakara / prAge ga. pratimeM yaha pATha hai-"piNa soDhArai sAmeLArI hoDa vhai nahIM / itaro sAMbhaLata samo vIramaderA DIla meM Aga laagii| soDhAro nesa (nAza) cha. tike dor3A ch| bhomiyA-bhaMva, dharatIrA vAsI tyAro, sAMmelo prAcho, to rAvaLa mAhe paramesara nahIM, gadher3AkI bUjha cha / suNIyau tho tyUhIja cha / tara vIramadejI prAgai budhi [vadhi] gaDha pAyA, taThe rAvaLajI toraNa paNa tyUhIja kyau...|" Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [75 vIramade sonIgarArI vAta tise toraNa baaNdiiyo'| AratI kiidhii| caMvarI vIrAjIyA / hathalevo dIdho / tarai rAvajI boliiyaa| hathalevo to sonIgarIro saSaro pINa soDhIrI hoDa na krai| ___Iso suNanai vIramadejI jaaNnniiyo| sagapaNamai SoTA ssaadhaa| rAvalamai laSaNa SIlorIrA cha / sonigarI rIsAyanai suMsa ghAlIyo / hathalevo chUTA pachai rAvalasuM gharavAsa karUM to bhAi vIramadesuM kruuN| paraNIjatAM virasa huuvo| chehaDA choddiiyaa| cAMca.' padhAratAM rAva lASaNaro vegAro hUvo / sISa maaNgii| haTha ghaNo kidho| rahai nhI / tarai kAnhaDadejI rAMNagadejI riisaaNnnaa| rAvalajI caDhe nai caaliiyaa| tarAM vIramadejI khyo| bAIne melAM nhI / tarai kAnhaDadejI khyo| eka vAra jesalamera pohacAvaNI sadAmada rIta cha / asavAra 100 nai rAjaDIyo SavAsa nAI sothe dainai bAIjIro ratha jotarIyo so jAlorasuM kosa 40 pohtaa| gAMva mAMDalaro talAva taTa ratha choddiiyo| valarI tayArI kare chai / keika Teva TAlaNana gayA cha / 1. toraNa vAMdIyo - toraNa bAMdhA, toraNa bAMdhaneko paraMparAkA sambandha toraNa rAkSasako eka paurANika kathAse jor3A jAtA hai| 2. hoDa - braabrii| 3. sagaparaNamai SoTA SAdhA - vivAha sambandhameM bhUla ho gii| 4. pIlororA chai - khilorI(?)ke haiN| 5. sonigarI ghAliyo - sonIgarI rAjakumArIne rUTha kara niHzvAsa liyaa| 6. chehaDA choDIyA - bandhe hue vastroMke kaune khole gye| vivAha-saMskArameM vara-vadhuke ____ dupaTTa-sAr3Ike kone eka sAtha bA~dhe jAte haiM / 7. cAMcarDa - praatHkaal| 8. vegAro - bigAr3a, jhgdd'aa| 6. rIsAraNA - rUTha gye| 10. sadAmada - paraMparAgata sadAbaddha / 11. pohatA - phuNce| 12. valarI- vyAluko, bhojanakI (?) 13 Teva TAlaNana - pAdata TAlaneke liye, zauca Adike liye| Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 ] vIramade sonIgarArI vAta tisai sonIgarI vIramatI chokarInai' khiiyo| tUM pANI bhara le Ava / tarai chokarI bhArI bharanai le AI / tisai bAI pUsalI bharane de to pAMNI mAheM tela hIja tela dIsai / tarai khyau| hAtha dhoyanai jhArI bharI na jAyai / tarai chokarI khiiyo| bAIjI sAhiba / koika sIradAra sAMpaDai chai / tiNarA taravAlA ASA" talAvamai dIsai chai / ____ tarai sonigarI khiiyo| kaThAro siradAra chai / kAMI nAMva cha / tUM pUchanai prAva / tarai chokarI prAyanai pUchIyo / tarai DholI bolIyo nibo saivAlota / sASa rAThoDa / dhiNalAro dhaNI' / lApAMro loDAu / rUlIyAro joDa / rAMkAro mAlavo / adhaNIyAMro dhaNI' / parabhoma paMcAyaNa / sayAro seharo' / dUsamaNAMro nATasAla" / vaDo jhokaait| iso suNainai chokarI jAyanai pAchau kahyau / soniMgarI pAchI melii| 1. chokarIne - dAsI ko 2. ga. pratimeM yaha pATha hai "tarai dAsI jhArI bharaNanai gii| prAgai dekhe to nIboM sivAlota sAta-bIsI sAMInArI sAthasUM jhUlai ch| tike kevA, caMpela, aragajArI pAMNI mAMhe lapaTAM prAvai ch| kesararA raMgatUM pAMNI badaLa gayo, raMga phira gayo ch| dAsI jhArI jhakoLa pANIsU bharI nai sonagarIna diidhii| 3. puuslii-aNjlii| 4. sApaDai cha - snAna karatA hai| 5. pASA - saare| 6. saivAlota - savAla (zivalAla ?)kA vaMzaja / 7. dhiraNalAro dhaNI - dhiraNalAkA svAmI / 8. lASAMro loDAu - lAkhoMko mArane vaalaa| 6. rUlIyAro joDa -bichar3e hue, bhaTakane vAleko milAne vaalaa| 10. rAMkAro mAlavo - raMkoM, nirdhanoMke liye maalvaa| mAlavA samRddha prAnta mAnA gayA hai| 11. adhaNIyAMro dharaNI - jinakA koI svAmI na ho, unakA svAmI / 12. para bhoma paMcAyaNa - dUsaroMkI dharatIke liye paJcAnana, siMha, vIra / 13. sayaNAMro seharo- samajhadAroMkA mukhiyA / 14. dUsamaraNAMro nATasAla -- zatruoMko chakAne vaalaa| 15. vaDo jhokAita - bahuta mnmaujii| ga. pratimeM yaha pATha hai-"tara ekaNa cAkara kahyau , sAkhi rAThoDa, nIMbo sivAlauta, lAkhAMrau lor3Au, baDo jhokAU, saiMNAro sehuro, dusamaNaro sAla, jAtAM maratAMro sAthI, lAkhAMro lhro| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIramade sonIgarArI vAta [ 77 tU jA pUche grAva | rAva lASaNasIrI paraNI' sonigarA kAMnhaDaderI beTI thAMhasuM rASaNI yAve to thAMharai gharai prA" / 2B isA samAcAra chokarI kahyA / tarai nibai sevAlota bolIyo / cane prAvo / hai thAne le jAvasAM / tara chokarI jAne kahyau / ratha jotAyana: soniMgarI cAlI / tisai nibojI kosa sAMmA prAyA / ghoDAsuM utarane ratha mAhai padhArIyA / sonigarIsuM mIlIyA / 8 tisai rathareM lAre sAtha caDhIyo / prAgai prasavAra dIThA' / sAta vIsa ' asavArAMsuM sAMpha lo vAgo' / rAjaDIyo SavAsa vAjanai kAMma Ayo' / nibojI phatai karaineM " gAMva dhINaleM padhArIyA / vadhAMmaNA" hUvA / 10 2 1 13 .14 veDharI' " vAta kAMnaDadejI suNI / viramadejI pINa jAMNIyo / nibe ghaNI kadhI / piNa rAvalamai SilorIrA laSaNa' thA tisuM paraNI gaI aura sAbAsa nIMbAne / mAMharai moTo sagau cha / mhai manamai iNa vAtaro prAMTo" koi rASAM nhI / 15 1. paraNI - pariNItA (saM.), vivAhitA / 2. thAMha - tumase / 2 B. ga. pratimeM pATha isa prakAra hai- vIramato nAma che, tiko pherAMro doSa lAgo chai| jo. sUM mone gharamaM ghAlaNI Ave to hUM AbUM / 3. ratha jotAyana - ratha meM baila jur3avA kara / 4. lAre - pIche / 5. svAra dIThA - azvArohI dikhAI diye / 6. sAta vIsa- sAta bIsI arthAt 140 / 7. lo vAgo - loha bajA, lar3AI huI / 8. vAjanaM - lar3a kara / 6. kAMma Ayau - mArA gayA / 10. pharta karane - vijaya kara / 11. vadhAMmaraNA - badhAIyAM, svAgata / 12. veDharI - yuddha kI / 13. ghaNI kIdhI - bahuta kriyA, vizeSa sAhasa kiyA / 14. bilorIrA lakSaNa - khilorI ( chichalepana) ke lakSaNa / 15. zrAMTo - vara / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 ] vIramade sonIgarArI vAta rAva lASaNasI pINa sAbhaliyo' je sonigarIne le gayo / lohArAMnai bulAyA / iso bhAlo ghaDo tiNasuM etha baiThA nibalAnai maaraaN| tarAM lohAra sArAI ducitA baiThA' / tarai miradhArI beTI bolii| bApajI ducitA kyuM baiThA chau| tara kahyau rAvala bhAlo ghaDAvai sau bhAlo na hUvau / tarai DAvaDI kahyau loha nai mainatarA' dAma urA lyau nai ghara kAma karo nai hu rAvalajInai jAba dekheN| tarai bhAlArA rupIyA le aayaa| mAsa 6 havA tarai rAvalajI kahyau bhAlo uro lyAvo / tarAM lohArarI beTI hAtha joDanai khyau| rAvalajI sAhIba bhAlairo monai ghaNo soca cha / rAvalajI to pUSatA1deg chai nai nibau to moTIyAra cha / kadesa bhAlo pakar3anai pUTho rAvalajIne vAvai'' to mhai kisuMNa kraaN| tArAM rAvalajI khyau| hAM mhArI nAhara, bhalo vegau khyau| bhAlo bhAMbharAlo deSIyo niMbalo le jaaylo| rAvalajI lohArAMnai paracI dirAI / bhAlo bhaMjAyo / rAvalajI soniMgarI gamAya baiThA / 1. sAbhaliyo - sunaa| 2. bhAlo ghaDo - bhAlA bnaayo| 3. etha - yahAM / 4. tasaM...baiThA - taba sabhI lohAra cintita ho baitthe| 5. miradhArI - miradhA nAmaka vyaktikI (?) / 6 ddaavddii-ldd'kii| 7. mainatarA - mhintke| 8. urA lyau - pAsameM lo| 6. jAba dekheM - javAba dUMgI, uttara duuNgii| 10. pUSatA - pukhtA, paripakva, vRddha / 11. moTIyAra - javAna, yuvA / 12. pUTho - pIchese, vaaps| 13. vAvai - claave| 14. bhAbharAlo - bar3A, jabaradasta, bhAbharA nAmaka krodhI bhUtakI kathA prasiddha hai| 15. bhaMjAyo - tur3avAyA / 16. gamAya baiThA - kho baitthe| Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [76 vIramade sonIgarArI vAta sonigarIrai doya beTA hUvA / vIramadejI nai kAgada Avai nai jAvai / bhAI bahanare ghaNo heta' cha / varasa 10 vItA tarai