Book Title: Laghvarhanniti
Author(s): Hemchandracharya, Ashokkumar Sinh
Publisher: Rashtriya Pandulipi Mission
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022029/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzikA -8 Prakashika - 8 / YY SAMRomanishad kalikAlasarvajJa AcArya hemacandra viracita laghvarhannIti (mUla evaM vRtti, pAThAntara, hindI anuvAda, pariziSTAdi sahita) sampAdaka azoka kumAra siMha lipi mizana rASTrIya pANDulipi TIHAR II vijJAnamupAsva / / CAM National Mission for Manuscripts Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhArata kI pANDulipi sampadA ke saMrakSaNa tathA usameM nihita jJAna ke pracAra evaM upayoga ke lie bhArata sarakAra ke saMskRti maMtrAlaya ne san 2003 meM rASTrIya pANDulipi maziAna kI sthApanA kii| mizana ne isa dAyitva ko aneka kAryakramoM ke tahata pUrA karane kA kArya Arambha kiyA hai| isI krama meM aprakAzita pANDulipiyoM ko prakAzikA nAmaka sIrIja ke antargata tIna rUpoM meM prakAzita kiyA jAtA hai| 1. pratilapi saMskaraNa (Facsimile editions) 2. AlocanAtmaka saMskaraNa (critical editions) 3. anuvAda evaM vyAkhyA sahita AlocanAtmaka saMskaraNa kalikAlasarvajJa mahAna jainAcArya zrI hemacandra (vi0 saM0 1145-1229) dvArA saMskRta meM praNIta evaM svopajJa vRtti yukta rAjanIti zAstra viSayaka laghvarhannIti ko bhogIlAla laheracanda bhAratIya saMskRti mandira, dillI tathA hemacandrAcArya jaina hastaprata bhaNDAra, pATaNa (gujarAta) meM upalabdha deza meM mAtra cAra hastalikhita pratiyoM ke AdhAra para pariziSToM sahita sampAdana evaM hindI anuvAda (mUla evaM vRtti) vidvajjagat ke samakSa prastuta hai| prastuta grantha kA zIrSaka laghvarhannIti hai| yaha kRti caulukya rAjA kumArapAla ke Agraha para pUrvaviracita, kintu samprati anupalabdha prAkRta bhASA nibaddha samAnaviSayaka vizAla grantha arhannIti zAstra se sAra grahaNa kara likhA gayA hai| isa kAraNa AcArya ne apanI isa kRti kA zIrSaka laghvarhannIti aura srota grantha ko vRhadarhannIti zIrSaka se ullikhita kiyA hai| Cover Image : Adhaidvipa Courtesy : Rajasthan Oriental Research Institute Jodhpur Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghvarhannIti Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Prakashika Series No. 8 * General Editor Dipti S. Tripathi Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalikAlasarvajJa AcArya hemacandra viracita laghvarhannIti (mUla evaM vRtti, pAThAntara, hindI anuvAda, pariziSTAdi sahita) anuvAdaka evaM sampAdaka azoka kumAra siMha vAmiti Nacional Minion for Marrots rASTrIya pANDulipi mizana nayI dillI tathA nyU bhAratIya buka kaoNraporezana nayI dillI Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka: rASTrIya pANDulipi mizana 11, mAnasiMha roDa, naI dillI -110 001 phona : 2338 3894; phaiksa : 2307 3387 E-mail: director.namami@nic.in www.namami.org saha-prakAzaka : nyU bhAratIya buka kaoNraporezana 208, dvitIya tala, prakAzadIpa bilDiMga, 4735/22, aMsArI roDa, dariyA-gaMja, naI dillI-110002 phona : 011-23280214, 011-23280209 E-mail : deepaknbbc@yahoo.in prathama saMskaraNa : 2013 (c) rASTrIya pANDulipi mizana ISBN: 978-93-80829-02-9 ISBN: 978-93-80829-17-3 mUlya : Rs. 350.00 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha bhAratIya paramparA meM aneka aise AcArya hue haiM jinhoMne apanI bahumukhI pratibhA evaM jJAna ke dvArA aneka viSaya kSetroM ko samRddha banAyA hai| aise hI AcAryoM kI paramparA meM AcArya hemacandra kA nAma agragaNya hai| bArahavIM zatAbdI meM gujarAta meM AvirbhUta hemacandra, jaina AcArya the lekina unakA kAma kisI mata kI paridhi meM sImita nahIM rhaa| unhoMne usa kAla meM pracalita vibhinna zAstroM ko apane lekhana se samRddha kiyaa| unake lekhana kI mahatI vizeSatA yaha hai ki unhoMne jo zAstra-grantha likhe una para svayaM vRtti kI racanA bhI kii| yaha vaiziSTya saMskRta evaM prAkRta sAhitya meM advitIya hai| vyAkaraNa ke kSetra meM siddhahemazabdAnuzAsana aSTAdhyAyo kI zailI meM likhA gayA ati prasiddha grantha hai| isake prathama sAta adhyAyoM meM saMskRta kA vyAkaraNa evaM AThaveM adhyAya meM prAkRta kA vyAkaraNa nibaddha haiN| isa grantha para laghuvRtti aura vRhadvRtti kI racanA bhI hemacandrAcArya ne kI hai| isI taraha koza kA nirmANa karane ke samaya abhidhAnacintAmaNi kI vRtti bhI AcArya ne svayaM likhI hai| kAvyazAstra evaM chandazAstra ke kSetra meM kAvyAnuzAsana aura chando'nuzAsana kI racanA karate hue bhI vaha vRtti likhanA nahIM bhuule| darzanazAstra aura yogazAstra meM unake do grantha pramANamImAMsA evaM yogazAstra suprasiddha haiN| isI krama meM rAjanItizAstra para laghvarhannIti nAmaka unakA grantha vRtti ke sAtha upalabdha hotA hai| zAstra lekhana meM vaividhya unake jJAna evaM maulika cintana kA sAkSAt pramANa hai| aisA nahIM hai ki hemacandrAcArya kevala zAstrIya granthoM kI racanA meM pravRtta hue apitu sRjanAtmaka sAhitya meM bhI unakI ullekhanIya kRtiyA~ haiN| saMskRta evaM prAkRta bhASAoM para unakA jo samAna adhikAra thA vaha donoM hI bhASAoM meM dyAzrayakAvya kI racanA ke dvArA unhoMne samAlocakoM ke samakSa upasthApita kiyaa| triSaSTizalAkApuruSacarita evaM sthavirAvalicarita unakI anya sAhityika kRtiyA~ haiN| unake cAra stotra grantha bhI upalabdha hote haiN| AcArya hemacandra ke bahuAyAmI vyaktitva kI pRSThabhUmi ko dhyAna meM rakhanA, unakI kRti ke mahattva kA mUlyAMkana karane ke lie Avazyaka hai| Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (vi) rAjanIti zAstra kA pratipAdana aneka nAmoM se saMskRta bhASA meM hotA rahA hai| ise daMDanIti, arthazAstra, zastravidyA, rAjyazAstra, rAjadharma, rAjanIti, nyAyazAstra, nItizAstra Adi nAmoM se bhI abhihita kiyA gayA hai| isameM sarvAdhika pracalita aura svIkRta nAma daMDanIti evaM arthazAstra haiN| paravartI AcAryoM ne nItizAstra aura nyAyazAstra zabdoM kA bhI prayoga kiyA hai| isa krama meM zukranIti kA nAma paryApta prasiddha hai| hemacandrAcArya ne prastuta racanA kA nAma ladhvarhannIti rkhaa| isako par3hane se aisA pratIta hotA hai ki isake pUrva prAkRta bhASA meM nibaddha nItizAstra kA koI vizAla grantha upalabdha rahA hogaa| usI grantha se sAra grahaNa kara AcArya ne laghvarhannIti kA praNayana kiyA hogaa| mUlagrantha kA unhoMne vRhadahannIti ke nAma se ullekha kiyA hai| yaha grantha abhI anupalabdha hai| jaina paramparA meM isa viSaya para upalabdha dUsarI kRti somadeva sUrI kA nItivAkyam hai| vaise to rAjanItika viSaya se sambaddha grantha hone ke kAraNa isa racanA meM rAjA ke guNoM kA varNana, yuddha ke prakAra, yuddha kI nIti, yuddha ke bheda Adi viSayoM kA varNana hai hI lekina usake atirikta vyavahAra adhikAra evaM prAyazcitta adhikAra ke mAdhyama se sAmAjika evaM naitika sandarbho ko bhI saMkalita kiyA gayA hai| nItisampanna rAjA prajA ke liye hitakArI aura samRddhi kA strota hotA hai to naitika mUlyoM kA pAlana karane vAlI prajA deza kI sudRDha, sarvAMgINa sukhazAnti kA AdhAra hotI hai| isalie laghvarhannIti meM cAra prakaraNoM meM ina samasta viSayoM ko samAhita kiyA gayA hai| laghvarhannIti kA cAra pANDulipiyoM ke AdhAra para DaoN0 azoka kumAra siMha ne suyogya sampAdana kiyA hai| nItizAstra ke kSetra meM bhAratIya cintana evaM tatsambandhI mUlyoM ko samajhane meM yaha grantha mahatvapUrNa siddha hogaa| isake dvArA bhAratIya rAjanItizAstra ke vikAsa ko samajhane meM bhI sahAyatA milegii| saMskRta sAhitya evaM nItizAstra ke adhyetAoM ke samakSa isa grantha ko prastuta karate hue rASTrIya pANDulipi mizana bhogIlAla lahera canda insTicyUTa kA AbhAra vyakta karatA hai jinake vittIya anudAna se sampAdana evaM anuvAda kI yaha pariyojanA pUrNa ho skii| aprakAzita pANDulipiyoM ko prakAza meM lAne ke lie mizana satat prayatnazIla hai evaM bhogIlAla lahera canda insTicyUTa jaisI sArasvata saMsthAoM se bhaviSya meM bhI sahayoga kI AzA rakhatA hai| isa grantha ke zIghra evaM surucipUrNa prakAzana meM nyU bhAratIya buka kaoNraporezana ke sarvesarvA zrI subhASa jaina ne jo tatparatA aura abhiruci dikhalAyI hai, vaha abhinandIya hai| AzA hai yaha grantha vidvAnoM evaM zodhachAtroM ke lie upayogI siddha hogaa| dillI dIpti zarmA tripAThI navavarSa 2013 nidezaka Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA kalikAla sarvajJa mahAna jainAcArya zrI hemacandra (vi0 saM0 1145 - 1229) dvArA saMskRta meM praNIta evaM svopajJa vRtti yukta rAjanIti zAstra viSayaka laghvarhannIti kA bhogIlAla laheracanda bhAratIya saMskRti maMdira, dillI tathA hemacandrAcArya jaina hastaprata bhaNDAra, pATaNa (gujarAta) meM upalabdha deza meM mAtra cAra hastalikhita pratiyoM ke AdhAra para pariziSToM sahita sampAdita rUpa va hindI anuvAda (mUla evaM vRtti) vidvajjagat ke samakSa prastuta hai / gujarAta ke dhandhUkA meM vi0 saMvat 1945 meM utpanna zrI hemacandra moDhavaMzIya cAciga seTha aura pAhinI kI santAna the| inakA bacapana kA nAma cAGgadeva thA / inakI dIkSA koTika gaNa meM, bajra zAkhA meM, candragaccha meM zrIdevacandrasUri ke samIpa vi0 saM0 1950 meM huii| inakA guru pradatta nAma somacandra thaa| dIkSA ke lagabhaga solaha varSa pazcAt hI vikrama saM0 1966 meM inheM AcArya pada pradAna kiyA gayA aura unakA nAma hemacandra rakha gyaa| apane agAdha evaM vyApaka jJAna ke kAraNa ve kalikAla sarvajJa nAma se prasiddha hue| gujarAta ke caulukya rAjAoM siddharAja jayasiMha evaM kumArapAla para inakA dUragAmI prabhAva pdd'aa| vizeSataH rAjA kumArapAla inako guru mAnate the / inake pratibodha se ukta rAjA ne sapta vyasana tyAga kiyA evaM amAri ghoSaNA ke sAtha aneka janahita ke kArya kiye| pUrva madhyakAla meM sAMskRtika utthAna meM inakA mahatI yogadAna rhaa| AcArya hemacandra aura rAjA kumArapAla kA jIvana caritra pUrva madhyakAlIna bhArata ke itihAsa meM advitIya sthAna rakhatA hai| kalikAlasarvajJa ne prabhUta sAhitya kA praNayana kiyA / vividha viSayoM para mUla kRtiyoM ke sAtha apavAdasvarUpa eka-do ko chor3akara saba para svopajJavRtti ke rUpa meM vizAla vyAkhyA sAhitya kI sarjanA bhI Apa ne kii| vyAkaraNa, koza, kAvyazAstra, chandazAstra, darzana, kAvyasAhitya, yoga, stuti evaM stotra, rAjanItizAstra jaise viSayoM para bahumUlya grantha Apane prasUta kiye| inakI kRtiyoM kI sUcI isa prakAra hai Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . (viii) (a) vyAkaraNa 1. siddhahemazabdAnuzAsana (1-7 adhyAya saMskRta vyAkaraNa) (8vA~ adhyAya prAkRta vyAkaraNa) svopajJavRtti - siddhahemalaghuvRtti siddhahemabRhavRtti (tattvaprakAzikA) siddhahemabRhannyAsa(zabdamahArNavanyAsa) - apUrNa siddhahemaprAkRtavRtti liGgAnuzAsana-saTIka uNAdigaNa-vivaraNa dhAtupArAyaNa-vivaraNa (ba) koza 2. abhidhAna-cintAmaNi svopajJavRtti- abhidhAna-cintAmaNi vRtti abhidhAna-cintAmaNi pariziSTa 3. anekArthaka koza 4. nighaNTukoza (vanaspati viSayaka) 5. dezInAmamAlA svopajJavRtti - dezInAmamAlA - vRtti (sa) kAvyazAstra 6. kAvyAnuzAsana svopajJavRtti - alaGkAra-cUDAmaNi vivekavRtti (da) chandazAstra __chando'nuzAsana svopajJavRtti chandazcUDAmaNivRtti (ya) darzanazAstra 8. pramANa-mImAMsA (apUrNa) Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ix) svopajJavRtti - vedAGkaza aparanAma dvijabadanacapeTA (ra) kAvyasAhitya 9. dvayAzrayakAvya (saMskRta dvayAzrayakAvya) (prAkRta dvayAzrayakAvya) 10. triSaSTizalAkApuruSacarita 11. pariziSTaparva aparanAma sthavirAvalicarita (la) yoga 12. yogazAstra - svopajJavRtti (va) stuti-stotra 13. vItarAgastotra 14. anyayogavyavacchedadvAtriMzikA 15. ayogavyavacchedadvAtriMzikA mahAdevastotra (za) rAjanItizAstra 17. laghvarhannIti - saMkSipta vRtti isake atirikta nimnalikhita kRtiyA~ va vyAkhyA sAhitya bhI AcArya hemacandra kI mAnI jAtI haiMkRtiyA~ 18. arhannAma samuccaya 19. nAbheya - nemidvisandhAna kAvya 20. nyAya balAbalasUtra vyAkhyA sAhitya - siddhahemamadhyamavRtti - siddhahemarahasyavRtti Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (x) - balAbalasUtra (bRhadvRtti) - bAlabhASA - vyAkaraNasUtravRtti laghvarhannItizAstra kA pratipAdya kalikAlasarvajJa AcArya hemacandra dvArA 918 saMskRta zlokoM meM viracita kRti laghvarhannIti cAra adhikAroM meM vargIkRta hai| isake cAroM adhikAroM kA zIrSaka 1. bhUmikA-bhUpAlaguNavarNana, 2. yuddha tathA daNDanIti, 3. vyavahAra adhikAra aura 4. prAyazcitta hai| yuddha tathA daNDanIti evaM vyavahAra adhikAra meM do aura zeSa do adhikAroM - bhUpAlaguNavarNana aura prAyazcita meM eka-eka prakaraNa hI hai| vyavahAra adhikAra unnIsa prakaraNoM meM vargIkRta hai| prathama prakaraNa meM vyavahAra mArga kA svarUpa aura isake aThAraha bhedoM kA varNana kiyA gayA hai| zeSa aThAraha prakaraNoM meM eka-eka viSaya kA varNana hai| vyavahAra mArga ke aThAraha bhedoM ke zIrSaka isa prakAra haiM - 1. RNAdAnasvarUpa, 2.sambhUyotthAna, 3. deyavidhi, 4. dAyabhAga, 5. sImA-vivAda, 6. vetanAdAna, 7. krayetarAnusantApa, 8. svAmibhRtyavivAda, 9. nikSepa, 10. asvAmivikraya, 11. vAkpAruSya, 12. samaya-vyatikrama, 13. parastrIgrahaNa, 14. dyUta, 15. stainya, 16. sAhasa, 17. daNDapAruSya aura 18. strii-purussdhrm| varNya-viSaya kI AvazyakatAnusAra AcArya hemacandra ne eka viSaya ke liye adhikatama 145 aura nyUnatama 12 zlokoM kA upayoga kiyA hai| isa dRSTi se dAyabhAga sarvAdhika vistRta (145 zloka) aura sambhUyotthAna- prakaraNa, samayavyatikrAntiprakaraNa aura dyUtaprakaraNa laghutama AkAra vAle haiN| inameM pratyeka meM zlokoM kI saMkhyA mAtra bAraha hai| laghvarhannIti ke prathama adhikAra 'bhUmikAbhUpAlAdiguNavarNana' kA Arambha maGgalAcaraNa, jisameM prathama tIrthaGgara bhagavAna RSabhadeva aura antima mahAvIra svAmI kI stuti hai tathA grantha-nirmANa kA prayojana, rAjagRha meM mahAvIra Agamana, mahAvIra ke samIpa rAjAzreNika kA Agamana, zreNika kA mahAvIra se prazna aura nItizAstra kI utpatti ke varNana rUpa grantha kI bhUmikA se kiyA gayA hai| isake bAda rAjA ke chattIsa guNa, rAjA ko nIti zikSA, rAjA ke pA~ca yajJa, rAjA ko prajApAlana kI zikSA, mantrI ke guNa, mantrI ko zikSA, rAjA aura mantrI ke guNavAna hone se rAjya ko hone vAle lAbha, acche senApati ke lakSaNa tathA senApati ko zikSA, dUta ke lakSaNa tathA rAjya ke adhikAriyoM ko sAmAnya zikSA kA nirUpaNa kiyA gayA hai| do prakaraNoM-yuddha evaM daNDanIti-meM vargIkRta dvitIya adhikAra ke prathama 'yuddha prakaraNa' kA Arambha jina ajitanAtha kI stuti se kiyA gayA hai| rAjA aura mantrI ke gupta mantraNA sthala, trividha nIti, SaD-aGga, caturvidha sAdhana, sAdhana-lakSaNa, Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (xi) yuddha-kAla meM dUta kA kArya, yuddha hetu prasthAna kA kAla, cAturmAsa meM yuddha - niSedha, yuddha ke samaya meM rAjA dvArA dhAraNa kiye jAne vAle upakaraNa, vyUha-racanA, senA - niveza ke liye upayukta sthala, zatru ke sammukha na Ane para rAjA kI kArya-yojanA, yuddha meM rAjA kA vyavahAra, sthala-vizeSa ke anurUpa zastra cayana, durga sthita zatru ke sAtha yuddha vidhi, vijayoparAnta vIroM ko upahAra aura vijaya ke pazcAt apane deza vApasa Ane kA varNana kiyA gayA hai| dvitIya adhikAra ke dvitIya 'daNDanItiprakaraNa' kA Arambha jina sambhavanAtha kI stuti se huA hai| jaina Agama varNita saptavidha daNDanIti, AropI ke viruddha vAdI kA abhiyoga prastuta na hone para bhI prajApAlana hetu daNDanIti ke prayoga kI prakriyA, aparAdha va dezakAla ke anurUpa daNDanIti kA prayoga, daNDanIti vizeSa svarUpa, anyAyapUrvaka kiye gaye daNDa se prApta dhana kA prajAhita meM upayoga, daNDa pradAna ke dasa sthAna, uttama daNDa ke lakSaNa, aparAdha ke anusAra daNDa aura adaNDanIya vyakti para prakAza DAlA gayA hai| tRtIya vyavahArAdhikAra ke Arambha meM bhagavAna abhinandananAtha kI stuti kI gaI hai| isameM kula unnIsa prakaraNa haiN| pahale vyavahArAdhikAra prakaraNa meM vyavahAra kA lakSaNa, isake dvividha aura aSTAdazavidha bheda, vAda ke ATha bheda, sabhA meM rAjA kA vyavahAra, vAdI ke dvArA pradatta Avedana kA svarUpa, Avedana kI yogyatA - ayogyatA kA nirNaya, pakSAbhAsayukta Avedana sunavAI ke ayogya, pakSAbhAsa ke prakAra evaM svarUpa, aneka viSaya yukta Avedana sunane kA niSedha, aneka viSaya yukta Avedana bhI sunane kI vizeSa sthitiyA~, adhikAra patra ke vinA svayaM ko svajana batAne para kAryavAhI Adi kA varNana hai| prativAdI se uttara mA~gane kI vidhi, uttara dene kI avadhi, vizeSa prakAra ke vAdoM meM uttara dene hetu samaya kA niSedha, sunane yogya uttara ke cAra rUpa, na sunane yogya paJcavidha uttara, nyAyAdhIza kA prativAdI ke dvArA diye gaye uttara ke viSaya meM vAdI ko sUcanA, paJcavidha pakSahInatA kA svarUpa, vAdI dvArA prativAdI ke uttara kI bAtoM kA khaNDana, prativAdI dvArA vAdI kI bAtoM kA punaH uttara, ukta cAroM patroM kA avalokana kara nyAyAdhIza evaM sabhAsadoM dvArA nirNaya karane kA nirdeza hai| tatpazcAt sabhAsadoM kA lakSaNa evaM saMkhyA, sAkSiyoM kA lakSaNa, sAkSiyoM ko zapatha dilAne se lAbha, sAkSiyoM ko mAnya evaM amAnya karane ke AdhAra, vAdiyoM ke sAkSya ke pazcAt prativAdiyoM kA sAkSya, AtmIya janoM ke sAkSya para Apatti, nyAyAdhIza evaM sabhAsadoM dvArA sabhI vaktavyoM para vicAra, asatya sAkSya dene vAle ko daNDa, donoM pakSoM ke sAkSiyoM ke asatya hone para rAjA kA karttavya, donoM pakSoM ke sAkSiyoM ke abhAva meM rAjA ke karttavya Adi ke nirdeza ke sAtha isa adhikAra ko samApta kiyA gayA hai| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (xii) 1. RNAdAna prakaraNa sAmAnyataH AvazyakatAnusAra RNa lenA, sUda denA, RNavyavahAra kA mUlasrota thaa| kauna sA RNa deya yA adeya hai, RNa dene va vasUla karane kI paddhati kyA hai? isa vyavasthA se sambandhita prakaraNa RNAdAna prakaraNa kahalAtA thA / tRtIya adhikAra ke isa prathama prakaraNa meM bhagavAna sumatinAtha kI stuti ke pazcAt RNa kA lakSaNa, RNakarttA kI arhatA aura RNa ke prayojana, RNa karttA se liyA jAne. vAlA prapatra, varNa-vizeSa hetu bhinna-bhinna byAja dara kA prAvadhAna, caturvidha byAja aura RNI dvArA dhana na lauTAne para rAjA se nivedana kA varNana hai| sAtha hI hiraNya-dhAnya-vastrAdi dharohara rakhane, dharohara rakhI gaI vastu ke corI hone kI sthiti, pitRkRta RNa kI putroM dvArA vApasI, niyata athavA aniyata dharohara, sthAvara evaM jaGgama dharohara, dhanI dvArA vinA RNa diye RNI se prapatra lenA, RNa kA byAja, dharohara rakhane para byAja kA dara, pazu, vastra Adi ko dharohara rakhanA, pitA kA deya putra dvArA vApasa na karane kI sthiti, svAmI ke kuTumbArtha dAsa kRta RNa kI vApasI Adi viSayoM para prakAza DAlA gayA hai| 2. sambhUyotthAna prakaraNa sambhUya kA artha saMyoga, utthAna kA artha unnati / jaba aneka jana yA vyApArI yA kalAkAra, zilpakAra evaM anya loga paraspara milakara yA sAjhedAra hokara kisI kArya ko karate the, taba use sambhUyotthAna kahate the / sahakArI AdhAra para kiyA gayA kArya bhI sambhUyotthAna kahalAtA thA / sambhUya utthAna meM pratyeka bhAgIdAra barAbara hotA hai| isa prakriyA se sambandhita vivAda evaM vyavadhAna ko sambhUya utthAna vyavahAra kahate the| isameM bhagavAna padmaprabhu kI stuti ke pazcAt, samavAya ke svarUpa aura sadasyoM ke hisse kI sthiti para prakAza DAlA gayA hai| 3. deya vidhi prakaraNa tRtIya deya prakaraNa meM bhagavAna supArzva kI stuti ke pazcAt deya vidhi ke do rUpa, chaH prakAra ke deya padArtha, solaha aura nava prakAra ke adeya tathA deya kA svarUpa varNita kiyA gayA hai| 4. dAya bhAga prakaraNa caturtha dAya bhAga prakaraNa meM bhagavAna candraprabha kI stuti ke bAda dAyabhAga kA svarUpa, pitAmaha kI sampatti meM bhAiyoM kA bhAga, pitA kI sampatti meM putroM kA bhAga, pitA kI sampatti meM putretara bhAgIdAroM kA nirNaya, mAtA-pitA kI sampatti meM mAtA-pitA kI icchA kI pramukhatA, pitA dvArA kRta bhAga ke amAnya hone kI sthitiyA~, sampatti meM jyeSTha bhAiyoM kA vizeSa adhikAra, pitA kI sampatti meM Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (xiii) kanyA-vivAha meM vyaya kA prAvadhAna, pitA ke maraNoparAnta mAtA kA bhAga, yugaliyA ke rUpa meM utpanna bAlakoM meM jyeSThatA, agrajA putrI se kaniSTha putra kI jyeSThatA, vidhavA kA adhikAra, vivAhitA putrI kI mRtyu ke pazcAt usakI sampatti ke svAmitva kA nirdhAraNa, vibhAjanoparAnta utpanna putra kA sampatti meM svAmitva, caturvarNa striyoM ke putra se utpanna bAlakoM,kA bhAga, nyAsI kA nAmAGkana,nyAsI kA doSayukta honA, vidhavA striyoM dvArA dattaka grahaNa kA niyama, dattaka grahaNa vidhi, jaina siddhAnta ke anusAra mAnya pramukha paJcavidha putra, jainetara paramparA meM mAnya aSTavidhaputroM kA lakSaNa, sampatti-prApti kI dRSTi se sambandhoM kI varIyatA, sadAcAriNI evaM durAcAriNI vidhavA kA sampatti meM bhAga, vidhavA kA sampatti meM bhAga, putrI ke dhana para adhikAra, dIkSA lene vAle kI sampatti para bhAiyoM kA adhikAra, dattaka kA viruddha honA, pitAmaha kI sampatti meM kuTumbiyoM kA adhikAra, aurasa mAtA va pitRvya (cAcA) kI sampatti kA svAmitva, sAsa tathA bahU kA adhikAra, vidhavA kI putrI ko sampatti kA svAmitva, anyagotriyoM ko sampatti kA adhikAra-niSedha, strI-dhana adhigrahaNa, dezakAla ke anurUpa bhAga kA vibhAjana Adi viSayoM para prakAza DAlA gayA hai| 5. sImA-vivAda sImA vivAda kA sambandha janapada, grAma, kheta yA gRha kI sImA se thaa| kSetra ke adhikAra ko lekara setu (bA~dha), kedAra (meMr3a) aura kheta kI sImA ke ghaTane-bar3hane ke vivAda ko kSetraja vivAda kahate the| sImA se prayojana do nagara, do grAma, do kheta evaM do gRhoM ke madhya evaM mArga ke kinAre par3ane vAlI usa rekhA, cihna, sthAna aura vastu se hotA thA jahA~ eka kA adhikAra samApta hokara dUsaroM kA prArambha hotA thaa| tAlAba, pula, jalapravAha ke sthAna ke nirdhAraNa kA vivAda sImA vivAda prakaraNa meM sammilita hotA thA isa prakaraNa meM bhagavAna puSpadanta kI stuti ke bAda sImA ke svarUpa, paJcavidha sImAyeM, SaDvidha sImA ke vivAda, sImA-vivAda para nyAyAdhIza kA kartavya, sImA para cihna banAnA, sImA-nirNaya hetu upayukta sAkSI, setu tathA kue~ kA sArvajanika prayoga Adi viSayoM kA varNana hai| 6. vetanAdAnasvarUpaprakaraNa bhRtyoM (naukaroM) ko vetana dene yA na dene ke viSaya vetanAdAna ke vyavahAra viSaya kahalAte the| isa prakaraNa ke Arambha meM bhagavAna zItalanAtha kI stuti kI gaI hai| paJcavidha sevakoM evaM paJcavidha dAsoM kA lakSaNa, dAsa ko mukta karane kI vidhi, dAsa ko dAsatva se mukta karavAne ke upAya, bhRtya ko vetana pradAna karane kI Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (xiv) vidhi, doSI bhRtya ko daNDa Adi viSayoM kA nirUpaNa isa prakaraNa meM kiyA gayA 7. krayetarAnusantApa prakaraNa isakA zAbdika vizleSaNa hai kraya - kharIdanA, itara arthAt kraya se bhinna vikraya - becanA, anuzaya - pazcAttApa krnaa| kraya-vikraya ke pazcAt pazcAttApa arthAt kraya ke bAda vastu lauTA denA, vikraya ke bAda vastu na denA, krayavikrayAnuzaya kahalAtA thaa| cala va acala donoM hI prakAra kI sampatti isa vivAda kA viSaya hotI thii| yadi grAhaka kisI vastu kA mUlya dekara, kraya karane ke bAda usa vastu ko lenA ThIka nahIM samajhatA, to usakA yaha AcaraNa krItAnuzaya kahalAtA thaa| yadi vyApArI kisI dravya yA paNya kA mUlya lekara vikraya kara dene ke bAda bhI kharIdadAra ko vaha dravya nahIM detA, to vikretA ke isa AcaraNa ko vikriya sampradAna kahate the| -~-~~~krayetarAnusantApa prakaraNa kA Arambha bhagavAna zreyAMsanAtha kI stuti se huA hai| isameM kraya aura vikraya kara kretA aura vikretA apane saudoM se kramazaH mUlya kI adhikatA aura nyUnatA tathA vastu se asantuSTa hokara pazcAttApa karate haiN| isase sambandhita vastu-parIkSA kI adhikatama avadhi, vastu vApasa karane kI vidhi, svarNa Adi dhAtuoM kI parIkSA jaise viSayoM para vicAra kiyA gayA hai| 8. svAmibhRtyavivAda prakaraNa pazusvAmI va pazu caravAhe ke madhya vivAda, svAmI va sevaka kA vivAda svAmibhRtyavivAda prakaraNa kI paridhi meM AtA thaa| isameM bhagavAna vAsupUjya kI stuti ke bAda dUsare ke khetoM ko hAni pahu~cAne vAle pazu mAlika ko daNDa, gopAlaka ko daNDa, gopAlaka kA karttavya, gopAlaka ko vRtti, cArAgAha kA prAvadhAna Adi viSayoM para prakAza DAlA gayA hai| 9. nikSepa prakaraNa nikSepa arthAt dharohara, upanidhi, amAnata aadi| manuSya zaGkArahita hokara, dUsare para vizvAsa kara, usake pAsa apanI vastu, dravya, dharohara ke rUpa meM rakhatA thaa| dharohara ke rUpa meM rakhI vastu nikSepa yA upanidhi kahalAtI thii| isa prakaraNa meM bhagavAna vimalanAtha kI stuti ke bAda nikSepa rakhane ke kAraNa, dhanavAn dvArA nikSepa vApasa na karanA, nikSepa kA naSTa honA, nikSepa kA haraNa karanA, sAkSiyoM kI yogyatA, sAkSiyoM ke prakAra, sAkSiyoM ke sAmAnya guNa Adi viSayoM para prakAza DAlA gayA hai| Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (xv) 10. asvAmivikraya prakaraNa sAmAnyataH dharohara meM rakhI yA curAI sampatti ko, vastu ke vAstavika svAmI ke parokSa meM vikraya karanA asvAmivikraya kahalAtA thaa| madrAGkita yA mudrArahita nikSepa, dUsare kI corI kI gaI vastu, utsava ke nimitta lI gaI vastu, kisI kI chUTI huI vastu yA pratibhUti ko gupta rUpa meM vikraya karanA asvAmivikraya mAnA gayA hai| dUsare ke dhana kA guptarUpa meM dAna denA bhI isI prakAra ke aparAdha kI zreNI meM mAnA jAtA thaa| isa prakaraNa meM bhagavAna anantanAtha kI stuti ke bAda svAmI kI AjJA ke vinA vikraya, alpa mUlya meM nirdhana se bahumUlya vastu lene kA daNDa, apanI AjJA ke vinA vikraya kI gaI vastu ko dUsare ke hAtha meM pAnA, vinA svAmitva vAle dhana kA upayoga jaise viSayoM kA varNana kiyA gayA hai| 11. vAkpAruSya prakaraNa ___ isa prakaraNa meM bhagavAna dharmanAtha kI stuti karate huye vAkpAruSya kA lakSaNa, prayoga meM na lAne vAle vacana, caturvarNa ke manuSyoM dvArA bhinna-bhinna vargoM ke sAtha kaTu vacana para daNDa, upadezaka ke adhikAra kA ullaGghana karane para daNDa, vikala aGga ko lakSyakara logoM ko kAnA, baharA, lUlA kahane vAle ko daNDa Adi viSayoM para prakAza DAlA gayA hai| 12. samaya-vyatikrAnti prakaraNa zreNiyoM, nigamoM va pUgoM ke niyama samaya yA saMvida rUpa haiN| manu, yAjJavalkya ne ise saMvida vyatikrama, bRhaspati ne samayAtikrama evaM kauTilya ne samyAnapAkarma Adi zIrSaka se isakA ullekha kiyA hai| niyata kI huI vyavasthA kA nAma saMvida yA samaya hai| usakA ullaGghana vyatikrama mAnA jAtA thaa| aneka logoM dvArA kisI viziSTa niyama yA rUr3hi yA paramparA ko svIkAra karanA saMvida hotA thaa| yaha paramparA dala ke sampUrNa sadasyoM ko ekatA ke sUtra meM bA~dhe rakhatI thii| inakA anukaraNa anivArya thaa| bArahaveM samaya-vyatikrAnti prakaraNa meM bhagavAna zAntinAtha kI stuti karate huye samayadharma kA lakSaNa, samayadharma ke ullaGghana para daNDa, sAdhAraNa dravya haraNa karane vAle ko daNDa, hitavAdiyoM kA vacana mAnane kI AvazyakatA para bala, sabhAmaNDala kA karttavya, samudAya ke hitacintakoM kA lakSaNa, pRthak-pRthak vyavasAyiyoM kA saMrakSaNa Adi viSayoM kA nirdeza kiyA gayA hai| 13. strIgraha prakaraNa kAmavAsanA ke vazIbhUta hokara kisI nArI kA para-puruSa ke sAtha saMyoga yA Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (xvi) puruSa kA nara-nArI ke sAtha milana strIsaMgraha kahalAtA thaa| nArI kI ora dekhakara ha~sanA, strI kA mukha cUmanA, strI-prApti kI kAmanA karanA, binA kAraNa strI kA sparza karanA Adi strIsaMgraha aparAdha mAnA jAtA thaa| isa prakaraNa meM bhagavAna kunthunAtha kI stuti karate huye vyabhicAra-aniyantraNa se rAjya ko hAni, parastrI ke sAtha rAjamArga meM vArtAlApa-doSa, brAhmaNI strI ke sAtha tIna vargoM ke puruSoM dvArA sambhoga para daNDa, kaI striyoM ke sAtha vArtAlApa kI adoSatA, bhinna-bhinna vargoM ke puruSoM aura striyoM meM paraspara sambandha para daNDa, strI-zarIra kI azucitA, para-strI-tyAga kA upadeza Adi viSayoM kA nirUpaNa hai| 14. dyUta prakaraNa dyUta ko sarvavyasanoM kA nAyaka batAyA gayA hai| jina aranAtha kI stuti ke bAda dyUta ke prakAra, dyUta-sthala kA svarUpa, dyUta meM jItane aura hArane vAle ke madhya vivAda, dyUta-sthala ke svAmI ke karttavya Adi viSayoM para prakAza DAlA gayA hai| 15. stainya prakaraNa paradravya-haraNa, parokSa yA pratyakSa, dina yA rAtri meM, jaba bhI hotA thA to ise steya kahate the| sote hue, asAvadhAnIvaza unmattAvasthA meM dhana kA apaharaNa ho jAnA bhI steya thaa| pandrahaveM stanya prakaraNa meM jina mallinAtha kI stuti ke bAda rAjadharma kA svarUpa, rAjadharma ke samyak pAlana se rAjA ko lAbha aura isake abhAva meM hAni, corI karane, svajanoM ke dharma-bhraSTa hone aura cora Adi ko Azraya dene para daNDa, aparAdha karane para doSI na gine jAne vAle vyakti Adi kA varNana kiyA gayA hai| 16. sAhasaprakaraNa sAhasa prakaraNa ke antargata lUTa, hatyA, DakaitI, balAtkAra jaise aparAdhoM kI gaNanA hotI thii| aisA karma jo dUsaroM ko utpIr3ita karane ke prayojana se kiyA jAye, sAhasa kahalAtA thaa| bala va hiMsA ke prayoga se kiyA gayA kArya sAhasa thaa| saba logoM ke sammukha bala ke abhidhAna se kiyA gayA apaharaNa sAhasa hotA thaa| isa prakaraNa meM bhagavAna muni suvrata kI stuti ke bAda sAhasa karma- aparAdha kA lakSaNa, aparAdha kI tIna koTiyoM-nyUna, madhyama aura uttama karma - kA svarUpa, aneka vidha sAhasa karma aura unake AcaraNa para daNDa, nakalI mApa-tola para daNDa, vaidya na hote hue bhI cikitsA, nakalI se asalI vastuoM ko badalanA Adi viSayoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| 17. daNDapAruSyaprakaraNa dUsare ke zarIra yA kisI aGga para Ayudha se prahAra karanA, zarIra para agni, Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (xvii) rAkha, dhUla, mala-mUtra pheMkanA, dUsaroM ko vikalAGga karanA, hiMsA karanA, lar3AI-jhagar3A, mArapITa, lAThI-rassI se pITanA, bA~dhanA, vana-upavana naSTa karanA, AtmahatyA karanA, pazu-pakSI kI hiMsA karanA, dUsaroM para DhelA pheMkanA yA kisI bhI prakAra pIr3A pahu~cAnA, patthara Adi pheMkanA daNDapAruSya kahalAtA thaa| yaha kRtya apane meM ghora aparAdha thaa| bhrUNa-hatyA evaM manuSya kI bali dene vAle ko bhI daNDapAruSya kA aparAdhI samajhA jAtA thaa| daNDa pAruSya prakaraNa meM bhagavAna naminAtha kI stuti ke bAda brAhmaNa tathA kSatriya Asana para baiThane para vaizya-zUdra ko, hatyA kA SaDayantra aura vastuoM ko naSTa karane vAle, durghaTanA karane para vAhana cAlaka ke daNDita na hone kI sthiti, vAhana cAlaka ke ajJAnI hone para doSI kauna aura vAhana durghaTanA se kSati hetu cAlaka ko milane vAle daNDa kA nirUpaNa hai| 18. strI-puruSa dharmaprakaraNa aThArahaveM strI-puruSa dharma prakaraNa meM bhagavAna nemanAtha kI stuti ke bAda mukhyataH strI dvArA pati ko devarUpa mAnane aura puruSa ko strI kA rakSaka hone kA nirdeza, RtuvatI strI kA dharma, puruSa kA karttavya santAnotpatti, parastrI-tyAga, strI dvArA kusaGga-tyAga, strI ke ekAkI gamana evaM strI-malotsarga hetu niSiddha sthaloM kA nirdeza hai| strI ke prati puruSa ke karttavyoM meM RtuvatI strI kA sparza-tyAga, puruSa ke liye rAtri-bhojana-niSedha, pA~ca sthitiyoM meM snAna kI AvazyakatA aura puruSa kA dina sambandhI karttavya nirUpita hai| 4. caturtha adhikAra ke ekamAtra prAyazcitta adhikAra meM bhagavAna pArzvanAtha kI stuti ke bAda mAtaGga Adi ke sparza sahita bhojana, aThAraha varNoM kA bhojana, brahmahatyAdi pApa, anya varNoM dvArA zUda ke sAtha anna-pAnI kA vyavahAra, mithyAdRSTi zUdroM dvArA sparzita bhojana, putrI, mAtA, cANDAlI ke sAtha sambhoga, jaghanya aparAdha karane vAloM kA anna-grahaNa, bhojana hetu varjita gotra meM bhojana, maleccha deza meM vAsa Adi karane vAloM ko apanI zuddhi hetu kyA prAyazcitta karanA cAhiye isakA nirdeza hai| laghvarhannIti ke prakaraNoM kA paurvAparya laghvarhannIti ke prakaraNoM kA krama-nirdhAraNa tArkika saGgati ke AdhAra para kiyA gayA hai aura vRtti meM AcArya hemacandra ne pratyeka prakaraNa ke Arambha meM isa tathya kA spaSTa zabdoM meM ullekha kiyA hai| bhUmikAbhUpAla- guNavarNana adhikAra ke Arambha meM kahA gayA hai - upayogI hone ke kAraNa grantha ke prArambha meM rAjA tathA mantrI ke guNoM ko sUcita kara una rAjA tathA mantrI kI hI kucha zikSAoM kA kathana kareMge - Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (xviii) tatrAdAvupayogitvAnnRpANAM mantriNAM gunnaaH| prakAzya ca tathA teSAmeva zikSAzca kaashcn||1-24|| dvitIya adhikAra ke Arambha meM kahA gayA hai rAjA kA pramukha karttavya nIti kA kriyAnvayana hai ataH usakA kathana kiyA jAtA hai - nItipravartanaM kRtyaM bhUpAlasya tducyte||2.1.2|| __ yuddha, daNDa tathA vyavahAra rUpa se nIti tIna prakAra kI kahI gaI hai| prathama nIti (yuddha) ko avasarAnukUla, madhya (daNDa) aura antima (vyavahAra) nIti ko nirantara prayoga meM lAnA caahie| rAjA kI nIti ke varNana meM sarvaprathama yuddhanIti kA varNana kiyA gayA hai| isake bAda daNDanItiprakaraNa aura anta meM vyavahAranIti kA pratipAdana kiyA gayA hai| vyavahAranIti ke sabhI aThAraha prakaraNoM ke Arambha meM usake usa krama para pratipAdana kA aucitya batAyA gayA hai| vyavahAravidhi ke prathama prakaraNa ke bAda ullekha hai ki pUrva prakaraNa meM RNAdAna ke viSaya meM kahA gyaa| RNa se upalabdha dhana kA aneka loga milakara vyavahAra Adi karate haiM, ataH sambhUyotthAna kI racanA kI jAtI hai| sambhUyotthAna meM koI sAdhAraNa dravya kA dAna bhI karatA hai isalie deyAdeyavyavasthA kA nirUpaNa karane ke lie aba deyavidhi kI vyAkhyA kI jAtI hai| deyavidhi meM adeya sAdhAraNa dravya ke vyaya ke kAraNa utpanna kalaha meM bhAiyoM kA paraspara dAya bhAga ho isalie aba usakA vicAra kiyA jAtA hai| dAyabhAga ke kAraNa bhAiyoM meM sImA-vivAda hotA hai ataH usake nirNaya ke viSaya meM kahA jAtA hai| sImA-vivAda meM bhRtyoM kI bhI AvazyakatA par3atI hai ataH isa prakaraNa meM unakA tathA unake vetanAdi kA svarUpa varNita kiyA jAtA hai| naukarayakta svAmI naukara ke mAdhyama se athavA svayaM kraya-vikraya bhI karatA hai jisameM vastu-parIkSA ke vinA kraya-vikraya se utpanna duHkha yA pazcAttApa bhI hotA hai isalie vyApAra se sambandhita pazcAttApa kA svarUpa varNita kiyA jAtA hai| ___ pUrva prakaraNa meM kraya aura vikraya kI jAne vAlI vastu kI parIkSA kI samayamaryAdA kA kathana kiyA gayA hai| parakha kara kharIde gaye pazuoM meM gAya-bhaiMsa Adi bhI hote haiM, unako carAne ke lie niyukta sevakoM ke doSa ke kAraNa vivAda hotA hai ataH usakA varNana kiyA jAtA hai| sevaka ke doSa se svAmI kI hAni kA nirdeza kiyA gayA usase duHkhI koI bhI svAmI byAja ke lAbha ke lie athavA dhana kI rakSA ke lie apane dhana kA kucha aMza nyAsa rakhakara nirvAha karatA hai| ataH nikSepa ke bhedoM kA yahA~ varNana kiyA jAtA hai| dharohara rakhe gaye dhana ko koI bhI lobhI svAmI kI AjJA ke binA bhI vikraya karatA hai isalie usakA varNana kiyA jAtA Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (xix) hai| svAmI kI AjJA ke vinA vastu-vikraya meM vacana kI kaThoratA hotI hai ataH usakA varNana yahA~ pratipAdita kiyA jAtA hai| vANI kI kaThoratA meM krodha Adi Aveza ke vaza niyama kA atikramaNa bhI sambhava hai ataH usa (samayavyatikrAnti) kA svarUpa varNita kiyA jAtA hai| samayavyatikrAnti meM strIgraha Adi doSa utpanna hote haiM isalie yahA~ strIgrahadoSa kA vyAkhyAna kiyA jAtA hai| strIgraha doSa ke sAtha dyUta kA sAhacarya hone se aba cUta kA varNana kiyA jAtA hai| dyUta meM hArA huA koI bhI corI kA AcaraNa karatA hai| isalie vyasana kI samAnatA se aba stainya-varNana kA adhikAra kahA jAtA hai| stainyadaNDa se sambandhita hone se sAhasadaNDa kA kathana kiyA jAtA hai| sAhasa daNDa ke sAtha sAhacarya ke kAraNa daNDapAruSya kA nirUpaNa kiyA jAtA hai| daNDa sadA dharma kI rakSA ke lie hotA hai isalie aba strI-puruSa ke dharma kI prarUpaNA kI jAtI hai| pUrva adhikAra ke antima prakaraNa meM strI-puruSa dharma kA nirUpaNa kiyA gyaa| strI-puruSa dharma ke mArga se vicalita hone para prAyazcitta kI AvazyakatA hone se laukika prAyazcitta jo laukika vyavahAra ke sAdhana jAti dvArA pradatta daNDanIti ke rUpa meM hone se nIti se sambandha hone ke kAraNa isa adhikAra meM prAyazcitta kA varNana kiyA jAtA hai| laghvarhannIti ke sampAdana meM prayukta pANDulipiyA~ ___ laghvarhannIti ke isa AlocanAtmaka saMskaraNa ke sampAdana meM AdhArabhUta kAgaja kI cAra hastapratoM kA vivaraNa isa prakAra hai (1) bha 1 bhogIlAla laheracanda saMskRti vidyAmandira, dillI ke hastaprata bhaNDAra meM upalabdha laghu-arhannIti kI isa hastaprata kA kramAGka 3145 hai| isameM 40 patra haiM / isakI lambAI 22.5 se. mI. aura caur3AI 11 se. mI. hai| isameM pratyeka pRSTha para 16 paMktiyA~ haiN| hastaprata kA lekhana kAla aGkita nahIM hai| pratilipi saMvat 1947 (san 1890) meM kI gaI hai| (2) bha 2 bhogIlAla laheracanda ke hastaprata bhaNDAra meM hI upalabdha isa hastaprata kA kramAGka 3165 hai| isameM 31 patra haiN| isakI lambAI 20.5 se. mI. aura caur3AI 9.5 se.mI. hai| isameM bhI pratyeka pRSTha para 16 paMktiyA~ haiN| isa hastaprata kA bhI lekhana kAla aGkita nahIM hai| pratilipi saMvat 1946 (san 1889) meM kI gaI hai| (3) pa 1 pATana (gujarAta) ke zrI hemacandrAcArya jaina jJAnamandira meM upalabdha isa hastaprata kA kramAGka 2569 hai| isameM 33 patra haiN| isakI lambAI 23.5 se. mI. aura caur3AI 9.5 se.mI. hai / isameM pratyeka pRSTha para 16 paMktiyA~ haiN| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (xx) (4) pa 2 pATana (gujarAta) ke zrI hemacandrAcArya jaina jJAnamandira meM upalabdha isa hastaprata kA kramAGka 18793 hai| isameM 36 patra haiN| isakI lambAI 21.5 se. mI. aura caur3AI 10 se.mI. hai| isameM pratyeka pRSTha para 15 paMktiyA~ haiN| isa hastaprata kA bhI lekhana kAla aGkita nahIM hai| pratilipi saMvat 1948 (san 1891) meM gujarAvAlA ke brAhmaNa belIrAma dvArA kI gaI hai| laghvarhannItizAstra kA AlocanAtmaka sampAdana laghvarhannItizAstra kI hastapratoM meM kucha aise saMyukta vyaJjanoM kA dvitva prayoga upalabdha hotA hai sAmAnyatayA jinake prayoga meM prAyaH dvitva kA abhAva hotA hai| sambhavataH maharSi pANini ke sUtra 'acorahAbhyAM dve' 8-4-46 ke anusAra jisaprakAra arkaH, markaH, brahmamA meM acaH parAbhyAM rephahakArAbhyAM parasya yarodve vA staH (vRtti) arthAt ac re para jo repha aura hakAra unase para jo yar usako vikalpa se dvitva hotA hai| laghvarhannIti kI hastapratoM meM upalabdha aise kucha zabdoM kI sUcI isa prakAra hai - parva (1-6), dharma (1-15), marma (1-18), karma (1-30), AyryaiH (1-21), kAryaM (1-89), pUrvaM (2-12), durge (2-14), paryanta (2-18), sarvathA (2-46) aadi| prastuta saMskaraNa meM isa prakAra ke zabdoM kA dvitvarahita pATha grahaNa kiyA gayA hai| laghvarhannIti kA vaiziSTya prastuta grantha kA zIrSaka laghvarhannIti hai| yaha kRti caulukya rAjA kumArapAla ke Agraha para pUrvaviracita kintu samprati anupalabdha prAkRta bhASA nibaddha samAna viSayaka vizAla grantha arhannIti zAstra se sAra grahaNa kara likhA gayA hai| isa kAraNa AcArya ne apanI isa kRti kA zIrSaka laghvarhannIti aura srota grantha ko bRhadahannIti zIrSaka se ullikhita kiyA hai| vastutaH rAjanItizAstra viSayaka arhannIti zIrSaka anya koI grantha upalabdha nahIM hai| jaina paramparA meM isa viSaya para anya upalabdha kRti somadevasUri viracita nItivAkyAmRtam (992 I0) hai| vidvAnoM ne rAjanIti zAstra ke jJApaka zabdoM para vicAra kiyA hai| sAmAnya rUpa se rAjya-kArya tathA rAja- siddhAntoM kA varNana karane vAle grantha daNDanIti aura arthazAstra kahalAte the| uzanas ne isa viSayaka apane grantha kA nAma daNDanIti aura bRhaspati ne arthazAstra rakhA thaa| viSNupurANa meM bhI aThAraha vidyAoM kI sUcI meM arthazAstra kA ullekha hai| (prAcIna bhAratIya rAjazAstra kI avadhAraNA aura mahattva, (zivasvarUpa sahAya, motI lAla banArasI dAsa, dillI 2005, pR. 5) / manu ne bhI ise daNDanIti kahA hai (manusmRti 7.31) / Apastamba Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (xxi) dharmasUtra meM rAjadharma kahA gayA hai (ApastambadharmasUtra 2.9.25.1) / kauTilya ne bhI ise arthazAstra nAma diyA hai| chAndogya upaniSad meM rAjya kI zAsana vyavasthA ke liye kSatravidyA zabda kA prayoga kiyA hai| (chAndogya upaniSad 7.1.2, 7.2.1, 7. 7.1) (zivasvarUpa sahAya, motI lAla banArasI dAsa, dillI 2005, pR. 5) / mahAbhArata meM rAjanIti ko arthazAstra, rAjazAstra, daNDanIti (zAntiparva 59.78) aura rAjadharma ( zAntiparva 56.58, 58.31) kahA gayA hai| IsvI zatAbdI se rAjazAstra ke jina granthoM kA sRjana huA ve prAyaH nayazAstra athavA nItizAstra kahalAye / kAmandaka ne apanI padyamaya kRti ko nItisAra kahA hai / paJcatantra nAmaka grantha meM rAjanIti zAstra kA nAma nayazAstra diyA gayA hai (gopAla, DaoN. lallana jI, prAcIna rAjanItika vicAradhArA, vizva vidyAlaya prakAzana, vArANasI 1999, pR. 11) / purANoM meM rAjazAstra ko kaI saMjJAoM se abhihita kiyA gayA hai, yathA, rAjadharma (agnipurANa, adhyAya 239 kA nAma rAjadharma hai|), rAjanIti (agnipurANa, adhyAya 242 kA nAma rAjanIti hai / ) daNDanIti (vAyupurANa, 57.82) tathA arthazAstra (matsyapurANa 215.13) / uttaravartI granthakAroM meM caNDezvara (1315 I0) ne apanI pustaka kA nAma rAjanItiratnAkara rakhA hai| devabhaTTa (1300I0) kI smRticandrikA kA rAjanItikANDa hai / (gopAla, DaoN. lallana jI, prAcIna rAjanItika vicAra-dhArA, vizva vidyAlaya prakAzana, vArANasI 1999, pR.11) rAjanIti zAstra ke praNetA AcArya hemacandra ne laghvarhannIti meM prathama tIrthaGkara bhagavAna RSabhadeva ko rAjAoM ke nItimArga kA praNetA batAyA hai tato jagAda bhagavAn zRNu bho magadhezvara ! | kAle'sminnAdimo bhUpa Rssbho'bhuujjineshvrH||1-13|| sa eva kalpadrumaphale kSINe kaalprbhaavtH| bhAratAn duHkhitAn dRSTvA klichdmpraaynnaan||1-14|| kAruNyAdyugmajAtAnAM chitvA dharmaM purAtanam / varNAzramavibhAgaM vai tatsaMskAravidhiM punaH // 1- 15 // kRSivANijyazilpAdivyavahAravidhiM tthaa| nItimArgaM ca bhUpAnAM purapaTTanasaMsthitim // 1- 16 // vidyAH sarvAH kriyAH sarvAH aihikAmuSmikA api / prAduzcakAra bhagavAn lokAnAM hitkaamyyaa||1-17|| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (xxii) arthAt bhagavAn bole he magadharAja ! suno isa yuga meM Adi jinezvara bhagavAn RSabhadeva prathama rAjA hue| kAla ke prabhAva se kalpavRkSa ke phala ke kSINa ho jAne para kalikAla ke kapaTa ke vazIbhUta bharata kI prajA ko duHkhI dekhakara karuNAvaza yugaliyoM (yugma rUpa meM utpanna) ke purAtana dharma kA bhedana kara saMskAravidhi sahita varNa aura Azrama (do prakAra) ke vibhAga tathA kRSi, vANijya, zilpa Adi, vyavahAra vidhi tathA rAjAoM kA nIti mArga, pura tathA nagaroM kI vyavasthA, laukikapAralaukika sabhI vidyAyeM, sabhI kriyAyeM, bhagavAn (RSabhadeva) ne logoM ke hita kI kAmanA ke lie pravartita kiyaa| mahAbhArata meM kahA gayA hai ki prArambha meM brahmA jI ne usa samaya phailI huI arAjakatA kA anta karake samAja vyavasthA punaH sthApita karane ke bAda eka lAkha zlokoM meM vizAla rAjyazAstra kI racanA kii| ise kramazaH ziva, vizAlAkSa, indra, bRhaspati yA zukra ne saMkSepa kiyaa| (mahAbhArata, zAntiparva 57, 58) / kauTilya ke arthazAstra meM bhI aneka sthaloM meM vizAlAkSa, indra (bahudanta), bRhaspati, zukra, manu, bhAradvAja aura gauraziras kA ullekha karake inake mantavyoM para vicAra kiyA gayA hai| inake atirikta arthazAstra meM parAzara, pizuna, kauNapadanta, vAtavyAdhi, ghoTamukha, kAtyAyana aura cArAyaNa Adi rAjyazAstra ke praNetAoM kA bhI ullekha hai| isaprakAra bhagavAn RSabhadeva ko spaSTarUpa se rAjyazAstra kA praNetA batAnA laghvarhannIti kI apanI vizeSatA hai| laghvarhannIti kA srota kumArapAlakSmApAlAgraheNa puurvnirmitaat| arhannItyabhidhAt zAstrAtsAramuddhRtya kinycn||1.6|| AcArya hemacandra ne kahA hai ki caulukya rAjA kumArapAla ke Agraha se pUrva viracita 'arhannIti' nAmaka zAstra se kucha sAra uddhRta kara nizcaya hI rAjA aura prajA ke kalyANa ke lie zIghratA se smaraNa meM Ane vAle tathA saralatA se jJAna hone vAle uttama zAstra laghu-arhannIti kI racanA karatA huuN| AcArya ne kaI sthaloM para vRtti meM yaduktaM bRhadahannItau kahakara gAthAyeM aura gadyAMza uddhRta kiye haiN| yaha prAkRta bhASA-nibaddha bRhadahannIti ke astitva ke sambaddha meM puSTa pramANa mAnA jA sakatA hai| laghvarhannIti kI vRtti meM upalabdha kucha uddharaNa isa prakAra haiM - rogAureNa diNNaM jaM dANaM mukkhdhmmkjjss| tassa ya maraNevi suo juggocciyaM taM dhaNaM daauN||3.4.9|| kisivANijjapasUhiM jaM lAho havai tassa dasamassaM dAvei nivo bhiccaM aNicchie vejjaNe tss|1|-3.7.18 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (xxiii) hANI Nahu suvaNeamIe paladuggaM bhave rye| taMvassa paJca lohe dasa sIse atthyisygN||1||3.8.9 hiyavAissaya vayaNaM jo nahu maNai tiduvitavyUhe so hoi daNDaNijjopaDhamadameNaM khunnicvNpi|1|3.13.7|| laghvarhannIti ke cAroM adhikAroM meM se tRtIya vyavahAra adhikAra ke aThAraha prakaraNoM ke zIrSakoM para vicAra karane para hama pAte haiM ki aparAdha ko aThAraha prakAroM meM vargIkRta karane kI paramparA vidvAnoM ke anusAra sarvaprathama manu ne Arambha kI thii| sampUrNa aparAdhoM ko manu ne aThAraha vibhAgoM meM sameTa kara vyavahAra paddhati ko naI dizA dI hai| ve hI prathama vyavasthAkAra, nyAyavid evaM vidhijJa the jinhoMne sUkSma cetanA ke AdhAra para apanI painI va vivecanApUrNa dRSTi se RgvedakAla se lekara apane pUrvavartIkAla taka vizRMkhalita vyavahAra paddhati ko vyavasthita kiyA hai| manu ke bAda ke smRtikAroM tathA arthazAstra ke racayitA kauTilya ne bhI aparAdha kA vargIkaraNa, manu dvArA nirdezita AdhAra para hI kiyA hai| yadyapi aneka sthaloM para bhinnatA dRSTigata hotI hai to bhI rUparekhA, mAnadaNDa, vyavahArapraNAlI, manu ke anurUpa hI hai| aneka vyavahAra zIrSakoM meM parivartana evaM kucha bhinnatA avazya huI hai, parantu unakA mUla manu ke siddhAntoM meM hI AdhArita hai| kAla parivartana ke prabhAva se aparAdha-sUciyoM meM parivartana avazya huaa| aparAdha varIyatA bhI vibhinna kAloM meM badalatI rahI thii| ___ manu ne vyavahAra-paddhati meM 18 prakAra ke vyavahAroM kA ullekha kiyA hai| yAjJavalkya ne bIsa prakAra ke vyavahAroM ko darzAyA hai| unhoMne ayupetyA- zuzrUSA evaM prakIrNaka nAma se do atirikta vyavahAroM kA ullekha kiyA hai| nArada ne 18, bRhaspati ne 19 prakAra ke vyavahAra varga meM prakIrNaka vyavahAra paddhati adhyAya ko sammilita kiyA hai| yahI sthiti kauTilya kI bhI hai| smRtikAroM ne manu dvArA pratipAdita vyavahAra vargIkaraNa ko jyoM kA tyoM yA nyUna parivartana ke sAtha svIkAra kara liyA hai| smRtikAroM kI vyavahAra sUciyoM se spaSTa hai ki pratyeka smRtikAra ke yuga meM aparAdhoM kI jyeSThatA va gurutA parivartanazIla rahI hai| samaya va paristhitiyoM ke kAraNa sAmAjika parivartana kA sIdhA prabhAva vyavahAroM ke krama para par3atA thaa| RNa aura nikSepa ko chor3akara smRtikAroM ne apanI-apanI aparAdha yA vyavahAra sUcI ko badalA hai| manu ne tIsare sthAna para asvAmivikraya ko rakhA, to yAjJavalkya ne dAyavibhAga, nArada ne sambhUyasamutthAna, bRhaspati ne adeyAhya (dattApradAni) ko tIsare sthAna para rakhA hai| sampUrNa smRtikAroM ke vyavahAra vivaraNa isa parivartana se Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (xxiv) prabhAvita haiN| vAkpAruSya, daNDapAruSya, steya, sAhasa, strIsaMgraha jaise vivAdoM ke sUcIsthala parivartana meM gauNatA avazya rahI hai| kucha sthaloM para bhinnatA bhI spaSTa hai| udAharaNataH manu dvArA ullikhita svAmipAlavivAda ko nArada aura bRhaspati ne, strIsaMgrahaNa va steya ko nArada ne, abhyuyetyAzuzrUSA va prakIrNaka ko manu ne apanI vyavahAra paddhatisUciyoM meM sammilita nahIM kiyA hai| pramukha smRtikAroM kI yaha bhinnatA agrima tAlikA se spaSTa ho jAtI hai-(dekhe pR0 xiii) manu, yAjJavalkya tathA nArada Adi smRtikAroM ko chor3akara anya smRtikAroM ne atipApa, mahApApa (arthAt aparAdha, upa-aparAdha, ati aparAdha, mahAparAdha) Adi vargIkaraNa kiyA hai| caturtha prAyazcitta adhikAra kA ullekha karate hue vibhinna prakAra ke aparAdhoM kI gaNanA kI hai| aneka smRtikAroM ne aparAdhoM ko apanI smRtiyoM meM vikIrNa kara diyA hai| aparAdhoM para sAmAjika zakti ke prabhAva ne AparAdhikastara meM parivartana kiyA hai| isameM varNa kI pradhAnatA ko varIyatA milI hai| udAharaNataH brAhmaNa dvArA ghaTita kriyA ko gauNa aura zUdra dvArA ghaTita vahI kriyA zUdra kA mahAparAdha banatI thii| upavAsAzca paJcAzadekabhaktAstathaiva c| paJcaiva tIrthayAtrAzca tathA sdhrmivtslaaH||3|| paJcapUjA jinAnAM ca shaantikaapaussttikaadyH| saGghabhaktirguraubhaktirdAnAni ca ythaavidhi||4|| jinopavItasaMskArastathA kozasya vrddhnm| jinajJAnauSadhAdInAM tathA ca jnyaatibhojnm||5|| iti kRtvA tathA snAtvA tIrthamRtsAjalena c| sarvauSadhivimizreNa zuddho jAyeta maanvH||6|| anyathA jJAtibAhyatvAnnopavezyaH svpNktissu| sahabhojyo'pi tena syAttulyo jnyaatibhisskRtH||7|| uparokta prAyazcitta meM aparAdha kI zuddhi hetu ekAzanA, sAdharmika vAtsalya, jinapUjA, saGghabhakti Adi kA samAveza jaina mAnyatA ke anurUpa hai| prajA-pAlana ___ rAjA kA sarvopari karttavya - AcArya hemacandra ne rAjA ke sadguNoM aura karttavya kI carcA karate huye prajApAlana ko rAjA kA parama dharma batAyA hai Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama. 1. 2. 3. 4. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. manu RNAdAna nikSepa asvAmivikraya sambhUyasamutthAna dattasyAnapAkarma vetanAdAna saMvidavyatikrama krayavikrayAnuzaya svAmipAlavivAda sImAvivAda vAkpAruSya daNDapAruSya steya sAhasa strIsaMgrahaNa strIpuMdharma vibhAga ( dAyabhAga ) dyUtasamAhvaya yAjJavalvaya 1. RNAdAna 2. upanidhi 3. asvAmivi0 17. sambhUyasamu0 7. dattApradAnika 11. vetanAdAna 10. saMvidavyati. 8. krItAnuzaya 16. vikrIyasaMpradAna0 5. svAmipAlavivAda 4. sImAvivAda 13. vAkyapAru. 14. daMDapAruSya 18. steya 15. sAhasa 19. strIsaMgrahaNa 3. dAyavibhAga 12. dyUtasamA. 9. abhyutyA 20. prakIrNaka bRhaspati 1. kusIda (RNa) 2. nidhi 8. asvAmivi0 4. sambhUyotthAna 3. adeyAdya 5. bhRtyadAna 10. saMmivAtikrama 9. saMmivavikrayA. 11. kSetravivAda 16. vAkyapAru. 16. daMDapAruSya 12. steya 14. sAhasa (vadha) 18. strIsaMgrahaNa : 12. strIpusayoga 13. dAyabhAga nArada 1. RNAdAna 2. nikSepa 7. asvAmivi. 3. sambhUyatthAna 4. dAyabhAga, 4. dattApradA. 5. sImAvivAda 6. vetanasyAnapAkarma 6. vetanAdAna 10. samasyAnapA 9. krItAnuzaya 8. vikrIyasampradAna 7. bhUvAda 16. vAkyapAru. 16. daMDapAruSya 12. steya 17. vadha 18. strIsaMgrahaNa 11. + hema 1. RNAdAna 2. sambhUyotthAna 3. deyavidhi, 13. dAyabhAga 17. dyUtasamAhaya 14. akSadevana 18. prakIrNaka 5. abhyupretyAzuzrUSA 6. azuzrUSA 19. prakIrNaka 7. krayetarAnusa0 8. svAmibhRtyavi0 9. nikSepa 10. asvAmivi0 11. vAkpAruSya 12. maryAdAvyatikrama, 13. strI-saMgraha 14. dyUta-vivAda 15. stainyaprakaraNa 16. sAhasa, 17. daNDa pAruSya 18 strI-puruSadharma (xxv) Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (xxvi) nRpateH paramo dharmaH svaprajApAlanaM sadA / -3.16.2 jisa prakAra gAya apane bachar3e kA pAlana karatI hai usI prakAra prItipUrvaka rAjA ko bhI apanI prajA kA pAlana karanA cAhie - gaurvatsamiva bhUpo'pi prItyA svAH pAlayetprajAH / -3.3.11 rAjA ke liye AcArya kA upadeza hai ki vaha sajjana puruSoM kA pAlana karatA huA evaM duSToM kA nigraha (daNDita) karatA huA deva, dAnava aura manuSya sabhI yoni ke logoM dvArA pUjA jAtA hai - ziSTAnAM pAlanaM kurvan duSTAnAM nigrahaM punH| pUjyate bhuvane sarvaiH suraasurnRyonibhiH||3.19.6|| AcArya ke anusAra rAjA ko apane sage sambandhiyoM ko bhI aparAdha hetu daNDita karanA caahiye| yadi patnI, putra, dUta, dAsa, sahodara (bhrAtA), caurakarma ke aparAdhI hoM to rAjA dvArA nAtha (baila kI nAka meM piroI jAne vAlI rassI aura) daNDa se unakI piTAI ho - bhAryAputrapreSyadAsasodarAzcAparAdhinaH / teSAM nAthena daNDena stainyakarmaNi bhuubhRtaa||3.18.25|| samAja meM aparAdha para niyantraNa aura prajA kI surakSA ke liye rAjA se apekSita hai ki vaha aparAdha ghaTita hone para bhuktabhogI dvArA aparAdha kI sUcanA na dene para bhI svayaM saMjJAna lekara aparAdhI ko daNDa de| mukhya lakSya samAja ko aparAdha mukta rakhanA hai cAhe usake liye jo bhI kadama uThAnA pdd'eN| etAH sattve'bhiyogasyAsattve cApi mhiibhujaa| prayujyante prajAsthityai yathAdoSaM duraatmsu||2.2.5|| arthAt ye daNDanItiyA~ AropI ke viruddha abhiyoga doSAropaNa sAmane lAye jAne para aura na lAye jAne para bhI rAjA dvArA prajA kI rakSA hetu duSToM ke aparAdha ke anusAra prayoga kI jAtI haiN| sArvajanika kSetra ke vyakti evaM rAjA evaM samAja kA unake prati vyavahAra dharmaniSTha, pratibhAzAlI, pavitra, lobharahita, kAryakuzala, Alasyarahita, bahuzAstra vettA, zuddha kula vAlA, sarvamAnya aura kArya kI cintA karane vAlA vyakti sabhA kA kAryabhAra grahaNa kre| dharmiNaH pratibhAyuktAH zucayo lobhvrjitaaH| kAryadakSA nirAlasyA bhushaastrvishaardaaH||3.13.9|| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (xxvii) sarvamAnyAH kulazuddhAH mAnanIyaM vacasteSAM kAryacintAsamAhitAH / sarvaistadvyUhasaMsthitaiH // 10 // sAtha hI samUha yA paJca samiti meM sthita sadasyoM ke hitavAdI vacanoM ko dUsare manuSyoM ko svIkAra karanA caahie| isake viparIta ( na mAnane vAloM ko) adhama daNDa se daNDita karanA cAhiye hitavAdivaco mAnyaM samUhe tatsthitaiH paraiH / viparIto hi daNDyaH syAjjaghanyena damena ca / 3.13.6 // paryAvaraNa surakSA AcArya hemacandra ne paryAvaraNa ko kSati pahu~cAne vAle kRtyoM ke liye kaThora daNDa kA vidhAna kiyA hai jo nimnalikhita zlokoM se spaSTa hai - ArAmaM gacchatA yena darpAdutpATitA ltaa| tvakpatradaNDapuSpAdyAH sa daNDyo dazarAjataiH 3.18.8 arthAt upavana kI ora jAte hue dhRSTatA se jisake dvArA latA ukhAr3I gaI ho, vRkSa kI chAla, patte, DAlI, phUla Adi tor3A gayA ho vaha dasa rajata mudrAoM se daNDanIya hai| isase spaSTa hai ki vanaspati Adi ko kSati pahu~cAnA gambhIra aparAdha thaa| patte aura phUla tor3anA bhI bhArI daNDa kA kAraNa banatA thaa| yahI nahIM vRkSa kATane vAle ko nagara se niSkAsita karane kA vidhAna thA - pravAsyovRkSabhedakaH - 3.18.9 vartamAna samaya meM bhI yadi vanaspati ko kSati pahu~cAne para isake samAna kaThora daNDa diyA jAya to vRkSa Adi kI surakSA baDhegI aura phalataH hamArA paryAvaraNa bhayAvaha vinAza se mukta ho skegaa| putra-putrI utpanna hone ke kAraNa-AcArya hemacandra ke anusAra sama (saMkhyA vAlI) rAtri meM garbha dhAraNa ho to putra aura viSama (saMkhyA vAlI) rAtri meM garbha dhAraNa ho to kanyA, vIrya kI adhikatA se putra tathA rakta kI adhikatA hone se putrI utpanna hotI hai samAyAM nizi putraH syAdviSamAyAM tu kanyakA / vIryAdhikyena putraH syAdraktAdhikyena putrikA // 3.19.16 // vAhana durghaTanA AcArya hemacandra dvArA vAhana durghaTanA se sambaddha daNDa meM cAlaka kI kuzalatA - akuzalatA ko kendra banAyA gayA hai| vAhana cAlaka ke mUrkha yA akuzala Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (xxviii) hone para rAjA dvArA vAhana cAlaka aura svAmI donoM ko daNDita karanA caahie| isakA phalita yaha hai ki akuzala cAlaka niyukta karane vAlA vAhana svAmI bhI aparAdhI hai| yadi cAlaka kI akuzalatA kA doSa durghaTanA honepara vAhana svAmI ko prabhAvita karane lage to aprazikSita cAlakoM ke hAtha meM vAhana dene kI paramparA svataH samApta hojaay| sAtha hI yena-kena prakAreNa kuzalatA kA pramANa-patra prApta karane kI bhI pravRtti para aMkuza lage aura sar3aka para jIvana kI surakSA meM guNAtIta sudhAra ho jAya mUrkhatve sAratherdaNDyo yugme bhUpena saartheH| 3.18.20 // laghvarhannIti meM aneka aisI vyavasthAoM kA varNana AcArya hemacandra ne kiyA hai jinako Aja ke prazAsana meM bhI apanAyA jAsakatA hai| isaprakAra zAsaka aura nAgarika donoM ke liye yaha grantha Aja bhI prAsaGgika hai| AcArya hemacandra ne apanI medhA se eka mahattvapUrNa grantha kI racanA kI thii| kRtajJatA jJApana laghvarhannIti pariyojanA kI pUrNatA ke avasara para sarvaprathama maiM paramAdaraNIya guru prophesara sureza candra pANDeya, pUrva adhyakSa, saMskRta vibhAga, ilAhAbAda vizvavidyAlaya evaM paramAdaraNIya kvANDama prophesara satya raJjana banarjI. kolakAtA kA unake AzIrvAda evaM protsAhana hetu hRdaya se kRtajJatA jJApita karatA huuN| bhogIlAla laheracanda saMskRti vidyAmandira ke adhyakSa mAnanIya zrI nirmala bhAI bhogIlAla, sabhApati mAnanIya zrI rAjakumAra jaina sahita samasta prabandha maNDala aura nidezaka DaoN. bAlAjI gaNorakara ke prati unake sahayoga ke liye dhanyavAda jJApita karatA huuN| zrI devena yazavanta jI, pUrva koSAdhyakSa kI isa kArya meM vizeSa ruci thii| bhArata ke mahAna vidhivettA evaM rAjanayika svanAmadhanya sva0 lakSmImalla saMghavI se kisI samAroha meM zrI devena jI ne sunA thA ki eka mahAna nirgrantha AcArya ne apane ziSya rAjA kumArapAla ko usake Agraha para rAjanIti - zAsana karane kA upadeza diyA hai| vaha nizcita hI adbhuta hogaa| isakA anuvAda sahita prakAzana avazya honA caahiye| maiM bhI jaba pArzvanAtha vidyApITha meM kAryarata thaa| eka bAra ilAhAbAda vizvavidyAlaya rAjanIti zAstra vibhAga ke mere AdaraNIya guru pro. pramoda kumAra mittala, arhannIti kI pANDulipi kI khoja meM vidyApITha aaye| rAtri-vizrAma ke samaya vArtAlApa ke krama meM unhoMne kahA ki nivRttimArga ke poSaka dharma ke anagAra AcArya hemacandra jaise AtmakalyANa ke sAtha-sAtha lokakalyANa ko samarpita, apanI advitIya medhA ke kAraNa jo kalikAla sarvajJa mAne jAte the, unakA apane ziSya rAjA ko vyAvahArika rAjanIti kA diyA huA upadeza nizcita hI Aja bhI prAsaGgika hogA aura visaGgatiyoM se bhare isa kAla Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (xxix) meM bahuta upayogI hogA / usa kRti ko prakAza meM lAnA caahiye| bI. ela. AI. Ane ke bAda arhannIti kI carcA hone para mujhe guru kI icchA pUrNa karane kA suyoga milA aura utsAha se isa kArya ko Arambha kiyA / isakI do pANDulipiyA~ bI. ela. AI. hastaprata bhaNDAra meM thIM aura do pATana (gujarAta) meM thiiN| saMsthAna ke upAdhyakSa pro. jItendra bI. zAha aura aura nidezaka mahodaya ke prayAsa se zrI hemacandrAcArya jaina hastaprata bhaNDAra, pATana ke nyAsI zrI yatina bhAI zAha, eDavokeTa ne vahA~ upalabdha hastapratoM kI chAyAprati upalabdha karAI aura kArya Age bddh'aa| saMsthAna ke upAdhyakSa zrI narendra prakAza jaina isa kArya kI pragati meM nirantara ruci lete rahe aura utsAha varddhana karate rhe| maiM una sabake prati hArdika AbhAra vyakta karatA huuN| maiM bhogIlAla laheracanda vidyAmandira parivAra ke samasta sadasyoM prazAsanika adhikArI zrI pI. esa. gaNezana, pustakAlaya prabhArI zrI abhayAnanda pAThaka, DaoN. mohana pANDeya, lipika anitA guptA, pustakAlaya paricAraka arjuna yAdava, munnI evaM aravinda ko unase prApta sahayoga ke liye dhanyavAda detA hU~ / isa pustaka kI kampyUTara TAipa- seTiMga ke liye apane saMsthAna ke saGgaNaka prabhArI zrI lakSmI kAnta ke prati AbhAra vyakta karatA hU~ / isa avasara para ucca naitika mUlyoM evaM zucitA ko jIvana meM aGgIkAra karane vAle apane zubhacintakoM agraja zrI jagadAnanda siMha pUrva kaibineTa mantrI evaM vartamAna lokasabhA sAMsada (baksara, bihAra), agraja zrI girIza candra dvivedI, atirikta Ayukta pulisa, dillI, bhArata sarakAra padastha parama suhRt zrI Ananda mizra (saMyukta saciva, rakSA), zrI anila svarUpa (saMyukta saciva, zrama vibhAga), zrI udaya pratApa siMha (saMyukta saciva, ispAta), zrI Aditya kumAra bAjapeyI (nidezaka, pratyakSa kara, vitta vibhAga) evaM zrI rAjezvara siMha (saMbhAgIya Ayukta, bharatapura, rAja.) ko unase prApta AtmIyatA evaM protsAhana ke liye sadaiva AbhArI hU~ / ina sabhI kA snehasikta vyavahAra mere liye bahuta bar3A sambala hai| patnI zrImatI mIrA siMha, bhatIje zrI vinoda kumAra siMha, zrI bRjeza kumAra siMha, putra ciraMjIva siddhArtha Ananda, putravadhU zrImatI sujAtA, putriyA~ suzrI aditi aura mAdhavI sabhI merI zaikSaNika gatividhiyoM meM ruci letI haiM jisase utsAha bar3hatA hai, ataH una sabhI ko sAdhuvAda | DaoN0 azoka kumAra siMha, -- Page #32 -------------------------------------------------------------------------- Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya sUcI (v) (vii) 17 39 61 77 Amukha prastAvanA prathama adhikAra 1. bhUpAlAdiguNavarNanam dvitIya adhikAra 2.1 yuddhanItiprakaraNam 2.2 daNDanItiprakaraNam tRtIya adhikAra 3.1 vyavahAravidhiprakaraNam 3.2 RNAdAnaprakaraNam 3.3 sambhUyotthAnaprakaraNam 3.4 deyavidhiprakaraNam 3.5 dAyabhAgaprakaraNam 3.6 sImAvivAdaprakaraNam 3.7 vetanAdAnasvarUpam 3.8 krayetarAnusantApaprakaraNam 3.9 svAmibhRtyavivAdaprakaraNam 3.10 nikSepaprakaraNam 3.11 asvAmivikrayaprakaraNam 3.12 vAkpAruSyaprakaraNam 3.13 samayavyatikrAntiprakaraNam 3.14 strIgrahaprakaraNam 80 121 129 136 140 144 152 156 160 164 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (xxxii) 169 172 178 186 100 3.15 dyUtavidhiprakaraNam 3.16 stainyaprakaraNam 3.17 sAhasaprakaraNam 3.18 daNDapAruSyaprakaraNam 3.19 strIpuruSadharmaprakaraNam caturtha adhikAra 4. prAyazcittam pariziSTa 1. zlokAnukramaNikA .. 2. granthAnukramaNikA 3. zabdAnukramaNikA 202 209 224 229 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||shrii gurubhyo nmH|| laghvahanIti prathama adhikAra bhUpAlAdiguNavarNanam zrImantaM nAbhijaM vande prathamaM tiirthnaaykm| bhUpaM ca yoginaM yoga villakSyaM rmyvigrhm||1|| vibhUti sampanna, rAjA nAbhi ke putra prathama tIrthaGkara, prathama rAjA, yogI aura yogAbhyAsiyoM ke dhyeya rUpa sundara zarIra vAle (zrI RSabhadeva) kI vandanA karatA devAya namastasmai ysmaaccrmshaasnm| pravRttamasmin bharate sNsaaraarnnvtaarkm||2|| saMsAra rUpI samudra ko pAra karAne vAle, isa bharata kSetra meM jisase antima (jina) zAsana Arambha huA usa zreSTha deva (mahAvIra) kA namana karatA huuN| gaNezAn puNDarIkAdIn dvipnycaabdhirsaamitaan| praNamAmi tridhA bhaktyA prtyuuhocchittikaarkaan||3|| do, pA~ca, sAta aura nau (2, 5, 7, 9) saMkhyA vAle, vighna kA nAza karane vAle puNDarIka Adi gaNadharoM kI trividha (mana, vacana, kAya) bhakti se vandana karatA huuN| sudharmasvAminaM staumi paJcamaM gnnnaaykm| yadAdiSTagirA sarvaM zrutaM loke prvrtte||4|| jisakI vANI dvArA prarUpita samasta Agama zAstra loka meM pracalita haiM (mahAvIra ke) usa paJcama gaNadhara sudharmA svAmI kI vandanA karatA huuN| 1. yogi0 bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 / / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghvarhannIti zrutadevIM sadgurUMzca natirme'stu muhurmuhuH| yatprasAdasamudbhUto mayi bodhaH prsrpti||5|| devI sarasvatI tathA sadguru kI maiM bArambAra vandanA karatA hU~ jinakI kRpA se utpanna hue jJAna kA mujhameM prasAra ho rahA hai| kumArapAlakSmApAlA graheNa puurvnirmitaat| arhannItyabhidhAt zAstrAtsAramuddhRtya kinycn||6|| bhUpaprajAhitArthaM hi shiighrsmRtividhaaykm| laghvarhannItisacchAstraM sukhabodhaM kromyhm||7|| yugmm|| __ caulukya rAjA kumArapAla ke Agraha se pUrva viracita 'arhannIti' nAmaka zAstra se kucha sAra uddhRt kara nizcaya hI rAjA aura prajA ke kalyANa ke lie zIghratA se smaraNa meM Ane vAle tathA saralatA se jJAna hone vAle uttama zAstra laghu-arhannIti kI racanA karatA huuN| ekadA vIrabhagavAn raajgRhpuraabhiH| udyAne samavAsArSI gautmaadivtiidditH||8|| ekabAra gautamAdi muniyoM se pUjita bhagavAn mahAvIra ne rAjagRha nagara se bAhara upavana meM samavasaraNa kiyaa| tadAgamanavRttAntaM zrutvA shrennikbhuumiraatt| jagAma vandituM tUrNaM samutkaH spricchdH||9|| una (bhagavAn mahAvIra) ke Agamana kA vRttAnta sunakara rAjA zreNika apane parijanoM sahita utsukatA se zIghra vandanA hetu gye| praNipatya jgnnaathmupvishyocitsthle| dezanAnte cAvasaraM prApya papraccha bhuudhnH||10|| jagat ke svAmI (bhagavAn mahAvIra) kI vandanA kara upayukta sthAna para baiThakara pravacana ke anta meM avasara pAkara rAjA ne puuchaa| rAjapraznAH purA svAmin rAjanItimArgaH kena prkaashitH| katibhedazca kiMrUpo jijJAseti bhRzaM mm||11|| he prabhu! prAcIna kAla meM rAjanIti kA mArga kisake dvArA udghATita kiyA 1. 0pAlagraheNa bha 2 // samavAsArSI p|| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUpAlAdiguNavarNanam gayA, (rAjanIti ke) kitane bheda haiM, kyA svarUpa hai? isa sambandha meM jAnane kI mujhe prabala icchA hai| tatsamAkhyAhi bhagavan kRpAM kRtvA mmopri| parArthasAdhane dakSAH bhavanti hi mhaashyaaH||12|| he bhagavan! mere Upara kRpA kara usakA samyakprakAra se prarUpaNa kiijie| nizcaya hI mahAtmA yA udAracetA dUsaroM ke prayojana ko siddha karane meM kuzala hote haiN| tato jagAda bhagavAn zRNu bho mgdheshvr!| kAle'sminnAdimo bhUpa Rssbho'bhuujjineshvrH||13|| tatpazcAt bhagavAn bole he magadharAja! suno isa yuga meM Adi jinezvara bhagavAn RSabhadeva prathama rAjA hue| sa eva kalpadrumaphale kSINe kaalprbhaavtH| bhAratAn duHkhitAn dRSTvA klichdmpraaynnaan||14|| kAruNyAdyugmajAtAnAM chitvA dharmaM puraatnm| varNAzramavibhAgaM vai tatsaMskAravidhiM punH||15|| kRSivANijyazilpAdivyavahAravidhiM tthaa| nItimArgaM ca bhUpAnAM purpttttnsNsthitim||16|| vidyAH sarvAH kriyAH sarvAH aihikaamussmikaaapi| prAduzcakAra bhagavAn lokAnAM hitkaamyyaa||17|| - caturbhiH klaapkm| kAla ke prabhAva se kalpavRkSa ke phala ke kSINa ho jAne para kalikAla ke kapaTa ke vazIbhUta bharata kI prajA ko duHkhI dekhakara karuNAvaza yugaliyoM (yugma rUpa meM utpanna) ke purAtana dharma kA bhedana kara saMskAravidhi sahita varNa aura Azrama (do prakAra) ke vibhAga tathA kRSi, vANijya, zilpa Adi, vyavahAra vidhi tathA rAjAoM kA nIti mArga, pura tathA nagaroM kI vyavasthA, laukika-pAralaukika sabhI vidyAyeM, sabhI kriyAyeM, bhagavAn (RSabhadeva) ne logoM ke hita kI kAmanA ke lie pravartita kiyaa| tatputro bharatazcakre nidhAya hRdi tdvcH| nidhAnanavakaprAptanItidharmAdimarmavit // 18 // AryavedacatuSkaM hi jagatsthityai cakAra sH| puruSArthArjane dakSAH yataH syunikhilAH prjaaH||19|| yugmm|| . Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghvarhannIti usa (bhagavAn RSabha) ke putra navanidhAna prApta, nIti, dharmAdi ke marma ko jAnane vAle bharatacakravartI ne pitA ke vacana ko hRdaya meM dhAraNa kara (zAsana kiyaa)| usane saMsAra ke pAlana ke lie Arya veda-catuSka kI racanA kI jisase sampUrNa prajA puruSArtha kI prApti meM nipuNa ho gyii| tattu kAlAntare bhraSTaM jAtaM hiNsaadiduussitm| mithyAtvibhirgRhItaM hi suvidhyaadijinaantre||20|| parantu samaya bItane ke sAtha suvidhi Adi tIrthaGkaroM ke kAla meM mithyAtviyoM (jainetaroM) dvArA aGgIkAra karane se hiMsA Adi se doSayukta hokara vaha (zAstra) bhraSTa ho gyaa| tadAu~statparityajya puurvaacaaryairvinirmitaaH| granthA anekazaH santyadhunApi pRthiviitle||21|| tAnAzritya- jano lokavyavahAre prvrtte| etannidAnametasya jAnIhi mgdhaadhip|||22|| isa lie zreSTha puruSoM dvArA use chor3a kara, pUrva ke AcAryoM dvArA racita aneka grantha, jo pRthvItala para aba bhI vidyamAna haiM, unakA Azraya lekara lokavyavahAra kA AcaraNa kiyA jAtA hai| he magadharAja! yahI (nItizAstra kI utpatti kA) kAraNa jaano| iti prathamapraznasyottaraM datvA jgtprbhuH| praznAntarasamAdhAnaM yathA cakre tthocyte||23|| isa prakAra prathama prazna kA uttara dekara saMsAra ke svAmI (bhagavAn mahAvIra) ne jisaprakAra (rAjA zreNika ke) anya prazna kA samAdhAna kiyA vaha nirUpita kiyA jAtA hai(vR0) tathAhi - udAharaNArtha tatrAdAvupayogitvAnnRpANAM mantriNAM gunnaaH| prakAzya ca tathA teSAmeva zikSAzca kaashcn||24|| upayogI hone ke kAraNa grantha ke prArambha meM rAjA tathA mantrI ke guNoM ko sUcita kara una (rAjA tathA mantrI) kI hI kucha zikSAoM kA (kathana kreNge)| avyaGgo 1 lakSaNaiH pUrNaH 2 rUpasampattibhRttanuH 3 / amado 4 jagadojasvI 5 yazasvI 6 ca kRpAparaH 7 // 25 // kalAsu kRtakarmA ca 8 zuddharAjakulodbhavaH 9 / vRddhAnugastrizaktizca 10-11 prajArAgI 12 prajAguruH 13 // 26 // Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUpAlAdiguNavarNanam samarthanaH pumarthAnAM trayANAM samamAtrayA 14 / kozavAn 15 satyasandhazca 16 caradRg 17 dUramantradRk 18 // 27 // AsiddhikarmodyogI 19 ca pravINaH zastrazAstrayoH 20 / nigrahAnugrahaparo 21 nirlaJco 22 duSTaziSTayoH 23 // 28 // upAyArjitarAjyazrI 24 dAnazIlo 25 dhuvaJjayI 26 / nyAyapriyo 27 nyAyavettA 28 vyasanAnAM vyapAsakaH 29 // 29 // avAryavIryo 30 gAmbhIryaudAryacAturyabhUSitaH 31-33 / / praNAmAvadhikakrodhaH 34 sAtvikastAttviko 35-36 nRpH||30|| - iti nRpgRnnaaH|| rAjA 1. pUrNa aGgoM vAlA, 2.samasta (zubha) lakSaNoM se paripUrNa, 3. sundara zarIra vAlA, 4. mada rahita, 5. ojasvI, 6. yazasvI, 7. dayAvAna, 8. kalAoM meM nipuNa, 9. zuddha rAjavaMza meM utpanna, 10. vRddha (vayovRddha, dharmavRddha, jJAnavRddha aura AgamavRddha) kA anugamana karane vAlA, 11. tIna (prabhAva, mantra aura utsAha) zaktiyoM se yukta, 12. prajA meM anurakta, 13. prajA kA svAmI, 14. samAna rUpa se upayukta mAtrA meM tIna puruSArthoM (dharma, artha, kAma) kA samarthana karane vAlA, 15. kozavAn, 16. satyaniSTha (vacana kA pAlana karane vAlA), 17. guptacara rUpI A~kha vAlA, 18. dUradRSTivAlA, 19. kAryasiddhi paryanta udyama karane vAlA, 20. zastra aura zAstra meM pravINa, 21. daNDa dene aura kRpA karane meM nipuNa,-22. lobha meM na Ane vAlA, 23. duSToM ko anuzAsita karane vAlA, 24. parAkrama se rAjyarUpI lakSmI kI vRddhi karane vAlA, 25. dAnazIla, 26. nizcita rUpa se vijaya prApta karane vAlA, 27. nyAyapriya, 28. nyAyavettA, 29. vyasana-tyAgI, 30. apratirodhI parAkramavAlA, 31-33. gambhIratA, udAratA, dakSatA se suzobhita, 34. kSamAyAcanA kI avadhi taka krodha dhAraNa karane vAlA, 35. sAtvika aura 36. tAttvika ho| devAn gurUn dvijAMzcaiva kulajyeSThAMzca lingginH| vihAya bhavatAnyeSAM na vidheyA nmskRtiH||31|| 1. saptasandhazca 16 pa 1, satasandhazca 16 bha 1, bha 2, pa 2 // 0karmo 19 dyogI ca 20 pravINaH zastra 21 zAstrayoH 22 nigrahA 23 nugrahaparo 24 nirlaJco duSTaziSTayoH 24 / / 28 / / upAyArjitarAjyazrI: 25 dAnazIlo 26 dhuvaMjayI 27 / nyAyapriyo 28 nyAyavettA 29 vyasanAnAM vyapAsakaH 30 / 29 / / AcAryavIrye 31 gAmbhIryo 32 dArya 33 cAturyabhUSitaH 34 / praNAmAvadhikakrodhaH 35 sAtvika 36 stAtviko nRpH||30||bh 1, bha 2, pa 1, pa 2 // Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghvarhannIti deva, guru, brAhmaNa, kula ke jyeSTha aura sAdhuoM ke atirikta Apa anya kisI kI vandanA na kreN| na spRSTaM kvApi bhoktavyaM nAnyena saha bhojnm| na zrAddhabhojanaM kAryaM bhoktavyaM naanyveshmni||32|| (rAjA ko) na hI kisI ke dvArA bhI sparza kiyA huA aura na hI dUsare ke sAtha bhojana karanA cAhie, na hI zrAddha (pitR kriyAkarma) bhojana karanA cAhie aura na hI kisI ke ghara meM bhojana karanA caahie| agamyAspRzyanArINAM vidheyo naiva snggmH| pareNa dhAritaM vastraM no dhAryaM bhUSaNaM tthaa||33|| (rAjA ko) gamana na karane yogya, sparza ke ayogya (achUta) nAriyoM ke sAtha samparka yA maithuna nahIM karanA cAhie, dUsaroM ke dvArA dhAraNa kiye gaye vastra tathA AbhUSaNa nahIM dhAraNa karanA caahie| zayanaM parazayyAyAmAsanaM ca praasne| parapAtre bhojanaM ca varjayeH sarvadA nRpH||34|| rAjA dUsare kI zayyA para zayana, dUsare ke Asana para baiThane tathA dUsare ke pAtra meM bhojana kA sarvadA tyAga kre| naivAropyA gurUnmuktvA svshyyaasnvaajissu| sve rathe vAraNe caiva paryANe kroDa eva c||35|| apanI zayyA, Asana, ghor3e, ratha, hAthI Adi para guruoM ke atirikta kisI ko na bitthaaye| kAJjikara kvathitAnnaM ca yavAnaM tailameva c| na bhoktavyaM kvacidrAjJA paJcodumbarajaM phlm||36|| - iti nRpANAm niymshikssaaH|| kAJjI (khaTTA peya-vizeSa), kvathita (dhImI A~ca para ubAlA huA) anna, jau, tela aura udumbara (gUlara) jAti ke pA~ca phaloM kA rAjA ko kabhI bhI AhAra nahIM karanA caahie| aparAdhasahastre'pi yossidvijtpsvinaam| na vadho nAGgavicchedasteSAM kAryAH prvaasnm||37|| 1. 2. varjaye pa 2 // kAjikaM bha 1 // Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUpAlAdiguNavarNanam hajAra aparAdha hone para bhI strI, brAhmaNa tathA tapasviyoM kA vadha aura na hI aGga-bhaGga karanA cAhie balki unakA deza se nirvAsana karanA caahie| devadvijagurUNAM ca liGginAM ca sadaiva hi| abhyutthAnanamaskAraprabhRtyA maanmaacr||38|| deva, brAhmaNa, guru aura sAdhuoM (ke Agamana para) apane Asana se khar3e hokara (abhyutthAna), namaskAra Adi ke dvArA sadaiva unakA samAdara karanA caahie| dharmArthakAmAn sandadhyA anyo'nymvirodhitaan| . pAlayasva prajAH sarvAH smRtvA smRtvA kSaNe kssnne||39|| dharma, artha aura kAma ko paraspara virodha ke vinA sAdhanA caahie| pratyeka kSaNa sabhI prajAjanoM kA smaraNa kara unakA pAlana karanA caahie| mantribhiH sevakaizcaiva pIDyamAnAH prajA nRp| .. kSaNe kSaNe pAlayethAH pramAdaM tatra maacr||40|| he rAjan! mantriyoM aura sevakoM dvArA pIr3ita kI jAtI huI prajA kI rakSA pratyeka kSaNa karanI cAhiye, isameM raJcamAtra bhI Alasya nahIM kro| daNDyA na lobhataH kecinna krodhaannaabhimaantH| doSAnusAridaNDazca vidheyaH sarvadA tvyaa||41|| he rAjan! lobha, krodha aura abhimAna ke kAraNa kisI ko daNDita nahIM karanA cAhie balki tumhAre (rAjA) dvArA sadA doSa ke anusAra daNDa denA caahie| hitvAlasyaM sadA kAryaM nItyA koSasya vrddhnm| prajAyAH pAlanaM nItyA nItyA rASTrahitaM punH||42|| Alasya chor3akara sadA nIti dvArA koSa kI vRddhi karanA caahie| nItipUrvaka prajA kA pAlana karanA cAhie, punaH nIti se hI rASTrahita karanA caahie| kadApi na hi moktavyo nItimArgo hitecchubhiH| syAnyAyavajito bhUpa ihAmutra ca duHkhbhaak||43|| apanA hita cAhane vAle rAjAoM dvArA kabhI bhI nItimArga kA tyAga nahIM karanA caahie| nyAyaguNa se vaJcita rAjA isa loka aura paraloka meM duHkha kA bhAgI hogaa| yaduktam - jaisA ki kahA gayA hai - duSTadaNDaH sujanasya pUjA nyAyena kozasya ca smprvRddhiH| apakSapAto ripurASTrarakSA paJcaiva yajJAH kathitA nRpaannaam||44|| 1. duSTasyadaNDaH pa 2 // Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghvarhannIti duSTa ko daNDa, sajjana kI pUjA, nyAyapUrvaka koza kI samyak rUpa se vRddhi, pakSapAta kA abhAva aura zatru se rASTra kI rakSA - rAjAoM ke ye hI pA~ca yajJa kahe gaye haiN| aGgarakSAnsauvidallAn mantriNo dnnddnaaykaan| sUpakArAn dvArapAlAn kuryaadvNshkrmaagtaan||45|| aGgarakSakoM, kaJcakiyoM, mantriyoM, senApatiyoM, rasoiyoM aura dvArapAloM kI niyukti vaMzAnugata rUpa se Aye hue logoM kI karanI caahie| varjayanmRgayAM dyUtaM vezyAM dAsIM prstriyH| surAM vacanapAruSyaM tathA caivaarthduussnnm||46|| rAjA dvArA zikAra, dyUta, vezyA, dAsI, parastrI, madirA, vANI kI kaThoratA tathA dhana ke apavyaya kA tyAga karanA caahiye| vRthArthadaNDapAruSyaM vAdyaM gItaM tthaadhikm| nRtyAvalokanaM bhUyo divA nidrAM ca sttm||47|| parokSanindA vyasanAnyetAni privrjyeH| nyAyAnyAyaparAmarza niirkssiirvivecne||48|| niSprayojana daNDa, kaThoratA, atyadhika vAdya aura gIta, bAra-bAra nRtya dekhanA, nirantara dina ke samaya zayana aura pITha pIche nindA - ina durvyasanoM kA parityAga kro| nyAya aura anyAya ke vivecana meM (haMsa ke samAna) nIra-kSIra viveka vAlA honA caahie| na pakSapAto nodvegastvayA kAryaH kdaacn| strINAM zrINAM vipakSANAM nIcAnAM rsitaagsaam||49|| mUrkhANAM caiva laghvAnAM' mA vizvAsaM kRthAH kvcit| devagurvArAdhane ca svaprajAnAM ca paalne||50|| poSyapoSaNakArye ca mA kuryaatprtihstkaan| kAryaH sampadi notseko dhairyachedo ca caapdi||51|| etadvayaM nigaditaM budhairuttmlkssnnm| zAstrairdAnaiH prapAbhojyaiH prAsAdaizca jlaashyaiH||52|| 1. 2. parivarjayet pa 1 // ludhvAnAM bha 1, pa 2 // prazAdaizca bha 1, bha 2, pa 1, prasAdai0 p2|| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUpAlAdiguNavarNanam yazaskarai ramAbhizca pUrayaH sklaamilaam| ghAtayaH zatruvaMzyAMzca poSayeH suhRdnvym||53|| tumhAre (rAjA) dvArA na kabhI kisI kA pakSa grahaNa karanA cAhie aura na hI citta ko asthira (udvega) karanA caahie| striyoM, dhanavAnoM, vipakSiyoM, adhama, madirA sambandhI aparAdhiyoM, mUl tathA alpavayaskoM kA kabhI vizvAsa nahIM karanA caahie| deva aura guru kI ArAdhanA, apanI prajA kA pAlana tathA poSaNa kiye jAne yogya varga ke poSaNa kA kArya dUsaroM ke hAtha meM nahIM sauMpanA caahie| Ananda meM atyadhika ahaGkAra tathA saGkaTa ke samaya meM dhairya kA tyAga nahIM karanA cAhie - buddhimAnoM dvArA ye do uttama lakSaNa batAye gaye haiN| rAjA kIrti meM vRddhi karane vAle zAstra, dAna, parikhAoM, bhojanazAlAoM, bhavanoM aura jalAzayoM se sampUrNa pRthvI ko pUrNa kara de| rAjA zatru ke vaMzajoM ko naSTa kare aura mitroM ke vaMza kA poSaNa kre| zaktitrikamupAyAnAM catuSkaM caanggsptkm| vargatrayaM sadaitAni rakSaNIyAni ytntH||54|| tatra prabhUtsAhamantrAH zaktayaH smudaahRtaaH| upAyAH sAmadAmau ca daNDabhedAviti krmaat||55|| svAmyamAtyasuhRtkozarASTradurgabalAni c| saptAGgI nItirAjyasya prakRtizcASTamA kvcit||56|| SaDguNAzca samAkhyAtA rAjyastambhopamA ime| sandhivigrahayAnAsanAzrayadvaidhabhAvanAH // 57 // tIna zakti, cAra upAya, sAta aGga aura trivarga se sadA prayatnapUrvaka (rAjya kA) rakSaNa kre| sAmarthya (bala), utsAha tathA mantra (tIna) zaktiyA~ kahI gaI haiN| sAma, dAma, daNDa aura bheda kramazaH upAya kahe gaye haiN| svAmI, pradhAna, mitra, koza, rASTra, durga aura sainya - ye sAta rAjya ke aGga haiN| kucha prakRti ko rAjya kA AThavA~ aGga bhI svIkAra karate haiN| sandhi, vigraha (yuddha), yAna, Asana, Azraya aura dvaidha bhAvanA (rAjanIti meM duraGgI nIti baratane kA guNa) - ina chaH guNoM ko rAjya ke stambha kI upamA dI jAtI hai| pAlayecca prajAH sarvAH svpraapekssyonyjitH| duSTAn prajApIDakAMzca tathA raajypdaissinnH||58|| yazaskArai bha 1, bha 2, pa1, pa 2 // Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghvarhannIti gurudevabhidaH zatrUn caurAn praannairviyojyeH|' sarvadA daNDanIyAzca lnycaagraahiniyoginH||59|| yathA syuH susthitAH sarvAH prajAH kAryaM tathA sdaa| ityeSA bhavatA zikSA karaNIyA dRddhaatmnaa||60|| - iti nRpANAM niitishikssaa| binA apane parAye ke bheda-bhAva ke sampUrNa prajA kA pAlana karanA caahie| duSToM, prajA ko pIr3ita karane vAloM rAjya pAne kI icchA vAloM, guru aura deva kA nAza karane vAloM, tathA zatruoM aura coroM kA prANaharaNa karanA caahie| rizvata grahaNa karane vAle adhikAriyoM ko sadA daNDita karanA caahie| he rAjan! Apa dRr3hatApUrvaka ina (uparyukta varNita zikSAoM) ko dhAraNa kareM aura sampUrNa prajA jisaprakAra sukha se rahe Apako sadA vaisA AcaraNa karanA caahie| kulInaH kuzalo dhIro dAtA stysmaashritH| nyAyaikaniSTho medhAvI zUraH shaastrvickssnnH||61|| sarvavyasananirmukto dnnddniitivishaardH| puruSAntaravijJAtA styaastypraakrmH||2|| kRtAparAdhasaudarye zatrAvapi smaashyH| dharmakarmarato nitymnaagtvimrshkH||63|| atyAstikyAdimatiSu catasRSvapi bddhdhiiH|| bhaktaH SaDdarzaneSveva gurudevaadyupaaskH||64|| nityamAcAranirataH paapkrmpraangmukhH| sadA vicArayennyAyaM kssiirniirvivecnm||65|| kulakramAgataM mAtraM nRpyogymudiiryn| IdRzaH puruSo mantrI jAyate raajyvRddhikRt||66|| - iti mntrigunnaaH|| uccakula meM utpanna, kuzala, dhIra, dAnI, satya kA Azraya lene vAlA, nyAyapriya, medhAvI, vIra, zAstrajJa, samasta vyasanoM se mukta, daNDanIti vettA, puruSoM meM antara kA vijJAtA, satya-asatya kathana meM sAhasI, aparAdhI sahodara ho athavA zatru unake prati samAna dRSTi vAlA, dharma kArya meM lIna, sadA bhaviSya kA cintana karane vAlA, Astikya Adi cAra prakAra kI buddhiyoM meM naisargika pravRtti vAlA, 1. viyojaye pa 2 // Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUpAlAdiguNavarNanam SaDdarzanoM kA jJAtA, guru, deva Adi kA upAsaka, sarvadA sadAcAra kA pAlana karane vAlA, pApakarma se vimukha, sadA haMsa kI bhA~ti dugdha aura pAnI ko pRthak karane vAlA, satata nyAya kA cintana karane vAlA, kulaparamparA se AyA huA, rAjocita mArga ko batAne vAlA, isa prakAra kA puruSa rAjya kI vRddhi karane vAlA mantrI hotA hai| krodhAllobhAttathotsekAharyAdapathivarttanam / varjanIyaM sadAmAtyairvAcyaM nityaM ythaahitm||67|| vyavahAre na kasyApi pakSaH kaarystvyaa| nRprajAhitaikaniSThatvaM dhAraNIyaM nirntrm||68|| parAmarza vidhAyoccaiH rAjyAGgeSu ca vairissu| tathA kAryaM yathA svAmikArye hAnina jaayte||69|| - iti mntrishikssaa|| amAtyoM dvArA krodhavaza, lobhavaza, ahaGkAravaza aura abhimAnavaza kutsita mArga ke AcaraNa kA sadA tyAga karanA cAhie tathA sadaiva hitakArI vacana bolanA caahie| vyavahAra meM kisI kA bhI pakSa nahIM lenA cAhie, nirantara rAjA evaM prajA ke hita kA hI eka mAtra lakSya dhAraNa karanA caahie| rAjya ke aGgoM tathA zatruoM ke viSaya meM ucca adhikAriyoM se parAmarza kara usa prakAra kArya karanA cAhie jisase rAjya kI hAni na ho| nRpAmAtyau yadi syAtAM puurvoktgunndhaarko| tadA pravartate nItirna ca syAd dvissdaagmH||70|| yadi rAjA aura amAtya pUrva meM kahe gaye guNoM ke dhAraka hoM taba nIti ke anusAra (rAjya-kArya) saJcAlana hone para rAjya meM zatru kA praveza nahIM hogaa| pUrvoktazikSayA yuktaH prAtarutthAya bhuuptiH| maGgalAtodyanAdena smretpnycnmskRtim||71|| pUrva meM kahI gaI zikSAoM se yukta rAjA prAtaH uThakara maGgala vAdyoM kI dhvani ke sAtha paJcaparameSThi namaskAra kA smaraNa kre| kRtvA prAbhAtikaM kRtyaM snAtvA gatvA jinaalye| jinabhaktiM vidhAyoccaiH pricchdsmaavRtH||72|| guruzcettarhi tatpAdanatiM kRtvA tdgrtH| sthitvA taddezanAM zrutvAbhiyuktaH susmaahitH||73|| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghvarhannIti Agatya ca sabhAmadhye sthitvA siMhAsane ttH| mantriyukpArthivaH srvraajcihnsmnvitH||74|| pazyetsabhAgatAnsarvAn raajykrmaadhikaarinnH| senApatitalArakSaprabhRtIMzca craanpi||75|| - cturbhiHklaapkm|| prAtaHkAlIna nitya karma kara, snAna kara, jinAlaya jAkara, jina kI bhakti kara, ucca adhikAriyoM evaM senA se ghirA huA yadi guru ho to usake caraNoM meM namanakara, usake sammukha sAvadhAnIpUrvaka dattacitta ho baiThakara, dezanA sunakara aura samasta rAjacihna se yukta ho mantriyoM sahita sabhA meM Akara, tatpazcAt siMhAsana para baiThakara sabhA meM Aye hue senApati, talArakSa Adi sabhI rAjya karmAdhikAriyoM aura guptacaroM kA bhI nirIkSaNa kre| lakSaNAni svakarmANi caiSAM prstaavyogtH| kathyante'tra yathA proktAnyAgame niitikovidH||76|| prastuta viSaya ke sandarbha meM AgamazAstra meM aura nItizAstra ke jJAtAoM dvArA inake lakSaNa aura karma jisa prakAra kahe gaye haiM unakA yahA~ nirUpaNa kiyA jAtA (vR0) tadyathA - senApatirbhaveddakSaH yshoraashirmhaablH| svabhAvataH sadAtaptastejasvI sAttvikaH shuciH||77|| senApati dakSa, (aneka vIratApUrNa kArya karane se) kIrtivAna, mahAbalazAlI, sadA tIkSNa svabhAva vAlA, tejasvI, sattvaguNa pradhAna aura pavitra hRdaya vAlA ho| yavanAdilipau dakSo mlecchbhaassaavishaardH| tato mlecchaprabhRtiSu sAma daamaadyupaaykRt||78|| vicArapUrvako bhASo ythaavsrvaakyvid| gambhIramadhurAlApI niitishaastraarthkovidH||79|| jAgarUko dIrghadarzI srvshaastrkRtshrmH| jJAtayuddhavidhizcakravyUhAvyUhavizeSavit // 8 // sAvahitthasyApi yattUrNaM dmbhaadmbhaadibhaavvit| pratyutpannamatirvIro'mUDhaH kaaryshtessvpi||81|| 1. samadAmA0 bha 1, pa 1, pa 2 / / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUpAlAdiguNavarNanam 13 svAmibhaktaH prajApreSThaH prsnnnynaannH| durdazano dviSAM vIrarasAveze bhyngkrH||82|| laJcAdilobhAnAkRSTaH svaamikaaryaiksaadhkH| sallakSaNaH kRtajJazca dayAlurvinayI nyii||83|| jetavyavarSe nimnoccjlshailaadidurgvit| nAnAviSamadurgANAM bhnggaadaanaadimrmvit||84|| sandhAne pratibhinnAnAM saMhatAnAM ca bhedne| upAyajJo prayAsena dviSataivaM dviSaM jyet||85|| - iti senaaptilkssnnaani|| yavanAdi lipi meM siddhahasta, mleccha bhASA meM nipuNa, tatpazcAt mleccha Adi jAtiyoM meM sAma-dAma Adi upAya karane vAlA, gambhIratA ke sAtha vicArapUrvaka bolanevAlA, avasara ke anukUla vacana bolane vAlA, gambhIra aura madhura vANI bolane vAlA, nItizAstra ke artha meM pravINa, apane karttavya ke viSaya meM sAvadhAna, dUradarzI, samasta zAstroM kA jJAtA, yuddha-vidhi kA jJAtA, cakravyUha saMracanA aura avyUha (vyUha-bhedana) meM nipuNa, manobhAva prakaTa na karane vAle logoM ke bhI chala aura prAmANikatA ko zIghratA se jAnane vAlA, pratyutpannamati vIra, saikar3oM kAryoM meM kuzala, svAmibhakta, prajA kA atyanta priya, prasanna netra aura mukhavAlA, zatruoM meM bhaya utpanna karane vAlI AkRti vAlA, vIra rasa ke Aveza meM bhayaGkara (pratIta hone vAlA), rizvata Adi ke lobha kI ora AkRSTa na hone vAlA, apane svAmI ke kArya ko siddha karane meM advitIya, zubha lakSaNoM vAlA, upakAra mAnane vAlA, dayAlu, vinayazIla, nItivAn, vijayI hone yogya, kSetra kI nIcI-U~cI bhUmi, jala, zailAdi aura durga ke viSaya meM jAnane vAlA, aneka prakAra ke viSama durgoM ko bhaGga karane, grahaNa karane Adi kA rahasya jAnane vAlA, zatruoM kI sandhi ko tor3ane ke upAya ko jAnane vAlA aura zatruoM ko zatru ke prayAsa se hI jItanevAlA-ina guNoM se yukta senApati yogya hai| tvayA parabalAvezo budhyA bAhubalena c| bhaJjanIyo vidheyo na vizvAsaH kasyacit prm||86|| parasya maNDalaM prApya kAryA naanvdhaantaa| alpe'pi parasainye ca mahAn kAryaH upkrmH||87|| dezaM kAlaM balaM pakSaM SaDguNyaM shktisnggmm| vilokya bhavatA zatrurabhiyojyo na caanythaa||88|| Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghvarhannIti svasvAmine jayo deyaH kAryaM svpraannrkssnnm| . daNDanAyakamutkRSTamityevaM shikssyedguruH||89|| - iti senaaptishikssaa|| buddhi aura bAhubala se zatru bala ko tor3anA cAhie, zatrupakSa kA bharosA nahIM karanA caahie| dUsare ke rAjya meM pahu~cakara pramAda nahIM karanA caahie| zatrusenA ke saMkhyA meM kama hone para bhI mahAna prayAsa karanA caahie| deza, kAla, sainya, pakSa, SaDguNa tathA zakti kA saGgama dekhakara zatruoM ke sAtha yuddha karanA cAhiye anyathA nhiiN| apane rAjA ko vijaya pradAna karanA cAhiye aura apane prANoM kI rakSA karanI cAhiye isa prakAra guru dvArA daNDanAyaka ko uttama zikSA denI caahiye| kulInAH kuzalAdhIrAH zUrAH shaastrvishaardaaH| svAmibhaktA dharmaratAH prjaavaatslyshaalinH||90|| sarvavyasananirmuktAH zucayo lobhvrjitaaH| samAzayAzca sarveSu nRpvstusurksskaaH||91|| paropekSAvinirmuktAH gurubhaktAH priyNvdaaH| mahAzayA mahAbhAgyAH dharme nyAye sadA rtaaH||12|| apramAdAH prasannAzca prAyaH kIrtipriyA api| karmAdhikAre yogyAH syurIdRzAH puruSAH prm||93|| ucca kula, kuzala, dhairyavAn, parAkramI, zAstravettA, svAmibhakta, dharmaniSTha, prajAvatsala, samasta vyasanoM se mukta, pavitra, lobharahita, sabake prati samabhAvavAlA, rAjA kI vastu kI rakSA karane vAlA, dUsare kI AzA nahIM rakhane vAlA, gurubhakta, priyabhASI, udAra cittavAlA, bhAgyazAlI, sarvadA dharma tathA nyAya meM anurakta, Alasyarahita, prasannacitta aura prAyaH yaza kI AkAMkSA vAlA, isa prakAra ke puruSa rAjA ke adhikArI banane ke atyanta yogya haiN| (vR0) itisAmAnyataHsarveSAMkarmAdhikAriNAM lakSaNAni - isa prakAra sAmAnya rUpa se sabhI rAjakarmacAriyoM ke lakSaNa (kahe gaye) -- svAminA yadi yatkarma nyastaM vishvaaststvyi| atra pramAdo no kAryo vidheyaM svaamivaanychitm||94|| svAmI dvArA karmacArI meM vizvAsapUrvaka use jo bhI kArya sauMpA gayA hai usameM Alasya nahIM karanA cAhie, svAmI ke abhilaSita kI pUrti karanI caahie| prajA na pIDanIyAstu svayaM patyurna karma c| arjanIyaM nayAdvittaM na heyaM stymuttmm||95|| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUpAlAdiguNavarNanam prajAdhane nRpasve ca na kAryA karhicitspRhA / evaM zikSA sadA deyA sarvakarmAdhikAriSu // 96 // - - iti sAmAnyataH sarveSAMkarmAdhikAriNAMtatkarmabodhikAzikSA / / prajA ko pIr3ita nahIM karanA cAhie, svayaM rAjA kA kArya nahIM bigAr3anA cAhie, nyAyapUrvaka dhana ekatra karanA cAhie aura sarvotkRSTa satya kA parityAga nahIM karanA caahie| prajA ke dhana aura rAjA ke dhana kI kabhI AkAMkSA nahIM karanI cAhie, isa prakAra kI zikSA rAjyAdhikAriyoM ko sadA dI jAnI caahie| madhvAmlakaTutikteSu vAgbhedeSu vicakSaNAH / autpattikyAdidhIyuktAH zIghrakAryavidhAyinaH // 97 // vinItAH svAmibhaktAzca svAmikAryaikatatparAH / sarvabhASAsu dakSAzca prAyeNa syurdvijAzcarAH // 98 // 15 - itidUtalakSaNAni // madhura, Amla, kar3avA aura tikta vANI meM antara karane meM kuzala, autpattikI Adi buddhi se yukta, kArya ko zIghra sampanna karane vAle, vinIta, svAmibhakta, svAmI ke kArya meM atyanta tatpara aura sabhI bhASAoM meM dakSa prAyaH brAhmaNa guptacara hoM / svasvAminA vRthotsAho na deyo rabhasAtkadA / paraprasAdo nApekSyaH kAryaM satyanivedanam // 99 // svAmipratApasaMvRddhiH kAryA sarvatra ca tvayA / jJAtvAnyabhAvaM tadvAcyaM yatsyAtsvAmyarthasAdhakam // 100 // - iti dUtazikSA // kabhI bhI utAvalepana se svAmI ko vyartha kA utsAha na dilAye, dUsare kI kRpA kI AkAMkSA nahIM kare, satya kA hI nivedana kare / guptacara dvArA sarvatra svAmI ke parAkrama kI vRddhi karanI cAhie aura dUsare ke mantavya ko jAnakara vaha bolanA cAhie jisase svAmI kA prayojana siddha ho| teSAM vijJApanaM samyak zrutvA mantriyutA nRpaH / hitAhitaM vivicyAtha kuryAdrASTahitaM bhRzam // 101 // rAjA mantrI sahita unakI sUcanA ko bhalI prakAra sunakara hita anahita kA vivecana karane ke pazcAt rASTra ke lie atyanta hitakArI kArya kare / ityAcArya zrIhemacandraviracite caulukyavaMzabhUSaNakumAra Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghvarhannIti pAlazuzrUSite laghvarhannItizAstre bhUmikAbhUpAlAdiguNa . varNananAma prthmo'dhikaarH||1|| - yaha AcArya zrI hemacandra dvArA viracita caulukyavaMza ke bhUSaNa rAjA kumArapAla dvArA sevita laghu arhannIti nAmaka zAstra meM bhUmikA ke rUpa meM bhUpAlAdiguNavarNana zIrSaka prathama adhikAra hai| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhikAra 2.1 yuddhanItiprakaraNam jagannAthaM sanAthaM caadbhutlkssyorjitprbhm| pratyUhanAzane dakSamajitaM smupaasmhe||1|| jagata ke svAmI, alaukika saundarya se dIpta kAnti vAle, vighna kA nAza karane meM sakSama, (dUsare tIrthaGkara) ajita kI upAsanA karatA huuN| pUrvAdhikAre yatproktaM hitaahitvicaarnnm| nItipravartanaM kRtyaM bhUpAlasya tducyte||2|| pUrva arthAt prathama adhikAra meM varNita hita-ahita ke vimarza ke sambandha meM nIti ke kriyAnvayanarUpa rAjA kA jo kartavya hai usakA kathana kiyA jAtA hai| (vR0) tatrAdau nRpeNa vicAraNA kutra kathaM kaizca karttavyetyAha - Arambha meM rAjA dvArA kisa sthala para, kisa rIti se aura kinake sAtha mantraNA karanI cAhie, isakA nirUpaNa - udyAne vijane gatvA prAsAde vA rhHsthitH| mantrayenmantribhirmantraM bhUyaH svasthaH smaahitH||3|| nirjana udyAna meM athavA mahala meM ekAnta meM jAkara svastha tathA dattacitta hokara rAjA dvArA mantriyoM ke sAtha bAra-bAra mantraNA karanA caahiye| mantrabhede kAryabhedaH pArthivAnAM prjaayte| ato mantraNe'khilAn mntrbhedkaanpsaaryet||4|| parAmarza yA gupta vArtA kA rahasya khulane se rAjAoM kI kArya yojanA bAdhita hotI hai| isalie mantraNA ke samaya gupta parAmarza ke sabhI bheda kholane vAloM ko bAhara haTAnA caahie| 1. prasAde bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 / / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghvarhannIti . (vR0) vicArAnantaraM nItyA rASTrahitaM kaarym| tatra nItiH katidhetyAha - parAmarza ke pazcAt nItipUrvaka rASTrahita (kA kArya) karanA caahie| nIti ke kitane bheda varNita haiM, isakA nirUpaNa - nItistridhA yuddhdnnddvyvhaarairudaahRtaa| tatrAdyA kAryakAlInA madhyAntyA ca nirntraa||5|| yuddha, daNDa tathA vyavahAra rUpa se nIti tIna prakAra kI kahI gaI hai| prathama nIti (yuddha) ko avasarAnukUla, madhya (daNDa) aura antima (vyavahAra) nirantara prayoga meM lAnA caahie| (vR0) tatratAvadyathoddezanirdezena yuddhanItivarNanAvasaresandhyAdiguNAnAmupayogitvAtsvarUpamucyate - viSaya ke saGketa se yuddhanIti ke varNana ke avasara para sandhi Adi guNoM kI upayogitA hone se unake svarUpa kA kathana kiyA jAtA hai - sandhirvyavasthA vairaM ca vigrahaH shtrusnmukh-| gamanaM yAnamAkhyAtamupekSaNamathAsanam // 6 // (rAjyoM meM paraspara) vyavasthA sandhi, zatrutA rakhanA vigraha, zatru ke sAmane gamana yAna, zatru kI upekSA kara apane sthAna meM rahanA Asana hai| dvidhA kRtvA balaM svIyaM sthApyaM tdvaidhmucyte| baliSThasyAnyabhUpasyAzrayaNaM saMzrayaH smRtH||7|| apanI senA kA do bhAgakara sthApita karanA dvaidha kahA jAtA hai, (zatru ke bhaya se) anya zaktizAlI rAjA kA Azraya saMzraya kahA gayA hai| ityete SaDguNA nityaM cintanIyA mhiibhujaa| kAlaM vIkSya prayoktavyA yathAsthAnaM ythaavidhi||8|| ina chaH guNoM (sandhi, vigraha, yAna, Asana, dvaidha aura saMzraya) kA rAjA ko sadaiva cintana karanA caahie| avasara dekhakara, sthAna evaM vidhi ke anurUpa isakA prayoga karanA caahie| (vR0) paGgicinnibandhanena parasparopakAraniyamabandhavyavasthA sndhiH| sa dvividhaH satyasandhiH maayaasndhishc| 1. cintayA bha 1, cintanAyA bha 2, cintanayA pa 2 / / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuddhanItiprakaraNam kucha zartoM ke sAtha paraspara upakAra ke niyamoM kI vyavasthA karanA sandhi hai / sandhi do prakAra kI hai satyasandhi aura mAyA sandhi / yaduktam - ---- jaisA ki kahA gayA hai| - tatraikaH satyasandhiH syAdyathoktaM nAnyathA bhvet| mAyAsandhirdvitIyastu mAyayA yaH pratanyate // 1 // 19 unameM prathama satyasandhi meM kathana ke anurUpa vyavahAra hotA hai, isase bhinna nahIM aura dvitIya mAyA sandhi meM mAyA kA vistAra hotA hai| dUsare zabdoM meM satyasandhi jisa rUpa meM kI jAtI hai usI rUpa meM usakA pAlana hotA hai| dvitIya mAyA sandhi prapaJca rUpa hai| svArthaM mitrArthaM vA yuddhAdyapakArAcaraNaM vigrahaH / 2 / apane lie athavA mitra ke lie yuddhaM Adi apakAra karanA vigraha hai| ekAkinaH samitrasya vA zatruM prati sAdhanArthagamanaM yAnam / 3 / zatru ke damana hetu akele athavA mitra sahita gamana yAna hai| dInabalatayA mitrAnurodhena vopekSAsanam // 4 // nirbala hone athavA mitra ke anurodha se (zatru kI) upekSA kara (apane sthAna para rahanA) Asana hai| zatrurodhArthaM senAnIH katipaya balAnvita ekato- durgabahistiSThedanyato rAjApi katicitsenAkalito durge tiSThet iti svabalasya dvidhAkaraNaM dvaidhm| 5 / zatru ko rokane ke lie kucha senA sahita senApati eka ora durga ke bAhara sthita rahe, dUsarI ora rAjA bhI kucha senA ke sAtha durga meM rahe isa prakAra apanI senA ko do hisse meM vibhAjita karanA dvaidha hai| zatrusaGkaTe sahAyecchayA sAmpratikAyatikaduHkhanivRtyarthaM balavattarAnyabhUpAzrayaNaM saMzrayaH / 6 / . zatru se saGkaTa dekha duHkha ke nivAraNa hetu sahAyatA prApta karane kI se 'icchA adhika zaktizAlI rAjA kA Azraya saMzraya hai| ete guNA yathAvasaraM yathAsthAnaM prayogArhAH, tadeva darzayati uparokta chaH guNa avasarAnukUla aura ucitasthAna para prayoga karane ke yogya haiM / usI kA nirUpaNa kiyA jAtA hai - Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghvarhannIti AtmanazcennRpaH pazyedeSyadbhAviphalaM shubhm| visahyApyalpahAniM vai sandhiM kuryAdbhutaM tdaa||9|| yadi rAjA bhaviSya meM apanA zubha pariNAma dekhe to kiJcit hAni sahakara bhI (zatru ke sAtha) zIghratA se sandhi karanI caahiye| balopacitamAtmAnaM tussttaamaatyaadisNyutm| yadA jAnAti bhUpAlastadA kuryAddhi vigrhm||10|| yadi rAjA svayaM ko bar3hI huI sainya zaktivAlA, santuSTa amAtya Adi (adhikAriyoM) se sampanna samajhatA ho taba zatru se vigraha - zatrutA yA yuddha karanA caahiye| vipakSapakSadalanotsAhabhRtsUjitaM blm| puSTaM prakRSTaM jAnIyAdariM yAyAttadA nRpH||11|| yadi rAjA senA ko zatrupakSa kA mardana karane ke utsAha se pUrNa, tejasvI, zaktizAlI aura uttama samajhe taba zatru kI ora gamana karanA caahiye| pUrvAjitA yadA zaktirbalahInA prjaayte| sAmadAmabhidodyuktastadAsIt prytntH||12|| pUrva kI lar3AI se yadi senA balahIna ho gaI ho taba rAjA sAma, dAma, bheda Adi yuktiyoM se prayatna karatA huA sthira rhe| ripuM baliSThaM durdharSaM yadA manyeta bhuudhnH| tadA balaM dvidhA kRtA durge tisstthetsmaahitH||13|| jaba rAjA zatru ko atizaya zaktizAlI aura vaza meM na Ane vAlA jAne taba senA ko do hissoM meM vibhAjita kara durga meM sAvadhAna hokara rhe| AtmAnaM yadi durgo'pi rakSituM na kSamo bhvet| tadA baliSTharAjAnaM dharmiSThaM saMzrayed drutm||14|| yadi rAjA apane durga kI bhI rakSA karane meM samartha na ho to zIghratA se zaktizAlI tathA atyanta puNyAtmA rAjA kA Azraya le| tatrApi yadi zaGkA syAtso'pi tyAjyo dhuvaM tdaa| niHzaGkaH samare sthitvA yudvameva smaacret||15|| yadi vahA~ (zaktizAlI tathA atyanta puNyAtmA rAjA ke Azraya se) bhI zaGkA ho to nizcita rUpa se usa Azraya kA bhI tyAga karanA cAhie aura niHzaGka ho raNa meM rahakara yuddha hI karanA caahie| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuddhanItiprakaraNam jaye ca labhyate lakSmIrmaraNe ca surAGganA / kSaNavidhvaMsinaH kAyazcintA kA maraNe raNe // 16 // yuddha meM vijaya prApta hone para lakSmI prApta hotI hai aura mRtyu prApta hone para svarga kI apsarA (prApta hotI hai)| kSaNabhara meM naSTa ho jAne vAlI isa kAyA ke lie yuddha meM marane kI kyA cintA karanA / (vR0) atha sAmAdyupAyacatuSkasvarUpaM varNya isake bAda sAma Adi cAra upAyoM kA varNana kiyA jAtA hai -- kAryasiddhiH priyAlApaiH sAma dAnena dAma ca / bhinnatAkaraNaM bhedo mitho rAjyAdhikAriSu // 17 // priya vacanoM se kArya kI siddhi karanA sAma, dAna se (kArya - siddhi) dAma, rAjya ke adhikAriyoM meM paraspara phUTa DAlakara (kArya siddhi) bheda hai| daNDo hi vadhaparyanto'pakAraH pratipanthinAm / syAdupAyo narAsAdhye kArye kAryo'nyathA na ca // 18 // 21 zatruoM kA (choTe se lekara) vadha paryanta apakAra daNDa hai| isake bAda sAma, dAma aura bheda se jo kArya sAdhya na ho usI ko daNDa upAya se karanA cAhiye anyathA nahIM karanA cAhiye / ( vR0) satkArAdaraprItisambhASaNAdibhiH sAntvanaM sAma / svarNebhavAjirAjatAdi dAnena kAryasAdhanaM dAma / dravyAdilo bhadarzanena vAgcAturyeNa vAmAtyAdInAm parasparacittabheda - tApAdanaM bhedaH / dhanaharaNavadhabandhanAdirUpo'pakAro dnnddH| dAma / Adara, satkAra tathA prItiyukta vacana Adi se sAntvanA denA sonA, hAthI, ghor3A, cA~dI Adi dravya ke dAna se kArya kA sampAdana dravyAdi kA lobha dikhAkara athavA vANI ke cAturya se amAtya Adi ko phor3anA - bheda / - sAma / - dhana kA haraNa kara lenA, vadha karanA, bandhana Adi rUpa apakAra athasAmadAmabhedasAdhye yuddhaM na vidheyamanyatra vidheyamiti darzayannAha - daNDa / isake pazcAt sAma, dAma aura bheda ke sAdhya hone para yuddha nahIM karanA cAhie, isake abhAva meM yuddha karanA cAhie yaha prarUpita karate hue kathana - Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 laghvarhannIti sAmnA dAmnA ca bhedena jetuM zakyA yadArayaH / tadA yuddhaM na karttavyaM bhUpAlena kadAcana // 19 // yadi sAma, dAma aura bheda se zatruoM ko jItane meM samartha ho to rAjA ko kabhI bhI yuddha nahIM karanA caahie| sandigdho vijayo yuddhe'sandigdhaH puruSakSayaH / satsvanyeSvityupAyeSu bhUpo yuddhaM vivarjayet // 20 // yuddha meM vijaya sandigdha hai, puruSoM kA nAza nizcaya hai, anya upAyoM ke hone para rAjA yuddha kA tyAga kare / sAmAditritayAsAdhye tvananyagatiko nRpaH / yuddhe pravRttikAmaH syAdyadA tatkRtyamucyate // 21 // yadi sAmAdi tInoM upAyoM se kArya siddha na ho to rAjA kI gati anya ho arthAt vaha avazya yuddha kre| jaba yuddha karane ke lie tatpara ho jAye taba use kyA karanA cAhie, vaha kArya batAyA jA rahA hai| - pUrvaM sampreSyate sampreSyate dUtazcaturmukha udAradhIH / vipakSavyUhadhI bhAvagamAgamaparIkSaNe // 22 // zatru ke sainyavyUha aura Ane-jAne vAle mArga ke parIkSaNa hetu pahale udAra buddhi vAlA, caturmukha dUta zatru ke pAsa bhejA jAtA hai| so'pi gatvA'tha madhuraiH pUrvaM vAkyairnivedayet / tadasiddhau punabrUyAdAmlaM tiktaM tathA kttu||23|| isake bAda vaha dUta bhI jAkara pahale madhura vacanoM se nivedana kare | una (madhura vacanoM ke asaphala hone para vaha punaH Amla (kaSailA), tikta aura kaTu vacana bole / siddhAsiddhau tadAkArairbhASaNeneGgitena c| tadIyacittAbhiprAyaM balazaktiM ca sarvathA // 24 // buddhizaktiM kalAzaktiM nirgamaM gamanaM tathA / samyak jJAtvA tvarAvRtya yathAvat svAminaM vadet // 25 // usa (zatru pakSa) ke manobhAvoM ko abhivyakta karane vAlI zArIrika ceSTA, kathana tathA hAva-bhAva se uddezya kI saphalatA athavA viphalatA, saba prakAra se zatru kA vicAra, abhiprAya, sainyazakti, buddhibala, kalAzakti, gamanAgamana Adi kI yathAsthiti jAnakara zIghratA se vApasa lauTakara dUta ko apane svAmI se jyoM kA tyoM nivedana karanA cAhiye / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuddhanItiprakaraNam dUtadvAreNa yajjJAtaM paroyoddhuM samIhate / tadA mantrivaraiH sArddhaM mantrayitvA bhRzaM nRpaH // 26 // tathA kuryAdyathA na syAdvigraho bhunaashkRt| kenApi nItimArgeNa santoSyaH parabhUpatiH // 27 // dUta dvArA jo jJAta huA usake bAda rAjA yadi yuddha kI icchA karatA hai taba zreSTha mantriyoM ke sAtha bAra-bAra parAmarza kara rAjA ko vaisA kadama uThAnA cAhie jisase yuddha atyadhika vinAzaka na ho| kisI bhI nIti mArga se zatru rAjA ko santuSTa karane kA prayAsa karanA caahie| yadi kenApyupAyena parastyajati no raNam / tadA vIkSya mithaH sAmyaM yuddhAyaivodyato bhvet||28|| yadi kisI bhI upAya se dUsarA rAjA yuddha (raNa) kA tyAga nahIM karatA hai taba paraspara samAnatA kA parIkSaNa kara yuddha ke lie hI tatpara honA cAhie / baliSThena na yoddhavyaM baliSThAzrayaNaM vinA / tadyuddhena jayaH prAyaH kSayazcAnuzayaH sadA // 29 // 23 apane se balavAna zatru se balavAna rAjA ke Azraya ke binA yuddha