vIramadejIrai choTI bahana tiNarA nAlera dahIyAMnai melIyAM / sAho thApyau / nibAjInai cAvala meliiyaa| prohitanai melanai bAI vIramatInai gaDha jAlora le aayaa| dina 5 sAhA ADA thA tarai vIramadejInai bahina kahyau / thAharA bainoinai bulAvo jyuM thAMharai nai uNAMrai citaSAMta bhAjai / monai amara kAMcalI' diidhii| tarai rAvajIne pUchanai kuMgatarI melI / nibojI vAcenai ghaNA rAjI hUvA ora pAchA kAgala' lissyaa| tiNamai ghaNI manavAra liSI nai valai' khiiyau| monai rajapUta leSavIyo' piNa monai to paMjU pAyaka Ayanai le jAye to hUM mujaro karUM / ___ isA samAcAra vIramadejIne khyaa| tarai paMjU pAyakaneM kahyau / the sidhAvo11 / nibAjIneM lai Avau / tarai paMjU kyau| the desota chau| mana mAhai dago rASo to mone melau matI / pachai aAMpaNe rasa15 raihasI nhI / 1. heta - hita, prem| 2. sAho thApyau - vivAha lagna nizcita kiyaa| 3. prADA thA - sAmane the, zeSa the| 4. citaSAMta bhAja- manomAlinya dUra ho| 5. amara kAMcalI - amara suhAga / kAMcaLI arthAt prAdhI bAMhakI colI suhAgako pratIka mAnI gaI hai| 6. kaMgatarI melI - kuMkuMmapatrikA, nimaMtraNapatrikA bhejii| 7. kAgala - kAgaja, ptr| rAjasthAnIkA anya rUpa kAgada / 8. bl-phir| 6. leSadIyo - pAleSita kiyA, jaanaa| 10. mujaro karU - abhivAdana karUM / 11. sidhAvo - siddha karo, clo| 12. desota - dezapati / . 13. dago - dagA, dhokhaa| 14. mone melo matI - mujhe mata bhejnaa| 15. rasa - prAnandamaya sambandhase tAtparya hai| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 ] vIramade sonIgarArI vAta ___tarai vIramadejI paMjUnai vacana bola dainai nibAjI kanai melIyo / paMjUna nibai ghaNo Adara sanamAna denai bIjai dina' caDhIyA so lagnarai dina jAlora aaayaa| rAMva kAnaDadejIsuM rAMNagadejIsuM vIramadejIsuM juhAra kIdho / Dero dirAyo / modI bhalAyo / ___ dahIyo paraNIyo tiNaro mahila gaDha mAMheM kraayo| vIramadejIrai nai nibAjIrai ghaNo heta / paMjUpAyaka nIMbAjI kanhai baiTho rahai / eka dina rAjaDIyAro beTo vIjaDIyo vIramadejIrI SavAsI karai chai / tisa bAparo vaira yAda Ayo tarai prAMSa bharI' / tarai deSanai vIramadejI pUchIyo / kyu tone kINa dUSa dInhau / ___ tarai vijaDIyo mujaro karanai boliiyau| kaMvarajI rAja sarISA dhaNo' / tiNasuM monai dUSa kuNa dai| piNa nibo sevAlota dhaNIyAro hAso' karAvai nai pApa hI krai| valai gaDha mAMhai paiSAro karainai poDhe11 / tikA mana mAhai paaii| ___ tarai vIramadejI khyau| mhai paMjUna bAMha dInI chai tiNasuM kAMI kaihaNI Avai nhI / thArai bAparai vairamai mArai to mAra utAra / ___iso suNanai vIjaDIyai kyau| dhaNIyAMrA mAthai hAtha chai to sogai. 1. bIjai dina - dUsare dina : 2. Dero dirAyo - ThaharanekA sthAna dilaayaa| 3. modI bhalAyo - bhojanAdi sAmAna icchAnusAra ThikAneko orase dete rahane ke liye ___ modIko (dukAnadArako) tAkIda kii| 4. tiNaro- uskaa| 5. dahIyo paraNIyo baiTho rahai - pATha ga. pratimeM nahIM hai| 6. SavAsI kara cha - pAsameM raha kara sevA karatA hai| 7 oNSa bharI-prAMkhoMmeM A~sU bhre| 8, kyUM dInhI - kyoM ? tumako kisane dukha diyA ? 6. dhaNI - svaamii| 10. hAso -hNsii| 11. poDhe - sotA hai| 12. bAMha - vacanase tAtparya hai| 13. sAga- vAstavameM / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIramade sonIgarArI vAta [81 mArUM to cAkara / iso macakUra' karaneM uThIyA / tisai bIjai dina vIramadejI goTharI tayArI kIdhI / tarai nibojI vIramadejo pAMtoyai baitthaa| tisa voramadejonai kAnaDadejI bulAyo / tisai uThatAM thakAM kahyau / vIjaDIyA purasagAro kare hu Ayo / tisai vIjaDoyArA hAthamai vIramadejIro SAMDo hUMto so nIbAjIne vAyau / Adha netra sahIta mAtho tUTa pddiiyo| thAMbhArai prolai vIjaDIyo ubho tisai nIbejI taravAra vAI' so . thAMbho kaTene vIjaDiyArA doya TUka haya paDIyA / tarai cAraNa kahai / vahI vahaMta vAha, nara thAMbho nijhoDIyo / nivaDA taNe neThAha', mArayo vijaDIyo muNasa' // 1 . tisai gaDha mAhai hAko huuvau| nIbAjIrA sAtharai gulIvaDha taravArAM thI'' tiNAMsuM kAMI sajhIyo nhI / sAtha sagaLo hI nIMbAjI kanhai 1. macakUra - nizcaya (?) 2. goTharI - goSThikI, priitibhojkii| 3. pAMtIya - pAtIya para, bhojanake liye paMktibaddha baiThaneke lambe vastrako 'pAMtIyA' kahate haiN| 4. purasagAro - bhojanake vividha padArtha sAmane rkhnaa| 5. SAMDo - khaDga (saM.), vizeSa prakArakI dudhArI talavArako 'khAMDo' kahA jAtA hai / 6. thAMbhAra ubho - staMbhakI proTameM dhIjaDIyA khar3A thaa| 7. ga. pratimeM yaha pATha hai - 'tiko nIMbAjIro mAthI alagau jAya par3iyau na bojar3iyo thAMbhAra ulai prAya gayo / tadi nIbejI prAparI taravAra mAthai par3iyai pachai prADI vaahii|' 8. nijhoDIyo- kATa diyaa| 6. nibar3A taNe neThAha - nIMbAjIkI haTha, viirtaa| 10. muNasa -- manuSya / ga. pratimeM dUhekA pATha isa prakAra hai ___ vahI vahI tai bAhi, nara thAMbho nIjhaur3iyo / nIbar3A taNe neThAhi mariye vIjaDiya muNasa // 1 11. gulIvaDha taravArAM thI- gulovaDha (?) talavAreM thiiN| ga. pratimeM 'nIbAjIrA' 'taravArAM thI' ke sthAna para yaha pATha hai-nobAjIrA sAtha, umarAdhAMrA hathiyAra sikalIgararai dIdhA thA, taThe gularau bAr3ha dirAyau thau / 12. sajhIyo nhI - banA nahIM, saphalatA nahIM milii| 13. sagaLo - samagna, saaraa| Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 ] vIramade sonIgarArI vAta paDIyau / soniMgarI beTA donuM hI lene dhiNalaM grAI / 1 2 cUka paMjU pAyaka suNIyau / tara ghoDai car3ha nIsarayau / so dIlI alAbadI pAtisAhasuM' milyau / pAtasAhanai sirUMrA ghAva DAva sISAyA / tarai pAtasAha riMkIyo / eka dina pAtasAhasuM ramatAM kahyau / kyuM bai' paMjU to barAbara pelai ta~so koI pAtasAhI meM hai ke nhI / tara paMjUM kahyau / joLoramai kAMnaDaderA beTA vIramade mosa~ bI kucha sarasa hai / tara jAlora paravAMnA melyA' / kAMnaDadejI paravAMnA vAMcyA' IA ghaNo soca hUvo naiM jAMNyau paMjuDArA kAma chai / pAtasAhasuM jora lAge nhI' / sabaro " moharata saSarA zravaNa 11 hUgrAM prasavAra hajAradhasuM' caDhIyA so dIlI AyA | pAtasAhane mAlama huii| aMbaSAsamai 3. ribhayo - prasanna huA / 4. bai- sambodhana ke liye khar3I bolokA hInatAsUcaka prayoga / 1. alAbadI pAtisAhasaM - alAuddIna bAdazAhase / 2. sirA ghAva DAva - sirake zrarthAt ucca zreNIke prathavA zurUke, prAraMbha ke ( ? ) ghAva dAva / 5. mosa... sarasa hai mujhase bhI kucha bar3ha kara hai / 6. paravAMnA melyA - eka prakArakA patra, prAdezapatra bhejA / ga. pratimeM zrAge yaha pATha hai- 'tiNa mAMhe likhiyo, tone hI siradAra hajUra zrAvajyo nahItara hamakUM pherA dirAvoge / ' 6. pAtasAhasuM nhI - bAdazAha para balakA prayoga nahIM kiyA jA sakatA / 10. saSaro - acchaa| 12 7. vAMcyA - par3hA ( vAcana - saM.) A - A prastuta aMzakI rAjasthAnI musalamAna pAtroMse sambaddha honese khar3I bolI prabhAvita hai / -- 1 5. kha. pratimeM yaha pATha hai- 'a~ paMjUrA cALA che / tara tIne hI prAlocyau / jo beMsa rahojai tau dillorA dhaNIsuM poca zrAvAM nahI / na hajura gayAM kAI vAta jhUThI sAcI raphai darpha karisyAM yauM jANa ghoDA hajAra 1 rI gAMTha kari sabareM moharata sabarAM sAMvaNa car3hIyA / ' 11. zrAMbaraNa - zravaraNa, sune jAne vAle zakuna ( ? ) 12. hajAradhasuM sahasrArddha (saM.), AdhA hajAra, pAMca sau / 13. aMbaSAsamai - grAma khAsameM zraura 2 dIvAna-e-khAsa / 13 mugala samrAToMke do darabAra hote the| dIvAna-e-zrAma Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIramade sonIgarArI vAta [ 83 bulaayaa| donuM bhAI nai vIramadejI mujaro kiidho| pAtasAha Dero' diraayo| . - eka dina pAtasAha ramaNaro hUkama vIramadaijInai dIyo / umarAva retImai ubhA chai / paMjU pagAMrA aMguThA nIce pAchaNau bAMdhIyo cha / ___ tisai vIramaderI mA apacharA vIramadene kahyau / tUM pAchaNau bAMdhane ramai / uNarA DAva hU TAla desu nai thArai hAthe paMjU marasI / hivai donuM jaNA ramai cha / tare kAMnaDadejI rAMNagadejI ubhA bhajana karai chai / tisa kUkaDAjhaTa' khelatAM vIramade pAchaNo kALajAnai calAyo / ghaNA rAjI hUvA / hamesa pAtasAharI hajura Avai / tisai vIramadejIrai pagAMrI mojaDI' karaNaro hUkama mocIna dIdho / motI lAla cuMnI kalAbatU makatUla mUSamala dene mocIna sISa diidhii| ___ mocI paravANa11 mAphaka maujaDI karai chai / tisai pAtasAharI baisAha vegama tiNarI chokarI mojaDI mocI kanhai karAvaNane AI thii| tiNa mojaDI deSanai pUchIyo / yA mojaDI kiNarI hai / tarai mocI kahyau-kaMvara vIramaderI mojaDI cha / 1. Dero- ThaharanekA sthaan| 2. ramaraNaro- khelanekA / 3. retImai - reta para, khAlI jamIna para / 4. ubhA cha - khar3e haiN| 5. pAcharago-zastra / 6. dona jaNA - donoM vyakti / 7. kUkaDAjhaTa - murgekA vAra (?) 