nahIM karanA caahie| usa (balavAna) ke sAtha yuddha karane para prAyaH vijaya nahIM ( prApta hotI) sadA nAza tathA pazcAttApa ( hotA hai ) / hInenApi na yoddhavyaM svayaM gatvA ca sammukham / tajjaye tu yazo na syAt kintu hAniH parAjaye // 30 // apane se hIna rAjA ke sAtha bhI svayaM sAmane jAkara yuddha nahIM karanA cAhiye / kyoMki usake Upara vijaya prApta karane para yaza to nahIM milatA kintu parAjaya hone para hAni hotI hai| ( vR0) atra svayamiti padenAvazyake kArye senAnyaM preSya tajjayo vidheya ityAveditam yahA~ 'svayaM' zabda se Avazyaka kArya ke lie senApati ko bhejakara zatru para vijaya prApta karanI cAhie yaha kahA gayA hai - atha kadA ca yAnaM vidheyamityAha isake bAda kaba yuddha hetu prasthAna karanA cAhiye, isakA kathana svarASTradurgarakSArhapradhAnaM ca tathA blm| saMsthApya ca nije rAjye santoSyAtmIyakAn bhRzam // 31 // Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghvarhannIti vAhanAyudhavarmAdisAmagrI saMvidhAya c| devaM guruM ca sampUjya shaantikrmpurssrm||32|| sumuhUrte suzakune mArgAdau maassptke| yAtrAM kurvIta rAjendro vIkSya kaalblaablm||33|| rAjA apane rASTra evaM durga kI surakSA meM samartha senApati tathA senA sthApita kara, apane rAjya meM apane logoM ko atyadhika santuSTa kara, vAhana, Ayudha, kavaca Adi sAmagrI ko sajjita kara aura (zAnti karma sahita) deva, guru kI pUjA kara, uttama muhUrta aura uttama zakuna dekhakara mArgazIrSa mAsa se lekara (agale) sAta mAsoM meM samaya aura sabala tathA nirbala pakSa kA parIkSaNa kara (yuddha ke lie) prasthAna kre| (vR0) atra mArgazIrSAdimAsasaptake yuddhaprasthAnakAla iti darzanena valcaturmAseSu yuddhaniSedhaH suucitH| mArgazIrSa Adi sAta mahInoM ko yuddha hetu prasthAna kA kAla batAkara zeSa cAra mAsoM meM yuddha kA niSedha sUcita kiyA gayA hai| muhUrtazakunAdivicArastu nimittazAstrAt jJeyaH iti| muhUrta zakunAdi kA vicAra nimittazAstra se jJAta kara lenA caahie| mantrisAmantasanmitranaimittikabhiSagvara / koSAdhyakSAdisaMyuktazcaturaGgacamUvRtaH // 34 // veSAntaradharaizcArairAjJAtazca pade pde| gacchetsamAhito mArge zodhite caagrgaamibhiH||35|| yuddha hetu prasthAna ke samaya mantrI, sAmanta, sanmitra, naimittika, zreSTha vaidya, koSAdhyakSa Adi sahita caturaGgiNI senA se ghirA huA, parivartita veSa dhAraNa karane vAle guptacaroM dvArA Age jAkara mArga kA zodhana kara kadama-kadama kI sUcanA pradAna kiye jAne para Azvasta hokara rAjA Age bddh'e| gatapratyAgatabhRtye . guuddhbhktipraaynne| mitre ca na hi vizvAsaH kAryo bhUpena srvdaa||36|| atyadhika bhaktiparAyaNa, Ane-jAne vAle naukara tathA mitra para rAjA ko sadA vizvAsa nahIM karanA caahie| sarvato bhayasatve ca daNDavyUhena paarthivH| pRSThato hi bhayaprAptAvanovyUhena gcchti||37|| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuddhanItiprakaraNam - yadi rAjA ko zatru se cAroM dizAoM se bhaya ho to vaha senA ko daNDavyUha ke AkAra meM lekara cale, yadi pIche se bhaya ho to senA kA zakaTAkAra vyUha banAkara Age bddh'e| tA_zUkaravyUhAbhyAM pArzvato bhItivAn vrjet| mukhe pazcAdbhaye jAte mkrvyuuhsaadhnH||38|| sUcIvyUhena bhUbhartA saMvrajedagrato bhye| yato hi bhayazaGkAsyAdbalaM vistaaryetttH||39|| padmavyUhe nivAse hi sadA tiSThetsvayaM nRpH| senApatibalAdhyakSaiH rakSA kAryA smnttH||40|| yadi rAjA ko zatru se donoM pArzva se bhaya ho to use senA kA tArkSya aura zUkara vyUha banAkara Age bar3hanA caahie| Age aura pIche se bhaya utpanna hone para senA kA makara vyUha banAkara Age bar3hanA caahie| Age se bhaya hone para senA kA zUcI vyUha banAkara rAjA ko Age bar3hanA caahie| jahA~ se vizeSa bhaya ho vahA~ senA ko donoM ora phailA denA caahie| senA kA zivira lagAnA ho to vyUha racanA padma AkAra meM karanI caahie| rAjA vyUha ke madhya meM rahe aura senApatiyoM dvArA cAroM ora se usakI rakSA kI jAnI caahie| (vR0) mukhe balAdhyakSo madhye bhUpaH pRSThataH senApatiH ubhayapArzvatazcebhAstato hayAstataH padAtayazcetyevaM daNDAkAraracanAtmakaH sarvatra samavistAro dnnddvyuuhH| mukha arthAt agrabhAga meM senAdhyakSa, madhya meM rAjA, pichale bhAga meM senApati, donoM pAryoM meM hAthI, usake bAda ghor3e, punaH paidala sainika - isa prakAra daNDa ke AkAra meM sabhI sthAnoM para samAna vistAra se yukta saMracanA daNDavyUha hai| sammukhAgre sUkSmaH pazcAt pRthulaH shkttaakaaro'novyuuhH| Age kama aura pIche vistIrNa AkAra vAlI senA kI saMracanA anovyUha hai| tadviparIto mkrvyuuhH| isa (anovyUha) ke viparIta arthAt Age vistIrNa aura pIche saGkIrNa AkAra vAlI senA kI saMracanA makaravyUha hai| muktAmAleva saMhatatayAvasthApanaM gamanaM vA suuciivyuuhH| senA ko motiyoM kI mAlA kI taraha jur3I huI sthiti meM sthApita karanA athavA gamana karanA sUcIvyUha hai| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 laghvarhannIti madhye sthitasya nRpateH parito valayAkAreNa padmabalasthApanaM pdmvyuuhH| madhya meM sthita rAjA ke cAroM ora valaya AkAra meM (do-do patiyoM meM) sthita senA kI sthApanA ko padmavyUha kahate haiN| evaM snggcchtstsyaanvchinnpryaanntH| sImAntamupasampadya skandhAvAraH prjaayte||41|| isa prakAra nirbAdha gati se prayANa karate hue sImAnta meM pahu~cakara skandhAvAra kA saMyojana kre| (vR0) kutra skandhAvAro vidheya ityAha - senA kA zivira kahA~ lagAnA cAhie, isakA kathana - jalAzayAH prabhUtAzca tRNadhAnyendhanAni c| sulabhAnyuccabhUmizca taMtra senAM niveshyet||42|| jahA~ paryApta jalAzaya, ghAsa, dhAnya, indhana aura ucca sthAna sulabha ho vahA~ senA zivira bnaaye| (vR0) tataH kiMkAryamityAha - sainya zivira sthApita karane ke bAda kyA karanA cAhiye, isakA kathana - pratIpo na samAyAto'bhimukhaM cettadA crH| preSaNIyaH punastasyAbhiprAyaM jJAtumatra vai||43|| yadi zatru sammukha nahIM AyA ho taba usa (zatru) kA abhiprAya jAnane ke lie guptacara preSita karanA caahie| jJAyate yuddhasajjaH sa cettarhi rnnbhuumikaa| zodhanIyA yathA senAgatiraskhalitA bhvet||44|| yadi vaha (zatru) yuddha ke lie tatpara dikhAI par3e taba yuddhabhUmi kI gaveSaNA karanI cAhie jisase senA kI gati nirbAdha ho| gulmAnpradhAnapuruSAdhiSThitAnnipuNAnyudhi / sthAne ca kRtasaGketAnabhIrUn sNsthaapyennRpH||45|| nirbhaya, Ayudha (astra-zastra saJcAlana) meM nipuNa, uttama puruSoM se adhiSThita gulmoM (sainya dala) ke saGketa sahita yogya sthAna para rAjA ko sthApita kre| (vR0) gulmaah| nava gajAH nava rathAH saptaviMzatyazvAH paJcacatvAriMzatpadAtayazcetsaMkhyAnvitarakSakasainyasamudAyo gulmH| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuddhanItiprakaraNam 27 gulma (sainyadala ke vibhAga vizeSa kA) kathana - nau hAthI, nau ratha, sattAisa azva aura paiMtAlisa paidala sainikoM kI saMkhyA se yukta rakSaka sainya samUha gulma hai| etatkRtazaGkhabherIpaTahazabdAnusAreNaiva senAyA yuddhe sthAnaM tato' pasaraNaM cbobhviiti| __ bhinna sthAnoM para sthita gulmoM ke zaGkha, bherI, paTaha Adi zabdoM ke anusAra hI senA kA yuddha meM gamana aura vahA~ se haTanA hotA hai| devAngurUMzca zastrANi pUjayitvA mhiidhnH| zubhaM zakunamAdAya vIrAnsantoSya srvthaa||46|| praNavatUryanisvAnajayadhvanyUrjitaspRhaH sannaddhabaddhakavacaH rAjacihnaralaGkataH // 47 // jayakuJjaramArUDhaH dhRtazastracamUvRtaH pazyetparabalaM sarvaM kimAkAraM vyvsthitm||48|| rAjA ko deva, guru tathA zastroM kI pUjA kara, zubha zakuna lekara, saba prakAra se vIroM ko santuSTa kara, praNava (OM) tathA bherI ke zabdoM kI jaya dhvani se utsAhita, yuddhAtura, kavaca dhAraNa kiye hue, rAjacihnoM se suzobhita, hAthI para savAra, zastra dhAraNa kiye hue aura senA se ghire hue, samasta zatrubala kA nirIkSaNa karanA cAhie ki usakI vyUha racanA kisa prakAra hai| Ahave saiva prAcI dik yataH ................ / tata evaM mukhaM kuryAt svasenAyAH ilaaptiH||49|| saMgrAma meM teja pUrva dizA meM ataH rAjA apanI senA kA mukha isa prakAra kre| cakrasAgaravyUhAdyairvividhA vyuuhnirmitiH| yataH parabalaM bhindyAt kalpayettA nije ble||50|| zatru senA kisa prakAra naSTa ho yaha vicAra kara cakra, sAgara Adi aneka prakAra kI vyUha racanA se apanI senA ko vyavasthita kre| svalpAntasaMhatAnkRtvA yodhayecca bhuunythaa| kAmaM vistArya vajeNa sUcyA vA yodhyedbhttaan||51|| rAjA thor3I senA ikaTThA kara atyadhika senA ke sAtha yuddha kare, vajra yA sUcI vyUha se yoddhAoM ko atyadhika phailAkara yuddha karanA caahie| (vR0) tridhAvasthitabalena vajravyUhena pUrvoktena sUcivyUhena vA yodhyet| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghvarhannIti tIna prakAra ke vyUha meM sthita senA dvArA vajravyUha athavA sUcIvyUha ke dvArA yuddha karanA caahie| (vR0) kSetravizeSe zastravizeSayuddhamAha - kSetra-vizeSa meM zastra-vizeSa ke dvArA yuddha karane kA kathana - khaGgakuntAdizastraizca grtaadirhitsthle| naubhirdvipairanUpe tu same ca rthvaajibhiH||52|| gaDDhe Adi se rahita (samatala) sthala para talavAra, bhAlA Adi zastroM se, jala meM nAva se, hAthiyoM se tathA samatala bhUmi para ratha aura ghor3oM se yuddha kre| nikaje dramasaGkIrNe bANairyudhyeta bhuuptiH| vaizAkhasthAnamAzritya vedhyvedhnkovidH||53|| rAjA ko upavana meM aura vRkSoM se ghire sthala meM bANoM se, vaizAkha mudrA kA Azraya lekara lakSya-vedha meM nipuNa yoddhAoM ke dvArA yuddha karanA caahie| (vR0) cApayuddhe vaizAkhasthAnasvarUpaM cettham - dhanuSa yuddha meM vaizAkhasthAna (bANa calAne kI mudrA-vizeSa) kA svarUpa isa prakAra hai sthAnAnyAlIDhavaizAkhapratyAlIDhAni mnnddlm| samapAdaM ceti tatra vaishaakhsthaanlkssnnm||54|| AlIDha, vaizAkha, pratyAlIDha, maNDala aura samapAda (pA~ca) sthAna haiN| vaizAkha sthAna kA lakSaNa isa prakAra hai - pAdau kAryoM savistArau same hastau ttprmaanntH| vaizAkhasthAnake sadyaH kUTalakSyasya vedhne||55|| vaizAkha sthAna nAmaka bANa calAne kI vizeSa mudrA meM kaThina lakSya zIghra bhedane hetu donoM hAthoM sahita pairoM ko usa lakSya ke pramANa ke anusAra phailAnA caahie| zauryAbhimAninaH zUrAn baliSThAn pRtnaamukhe| yojayedbandibhirvIrarasenotsAhayedbhaTAn // 56 // (apanI) vIratA para garva karane vAle balazAlI vIroM ko senA ke agrabhAga meM rakhakara udbhaTa vIroM kA vIra rasa se utsAhavardhana ke lie bandiyoM ko lagAnA caahie| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuddhanItiprakaraNam mAntrikeSu ca zastreSu vahanyAdiSu mahIdhanaH / tannivRttikarAstrANi vAruNAdIni nikSipet // 57 // rAjA mantrayukta aura agni Adi zastroM ke nivAraka varuNa Adi astroM ko prakSepa kare / hRSTatvaM ca samalInatvaM samyak teSAM priikssyet| tathA sopadhiceSTAMzca viparItAMzca saGgare // 58 // unake ullAsa tathA malinatA kI samyak prakAra se parIkSA karanI cAhie aura unake kapaTa vyavahAra tathA viruddha vyavahAra ko yuddha meM parakhanA caahie| nAtirUkSairviSAktairna naiva dRSanmRdAdibhirnaiva yudhyeta kUTAyu' dhaistathA / naagnitaapitaiH||59|| atyanta rukSa, viSasikta aura kUTa zastroM se yuddha nahIM karanA caahie| patthara, miTTI aura agni se tape hue hathiyAroM se yuddha nahIM karanA cAhie / nItiyuddhena yoddhavyaM sarvaiH zastraizca vAhanaiH / zatroranyAyaniSThe tu karttavyaM samayocitam // 60 // 1. 29 sabhI zastroM aura vAhanoM se nIti yuddha dvArA yuddha karanA cAhie (parantu ) zatru yadi anyAya kA Azraya le taba samayocita vyavahAra karanA caahie| na hanyAttApasaM vipraM tyaktazastraM ca kAtaram / nazyantaM vyasanaprAptaM klIbaM nagnaM kRtAJjalim // 61 // nAyudhyamAnaM no suptaM rogArtazaraNAgatam / mukhadantatRNaM bAladIkSeptuM ca gRhaagtm||62|| tApasa, brAhmaNa, zastra kA tyAga karane vAle, bhayAtura, yuddhasthala se palAyana karane vAle, durvyasanI, napuMsaka, nagna, hAtha jor3ane vAle, yuddha na karane vAle, soye hue, rogI, zaraNAgata, mukha meM tRNa dhAraNa karane vAle, bAlaka, dIkSArthI aura ghara Aye hue kA vadha nahIM karanA caahie| ayudhyamAnaM zatruM cAveSTyAsItAsyadhAnyajale / indhanAdIni sarvANi duussyetpiiddyejjnm||63|| yadi zatru yuddha nahIM kara rahA ho to use gherakara usakA dhAnya, jala, IMdhana Adi saba dUSita karanA cAhie aura logoM ko pIr3ita karanA caahie| 0yU0 1, bh2|| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghvarhannIti bhindyAt prAkAraparikhAdurgAdIMzca tddaagkm| zaktihInavidhAyainaM ghaatyetshcaarinnH||64|| zatru ke dvArA nirmita koTa, khAiyoM, durga tathA tAlAba kA vidhvaMsa karanA caahie| zatru ko zaktihIna kara usake sahayogiyoM ko mAra DAlanA caahie| bhedayennikhilAntasya sacivAdIMzca vNshjaan| sumuhUrte ca bhUpAlaH svAjJAM tatra prvrtyet||65|| zatru pakSa ke sabhI mantrI Adi ke vaMzajoM ko phor3akara arthAt apane pakSa meM milAkara zubha muhUrta meM rAjA apanI AjJA pravartita kre| devAna gurUMzca saMpUjya dAnaM datvA bhuvsu| khyApayedabhayaM teSAM ye puurvnRpsevkaaH||66|| devoM va guruoM kI samyak pUjA kara, pracura dhana dAna dekara, pUrva rAjA ke sevakoM kI surakSA kI ghoSaNA karanI caahiye| viditvaiSAM samAsena sarveSAM tu cikiirssitm| tadvaMzyaM sthApayettatra cedaajnyaabhktittprH||67|| pAritoSikadAnena taM santoSya bhuvHptiH| svazAsanaM sthiriikuryaanniymaadiprbndhtH||18|| sabhI icchuka vyaktiyoM kA sAmUhika rUpa se vicAra jAnakara pUrva rAjA ke AjJA pAlana karane vAle aura svAmibhakta vaMzaja ko rAjya para sthApita karanA caahiye| vijayI rAjA niyukta rAjA ko puraskAra ke dvArA santuSTa kara niyama Adi ke prabandha dvArA apanI sattA ko sudRr3ha kre| (vR0) atha jaye jAte pauruSaprAptadhanaM svAminA yodhebhyaH kiM deyamityAha - isake anantara vijaya prApta hone para parAkrama se prApta dhana ko rAjA dvArA yoddhAoM ko kisa prakAra denA cAhiye, isakA kathana -. jaye jAte nRpo dadyAdyoddhRbhyo nitarAM dhnm| dhAnyAjAgomahiSyAdi yo yatprApnoti tasya tt||69|| syandanAzvagajAmogharatnakupyapazustriyaH / bhaTai zerpaNIyAzca raNe prAptAH svpaurussaat||70|| evaM pUrvoktavidhinA jayaM prApya suvistRt-| yazaHsampUrNabhUcakraH rAjendro bhuuvishrutH||71|| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuddhanItiprakaraNam jayavAditranirghoSabadhirI' kRtadigmukhaH maGgalAcAranirato harSeNa svapurIM vrajet // 72 // ityevaM varNitA cAtra yuddhanItiH samAsataH / vizeSastu mahAzAstrAt jJeyaH sadbuddhisAgaraiH // 73 // 1. 2. vijaya prApta hone para rAjA sainikoM ko atyadhika mAtrA meM dhana pradAna kare / isake atirikta yuddha ke samaya anna, bakarI, gAya, bhaiMsa Adi jisako prApta ho usako mile| yoddhAoM ke dvArA yuddha meM apane parAkrama se prApta ratha, ghor3e, hAthI, bahumUlya ratna, bartana, pazu aura striyoM ko rAjA ko arpita kara denA caahiye| isa prakAra Upara varNita vidhi se vijaya prApta kara atyanta vizAla kIrti se sampUrNa pRthvImaNDala ko pUrNa karane vAlA rAjA pRthvI para prasiddha ho jAtA hai| vijaya vAdya kI dhvani se sabhI dizAoM ke mukha ko badhira banAne vAle, maGgalAcAra meM saMlagna harSapUrvaka apanI nagarI kI ora prasthAna kare / isa prakAra yuddhanIti kA saMkSepa meM varNana kiyA gayA sadbuddhi ke sAgara arthAt buddhimAna janoM ko vizeSa rUpa se mahA zAstra se jAnanA cAhiye / // iti yuddhniitiprkrnnm|| vadharI bha 1, badharI bha 2, pa 2 // purA bha 1, bha 2, pa 3 // 31 *0 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. dvitIya adhikAra atha kramaprAptadaNDanItiprakaraNamArabhyate isake bAda kramAgata daNDanItiprakaraNa kA Arambha kiyA jAtA hai praNamya paramA' bhaktyA sambhavaM zrutasambhavam / prajAnAmupakArAya daNDanItiH pracakSyate // 1 // Agama zAstra ke praNetA (tIsare tIrthaGkara) sambhavanAtha kI parama bhakti pUrvaka vandanA kara prajA ke upakAra ke lie daNDanIti kA kathana kiyA jAtA hai| tatra jainAgame daNDanItayaH saptadhA smRtAH / tAH syurhAkAramAkAradhikkArAH paribhASaNam // 2 // maNDale bandhanaM kArAkSepaNaM cAGgakhaNDanam / aSTamo dravyadaNDo'pi svIkRto nItikovidaiH // 3 // paribhASaNamAkSepAn mAgA ityAdi zaMsanam / sarodha iGgite kSetre maNDale bandha ucyate // 4 // jaina Agama (sthAnAGgasUtra) meM daNDanIti sAta prakAra kI kahI gayI hai, ve (isa prakAra ) haiM 1. hakkAra, 2. makkAra, 3. dhikkAra, 4. nindA, 5. maNDala bandhana, 6. kArAgAra meM rakhanA aura 7 aGga bhaGga / ( isake atirikta) nItivettAoM dvAra AThavA~ artha daNDa bhI svIkAra kiyA gayA hai / nindA aura jhir3akI sahita 'mata jAo' ityAdi Adeza aura niyata kSetra (maNDala) meM (aparAdhakarttA ko) rokanA maNDala bandha kahA jAtA hai| - 2.2 daNDanItiprakaraNam - - - (vR0) yaduktaM sthAnAGgasUtre sattavihA daMDanII paNattA taM jahA hakkAre 1 makkAre 2 dhikkAre 3 paribhAse parayA bha 1, bha 2 pa 1, pa 2 / / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ daNDanItiprakaraNam 4 maMDalIbandhe 5 kArAgAre 6 chavicchede ya 7 atracchaviccheda iti vdhaadhuplkssnnN| jaisA ki sthAnAGgasUtra meM prarUpita hai - daNDanIti sAta prakAra kI kahI gayI hai| ve (isa prakAra) haiM - 1. hakkAra, 2. makkAra, 3. dhikkAra, 4. nindA, 5. maNDala bandhana, 6. kArAgAra aura 7. angg-bhngg| chaviccheda se abhiprAya vadhAdi hai| etAH sattve'bhiyogasyAsattve cApi mhiibhujaa| prayujyante prajAsthityai yathAdoSaM duraatmsu||5|| ye (daNDanItiyA~ AropI ke viruddha) abhiyoga (doSAropaNa) hone para aura na hone para bhI rAjA dvArA prajA kI rakSA hetu duSToM ke aparAdha ke anusAra prayoga kI jAtI haiN| (vR0) ataeva pratyarthyabhiyogotthAH ettA vakSyamANavyavahArAdhikAre yathAvasaraM varNanIyA bhaviSyantyatra tu tadabhAve'pi yAH svayaM nRpeNa prajAduHkhApakaraNArthaM prayujyante tA evopkrmynte| isalie vAdiyoM dvArA AnIta vAda ke samAdhAna hetu prayoga meM lAyI jAne vAlI daNDanIti Age varNana kiye jAne vAle vyavahAra adhikAra meM avasarAnukUla varNita kI jaaegii| yahA~ to (vAdiyoM dvArA vAda ke) na prastuta kiye jAne para bhI prajA ke duHkha ko dUra karane hetu svayaM rAjA dvArA jina daNDanItiyoM kA prayoga kiyA jAtA hai unakA hI varNana kiyA jAtA hai - tatrAdyaM daNDanItInAM trikaM prAk prthmaarhtH| yugminAM kAladoSeNa kalau kulakaraiH kRtm||6|| una (sAta daNDanItiyoM) meM se pahalI tIna (hakkAra, makkAra, dhikkAra) prathama tIrthaGkara (RSabhadeva) ke pUrva yugaliyoM ke (uttama) kAla ke doSa kI gaNanA meM kulakaroM dvArA apanAI jAtI thiiN| pazcAt pravRttA aparA bharatena kRtA api| tato nizcIyate daNDanItiH kaalaanusaarinnii||7|| . usake pazcAt apanAI gaI (cakravartI) bharata dvArA pravartita anya (cAra se) bhI samayAnusAra daNDanIti nizcita kI jAtI hai| (vR0) ata eva dravyadaNDa, jJAtidaNDa, tADanAdi daNDo'pi shyte| yathA doSaM yathA kAlaM prayuktAH sarvAapi sAdhyasiddhidA eveti| prayujya te bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 // Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghvarhannIti isalie dravyadaNDa, jJAtidaNDa evaM tADanAdi daNDoM kA bhI yahA~ grahaNa karanA caahie| samaya evaM doSa ke anurUpa daNDa kA prayoga karanA sadA siddhidAyaka hotA hai| 34 (vR0) yaduktam - jaisA ki kahA gayA hai - yathAparAdhaM dezaM ca kAlaM balamathApi vA / vyayaM karma ca vittaM ca daNDaM daNDaceSu pAtayet // 8 // aparAdha, deza, kAla, bala athavA vyaya, karma aura vitta (ke anusAra) aparAdhiyoM ko daNDa denA caahie| tatra dvije meti daNDaH heti kSatriyavaizyayoH / dhikkAraH zUdramAtreSu pare varNacatuSTaye // 9 // una daNDoM meM se brAhmaNa para 'mA' daNDa, kSatriya aura vaizya para 'hA' (daNDa) aura zUdra varga para 'dhikkAra' aura anya (cAra daNDa) cAroM varNoM para lAgU hote haiM / ( vR0) atraiva vizeSamAha jAte mahAparAdhe'pi nArIvipratapasvinAm / nAGgacchedo vadho naiva kuryAtteSAM pravAsanam // 10 // gambhIra yA bar3A aparAdha karane para bhI strI, brAhmaNa aura tapasviyoM kA na to aGgaccheda aura na hI vadha karanA cAhie varana unakA (deza se) nirvAsana karanA caahie| vikrayI / vaizyazcetmAMsavikretA kUTahemnazca prAgaGgahInaM taM kRtvA daNDayed drutameva ca // 11 // vaizya yadi mAMsa vikretA aura khoTA yA nakalI sonA becane vAlA ho to usake pramukha aGga kA chedana kara use zIghra daNDita karanA caahie| manuSyaprANahartA ca cauravaddaNDabhAg bhavet / gogajoSTrAdibRhajjantuvinAzake // 12 // tato'rddha manuSya kA vadha karane vAle ko cora ke samAna daNDa denA cAhie, vizAla prANiyoM gAya, hAthI, uSTra Adi ko mArane vAle ko usakA AdhA daNDa denA caahie| kSudrajIvavinAze tu dvizataM dama ucyte| paJcAzaddaNDabhAgI syAnmRgapakSivinAzakaH // 13 // Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ daNDanItiprakaraNam kSudra jIvoM ke vinAza para do sau dramma (kA daNDa) nirdhArita hai| vanya pazuoM aura pakSiyoM kA vinAza karane vAlA pacAsa mudrA (daNDa) kA bhAgI ho / paJcamASaistu daNDyaH syAdajAvikharaghAtakaH / mAna daNDayazca zvazUkaravinAzakRt // 14 // bakarA, bher3a aura gadhe ko mArane vAlA pA~ca mAzA ( mASa) sikkoM ke daNDa kA pAtra hai, kuttA evaM zUkara ko mArane vAle ko do mAzA se daNDita karanA caahie| abhakSyabhakSake vipre daNDa uttamasAhasam / kSatriye madhyamaM vaizye'ntyaM zUdre tvarddhakaM bhavet // 15 // abhakSya padArtha kA bhakSaNa karane vAle brAhmaNa ko uttama sAhasa (aparAdha karane) kA daNDa, kSatriya ko madhyama (aparAdha karane kA daNDa), vaizya ko antya ( aparAdha karane kA daNDa) aura zUdra ko (vaizya ke daNDa kA) AdhA daNDa denA cAhie | nRpasyAkrozakarttAraM bhettAraM nRpamantrasya bhUpapratIpatApannaM jihvAM chitvA pravAsayet / uttamena ca daNDyaH syAdrAjAjJAlekhakaH svym||17|| tsyaivaanissttbhaassinnm| raajkossaaphaarkm||16|| 35 rAjA kI nindA karane vAle, usakA amaGgala bhASaNa karane vAle, rAjA kI mantraNA (ke rahasya) ko ujAgara karane vAle, rAjakoSa kI corI karane vAle aura rAjA se zatrutA karane vAle kI jihvA kATakara (deza se) nirvAsita karanA caahiye| rAjAjJA ke lekhaka (rAjA ke kUTa hastAkSara dvArA) ko uttama (aparAdha ke daNDa) se daNDita karanA caahie| svastrIkalaGkabhItyA ca rAjadaNDabhayena ca / zatapaJcakadaNDyaH syAjjAraJcaura iti buvan // 18 // apanI patnI ke kalaGkita hone aura rAjA dvArA daNDa ke bhaya se (ghara meM ) jAra ( upapati) ke hone para (use) cora batAne vAle ko pA~ca sau mudrAoM se daNDita karanA caahie| upajIvyadhanaM luJcan daNDyazcASTaguNaistataH / uttamena bhaveddaNDyazcauraM jAraM ca muJcataH // 19 // bhRtyAdi kA dhana haraNa karane vAle ko (dhana kA) ATha gunA daNDa denA caahie| cora aura jAra ko mukta karane vAle ko uttama (aparAdha kA) daNDa hotA hai| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 mRtAGgotsRSTa' vikretA gurostADayitA' naraH / bhUpayAnAsanasthAyI daNDyaH syAduttamena ca // 20 // vAle mRtaka ke zarIra para se uThAye gaye (vastrAdi) ke vikretA aura guru ko mArane puruSa 'aura rAjA ke vAhana aura Asana para baiThane vAle ko uttama (aparAdha) se daNDita karanA caahie| netrabhedanakarttA yo daNDyaH paJcazatena jIvato dvijarUpeNa zUdrasyASTazato (kisI kI) A~kha phor3ane vAlA vyakti pA~ca sau (mudrAoM se) aura brAhmaNa veza dvArA jIvikArjana karane vAlA zUdra ATha sau dramma se daNDanIya 1 1. 2. 3. 4. parAjito'pi yo manye jetAsmItyabhimAnataH / rAjadvAre tamAkRSya daNDayed dviguNena ca // 22 // parAjita hone para bhI jo ( mithyA) abhimAna se svayaM ko vijayI mAnatA hai use rAjadvAra para le Akara dogunA daNDa denA caahie| laghvarhannIti ( vR0) anyAyavihitadaNDaprAptadhanagatimAha anyAyapUrvaka daNDa se prApta dhana kA kyA karanA cAhie, isakA nirUpaNaM yo'nyAyena kRto daNDaH bhUpAlena kthnycn| kRtvA triMzadguNaM taM ca dharmAya priklpyet||23|| - saH / drammaH // 21 // rAjA dvArA anyAya pUrvaka kiye gaye daNDa se jo kucha (dhana prApta ho) usakA tIsa gunA kara dharma ( kArya ) ke liye nizcita karanA cAhiye / ( vR0) daNDabhedamAha daNDa ke bhedoM kA kathana - - mRtAgotsRSTa bha 1, bha 2 pa 1 pa 2 // tADavitA pa 2 // damaH bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 // dharmAya bha 1 // udaramupasthaM jihvA hastau karNau dhanaM ca dehazca / pAdau nAsA cakSurdaNDasthAnAni dazadhaiva // 24 // peTa, upastha (zarIra kA madhya bhAga, peDU, nitamba, strI yA puruSa kI jananendriya), jihvA, hAtha, kAna, dhana, zarIra, paira, nAka aura A~kha dasa prakAra ke daNDa ke sthAna haiN| - Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ daNDanItiprakaraNam ( vR0) yaddehAvayavajanito'parAdhastatraiva nigrahaH karaNIyaH / zarIra ke jisa aGga se aparAdha kiyA gayA ho usI aGga ko daNDita karanA caahie| yo'samartho dhanaM dAtuM kArAgAre nidhAya tam / kArayitvA svakaM karma dhanadaNDaM vimocayet // 25 // jo dhana dene meM asamartha hai use kArAgAra meM rakhakara apanA (rAjakIya) kArya karAkara dhanadaNDa chor3a denA caahie| uttamo daNDa ityuktaH sarvasvaharaNaM purAnnirvAsanaM cAGgachedanaM cAGkanaM ( vR0) atha vizeSamAha daNDa ke viSaya meM vizeSa kathana uttama daNDa isa prakAra kahe gaye haiM - sarvasvaharaNa, vadha, nagara se nirvAsana, aGgacchedana tathA aGkana (zarIra para dAga ) / -- - 37 vadhaH / tathA // 26 // lalATe'Gko'bhizaptasya khare cAropaNaM param / surApAne patAkA syAdbhagastu gurutalpage // 27 // 2zvapadAGkaH stainyakRtye tathAkArAnivezanam / brahmahatyAkArakasya ziromuNDanameva c||28|| kArayitvA ca sarvasvamapahRtya - kharopari / samAropyAtha nagarAtpravAsanamiti sthitiH // 29 // nindaka ke mastaka ko cihnita kara bAda meM gadhe para baiThAye, madirA sevana karane vAle ke (mastaka para ) patAkA kA cihna, gurupatnI ke sAtha zayyA para sone vAle ke (mastaka para ) yoni- cihna, corI karane para (mastaka para ) kutte kA cihna tathA kArAgAra meM rakhanA, brAhmaNa kI hatyA karane vAle kA sira muNDana karAkara sarvasva apahRta kara, gadhe para baiThAkara nagara se niSkAsana yaha sthiti hai| satyaM jalpati yo liGgaM naSTaprAptasya vastunaH / nRpeNa tasmai taddeyaM no cettatsamadaNDabhAk // 30 // 1. 0bhizastasya bha 1, bha 2 pa 1, pa 2 // 2. vayadAGka bha 1, vapadAGka bha 2, pa 1, pa 2 // jo (apanI khoI huI vastu kI pahacAna satya batAtA hai rAjA dvArA use vaha (vastu) de denI caahie| yadi (satya) nahIM batAtA hai to daNDa kA pAtra hai / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 laghvarhannIti vRddhaM bahuzrutaM bAlaM brAhmaNaM gurviNIM gurum| mAtaraM pitaraM caiva pravaktAraM tpsvinm||31|| AcArya pAThakaM cApi gAMca ghnantaM hi ghaatyet| na hi sa bahudoSI syAddaNDA.'pi ca no bhvet||32|| vRddha, vijJa puruSa, zizu, brAhmaNa, gurupatnI, guru, mAtA-pitA, upadezaka, tapasvI, AcArya, pAThaka tathA gAya kA vadha karane vAle kA nizcaya hI vadha karanA caahiye| aisA karane vAlA vaha bahuta doSI nahIM hotA aura daNDa ke yogya bhI nahIM hotaa| dhanApahaH zastrapANiH vahnido vissdstthaa| bhAryAtikramakArI ca kssetrhRddaarhttthaa||33|| pizano randhradarzI ca prodyatAstrazca grbhaaphaa| ghAte'pyeSAM na daNDaHsyAdete syuraattaayinH||34|| ityevaM daNDanItInAM vicArastvatra vrnnitH| vizeSato'pi yathAsthAnaM varNayiSye ythaashrutm||35|| dhana kA haraNa karane vAle, hAtha meM zastra lekara (vadha karane ke lie tatpara), Aga lagAne vAle, viSa dene vAle, patnI kI upekSA karane vAle, kheta tathA strI kA haraNa karane vAle, pizuna (bhediyA yA drohI), (zatru ko) kamajorI batAne vAle, astra camakAne vAle aura garbha naSTa karane vAle AtatAyI kahe jAte haiM - inakA vadha karane vAle ko daNDa nahIM denA caahie| isa prakAra daNDanIti kA vicAra yahA~ nirUpita kiyA gyaa| zruta ke anusAra vizeSa rUpa se isakA yathAsthAna varNana kruuNgaa| ityAcArya zrIhemacandraviracite caulukyavaMzabhUSaNakumArapAlazuzrUSite laghvarhannItizAstra yuddhanItidaNDanItivarNano nAma dvitiiyo'dhikaarH|2| yaha AcArya zrI hemacandra dvArA viracita caulukyavaMza ke bhUSaNa rAjA kumArapAla dvArA sevita laghu-arhannIti nAmaka zAstra meM yuddhanIti- daNDanItivarNana zIrSaka dvitIya adhikAra hai| // iti dnnddniitiprkrnnm|| | 1. 2. 3. 0pAdvakaM bha 1, 0pAThaka bha 2, p2|| garbhavhA bha 1, bha 2, pa 1, garbhahA p.2|| pAteyeSAM bha 1, bha 2, pa 1, p2|| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhikAra vyavahAravidhiprakaraNam vizadazAradasomasamAnanaH kmlkomlcaaruvilocnH| zuciguNaH sutarAmabhinandano jayatu bhktjnepsitsiddhidH||1|| svaccha zarada Rtu ke candra ke samAna mukha vAle, kamala ke samAna komala aura sundara netra vAle, atyadhika pavitra guNa vAle, bhaktajanoM ko vAJchita siddhi pradAna karane vAle (cauthe tIrthaGkara) abhinandana kI jaya ho| hemapIThasamAsInaH sabhyamantriyuto nRpH| vyavahAraparAmarza kuryAdvidvajjanaiH sh||2|| svarNa Asana para virAjamAna, sabhAsadoM aura mantriyoM sahita rAjA dvArA vidvAn puruSoM ke sAtha vyavahAra nIti sambandhI mantraNA karanI caahiye| (vR0) tatravyavahAro nAma ekasmin vastuni parasparaviruddhadharmayorekadharmavyavacchedena svIkRtatadanyadharmAvachinnasvapakSasAdhakavyavasthApanArthaM sAdhanadUSaNavacanaM vyvhaarH| eka vastu meM paraspara virodhI (sAdhaka evaM bAdhaka) dharmoM meM se eka dharma ke khaNDana tathA svavihita viziSTa guNoM dvArA dUsarI saba vastuoM se pRthak (avicchinna) anya svIkRta dharma ke pakSa ko siddha karane vAle tathA bAdhita karane vAle vacanoM kA nAma vyavahAra hai| nanu ubhayadharmAdhArabhUtaikavastuni anyadharmanirAsena tadanyadharmAntaraM vyavasthApayituM vAdinA sAdhanamucyate tatraiva dUSaNodbhAvanena prativAdinAM vAdisAdhitapakSavipakSIbhUtaM svoktisamarthanaikahetubhUtaM vacanaM kathaM saGgacchate mitho vyaaghaataaditi| (zaGkA) sAdhaka tathA bAdhaka donoM virodhI dharmoM ke AdhArabhUta eka vastu meM anya (bAdhaka) dharma ke nirAkaraNa se dUsare (sAdhaka) dharma ko vyavasthApita karane Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghvarhannIti ke lie vAdI ke dvArA sAdhana kA kathana kiyA jAtA hai vahA~ hI vAdI ke sAdhita pakSa kA khaNDana kara apanI bAdhaka uktiyoM ke samarthana meM prativAdI dvArA prayukta ekahetubhUta vacanoM kI saGgati paraspara virodhI (vyAghAta) hone se kaise baiTha sakatI zaGkAsamAdhAnam cenna svasvAbhiprAyAnusAreNaikasminvastuni vAdiprativAdinirUpitasAdhanadUSaNapratipAdakavacanakathane virodhaabhaavaat| yathA vAdI svAbhiprAyeNa sAdhanamabhidhatte pazcAt prativAdyapi svAbhiprAyeNa tatraiva dUSaNaM praNigadati na cAtrekavastuni sAdhanaM dUSaNaM ca tAttvikamasti kintu svaabhipraayklpitmevetylm| aisA nahIM hai (arthAt vAdI aura prativAdI ke sAdhaka aura bAdhaka vacanoM meM paraspara vyAghAta nahIM hotA hai) apane-apane abhiprAya ke anusAra eka vastu meM vAdI aura prativAdI dvArA nirUpita (kramazaH) sAdhana aura dUSaNa ke pratipAdaka vacanoM ke kathana meM virodha kA abhAva hone se| jaise vAdI apane abhiprAya se sAdhana kA kathana karatA hai pazcAt prativAdI bhI apane abhiprAya se usI meM dUSaNa kA kathana karatA hai, vastutaH yaha eka hI padArtha meM sAdhana kA dUSaNa nahIM hai apitu svAbhiprAya (arthAt vAdI tathA prativAdI ke abhiprAya) ke anusAra hai| vyavahArabhASye tu - atthI paccatthINaM, hAuM egassa vavati bitiyss| eteNa u vavahAro, adhigAro ettha u vihiie|| eka se arthAt pratyarthI se haraNa kara dUsare ko arthAt arthI meM vapana kara denA vyavahAra hai| isameM haraNa aura vapana donoM kriyAeM hotI haiM isalie ise vyavahAra kahA jAtA hai| (vyavahAra vidhi pUrvaka bhI hotA hai aura avidhipUrvaka bhii)| ___sa dvividhaH lokottaro laukikshc| tatrAdyo vyavahArasUtAdiSu varNitatvAdana noktaH vaha vyavahAra lokottara aura laukika do prakAra kA hotA hai| vyavahArasUtra Adi granthoM meM prathama arthAt lokottara vyavahAra kA varNana hone se (usakA yahA~ varNana) nahIM kiyA gayA hai| iha rAjakarmaNi laukikasyaivAdhikAraH, sa tu dvividhH| (isa sthala meM varNyaviSaya) rAjakarma hone se laukika vyavahAra kA adhikAra hai| laukika vyavahAra do prakAra kA hai| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAravidhiprakaraNam 41 vyavahAro dvidhA proktaH sndehtttvyogtH| AdyaH satsaGgato jJeyo losRdarzanataH prH||3|| vyavahAra do prakAra kA kahA gayA hai - sandehAtmaka aura tttvaatmk| prathama (sandehAtmaka) vyavahAra satsaGgati se jJeya hai aura dUsarA tattvAtmaka vyavahAra cihna se jJeya hai| (vR0) lopnaM liGgaM tatra sandehAbhiyogaH satsaGgAdbhavati tattvAbhiyogastu cihnadarzanAt sa ca vidhiniSedhAbhyAM dvividhaH yathA mdiiykssetrmphrti| tathAyaM matto rajatAn gRhItvA na dadAtIti prtissedhaatmkH| curAI huI vastu kA cihna hone para sandehAtmaka abhiyoga aura usakA sAhacarya hone para tattvAtmaka abhiyoga hotA hai| cihnadarzana hone se vaha vidhi aura niSedhapUrvaka do prakAra kA hotA hai, jaise mere kheta kA apaharaNa karatA hai (yaha vidheyAtmaka) aura yaha mere rupayoM ko lekara nahIM detA hai yaha pratiSedhAtmaka hai| yo nyAyaM necchate kartumanyAyaM ca karoti yH| vyavahAravilopI ca zvabhraM yAti na sNshyH||4|| jo nyAya karane kI icchA nahIM karatA aura anyAya karatA hai vaha vyavahAra ko naSTa karane vAlA manuSya naraka meM jAtA hai, isameM koI saMzaya nahIM hai| (vR0) atra nyAyaM kartuM necchati anyAyaM ca kartuM Ihate iti prAvivAkApekSayApi vidhiniSedhAtmakatvaM sa punrssttaadshvidhstthaahi| nyAya karane kI icchA nahIM karatA hai aura anyAya karane kI icchA karatA hai| yaha vidhi-niSedhAtmaka vyavahAra adhikArI kI apekSA se aThAraha prakAra kA hotA RNAdAnaM ca sambhUyotthAnaM deyvidhistthaa| dAyaH sImAvivAdazca vetanAdAnameva c||5|| krayetarAnusantApo vivAdaH svaamibhRtyyoH| nikSepaH prAptavittasya vikrayaH svAminaM vinaa||6|| vAkpAruSyaM ca samayavyatikrAntiH striyaagrhH| dyUtaM stainyaM sAhasaM ca daNDapAruSyameva c||7|| strIpuMdharmavibhAgazcetyete bhedAH prkiirtitaaH| vyAvahArikamArge'sminnaSTAgradazasaMkhyayA // 8 // zaMsayaH bha 1, pa 1, pa 2 // 1. Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 laghvarhannIti 1. RNAdAna - RNa-grahaNa, 2. sambhUyotthAna - sAmudAyika kRtya, 3. deya vidhi, 4. dAya bhAga, 5. sImA vivAda, 6. vatenAdAna - vetana-grahaNa, 7. krayetarAnusantApa - kraya-vikraya vivAda, 8. svAmi-bhRtya vivAda, 9. prApta vitta kA nikSepa, 10. asvAmi vikraya - svAmI ke binA vastu kA vikraya, 11. vAkpAruSya - vANI meM karkazatA, 12. maryAdAvyatikrama, 13. parastrI-grahaNa, 14. dyUta-vivAda, 15. corI vivAda, 16. sAhasa, 17. daNDa pAruSya aura 18 strI-puruSadharma - isa prakAra vyavahAra mArga ke aThAraha bheda batAye gaye haiM - (vR0) RNagrahaNaM RNAdAnaM 1 bahubhirmilitvA kRtyApAdanaM 2 dAtuM yogyasya-vidhiH 3 dAyabhAgaH 4 sImAyAH vivAdaH 5 vetanAdAnaM 6 krayavikrayapazcAttApaH 7 svAmibhRtyayorvivAdaH 8 prAptavastunaH uttame puruSe sthApanaM nikSepaH 9 svAminaM vinA tadvastuvikrayaH 10 vAkpAruSyaM 11 maryAdAvyatikramaH 12 parastrIgrahaNaM 13 dyUtAbhiyogaH 14 stainyavAdaH 15 sAhasapAruSyaM 16 daNDapAruSyaM 17 strIpuruSadharmaH 18 iti aSTAdaza bhedA asminvyavahAramArge smRtaaH| 1. RNAdAna arthAt RNagrahaNa, 2. aneka vyaktiyoM dvArA milakara kArya karanA sambhUyotthAna, 3. dene yogya vidhi deyavidhi, 4. dAyabhAga, 5. sImA-vivAda, 6. vetanAdAna, 7. kraya-vikraya pazcAttApa, 8. svAmi- bhRtyavivAda, 9. prApta vastu kA uttama puruSa meM sthApana nikSepa, 10. svAmI ke vinA usakI vastu kA vikraya, 11. vAkpAruSya, 12. maryAdA-vyatikrama, 13. parastrIgrahaNa, 14. dyUtAbhiyoga, 15. stainyavAda, 16. sAhasapAruSya, 17. daNDapAruSya aura strI-puruSa dharma - ye aThAraha bheda isa vyavahAra mArga meM kahe gaye haiN| evamanyepi bhedAH syuH zatamaSTottaraM punH| kriyAbhedAnmanuSyANAM bahuzAkho bhavet dhuvm||9|| isa prakAra (vyavahAra ke) dUsare bhI eka sau ATha bheda haiN| manuSyoM kI (alaga-alaga) kriyAoM ke bheda se nizcaya hI (vyavahAra ke) aneka bheda hote haiN| (vR0) yathA bahuvAdinAM bahUnAM bahuprativAdibhirvirodhaH 1, bahUnAmekena saha virodhaH 2, ekasya bahubhirvirodhaH 3, ekasyaikena saha virodhaH 4, evamaSTAdazAnAM caturbhiguNane dvisaptatibhedAH bhvnti| jaise kaI vAdiyoM kA kaI prativAdiyoM ke sAtha virodha, bahuta se vAdiyoM kA eka prativAdI ke sAtha virodha, eka vAdI ke sAtha bahuta se prativAdiyoM kA virodha, eka vAdI ke sAtha eka prativAdI kA virodha, isa prakAra aThAraha bhedoM ke sAtha cAra kA guNA karane se vyavahAra mArga ke bahattara bheda hote haiN| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAravidhiprakaraNam 43 yathA anena matta etAvadrajatAni etanmiSeNa turyamAsaniyamatayA gRhiitaani| adya niyatakAlavyatikrame mayA adhamarNo yAcito'pi na ddaati| pratyuto yoddhaM pravRtta iti| udAharaNasvarUpa, amuka ne mujhase itane rupaye isa byAja se cAra mAsa meM vApasa karane kA niyama kara liyA thaa| vaha avadhi vyatIta ho jAne para maiMne karjadAra se yaha rAzi mA~gI thI parantu vaha vApasa na kara pratyut lar3AI karane ke lie taiyAra iti vijJaptiM zrutvA nirNIya madravyaM mAmadhanarNikATApayitavyamiti prtijnyaa|1| yaha vijJapti sunakara nirNayakara merA dhana usa karjadAra ke pAsa se dilavAnA cAhie- yaha pratijJA hai| ___aryuktapakSasAdhanabAdhakarUpaM yatpratyarthinoktaM tduttrm|| vAdI dvArA kathita pakSa ke sAdhana ko bAdhita-khaNDita karane vAle prativAdI kA kathana uttara hai| dvayoruktiM zrutvA prADvivAkasya cittaM dolAyate idaM sAdhanaM satyaM vedamiti saMzayaH ekasmin dharmiNi viruddhanAnAdharmaviziSTajJAnaM vA sNshyH|3| donoM (vAdI aura prativAdI) kA kathana sunakara nyAyAdhIza kA citta dolAyamAna - anirNaya kI sthiti meM ho jAtA hai| vAdI kA sAdhana (rUpa vacana) satya hai athavA prativAdI kA niSedharUpa vacana (mana kI yaha duvidhA) saMzaya hai| eka vastu meM viruddha vividha guNa viSayaka jJAna saMzayaH hai| __ arthipratyarthiniyuktasAdhanadUSaNasamarthanakAraNaM hetuH|4| vAdI aura prativAdI ke dvArA (kramazaH) sAdhana aura dUSaNa ke samarthana meM prayukta kAraNa hetu hai| hetudvayamadhye kaH kasya sAdhaka iti vicAraH praamrshH|5| donoM hetuoM ke madhya meM kauna kisakA sAdhaka hai yaha vicAra parAmarza hai| sAkSyAdibhiryasya vAkyasya balapratItiH tat prmaannm|6| sAkSI, (lekha) ityAdi ke dvArA jisa vAkya kI bala pratIti ho vaha pramANa hai| bhUpomantrisabhyaizca saha sarvamAdyantalekhyAdIn vAcayitvA zrutvA vobhayorjayaparAjayasAdhakanidAnajJAnottaraM sarvAnumatyA cAjJAM deyaaditinirnnyH|7| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 laghvarhannIti mantrI tathA sabhAsadoM ke sAtha Adi se anta taka sabhI lekhoM ko par3hakara, sAkSiyoM ko sunakara sabakI sahamati se rAjA jo AjJA de vaha nirNaya hai| punastadanusAreNAdhikAryubhayorAjJAM zrAvayitvA tatpravRttikaraNaM pryojnm|8| punaH nirNaya ke anusAra nyAyAdhIza dvArA donoM (vAdI aura prativAdI) ko AjJA sunAkara use kriyAnvita karanA prayojana hai| ityaSTaprakArairvAdanirNayaH kAryaH, tatra kathaM vyavahAro vidheyaH, ityAha - isa prakAra uparokta ATha prakAra se vAda kA nirNaya karanA caahie| vAda ke samaya kisa prakAra vyavahAra kA saJcAlana karanA cAhie, isakA kathana - bhUpaH sadasi saMvegabhAvamAzritya nispRhH| rAjyakAryaM karotyeva gRhItvA sbhysNmtim||10|| samadaH prekSamANo'sau noktiM kasyApi maanyet| rAjyakRtye yathAnIti yadIpsuH sukhmkssym||11|| rAjA sabhA meM pracaNDa bhAva kA Azraya lekara icchArahita hokara sabhAsadoM kI sammati lekara hI rAjya-kArya karatA hai| yadi rAjA ko akSaya sukha kI icchA ho to vaha sagarva dekhatA huA nItipUrvaka rAjya kArya meM kisI ke kathana ko svIkAra na kare (kisI se prabhAvita na ho| (vR0) evaM bhUpe rAjyakarmaNi pravRtte kasmiMzcit arthinyAgate carastasmAdvijJaptipatraM gRhItvA mantriNaM deyaat| mantrI ca tatpatraM bhUpaM nivedya zravyetaranirNayAnantaraM patropari cAjJAM likhet| rAjA ke rAjyakArya meM pravRtta hone para vAdI ke Avedana hetu Ane para dUta Avedana patra lekara mantrI ko sauNpe| mantrI usa Avedana patra ko rAjA ko sUcitakara ki yaha sunane yogya hai ki nahIM, isa nirNaya ke bAda, patra para AjJA likhe| (vR0) kA tatrayogyatAyogyatA vetyAhaAvedana kI yogyatA athavA ayogyatA ke viSaya meM kathana - sArthakaM ca samagrArthaM sAdhyadharmeNa sNyutm| sphuTaM sNkssiptscchdvmaatmprtyrthinaamyuk||12|| sAdhyapramANasaMkhyAvaddezabhUpAbhidhAnvitam / yannivedayate rAjJe tadyogyamiti kathyate // 13 // rAjA ko prastuta Avedana yadi uddezyapUrNa, samasta dAvoM se yukta, samAdhAna Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAravidhiprakaraNam yogya prakRti vAlA, spaSTa, saMkSipta, uttama zabda, apane evaM prativAdI ke nAma, dAvA siddha karane yogya pramANoM kI saMkhyA, deza aura rAjA ke nAma se yukta ho to vaha yogya (Avedana) kahA jAtA hai| __ (vR0) sphutto'rthH| jaGgamaviSayikavyavahAre tviyaM rItiH, sthAvaraviSayAbhiyoge tu - artha spaSTa hai| cala sampatti viSayaka vyavahAra meM Avedana kI yaha (uparokta) paddhati hai| acala sampatti viSayaka vyavahAra meM Avedana kI yaha (adholikhita) paddhati hai - dezasthAnAkhyajAtisvasannivezapramANayuk / pitAmahasvapitAnujajyeSThAdyabhidhAnvitam // 14 // rAjamudrAGkitaM patraM sthAvare shraavymucyte| anyathA tu vAdivijJaptirna shrotvyaadhikaarinnaa||15|| deza, grAma, jAti, apane sanniveza (vAsa sthAna kA nAma, kuTIra) ke pramANa sahita, apane pitAmaha, apane pitA, kaniSTha bhAI, jyeSTha bhAI Adi ke nAma se yukta, rAjA kI mudrA (muhara) se aGkita Avedana acala sampatti ke vAda meM (adhikAriyoM) dvArA) sunane yogya hai, nahIM to vAdI kA Avedana adhikAriyoM dvArA sunane yogya nahIM hai| ___ (vR0) tatra dezo madhyadezo vA draviDAGgabaGgAdayaH, sthAnaM vArANasyAdi, jAtiH kSatriyAdayaH, sannivezaH pUrvAparadakSiNottaravibhAgAvacchinnaH, pramANaM dazarajjumitamAyataM bANarajjumitavistRtaM, pitRpitAmahAdinAmayutaM, kSetraM yavakSetraM vA zAlikSetraM, ityetadrItyA likhitA vijJaptiH zrotavyA anyathA na pakSAbhAsatvAt deza arthAt madhyadeza yA dravir3a, aGga, baGga Adi deza, sthAna vArANasI Adi, jAti kSatriya Adi, sanniveza pUraba-pazcima, dakSiNa-uttara dizA kI maryAdA, pramANa dasa rajju lambA, pA~ca rajju caur3A, pitA, pitAmaha Adi ke nAma se yukta, kSetra yava Adi kA kSetra athavA zAli kA kSetra, isa rIti se likhita vijJapti sunanI cAhiye, isase bhinna pakSAbhAsa hone ke kAraNa nahIM sunanI caahie| (vR0) ke pakSAbhAsa ityAha - pakSAbhAsa kyA hai isakA kathana - asAdhyamaprasiddhaM ca viruddhaM nisspryojnm| nirarthakaM nirAbAdhaM pakSAbhAsaM vivrjyet||16|| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 laghvahennIti asAdhya (jisa vAda kA samAdhAna na ho sake), aprasiddha (astitva vihIna) vastu se sambandhita vAda viruddha, niSprayojana, nirarthaka, nirAbAdha - isa prakAra ke vAda pakSAbhAsa haiM (adhikAriyoM dvArA) inake zravaNa kA tyAga karanA caahie| (vR0) yathA anena mAM dRSTvA niSThIvanaM kRtmitysaadhym| jaise mujhe dekhakara isane thUkA yaha asAdhya vAda hai| * madgRhasthaM khapuSyaM gRhItvAyamagamattadahaM yAcayAmi paraM no dadAtI typrsiddhm| mere ghara meM sthita AkAza-puSpa lekara calA gayA use maiM mA~gatA hU~ para vaha nahIM detA hai, yaha aprasiddha vAda hai| anenAhaM zapta itiviruddhm| isake dvArA merA saugandha liyA gayA yaha viruddha hai| matpitrA pUrvamasyAdhikAraH kRto'sti bhUyo mAM na dadAti iti nisspryojnm| mere pitA dvArA pUrva meM isake adhikAra meM kiyA gayA punaH mujhe nahIM detA hai yaha niSprayojana hai| yathA tathA pralapanaM nirrthkm| jaisA-taisA pralApa nirarthaka hai| madgRhasthadIpaprakAzenAyaM svagRhakAryaM karoti iti niraabaadhm| mere ghara ke dIpaka ke prakAza se yaha apane ghara kA kArya karatA hai, yaha nirAbAdha hai| etAdRzaM pakSAbhAsaM varjayet na shrRnnuyaadityaarthH| ina pakSAbhAsoM kA tyAga karanA cAhie, nahIM sunanA cAhie yaha abhiprAya hai| tathA cAnekavyavahAra viSayagarbhitA vijJaptirapi na shrotvyaa| aneka viSayoM se yukta Avedana kI bhI sunavAI nahIM karanI caahie| kintu pratyekaviSayagarbhitA ityAha - kintu alaga-alaga viSayoM se sambandhita (Avedana kI sunavAI karanI cAhie), isakA kathana - vijJaptirnahi zrotavyA kriyaabhedsmnvitaa| anekaviSayAkIrNA shruuyetaathaadhikaaribhiH||17|| 1. pratikaraNam bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 / / nAthA0 bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 // 2. Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAravidhiprakaraNam 47 bhinna-bhinna kriyAoM vAle Avedana ko (adhikAriyoM ko) nahIM sunanA caahie| (parantu kabhI-kabhI) aneka (vAdoM ko) viSaya banAne vAle Avedana ko bhI adhikAriyoM dvArA sunanA caahie| (vR0) kasmiMzcit kAle bhinnaviSayabhUtaikavijJaptirapi zrotavyA bhavatItyAha kabhI-kabhI bhinna-bhinna viSayabhUta eka Avedana bhI adhikAriyoM ko sunanA par3atA hai, isakA kathana - ekaikaviSayAsakto'nekakriyasamanvitaH / zrAvyo vaadybhiyogshcaanydgraamjnhetukH||18|| yadi vAdI kA abhiyoga dUsare gA~va ke logoM ke hetu vAlA ho to aneka kriyAoM aura alaga-alaga viSayoM se yukta hone para bhI Avedana adhikAriyoM ko sunanA caahie| sAkSyAdihetubhiH siddhaM tdvimshyaadhikaaribhiH| zIghamAjJA pradeyA hi jypraajyyoriti||19|| sAkSI ityAdi hetuoM se siddha usa vAda para vimarza karake (vAdI ke) jaya athavA parAjaya kI AjJA adhikAriyoM dvArA zIghra pradAna kI jAnI caahie| (vR0) yadyapi vyavahArAbhiyoge nyAyena ekaviSayaikakriyAyutA vijJaptirevaikakAle ca deyA ityuktA parantu kenacidanyapattanIyAnekapuruSairniyoge tadvijJaptiravazyaM zrotavyA bhavatyeva iti zrotavyaM cet parAhvAnAya samudrAjJAchadaM dUtadvArApratyarthisamIpe preSayedanyathA tu tatpatraM rAjyapatrakoSe kssipet| tathAhi - yadyapi vyavahAra sambandhI Aropapatra nyAya ke anusAra eka viSaya aura eka kriyA se yukta diyA jAnA cAhie, yaha kahA gayA hai parantu vAda kisI anya nagaravAsI aneka puruSoM se sambandhita ho to usakA Avedana avazya sunanA caahie| kyoMki - zrotavyA yadi vijJaptistasyAmAjJAM likhetparA hvAnAdyarthe samudrAM cAdhikArI tAM prvrtyet||20|| napAjJApatraM tatraiva gacchedato hynaakulm| yogyatAyogyate dRSTvA netuM yogyaM tmaanyet||21|| yadi adhikArI dvArA vaha vijJapti sunI gaI hai to prativAdI ko bulAne Adi ke lie likhita rAjAjJA patra rAjA kI mudrA sahita bhejanI caahie| dUta zIghratA se Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghvarhannIti usa rAjAjJA patra ko lekara vahA~ (prativAdI) ke pAsa jAya aura usakI yogyatA aura ayogyatA dekhakara lAne ke yogya hone para use lekara aaye| (vR0) ke anAhUyA ityAha - kauna bulAne yogya nahIM hai, isakA kathana azaktAH sthavirA bAlA kulajA hiinpksskaaH| ajJAtasvAmino krUrA raajykaarysmaakulaaH||22|| AvazyakakriyodyuktA unmattA bhuutddaakinii| gRhItA vAtapitogrA anAhUyAH smRtA budhaiH||23|| dezakAlAnusAreNa kRtysaadhnduussnne| jJAtvA yAnairazaktAdIn balA daahvaayyennRpH||24|| azakta, vRddha, bAla, kulIna, vikalAGga, jinakA koI svAmI na ho, krUra, rAjyakArya meM vyasta, Avazyaka kArya meM saMlagna, unmatta, bhUta-DAkinI Adi se pIr3ita, ugra vAyu-pitta roga se pIr3ita ko vidvAnoM dvArA na bulAne yogya kahA gayA hai| deza aura kAla ke anusAra nyAya kArya ke sampAdana meM doSa ko jAnakara azakta Adi ko rAjA vAhana Adi ke dvArA balapUrvaka bulvaaye| (vR0) etadrItyA dUtena pratyarthinyAnIte kiM tatpitRbhrAnAdayo'pi tatra vaktuM zaknuvanti na vetyAha - uparyukta rIti se dUta dvArA prativAdiyoM ko (bulAkara) lAne para usake pitA, bhAI Adi bhI vahA~ bolane meM samartha haiM yA nahIM isake viSaya meM kathana pitA bhrAtA na pautro vA na suto na niyogkRt| vyavahAreSu zaktaH syAdvaktuM daNDyo hi vibuvn||25|| vyavahAra (vAda kI sunavAI) meM na pitA, na bhAI, na pautra athavA na hI putra evaM na muktAranAmA se yukta vyakti bolane meM samartha hai| nizcita rUpa se bolane para daNDita karane yogya hai| (vR0) svAmyabhAve tu dattapUrNAdhikAratvena sarve vaktuM zaknuvanti iti sthitiH| tato'dhikArI arthidattaM pratijJApatramuttaraM gRhItuM pratyarthine darzayet tadabhiprAyaM nivedayecca - svAmI kI anupasthiti meM (svAmI dvArA) diye gaye pUrNa adhikAra se sabhI bola sakate haiM - yaha sthiti hai| tatpazcAt adhikArI uttara prApta karane ke lie 1. 0dAhvAnayennRpaH bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 // Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAravidhiprakaraNam 49 vAdI dvArA pradatta vAdapatra ko prativAdI ko dikhaaye| prativAdI ko usa vAdapatra kA abhiprAya bhI btaaye| kulajAtivayovarSamAsapakSadinAnvitam / arthinAveditaM yacca tatsarvaM hi nivedyet||26|| kula, jAti, avasthA, varSa, mAsa, pakSa, dina sahita vAdI dvArA jo bhI nivedita kiyA gayA hai vaha saba nivedita karanA caahie| (vR0) sa ca tatpatraM sutarAmAlocya zodhanArthamavadhiM yAceta zodhanaM ca yAvaduttaradarzanaM tataH prADvivAko yathAkRtyamavadhiM deyaat| aura vaha prativAdI usa vAdapatra ko bhalIbhA~ti dekhakara saMzodhana hetu samaya kI mA~ga kre| nyAyAdhIza kArya ke anusAra zodhana se lekara uttara dene hetu samaya kI nizcita avadhi pradAna kre| RNAdyuttaradAne cAvadhau deyaadintrym| bhUyo vizeSakRtye tu pakSaM nAtaHparaM dishet||27|| RNa Adi sambandhI vivAda meM uttara dene ke lie (prativAdI ko) tIna dina kI avadhi denI caahie| rAjA vizeSa vAda meM eka pakSa (pandraha dina) kA samaya de . isase adhika samaya na de| gorvadhe tADane steye pAruSye sAhase'pi vaa| strIcaritre na kAlo'sti gRhNIyAduttaraM lghu||28|| ____ govadha, mArapITa, corI, vAgyuddha athavA jaghanya aparAdha, strI ke caritra sambandhI vAda meM (uttara dene ke lie) samaya nahIM diyA jAnA cAhie, zIghra uttara liyA jAnA caahie| zodhayedvAdipatraM ca yaavnnottrlekhnm| likhite tu yathAnIti nivRttaM zodhanaM bhvet||29|| jaba taka prativAdI dvArA uttara nahIM likhA gayA hai taba taka vaha vAdI ke patra kA nirIkSaNa kara sakatA hai parantu uttara likha liye jAne para nIti ke anusAra nirIkSaNa se virata ho jaay| (vR0) RNAdivyavahAre uttamarNanirUpitaviSayazodhanapUrvakottaradAnArthaM prADvivAko dinatrayAvadhiM deyaat| vizeSakRtye tu bhUpaH pakSakamitAvadhiM deyaat| ataH paraM na dishet| gorvadhe mAraNe tADane yaSTyAdiprahAre steye caurye pAruSye krodhena kaTuvAkyAdikathane sAhase viSazastrAdi- kRtaprANaghAte striyA duzcarite Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 laghvarhannIti etadviSayAbhiyoge uttaradAnArthaM prativAdinaM pratyavadhiM na deyaat| tatkSaNa evottaraM gRhnniiyaat| anyathA asatyasAkSyAdinA kRtyvipryyH| RNAdivyavahAra meM uttama RNa nirUpita viSaya kA zodhana kara uttara dene hetu nyAyA-dhIza tIna dina kI avadhi pradAna kre| vizeSa mAmaloM (AparAdhika vAdoM) meM rAjA pandraha dina (eka pakSa) kI maryAdA pradAna kre| isake pazcAt samaya na de| . govadha, mAra-pITa, lAThI Adi se prahAra, steya-corI, pAruSya-krodha se kaThora vAkya kA kathana, sAhasa arthAt viSa aura zAstra Adi se prANaghAta, strI kA duzcAritrya ityAdi viSayoM ke abhiyoga meM uttara dene ke lie prativAdI ko atirikta samaya na de tatkSaNa hI uttara mA~ga le| anyathA asatya sAkSI Adi dvArA vAda meM cher3achAr3a kI sambhAvanA hai| . pratyarthI vAdipatraM yAvaduttaralekhanaM zodhayet likhite tu zodhanaM nivRttaM bhavet ato gRhItAvadhau pratijJApatraM vivicya yathAtathamuttaraM deyaat| prativAdI vAdI ke patra kA uttara jabataka likha rahA ho tabataka vaha saMzodhana kara sakatA hai parantu lekhana se virata hone ke pazcAt usameM parivartana nahIM kara sakatA hai| ataH grahaNa kI gaI avadhi meM pratijJApatra kA vivecana kara tathya ke anusAra uttara denA caahie| yadi rAgAd dveSAllobhAdvAnyathottaraM deyAtsa daNDyaH / yadi rAga-dveSa aura lobha ke vaza tathya se pare uttara de to use daNDita karanA caahie| taduttaraM dvividhaM zrAvyamazrAvyaM ceti| prativAdI dvArA pradatta uttara do prakAra kA hotA hai - zrAvya aura ashraavy| tatra zrAvyaM tu - usameM sunane yogya uttara to (isa prakAra haiM) - arthipratijJAM dRSTvaiva pratyarthI cottaraM likhet| tadvai caturvidhaM satyaM pratibhu vyApakaM tthaa||30|| asandigdhamiti proktaM sUttaraM nirNaye budhaiH| yena prakRtasAdhyArthasiddhiH pratyarthinaH sphuttm||31|| vAdI kI pratijJA (Avedana) dekhakara hI prativAdI dvArA uttara likhanA caahiye| vaha uttara satya, pratibhu, vyApaka evaM asandigdha cAra prakAra kA hotA hai| vidvAnoM dvArA (vAda ke) nirNaya meM use uttama uttara kahA gayA hai jisase spaSTa rUpa se prastuta vAda meM prativAdI ke sAdhya artha kI siddhi ho| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAravidhiprakaraNam . (vR0) yathA zatamudrA etasmAdyAcayAmItyarthinokte satyaM dAtavyAH santIti satyottaraM udAharaNasvarUpa vAdI dvArA yaha kahane para ki isase sau rupaye mA~gatA hU~ (prativAdI kahe ki) satya hai mere dvArA diye jAne haiM - yaha satya uttara hai| arthilekhakaM dRSTvA tadviruddhadharmahetupratipAdanaM pratibhUH grAmAdinAmayutaM vyaapkN| vAdI dvArA likhita Avedana ko dekhakara usake viruddha dharmahetu kA pratipAdana pratibhU hai| satyametAvanmudratasya dAtavyA paraM mayaitasyaitatkRtyaM kRtmstiitysndigdhm| satya hai vAdI ke itane rupaye deya haiM para mere dvArA isakA yaha kArya kiyA gayA hai - yaha asandigdha uttara hai| azrAvyaM ca paJcavidham - azrAvya uttara ke pA~ca prakAra - sandigdhaM prakRtAdbhinnamatyalpamatibhUri cAra pakSaikadezavyApyaM yacchrAvyaM naivottaraM hi tt||32|| sandigdha, vAstavika se bhinna, atyalpa, atyadhika aura pakSa ke eka deza meM vyApta (ye pA~ca prakAra ke uttara azrAvya haiM) ataH adhikAriyoM dvArA sunane yogya nahIM haiN| ___ (vR0) yathA zatamudrA anena gRhItA ityukte sati zatamudrA vA zatapaNA iti sndigdhm| udAharaNasvarUpa isane sau mudrAeM grahaNa kI haiM vAdI ke yaha kahane para prativAdI kA kahanA ki sau mudrA athavA sau rupayA, yaha sandigdha uttara hai| suvarNazatAbhiyoge paNazataM dhaaryaamiitiprkRtaadbhinnm| sau svarNamudrAoM kA vAda hone para maiMne to sau rupaye liyA hai prativAdI kA uttara bhinna hai| suvarNazatAbhiyoge paJcaiva dhArayAmIti atylpm| sau svarNamudrAoM kA vAda hone para maiMne to pA~ca hI liyA hai prativAdI kA uttara atyalpa hai| suvarNazatAbhiyoge sahasraM dhArayAmIti atibhuuri| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 laghvarhannIti sau svarNamudrAoM kA vAda hone para maiMne to hajAra mudrAeM grahaNa kI haiM prativAdI kA uttara atibhUri hai| bhUSaNavastrAdyabhiyoge vastrANi gRhItAni na bhUSaNAni iti pkssaikdeshvyaapi| vAdI dvArA AbhUSaNa aura vastra-grahaNa kA Aropa lagAye jAne para prativAdI kA uttara ki vastra grahaNa kiyA hai AbhUSaNa nahIM ekadezavyApI uttara hai| etAdRzaM pratyarthilikhituttaraM prADvivAko na shrRnnuyaadityrthH| prativAdI dvArA likhita isaprakAra ke uttara nyAyAdhIza na sune| tatazca - isake pazcAt - pratyaryuttaramAdAya tdaalocyaadhikaarbhRt| punarAvedayellAtumarthinaM ca tduttrm||33|| prativAdI kA uttara lekara usakA nirIkSaNa karane ke pazcAt adhikArI usa uttara kA pratyuttara lAne ke lie vAdI se khe| tadAlocya punazcArthI RnnilekhaabhighaatkRt| deyAduttarametA vadyatkArye puSTidaM bhvet||34|| usa (prativAdI se prApta uttara) kA nirIkSaNa kara vAdI punaH prativAdI ke uttara kA khaNDana karane vAlA pratyuttara de taba yaha uttara usake vAda kA poSaka hotA hai| viruddhamanyathA pUrvAparatvena smRtaM ttH| pratijJAbhaGgahInatve syAtAM kRtyaarthhaanide||35|| tatpazcAt yadi vAdI ke pUrva (pratijJA) aura pazcAt (prativAdI ke uttara ke pratyuttara meM) virodha na ho nahIM to pratijJA bhaGga hotI hai, pakSa kamajora hotA hai aura vAda ke prayojana kI hAni hotI hai| (vR0) vAdinA pratijJApale pUrvaM yallikhitaM tathaiva savistaraM prativAdyuktottaradAnakAle punarlekhyaM anyathA pUrvAparaviruddhatvena pratijJAbhaGgaH pakSahInatA c| vAdI ke dvArA pratijJApatra meM jo pahale likhA gayA hai vahI vistAra sahita prativAdI dvArA kathita uttara kA pratyuttara dete samaya punaH likhanA cAhie nahIM to pUrva aura pazcAt ke viruddha hone se pratijJA bhaGga aura pakSahInatA hotI hai| 1. 0dAtkA0 bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 // Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAravidhiprakaraNam hInatA paJcadhA syAt tathA hi - hInatA pA~ca prakAra kI hotI hai, udAharaNArtha - niruttaraH kriyAdviSTo nopsthaataanyduttrH| AhUtaH prapalAyeta bhaveddhInastu pnycdhaa||36|| 1. niruttara 2. kriyAdviSTa, 3. nopasthAtA, 4. anyaduttara aura 5. AhUta palAyana - ye pA~ca prakAra ke hIna hote haiN| pRSTe sati kiJcidapi na vadati sa niruttrH| pUchane para kucha bhI uttara na de vaha niruttara hai| lekhanakriyA cAturyeNAnyathA likhan kriyaadvissttH| .. lekhanakriyA meM caturAI se tathya ke viparIta likhanA kriyAdviSTa hai| uttare pRSTe prakRtAccalet sa nopsthaataa| uttara pUchane para tathya se haTa jAnA nopasthAtA hai| pRSTe satyanyathA vadet sonyduttrH| pUchane para tathya ke viruddha bolanA anyaduttara hai| AhUte sati palAyet sa pnycmH| bulAne para bhAga jAnA AhUta palAyana paJcama prakAra kI pakSahInatA hai| punazcAdhikArI tallekhaM pratyarthine nivedyet| pratyarthyapi ca tallekhaM vAcayitvottaraM likhet| satyaM cetsiddhimApnoti vipriitmtho'nythaa||37|| punaH adhikArI usa lekha (vAdI ke pratyuttara) ko prativAdI ko nivedana kre| tatpazcAt prativAdI bhI usa lekha ko par3hakara uttara likhe| yadi satya ho to siddhi prApta hotI hai| (vAdI kA samAdhAna nikala AtA hai, viparIta hone para vAda khoTA siddha ho jAtA hai| (vR0) tato'dhikArI patracatuSTayaM gRhItvA prADvivAkAne sthApayet sa ca sabhyaiH saha vivicya ubhau prati sAkSyAdisAdhananirdezaM kuryaat| tatpazcAt adhikArI cAroM patroM ko lekara nyAyAdhIza ke samakSa rakhe aura vaha sabhAsadoM ke sAtha vivecana kara vAdI-prativAdI donoM pakSoM ke prati sAkSyAdi sAdhanoM kA nirdeza kre| tatra sabhyAH kIdRzAH kiyanto bhavanti ityAha - Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 sabhA meM sabhya kisa prakAra ke aura kitane hote haiM, isakA kathana zatrau ' mitre samAH zAntAH nispRhAH satyavAdinaH / paralokabhayAnvitAH // 38 // zrutAdhyayanasampannAH niHkrodhAzca nirAlasyA dharmajJAH kulajAH sataH / paJcasaptAtha bhUpena zuddhAH kAryAH sabhAsadaH // 39 // zatru aura mitra meM sama (bhAva rakhane vAlA), zAnta, nispRha, satyavAdI, zAstrajJa, paraloka se bhaya rakhane vAlA, krodharahita, Alasya rahita, dharmajJa aura kulIna pA~ca aura sAta vyaktiyoM ko rAjA dvArA sabhAsada banAnA caahie| ( vR0) ete sabhyAzcellobhAdihetubhiH kRtamanyathA kurvanti tadA daNDyAH syurityAha ye sabhAsada yadi lobha Adi kAraNoM se anyAya karate haiM to daNDanIya haiM, isakA kathana - laghvanIti 1. 2. lobhAdddveSAdbRhanmitrakathanena krudhAnyathA / kRtiM kurvanti ye sabhyA daNDyA bhUpena te sadA // 40 // (rAjA dvArA nAmita) jo sabhAsada lobha, dveSa, bar3e mitra ke kathana yA krodha ke kAraNa anyAya karate haiM ve rAjA ke dvArA sadA daNDa ke yogya haiN| (vR0) lobhAdihetoranyathAvAdibhya eva daNDagrahaNamucitaM punarajJAnAdviruddhavAdibhyaste tvayogyatvena sabhAto nirvAsyA eveti / lobha Adi kAraNoM se anyAya karane vAle sabhAsada hI daNDanIya haiM punaH ajJAnAdi ke kAraNa tathya ke viruddha bolane vAloM ko ayogya hone se sabhA se niSkAsita kara denA caahie| tatastau svasvasAkSinAmAni likhya bhUpasadasi pravezayet ityAha pUrva AjJA ke anusAra vAdI aura prativAdI donoM apane-apane sAkSiyoM kA nAma likhakara rAjasabhA meM praveza kareM, isakA kathana - - zrutvobhau sAdhanAjJAM tAM svasvapakSasamarthaka / sAkSinAmAni saMlikhya sthApayettAM puraM prabhoH // 41 // satrau bha 1, bha 2, pa 2 // saMlekhya bha 1, bha 2 pa 1 pa 2 // isa prakAra donoM (vAdI aura prativAdI) ke dvArA sAdhana kI AjJAoM ko sunakara apane-apane pakSa ke samarthaka sAkSiyoM ke nAma likhakara use prabhu (nyAyAdhIza) ke samakSa rakhanA caahiye| na Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAravidhiprakaraNam ubhayoH sAkSiNo grAhyA nispRhAH shuddhvNshjaaH| dezakAlavicArajJA apogaNDA nirnvyaaH||42|| donoM pakSa ke aise sAkSI grahaNa kiye jAne cAhie jo nispRha hoM, jinakA vaMza zuddha ho, jo deza aura kAla ke vicAra ko jAnane vAle hoM, paripakva Ayu vAle aura taTastha hoN| (vR0) te svagrAmajA bhinnagrAmajA vaa| yA to ve apane grAma meM utpanna hoM athavA anya grAma meM utpanna hoN| prADvivAka etebhyo yAvannirNayaM vetanaM sAkSyaizvaryAnusAreNobhAbhyAM daapyediti| nyAyAdhIza vAdI aura prativAdI se sAkSya aura aizvarya ke anusAra pUrva nirdhArita vetana sAkSiyoM ko dilvaaye| atha tatkRtyamucyate - isake pazcAt sAkSiyoM kA kRtya kahA jAtA hai - Agatya sAkSiNo bUyuH sAkSyatAM kRtysaadhne| ... dharmeNa svasvapakSe ca yathAnIti dvyorpi||43|| (vR0) sAkSiNa Agatya pakSadvaye sAkSyatAM vaktumudyuktA bhavanti tadAprADvivAko rAjya-prabandhatayA tAn bhinnAnsthApayitvA sveSTazapathAdiniyamaM ca kArayitvA sAkSyaM gRhnniiyaat| jaba donoM pakSoM ke sAkSI Akara sAkSya dene ke lie taiyAra hote haiM taba nyAyAdhIza rAjakIya prabandha ke anusAra unako alaga-alaga baiThAkara apane iSTa kA zapatha Adi niyama karAkara sAkSya grahaNa kre| AhUtAn sAkSiNaH sarvAnsthApayecca pRthak pRthk| sabhAntoviditAcArAnmaMtrIyAjJArtha sAdhakAn // 44 // kRtasnAnArcanAnpUrvaM niyamya shpthairnRpH| pRcchetsatkRtya sambandhaM tatkRtye ca ythaavidhi||45|| (vAdI tathA prativAdI) donoM pakSa ke sAkSI Akara kArya ke sAdhana meM apane-apane pakSa meM dharma aura nIti ke anusAra sAkSya kheN| bulAye gaye (donoM pakSoM ke) sabhI sAkSiyoM ko alaga-alaga sthApita karanA caahie| (ve sAkSIgaNa) sabhA meM kiye jAne vAle AcaraNa ke jJAtA hoM aura mantrI kI AjJA kA (sahI) 1. mantrIyajJArtha bha 1, bha 2, mantrIyajJArpya pa 1, mantrIyajJArNya bha 2, pa 2 // Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 laghvarhanIti artha meM pAlana karane vAle hoN| (sAkSIgaNa ke) pahale snAna evaM pUjA kara lene ke pazcAt rAjA (unako) zapatha dilAkara, satkAra kara, vidhi ke anusAra usa vAda ke sambandha meM puuche| vipraM yajJopavItena kSatriyaM ca kRpaanntH| godevabrAhmaNairvaizyaM zapecchUdraM tu paatkaiH||46|| vipra ko yajJopavIta kI aura kSatriya ko kRpANa kI, vaizya ko go, deva aura brAhmaNa kI tathA zUdra ko 'pApa lagane kI saugandha dilAnI caahie| strIbAlagarbhadhAte yjjiivaanaamgnipaatne| pApaM tatsarvamApnoti yaH sAkSyamanRtaM vdet||47|| strI-hatyA, zizu-hatyA, bhrUNa-hatyA aura prANiyoM ko agni meM girAne kA jo pAna hai asatya sAkSya dene vAlA usa sampUrNa pApa ko prApta karatA hai| dAnapUjAdirja puNyamasatyena vinshyti| jJAtveti sAdhanaM bUyuH sAkSiNaste ythaaythm||48|| dAna aura pUjA se utpanna puNya asatya ke kAraNa naSTa ho jAtA hai - yaha jAnakara sAkSiyoM ko sAdhana (vAda ke sambandha meM) tathya ke anurUpa kathana karanA caahiye| (vR0) kIdRzAH sAkSiNo mAnyA bhavantItyAha - kaise sAkSI svIkAra karane yogya haiM, isakA kathana - yathArthavAdI nirlobhaH kssmaadhrmpraaynnH| nirmohI nirbhayastyAgI sAkSI mAnya udaahRtH||49|| yathArtha bhASI, lobha rahita, kSamAdharma ke pAlana meM nipuNa, nirmohI, nirbhaya aura tyAgI sAkSI svIkAra karane yogya haiN| lobhI gadgadavAg duSTo ruddhakaNTho viruddhvaak| krodhI vyasanasevI ca sAkSyamAnyaH smRto budhaiH||50|| lobhI, gadgada (aspaSTa) vANI bolane vAle, duSTa, ruddha kaNTha vAle, viruddha bhASI, krodhI, vyasanI Adi (kulakSaNa yukta vyakti), vidvAnoM dvArA sAkSI rUpa meM asvIkArya kahe gaye haiN| (vR0) vAdisAkSyabhavanAntaraM pratyarthisAkSiNo buyurityAha vAdI ke sAkSiyoM kA sAkSya hone ke bAda prativAdiyoM kA sAkSya ho, isakA kathana Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAravidhiprakaraNam 57 ekapakSasvarUpApti sAkSyaM syaatpuurvvaadinH| tannivRttau puna yAtsAkSI pratyarthinaH sphuttm||51|| eka pakSa kA svarUpa jAnane ke lie pahale vAdI kA sAkSya ho, usakA sAkSya pUrA ho jAne para phira prativAdI ke sAkSI ko spaSTa vacana kahanA caahiye| (vR0) etadrItyA prADvivAkena pUrvavAdisAkSyAdAne prArabdhe pratyarthI tatsAkSinimittaM tadanucaratvAdidoSapratipAdanapUrvakatvenApramANatvaM vadettadAdhikArI kiM kuryAdityAha - isa (pUrvokta) rIti se nyAyAdhIza ke dvArA pahale vAdI ke sAkSiyoM kA sAkSya grahaNa karane para prativAdI usa sAkSI ke nimitta vAdI ke sevaka Adi se doSapratipAdana ke dvArA usa sAkSI kI aprAmANikatA kahe taba adhikArI kyA kare, isakA kathana - arthino'nucaro mitraM sahavAsI kuttumbjH| RNArttazceti tatsAkSyaM gRhnniiyaaddivypuurvkm|| divye gRhIte'satyatvaM sAkSiNAM ca sphuTaM bhvet| daNDyAH pRthak drammairyathAdoSaM ca dhrmtH||52|| yadi sAkSI ke rUpa meM vAdI kA sevaka, mitra, par3osI, kuTumbI jana aura karjadAra sAkSya dene AyA ho to usase zapatha pUrvaka sAkSya grahaNa karanA caahie| zapatha lene para bhI yadi sAkSiyoM kA jhUTha prakaTa ho jAtA hai to unako unake doSa ke anusAra bhinna-bhinna drammoM (sikkoM) se dharma ke anusAra daNDita karanA caahie| (vR0) evaM vAdisAkSyabhavanAnte prativAdisAkSiNo'pi sAkSyaM dadati tataH prAvivAka ubhayasAkSiNAM sAkSyaM gRhItvA punaH kiM kuryAdityAha isI prakAra vAdI kA sAkSya hone ke bAda prativAdI ke sAkSI bhI sAkSya de dete haiM isake bAda nyAyAdhIza donoM pakSoM ke sAkSiyoM kA sAkSya lekara punaH kyA kare, isakA kathana - sAkSyuktaM prADvivAkazca vimRzya sutarAM dvyoH| kasya vAkyasya prAmANyamiti sbhyairvivecyet||53|| donoM pakSoM ke sAkSiyoM dvArA (diye gaye) vaktavya kA bhalIbhA~ti vimarza kara kisa (sAkSI) kA vAkya pramANa hai - aisA sabhAsadoM dvArA vivecita kiyA jAnA caahie| (vR0) yadyarthI sAkSyAdibhiH svokti samarthanaM kartum na zaknuyAttadA daNDyaH / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghvarhannIti yadi vAdI sAkSya Adi se apane dAve kA samarthana karane meM samartha na ho pAye to taba vaha daNDanIya hai| na zaknoti niyogaM svamarthI saakssyaadihetubhiH| samarthayitumeSaH syAdrAjyadaNDyazca prtyut||54|| mithyAbhiyogI pakSArthaM nihRte cedamuM bhyaat| tadapi daNDyatAmAyAt niyogdvigunnairdhnaiH||55|| yadi apane sAkSya Adi hetuoM se vAdI apane niyoga (dAve) ko pramANita na kara sake to badale meM vaha rAjya dvArA daNDanIya hai| yadi mithyA abhiyogI athavA vAdI bhayavaza chipAtA hai to ve dAve kI dugunI rAzi ke daNDa ke pAtra haiN| (vR0) yadi niyamitAH sAkSiNo'pi anRtaM vadanti tadA kiM syAdityAha - __ yadi zapatha-grahaNa ke pazcAt bhI sAkSI jhUTha bolate haiM taba kyA honA cAhiye, isakA kathana - vAdinaH sAkSiNo'satyaM vdeyushcennRpaagrtH| daNDyAH pRthak pRthak rUpyairyathAzakti ythaakulm||56|| vAdI ke sAkSIgaNa yadi rAjA ke samakSa asatya boleM to unako unake kula tathA zakti ke anusAra alaga-alaga rAzi se daNDita karanA caahie| (vR0) pratyarthisAkSiNo'pi asatyAH syustadA kiM karoti mantrI tadAhayadi prativAdI ke sAkSI bhI jhUThe hoM to mantrI kyA kare, usakA kathana sAkSiNo vAdinaH satyA asatyAH prtivaadinH| iSuvedAgni samiSaM savyayaM svaM nRpo'rthine||57|| dApayedRNinA dravyaM sAkSiNaste pRthaka pRthk| daNDanIyAH punarjevAdeyAH syuH saakssikrmnni||58|| vAdI ke sAkSI satya aura prativAdI ke sAkSI asatya bolane vAle hoM to vAdI ko pA~ca, cAra tathA tIna pratizata byAja sahita dI jAne vAlI rAzi aura sAtha meM (vAda kA) vyaya bhI RNI dvArA diyA jAnA cAhie aura una sAkSiyoM ko bhI alaga-alaga daNDita karanA caahie| una jhUThe sAkSiyoM ko punaH sAkSya ke kAma meM nahIM lenA caahie| (vR0) kazcitsAkSI kRtyasvarUpaM jAnannapi mUko bhavettadA kiMkAryamityAha koI sAkSI kRtya - ghaTanA ke svarUpa ko jAnatA huA bhI mUka raha jAtA :: hai to kyA karanA cAhie, yaha batAyA - Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAravidhiprakaraNam yo naraH kUTasadbhAvaM jAnannapi vadena vai| saH kUTasAkSivaddaNDyo nRpeNa shtraupykaiH||59|| jo vyakti (vAda kA) khoTApana yA yathArthasvarUpa jAnate hue bhI tathya nahIM batAtA hai rAjA dvArA use nakalI sAkSI kI bhA~ti sau rupaye se daNDita kiyA jAnA caahie| (vR0) ubhayasAkSiNAmasatyatve nRpeNa kiMkAryamityAha - vAdI aura prativAdI donoM ke sAkSiyoM ke jhUThe ho jAne para rAjA ko kyA karanA cAhie, isakA kathana - ubhayoH saakssinno'styaashcaidnyairgunnvttmaiH| nRpeNa nirNayaH kAryaH svAhUtaiH saakssibhistdaa||60|| brAhmaNakSatriyavizaH kRtye'satyaM vadanti cet| daNDayitvA pravAsyAzca na zUdre saakssyyogytaa||61|| yadi donoM pakSa ke sAkSI jhUThe hoM to rAjA dvArA svayaM anya bulAye gaye uttama guNa vAle sAkSiyoM ke dvArA (vAda kA) nirNaya karanA caahie| brAhmaNa, kSatriya aura vaizya yadi sAkSya kArya meM asatya bolate haiM to unheM daNDita kara deza se nirvAsita kara denA cAhie, zUdra meM sAkSya kI yogyatA nahIM hai| (vR0) anyasAkSiNAmabhAve nRpeNa kiMkAryamityAha - anya sAkSiyoM ke na hone para rAjA ko kyA karanA cAhie - ubhAnumatimAdAya kAryaH sAkSI svdhrmbhRt| eka eva hi zuddhastu guNavAn satyavAk shmii||62|| vAdI tathA prativAdI donoM kA abhiprAya lekara nyAyAdhIza pavitra, guNavAna, satyabhASI, zAnta aura karttavyaniSTha eka sAkSI kre| (vR0) nanu sImAvAdAdiviSayeSu bhUpasvasthApitasAkSibhinirNayaM kartuM zaknoti anyeSu ca RNAdAnAdivyavahAreSu sAkSyabhAve lekhapatrAdyAbhAve ca kathaM nirNaya kuryAdityAha nizcita rUpa se sImAvivAda Adi viSayoM meM rAjA apane sthApita sAkSiyoM ke dvArA nirNaya karane meM samartha hai aura dUsare RNAdAna Adi vyavahAroM meM sAkSI ke abhAva meM aura patrAdi ke abhAva meM kaise nirNaya kare, yaha batAyA - arthipratyarthinoH syAtAM sAkSiNau cenna bhuuptiH| kRtyatattvamajAnAnaH zapathaM tatra kaaryet||63|| Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 laghvarhannIti taddevavahniyAtrApogurUNAM niymaatkrmaat| dvijakSatriyavaizyebhyaH zapathaM kaaryetttH||64|| yadi vAdI tathA prativAdI donoM pakSa ke sAkSI na hoM to una donoM pakSoM ke tattva ko na jAnatA huA rAjA zapatha kraaye| brAhmaNoM, kSatriyoM evaM vaizyoM se niyama se kramazaH unake deva, agni, yAtrA, jala aura guru kI zapatha grahaNa karanI caahie| mAsapakSAvadhiM kRtvA kArayecchapathaM nRpH| tajjAdhivyAdhivahnayApomaraNaM jAyate na cet||65|| lokAdhikAribhirdivyaM pramANamiti mnyte| satyamaMtarbhavetkaSTaM taccedbhavati caanythaa||66|| mAsa athavA pakSa kI maryAdA kara rAjA zapatha dilavAye, usa avadhi meM zapathakartA ko Adhi, vyAdhi, agni aura jala sambandhI (pIr3A) athavA maraNa yadi na ho to adhikAriyoM ko use (pIr3A ko) divya pramANa rUpa mAnanA caahie| satyayukta ho to ThIka hai anyathA (jhUTha hone para) use avazya hI kaSTa hotA hai| mahIpAlastataH samyak priikssyobhystytaam| sabhyasaMmatimAdAya vdejjypraajyau||67|| tatpazcAt rAjA donoM pakSoM kI satyatA kA samyak parIkSaNa kara sadasyoM kI sammati lekara jaya aura parAjaya ke viSaya meM nirNaya de| itthaM samAsataH prokto vyvhaarvidhikrmH| yasya smaraNamAtreNa mAnavo vaJcyate na kaiH||68|| isa prakAra saMkSipta rUpa se vyavahAra vidhi kA krama kahA gayA jisake smaraNamAtra se manuSya kisI ke dvArA ThagA nahIM jA sakatA hai| // iti vyvhaarkRtiprkrnnm|| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarNa sadRza varNa vAle krauJca (pakSI) ke lAJchana vAle abhra rAjA ke putra pA~caveM tIrthaGkara zrI sumati RNa dene aura lene (sambandhI) adhikAra kA prarUpaNa kI icchA vAle mujhe sadbuddhi pradAna kareM / - ( vR0) tatra kiM nAma RNam - RNa se kyA abhiprAya hai. tRtIya adhikAra 3.2 RNAdAnaprakaraNam suvarNavarNo'bhranarendrasUnuH krauJcAGkitaH zrIsumatirjinendraH / RNapradAnagrahaNAdhikAraM pravaktukAmaM sumatiM pradeyAt // 1 // 1. 