8. kha. pratimeM yaha pATha hai--tisaM dona pelatAM 2 voramade iso dAva khelyo tiko Uchalatau sAMma kAlajA mAhe paMjUrai dodho| tiko papiTa phADi prAMta Ujha phepharA nikala Dhera huvA / dharatI paDIyau / pAtisAhajI kyuM mslaayo| piNa Sela mAhe ghAva DAva moTIyArarI phurata tiNasaM kyaM kahyau nhiiN|' 6. mojaDI - mocar3I, juutii| 10. mocIna - jUtI banAne vAleko / 11. paravANa-parimANa, nApa / 12. baisAha -- sambhavataH begamakA nAma hai| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 ] vIramade sonIgarArI vAta tarai mojaDI sAha vegamanai dissaaii| tarai chokarInai kahyau tiNa kaMvaranai deSane prAva tarai uDadAvegaNa' vIramadene deSanai rAjI huI / sAgai geMhaNI jalAla chai / pAtasAhomai huvai to vaMnAu / tarai chokarInai kahyau darabAra Avai tarai monai dissaavai| tisai dUsarai dina darabAra pAvatAM vegamanai viramade dissaayo| tisai kaMvarane deSaneM saneha jAgoyo so purabalA bhavaro SAvaMda chai / vAMsala bhavai kAMsI vAMNArasI mAhaiM eka sAhUkAra tINarai ekAeka beTo / javAMna havo tarai paraNAyau / tisa eka dina saMpADo karatAM muMhaDA Agai bahU ubhI chai'| tiNa samIyai aAMdhI aaii| tisai asatarI ghara mAheM gii| sAhUkAraro DIla rajasuM bhriiyo| tarai jAMNIyo asatrI mAMharA jIvarI nhI / rIsamai uThanai kAsI karavata chai taThai gyo| karavata letAM khyau| AdhA aMgaro iNahIja sAhUkArarai gharai putra hojyau| DAvA aMgarI aradhaMgyA hoyajo' / asatrI to veha huuii|1|| ___ uNa sAhUkArarai putra upanau' / AdhA aMgarI asatrI hUI so paraNIyo / eka dina valai1 saMpADo karatAM aAMdhI AI / tisai asatrI AparA vasAlasuM14 lpettiiyo| tarai sAhUkAra hsiiyo| sAhajo kyuM 1. uDadAvegaNa - uDadA nAmakI begama (?) 2. sAgai jalAla chai -- vAstavameM gahANI jalAla hai| 'jalAla' eka rAjasthAnI premAkhyAnakA nAyaka hai| vizeSa jAnakArIke liye 'marubhAratI' pilAnI. varSa 6 aGka 3 meM prakAzita merA etadviSayaka nibandha avalokanIya hai| 3. purabalA. 'SAvaMda cha - pUrva janmakA pati hai| 4. vAMsalai bhavai - pichale janmameM / 5. paraNayau - vivAha kiyA, (saM. pariNaya) / 6. saMpADo karatAM - snAna krte| 7. muMhaDA' 'ubhI chai - muMha prAge bahU khar3I hai| 8. tara jANIyo 'jIvarI nhI - taba jAnA strI mujhase prema nahIM rkhtii| 6. rIsamai - roSameM, kovmeN| 10. DAvA. hoyajo - bAyeM aMgakI ardhAMgI-strI honaa| 11. veha hUI - vidhavA huI (?) 12. upanau - utpanna huaa| 13. vala - phir| 14. vasAlUsu- sAlase, dupaTTe se| Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIramade sonIgarArI vAta [ 85 hasIyA / tarai kau goSa' baiThI thAMharI jeThAMNI chai / mAMharI asatarI chai / abAra vAlo' samayo tho| tarai grApa doDa ghara mA gaI / hUM rasa [ja] suM bharIyo / tarAM karavata letAM mAMgyA thA so AdhA aMgarA Apa hUvA cho / taraM jatana kIdhA / I 6 zrAgalI asatarI suNaneM meMhalasuM utarane karavata lInho | karavata tAM kahyau / iNahIja bharatArarI asatarI hoyajo / itaro kehata pAMNa dharatI paDI sau paDatAM gAyaro hADa pagai lAgau / sau alAvadI pAtasAharai gharai jAMmo pAyo / sAhUkArarA baiTAne kahyau thArI bhojAI nema dhAra" karavata lodho / tarai sAharai baiTau [Te] karavata letAM kahyau / moTA rAvajIrai gharai jAMmo pAvajyo / iNa asatarIro vADa kAMTo' dejo matI / deha chAMData pAMNa jAlora gardai kAMnaDadejIrai kaMvara vIramade huve / tiNasuM baMdha | tara vegama pAtasAhane praraja kIdhI / mairo vyAha vIramadesuM karo / bhalAM khUba hai / 10 eka dIna pAtasAha vaSAsamai virAjIyA chai' / tisai kAMnasdejI AyA / pAtasAha ghaNo sanamAna deneM vatalAyA " / kAMnaDade vIramadene hamArI laDakI dIdhI 11 | 1. gobaDe - jharokhe meM / 2. prabAra vAlo - abhI vAlA, prabho jaisA / 3. itaro kehana pAMNa - itanA kahate hI / 4. gAyaro pagai lAgau - gAyakI haDDI pairoM lagI / 5. jAmo pAyo - janma prApta kiyA / 6. nema dhAranaM - niyama dhAraNa kara / 7. vADa kAMTo sambandha-rUpI dukha / 8. mairo vyAha pUba hai - isa zraMza para khar3I bolIkA prabhAva avalokanIya hai / kha. pratimeM 'mero vyAha khUba hai' ke sthAna para yaha pATha hai -- 'mai vIramade sonigarAne kabula kIdho / merA vyAha nikA kro| bharA SAvaMda sirapoya jAlorakA ghaNI hai / pAtisAha - vegama to hiMdu hai| merI tarapha gADha bhAMti 2 suM karisthaM piNa melo to dAIke hAtha hai / ' 6. virAjIyA chai - baiThe haiM / - 10. ghaNo vatalAyA- bahuta zrAdara de kara bAtacIta kii| 11. hamArI laDakI dIdhI- apanI lar3akI dI, khar3I bolI aura rAjasthAnI bhASAkA mizraNa avalokanIya hai / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 ] vIramade sonIgarArI vAta tarai kAnaDadejI kahyau / hama to hajaratakai nokara hai / ' tarai pAtasAha ghaNo haTha kIdho / tarai kAnaDadejI kahyau nAM hajarata maiM na jANuM / vIramade jANai / uNarI rajAbaMdhIrI vAta cha / tarai pAtasAha inAma denai vIdA kIdhA ora kahyau / sabAM vIramadekuM le pAIyo / kAnhaDadejI Dere aayaa| rAMNagadejI vIramadejIne hakIgata khii| tarai vIramadejI khyau| rAvajI kabulAM nhI to pAtasAha aThe hIja mArai / hUM pAtasAhasu vAta kara lesuM / ' prabhAta havAM kAnhaDadejI rAMNagadejI kaMvara vIramade pAtasAhare hajura gyaa| mujaro karanai baitthaa| tisai phrmaayo| vIramade tuma hamArI laDakI vyAho / vIramade salAma karane kahyau / haju[ja]rata salAmata me to ghararA dhaNI' rajapUta chaaN| sAhijAdI mAMharAM gharAM lAyaka nhI / piNa hajarata phUramAvai tau sira Upara kabUlAyata chai / piNa jAlora jAya jAMna karane' pAtisAhArai gharai AvAM tisau mhAM kanhai' SajAMno na cha / tiNasu nAkAro' kIjai cha / ___iso suNane pAtisAha 12 lASa rupIyA diraayaa| tIna varasarI sISa diidhii| hiMdU gIrAhamai paraNAveMge / satAba AIyo / sISa diinhii| 1. kha. pratimeM yaha pATha hai-pAtisAha dIna dunIrA cho| huM pAdarIyau ghararau dhaNI rajapUta chu / pAtisAhArA sagA balaka roma suma vilAyatarA dhaNI cha / huM tau baMdagI karUM chu| 2. sabAM' 'pAIyo - sabaha (?) vIramadeko le paanaa| 'pAIyo' grAmya hindIkA vizeSa prayoga hai| 3. kabulAM nhI - svIkAra na kreN| 4. kha. pratimeM pAtasAhake sthAna para 'turakaDo' pATha hai| 5. vAta kara lesu- bAta kara luuNgaa| 6. hajura - drbaarmeN| . 