2. mA~ge jAne para kisI dhanavAna dvArA jo (dhana) dUsare ko niyama sahita byAja ke lobha se evaM pratidina (dhana meM) vRddhi ke lie diyA jAtA hai, vidvAnoM dvArA use RNa kahA gayA hai| 3. 4. yAcitena dhaninAtha kenacit dIyate saniyamaM parAya yat / taNaM nigaditaM budhairmiSalobhataH pratidinaM suvRddhikRt // 2 // tatkena kadA grAhyaM tadAha RNa kisase kaba grahaNa karanA cAhie, vaha batAyA 'kuTumbAvana' dharmApanmitrAdyAvazyakakarmaNi nirddhane nAnyathAvAptau RNaM grAhyaM ca RkthinaH // 3 // 1 parivAra ke bharaNa-poSaNa rUpa dharma meM Apatti Ane para, mitrAdi kA Avazyaka - kroJcAGkitam bha 1, kroJcakitam bha 2, kroJcAkitam pa 2 / / kuTuMbAvana bha 1, kuTuMbAbana bha 2, kuTaMvAvana pa 1, pa 2 / / dharmAvana bha 1, pa 1 // 0dyAvazyakarmaNi bha 1, pa 1 pa 2, 0dyavazyakarmaNi bha 2 // - Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghvarhannIti kArya par3ane para, anya kisI prakAra se dhana na prApta hone para RNadAtA se RNa grahaNa karanA caahie| __ pratimAsaM miSaM dadyAt vRddhau duHkhaM mhdbhvet| punazca niyate kAle deyAtsvaM so'dhmrnnkH||4|| RNa lene ke pazcAt pratyeka mahIne byAja denA cAhie, (byAja na dene se usameM) vRddhi hone para mahAn duHkha hotA hai aura punaH nizcita kiye gaye samaya meM usa mUla dhana ko RNa dAtA ko lauTA denA caahie| kAle vyatIte niyate hyattamarNena yaacito| api no dadyAttadA RkthI rAjAnaM svaM nivedyet||5|| niyata kAla vyatIta ho jAne para RNadAtA dvArA mA~gane para bhI yadi (RNI) dhana vApasa nahIM de taba RNadAtA dhana ke lie rAjA se nivedana kre| (vR0) dhanI kayA rItyA dravyaM deyAt - dhanI kisa rIti se dhana de - arthI svanAmayuklekhapatraM pratyarthinaH puraa| svasAkSipitRpaitAmahAdinAmayutaM sphuttm||6|| lekhayitvA dhanI deyAdrajatAni ythaavidhi| samiSaM sapratijJaM ca miSaM bhinnaM ca vrnnshH||7|| vAdI (dhanavAn puruSa) apane nAma ke lekha se yukta patra meM prativAdI (RNa lene vAle ke samakSa) sAkSI, pitA, pitAmaha Adi ke nAma spaSTa likhavAkara vidhi ke anusAra byAja sahita rajata mudrAyeM (dhana udhAra) de| varNa ke anusAra byAja kI dara bhinna hotI hai| tathAhi brAhmaNakSatraviTazUdrAn zulkalobhena ceddhnii| deyAdraupyAn lekharItyA dvitrivedeSu smmitm||8|| miSaM vRddhitayA grAhyaM pratimAsaM prtijnyyaa| punazcaturvidhA proktA sA vRddhiH shktypekssyaa||9|| cakravRddhiH smRtA cAdyA kAlikA kAritA tthaa| kAyikA ceti vijJeyA srvsNptprvrddhnii||10|| brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra ko dhanavAn byAja ke lobha se kramazaH do, Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RNAdAnaprakaraNam tIna, cAra aura pA~ca pratizata byAja para uparokta rIti ke anusAra RNa pradAna kre| nirdhArita byAja pratyeka mAha vRddhi ke sAtha grahaNa karanA caahie| vaha byAja - vRddhi (karja lene vAle kI ) kSamatA ke anusAra cAra prakAra kI kahI gaI haiM cakravRddhi, dvitIyA kAlikA, tRtIyA kAritA aura cauthI kAyikA kahI gaI hai| ina cAroM ko saba prakAra se sampatti meM vRddhi karane vAlI jAnanA cAhie / prathamA mAsapakSadineSvetadrajatAnAmimAmaham 1 vRddhiM dAsyAmi niyatAM kAlikA sA smRtA budhaiH // 12 // ApratijJAntamekApi na dattA cedvarATikA / tadaikIkRtya tAM vRddhiM tadvRddhiH prathamA matA // 19 // niyata avadhi taka yadi (byAja rAzi kI) eka kaur3I bhI cukAI nahIM gaI ho to usa (byAjarAzi aura mUla rAzi) ko jor3akara usa (rAzi) kA byAja aura punaH byAja ke byAja kI gaNanA (prathama vRddhi arthAt cakravRddhi) kahA jAtA hai| 'mAsakRtapratijJAyAM no ceddAsyAmi kiJcana / dAsyAmi dviguNAn raupyAniti vRddhistu kAritA // 13 // niyata mAsa, pakSa aura dinoM meM amuka nizcita dhanarAzi byAja ke rUpa meM dUMgA, yaha vRddhi vidvAnoM dvArA kAlikA vRddhi kahI gayI hai| 63 -- kRtamAsapratijJo'pi miSaM dAtumazaknuyAt / dehena sevAM dhanino vRddhiH sA kAyikA matA // 14 // niyata kI gaI mAsAvadhi meM yadi kabhI rAzi nahIM dU~gA to usa mUla rAzi kA dugunA dU~gA - isa prakAra kI vRddhi kAritA kahI jaayegii|. 1. mASakRta bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 // 2. kRtamASa0 bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 // 3. gRhItvA pa 1 pa 2 // mAsAvadhi niyata karane ke pazcAt bhI byAja dene meM samartha na ho pAne para RNI dvArA dhanI kI zarIra se sevA rUpa vRddhi kAyikA kahI gaI hai| ( vR0) yahaNaM gRhItvA dezAntaraM gacchettadrItimAha koI RNa lekara videza calA jAya to kyA karanA cAhie, isakA kathana - gRhItvArNaM RNI gaccheddezAddezAntaraM tadA / Agate'bde mAsavRddhirasya dviguNA syAditisthitiH // 15 // yadi RNa lene vAlA RNa lekara isa deza se dUsare deza calA jAya taba - Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 laghvarhannIti (vApasa) Ane para varSa meM jo mAsa-vRddhi ho usakA dugunA byAja pratyeka mAsa grahaNa kare aisI sthiti ho| (vR0) svadezastho'pi RNI dhaninA yAcyamAno dhanaM na deyAccetkiM kuryAddhanItyAha svadeza meM hone para bhI dhanI dvArA mA~ge jAne para RNI dhana vApasa na de to dhanI ko kyA karanA cAhie, isakA kathana - gatvAbhiprAyasarvasvaM rAjAnaM prtibodhyet| tadvivecya nRpaH . sbhyairubhaavpyaahvyetttH||16|| AdAnAhro niyogAhaHparyanta miSayuk dhnm| dApayeddhanine bhUpaH savyayaM caadhmrnnkaat||17|| deza meM rahate hue bhI RNI dvArA karja na lauTAne kI dazA meM RNadAtA sampUrNa vRttAnta rAjA se nivedita kare, rAjA sabhAsadoM se usa para vicAra kara tatpazcAt (vAdI aura prativAdI) donoM ko bulvaaye| prativAdI dvArA udhAra liye gaye dina se vAda ke dina paryanta byAja sahita (mUla) dhana evaM vAda ke vyaya ke sAtha (samasta rAzi) dhanavAna ko dilvaaye| (vR0) Adhibhedena vRddhibhedAnAha - Adhi ke bheda se byAja meM vRddhi kA kathana - hiraNyadhAnyavastrANAM dvitrituryaguNA smRtaa| dhIvRddhirdhaninA sarvaM vasturakSyaM prytntH||18|| svarNa, dhAnya aura vastra kI sthApanA meM kramazaH do gunA, tIna gunA aura cAra gunA byAja lenA cAhie aura dhanavAna dvArA sabhI vastuoM kI yatnapUrvaka rakSA karanI caahie| yo zakto pAlituM naiva mAnavo godhanaM striym| cAdhiM rakSedyadAtau ca vRddhiM daasytynekshH||19|| jo manuSya, godhana aura strI kA pAlana karane meM asamartha ho aura koI (anya) usakI rakSA kare to aneka gunA byAja de| (vR0) hiraNyAdyAdhau kramazo dviguNA triguNA turyaguNA vRddhirdAtavyA dhaninA sarvaM dhanaM yatnato rakSaNIyaM go mahiSyAdikaM striyaM vA pAlitumazaktaH san 2. mASayuk pa 1, pa 2 // cAdhirakSe0 pa 1, pa 2 // Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RNAdAnaprakaraNam kasyacidAdhiM rakSettadAnekadhA miSaM deyaM ityarthAyattamocanakAle mUladravyaM datvA gavAdyAdhiM mocayet tadA tadvRddhiM miSatayA deyAt strIsantativRddhau tu putraM deyAt na kanyAM mUlyaM datvA mocayet striyaM kAyena dhano'nucaryA kRtvA svAtmAnaM miSadAnato mocayet / suvarNa Adi Adhi para dogunA, tInagunA, cAragunA byAja denA caahie| dhanI dvArA sampUrNa dhana kA yatnapUrvaka rakSaNa karanA caahie| gAya, bhaiMsa Adi athavA s ko pAlane meM asamartha hote hue kisI Adhi kI rakSA kare taba aneka gunA byAja denA caahie| jo sthApanA mukta karAte samaya mUla dhana dekara gAya Adi kI sthApanA mukta karAve to byAja ke rUpa meM yaha vRddhi de / strI kI santati ke sambandha meM vRddhi ke rUpa meM putra denA cAhie kanyA nahIM / mUlya dekara strI ko mukta karAnA caahie| zarIra se dhanI kI sevA kara byAja dekara svayaM ko mukta karAnA caahie| nanvAdhidravyaM caurairhataM cedbhUpo nizcitya caurebhyastaddhanaM dApayet / yadi Adhi dravya coroM dvArA curA liyA gayA hai to rAjA nizcaya kara coroM se vaha dhana dilaaye| yadyazaktastadA svakoSAddApayet yadi rAjA coroM se dhana dilAne meM asamartha hai to apane koSa se dilavAye pratyAharttumazaktazceccaurAdbhUpo hi yddhnm| svakoSAttanmitaM dravyaM yuktaM dAtuM ca RkthinaH // 20 // -- 65 yadi rAjA curAyA gayA dhana cora se vApasa lene meM asamartha ho jAye to usake barAbara dhana apane koSa se RNa lene vAle ko denA ucita hai| ( vR0) prItidattarNasya vRddhirna bhavati ityAha paraspara suhRt sambandhoM meM pradatta RNa kI vRddhi na ho, isakA kathanaprItyA dattaM tu yaddravyaM varddhate naiva tatkadA / yAcite varddhate dattaM pratimAsaM misskrmaat||21|| - prIti vaza diye gaye dhana para kabhI byAja nahIM hotA, lekina yadi dhana mA~gane para diyA gayA hai to pratyeka mAha byAja ke krama se dhana meM vRddhi hotI hai| (vR0) pitRRNam putrairdeyamiti niyatatayA klIbatvAdidoSayuktAnAmapi RNadAtRtvaprasaGge tadvAraNAyAha pitA kA RNa putra ko denA cAhie - yaha niyama hone se napuMsaka Adi doSa se yukta putroM ke RNa dene ke prasaGga 'unakA nivAraNa karane hetu kahA -- Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 laghvarhannIti satsu putreSu tenaiva RNaM deyaM sutena c| yena pitRvasu prAptaM kliibaandhbdhiraadissu||22|| kaI putroM ke hone para unhIM putroM dvArA RNa deya hai jisase napuMsaka, andhe, badhira Adi bhAiyoM meM pitA kA dhana prApta ho| . (vR0) avibhaktabhrAtRbhirdampatyA pitRputrAbhyAM vAvazyakakRtyArthamRNaM sarvAnumatyaiva grAhyaM vibhaktebhyastu dhanI prAtibhAvyatayaiva deyAt tadAha - avibhAjita bhAiyoM, dampati (strI-puruSa) athavA pitA-putra Adi ko Avazyaka kArya hetu RNa sabakI anumati se grahaNa karanA cAhie aura vibhakta hone para dhanI ko RNI kI (dhana vApasa karAne kI jamAnata para) dhana denA cAhie, isakA kathana bhrAtRNAmAvibhaktAnAM dampatyoH pitRputryoH| RNalAbhastvekamatyA vibhakte praatibhaavytH||23|| bhAiyoM meM vibhAjana na hone para pati, patnI aura pitA-putra ko sahamati se RNa lenA cAhie aura yadi vibhAjana ho cukA ho to pratibhUti (dharohara) rUpa meM rakhakara RNa prApta karanA caahie| (vR0) avibhaktAnAM RNalAbhaH sarvAnumatyA syAt vibhaktAnAM tu praatibhaavytH| dInatvAditi lAbhaH, iti dAnasyApyupalakSaNam - ___ (paraspara vibhAjana na huA ho aise) avibhaktajanoM ko RNa sabakI anumati se lenA cAhie jabaki vibhakta hone para dharohara ke anusAra RNa lenA caahie| nirdhanatA ke kAraNa diye gaye dhana ko lAbha kI saMjJA dI gaI hai, isa prakAra yaha dAna kA bhI upalakSaNa hai - kiM nAma prAtibhAvyamityAha - prAtibhAvya yA jamAnatadAra kyA hai - pratibhUH sadRzastasya bhaavstddhrmshktitaa| prAtibhAvyaM tridhA proktaM dRssttiprtyydaantH||24|| pratibhU ke sadRza usakA bhAva, dharma aura zakti, pratibhUti dRSTi, pratyaya aura dAna rUpa tIna prakAra kI kahI gaI hai| darzane yathA yasmin kAle tvamenaM yAcayiSyasi tadevainaM darzayiSyAmi iti| pratibhUti yA jamAnata lene vAlA (yaha vizvAsa dilAye) jisa samaya tuma RNI ko mA~goge usI samaya RNI ko dikhA (samakSa prastuta kara) dUMgA aisA dRSTi pratibhU hai| . Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RNAdAnaprakaraNam 67 pratyaye yathA ayametatputraH saputraH kulIno'stIti matpratyayenAsmai yathAyAJjJAM dravyaM prayacchAyaM tvAM kadApi na vaJcayiSyata iti| pratyaya pratibhU (pratibhU kA vaha prakAra hai) jaise yaha isa (amuka vyakti) kA putra hai, yaha putravAna hai, uttama parivAra kA hai mere vizvAsa para ise mA~ga ke anusAra dravya deM, yaha tumheM kabhI ThagegA nahIM isa prakAra AzvAsana denaa| dAne yathA tvamenaM prati kiJcidyAcase ayaM dAsyati zIghrameva anyathaitatkAle'haM dAsyAmi iti| dAna pratibhU jaise tuma isa (RNI) se kucha mA~gate ho to yaha zIghra degA anyathA isa samaya taka maiM svayaM dUMgA (isa prakAra kahane vAlA) dAna pratibhU hai| kiJca gRhItadravyo niHsvazcet prtibhuurdhnvaansdaa| mUlaM datvaiva sarvaM tatkuryAttaM nirRNaM tthaa||25|| yadi RNa lene vAlA nirdhana ho pratibhU dhanavAn ho to samasta mUladhana dekara hI RNa lene vAle ko RNamukta karanA caahie| RNI yadi niHsvaH pratibhUH dhanavAntadA sarvamUlaM datvaiva taM RNinaM nirRNaM kuryAditi bhaavH| __ RNI yadi nirdhana aura pratibhU dhanavAna ho to sampUrNa mUladhana lauTAkara hI usa RNI ko mukta kara denA cAhie - yaha abhiprAya hai| yadi ekasmin kRtye bahavaH pratibhuvastadA svasvAMzAnusAreNa dravyamekIkRtya dhaninaM ddyuH| yadi eka kRtya (RNa) ke bahuta se jamAnata vAle haiM taba apane-apane aMza ke anusAra dhana ekatra kara RNadAtA ko deN| ekakRtye pratibhuvaH bahavaH syuH prsprm| svasvazaktyanusAreNa dhanine ddyurekshH||26|| yadi kArya (RNa) eka ho aura pratibhUtiyA~ bahuta hoM to Apasa meM milakara apanI-apanI zakti ke anusAra RNadAtA ko dhana ekabAra meM vApasa kara denA caahie| (vR0) darzanapratibhUrdhanitRptaye kRtakAlAvadherRNino dezAntaragatatvAttadante taM darzayitumazaktazceddhanI tasmAdrajatAni gRhNIyAttadyuktaM paraM nyAyarItyA pakSatrayAvadhi punardadyAttadavadhau pratibhUstaM darzayettadA prAtibhAvyatvena mukto bhavet anyathA rajatAni deyaadev| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 laghvarhannIti darzanapratibhU RNI ke deza se bAhara cale jAne para RNadAtA kI santuSTi ke lie RNa vApasa karane kI avadhi pUrI hone para pratibhU dvArA use prastuta karane meM asamartha hone para pratibhU se rajatamudrA (dhana grahaNa kre)| parantu nyAyapUrvaka tIna pakSa kI avadhi punaH de aura isa avadhi meM pratibhU yadi RNI ko dikhA de (prastuta kara de) to prAtibhAvya se mukta ho jAya nahIM to pratibhU ko dhana denA hI pdd'egaa| tathAhi - pratibhUradhamArthaM gRhyAtpakSatrayaM prbhoH| darzayitvA svayaM kAle muktaH svokterbhvedlm||27|| yadi pratibhU ne RNI ko dikhalAne (prastuta karane) ke lie tIna pakSa kA samaya mA~gA ho nizcita avadhi meM usa (RNI) ko dikhalAkara apane vacana se pUrNatayA mukta ho jaae| ---- AdhiviSayamucyate vizrambhAya prabhorvastu datvA gRhNAti raupykyaan| sa AdhirdvividhaH prokto niytetrbhedtH||28|| gopyabhogyatayA so'pi dvividhaH smprkiirtitH| varddhiSNvitarabhedAbhyAM punaH so dvividhaH smRtH||29|| (Adhi kA varNana) RNadAtA ke vizvAsa ke lie (RNa ke badale) vastu pradAna kara RNa grahaNa karatA hai ise Adhi kahA jAtA hai, yaha niyata aura anya do prakAra kI hotI hai| rakSA yogya aura bhogya hone se bhI vaha do prakAra kI hotI hai| vRddhi ko prApta hone vAlI aura usase bhinna kI dRSTi se bhI vaha do prakAra kI hotI (vR0) prabhorvizvAsArthe yadvastu dhaninikaTe sthApyate sa Adhirniyato'niyatazceti dvividho'pi gopyabhogyabhedena dvividhaH yathAyamAdhirvaizAkhazuklasaptamyAM rajatAn datvA mocayiSyate'nyathA tavaiveti niytH| svecchayaiva gRhyate so'niyata ev| gopyastu haimarajata ratnAdiko bhogAna) niyatakAlAnte praNazyet bhogyH| kSetrArAmAdirna nazyati tasya triMzadvarSAvadhitvAt - __ prabhu - RNadAtA ke vizvAsa ke lie usake samIpa jo vastu sthApita kI jAtI hai vaha Adhi niyata yA aniyata do prakAra kI kahI jAtI hai| gopya aura abhogya ke bheda se bhI yaha do prakAra kI hotI hai| udAharaNasvarUpa vaizAkha zuklA saptamI taka rupaye dekara yaha Adhi mukta karAU~gA athavA ApakI hI ho jAyagI, yaha niyata Adhi hai| RNadAtA svecchA se Adhi grahaNa kare yaha aniyata Adhi hai| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RNAdAnaprakaraNam 69 svarNa, rajata aura ratnAdi gopya Adhi hai jo bhogya yogya nahI para rakSaNIya hai| jo Adhi nizcita avadhi meM naSTa ho jAtI hai vaha bhogya Adhi hai| kheta, upavana Adi naSTa nahIM hote haiM usakI bhoga kI avadhi tIsa varSa kI hotI hai| Adhistu naiva bhoktavyo bhukte tu vRddhihaanitaa| gopyasya niyate kAle'tIte svAmI dhanI bhvet||30|| naSTe tu mUlyaM deyaM syAdevabhUpApadaM vinaa| bhogyasyAvadhipUrtI ca RkthI svAmI na jaayte||31|| RNa dAtA ko Adhi meM prApta vastu kA bhoga nahIM karanA caahie| (Adhi kA) bhoga karane para byAja kI hAni hotI hai| gopya kA niyata avadhi vyatIta ho jAne para dhanavAn (usa vastu) kA svAmI ho jAtA hai| Adhi ke rUpa meM prApta vastu ke naSTa ho jAne para dhanavAn ko usakA mUlya RNa lene vAle ko vApasa karanA cAhie bazarte ki vaha daivika aura rAjakIya kAraNoM se Akasmika rUpa se naSTa na huI ho| bhoga kI avadhi pUrNa hue binA dhanavAn vyakti usa vastu kA svAmI nahIM bana sktaa| (vR0) Adhivastuni bhujyamAne RNinA dRSTe vRddhihaaniH| Adhi (ke rUpa meM prApta) vastu kA upabhoga karate huye RNI dvArA dekhe jAne para byAja kI hAni hotI hai| tannAze tu tanmUlyaM dhaninA deymev| usa (Adhi ke rUpa meM prApta vastu) ke naSTa ho jAne para usakA mUlya dhanavAna dvArA (RNa lene vAle ko) avazya hI deya hai| yadi tannAze daivabhUvapApatkAraNaM na syaat| yadi usa (vastu) ke naSTa hone meM deva aura rAjA kAraNa na ho| gopyasya hemarajatAdyarthasya niyatakAlavyatikrAntiau dhanI svAmIH syaat| gopya arthAt Adhi rUpa meM nikSipta svarNa-rajata Adi sampatti kA (RNa vApasI kI) niyata avadhi samApta ho jAne para dhanavAn svAmI ho| bhogyAdheH sthAvaradhanasya tvavadhisamAptAvapi dhanI svAmI na bhavati jaMgamasya tu bhavatyeveti vishessH| yadi kenacidRNinA kSetramAdhiM kRtvA dhanino rajatAni gRhItAni punardaivayogena tatkSetraM nadyAdyapahRtaM tadA RNinAnya AdhiH sthApanIyo'nyathA rajatAni deyaadityaah| nadyA bhUpena vA kSetraM hRtaM cedRNinA punH| AdhiranyaH pradeyo vA dInatve dhanine dhnm||32|| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghvarhannIti svakSetraviSaye vAdo na kAryaH RNinA kdaa| dhanino nAparAdho'tra svakarmaphalameva tt||33|| (Adhi ke rUpa meM dhanavAn ko pradatta) kheta yadi nadI dvArA hara liyA jAya arthAt kheta, nadI kI dhArA meM vilIna ho jAya athavA rAjA dvArA adhigrahaNa kara liyA jAya to (RNa lene vAlA) dUsarA (kheta) pradAna kare athavA garIba hone para (kheta na hone para) dhanI ko dhana denA caahie| (nadI ke kAraNa athavA rAjA ke kAraNa kheta naSTa hone para) apane kheta ke viSaya meM RNI ko kabhI vAda nahIM karanA cAhie, isameM dhanI kA aparAdha nahIM hai, apane karma kA hI phala hai| anyacca - purANatIrthayAtrAdibandhakAntamRNI dhnm| pratimAsaM miSaM datvA kAle dravyaM smrpyet||34|| yadi RNI purANa-(zravaNa), tIrthayAtrA Adi (samApta hone para RNa lauTAne hetu vacana) baddha hai to pratyeka mahIne byAja dekara samaya para mUladhana (RNadAtA ko) vApasa kara denA caahie| (vR0) purANatIrthayAtrAdibandhakagRhItadhanaM RNI samiSaM deyaadev| yadi kazcit prapaJce nAdhiM gRhItvA rajataniyuktalekhaM ca kArayitvA raupyAnna dadAti tadA RNI kiM kuryAdityAha - ___ yadi RNadAtA RNI se chalapUrvaka Adhi ko grahaNa kara le aura zapathapatra bhI likhavA le parantu RNa na de to aisI sthiti meM RNI ko kyA karanA cAhie, isakA kathana - jJApayitvA tadudantamRNI bhuupaadhikaarinnm| gRhNIyAdAdhilekhaM svaM so daNDyaH shtraupykaiH||35|| usa samaya RNI ko cAhie ki vaha rAjyAdhikAriyoM ko sUcita kara apanA Adhi aura lekha prApta kara le| vaha dhanI sau rupaye ke daNDa kA pAtra hai| (vR0) RNaviSaye miSagrahaNaprakAramAha rajatazate datte khalu raupyayugaM grAhyameva missvRddhau| pratimAsaM dattaM cenmiSaM tadA mUlamavadhau c||36|| RNI ko sau rupayA dene para pratyeka mAsa byAja vRddhi ke rUpa meM do rupayA grahaNa karanA caahie| yadi byAja pratimAsa diyA huA hai to nizcita samaya para mUladhana vApasa karanA caahie| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RNAdAnaprakaraNam ( vR0) AdhiviSaye kathaM miSaM grAhyamityAha sauvarNaM rAjataM cAdhiM lAtvA cedraupyamutsRjet / rAjate'rddhAMzamAdeyaM sauvarNe ww yadi svarNa aura cA~dI kA Adhi lekara rupayA diyA ho to cA~dI kA (Adhi rahane para) AdhA rupayA aura sonA kA (Adhi rahane para) cauthAI rupayA byAja lenA caahie| 1. turyamaMzakam // 37 // (vR0) adhamarNa AvazyakakAryavazena mudrAdvayaM datvA zatamudrA gRhNAti tatkRtye rAjyagate uktamiSameva dAsyati tathAhi - adhamarNaH svayaM lAti miSamuktA tato'dhikam / nRpAntikaM gatavAde tuuttmrnnniruupnnaat||38|| nRpo lekhaM nirIkSyaiva vivecya sahasAkRtim / nyAyAduktamiSaM caiva daapyeddhmrnnkaat||39|| go'jAvimahiSIdAsAzcAdhiM kRtvA gRhItarNaH / punardAtumazaktazcenna yAcetAdhimRkthinaH // 40 // -- 71 RNI (yadi) svayaM usa uparokta niyata se adhika byAja kahakara dhana lAtA hai to rAjA ke pAsa vAda ke pahu~cane para rAjA lekha kA nirIkSaNa aura kRtya kA vivecana kara nyAyapUrvaka kathita byAja ko hI RNI se dilvaaye| gAya, bakarI, avi, bhaiMsa aura dAsa ko Adhi dekara RNI rupayA le aura punaH (RNa) vApasa karane asamartha ho jAya to RNadAtA se Adhi na mA~ge / gavAdyAdhiviSayamAha pUrNe'vadhau punaH prApte vittaM gRhNAti Rkthino / adhamarNasthApitaM yAvattAvadgRhNAti sarvazaH // 41 // dhanI no dadyAd vRddhiM tu RNI gRhNAti naiva tAm / bhakSyamUlye pradatte'pi naiva dadyAddhanI tkaam||42|| jaba avadhi pUrNa ho jAne para punaH RNI ke pAsa dhana ho jAne para dhanavAna dhana grahaNa karatA hai taba RNI apanI sthApita saba Adhi grahaNa kara letA hai| dhanavAn yadi vRddhi (arthAt Adhi rUpa gAya, bhaiMsa ke bachar3e Adi sahita) RNI ko na de to vaha use grahaNa na kre| sAtha hI yadi RNI ne cAre Adi kA mUlya diyA ho to vaha dhanI ko na de| vivecya bha 1, bha 2, pa1pa 2 // Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 laghvarhannIti sapratijJaM dhRtaM yaccet gomahiSyAdikaM vasu / raupyAndatvA gRhISyAmi pUrNe kAle tavaiva tt||43|| yadi RNI isa pratijJA ke sAtha gAya, bhaiMsa Adi dhana (Adhi rUpa meM) sthApita karatA hai ki avadhi pUrNa hone para rupayA dekara hI use grahaNa karU~gA / yadi RNyAdhizcaurairhiyate tadA dhanI tanmaulyaM RNino deyAt tadAha hRte caurairgodhanastUttamarNikaH / madhye tatra tanmaulyaM sakalaM datvA svmaadtte'dhmrnnkaat||44|| avadhi ke madhya meM hI (Adhi rUpa ) sthApita godhana kA corI ho jAne para dhanI vyakti usakA sampUrNa mUlya cukAkara RNI se apanA dhana grahaNa kara letA hai| vastrAdhiviSayamAha na bhoktavyoM'zukAdyAdhirdhaninA sukhamicchatA / anyathA maulyaM pradeyaM syAnmiSahAnirbhavetpunaH // 45 // RkthI vAsAMsi bhUSAMzca bhuGkte cedAdhirUpato / dRSTvA RNI na vaktIti na tadA maulyAmApnuyAt // 46 // dhanavAna sukha kI icchA se (Adhi rUpa sthApita) vastrAdi kA upabhoga na kare anyathA usakA mUlya deya hogA aura punaH byAja meM bhI hAni hogii| dhanI dvArA vastroM, AbhUSaNoM Adi kA upabhoga karane para yadi sAmane dekhakara RNI kucha nahIM bolatA hai taba vaha mUlya na le| kSetragrAmataDAgAdi bAlasvaM dAsadAsikA / bhujyamAnA nazyanti tadvRddhirdhaninaH smRtA // 47 // kheta, grAma, tAlAba Adi, vAr3I rUpa dhana, dAsa, dAsI upayoga meM lAne para naSTa nahIM hote haiM unakI vRddhi dhanI kI vRddhi kahI gaI hai| dhAnyAviSayamAha pratimAsaM dhAnyavRddhiH prasthayugmaM maNaM prati / pratijJAnte na zaknoti dAtuM vRddhimRNaM ca cet // 48 // punarvRddhezca vRddhiH syAnmadhye kiJciddadAti no / sArddhavarSe vyatIte tu taddhAnyaM dviguNaM bhvet||49|| - (RNa ke rUpa meM lie hue) dhAnya para do prastha pratimAsa pratyeka mana para byAja lenA caahie| pratijJA ke anusAra yadi RNI byAja dene meM samartha na ho aura madhya Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RNAdAnaprakaraNam meM kucha na diyA ho to punaH vRddhi kI vRddhi ho aura Der3ha varSa bIta jAne RNa liyA huA dhana do gunA ho jAtA hai| ( vR0) mRte svAmini tatputra RNaM deyAdityAha svAmI kI mRtyu ho jAne para usakA putra RNa kA bhugatAna kare, isakA kathana 73 mRte svAmini tatputro lekhaM dRSTvAdhamarNakaH / svatAtakaramudrAGkaM svAmI ke marane para usakA putra pitA ke hAtha ke mudrAGkita lekha ko dekhakara dhanavAna ko dhana vApasa kare / dravyamRkthinamarpayet // 50 // (vR0) madyAdikRtarNaM putrairna deyamityAha pitA dvArA madyapAna hetu grahaNa kiye gaye RNa ko putra dvArA nahIM vApasa karanA cAhie - surAkaitavadyUtArthaM parastrIhetukaM tathA / RNaM pitRkRtaM putro deyAnnaiva kdaacn||51|| ArtAtivRddhabAlAsvAdhInonmattakamadyapaiH I yAcyate RNaM naiva dhanI dadyAtkadApi tAn // 52 // madya (pAna), ThagAI ( evaM), dyUta ke lie tathA parAyI strI ke lie pitA dvArA kiyA gayA RNa putra ko kabhI nahIM vApasa karanA caahie| rogI, ativRddha, bAlaka, parAdhIna, unmatta, madyapAna karane vAloM ke dvArA yadi RNa mA~gA jAtA hai to kabhI dhanI unako RNa na de| (vR0) kuTumbapAlananimittaM pitRkRtamRNaM tanmRtau putraireva deyamityAha parantu kuTumba pAlana hetu pitA dvArA liyA gayA RNa putroM ke dvArA deya hai, isakA kathana kuTumbArthaM kRtaM pitrA jyeSThabhrAtrA RNaM yadi / tayormRtyau samatvena dadyuste srvbaandhvaaH||53|| yadi pitA yA jyeSTha bhrAtA dvArA parivAra ke lie RNa liyA gayA hai to una (donoM kI mRtyu hone para sabhI bhAI barAbara hisse meM RNa cukAyeM / ( vR0) vibhaktA vA avibhaktA vA iti zeSaH / cAhe vibhAjana huA ho athavA nahIM huA ho / svAmyasatve dAsakRtaM RNaM svAmI deyAdityAha Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 laghvarhanIti svAmI kI anupasthiti meM dAsa dvArA kiye gaye RNa ko svAmI vApasa kare, isakA kathana - prabhvasatve kuTumbArthamRNaM dAsena ytkRtm| tatsvAmI vitaretsarvaM samiSaM ca ssaakssikm||54|| svAmI kI anupasthiti meM kuTumba ke lie dAsa dvArA jo RNa liyA gayA hai use svAmI byAja sahita aura sAkSI ke sammukha vApasa kre| (vR0) balena kAritaM lekhaM vyarthamityAha - balapUrvaka karAyA gayA lekha vyartha hai, yaha kathana - Rkthino svagRhe kasmAdguptaM lekhaM na kaaryet| bhUmyAdyAdhiyutaM dattaM sarvaM tacca vRthA bhvet||55|| dhanavAna apane ghara meM koI gupta lekha na karAye bhUmi Adi Adhi se yukta jo kucha bhI diyA gayA vaha vyartha ho jAtA hai| (vR0) yogyaM tyaktvAyogyaM gRhNan bhUpo nindyo bhavatItyAha - yogya kA tyAgakara ayogya kA grahaNa karane vAlA rAjA nindanIya hotA hai - yaha batAyA - na gRhNIyAdanAdeyaM kSINazaktirapi prbhuH| samRddho'pi na caadeymlpmpyrthmutsRjet||56|| grAhyasyAgrahaNAdbhayo'grAhyasya grhnnaadpi| loke nindAmavApnoti pratyuto nirdhano bhvet||57|| zaktihIna hone para bhI svAmI adeya (grahaNa na karane yogya) vastu grahaNa na kare aura samRddha hone para bhI adeya thor3I bhI vastu kA tyAga na kre| grahaNa karane yogya vastu ke grahaNa na karane aura grahaNa na karane yogya vastu ke grahaNa karane se saMsAra meM nindA hotI hai aura ulTe nirdhana hotA hai| (vR0) sthAnamArgaviSayamAha - sthAna-mArga ke viSaya meM kathana - dvAramArgavivAdeSu jlshrenniprvRttissu| bhuktireva hi gurvI syAnna divyaM na ca saakssitaa||58|| sarvArthAbhiniyoge ca baliSThA pUrvajA kriyaa| Adhau pratigrahe kupye sAkSiNAM ca prdhaantaa||59|| 1. RkthIno pa 1 // Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RNAdAnaprakaraNam 75 dvAra evaM mArga sambandhI vivAda aura jala nikAsI ke sambandha meM bhoga hI sazakta pakSa hai zapatha Adi yA sAkSya nhiiN| sabhI prakAra kI sampattiyoM ke vivAda ke nirNaya meM pUrvajoM ke samaya se calI A rahI kriyA balavatI hotI hai jabaki Adhi, pratigraha aura kUpya ke nirNaya meM sAkSI ko pradhAnatA dI jAtI hai| (vR0) yathA kenacidekaM kSetra kasyacitpAveM AdhiM kRtvA dravyaM gRhItaM punaranyatra tadevAdhiH kRtaH punaH kAlAntare kAraNavazAdvigrahotpattau jAte'bhiyoge bhUpaH sAkSyAdibhiH pUrvAparanirNayaM kRtvA pUrvasya eva dravyaM dApayet bhuktiprAmANyA'vasare tu yathAzAstraM vidheya-mityAha - jisa prakAra koI eka kSetra kisI ke pAsa Adhi rakhakara dhana grahaNa kara liyA phira vahI kSetra anyatra Adhi ke rUpa meM rakha diyaa| punaH kAlAntara meM kAraNavaza kalaha utpanna hone para vAda samakSa Ane para rAjA sAkSya Adi dvArA pahale aura pazcAt kA nirNaya kara pahale vAle ko hI dravya dilvaaye| Adhi ke bhoga (upayoga) ke pramANa kI sthiti meM zAstra ke anurUpa nyAya karanA cAhie, isakA kathana - pareNa bhujyamAne jyAM pazyanyo na nissedhte| viMzatyabdeSu pUrNeSu RNI prApnoti naiva taam||60|| anya ke dvArA apanI bhUmi kA upayoga dekhate hue bhI jo nahIM rokatA hai bIsa varSa pUrNa ho jAne para RNI use nahIM pAtA hai| hastyazvAdidhanasyApi maryAdA dshvaarssikii| tataH paraM na zaktaH syAdavAptuM taddhanaM prbhuH||1|| hAthI, ghor3e Adi dhana kI bhI maryAdA dasa varSa kI hotI hai usake pazcAt usa dhana ko prApta karane meM svAmI samartha nahIM hotaa| (vR0) AdhinihnavakartA maulyado daNDyazcetyAha - Adhi ko chipAne vAle ko mUla denA par3egA aura daNDa bhI denA par3egA, yaha kathana AdhyAdidravyaM yo lobhAnnidbhute saakssinirnnye| RNine dApayitvA tanmaulyaM dnnddyenRpH||62|| pratibhUti rUpa dhana ko yadi dhanavAna chipAtA hai to sAkSI ke nirNaya se dhana RNI ko dilavAkara rAjA (dhana ke mUlya ke barAbara) use (dhanavAna ko) daNDita karanA caahiye| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghvarhannIti (vR0) paitAmahArjitavastuviSayamAha - pitAmaha dvArA arjita vastu (sampatti) ke viSaya meM kathana 76 -- paitAmahArjite vasau sAmyaM vai pitRputrayoH / rAjye niyoge pitaraM vArayettatkRtau sutH||63|| pitAmaha dvArA arjita dhana meM pitA aura putra donoM kA barAbara adhikAra hai rAjya meM niyoga karate pitA ko putra roka sakatA hai| iti saMkSepataH proktaH RNAdAnakramo hyayam / vistAro bRhadarhannItizAstre varNito bhRzam // 64 // isa prakAra saMkSepa meM yaha RNa grahaNa krama varNita kiyA gyaa| bRhadarhannIti zAstra meM yaha atyanta vistAra se varNita hai| // iti RNAdAnaprakaraNam // - Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhikAra sambhUyotthAnaprakaraNam pUrvaprakaraNe RNAdAnaM prapaJcitaM tallabdhadhanAzcAnekepyekIbhUya vyavahArAdyapi kurvanti iti sambhUyotthAnaM viracyate - pUrva prakaraNa meM RNAdAna ke viSaya meM kahA gayA RNa se upalabdha dhana kA aneka loga milakara vyavahAra Adi karate haiM, ataH sambhUyotthAna kI racanA kI jAtI hai - padmaprabhaM jinaM natvA padmAbhaM pdmlaanychnm| sambhUya ca samutthAnakramaM vakSye smaastH||1|| kamala sadRza kAnti vAle aura kamala ke lAJchana se yukta, tIrthaGgara padmaprabha kI vandanA kara ekatrita hokara (samUha banAkara) kArya karane vAloM ke vyavahAra kA saMkSepa se kathana kruuNgaa| sarvairmilitvA lAbhArthaM vaNijo 'nRtykaaribhiH| kriyate vRttiranyo'nyasaMmatyA sdbhirucyte||2|| sabhI nartaka Adi dvArA milakara lAbha ke lie kiye jAne vAle vyApAra ko sajjana paraspara sammati se kI jAne vAlI AjIvikA kahate haiN| samavAyastatra mukhyo 'vaNiggauNA nttaadyH| yo bhakSyavastra dhAnyAdIn datte so mukhyatAM bhjet||3|| samavAya athavA samUha usameM mukhya hai| naTa Adi vaNig usameM gauNa haiN| isa samUha yA maNDalI ko loga jo khAdya sAmagrI, vastra, dhAnya Adi dete haiM usakA mukhya (maNDalI) ke anusAra gaNanA hotI hai| bhRtyakAdibhiH bha 1, pa 2 // vaNiauNAnapadayaH bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 / / dhAnyAdIdatte pa 1, pa 2 // Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghvarhannIti (vR0) sarvairvaNigbhirhiraNyarajatAhiphenakArpAsadhAnyaghRtatailaguDAdInAM krayo vikrayo vA kriyate / 78 sabhI vaNikoM dvArA sonA, cA~dI, aphIma, kapAsa, dhAnya, ghI, tela, gur3a Adi kA kraya athavA vikraya kiyA jAtA hai| tajjalAbhAlAbhau yathAdravyaM gRhNanti / yadi teSu dravyadAtaiko'nye nirdhanAzcettadA sarve dhanidravyamiSAMzaM svasvadravyAnnissAryAvazeSaM yathApratijJaM vibhajeran tatra visaMvAde utpanne'bhiyoge ca rAjJA divyAdikriyayA visaMvAdanivRttiH kriyate ataevAyaM vyavahAre gaNito'stIti / evaM naTAdibhirAmakrIDAkArakanartakAdibhizcApisaM bhUyavRttiH kriyate / tairapi yathApratijJaM yathAvyayaM labdhadravyaM vibhajyate / ve usa (sammilita) dhana se hue lAbha aura hAni meM apane dravya ke anusAra aMza grahaNa karate haiN| yadi una vaNikoM meM eka dhanavAn aura anya nirdhana haiM to sabhI apane-apane dhana se dhanI ke mUladhana aura byAja kA aMza nikAlakara zeSa dhana ko pratijJA ke anusAra vibhAjita kreN| usameM vivAda utpanna hone para rAjA dvArA zapatha Adi kriyA se vivAda ko samApta kiyA jAtA hai isaliye hI yaha vyavahAra meM ginA jAtA hai / usI rUpa meM naTa Adi sundara manoraJjana karane vAle nartaka Adi bhI samUha banAkara jIvikopArjana karate haiM / unake dvArA bhI pratijJA ke anusAra kharca ke anupAta meM prApta dhana ko vibhAjita kiyA jAtA hai| rAjAjJAto viruddhaM yatkRtyaM mudrAGkanAdikam / paradravyApaharaNameteSvekaH karoti cet||4|| jAte vivAde daNDyAH syuH sarve'numatidAnataH / yathAdravyaM yathaizvaryaM bhUpena nyAyavartinA // 5 // yadi unameM se eka rAjA kI AjJA ke viruddha mudrAGkana Adi aura dUsaroM ke dhana ke haraNa dvArA kArya karatA hai to vivAda utpanna hone para ve sabhI usa (aparAdha) kI svIkRti dene ke kAraNa pratyeka kI bhAgIdArI tathA sattA ke anupAta meM nyAyapriya rAjA ke dvArA daNDanIya haiN| yadvA aputre nidhanaM prApte'nekaistajjAtijairnaraiH / rakSyate taddhanaM dharma' vatsarAvadhi ytntH||6|| (isa vyApAra maNDalI meM se kisI eka vyApArI ke) putrahIna mRtyu ho jAne para usake dhana kA aneka svajAtIya logoM dvArA dasa varSa kI avadhi taka yatnapUrvaka rakSA karanI caahie| 1. vatsarAvAdhi bha 1, pa 1, vatsaevAdhi bha 2, p2|| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sambhUyotthAnaprakaraNam 79 tataH paramanAyAte tatsabandhini maanussaiH| kRtvAbhiyogaM sarve te bhAgaM kurvaMti dnnddytaam||7|| prApnuvanti tadA sarve yathAbhAgaM nRpaH punH|| patraM pracArayedekAbdaM ttsvaamigvessnne||8|| nAyAti ko'pi cedbhUyo bhuupstjjaatibhojne| pratiSThAdividhau sarvadravyaM sNyojyettdaa||9|| usake bAda punaH (mRtaka manuSya ke sambandhI ke) na Ane para sabhI bhAgIdAra dAvA rahita dhana ko vibhAjita kara lete haiM to (ve apane-apane bhAga ke anupAta meM daNDa ke pAtra hoNge| rAjA punaH sabhI (sadasyoM se unake) aMza ke anusAra (dhana) prApta karate haiN| usa dhana ke svAmI kI gaveSaNA ke lie eka varSa kI avadhi taka patra dvArA ghoSaNA karanI caahie| isake pazcAt bhI kisI ke na Ane para rAjA usake jAtiyoM ke bhojana tathA pratiSThA Adi vidhi meM samasta dhana ko lgaaye| Agatazcetko'pibhUpo nizcitya sakalaM dhnm| dApayedrakSakebhyazca caturthAMzaM pradApya vai||10|| yadi koI bhI (uttarAdhikArI) AyA huA ho to rAjA nizcaya kara sampUrNa dhana kA caturtha bhAga (dhana) rakSaka ko dekara (zeSa) usako sauMpa de| gaurvatsamiva bhUpo'pi prItyA svAH paalyetprjaaH| anyAyena ca dravyArthaM citte no 'lobhmaacret||11|| sambhUyotthAnametazca saMkSepAdatra vrnnitm| yataH sarvaiH pratijJAtakArye riitirnlNghyte||12|| jisa prakAra gAya apane bachar3e kA pAlana karatI hai usI prakAra prItipUrvaka rAjA ko bhI apanI prajA kA pAlana karanA caahie| anyAya se dhana prApta karane ke lie mana meM lobha kA AcaraNa nahIM karanA caahiye| yahA~ samUha athavA maNDala vyApAra saMkSepa meM nirUpita kiyA gayA kyoMki sabhI pratijJA saMvidA ke anusAra kArya kareM aura rIti bAdhita na ho| / / iti smbhuuyotthaanprkrnnm|| 1. kurvenidaNDya tAm bha 1, bha 2, kurvnidnnddytaam|| 2. lobhasamAcaret bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 / / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhikAra 3.4 deyavidhiprakaraNam zrIsupArzvajinaM natvA saptamaM tiirthnaaykm| deyAdeyavidhiM samyag vivRNomi smaastH||1|| saptama tIrthaGkara zrI supArzvanAtha jina kA vandana kara deya-adeya vidhi kA saMkSepa meM bhalI prakAra varNana karatA huuN| pUrvaprakaraNe sambhUyotthAnaM pratipAditaM tatra kazcittat sAdhAraNadravyAddAnamapi karoti ato deyAdeyavyavasthAnirUpaNAya deyavidhiradhunA vyaakhyaayte| pUrva prakaraNa meM sambhUyotthAna pratipAdita kiyA gayA hai| isameM koI sAdhAraNa dravya kA dAna bhI karatA hai isalie deyAdeyavyavasthA kA nirUpaNa karane ke lie aba deyavidhi kI vyAkhyA kI jAtI hai| vyavahAravidhau deyavidhiH so dvividhaH smRtH| dattApradAnikaM nAma dattasyAnapakarma c||2|| vyavahAra vidhi meM deya vidhi do prakAra kI kahI gaI hai - dattApradAnika aura dttaanpkrm| dravyaM datvA ca yo samyagAdAtuM punricchti| dattApradAnikAkhyaH vikalpaH prathamo mtH||3|| bhalI-bhA~ti dhana dekara jo punaH lenA cAhatA hai vaha dattApradAnika nAma kA prathama bheda mAnA gayA hai| samyag dattaM ca yadravyamAhartuM tanna shkyte| vyavahArapadaM dattAnapakarmeti naamtH||4|| bhalI-bhA~ti diye gaye jisa dhana ko vApasa lene meM (dAtA) samartha na ho vyavahAra kI dRSTi se use dattAnapakarma nAma se jAnA jAtA hai| Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ deyavidhiprakaraNam punazcacaturvidhaM dAnaM proktaM dattaM tathetaram / adeyadeyamiti ca vyavahAre vicakSaNaiH // 5 // punaH vyavahAra meM kuzala puruSoM dvArA dAna cAra prakAra kA kahA gayA hai - 1. apratyAharaNIya datta, 2. vyAvartanIya adatta, 3. parakIya sAdhAraNa adeya aura 4. svakIya asAdhAraNa dey| 1. (vR0) tatrApratyAharaNIyaM dattam / jo punaH vApasa nahIM liyA jA sakatA hai vaha datta hai| vyaavrttniiymdttm| jo punaH vApasa liyA jA sakatA hai vaha adatta hai / parakIyaM sAdhAraNaM ca dravyamadeyam / parakIya aura sAdhAraNa dravya adeya hai| svakIyamasAdhAraNaM ca dravyaM deyam / svakIya aura asAdhAraNa dravya deya hai| tatra dattaM SaDvidhaM tathAhi usameM datta dAna chaH prakAra kA hai jaisAki - krItamUlyavetanaM ca 'prItyA dAnaM ca kIrttaye / dharme pratyupakAre ca dAnaM dattaM hi SaDvidham // 6 // - - datta dAna nizcita rUpa se chaH prakAra kA hai 1. kraya kI gaI (vastu) kA mUlya, 2. kArya hetu vetana, 3. prItipUrvaka dAna, 4. yaza hetu dAna, 5. dharmArtha dAna aura 6. pratyupakAra dAna | adattaM SoDazavidhaM adatta dAna solaha prakAra kA hai bhayAt krodhena zokenotkocena parihAsataH / balAdvayatyAsatazcaiva mattonmatArttabAlakaiH // 7 // 81 paratantreNa mandena pratilAbhecchyA punaH / kupAtre pAtrabuddhyA ca kudharme dharmabuddhitaH // 8 // dattaM dravyaM ca yattadvai vastuto'dattameva c| kathyate'tra kalAmAnamidaM vyavahRtau sadA // 9 // prAsAdAnaM bha 1, prIsAdAnaM bha 2 pa 1, 2 // Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghvarhannIti 1. bhayapUrvaka, 2. krodhapUrvaka, 3. zokapUrvaka, 4. rizvata (ke rUpa meM), 5. parihAsa meM, 6. balapUrvaka, 7. bhramavaza, 8. matta (avasthA meM), 9. unmatta (avasthA meM), 10. rogI (avasthA meM), 11. bAla (buddhi se) 12. parAdhIna (avasthA meM), 13. manda (avasthA meM), 14. punaH lAbha kI pratyAzA meM, 15. kupAtra ko pAtra jAnakara aura 16. kudharma meM dharma buddhi se diyA gayA dAna vastutaH na diye gaye ke samAna hai| ye kalAoM (kI saMkhyA) ke samAna (solaha prakAra ke dAna) sadA vyavahAra meM kahe gaye haiN| __ (vR0) avArtadattamadattaM dharmArthamantarA bodhyaM dharmArthadattaM tu tanmRtAvapi tatputreNAvazyaM daaniiyN| . solaha prakAra ke adatta dAna meM rogI ko diyA gayA dAna adatta hai| usameM apavAda yaha hai ki rogI ko dharmArtha diyA gayA dAna datta hai| dharmArtha diyA gayA dAna mRtaka kI mRtyu hone para bhI usake putra ke dvArA avazya dAna karanA caahie| yaduktaM bRhadarhannItau - jaisA ki bRhadarhannIti meM kahA gayA hai - rogAureNa diNNaM jaM dANaM mukkhdhmmknyjss| tassa ya maraNevi suo juggocciyaM taM dhaNaM daauN|| adeyaM navavidhaM tadyathA adeya dAna nau prakAra kA hai jaise - sAdhAraNaM ca nikSepaH putradArAzca yaacitm| AdhiranvAhitaM caivAnvaye sarvasvameva c||10|| pratijJAtaM tathAnyasmai etannavavidhaM nbhiH| mahApadyapi no deyamadeyamiti shaasnm||11|| sAdhAraNa (dravya), nyAsakRta (dravya), putra kA, patnI kA, yAcita (dravya), Adhi, anvAhita, kuTumba kA sarvasva (dravya) tathA dUsare ko (dene hetu) vacanabaddha dhana -aise nava prakAra ke dhana manuSyoM dvArA mahAna Apatti kAla meM bhI deya nahIM haiM (apitu) adeya haiM - isa prakAra zAstra (kathana) hai| ___(vR0) yatkenacidvastrAbharaNAdi vivAhAdau yAcitvAnItamanyahaste nihitaM tenApyanyahaste svAminamantarAnyasmai na deymityrthH| kisI manuSya ke dvArA vivAha Adi meM mA~gakara lAyA gayA vastrAbhUSaNa Adi dUsare ke hAtha meM rakha diyA gyaa| usake dvArA bhI dUsare ke hAtha meM rakha diyA gayA, vaha anvAhita dhana mUla svAmI ke atirikta anya ko deya nahIM yaha artha hai| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ deyavidhiprakaraNam tathA putrapautrAdyanvaye sati sarvasvaM na deyaM kintu tadbharaNa poSaNAvaziSTaM deyamityarthaH / usa prakAra vaMza meM putra-pautra Adi vaMza ke hone para sampUrNa dhana dAna meM nahIM denA cAhie kintu usake bharaNa-poSaNa se avaziSTa dhana dAna meM denA caahie| tadvRttikalpanAyA aavshyktvaat| kuTumba kI AjIvikA kI kalpanA se (dhana) Avazyaka hone ke kaarnn| tathA coktaM aura kahA gayA hai - 1. 83 mAtApitarau vRddhau putro bAlaH prativratA patnI / ete sarve poSyAH nityaM yatnena nishcytH||12|| vRddha mAtA-pitA, zizu, putra, pativratA patnI ye sabhI nizcita rUpa se sadA yatnapUrvaka pAlana yogya haiN| atha deyamAha isake bAda deya kA kathanadeyaM tadeva vijJeyaM yatrAtmIyavirodho na yasyApaharaNaM nhi| dttvtsptbhedyuk||13|| yasmai pratizrutaM yacca tattasmai deyameva ca / dharmArthaM yadi so dharmAtpracyuto nahi jAyate // 14 // pratigraho hyadeyasya saprakAzo vizeSataH / sthAvarasya tathA vAdI yathA vaiphalyamaznute // 15 // bhAvyupAdhyAdhidAnapratigrahakSepavikrayAH 1 kRtA yasya tadante tatsarvaM ca vinivrtyet||16|| deya dAna usI ko jAnanA cAhiye jisako punaH vApasa nahIM liyA jA sake, jisa dhana ko dene meM kuTumbiyoM se virodha na ho yaha dAna dene kI vidhi se sAta prakAra kA hai| jo vastu jisako dharmArtha dene ke liye kahA thA yadi vaha vyakti dharma se cyuta na ho to vaha use denI cAhiye / adeya vastu yadi grahaNa kare to prakaTa rUpa meM grahaNa kare vizeSataH yadi vaha acala sampatti ho to vizeSa rUpa se prakaTa meM grahaNa kare jisase (usa sampatti ke viSaya meM vivAda kI sthiti meM) vAdI - abhiyogI nityayatnena bha 1, bha 2, pa 2 // Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghvarhannIti asaphala ho jaay| bhaviSyakAlIna prayojana, pratibhUti, dAna, vApasa grahaNa, dharohara, vikraya Adi kiyA ho to una sabhI zartoM ko anta meM radda karanA cAhiye / ( vR0) atha yo'dattaM gRhNAti yazcAdeyaM prayacchati taddaNDamAha isake pazcAt jo adatta grahaNa karatA hai aura jo adatta detA hai usake daNDa kA kathana 84 - lobhAttathAdeyasya dAyakaH / adattagrAhako etAvubhau daNDanIyau yathAdoSaM mahIbhujA // 17 // evaM deyavidhiH proktaH sabhedo vistareNa vai / mahArhannItizAstrAcca jJeyastadabhilASibhiH // 18 // lobhavaza adatta dAna ko grahaNa karane vAle tathA adeya ko dene vAle ina donoM ko rAjA dvArA unake doSa ke anusAra daNDita kiyA jAnA caahiye| isa prakAra deyavidhi kA bheda sahita (saMkSepa) meM varNana kiyA gayA jijJAsuoM ko vistAra se mahA arhannIti zAstra se jAnanA cAhiye / // iti deyavidhi prkrnnm|| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhikAra 3.5 dAyabhAgaprakaraNam lakSmaNAtanayaM natvA ghusadendrAdisevitam / geyAmeyaguNAviSTaM dAyabhAgaH prruupyte||1|| deva tathA indra Adi se sevita, aparimita kIrtana yogya guNoM se sampanna lakSmaNA ke putra (tIrthaGkara candraprabha svAmI) kI vandanA kara dAyabhAga arthAt paitRka sampatti ke uttarAdhikAriyoM meM vibhAjana kI prarUpaNA kI jAtI hai| (vR0) pUrvaprakaraNe deyavidhiH prakAzitastatrAdeyasAdhAraNadravyavyayIkaraNakAraNodbhUtakalahe bhrAtRNAM parasparaM dAyabhAgaH syAt atastadvicAraH samprati vidhIyate - pUrvaprakaraNa meM deyavidhi kA kathana kiyA gayA usameM adeya sAdhAraNa dravya ke vyaya ke kAraNa utpanna kalaha meM bhAiyoM kA paraspara dAya bhAga ho isalie aba usakA vicAra kiyA jAtA hai - svasvatvApAdanaM dAyaH sa tu dvaividhamaznute / AdyaH sapratibandhazca dvitiiyo'prtibndhkH||2|| apane svAmitva kA pratipAdana karanA dAya hai / vaha (dAya) do prakAra kA kahA prathama pratibandha sahita aura dUsarA pratibandha rahita / hai ( vR0) dAyonAma mAtRpitRpitAmahAdivastUnAM svasvatvApAdanaM yena tadvyayAdau ko'pi niSeddhuM na zaknoti, sa dvividhaH sapratibandhako'prati-bandhakazca tatrapitRvyabhrAtRjAdInAM putrAdipratibandhakabhAvena yatsvatvaM sa sapratibandhakaH / tatra putrAdInAM pratibandhakatvAt / putrapautrAdInAM tvapratibandhakaH putratvena tatsvAmitve nahi ko'pi pratibandhako'stIti / mAtA-pitA, pitAmaha Adi dvArA arjita vastuoM kA svAmitva - pratipAdana karanA cAhie tAki usake vyaya Adi ko koI niSiddha na kara ske| vaha paitRka Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 laghvarhannIti 'dhana do prakAra kA hai - sapratibandhaka aura aprtibndhk| isameM cAcA, bhatIjA Adi ke putra Adi para pratibandhasvarUpa jo svAmitva hai vaha sapratibandhaka hai kyoMki vaha cAcA Adi ke putroM para pratibandha hai| dAyo bhavati dravyANAM tadravyaM dvividhaM smRtm| sthAvaraM jaGgamaM caiva sthitimat sthAvaraM mtm||3|| dAya-paitRka sampatti kA uttarAdhikAriyoM meM vibhAjana- dravyoM kA hotA hai, vaha dravya do prakAra kA kahA gayA hai - acala aura cala, jo sthira hai vaha sthAvara kahA gayA hai| gRhArAmAdivastUni sthAvarANi bhavanti c| jaGgamaM svarNaraupyAdi yatprayogeNa gcchti||4|| bhavana, upavana Adi vastueM sthAvara hotI haiM aura svarNa, cA~dI Adi jo prayoga ke kAraNa (anyatra) jAtA hai cala hai| na vibhAjyaM na vikreyaM sthAvaraM ca kadApi hi| pratiSThAjanakaM loke aapdaakaalmntraa||5|| nizcita rUpa se loka meM pratiSThA utpanna karane vAle sthAvara dravya kA ApattikAla ke binA na to kabhI bhI vibhAjana karanA cAhie aura na vikraya karanA caahie| sarveSAM dravyajAtAnAM pitA svAmI nigdyte| sthAvarasya tu sarvasya na pitA na pitaamhH||6|| pitA sabhI dhanoM kA svAmI kahA jAtA hai parantu samasta sthAvara sampatti kA na pitA svAmI hotA hai na pitaamh| jIvatpitAmahe tAto dAtuM no sthaavrkssmH| tathA putrasya sadbhAve pitaamhmRtaavpi||7|| pitAmaha ke jIvita hone para sthAvara sampatti ko dene (vikraya) karane meM pitA sakSama nahIM hai| putra ke rahane para pitAmaha kI mRtyu ho jAne para bhI (pitA sthAvara sampatti kA vikraya karane kA adhikArI nahIM hai)| (vR0) atra dAtumiti vikrysyaapyuplkssnnm| uparokta zloka meM varNita 'dAtuM' zabda vikraya kA bhI upalakSaNa hai| pitA svIyArjitaM dravyaM sthAvaraM dvipadaM tthaa| dAtuM zakto na vikretuM garbhasthe'pi stanandhaye // 8 // 1. satanandhaye bha 1, bha 2, pa 2 / / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAyabhAgaprakaraNam 87 . pitA svayaM upArjita dravya, acala tathA dvipada rUpa sampatti ko putra ke garbhastha hone tathA stanapAna karane vAlA hone para bhI na (dUsare ko) de sakatA hai aura na vikraya kara sakatA hai| vAlA jAtAstadvAjAtA ajJAnAzca zavA api| sarve svajIvikArthaM hi tasminnaMzaharAH smRtaaH||9|| putra zizu ho, utpanna huA ho athavA garbhastha ho, abodha ho yA nirmAlya - devatA ko samarpita ho - ye sabhI apanI jIvikA ke lie usameM (pitA ke dravya meM) aMzahara arthAt hissA dhAraNa karane vAle kahe gaye haiN| AprAptavyavahAreSu teSu mAtA pitApi vaa| kArye tvAvazyake kuryAttasya dAnaM ca vikrym||10|| yadi putra vyavahAra (vyApAra) meM saMlagna hoM to unake mAtA athavA pitA bhI Avazyaka kArya hone para usakA dAna aura vikraya kara sakate haiN| (vR0) dharmajJAtikuTumbakAryArthamApannivRtyarthaM ca mAtApi pitApi ca sthAvaradhanasya dAnaM vikrayaM ca kartuM shknoti| atra mAtRpitRzabdasyopalakSaNatvena bhrAtApyeko'numatidAnasamartheSu zeSabAlabhrAtRSvAvazyakakArye dAnAdi kartuM samartha eva bodhym| dharma, jAti tathA parivAra ke kArya aura saGkaTa ke nivAraNa ke lie mAtA aura pitA bhI acala sampatti kA dAna tathA vikraya kara sakate haiN| yahA~ mAtA-pitA zabda ke upalakSaNa se eka jyeSTha bhAI bhI anumati dene meM sakSama hai| zeSa bAlaka rUpa bhAI (anumati dene meM sakSama nahIM kintu) Avazyaka kArya dAnAdi karane meM unheM samartha jAnanA caahie| duHkhAgAre hi saMsAre putro vishraamdaaykH| yasmAdRte manuSyANAM gArhasthaM ca nirrthkm||11|| duHkha ke nivAsa rUpa saMsAra meM putra vizrAma dene vAle haiM, jisa putra ke binA manuSyoM kA gRhastha jIvana nirarthaka hai| yasya puNyaM baliSThaM syAttasya putrAH anekshH| sambhUyaikatra tiSThanti pitroH sevAsu ttpraaH||12|| jisakA puNya balavAna hai usake aneka putra hote haiM aura ve ekasAtha rahakara mAtA-pitA kI sevA meM tatpara hote haiN| 1. zevAsu bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 // Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghvarhannIti lobhAdikAraNAjjAte kalau teSAM prsprm| nyAyAnusAribhiH kAryA daaybhaagvicaarnnaa||13|| lobhAdi ke kAraNa unameM paraspara kalaha utpanna hone para nyAya ke anusAra dAyabhAga kA vicAra karanA caahie| (vR0) sA cettham - aura vaha (dAyabhAga kI vicAraNA) isa (nimnalikhita) prakAra hai - nanu putrANAM kathaM dAyabhAgaH syAdata Aha - putroM kA dAyabhAga kisa prakAra ho, usakA kathana - pitrorUrdhvaM tu putrANAM bhAgaH sama udaahRtH| tayoranyatame nUnaM bhvedbhaagstdicchyaa||14|| mAtA-pitA ke divaGgata ho jAne para to sampati meM putroM kA hissA barAbara kahA gayA hai| una donoM (mAtA-pitA) meM se eka ke (jIvita rahane para) nizcaya hI usakI icchA se hissA ho| (vR0) mAtRpitromaraNAnantaraM putrANAM samo bhAgaM bhvti| mAtA-pitA kI mRtyu ke pazcAt (sampatti) meM putroM kA barAbara kA hissA hotA hai| tayoranyatame'pi sati dvayorvA satostadicchayaiva bhAgaH syaat| una donoM (mAtA-pitA) meM se eka ke jIvita hone para athavA donoM ke jIvita hone para unakI icchAnusAra hI sampatti kA vibhAjana hotA hai| dhyAtva nyatra jeSThAya dviguNaM dadyAdityAdiviSamabhAgakalpanA pinecchAnusAriNyuktA sA tu paitRke dhane eva na tu paitaamhe| anya granthoM meM jo jyeSTha ko dogunA denA cAhie ityAdi viSama bhAga kI kalpanA pitA kI icchAnusAra batAI gaI hai vaha pitA ke dhana ke sambandha meM hI hai pitAmaha ke nhiiN| pitrorRNaM kaiH kathaM ca deyamityAha - pitA dvArA liyA gayA RNa kisake dvArA aura kisa rIti se deya hai, isakA kathana vibhaktA avibhaktA vA sarve putrAH smaaNshtH| pitroNaM pradatvaiva bhveyurbhaagbhaaginH||15|| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAyabhAgaprakaraNam vibhAjana huA ho athavA na huA ho sabhI putra pitA dvArA liye gaye RNa kA barAbara bhAga se bhugatAna kara hI (sampatti meM) hisse ke adhikArI hoNge| (vR0) nanu pitRvihitaviSamabhAgasya pramANatvApramANatve ko heturityAha pitA dvArA AdiSTa viSama bhAga (jyeSTha putra ko dogunA hissA) ke prAmANika hone aura aprAmANika hone ke pIche kyA kAraNa hai? isakA kathana dharmatazcet pitA kuryAtputrAn vissmbhaaginH| pramANaM vaiparItye tu ttkRtsyaaprmaanntaa||16|| yadi dharmapUrvaka pitA putroM ke aMza ko asamAna kare to vaha yathocita hai| pramANa ke viparIta arthAt adharmapUrvaka karane para usakA kRtya aprAmANika hai| ___ (vR0) nanu kIdRzaH pitA vaiparItyena bhAgaM karoti yena tatkRto bhAgo'pramANa syAdityAha - kaisA pitA (sampatti meM putroM kA sama se) viparIta (viSama) bhAga karatA hai jisake dvArA kiyA huA bhAga pramANabhUta na mAnA jAya, isakA kathana - vyagracitto'tivRddhazca vyabhicAraratastu yH| dyUtAdivyasanAsakto mhaarogsmnvitH||17|| unmattazca tathA kuddhaH pakSapAtayutaH pitaa| nAdhikArI . bhavedbhAgakaraNe dhrmvrjitH||18|| vyAkula citta, atyanta vRddha, vyabhicAra meM saMlagna, dyUtAdi vyasanoM meM anurakta, gambhIra roga se grasta, vikSipta tathA krodhI, pakSapAta (eka meM vizeSa sneha) se yukta pitA dharma se virahita hai aura (sampati kA) vibhAjana karane kA adhikArI nahIM hai| (vR0) nanu vibhAgakAlasthAsaMskRtasaMtatisaMskAraH kena kArya ityAha vibhAjana ke samaya jisa putra kA saMskAra na huA ho aise putra kA saMskAra kisake dvArA kiyA jAnA cAhie, isakA kathana - asaMskRtAnyapatyAni saMskRtya bhrAtaraH svym| avaziSTaM dhanaM sarve vibhajeyuH prsprm||19|| vibhAjana ke samaya jina putroM kA saMskAra nahIM huA hai (anya) sabhI bhAI svayaM unakA saMskAra kara zeSa dhana ko Apasa meM vibhAjita kara leN| (vR0) nanu laghiSTheSu bhrAtRSu jyeSThasya kiyAnadhikAra ityAha - kaniSTha bhrAtAoM meM jyeSTha bhAI kA kitanA adhikAra hai, isakA kathana - Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghvarhannIti anujAnAM laghutve'numatau cApyagrajo dhnm| sarvaM gRhNAti tatpaitryaM tadA tAn paalyetsdaa||20|| yadi (anya) bhAiyoM ke laghu (alpavayaska) hone aura unakI anumati hone para pitA se prApta samasta dhana ko jyeSTha bhrAtA grahaNa karatA hai taba use sadA una (kaniSTha bhAiyoM) kA pAlana karanA caahiye| vibhaktAnavibhaktAnvai bhrAtRn jyeSThaH piteva sH| pAlayette'pi taM jyeSThaM sevante pitaraM ythaa||21|| vibhAjana huA ho athavA nahIM huA ho jyeSTha bhrAtA pitA ke samAna hI kaniSTha bhAiyoM kA pAlana kare aura ve kaniSTha bhAI bhI jaise pitA kI sevA karate haiM usakI kreN| (vR0) ata eva kaizciduktam - isalie kisI ke dvArA kahA gayA hai - pUrvajena tu putreNa aputro putrvaanbhvet| tato na deyaH so'nyasmai kuttumbaadhiptirytH||22|| pUrva (prathama) meM utpanna hone vAle putra se aputravAn vyakti putra vAlA hotA hai| isa kAraNa usa (jyeSTha putra ko) dUsare ko nahIM denA cAhie kyoMki vaha parivAra kA svAmI hai| jyeSTha eva hi gRhNIyAtpaitryaM dhnmshesstH| zeSAstadanusAritvaM bhajeyuH pitaraM ythaa||23|| (kucha kA abhimata hai) jyeSTha putra hI pitA ke sampUrNa dhana ko grahaNa kare aura zeSa usakI AjJA meM (usI prakAra) raheM jisaprakAra pitA kI AjJA (meM rahate haiN)| ___ (vR0) nanu vibhAga kAlottarajAtakanyAvivAhaH pitroH pretayoH kaiH kArya ityAha vibhAjana ke pazcAt utpanna kanyA kA vivAha aura mAtA-pitA kA maraNoparAnta saMskAra kisake dvArA kiyA jAnA cAhie, isakA kathana - ekAnekA ca cetkanyA pitrorUz2a sthitA tdaa| svAMzAtputraisturIyAMzaM datvAvazyaM vivaahyte||24|| yadi pitA kI mRtyu ho jAne ke pazcAt eka yA kaI kanyAyeM (avivAhita) hoM to putroM dvArA apane hisse kA caturtha aMza dekara avazya hI (unakA) vivAha karanA caahie| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAyabhAgaprakaraNam (vR0) yadi pitrordhanaM putrairgRhItamanavaziSTaM vA tadA vibhaktairdhAtRbhiH bhaginIvivAha utkarSataH svAMzAtturIyAMzamekIkRtya kAryaH iti nisskrssH| yadi pitA kI sampatti putroM dvArA grahaNa kara lI gaI hai athavA avazeSa na rahI ho to vibhakta bhAiyoM dvArA apane hisse kA adhikatama caturtha bhAga milAkara bahana kA vivAha karanA caahiye| nanu kanyAyA api dAye bhAgo'sti na vetyAzaGkAyAmAha kanyA kA dAya meM bhAga hai athavA nahIM isa zaGkA ke samAdhAna ke viSaya meM kathana vivAhitA ca yA kanyA tasyAH bhAgo na krhicit| pitrA prItyA ca yaddattaM tadevAsyAH dhanaM bhvet||25|| pitA kI sampatti meM vivAhitA kanyA kA koI hissA nahIM hai| pitA dvArA snehapUrvaka jo diyA gayA hai vahI usakA dhana hotA hai| (vR0) prItyA ca ityatra cakAreNa vivAhAdikAlajanyanaimittikadAnamapi smucciiyte| nanu vibhAgasamaye bharjA kiyatAMzenasvasavarNAH striyo bhAjyA ityAha yahA~ isa zloka meM 'prItyA ca' meM cakAra se vivAha Adi ke samaya kiyA gayA naimittika dAna kA abhiprAya liyA jAtA hai| sampatti-vibhAjana ke samaya svAmI dvArA svajAtIya striyoM kA kitanA bhAga karanA cAhie, isakA kathana - yAvatAMzena tanayA vibhaktA janakena tu| tAvataiva vibhAgena yuktAH kAryA nijstriyH||26|| pitA dvArA jisa pramANa meM putroM meM (sampatti) vibhakta kI gaI hai usI pramANa se apanI striyoM ko bhI sampatti denI caahie| (vR0) nanu ca pitRmaraNottarakAlikaputrakRtavibhAgAvasare mAturbhAgaH kIdRzaH syAt tanmRtau ca taddhanasya kaH svAmItyAkAMkSAyAmAha - pitA kI mRtyu ke pazcAt putroM dvArA kiye gaye sampatti ke vibhAjana ke samaya mAtA kA kyA hissA hogaa| svAmI kI mRtyu ke pazcAt usake dhana kA svAmI kauna hogA, isakA kathana - piturUA nijAmbAyAH putrairbhAgazca saardhkH| laukikavyavahArArthaM tanmRtau te smaaNshinH||27|| 1. yaddataM bha 1, bha 2, pa 1 // zloka saM0 25 pa 2 meM anuplbdh|| sAdhakaH bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 // | Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghvarhannIti pitA kI mRtyu ke pazcAt putroM dvArA apanI mAtA kA bhAga sampatti kA AdhA hissA denA cAhie kAraNa ki samasta loka vyavahAra mAtA hI sampanna karatI hai| usa (mAtA) kI mRtyu ke pazcAt ve sabhI putra samAna aMza ke bhAgI haiN| (vR0) pitRmaraNAnantaraM vibhAgakaraNodyataiH savarNAyA jyeSThAmAtuvizeSAdhiko bhAgaH kAryo yataH pUjyatvena jJAtivyavahArAdikArye tasyA evAdhikArastanmaraNe ca duhitRdauhitrakasya cAbhAve tadrvyasamAMzabhAginaH putrAH bhvntiiti| pitA kI mRtyu ke pazcAt vibhAjana ke lie utsuka putroM ko cAhie ki ve svajAtIya jyeSTha mAtA kA vizeSa adhika bhAga kareM kyoMki pUjya hone ke kAraNa jAti vyavahAra Adi kAryoM meM usakA hI ekAdhikAra hai| usake marane para putrI yA dauhitra (putrI ke putra) ke abhAva meM usakI sampatti meM putra barAbara ke hissedAra hote nanu yugmajAtayoH putrayoH kasya jyeSThatvamiti darzayannAha - jur3avA putra utpanna hone para kisa zizu kI jyeSThatA ho, yaha kathana - putrayugme samutpanne yasya prthmnirgmH| tasyaiva jyeSThatA jJeyA ityuktaM jinshaasne||28|| jur3avA putra utpanna hone para jisa zizu kA pahale janma huA ho usakI hI jyeSThatA jAnanI cAhie aisA jinazAsana meM kahA gayA hai| (vR0) nanu yasya sutAbhavanAntaraM putrajanma syAt tatra kasya jyeSThatvamitisUcayannAha putrI hone ke pazcAt putra utpanna huA ho vahA~ kisakA jyeSThatva yaha sUcita karate hue kathana - duhitA pUrvamutpannA sutaH pshcaadbhvedydi| putrasya jyeSThatA tatra kanyAyAH na kdaacn||29|| ___ yadi pahale putrI utpanna huI ho pazcAt putra utpanna huA ho to sadaiva putra kI hI jyeSThatA hogI kabhI kanyA kI nhiiN| (vR0) nanu yasyaikaiva kanyA nAparA saMtatistadravyasvAmI kaH syAdityAvedayannAha yadi jisakI eka hI kanyA ho aura dUsarI santAna na ho usakI sampatti kA svAmI kauna ho yaha nivedana karate hue kathana - Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAyabhAgaprakaraNam yasyaikAyAM tu kanyAyAM jAtAyAM naanysnttiH| prAptaM tasyAdhipatyaM tu sutAyAstatsutasya c||30|| jisake akelI kanyA utpanna ho anya santAna na ho usakI sampatti kA svAmitva putrI aura usa putrI ke putra (dauhitra) ko prApta hotA hai| (vR0) tadAdhipatyapratibandhakIbhUtapatnyAdInAmabhAva Atmajasambandhitvena putrikAH dauhitrakAzca dAye samA evAtastatsatve na hyanyo dhanaharaNe zaktaH syAt yaduktam svAmI kI mRtyu ke pazcAt usakI sampatti ke svAmitva meM pratibandhaka hone vAlI patnI Adi ke na hone para svayaM se utpanna hone ke kAraNa putriyA~ tathA dauhitra (putrI ke putra) sampatti meM barAbara ke bhAgI haiN| unake rahane para dUsare loga dhanaharaNa karane meM samartha nahIM haiM, jaisA ki kahA gayA hai - AtmA vai jAyate putraH putreNa duhitA smaa| tasyAmAtmani tiSThantyAM kathamanyo dhanaM hret||31|| AtmA hI putra rUpa meM utpanna hotA hai| putra ke samAna putrI hotI hai| usa AtmA rUpa putrI ke rahane para dUsarA dhana kA haraNa kaise kara sakatA hai| (vR0) nanvaputrapitrormaraNe tadravyasvAmitvaM sAmAnyato duhitu- dauhitrasya coktaM tatrApi mAtRdravyasya kaH svAmI pitRdravyasya ca ka iti vizeSajijJAsAyAmAha ___putrarahita mAtA-pitA ke marane para sAmAnyataH putrI tathA putrI ke putra (dauhitra) kA unakI sampatti para svAmitva kahA gayA hai| mAtA kI sampatti kA svAmI kauna hogA aura pitA kI sampatti kA svAmI kauna hogA, isa jijJAsA ke viSaya meM kathana - gRhNAti jananIdravyamUDhA ca yadi knykaa| pitRdravyamazeSaM hi dauhitraH sutarAM hret||32|| aura yadi mAtA kI sampatti vivAhitA kanyA grahaNa karatI hai to pitA kI samasta sampatti putrI kA putra sukhapUrvaka grahaNa kre| pautradauhitrayormadhye bhedo'sti na hi kshcn| tayordehe hi sambandhaH pitrodehasya srvthaa||33|| pautra (putra ke putra) aura dauhitra (putrI ke putra) ke madhya koI bheda nahIM hai 1. 0ntassvAdhi0 bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 / / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 laghvarhannIti kyoMki donoM (pautra aura dauhitra) ke zarIra se saba prakAra se mAtA-pitA ke zarIra kA sambandha hai| (vR0) nanu pariNItaputrImaraNe putrAbhAve taddhanAdhipatiH kaH syAdityAha - vivAhitA putrI ke marane ke bAda putra ke abhAva meM usake dhana kA svAmI kauna hogA, yaha kathana - vivAhitA ca yA kanyA cenmRtaaptyvrjitaa| tadA tdyumnjaatsyaadhiptisttptirbhvet||34|| yadi vivAhitA putrI kI santAna rahita mRtyu ho jAye to samasta strIdhana kA svAmI usakA pati ho| (vR0) nanu pitRvihitavibhAgottarakAlajAtaputraH kasyAMzaM prApnotItyAha pitA dvArA kiye gaye vibhAjana ke bAda utpanna putra kauna sA hissA prApta karegA, yaha kathana ---- vibhAgottarajAtastu putraH pitraMzabhAg bhvet| nAparebhyastu bhrAtRbhyo vibhktebhyo'shmaapnuyaat||35|| pitA dvArA putroM meM sampatti kA vibhAjana karane ke pazcAt utpanna putraM pitA ke . hisse kA adhikArI hotA hai parantu pahale vibhAjita anya bhAiyoM kI sampatti meM usakA hissA nahIM hogaa| (vR0) yadivibhAgAtpUrvaM utpannastadAtu sarvasodarasamabhAgagrAhI sambhavatyeveti phlitaarthH| yadi vibhAjana se pahale utpanna huA hai taba vaha sabhI sage bhAiyoM ke barAbara kA hissA grahaNa karane vAlA hogA - yaha phalitArtha hai| nanu pitRmaraNAnantaraM vibhakteSu putreSu samutpannaputrasya kathaM bhAgaH ityAha pitA ke marane ke bAda utpanna putra kA ba~TavArA ho cuke bhAiyoM meM kisa prakAra hissA hogA, yaha kathana - piturUA vibhakteSu putreSu yadi sodrH| jAyate tadvibhAgaH syaadaayvyyvishodhitaat||36|| putroM meM sampatti kA ba~TavArA ho jAne para pitA kI mRtyu ke pazcAt yadi bhAI utpanna hotA hai to Aya-vyaya kA Akalana karane ke pazcAt usakA hissA hotA hai| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAyabhAgaprakaraNam ( vR0) svAMzAditizeSaH apane-apane aMza meM se vyaya ko nikAlakara jo zeSa rahe usameM se pitA kI mRtyu ke pazcAt utpanna putra ko hissA denA caahie| vibhAgakAle'spRSTagarbhAyAM mAtari vibhaktabhrAtRbhiH pazcAdutpannaputrAyAyavyaye vizodhya svAMzebhyaH svasamAnabhAgo deyaH spaSTagarbhAyAM tu prasavaM pratIkSya bhAgo kArya iti tattvam / sampatti-vibhAjana ke samaya mAtA kA garbha spaSTa na hone para vibhAjana ke pazcAt utpanna putra ke lie bhAiyoM dvArA Aya aura vyaya kI gaNanA kara apane-apane hissoM se apane hisse ke barAbara hissA denA caahie| garbha spaSTa hone para prasava kI pratIkSA kara vibhAjana karanA caahie| brAhmaNAdivarNatrayasya savarNAsavarNastrIsambhavena tajjAtaputrANAM bhAgaH vidheyaH kathaMvidheya iti didarzayiSurAha -- - 95 brAhmaNa Adi tIna varNoM arthAt brAhmaNa, kSatriya aura vaizya ke samAnavarNa aura asamAnavarNa se utpanna putroM kA hissA kisa prakAra honA cAhie yaha batAne kI icchA se kathana A brAhmaNasya caturvarNastriyaH santi tadA vasu / vibhajya dazadhA tajjAn catustridvayaMzabhAginaH // 37 // kuryAtpitAvaziSTaM tu bhAgaM dharme niyojayet / zUdrAjAto na bhAgArho bhojanAMzukamantarA // 38 // brAhmaNa kI cAra (brAhmaNa, kSatriya, vaizya, zUdra) varNa vAlI patniyAM hoM to pitA sampatti ko dasa bhAgoM meM bA~Takara unase utpanna putroM ko kramazaH cAra (brAhmaNI se utpanna), tIna (kSatrANI se utpanna) aura do (vaizya strI se utpanna) hisse kA adhikArI banAye / zeSa bhAga ko dharma kArya meM lagAye / zUdra se utpanna putra bhojana aura vastra ke atirikta sampatti meM kisI hisse kA adhikArI nahIM hai| kSatrAjjAtaH savarNAyAmardhabhAgI vizAtmajA jAtastUryAMzabhAgI syAcchUdrAtpanno'nnavastrabhAk // // 39 // kSatriya pitA kI savarNA arthAt kSatrANI se utpanna putra sampatti ke Adhe bhAga kA adhikArI hai, vaizya strI se utpanna putra caturtha bhAga kA adhikArI hai, zUdrA strI se utpanna putra mAtra anna, vastra kA adhikArI hai| vaizyAjjAtaH savarNAyAM putraH srvptirbhvet| zUdrAjAto na dAyAdo yogyo bhojanavAsasAm // 40 // Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghvarhannIti vaizya pitA kI savarNA arthAt vaizya strI se utpanna putra sampUrNa sampatti kA svAmI ho, zUdrA strI se utpanna putra sampatti kA bhAgIdAra nahIM hai, vaha kevala bhojana aura vastra kA adhikArI hai| 96 varNatraye yadA dAsIvargazUdrAtmajo bhvet| jIvattAtena yattasmai dattaM tattasya nishcitm||41|| tInoM varNoM (brAhmaNa, kSatriya aura vaizya puruSa ) se yadi zUdra varNa kI dAsI se putra utpanna ho to jIvita rahate hue pitA dvArA usako jo diyA gayA hai vaha nissandeha usakA hai| mRte pitari tatputraiH kAryaM teSAM hi paalnm| nibandhazca tathA kAryastAtaM te na smaranti hi // 42 // nizcaya hI pitA kI mRtyu hone para usake putroM dvArA unakA pAlana karanA caahie| use sampatti Adi kA dAna isa prakAra karanA cAhie jisase ve pitA kA smaraNa na kareM / zUdrasya strI bhavecchUdrI nAnyA tajjAtasUnavaH / yAvantaste'khilA nUnaM bhaveyuH samabhAginaH // 43 // zUdra kI patnI zUdra varNa kI hI hotI hai usase utpanna putra anya varNa ke nahIM hote ve jitane bhI haiM nizcita rUpa se samAna bhAga vAle hone caahie| 1. (vR0) brAhmaNasya cAturvarNyastrIbhyo yadi catvAraH putrAH saJjAtAstadA tadbhAgaM cikIrSuH pitA svIyadhanaM dazadhA vibhajya savarNAputrAya bhAgacatuSkaM kSatriyAjAtAya bhagatrayaM vaizyAjAtAya ca bhAgadvayaM dadAti avaziSTamekaM bhAgaM ca dharmakArye vyayati zUdrAyAM jAtastu na bhAgabhogyaM kevalaM bhojanavastrayogya eva Adyazloke kramazaH iti padamadhyAhAryamanyat sarvaM spssttm| brAhmaNa kI cAroM varNoM kI striyoM se yadi cAra putra utpanna hue hoM taba unake bhAga karanA caahie| pitA apane dhana kA dasa bhAga kara savarNa (arthAt brAhmaNI) se utpanna putra ke lie cAra bhAga, kSatriya strI se utpanna putra ke lie tInabhAga aura vaizya strI se utpanna putra ke lie do bhAga detA hai| zeSa eka bhAga dharmakArya meM vyaya karatA hai / zUdrA se utpanna putra hisse kA adhikArI nahIM hai / kevala bhojana vastra kAhI adhikArI hai| prathama zloka meM kramazaH isa pada kA anumAna kara anya saba spaSTa hai| nanu zUdreNAvivAhitadAsyAmutpannasya kIdRzo bhAgaH syAdityAha dAsadAsIvargaH bha 1, bha 2 pa 1 pa 2 // Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAyabhAgaprakaraNam aba zUdra dvArA avivAhitA dAsI se utpanna putra kA kisa prakAra hissA ho yaha batAyA dAsyAM jAto'pi zUdreNa bhAgabhAk pituricchayA / mRte tAte'rddhabhAgI syAdUDhAjA bhrAtRbhAgataH // 44 // 97 zUdra (pitA) se dAsI se utpanna putra bhI pitA ke jIvita rahane para pitA kI icchA se sampatti meM hisse kA adhikArI hotA hai, pitA kI mRtyu ho jAne para vivAhitA strI se utpanna hue putra ke bhAga meM se use AdhA bhAga prApta ho / ( vR0) pitari jIvati tadicchayA bhAgo mRte ca vivAhitapatnIputrApekSayA dAsero'rdhabhAgaM prApnoti / sarvadAyAdA bhAve dauhitrAdyabhAve sa eva sarvasvAmItyarthaH / pitA ke jIvita hone para usakI icchA se hissA milanA cAhie aura mRtyu ho jAne para vivAhitA patnI se utpanna putra kI tulanA meM dAsIputra ko AdhA bhAga milanA caahie| sabhI sambandhiyoM tathA dauhitra Adi kA abhAva hone para dAsIputra hI samasta sampatti kA svAmI hotA hai / nanu kazcit savadhUkassaputro'putro vAtyugravyAdhigrasitaH svajIvanAzAM vimucya svakIyadhanarakSArthaM cedanyamadhikAriNaM karoti sa kIdRzo yogyaH syAdityAha koI patnI yukta vyakti putra sahita athavA putrarahita, bhayaGkara vyAdhi se pIr3ita apane jIvana kI AzA chor3akara, apane dhana kI rakSA ke lie dUsare ko adhikArI banAtA hai vaha kisa prakAra adhikArI hai, isakA kathana jIvanAzAvinirmuktaH putrayukto'thavAparaH / sapatnIkaH svarakSArthamadhikAripade nrm||45|| datvA lekhaM svanAmAGkaM rAjAjJAsAkSisaMyutam / kulInaM dhaninaM mAnyaM sthApayetstrImanonugam // 46 // jIvana kI AzA kSINa ho jAne para putravAn athavA putrarahita svAmI, patnI 'jIvita hone para sampatti kI rakSA ke lie kulIna, dhanavAn, sammAnita aura strI ke manonukUla vyavahAra karane vAle puruSa ko adhikArI pada para sthApita karAve, rAjAjJA ke sAkSya se yukta apane nAma kA lekha use sauNpe| ( vR0) atra nara iti jAtiviziSTazabdoktacAdhikArabAhulyamapi sUcitam / isa zloka meM 'nara' isa jAti viziSTa ekavacanAtmaka zabda se aneka adhikAriyoM kA bhI abhiprAya sUcita kiyA gayA hai| nanu svAmini mRte sa puruSo'dhikAraM prApya dhanaM vinAzayedbhakSayedvAthavA vidhavAyAH pratikUlatAM bhajet tadA kiM karttavyamityAha - Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 laghvarhannIti svAmI ke marane para vaha puruSa adhikAra prApta kara dhana vinaSTa kara de athavA khA DAle athavA svAminI vidhavA ke pratikUla AcaraNa kare taba kyA karanA cAhie, isakA kathana - prApyAdhikAraM puruSaH parAsau gRhnaayke| svAminA sthApitaM dravyaM bhakSayedvA vinaashyet||47|| bhavecyetpratikUlazca mRtavadhvAH kthnycn| tadA sA vidhavA sadyaH kRtaghnaM taM mdaakulm||48|| bhUpAjJApUrvakaM kRtvA svaadhikaarpdcyutm| narairanyaiH svavizvastaiH kularItiM prcaalyet||49|| gRhasvAmI kI mRtyu ho jAne para adhikAra prApta kara vaha puruSa svAmI dvArA sthApita dhana ko khA jAya athavA vinaSTa kara de aura kabhI mRtaka kI vidhavA ke viparIta ho jAya taba vaha vidhavA zIghra hI usa madAndha kRtaghna ko rAjA kI AjJApUrvaka usa adhikAra se haTAkara apane dUsare vizvasta puruSoM dvArA kularIti kA saJcAlana kre| tadravyamatiyatnena rakSaNIyaM tayA sdaa| kuTumbasya ca nirvAhastanmiSeNa bhvedythaa||50|| usa vidhavA dvArA vaha dhana sadA bahuta yatnapUrvaka rakSaNIya hai jisase usa dhana ke byAja se kuTumba kA pAlana ho ske| satyaurase tathA datte suviniite'thvaasti| kArye sAvazyake prApte kuryaaddaanaadhivikrym||51|| usa vidhavA ke uttama vinayavAlA aurasa (apanI kokha se utpanna) athavA dattaka putra ho athavA na ho Avazyaka kArya Ane para vaha (sampatti kA) dAna, dharohara rakhanA athavA vikraya kre| (vR0) nanu bharturmaraNAdau taddhanasvAmitve kasyAdhikAra ityAha - pati kI mRtyu Adi hone para usake dhanasvAmitva para kisakA adhikAra hai, isakA kathana - bhraSTe naSTe ca vikSipte patyau' pravrajite' mRte| tasya nizzeSavittasyAdhipA syaadvrvrnninii||52|| 1. 