7. dhaNI - svaamii| 8. sira cha - sara para dhAraNa karane yogya hai, prAjJA svIkAra hai| 6. jAna karane - barAta car3hA kara / 'jAna' zabda saMskRta 'yAna' kA apabhraMza hai / 10. mhAM kanhai - hamAre pAsa / 11. nAkAro - manA, naaNhii| 12. hiMdU paraNAveMge - hindU grahoMmeM vivAha kreNge| 13. satAba - zIghratAse / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIramade sonIgarArI vAta . [87 tarAM sAha vegama pAtisAhana kahyau / hajara[ta].kAnhaDade vIramadene sISa dyau| iNakA cacA rAMNagadekuM aolame' rsso| hidU hai Avai ke naavai| pAtisAha kahyau khUba khii| kAnhaDade sonigaro sISa mAMgaNanai Ayau tarai pAtasAha khyau| bhAI rAMNagadekuM hamAre pAsa rsso| kAnaDadejIro ghoDo devAMsI chai / Asau cAraNa nai eka SavAsa tIjA raaNnngdejii| jhai tIna jaNA rASainai cAlIyA / ___tarai rAMNagadejI khyau| ThAkurAM Age to sonAro poraso chai nai bArai lASa rupIyA le jAvI chau tiNaro gaDha kraavjo| ApaNa to pAtisAhasuM nAvo karaNo chai / monai vego samAcAra dejo| isI vAta ThaharAyanai kUca kIdho jAlora pohtaa| saSaro' moharata joyanai gaDharI rAMga dodhI / gaDharI tAkIdI kiidhii| __ vAMsa tagA mIlakarI' havelImeM rAMNagadejInai raassiiyaa| rAMNagadejIro jobato kiijo| Aso cAraNa paIsA 2 bhara amala lIyAM karai / rAMNagadejI amala kara kamara vAMdhane jhIMthA ghoDo uparai caDhe nai purI karAvai tarai amala ugai / rAMNagadejI dina 5 6 7 pAtasAharai mujarai jAyai pAtisAha gharAMrA 1. prolame -baMdhaka rUpameM / 2. devaaNsii-dev-vNshkaa| 3. poraso - pArasa patthara / 4. nAvo karaNo cha - nAma arthAt saMgharSa karanA hai / 5. vego-zIghra, vega (sN.)| 6. pohatA - phuNce| 7. saSaro- zreSTha, prcchaa| 8. gaDharI rAMga dIdhI - gar3ha-nirmANakA kArya prAraMbha kiyaa| 6. tagA mIlakarI- najarabanda karane vAlekA nAma hai| 10. amala - aphIma, ahiphena (sN.)| 11. jhIthA - ghor3ekA nAma / 12. amala uga-aphImakA nazA paave| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 ] vIramade sonIgarArI vAta samAcAra pUcha / tarai mAsa 2 6 3 gaDha jAlora pohatAMrA' samAcAra AyA vale AvasI / tarai piNa hajarata vIramade doDa gayo tho so doDa piNa gayo nhI nai sehara pINa gayo nhI tiNaro ghaNo soca cha / cyArai disa AdamI doDIyA chai| esA samAcAra aayaa| vale aAvasI tarai mAlama krsuN| mAsa 1 5 2 nai balai pUchIyo / tarai kahyau kAi Sabara nhii| pAtasAharA muMhaDA prAgai nAkaro na kara sakai piNa paro gayo dIsai chai / mAMharai gharamai itaroija cAMdaNo hNto| isI vAta pAtasAha prAgai khii| vIramade bhAgo so gama nhI / tarai sAha vegama be[bolii| hajarata kAphara baiha nAvaNAyA / pAtasAha salAmaMta rAMNagadekA jAbatA kriiyo| iNakai tAI Sabara hai| pAtasAha togavaiso choDyau / tiNa samIya balakara pAtasAha alAvadInai bhaiso 1 nipaTa mAto melIyo / jiNarA siMgha'deg pUTho DhAMkana pUchaDai jAya lAgA cha / tiko bhaiMsAnai jhaTakAsu mArajyau / jabai1 karo mtii| dilI aaayaa| pAtasAhasu milyaa| paravAMnA dIdhA / hakIkata vaacii| bhaisau mAraNarai vAsatai pAtasAha darISAMno' karainai virAjIyA / mIrajAdAM javAMnAMnai hukama kIyA so bhaMsA uparai theTa 1. pohtaar| - pahuMcaneke / 2. tiNaro ghaNo soca chai - usakI bahuta cintA hai / 3. vale "karusu - phira pAveMge taba nivedana kruuNgaa| 4. itaroija' hUM to - itanA hI prakAza thA / 5. vIramade 'nhI - bIramade bhAgA jisakA duHkha nhiiN| 6. baiha nAvaNAyA - donoM nahIM mAneke haiN| 7. iNakai tAI Sabara hai - inako sUcanA hai| 8. togavaiso choDyo - pairoMmeM ber3I pahinAnekI prAjJA dii| (?) 6. nipaTa mAto melIyo - bahuta masta bhejaa| 10. siMgha - soNg| 11. jaba - jibaha, halAla / 12. darISAMno- anaupacArika baiThaka / 13. virAjIyA - baitthaa| Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIramade sonIgarArI vAta [86 SurasANarA pAMDA tUTa paDIyA' / paThANajAdA hAra chuuttaa| bhaiMso mare nhii| mAsa 57 rASaneM sirapAva denai pAchI sISa dodhii| so hAlata tA] hAlatA' jAlora Aya utriiyaa| tisai vIramadejI vAga padhAratA thA nai vicai jamarAMNAro deThAlo hUvo nai bhaisAro tamAso deSanai vIramadejI ubhA rahIne pUchIyo / mIyAM bhaiso kaThai le jAvo chau| tarai sipAI bolIyA / bAlakarai pAtasAha dilIrA pAtasAha kanhai mAraNanai melIyo tho so kiNahIsu muvo nhI / pAtasAha nhI hai paTaila' rAja karai chai| iso sAMbhalanai vIramadene rIsa caDhI' tIko pUThAsu prAyanai taravAra va [vA] hI sIMgAM nai pUThA vicai tiNasuM mAtho tUMTa pddiiyo| balakarA sipAI vAha 2 kahineM vIramadenai deSatA hIja rahyA / bhaiMso mAranai vIramadejI gaDha sidhAyA / bhaiMsA vAlA sipAI pAchA dilI AyA nai bhaiMsAro mAtho pAtisAhana dissaayo| tarai kahIyo hajarata esA sipAI hajUramai rASIjai / vIramade kaMvara bhaisAnai mArIyo so jAMNIjai bakarAnai loha kIdho / pAtasAha SusyAla havA / balakarA sipAi balaka gyaa| 1. theTa''tUTa paDIyA - TheTha khurAsAnake khAMDe TUTa pdd'e| khAMDA = eka prakArako talavAra, jisake donoM ora dhAra ho / 2. hAlata hAlatA - clte-clte| 3. vica havo - bIcameM yamarAjakA (bhaMsese tAtparya hai) sAmanA huaa| 4. ubhA rahI nai -- khar3e raha kara / 5. baalkr-blkhke| 6. kiNahIsaM muvo nhI -- kisIse marA nhiiN| 7. paTela - kisAnoMkA mukhiyaa| 8. sAMbhalana - suna kr| 6. rIsa caDhI- kroSa paayaa| 10. pUThAsU-pochese / 11, sighaayaa-cle| 12. bakarAne loha kIdho-bakareko maaraa| 13. pusthAla hUvA - prasanna humA / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 vIramade sonIgarArI vAta vIramaderI hakIgata kho| tarai pAtasAha rAMNagadejIna Derai teDanai kahyau / tumhAM kahate the vIramadekI Sabara nhI / bhesA mArIyA / hamarA bolabAlA huuvaa| tumha jhUThA bolyA sau gunhAM mApha kiiyaa| abai kAgada bhejanai satAbIsuM bulAvo / uNa bhaisA loha karaNAsuM rAMNagadejI bohata verAjI havA / tarA pachai vegama kahyau / hajarata rAMNagade bhAga jaaygaa| tarai pAtasAha veDI sorI denai tagAna melIyo / phera kahIyo / jAbato jAdA karIyo / hiMdu kAphara hai / inakai suMsacAlamai ThIka nhii| tisai vegama AdamI melIyo tho so gaDha dekhanai aayo| kAMgarA na hUvA chai| veDharai vAsatai' bAra varasAMrA sAMmAMna dahI dUdha ghirata dhAna ghAsa koraDa gala SAMDa tela sora sIsArA sAmAna kIdhA / amala tijArAMrA pUbhA' kIdhA chai / hamAma hodAM TAMkAM' pANI bharIjai chai / isA sAma[mA]narI vAta pAtasAhanai sAha vegama khii| amala karaNarI velA beDI lene tago rAMNagadejI kanhai1 prAya Ubho rahyau ora kahyo / pAtasAharo hukma chai / the baiDI phiro| tarai rAMNagadejIna ghaNau soca hUvo / tarai Aso cAraNa boloyo / 1. teDana -bulA kr| 2. tumhAM 'bulAvo - prastuta aMza para khar3I bolIkA prabhAva dRSTavya hai| 3. verAjI-be rAjI, nArAja, ruSTa / 4. veDI melIyo- halako ber3I dekara tagA nAmaka vyaktiko bhejaa| 5. saMsacAlamai - Dhola rakhane, cAlacalanameM (?) 6. kAMgarA-kaMgare, dIvAra para banAnekI paraMparA rahI hai / 7. veDhare vAsata - lar3AI ke liye| 8. sora -baaruud| 6. pUbhA- phoye, rUIke pahala, yuddha meM lage ghAvoMkI marahama-paTTIke liye| 10. TAMkA - bhavanoM meM bane pAnI saMgraha karaneke sthAna / 11. amala karaNarI velA-aphIma leneke smy| 12. kanhai - paasmeN| 13. kha. pratimeM yaha pATha isa prakAra hai-'aba sonArA thAla mAhe sonArI beDI pAli tagau lyaayo|' Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIramade sonigarArI vAta duho - raNakA ruNajhaNakeha', rAya prAMgaNa ramIyo nhI / to paharisa kema pageha, vaDa neurI vaNavIrauta // 1 tisai amala kara kamara bAMdha ghoDai bhIMthaDe asavAra hoya kucarI tayArI kadhI / tarai Aso cAraNa bolIyo / I dUho - tagA tagAi mata kareM, bolai jabAM saMbhAla / 5 nAhara ra rajapUtanai, rekAreM" hI gAla' // 1 tisai rAMNagadejI suNata samAna kaTArI kADhane tagAne vAhI' sA tago to dharatI bhelo hUvo" / bhAdravArI vIja" paDai jyuM prajAMNacUkarI " tIna kaTArI lAgI / so tagAnai mAra lInhau / 12 1 sAtha kau / theAgA pAchA hojyo / mhai to gaDha jAlora jAya pAgaDo chADasAM / gajI nIkalyA | havailI mAMhe rola paDI / seMhara halakai caDhIyo / lAvadI pAtasAha hai / [ 1 1. ruNajharaga keha - jhanakAra karatI / 2. vaDa neurI - bar3I neurI arthAt ber3I / 3. varaNavIrauta - vaNavIrakA vaMzaja / zrAge kha. pratimeM yaha pATha hai- 'zrau hau sAMbhali rAMgade kahyau / mirajAjI amala karu pachai hukama pramANa che / tagaM ko khUba kaDavA zraroga lyau / ' 4. kha. pratimeM yaha pATha hai-kaTArI bAMdhIne jhIMthaDe prasavAra huvaa| tarai ta kA hai| hoMdU ajaba givAra hai / gharajatAM mAhe ghor3e prasavAra hove che|' 5. nAhara - zera / 6. rekAreM - 're' aura 'are' zrAdi honatAsUcaka sambodhana / 7. kha. pratimeM yaha dUhA adhika hai - ' tago na jAMNa tola, mUrakha macharIkAM to / vAyaka suNata kubola, mAra ke prA mare // 2' 8. suraNata samAMna - sunate hI / 9. vAhI calAI, prahAra kiyA 1 10. dharatI bhelo hUvo - dharatIke zAmila huzrA, dharAzAyI hunA / 11. vIja - bijalI / 12. prajAMNacUkarI - acAnaka ho, vizeSa dekhiye isI pustakakI TippaNI, pRSTha saM. 27 / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 ] vIramade sonIgarArI vAta duhau - sudha pUcha suratANa, kolAhala keho kaTaka / / kai hAthI ThANa uthaMDIyau', ke rIsaboyo rANa // 1 pAtasAhana mAlama huuii| tagAna mArane rAMNagade bhaago| lArai to bAvIsI vidA kodhI nai khyau| tumArai lAra mai aayaa| jaladI kriiyo| jAMNa na pAvai / dilIsuM rAMNagadejI ghaDI 4 dina caDhatai nIkalyA so rAta ghaDI 4 thAkatAM sojhatasuM kosa 6 prAthavaNI kAMnI AyA / ____ tarai DokarI' 1 gobara vINatI thI tiNane puuchiiyo| DokarI tai kAMi vAta suNnnii| tarai DokarI khyau| beTA ! rAMNagardai tagAMnai mArane nikalIyo / vAMsa bAbIsI caDhI cha / itaro suNaneM rAMNagadejI khyau| phiTa bhIthaDA / to paihalA vAta aaii| phiTakAro suNatAM ghoDAro prAMNa chUTo tiNarai nAma gAMva jhIthaDo kahIje cha / Agai to tUrakArI DhANI thii| prAgai sikotarInai11 khyau| 1. ke."uthaMDIyo - yA to hAthI apane sthAnase chUTa bhAgA hai| 2. ke rIsavIyau rAMga - athavA rAMNagade krodhita huA hai| 3. bAvIsI- senAko bAIsoM Tukar3iyAM / bAdazAhoM aura rAjAnoMke yahAM vividha mahakmoM ke 22 vibhAga rakhanekI prathA rahI hai| 4. tumAra lAra''na pAvai - prastuta aMza para khar3I bolIkA prabhAva hai| 5. thAkatAM-thakate hue| 6. pAthavaraNI kAMnI- pazcimakI aora / rAjasthAnI bhASAmeM cAroM mukhya dizAnoM ke nAma isa prakAra haiM- 1 UgamaNa (pUrva), 2 prAthamaNa (pazcima), 3 gharAU (uttara), 4 laGkAu (dkssinn)| kha. pratimeM 'rAta 'kAMnI pAyA' ke sthAna para yaha pATha hai-'rAti ghaDI 4 pAchalI yakAM rohITa gAMvasuM urai kosa 4 eka gAMva pAyau' / 7. ddokrii-buddh'iyaa| 8. vINatI- cunatI, ekatrita krtii| 6. vaaNs-piichese| 10. phiTa jhIthaDA-jhIthaDA ghor3e ! dhikkAra hai / jhIthar3A gAMva jodhapura DivijanameM hai / 11. sikotarInai - zAkinI (eka prakArako tAMtrika strIko) athavA zakunottarI, bhaviSyavANI karane vAlIko / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIramade sonIgarArI vAta [ 63 monai jAlora pohacAvaNo / rohIThasuM ulIkAM nhI / kosAM cAra gAMva DhAharIyAM sAMsaNa rAMNagade sonigarai dIdhI / uThAsuM gaDha jAlora pohatA / kAnhaDadejIsuM milIyA / dilIrI hakIgata sArI hI kahI / gaDharo ghaNo jAbato karaNo / rajapUtAMro bArai varasAMro rojagAra cukAya dinho nai khyo| gaDharI sarama thAMharai bhujai chai / gaDha ghaNo phUTaro dIsai tyUM karaNo / tarai rajapUta boliiyaa| rAvajI salAmata / rAjaro lUNa ghaNo phUTaro dissaavsaa'| sAha vegamane sAthe lainai pAtisAha lASa 1 ghoDAsu jAlora neDA" kosAM 4 ure' DerA kIdhA / moracA lgaayaa| nAlIyAM cADhI" / gaDharai Asa pAsa phojA laagii|| varasa 1 rADa huuii| gaDha hAtha prAvaNaro DhaMga koI nhI / tarai pAtasAha veladAra13 500 bulAyanai gaDharai suraMga dirAI / 1. rohiThasU ulIkAM nhI - rohI ko (jaMgala pradezako) ulAMce nahIM (?) 2. sAMsaraNa - zAsana, dAnameM dI huI jamIna / 3. pohatA- phuNce| kha. pratimeM pATha isa prakAra hai-'tara sokotara sAMvalI huIna kahyau mhArI pUThi UparA cddhau| tara rAMNagade pUTha UparA baiThau nai sIkautari uDI tikA rAta ghaDI 2 pAchilI thakAM gaDha mAhe melhiiyo| sokotarI pAchI prAI / taThA parcha jhIthaDArI thaDau karAya jhIthaDAra nAma mAma vasAyau tiko prabArUM kUbAjIrau jhothaDau kahIMja ch|' 4. gaDharI "bhujai cha - gar3hako lajjA tumhArI bhujAoM para hai| 5. ghaNo phUTaro- bahuta acchA, zreSTha / 6. dIsa - dikhAI de| 7. rAjaro' 'diSAvasAM - ApakA khAyA humA namaka bahuta acchI taraha dikhaaveNge| 8. neddaa-smiip| 6. ure - idhara, isa bhora / 10. nAlIyAM cADhI - topeM car3hAI gii| topeM mukhyataH mugalakAlIna yuddhoM meM pracalita huI thii| 11. kha. pratikA pATha isa prakAra hai-'jara ghaDI 2 nAlA sau jU [OM]Ta jUtaM tisI saIkaDAMbaMdha lodhI / jike dauya maNa tIna maNaro golo SAya / hAthI pUTha TallA dai tarai si tisI nAlA lodhI / aura nAlArI kisI gaNata cha / agana brse| isI bhAMtisu phojaro cakArI lIyAM gaDha lAgA / sAha begamaro cakaDola sAthe cha / ' 12. rADa - rAr3a, ldd'aaii| 13 veladAra - bhavana-nirmANameM kAma karane vAle mjduur| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14] . vIramade sonIgarArI vAta tiNa samIya umAdai rAMNI thAla mAhai motIyAMro hAra povatI thI so suraMgaro dhako lAgo / so motI SaDahaDIyA / tarai rAMNI jAyanai vIramadejIna khyau| aTha suraMga lAgI dIsai chai / tisa tela maNa hajAra uno karAyane tai kIdho ch| tisa suraMgamai bArI huI tiNamai turata unho tela navAyo / tiko pAlo' sAtha 30000 telasuM bala bhasma hUvA / ___ tarai vIramadejI jAMNIyo iNa moracai gaDha bhILasI' / kaMvarajIra raso. rajapUta jImai tikai sonArA thALameM jiimeN| calU karanai uTha jaay| vAgha vAnara jImai thAlI maMjAyanai thALarai cibaThIrA TholArI' mArai sau AMgala 2 rI TIkaDI uDa paDai / sonAra saaNdhai| tisa kaMvarajInai rasoDadAra khyau| vAgha vAnara manamai porasa11 ghaNo jAMNa cha / hamesAM thAla bhAMjai / rasoDadAranai rIsa karane paro melIyo / ___ pachai vAgha vAnaranai bulAyanai sUraMgaro moraco dIdho / piNa kaMvarajI eka araja cha / loha eka vAra calAvasu tiNa vAste taravAra kaTArI hajAra 233 mo kanhai melAvo" pachai rajapUtarA hAtha dessiijai| isI 1. motI SaDahaDIyA - motI hile, motI calAyamAna hue| yaha prasaGga kha. ga. pratiyoM meM nahIM hai| 2. uno karAyane - garama karavA kr| 3. tai-taiyAra, bahuta garama / 4. navAyo - namAyA, bhaayaa| 5. pAlo - paMdala sipaahii| 6. yaha prasaGga kha. aura ga. pratiyoM meM prAge diyA gayA hai| 7. bhILasI-naSTa hogaa| 8. calU karana - prAcamana kara, pAnIse muMha sApha kr| 6. cibaThIrA TholArI - aMgulIke jor3ake uThe hue bhAgako / 10. sonAra sAMdha- sono jodd'taa| 11. porasa - puruSArtha / 12. yaha prasaGga kha. aura ga. pratiyoM meM nahIM hai| 13. loha'calAvasu- eka hathiyArakA prayoga eka bAra hI kruuNgaa| 14. mo kanhai melAvo-mere pAsa rkhvaayo| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIramade sonIgarI vAta [ 65 vAta suNanai vIramadejI manamai rASI' / alAvadI pAtasAne 12 varasa hUvA gaDha bhile nahI / 3 fare pAtasAha kau / hajarata gaDha mAhai sAMmAMna nIThIyo dIsa~ chai / A Sabara vIramadejIneM huI / tareM dUdharI bIra karAyaneM donA bharane phoja dIsA nAMSIyA * / 4 tirai pAtasAha deSa kahyau / mairA baiTA kAphara ajaise to gar3ha meM SIra SAvai chai / sAMmAMna bohata varasake hai / 1 pAtasAha pAcho kUca kIdho / moracA uThAya dIyA / jAlorasuM kosa 4 uparai DerA dIdhA / dina SaMDapa bhavarAMNI DerA hUvAMro halakAra' prAyane kahyau / dujai .9 10 tara gaDharI pola gholane saidAMnA vAgA / darISAMno kIdho" / jAcaka jina " virada bolai chai / tisai goTha" tayAra huI / tarai sAro hI sAtha jImai chai / vIramadejI ne beMnoI + dahIyo bhelA jImeM chai / 3 14 dahIyA 2 sUla dIghA thA / tikAMrA muMhaDA grAMmA sAMmA deSanai 1. yaha prasaGga kha. dhaura ga. pratiyoMmeM Age diyA gayA hai| 2. bhilai nhI - naSTa nahIM hotA, vijita nahIM hotA / 6 3. nIThIyo dIsaM che - samApta huA dIkhatA hai / 4. phoja dIsA nAMSIyA phojakI ghora ddaale| kha. pratikA pATha isa prakAra hai tarai [] kUtarI vyAI thI tikArI dudha lenaM bora kraaii| tike pAtalAI bora lagAne lhasakara dosI nAMSo / ' - 5. ajaise - aba taka 1 6. dujai - dUsare / saM. dvitIya, guja bojA / 7. halakAre - saMvAdadAtAne / 8. saidAMnA - nakkAre / 6. vAgA - baje / 10. darISAMno kodho - darabAra kiyA / 11. jAcaka jina - yAcakajana / 12. goTha - prIti bhoja, saM. goSThI / 13. jImaM che - bhojana karatA hai / 14. baeNnoI - bahanoI | Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 ] vIramade sonIgarArI vAta vIramadejI masakarI kiidhii| Aja dahIyA mato bhuMDo karai chai / sahI to gaDha bhelaavsii| iso suNanai bainoi khai| kaMvarajI muvAMsu kisI masakarI kro| tarai vIramadejI khyau| the to muvAMrA jIvatA bhAi chau / the madata kro| bhAyAMro vaira vAlo / tarai dahIye khyau| moTo bola sAhibane sAjai / ___goTha jImatAM verasa' huvo| uThAsu uThanai mANasa to mAroTha parabatasaranai pohacAyA / Apa nIkalanai pAtasAhasuM mIlIyo / hakIkata sArI kahIM / mAhe to sAMmAMna SUTo / rAja pAcho kUca karo / hU gaDharo bhedU chu / gaDha bhelaavsuN| prabhAte' kUca huvo so jAloragaDha dolA' DerA diidhaa| moracA laagaa| suraMgamai dArUrA' thelA bhraayaa| pachai lgaaii| sora uddiiyo| tiNasuM gaDharai bArodeg huuvo| taNI suraMgarai moracai vAgha vAnara baiTho ch| tiNa suraMgamai paidala sAtha caDhanai gaDharai bArai Avai tiNanai vAgha vAnara ghAva karai so marai / eka loha karai / mAratAM mAratAM hajAra 4 paidalaro garo hUvau' / sagalA prAvadha nIThIyA / turaka hokAro kara karane aayaa| tarai taravAra vinAM 1. mato bhuMDo karai chai - burA vicAra karate haiN| 2. muvAMsuM - murdose, mare huese| 3. bhAyAMro vaira vAlo- bhAiyoMke bairakA badalA lo| 4. kha. pratimeM yaha pATha hai 'vaDA siradAra nara nIMdavIja nhiiN| narAMrI praNamApI rAzI ch| cAhai jyUM kreN| na mhe to thAMharA bhalacIta chaaN| piNa moTA bola to zrI nArAyaNajInai chaaje|...' 5. verasa - manamuTAva / 6. bhedU- bhediyA, bheda dene vaalaa| 7. prabhAte - praatHkaalmeN| 8. dolA - cAroM or| 6. dArUrA-bArUdake / 10. bAro- cheda / .11. garo hUvau - Dhera ho gyaa| 12. sagalA prAvadha nIThIyA - sabhI prAyudha (zastra) samApta ho gye| 13. hokaaro-kilkaarii| Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIramade sonIgarArI vAta [ 67 vAgha vAnara ubho| phoja AI deSanai hAtha pachADIyo so vaiNI mAhasu hAtha jhaDa pddiiyo| hADa tISo nIkalIyo tiNasuM loha karai / tiko jAMNa kaTArI vAvai chai / iNa bhAMta 40 te 50 pADainai Apa pddiiyo| tarAM vIramade khyau| Alama pnaaN| rajapUtaro vaTa hiMdu SatrI dharama' jiNa muMhaDai rAma japIyo tiNa muMhaDai kalamo na kehaNI Avai / piNa zrIrAmajI karai so kabUla chai / ___iso suNanai pAtisoha bolyaa| hama to vyAha hiMdukai rAha kabUlAyA thaa| piNa tumAra to nakA paDhaNakI dilamai aaii| jAvo vIramadekuM saMpaDAvau' / kAjI bulAya nakA paDhAvau / ___cAkara vIramadene dUje DereM le aayaa| kamara ssolii| vAgArA cahirabaMdha SolIyo / tarai prAMtAro Dhera hUvo nai vIramade netra phera dIyA / tisai cAkarAM pAtisAhanai kahyau / hajarata / voramade peTa paranAlana' AyA thA so bhistakuM pohtaa| zrA vAta vegamakuM kahI / tarai vegama khyau| Alama panAM vIramadekA sira kATanai lyaavo| unakA sirasuM pherA leuNgii| mairA pahalA bhavakA SAMvadA hai| iNakai vAstai mai karota liidhii| Agai cha velA iNanai 1. veNI maahsu-klaaiimeNse| 2. pArDana - girA kara, mAra kr| 3. SatrI dharama - kSatriya dharma / 4. kha. pratimeM yaha pATha hai ..gaU pujAM / tulachI maaNnaaN| zrIsAlagarAMmajIro caraNA mRta lyAM / vAmaNa SaTadarasaNarai prAdhIna rahA nai jiNa muSasuM zrIrAma rAma japyau tiNa muSasu asura maMtra kalanau kahiNI nAvai / piNa zrI paramesvarajI kara tirphe pramANa cha / ' 5. kabUlAyA - kabUla karavAyA, svIkAra krvaayaa| 6. kha. pratimeM yaha pATha vizeSa hai 'sAhiba eka hai| rAha dauha kIyA hai|' 7. saMpaDAvau - snAna krvaano| 8. dUja - dUsare / 6. vAgArA cahirabaMdha - bAgAke (eka prakArako mugala-kAlIna gheradAra aMgarakhIke) baMdhana / 10. paranAlana - cIra kara, kATa kr| 11. bhistaka pohatA - bhiztako (bahiztako) phuNce| 12. paihalA bhavakA SAMvada - pUrva janmakA pati / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 ] vIramade sonIgarArI vAta paraNI chu / prA sAtamI velA cha / dUhau- marU muMcha maTakaDai', avarasa nAMpu jhAra / vara vasaM[rU] to vIramade, rahu~ to akana kaMvAra // 1 pAtisAha prAgai vAta sagalI kho| vIramadai namIyo nahI / vIramadero mAtho kATanai sAha vegama kanhai thAlamai ghAlanai le gyaa| ___vegama sAMmI' AI tarai muMhaDo phira gyo| tarai vegama kahyau / kaMvarajI sAhi[ba] mai to karota laitAM bhava 2 taMhIja' bharatAra mAMgyau hai nai rAja iNahIja bhava mAMgyau / je iNasuM vADa kAMTo dejyo matI / rAja to rusaNo jisohIja nirabhAyo / hUM to pherA le1 satI hosuN| itaro suNatAM muMhaDo phiriiyo| sAha vegama pherA lainai pAtasAhane kahyau / monai dAga dyau / tarai pAtasAha kayo / sAta bhavaro SAMvada chai / sata karaNa dyau / 1. paraNI chu- vivAha kiyA hai| 2. velA- samaya, saMskRta zabda hai / 3. maTakaDe - mrodd'| 4. akana kaMvAra - nipaTa kuMvArI, kanyA / ___ yaha dUhA kha. aura ga. pratiyoMmeM nahIM hai / 5. sagalI - sArI, samasta / 6. ghAlana - DAla kr| 7. sAMmI - sAmane / 8. tUMhIja - tumako ho| 6. vADa kAMTo dejyo matI - vAr3a kAMTA mata denA, eka muhAvarA hai, jisakA tAtparya kisI prakArako bAdhA nahIM denese hai| 10. rAja to nirabhAyo - prApane to apanA roSa vaisA hI nibhAyA / 11. pherA le - vivAha kara, vivAha-saMskArameM agni-parikramA kI jAtI hai / 12. monai dAga dyau - mujhe jalAo, merA dAha-saMskAra kro| 13. sata karaNa dyo - satI hone do| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ voramade sonIgarArI vAta [ 66 caMdaNaro ghara karanai godamai dhaDa mAtho melana' satI huuii| sAha vegamarai nai vIramaderai rUsaNo bhAgo' / pAtisAha pAcho dilI gyo| iti zrI vIramade soniMgA[garA]rI vAta saMpUrNa / 1. melana - rakha kr| 2. rUsaNo bhAgo-ApasakA roSa dUra humaa| rUsaNo Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa prastuta pustakameM prakAzita vArtAmoMse sambaddha vizeSa kRtiyoM ke katipaya uddharaNa pAThakoMkI jAnakArIke liye yahAM diye jAte haiM / 1 bagar3Avata __ "bagar3Avata" nAmaka mahAkAvya rAjasthAnI janatAmeM maukhika paraMparAse gAyA jAtA hai| prastuta mahAkAvyameM saMgIta aura kAvyakI prAraMbhika svAbhAvika ramaNIyatAke darzana hote haiN| kAvyakA prAsaGgika paricaya pustakako sampAdakIya bhUmikAmeM diyA gayA hai| bagaDAvata kAvyake katipaya vizeSa aMza sAhityAnurAgiyoMkI jAnakArIke liye nIce prakAzita kiye jA rahe haiN| saMpUrNa kAvyakA gaThana eka vizeSa laya (tarja) para AdhArita hai| [ maGgalAcaraNa ] pailAM hI kaNI devane siMvarajai aura kuNIrA lIjai nAma / pailI aNagar3a devane siMvaro aura gaNapatarA lIjai nAma / sAradA brahmArI DIkarI, haMsa baiThI bajAvai vINa / khAto saMvare khator3a meM, eraNa dhamatA lavAra / beTo rajapUtaro Apane saMvare, ugatar3e parabhAta nIlI pAkhara para mANDe jhUla / samarU devI sAradA, namaNa karU gaNesa / pAMca deva racchA kare, brahmA vistU mahesa / [rAvata bhojA-varNana ] leNA hararA jI nAma, parabhAte bhojane gaavnnaa| leNA bhojarA nAma, bhoja dAtArAMro sevro| matavALAMro mor3a, bhoja dAtArAMro sevro| UMcA baMdhAve devarA, sonArA kaLasa car3hAya / sonAne kAMTI tolaNA, rUpAne leNo tAya / rUpa udhAro nI male, mar2yA na jIve koya / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 101 pariziSTa mara jANo saMsArameM, kaI ya na prAve lAra / khAvo nai khUbyAM karo, karo jIvarA lAr3a / jIvar3A sarIkhA pAMvaNA, male na dUjI bAra / cuNiyor3A devaLa Dhasa par3e, janamiyor3A nara mara jAya / kAcA ghar3A narajana pUtaLA, kAcI maradArI dehI / asI cUDI kAcarI, phUTe na phaTIko hoya / ugiyor3A sUraja prAMthasI, phUliyor3A kumalAya / [sUma varNana ] kaI na aAve lAra, sUmare gAr3I bhariyA lAkar3A / khAMDI hAMDI lAra, sUmane jAya khetarAM utAra do / gurUdevarI ANa, sUmasU dharatI melo praarjii| gurUdevarI prANa, sUmarA dhUAM dhuMdhalA nIkaLe / gurUdevarI prANa, pAcho melojI bhoLA rAmajI / satalokare mAMya, pAcho melojI bhoLA rAmajI / koThAmeM raha gayo dhAna, mhAre gar3iyA raha gayA ttuukdd'aa| dhaLa vhiyo dhana mAla, sago koI nI re beTo baapro| pUta na paravAra, sago koI na jo ghararI gorajyA / sago hai na saMsAra, sago kojai re agani devatA / vA lelo sudhAra, sagI kojo jI banarI lAkar3I / uTha jalelI lAra, sagI kIjo jI banarI laakdd'ii| [ rAvata bhojAko dAnazIlatA aura aizvarya ] gurUdevarI prANa, UMcA baMdhAU jI hararA devarA / gaja gariyAMrI nIMva, mhU~ to kUr3A khudAU re bAvar3I / mAyAne kiNa vidha khAya re mAyAne UMDI gAr3a do / do ne zIzo DhaLAya, maradAM kALa dukALAM kADhasI / gurudevarI prANa, tALA jar3a do vIjaLasArarA / bagar3a jar3o kumAr3a, maradAM kALa dukALA kADhasI / gurudevarI ANa ApAM mAMDala DhAbA maalvo| ApAM baLatI DhAbA mevAr3a, re jAtor3o parajA DhAba laaN| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa gurudevarI prANa, ghor3Irai pagAM ThaLakatI nevarI / cAMdIrI khuratALa, ghor3Ire hariyAlA nevara vAjaNA / ghamake ghUgharamALa, ghor3I nAnAsaNArI nevarayAM / gurudevarI ANa, ghor3Ire jhUla baNI jaMgAla jii| gurudevarI ANa, ghor3Ire dumacI phUMdA pATakA / gurudevarI prANa, ghor3I tAjI jugako taajnno| satajagaro palANa, ghor3Ire lAkha lAkharA pAgar3A / gurudevarI ANa, ghor3Ire siMgAr3o sone jdd'yo| hIrA tape lalAr3a, ghor3Ire motI bAlAM jdd'yaa| lAlA jar3I lagAma, cAMvar3ane turoM to ope ghnno| tue~ tAra hajAra, re velAmeM camake vIjaLI / [ jayamato viraha-varNana ] gurudevarI prANa, hIrA kAjaLasU kALI paDUM / rUpa dehIro jAya, chorI kAjaLasU kALI pdduuN| bAvAM hAtharI mUMdar3I, chorI raLakaNa lAgI baaNy| phUlAMsU phorI paDUM, chorI gelAmeM pAI nIMda / najarasUM dekhU rAvata bhojane, jadI khAUM dhAna / pacha magarAMrA mora, Aja mIThA ghaNA bolyA / ghaNA bolyA dAdara mora samandarA haMsa jI / diyAr3o ghaNo rUr3o lAge po hiirjii| chai danarI lI rajiyA bhoja, yo chaTo mahIno jAya / [ jayamatI saundarya-varNana ] bhUla gayA bhagavAna, bhAbhI ! vaNa sA~ce do ghar3ayA / bhUla gayA bhagavAna, bhAbhI ! nahIM devaLa phUtaLI / nahIM nArAMmeM nAra bhAbhI ! nahIM devaLa phUtaLI / gurudevarI prANa, bhAbhI jAMgha devaLaro thaMbha jI / piNDI belaNa hoya, bhAbhI er3I to supAro vaNI / nAka vaNI talavAra, devI mukha gaMgA khaLaka rahI / gurudevarI prANa, rANIre gor3AmeM gunneshjii| gor3AmeM guNezajI, devIrI kamara keLIrI kaamdd'ii| Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 103 pariziSTa peTa pIpaLaro pAna, devIre dAMta dAr3ama kara bIjar3A / gurudevarI prANa, devIre netAM suramo saarnno| koyAM kALI rekha, devIre netAjI suramo saarnno| gurudevarI prANa, devIrI jIbha kamalaro pAnar3o / hoTha phepharA phUla, rANIre jIbha kamalaro paandd'o| koyAM kALI rekha, devIrI coTI gaI patALa / gurudevarI ANa, aggamaro jholo pAvasI / agamaro jholo AvasI, pacchamane laLa jAya / pacchamaro jholo AvasI, aggamane luLa jAya / copherA vAje vAyarA, TUka TUka ho jAya / thane sUvo jhapaTa le jAya, haMsatI bole beNa jii| . gurudevarI ANa, rANI sIpa bhara pANI pive / gurudevarI ANa, rANI boLyA-pAnameM jImasI / gurudevarI ANa, dhaNArI khopar3I meM khAya / cotho dANo cAMvala to rANI peTa phATa mara jAya / [ yuddhasajjA aura yuddha ] gurudevarI ANa, bhATI nUtAMjI jaislmerraa| bhIlavAr3arA bhIla, maradAM gar3ha devalarA devdd'aa| bhIlavAr3arA bhIla, maradAM gar3ha cittor3arA cItalA / gurudevarI pANa, kALU mIyoM snvaadd'| kALa mIyoM sanavAr3a, car3ha ne vego Avaje / mahAbhAratare mAya, kALa car3hane vego Avaje / guderuvarI proNa, kALU re DhAla ur3e Age phare / gUjara gAve gIta, kALU rI barachI mAMge aaNtdd'aa| taMga kasI taravAra, kALU re churiyAM camake vIjaLI re jodho jagamAla, nAnI vayaro baalkyo| huyo jodha asavAra, gayo khArIre khetmeN| bhArata karavA lAgo sUramo, dharatI ragata dhapAI / chaH mahInAro bhArata jhajhiyo, mAtho devI liidho| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 ] pariziSTa ke nIyAjIro mAtho cAMvar3a mALAmeM poyo / nIyAjI ghor3o UbaTA raMgamahalAMmeM Ave / satI ho to jAgajo niyArI bhAratI lIjo utAra / gaja motIr3A thALa, gar3harI gajarayAM AI / gajarayAM dekhe veSa nIyAjIre mAtho nhiiN| ke bhar3a bhAI coIsa, huyA ghur3ale asavAra / kai raNa bhArata mAciyo, khArIre DhAve pAsa / devI cAMvaDA khappara khANDo le uutrii| UtarI dhara badanorAMsU Aja bagar3AvatArI phojmeN| coIsArA mAthA kATa, jhaTa mALA phrlii| "gaNa gaNa mAthA tor3a, baiThI badanorAMrI DhALameM / deva nArAyaNa deva padhAriyA dasA bAvar3I, gAvo maMgalAcAra / vadhAvA gAvo parathInAtharA, gAvo maMgalAcAra / gajara kare bhAratI, ghaNI khamA nArAyaNa hIMde pAlaNe / pujArA kare bhAratI, zrI nArAyaNa hIMde pAlaNe / khArIrA bhomiyA thArI bhAratI, bhaderayA bherU thArI bhaartii| mAtAsarI po thAMrI AratI, badanorI cAMvaDA thAMrI AratI / khUmANA syAma thArI bhAratI, kALI kALakA thAMrI paartii| jogar3ArA dhaNI thAMrI AratI, bhUtyA sakyA thAMrI paartii| tetIsa karor3a devatA, thAMrI bolAM praartii| kaasiir| vAsI, ne bArA hI pujArA bolAM pAratI // 2 mahArAjA bahAdurasiMha kRta khyAla rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAnake pustakAlayameM kizanagar3ha mahArAjA bahAdurasiMha praNIta khyAla paraka eka navIna kRti hAlahI meM prApta huI hai / yaha kRti pustakAlaya rajisTara meM krama saMkhyA 13752 para aGkita hue guTakemeM likhita hai| khyAlake katipaya aMza pAThakoMkI jAnakArIke lie prakAzita kiye jAte haiN| * zrI gaNezAya namaH * atha dhyAla mahArAja vahAdurasiMhajI kRta likhyate Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa [ 105 rAga rAmakarI sutaDIne kAhI cheDo rUDA mahAne zrALasiyo ho Avai / driga himaiM mahArai pAgA chuvAvau yA naho bAta suhAvai // 1 hau lADIjI au kaI kisaDau subhAva / piya prAdhIna rahaiM kara jauDyA tauho bhauMha caDhAva // 2 rAga lalita uNIdA cho jI raatraa| vaiNa sthila aru naiNa jhakyA hI pAvai, laga baiThA parabhAtarA / palakAM pIka adhara phIkai raMga, rasa aLasAyA gAtarA / / 3 uraNIdA vaulo ghaNA dhUmai ch| jhapaka ujhaka mila lAlaca lubhAvai chai / ajaba chakaNakI jhUmai cha / uNIdI ASaDalyAM para ghUmai cha / lAlaca lagI jhamaka mila jhapakai / lAja dabI jhuki jhUmai chai / / 4 aAja huvau chai manarau bhAyau, rAja sahelI vhai guNa gAsyAM / / panA sAlagraha kuMvara pAMvaNA, phiracau dina kada pAsyAM // SusI janamarI mAMhi janama phala, kyAtaNo jitAsyAM / yAM kesarayAnai laDAya kara chakasyAM, aura chakAsyAM aura chakAsyAM // 52 navala saSIjI bhala AyA ho rAja / sA~jho kAja phula vINaNa pAyojI phala Aja / ihi vana phUlI sI phirata akelI tUM pAlI sAMvarI hai| sAMjhIkauM phUla garai DaurI haga phala mana bharai bhAvarI hai / / 53 rahai dauUM badana nihAra / phUlana syAMma saSI ita uta syAMmA sakumAra / latA kiranamaiM raha gaye ita uta sake kauMna nivAra / nAgariyA mile naina duhUnake vaDe Thagana ThagavAra // 54 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 ] pariziSTa panA mArujI prAjau jI pyArA pAvaraNA ho rAja / panA mArujI kAchI caDhajyoM kUdaraNe ho rAja | panA mArujI hAthe cAvaka sAvala sAja || panA mArU dhaNa thArI prolU karai ho rAja | panA mArU kiNanai kahA dukha jiyako prAja / panA mArujI meha vUjhA haraka hAtamai ho roja / / 62 mehalI lUMviyo rAja jaba jhaDa raMgarI maco / neha meharI bhUma bhUma maiM matavAlo mauja saco / iMdranIlamaNirai madhi nAyaka kuMdana reSa SacI / dharaNa dAmaNarokiyau ghaNa upamAM lacI kacI / / 71 * ho gorIjIrA bAlama sejhaDalI lubhAyA raMga rAtA hai / loyaNa jhuka jhuka ujhaka lajAtA hai / Si chaki chaki haraSAM [tA] Rs / ki deSi uThata chAtA dhukai rukaM madamAtA rai | kuMvara panA kiNa nahI bhAvau alasAtA musakAtA re || 76 mahArA prAlIjAjI thArI chavi bhAvai / madachaka rAga gavAtA mahalAM varachA thegA detA Avai // 80 hariyA vanaDA nehaDalA lagA / alabha lAbha dhana bhAga mAMna chaki vanaDokai cAva jagA // 81 gIta haiM jo ukta khyAla guTakeke pustakAkAra 6 patroM meM likhita hai| isameM kula 51 vibhinna rAga-rAganiyoM meM geya hai / sambhavataH lekhana meM khyAla apUrNa raha gayA hai| ukta khyAla rAjasthAnI bhASA meM gItinATyake vikAsako sUcita karane vAlA eka mahattvapUrNa udAharaNa hai, jisa para uttara mugalakAlIna kalAkA prabhAva pUrNarUpeNa prApta hotA hai / 3 vIramade sonIgarArI vAta sonagarA cauhAna kAnhaDade, vIramade aura rAgade nAmaka vIroMke viSayameM aneka sAhityika kRtiyA~ rAjasthAnI bhASAmeM upalabdha hotI haiM, jinameMse mahAkavi padmanAbha viracita kAvyagraMtha, kAnhaDade prabandhakA prakAzana rAjasthAna purAtana granthamAlA meM pratiSThAna dvArA pahile kiyA jA cukA hai aura vIramade sonIgarArI vAtakA prakAzana prastuta pustakameM Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parizisTa [ 107 kiyA jA rahA hai| rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura dvArA hAlahI meM prApta kie gae indragar3ha (koTA) ke sarasvatI-bhaMDArake hastalikhita granthoM meM eka cAraNa gIta saMgraha bhI hai jisameM ukta somogarA cauhAna vIroMke viSayameM bhI gIta aura dUhe likhe gaye haiN| pAThakoMkI jAnakArI aura saMdarbha hetu unako nIce uddhRta kiyA jA rahA hai gIta vIramade sonagarAko sara sela kaTArI paTe [peTa] na sakIyo, DarapIyo hara ahara duSa / phurata bhalo bIramade phuroyo, mAtho pIMDa biraNa parA mukha // pohopa paToLaM bIra pujIyo, deSa ke vairaja mAMhi dIvANa / ANIyAM pacho huvo aparATho, sudatAyI sobha badI suratANa / / raMgi kaivari na race ane rar3e. rAva prabhatAyI taNI ruSa / barabA kaji uThi sIsa badanI, muSa deSe phararIyo maSa / cha coka chatIsa pohorakI cheTI, bIra taha na biisriiyo| bADhIyA pacho bhalo bIramade, phaTi phaTi [phITa phoTa] kahe kamala pharIyo / / 523 gIta jaso sonagarAro juga cyAra parSe gA mujha jovatA, rAji kana rahatAM dIna rAti / Aji sahAra bicai upAme, junAM deva navI yA jAti / / pAhiva Ahi vajatai prANIyA, / so jANaM maiM diTha saha / kamaLA taNo kamala kahakaMtAM, kima milIyo yima vAta kahai / / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 ] pariziSTa maha rAmAyaNa sIsa lIyA ma, Apa Isa sakattisuM yema / jAya pANiyA sa tAhi tuM jANe, __ kahana ANiyA sajANa kema // utabaMga anaMta ANIyA AgeM, nAtha kaha sAMmhaLi nIya nAri / dIyaNahAra na mILIyo dujo, sIMgha samo bhUma[pa] tisyo saiMsAri // Apa taNeM triya taNoM prAparI, bhar3a bhaTanera par3ata bhAri / sIra vyahu~ vasiye sonaMgara, dIdhA muMDa baDai dAtAri / / 525 dahA vutabaMga araghaMga tA, baMdhe kaMTha lar3Iyo bayasa / joya aciraja jaisA nADuLA, nara hara nayasa // 1 rAMNaMgA rUNajhuNateha, roya AMgariga ramiyo nahI / pAya ber3I pahareha, bAjaMtI bANArauta / / 1 [2] tago na jANe tola. mUraSa macharIkAM tnno| kAraNi heka kubola, mAre kAya pApe mare // 2 [3] tagA tagAI jhiNi karai, bole moha samhAli / nAhara para rajapUtana, rekAra hI gAli // 3 [4] katha kabiyaNa sAcI kahai, rANigahabai samhAli / kAya kara ghAti kaTAriyAM, kAya paga prAMThI bAli // 4 [5] jamaDaDha kADhayA jAya, cUvatI ubhai cauhaTai / asara na ADA thAya, rANigaderA tAkiyAM / / 5 [6] sAMki kahiyo saratANa, yo kolAhaLa kAsa huvaM / sadi rIsAMNo rAMNa, kAya maMgala SaMbha mroddiyo|| 6 [7] ukta dUhoM meM se 2, 3, 4 aura 6 saMkhyaka dUhe mUla vArtA pA cuke haiM, zeSa 3 dUhe navIna haiM / saMgrahameM 524 saMkhyaka 'gIta rANagade sonagarAroM" zIrSakake aMtargata diyA gayA hai kintu yaha vAstabameM amarasiMha rAThaur3akA hai| gItako prathama paMkti "samhArI jema rANiga sonagare" honese lekhakako bhrama ho gayA hai| Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna purAtana granthamAlA prakAzita grantha saMskRtabhASAgrantha-1. pramANamaMjarI-tArkikacUr3AmaNi sarvadevAcArya, mUlya 6.00 / 2. yantrarAjaracA:-mahArAjA savAI jayasiMha, mUlya 1.75 / 3. maharSikulavaibhavam-sva0 zrImadhusudana aojhA, mUlya 1075 / 4. tarkasaMgraha-paM0 kSmAkalyANa, mUlya 3.00 / 5. kArakasambandhodyota-paM0 rabhasanandi, mUlya 1.75 / 6. vRttidIpikA-paM0 maunikRSNa, mUlya 2.00 / 7. zabdaratnapradIpa, mUlya 2.00 / 8. kRSNagIti-kavi somanAtha, mUlya 175 6. zRGgArar3ArAvalI-harSakavi, mUlya 2.75 10. cakrapANinijayamahAkAvya-paM0 lakSmIdharabhaTTa, mUlya 3.50 / 11. rAjavinoda-kavi udayarAja, mUlya 2.25 / 12. nRtta saMgraha, mUlya 1.75 / 13. mRtyaratnakoza, prathama bhAga-mahArANA kumbhakarNa, mUlya 3.75 / 14. uktiratnAkara-paM0 sAdhusundaragaNi, mUlya 4.75 / 15 durgApuSpAJjali-paM0 durgAprasAda dvivedI, "mUlya 4.25 / 16. karNakutUhala tathA kRSNalIlAmRta-bholAnAtha, mUlya 1.50 / 17. IzvaravilAsa mahAkAvya-zrIkRSNa bhaTTa, mUlya 11.50 / 18. padyamuktAvalI-kavikalAnidhi zrIkRSNabhaTTa, mUlya 400 / 16. rasadIrghikA-vidyArAma bhaTTa, mUlya 2.00 / 10. kAvyaprakAzasaGkata-bhaTTa somezvara, bhAga 1, mUlya 12.00, bhAga 2, mUlya 8.25 / 21. vasturalakoza, ajJAta kartRka, mUlya 4.00 / 22 dazakaNThavadham-paM. durgAprasAda dvivedii| mUlya 4.00 / rAjasthAnI aura hindI bhASA grantha-1. kAnhaDade prabandha-kavi padmanAbha, mUlya 12.25 / 2. kyAmakhAMrAsA-kavi jAna, mUlya 4.75 / 3. lAvArAsA-gopAladAna, mUlya 3.75 / 4. vAMkIdAsarI khyAta-mahAkavi bAMkIdAsa, mUlya 5.50 / 5. rAjasthAnI. sAhityasaMgraha, bhAga 1, mUlya 2.25 / 5. jugala-vilAsa-kavi pIthala, mUlya 1.75 / 7 kavIndrakalpalatA-kavIndrAcArya mUlya 2.00 15. bhagatamALa-cAraNa brahmadAsajI, mUlya 1.75 / / 6. rAjasthAna purAtattvAnveSaNa mandirake hastalikhita granthoM kI sUcI, bhAga 1, mUlya 7.50 / / 10. rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna ke hastalikhita granthoM kI sUcI, bhAga 2, mly| 12.00 / 11. muMhatA naiNasIrI khyAta, bhAga 1, mUlya 8.50 na.pai. / 12. raghuvarajasaprakAsa, kisanAjI Ar3hA, mUlya 8-25. n.pai.| 13. rAjasthAnI hastalikhita grantha sUcI, bhAga 1, mUlya 4.50 / 14. vIravANa, DhADhI bAdara kRta, mUlya 4.50 / 15 rAjasthAnI sAhitya saMgraha, bhAga 2, mUlya 2.75 / presoMma chapa rahe grantha saMskRta-bhAvA-bhrantha-1. tripurAbhAratIlaghustava-laghupaMDita / 2. shkunprdiip-laavnnyshrmaa| 3. karuNAmRtaprapA-Thakkura somezvara / 4. bAlazikSA vyAkaraNa-ThakkUra saMgrAmasiMha 5. padArtha ratnamaJjUSA-paM0 kRSNa mizra / 6. vasanta-vilAsa phAgu / 7. nRtyaratnakoza bhAga 2 / 8. nandopAkhyAna / 6. caandrvyaakrnn| 10. svayaMbhUchaMda-svayaMbhU kavi / 11. prAkRtAnaMda-kavi raghunAtha / 12. sugdhAvabodha Adi mauktika-saMgraha / 13. kavikaustubhapaM0 raghunAtha mnohr| 14. vRttajAtisamuccaya-kavi virhaa| 15. indraprasthaprabandha / 16. hammIramahAkAvyam-nayacandrasUri 17 Thakkara pheru racita rtnpriikssaadi| 18 bhavanezvarImahAstotra bhASya-kavi pdmnaabh| 16 sthuulbhdr-kaakaadi| 20 vAsavadattA-subandhu / 21 ghttkhpraadi| 22 bhuvanadIpaka-yAvanAcArya / / - rAjasthAnI aura hindIbhASA grantha-1. muMhatA naiNasIrI khyAta, bhAga 2-muMhatA naiNasI / 2. gorAvAdala padamiNI caUpaI-kavi hema ratana / 3. caMdravaMzAvalI-kavi motIrAma / 4 sajAna saMvata-kavi udyraam| 5. rAjasthAnI dUhA sNgrh| 6. rAjasthAna meM saMskRta sAhitya kI khoja-bhaNDArakara / 7 rAThor3ArI vNshaavlii| 8. sacitra rAjasthAnI bhASAsAhitya graMtha scii| 6. mIrAM ba da padAvalI 10. bagasIrAma aura anya vaartaaeN| 11 sUrajaprakAza-kaviyA karaNIdAna / 16 nehataraMga-budhasiha haadd'aa| 13 vidyAbhUSaNa grnthsuucii| ina graMthoMke atirikta aneka saMskRta, prAkRta, apabhraMza, prAcIna rAjasthAnI aura Jain EehindI bhASAmeM race gaye graMthoMkA saMzodhana aura sampAdana kiyA jA rahA hai|