2. yatpau bha 2, yatyau pa 2 // pravRjite bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 // Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAyabhAgaprakaraNam pati ke patita ho jAne, gAyaba ho jAne, vikSipta ho jAne, saMnyAsa le lene aura mRtyu ho jAne para usakI sampUrNa sampatti kI svAminI vivAhitA strI ho| kuTumbapAlane zaktA jyeSThA yA ca kulaanggnaa| putrasya sattve'sattve ca bhrtRvtsaadhikaarinnii||53|| parivAra ke pAlana meM sakSama, jo jyeSTha aura kulIna ho vaha putravatI ho yA na ho pati kI bhA~ti vahI sampatti kI adhikAriNI hai| (vR0) nancaurasaputrAbhAve tayA kaH putro dattatvena grAhya ityAha - vaidha putra yA pati se utpanna putra ke abhAva meM vidhavA dvArA kise dattaka putra ke rUpa meM grahaNa karanA cAhie, isakA kathana - bhrAtRvyaM tadabhAve tu svakuTumbAtmajaM tthaa| asaMskRtaM saMskRtaM ca tadasattve sutaasutm||54|| bandhujaM tadabhAve tu tasminnasati gotrjm| tasyAsatve laghu saptavarSasaMsthaM ca devrm||55|| vidhavA svaurasAbhAve gRhItvA dttriititH| adhikArapade bhartuH sthaapyetpnycsaakssitH||56|| yadi sa dattakaH pitroH prItyA sevAsu ttprH| vinayI bhaktiniSThazca bhvedaursvttdaa||57|| bhatIjA ko dattaka putra banAye, usa (bhatIjA ke na hone para) apane parivAra kI santAna, cAhe usakA saMskAra huA ho yA na huA ho aura usake na hone para putrI ke putra (dauhitra) ko dattaka bnaaye| usa (putrI ke putra) ke abhAva meM (apane) bhAI ke putra, bhAI ke putra ke na rahane para apane gotra meM utpanna aura usake na hone para apane sAtavarSIya kaniSTha devara ko vidhavA apane kokha se utpanna putra ke abhAva meM dattaka putra banAye aura use pati ke adhikAra sthAna para pA~ca sAkSiyoM ke samakSa sthApita kre| yadi vaha dattaka putra vinayI aura bhaktiniSTha hai aura prItipUrvaka mAtApitA kI sevA meM tatpara hai to vaha aurasa (apanI kokha se utpanna) ke samAna hI hai| (vR0) nanu dattaputragrahaNe kA rItirityAha - dattaka putra grahaNa karane kI kyA rIti hai? yaha kathana - 1. kaTuMva bha 1, bha 2, kaTuMba pa 1 / / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 laghvarhannIti aprajA manujaH strI vA gRhNIyAdyadi dttkm| tadA tanmAtRpitrAderlekhyaM bndhvaadisaakssiyuk||58|| rAjamudrAGkitaM samyakkArayitvA kuttumbjaan| tato jJAtijanAMzcaivAhUya bhktismnvitH||59|| sadhavAgItatUryAdimaGgalAcArapUrvakam / gatvA jinAlaye kRtvA jinAne svastikaM punH||60|| prAbhRtaM ca yathAzakti vidhAya suguruM tthaa| natvA dattvA ca saddAnaM vyAghuTya nijmndirm||61|| Agatya srvlokebhystaambuulshriiphlaadikm| datvA satkAryaM svasrAdIn vstraalngkrnnaadibhiH||62|| AhUtagRhyaguruNA kArayejjAtakarma sH| tato jAto'sya putro'yamiti lokairnigdyte||63|| tadaivApaNabhUvAstugrAmaprabhRtikarmasu / adhikAramavApnoti rAjyakAryeSvayaM punH||64|| koI niHsantAna puruSa athavA strI yadi dattaka putra grahaNa kare to usake mAtA-pitA Adi se bandhu Adi sAkSI sahita rAjamudrA se aGkita dastAveja bhalI-bhAMti karAkara, pArivArika janoM aura jAtIya bandhuoM ko bulAkara, bhakti se pUrNa ho saubhAgyavatI striyoM ke sAtha gIta, vAdya Adi maGgalAcArapUrvaka jina mandira jAkara, jina pratimA ke Age svastika banAkara, apanI sAmarthya ke anusAra prAbhRta (upahAra) dekara, sadguru kI vandanA kara aura dAna dekara apane ghara vApasa lauTakara sabhI logoM ko tAmbUla, zrIphala Adi dekara, sAsa Adi ko vastra aura AbhUSaNa se sammAnita kara, kulaguru ko bulAkara jAta karma sampanna karanA caahiye| tatpazcAt logoM dvArA 'yaha putra ho gayA' aisA kahA jAtA hai| isake bAda vahI putra bAjAra, bhUmi, vAstu, grAma Adi karmoM meM aura rAjyakAryoM meM bhI adhikAra prApta karatA hai| (vR0) nancaurasotpattau pUrvAttadattakasya kAbhAgayogyatetyAha - vaidha putra ke utpanna hone para pahale se lie gaye dattaka putra ke bhAga kA kyA adhikAra hai? yaha kathana - savarNAstryaurasotpattau turyAzArho bhvtypi| bhojanAMzukadAnArhA asavarNA stnndhyaaH||65|| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAyabhAgaprakaraNam 101 (dattaka putra banAne ke pazcAt) savarNA arthAt svajAtIya vivAhitA strI se putra utpanna ho to vaha dattaka putra caturtha aMza kA svAmI hogaa| yadi vijAtIya strI se putra utpanna ho to (utpanna putra) mAtra anna, vastra ke dAna kA pAtra hai| __(vR0) nanu dattakagrahaNAntaramaurasotpattAvuNISabandhayogyatA kasyetyAzaGkAyAmAha dattaka grahaNa karane ke pazcAt vaidha putra ke utpanna hone para pagar3I bA~dhane kA adhikAra kisakA hai isa AzaGkA ke viSaya meM kathana - gRhIte dattake jAta aurasastarhi bndhnm| uSNISasya bhavettasya na hi dattasya srvthaa||66|| tarIyAMzaM pradApyaiva dattaH kAryaH pRthktdaa| pUrvamevoSNISabandhe yo jAtaH sa smaaNshbhaak||67|| dattaka grahaNa karane ke pazcAt aurasa (vaidha yA vivAhitA strI se utpanna) putra ho to usI (putra) ko pagar3I (mukuTa) bA~dhA jAye, kisI bhI rUpa meM dattaka ko nhiiN| cauthA aMza dekara hI taba use pRthak kara denA caahie| lekina pahale hI yadi dattakaputra ko pagar3I bA~dha dI gaI hai to utpanna putra barAbara ke hisse kA adhikArI hogaa| (vR0) nanu putrAH katividhAH kiJca tallakSaNAnItyAha - putra kitane prakAra ke haiM aura unake lakSaNa kyA haiM? yaha kathana - auraso datrimazceti mukhyau krItaH shodrH| dauhitrazceti gauNAstu paJcaputrA jinaagme||68|| jina praNIta Agama zAstra meM pA~ca prakAra ke putra kahe gaye haiM - (unameM) vaidhaputra evaM dattaka mukhya haiM aura kraya kiyA huA (krIta), sagA bhAI (sahodara) aura . dauhitra (putrI kA putra) ye gauNa haiN| dharmapatnyAM samutpannaH auraso dattakastu sH| yo datto mAtRpitRbhyAM prItyA yadi kuttumbjH||69|| krayakrIto bhavetkrItaH laghubhrAtA ca sodrH| sautaH sutodbhavazcame putrA dAyaharAH smRtaaH||70|| paunarbhavazca kAnInaH pracchannaH kssetrjstthaa| kRtrimazcApaviddhazca dattazcaiva shoddhjH||71|| aSTAvamI putrakalpA jaine dAyaharA na hi| tIrthAntarIyazAstre ca kalpitAH svaarthsiddhye||72|| Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghvarhannIti dharmapatnI se utpanna putra aurasa, parivAra meM utpanna zizu jo yadi mAtA-pitA dvArA premapUrvaka diyA gayA ho vaha dattakaputra, mUlya dekara kraya kiyA huA krIta aura anuja sodara aura putrI se utpanna putra dauhitra ye ( pA~ca prakAra ke) putra paitRka sampatti ke hissedAra haiM / (vidhavA strI se anya puruSa dvArA utpanna) paunarbhava, ' (avivAhitA strI se utpanna) kAnIna, ( para - puruSa se utpanna) pracchanna, (devara se utpanna) kSetraja, (lobha dikhAkara apanI banAyI huI strI se utpanna) kRtrima, (mAtA-pitA dvArA tyakta zizu) apaviddha, (mAtA-pitA dvArA niSkAsita zizu) . datta, (garbhavatI kanyA se vivAha ke uparAnta utpanna zizu) sahoDhaja ye ATha prakAra ke putra jaina paramparA meM sampatti ke bhAgI nahIM haiM, parantu anya paramparAoM meM svArthasiddhi ke lie putra rUpa mAne gaye haiN| ( vR0) bhartRmaraNAntaraM tatpatnyAmanyotpannaH paunarbhavaH / 1 / pati kI mRtyu ke bAda usakI patnI ko para puruSa kanyAyAmutpannaH kAnInaH // 2 // | 102 -- se utpanna putra - paunarbhava hai| ku~vArI kanyA se utpanna putra kAnIna hai| parapuruSAt jIvati bhartari guptavRtyotpannaH prcchnnH|3| pati ke jIvita rahane para anya puruSa se gupta rIti se utpanna putra pracchanna hai| svastriyAM devarAtsapiNDajAdutpannaH kSetrajaH |4 | apanI strI se sapiNDa devara ( pati ke bhAI) se utpanna putra kSetraja hai| grAmAdijIvikAlo bhadarzanena svAyattIkRtaH kRtrimaH / 5 / koI grAmINa jo jIvikA Adi kA lobha dikhAkara apane adhIna kara liyA gayA ho vaha kRtrima putra hai| mAtRpitRtyaktazizuranena kenApi gRhIto'paviddhaH / 6 / mAtA-pitA dvArA tyakta zizu jisa kisI ke dvArA grahaNa kara liyA gayA ho vaha apaviddha hai| sagarbhAkanyAvivAhottarakAlajAtaH sahoDhajaH // 8 // garbhavatI kanyA kA vivAha ke pazcAt utpanna putra sahoDhaja hai| mAtRpitRniSkAsitaH tadvarjito vA svayamAgato dattaH // 7 // mAtA-pitA dvArA niSkAsita, tyAga kiyA huA athavA svayaM AyA huA putra datta kahalAtA hai| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAyabhAgaprakaraNam 103 ete'STAvapi bhedA anyatIrthIdAyAdAH piNDadAcoktA jainazAstra jArajAdidoSagarbhitatvena na daayaadaashceti| (Upara ginAye gaye) ye ATha bheda anya mata vAloM ke dvArA sampatti ke adhikArI aura pitaroM ko piNDa dene vAle kahe gaye haiN| jaina zAstra meM (jAra arthAt upapati se utpanna hone se) jArajAdi doSa se yukta hone ke kAraNa dAya ke adhikArI nahIM gine jAte haiN| (vR0) nanu svAmimaraNAnantaraM taddhanasvAmitvaM kena krameNa syAdityAhasvAmI ke marane ke pazcAt usake dhana kA svAmitva kisa krama se ho, isakA kathana patnI putrazca bhrAtRvyaH sapiNDazca duhitRjH| bandhujo gotrajazca svasvAmI syaaduttrottrm||73|| tadabhAve ca jJAtiyaistadabhAve mhiibhujaa| taddhanaM saphalaM kAryaM dharmamArge pradAya c||74|| (svAmI kI mRtyu ke pazcAt) usakI sampatti ke svAmI uttarottara usakI patnI, putra, bhatIjA, sapiNDa - pitaroM ko piNDa dene vAlA, dauhitra, nikaTa sambandhI aura sagotrIya hogeN| sagotrIya ke na hone para jAtIya aura usake na hone para rAjA dharma mArga meM usake dhana ko pradAna kara use saphala bnaaye| (vR0) mRtabhartRdravyasya sarvasya pUrvaM strI svAminI, mare hue pati ke samasta dravya kI svAminI pahale patnI, tadabhAve putraH, usa (patnI) ke abhAva meM putra, tadabhAve bhrAtRjaH, usa (putra) ke abhAva meM bhatIjA, tadabhAve sapiNDaH AsaptamapuruSavaMzyaH, usa (bhatIje) ke abhAva meM sapiNDa - samAna pitaroM ko piNDa dene vAlA sAta pIr3hI taka ke vaMzaja, tadabhAve dauhitaH, usa (sapiNDa) ke abhAva meM dauhitra-putrI kA putra, tadabhAve bandhujaH AcaturdazapuruSavaMzyaH, Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghvarhannIti usa (dauhitra) ke abhAva meM bandhuja - caudahavIM pIr3hI taka svAmI kA vaMzaja adhikArI hotA hai| tadabhAve gotrajaH, usa (bandhuja) ke abhAva meM gotra meM utpanna huA puruSa svAmI hotA hai| pUrvAbhAve para: svAmI bhavati / isa prakAra pUrva ke abhAva meM bAda vAlA svAmI hotA hai| eteSAmabhAve jJAtijanAH inake abhAva meM jAti ke puruSa adhikArI hote haiM / sarveSAmabhAve nRpeNa ca mRtadravyaM dharmakArye prayoktavyam / ina sabakA abhAva ho to rAjA dvArA mRtaka ke dhana ko dhArmika kArya meM prayoga karanA caahie| nanu vidhavAstrI jyeSThadevarAdibhyo yadi pratikUlA kuzIlA vA syAt tadA kiM karttavyamityAha - -- yadi vidhavA strI jyeSTha ( pati ke agraja) aura devara ( pati ke anuja) se viruddha ho, amaryAdita athavA durAcaraNa karane vAlI ho to kyA karanA cAhie, isakA kathana 104 -- pratikUlA kuzIlA ca nirvAsyA vidhavApi sA / jyeSThadevaratatputraiH kRtvAnnAdinibandhanam // 75 // yadi vidhavA pratikUla aura kutsita AcaraNa vAlI ho to anna Adi kA prabandha kara jyeSTha, devara aura usa (vidhavA) ke putroM dvArA use (ghara se) niSkAsita karanA caahie| ( vR0) adhikAracyutau yadi kiyatA kAlena sA sucaritA syAt tadA punarapyadhikAraM prApnuyAditi vizeSaH yaduktam - 1. adhikAra se rahita karane ke kucha samaya bAda vaha vidhavA acche AcaraNa vAlI bana jAya to dubArA adhikAra prApta kare yaha vizeSa hai jaisA ki kahA gayA hai suzIlAprajasaH 'poSyA yoSitaH sAdhuvRttayaH / pratikUlA ca nirvAsyA duzzIlA vyabhicAriNI // 76 // yovyapoSitaH bha 1, yovyappoSitaH bha 2, pa 1, p2|| Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAyabhAgaprakaraNam uttama AcaraNa vAlI, saccaritrA, striyoM kA poSaNa karanA cAhie, (maryAdA ke) viruddha kutsita AcaraNa vAlI aura duzcaritra strI ko ghara se nikAla denA caahie| ( vR0) nanvaprajA vidhavA bhUtAvezAdidoSasadbhAvena yadi svarakSA - karaNe'samarthI tadA kena tadrakSA vidheyetyAha - 105 yadi santAna rahita vidhavA bhUta Adi se AviSTa hone ke kAraNa apanI rakSA karane meM asamartha ho taba usakI rakSA kisake dvArA kI jAnI cAhie, isakA kathana bhUtAvezAdivikSiptAtyugravyAdhisamanvitA I vAtAdidUSitAGgA ca mUkAndhAspaSTabhASiNI // 77 // madAndhA smRtihInA ca dhanaM svIyaM kuTumbakam / trAtuM na hi samarthA yA sA poSyA jyeSThadevaraiH // 78 // bhUta-pizAca Adi kI pIr3A se vikSipta, atyanta gambhIra roga se pIr3ita, vAyu Adi se dUSita aGga vAlI, gUMgI, andhI, aspaSTa bolane vAlI, madAndha, smaraNazakti khone vAlI vidhavA yadi dhana se apane kuTumba kI rakSA karane meM asamartha hai to jyeSTha aura devara dvArA usakA pAlana kiyA jAnA caahie| bhrAtRjaizca sapiNDaizca bandhubhirgotrajaistathA / jJAtijairekSaNIyaM taddhanaM caatiprytntH||79|| bhAI ke putroM (bhatIjoM), sapiNDa puruSoM (sAta pIr3hI taka svAmI kI vaMza paramparA meM utpanna), bandhuja (caudahavIM pIr3hI taka svAmI kI vaMzaparamparA meM utpanna) aura apane gotrIya sajAtIya logoM dvArA usake dhana kI atyadhika prayatna se rakSA kI jAnI caahie| ( vR0) atrApyasatvena pratikUlatayA vA pUrvAbhAve parairiti bodhyam / isa sthiti meM abhAva se athavA viparIta sthiti hone para pahale ke abhAva meM bAda ke dvArA (usake dhana kI rakSA kI jAnI cAhie) yaha jAnanA caahie| nanvanapatyavidhavAgrahaNe tatpitRpakSIyAnAmapi kopyadhikAro'sti na vetyAhasantAnahIna vidhavA kA dhana grahaNa karane meM usake pitRpakSa vAloM kA bhI koI adhikAra hai athavA nahIM, isakA kathana yacca dattaM svakanyAyai yajjAmAtRkulAgatam / taddhanaM na hi gRhNIyAt ko'pi pitRkulodbhavaH // 80 // Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 laghvarhannIti jo sampatti apanI kanyA ko de diyA hai aura jo jAmAtA ke parivAra se prApta huI hai vaha dhana (vidhavA ke) pitA ke kula meM utpanna koI bhI grahaNa na kre| 'kintu trAtA na ko'pi syAttadA tAM taddhanaM tthaa| rakSettasyA mRtau tacca dharmamArge niyojyet||81|| parantu (usa vidhavA kA) koI rakSaka na ho taba usakI tathA usake dhana kI rakSA karanI cAhie aura usa (vidhavA) kI mRtyu ho jAne para dhana kA dharma ke mArga meM upayoga karanA caahie| ___(vR0) asurAdipApavivAhavivAhitakanyAdhanaM tu putrAbhAve mAtRpitRbhrAtaro gRhNanti tairdtvaaditivishessH| asurAdi pApavivAha arthAt jina vivAhoM meM kanyAdAna Adi sampanna na kiyA gayA ho aise vivAha dvArA vivAhita putrarahita kanyA ke dhana ko mAtA-pitA aura bhAI grahaNa karate haiM kyoMki unake dvArA kanyAdAna nahIM kiyA gayA hai| nanu mAtRsatve putrasya kiyAnadhikAra ityAha - mAtA ke hone para putra kA kitanA adhikAra, isakA kathana - Atmajo datrimAdizca vidyaabhyaasaikttprH| mAtRbhaktiyutaH zAntaH satyavaktA jitendriyH||82|| samartho vyasanApetaH kuryAdrItiM kulaagtaam| kartuM zakto vizeSaM no mAturAjJAM vimucya vai||83|| vivAhitA patnI se utpanna putra, dattakAdi putra, vidyAbhyAsa meM tallIna, mAtR kI bhakti vAlA, zAnta, satyavAdI, jitendriya, samartha (solaha varSa se adhika), vyasana rahita, kulaparamparA se prApta paripATiyoM kA pAlana karane vAlA, mAtA kI AjJA ko chor3akara kucha vizeSa karane meM samartha nahIM hai| (vR0) atra samartha iti SoDazavarSAtigo jnyeystdntrbaalbhvenaasmrthtvaat| prastuta zloka meM samartha zabda solaha varSa se adhika ke liye jAnanA cAhie usake andara (kama) bAlaka rUpa asamartha hone se| nanu jananIsatve putraH painyapaitAmahAdivastUnAM dAnaM vikrayaM vA kiM kartuM zaknotItyAha - mAtA ke hone para pitA athavA pitAmaha kI vastuoM kA dAna athavA vikraya karane meM putra samartha hai athavA nahIM, isakA kathana - 1. na kintu trAtA na bha 1, bha 2, pa 2, nA kintu trAtA na pa 1 // Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAyabhAgaprakaraNam 107 piturmAturdvayoHsattve putraiH kartuM na shkyte| pitrAdivastujAtAnAM sarvathA daanvikrye||84|| mAtA aura pitA donoM ke (jIvita) rahane para pitA dvArA upArjita vastuoM kA kisI bhI sthiti meM dAna aura vikraya putra dvArA nahIM kiyA jA sktaa| ___ (vR0) nanu auraso dattako vA yadi pratikUlaH syAttarhi mAtRpitRbhyAM kiM kartavyamityAha - vaidha putra athavA dattaka putra yadi virodhI ho jAya to mAtA-pitA ko kyA karanA cAhie? isakA kathana - pitRbhyAM pratikUlaHsyAtputro dusskrmyogtH| jJAtidharmAcArabhraSTo'thavA vysnttprH||85|| sambodhito'pi sadvAkyairna tyajehurmatiM ydi| tadA tadvRttamAkhyAya jnyaatiraajyaadhikaarinnH||86|| tadIyAjJAM gRhItvA ca sarvaiH kAryo gRhaadvhiH| tasyAbhiyogaH kutrApi zrotuM yogyo na krhicit||87|| putra pApakAryoM ke samparka se mAtA-pitA ke pratikUla AcaraNa kare, jAti-dharma ke AcAra se bhraSTa ho gayA ho athavA burI AdatoM meM saMlagna ho, satparAmarza diye jAne para bhI yadi durbuddhi kA tyAga nahIM karatA hai to usakA AcaraNa jAti tathA rAjya ke adhikAriyoM ko batAkara aura usa (rAjyAdhikArI) kI AjJA lekara saba loga use ghara se bahiSkRta kreN| bahiSkRta kiye jAne para usakA Aropa kahIM bhI sune jAne yogya nahIM hai| putrIkRtya sthApanIyo'nyaM DimbhaM sukulodbhvm| vidhIyate sukhArthaM hi caturvarNeSu snttiH||88|| (putra ko ghara se bahiSkRta kara) acche kula meM utpanna dUsare zizu ko putra rUpa meM sthApita karanA caahie| nizcita rUpa se cAroM hI vargoM meM santAna sukha ke lie hotA hai| (vR0) nanvavibhakteSu bhrAtRSveko dIkSAM gRhNAti tadA tadbhAgagrahaNe tatpatnI zaktA na vetyAha - avibhAjita bhAiyoM meM se eka bhAI dIkSA grahaNa kara letA hai taba usakA bhAga grahaNa karane meM usakI patnI sakSama hai yA nahIM, isakA kathana - Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 laghvarhannIti parivrajyA gRhItaikenAvibhakteSu bndhussu| vibhAgakAle tadbhAgaM tatpatnI laatumrhti||89|| ___ bhAiyoM meM sampatti kA vibhAjana na huA ho aura eka bhAI dIkSA grahaNa kara le to vibhAjana ke samaya usakA hissA grahaNa karane kI adhikAriNI usakI patnI hai| (vR0) evameva tatputro'pi mAtrabhAve bhAgagrahaNe'dhikArIti jnyeym| __ isI prakAra usa (dIkSA grahaNa karane vAle) kA putra bhI mAtA ke na hone (mRtyu ho jAne) para hissA (pitA kI sampatti) grahaNa karane kA adhikArI hai - aisA jAnanA caahie| __ nanu vibhakteSu bhrAtRSu yadi ko'pi vipakSaH pravrajito vA tadA taddhanaM ke gRhNantItyAha bhAiyoM meM vibhAjana ho jAne para yadi koI bhAI mRtyu ko prApta huA ho athavA dIkSA grahaNa kara liyA ho to usakI sampatti kauna grahaNa karegA, yaha kathana putrastrIvarjitaH ko'pi mRtaH prvrjito'thvaa| sarve tadbhAtarastajjA gRhNIyustaddhanaM smm||90|| patnI aura putra se rahita dIkSA grahaNa kara lene vAle athavA mRta puruSa kA dhana usake sabhI bhAI evaM bhatIje dvArA barAbara-barAbara grahaNa kiyA jAnA caahiye| (vR0) nanu bhrAtRSUnmattatvAdidoSAptasyApi kiM bhaagaarhtvmityaah| bhAiyoM meM se vikSipta yA pAgalapana Adi doSa se yukta bhAI bhI kyA sampatti meM hisse ke yogya hai, yaha kathana - unmatto vyAdhitaH paGgaH SaNDo'ndhaHpatito jddH| sastAGgaH pitRvidveSI mumuurssurbdhirstthaa||91|| mUkazca mAtRvidveSI mahAkrodho nirindriyH| doSatvena na bhAgArhAH poSaNIyAH svbhraatRbhiH||12|| pAgala, rogagrasta, laMgar3A, napuMsaka, andhA, AcArabhraSTa, mUrkha, zithila aGgoM vAlA, pitA se zatrutA rakhane vAlA, marane kI icchA vAlA, gUMgA, mAtA se vaira rakhane vAlA, mahAkrodhI, vikalAGga doSa vAlA (pitA kI sampatti meM) hisse kA adhikArI nahIM hai| usake bhAiyoM dvArA usakA poSaNa kiyA jAnA caahie| 1. gRhItR bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 / / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAyabhAgaprakaraNam 109 eSAM tu putrapatnyazcecchuddhA bhaagmvaapnuyuH| doSasyApagame tveSAM bhAgArhatvaM prjaayte||13|| ina (doSayukta putroM) ke yadi putra aura patnI zuddha hoM to ve (sampatti meM) hissA prApta kreN| ina (doSayukta putroM) kA doSa dUra ho jAne para inameM hissA prApta karane kI yogyatA utpanna ho jAtI hai| (vR0) nanu vivAhito'pi dattako yadi mAtRpitRbhyAM pratIpaH syAttadA kiM kAryamityAha- . yadi goda liyA hue putra kA vivAha ho gayA ho aura vaha mAtA-pitA ke viruddha ho jAya to kyA karanA cAhie, isakA kathana - vivAhito'pi ceddattaH pitRbhyAM prtikuulbhaak| bhUpAjJApUrvakaM sadyo nissAryo jnsaakssitH||94|| yadi dattaka putra vivAha ke bAda bhI mAtA-pitA kI AjJA ke viruddha AcaraNa karane vAlA ho jAye to rAjA kI AjJA lekara logoM ko sAkSI banAkara use zIghra niSkAsita kara denA caahie| (vR0) nanu ko'pi patnIputrabhrAtRsammatimantarA paitAmahaM dhanaM kasmaiciddAtumIzvaraH syAnna vA ityAha - koI vyakti pitAmaha ke dhana ko patnI, putra aura bhAI kI sahamati ke vinA kisI ko dene meM samartha hai yA nahIM, yaha kathana- ---- paitAmahaM vastujAtaM dAtuM zakto na ko'pi hi| anApRcchaya nijAM patnI putrAn bhrAtRgaNaM ca vai||95|| pitAmahArjite dravye nibandhe ca tathA bhuvi| pituH putrasya svAmitvaM smRtaM sAdhAraNaM ytH||96|| pitAmaha (dAdA yA pitaroM) dvArA upArjita vastuoM ko apanI patnI, putra aura bhAiyoM se pUche binA kisI ko nahIM de sakatA kyoMki pitAmaha dvArA arjita dravya, jAgIra tathA bhUmi para pitA aura putra kA adhikAra sAmAnya rUpa se kahA gayA hai| (vR0) nanu bahustrISvekasyAH putro jAto'sti sa eva sarvaputravatInAM dhanasya svAmI syAdvA netyAha - (kisI puruSa kI) bahuta sI striyoM meM se eka ko putra utpanna huA ho to vahI (putra) sabhI mAtAoM ke dhana kA svAmI ho athavA nahIM, isakA kathana - jAtenaikena putreNa putravatyo'khilAH striyH| anyatarasyA aputrAyA mRtau sa taddhanaM hret||97|| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghvarhannIti eka puruSa kI kaI patniyoM meM se eka patnI se putra utpanna hone para sabhI patniyA~ putravatI kahI jAtI haiM / putra rahita anya patnI kI mRtyu hone para usakA dhana vaha putra grahaNa kare / 110 ( vR0) eka eva putro duhitrabhAve sarvAsAmanapatyAnAM dhanasya svAmI syAditi / (isameM apavAda yaha hai ki putrarahita) striyoM ke putrI na hone para eka hI putra sabhI niHsantAna striyoM kI sampatti kA svAmI ho / nanu paitAmahe dravye pautrANAM bhAgaH kathaM syAdityAha - pitAmaha kI sampatti meM pautroM kA bhAga kisa prakAra ho, isakA kathana - paitAmahe ca pautrANAM bhAgAH syuH pitRsaMkhyayA / piturdravyasya teSAM tu saMkhyayA bhAgakalpanA // 98 // pitAmaha kI ( sampatti meM) pitA kI saMkhyA kI dRSTi se pautroM kA hissA ho aura pitA ke dhana meM una putroM kI saMkhyA kI dRSTi se hissA ho / (vR0) nanu bahuSu bhrAtRSvekasya putrotpattAvapareSAM tu putrAbhAve kiM sa eva sarvadhana- svAmI syAdityAha - bahuta se bhAiyoM meM se eka ke putra hone para aura anya ke putra na hone para kyA vahI saba ke dhana kA svAmI ho, yaha kathana putrastvekasya saJjAtaH sodareSu ca bhUriSu / tadA tenaiva putreNaM te sarve putriNaH smRtaaH||99|| bahuta se sahodara bhAiyoM meM se eka bhAI ke hI putra utpanna huA ho taba sabhI bhAI usI putra ke kAraNa hI putravAna kahe jAte haiN| (vR0) atraputratvasambandhapratipAdanena sarvadhanasvAmI sa evaikaH putraH syaadityaaveditm| uparyukta zloka meM putra - sambandha ke pratipAdana se sampUrNa sampatti kA svAmI vahI putra ho, yaha prarUpita kiyaa| nanvavibhaktakulakramAgatadravye zvazrUsatve putravadhvAH kIdRzo'dhikAra ityAhaavibhAjita vaMza-paramparA se prApta sampatti meM sAsa ke hone para putra - vadhU kA kisa rUpa meM adhikAra hotA hai, yaha kathana -- avibhaktaM kramAyAtaM zvasurasvaM na hi prabhuH / kRtye nije vyayIkartuM sutasammatimantarA // 100 // Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAyabhAgaprakaraNam 111 putra kI svIkRti ke binA putravadhU vaMza-krama se prApta, zvasura kI avibhAjita sampatti ko vyaktigata kArya ke lie vyaya karane kI adhi- kAriNI nahIM hai| 'vibhakte tu vyayaM kuryAd dharmAdiSu ythaaruci| tatpatnyapi mRtau tasya kartuM zaktA na tdvyym||101|| (sampatti kA) vibhAjana ho jAne para patnI, dharmAdi kAryoM meM apanI ruci ke anusAra vyaya kare lekina (pati) kI mRtyu ho jAne para vaha bhI usa sampatti kA vyaya karane kI adhikAriNI nahIM hai| nirvAhamAtraM gRhNIyAt tadravyasya ca misstH| prApto'dhikAraM sarvatra dravye vyavahRtau sutH||102|| apane nirvAha mAtra hetu usa dhana kA byAja rUpa grahaNa kre| mUladhana para sarvatra adhikAra (mRtaka ke) putra ko hai| tathApIzo vyayaM kartuM na hyambAnumatiM vinaa| sute parAsau tatpatnI bharturdhanaharI smRtaa||103|| taba bhI mAtA kI AjJA binA vaha putra (dhana) vyaya karane kA adhikArI nahIM hai, putra kI mRtyu ke pazcAt usakI patnI pati ke dhana ko grahaNa karane vAlI kahI gaI hai| yadi sA zubhazIlA strI shvshruunirdeshkaarinnii| kuTumbapAlane zaktA svadharmaniratA' sdaa||104|| sAnukUlA ca sarveSAM bhrturmcksevikaa| zvazrU yAceta putraM hi vinyaantmstkaa||105|| na hi sApi vyayaM kartuM samarthA taddhanasya vai| nijecchayA nijAM zvazrUmanApRcchaca ca kutrcit||106|| zubha AcaraNavAlI, sAsa kI AjJA kA pAlana karane vAlI, parivAra ke pAlana meM samartha, sadA apane karttavya meM lIna, sabhI kuTumbiyoM ke anukUla AcaraNavAlI aura pati-zayyA kA sevana karane vAlI, putravadhU apanI sAsa evaM putra se vinaya se avanata mastaka vAlI ho yAcanA kre| parantu vaha usa dhana ko kabhI sAsa se pUche binA apanI icchA se vyaya karane meM samartha nahIM hai| . (vR0) vibhaktadhanavyayIkaraNe tu srvessaamdhikaaro'styeveti| 1. vibhaktaM bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 // 2. . 0tAsamA bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 // Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 vibhAjita dhana ko vyaya karane kA to sabhI ko adhikAra hai hI / nanu yadi pUrvoktaguNayuktA vidhavAvadhUrnasyAttadA zvazrUsatve tasyAH zvasurasthApitadravye kiyAnadhikAra ityAha laghvarhannIti - yadi vidhavA vadhU Upara varNita guNoM se yukta na ho to sAsa ke rahane para zvasura dvArA arjita sampatti meM usakA kitanA adhikAra ho, isakA kathana zvazurasthApite dravye zvazrUsattve'dhavA vdhuuH| nAdhikAramavApnoti bhunktyAcchAdanamantarA // 107 // zvasura dvArA arjita sampatti meM sAsa ke vidyamAna rahane para vidhavA putravadhuoM ko bhojana evaM vastra ke atirikta aura koI adhikAra prApta nahIM hotA hai| dattagRhAdikaM sarvaM kAryaM zvazrUmanonugam / karaNIyaM sadA vadhvA zvazrUrmAtRsamA yataH // 108 // sAsa dvArA icchAnusAra diye gaye sabhI gRhakAryoM ko vadhU dvArA kiyA jAnA cAhie kyoMki sAsa mA~ ke samAna hai| sapatnIkasya paJcatve kasyAH ( vR0) nanvaputrasya samAtRkasya putragrahaNAdhikAro'sti ityAha mAtA tathA patnI ke jIvita rahane para puruSa kI putrarahita hI mRtyu ho jAne para mAtA tathA patnI meM se dattaka putra grahaNa karane kA adhikAra kisakA hai, yaha kathana - gRhNIyAddattakaM putraM pativadvidhavA vdhuuH| na zaktA sthApituM taM ca zvazrUrnijapateH pade // 109 // vidhavA putravadhU pati rUpa meM dattaka grahaNa kara sakatI hai kintu sAsa apane pati ke rUpa meM dattaka sthApita nahIM kara sakatI hai| ( vR0) nanu zvazrUzvazurahastagataM svabhartRdravyaM vidhavAvadhUrgRhItuM zaktA na vetyAha sAsa aura ke adhikAra meM gaye apane pati ke dhana ko vidhavA-vadhU zvasura grahaNa kara sakatI hai athavA nahI, yaha kathana - svabhapArjitaM dravyaM shvshruushvshurhstgm| vidhavAptuM na zaktA tatsvAmidattAdhipaiva hi // 110 // apane pati dvArA upArjita jo dhana sAsa aura zvasura ke hAtha calA gayA hai usa dhana ko prApta karane kI vidhavA adhikAriNI nahIM hai| usake pati dvArA jo dhana use diyA gayA hai usa dhana kI adhikAriNI hai| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAyabhAgaprakaraNam 113 (vR0) nanu janako mAtRputro viruddhasvabhAvatvena vibhajya pRthak kRtvA ca paralokaM gataH pazcAt putre'pi nissantAne mRte tadbhAgaM ko gRhNIyAdityAha - __mAtA aura putra ke viruddha svabhAva ke kAraNa pitA, unako vibhAjita kara aura alaga kara divaGgata ho gayA ho aura bAda meM putra ke bhI santAna rahita mara jAne para usake hisse ko kauna grahaNa kare, isakA kathana - aputraputramaraNe tadravyaM lAti tdvdhuuH| tanmRtau tasya dravyasya zvazrUH syaaddhikaarinnii||111|| yadi putra kI binA putra ke mRtyu ho jAye to usakA dhana vadhU grahaNa karatI hai| vadhU kI mRtyu ho jAne para zvAsa usake dhana kI adhikAriNI hotI hai| ___ (vR0) nanu patyupArjitaM dhanaM zvazrUsatve vidhavAvadhUH vyayIkartuM zaknoti na vetyAha pati dvArA upArjita dhana ko sAsa ke rahane para vidhavA vadhU vyaya kara sakatI hai yA nahI, isakA kathana - ramaNopArjitaM vastu jngggmsthaavraatmkm| devayAtrApratiSThAdidharmakArye ca sauhRde||112|| zvazrUsattve vyayIkartuM zaktA cedvinyaanvitaa| kuTumbasya priyA nArI varNanIyAnyathA na hi||113|| vinayazIla, parivAra kI priya aura prazaMsanIya nArI (vidhavA putravadhU) sAsa ke rahane para pati dvArA upArjita cala-acala sampatti kA dhArmika yAtrA, pratiSThAdi dharmakArya tathA mitroM ke kArya meM vyaya kara sakatI hai (vinayazIlatA Adi ke) abhAva meM nhiiN| (vR0) nanu kAcidaprajA vidhavA putrIpremato dattakamanAdAya mRtA tadA taddhanasvAminI tatsutA jAtA tasyAmapi paretAyAM taddhanasvAmI kaH syAdityAha - koI santAnarahita vidhavA putrI ke prema ke kAraNa vinA putra goMda lie hI mRtyu ko prApta ho jAya taba usake dhana kI svAminI usakI putrI huI, usake bhI marane para usa dhana kA svAmI kauna ho, yaha prarUpaNa - anapatye mRte patyau sarvasya svAminI vdhuuH| sApi dattamanAdAya svputriiprempaashtH||114|| jyeSThAdiputradAyAdAbhAve pnyctvmaagtaa| cettadA svAminI putrI bhavetsarvadhanasya c||115|| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 laghvarhannIti tanmRtau taddhavaH svAmI tanmRtau ttsutaadyH| pitRpakSIyalokAnAM na hi ttraadhikaaritaa||116|| pati kI putrarahita mRtyu ho jAne para usake sampUrNa dhana kI svAminI usakI patnI hotI hai| yadi vaha vidhavA vadhU apanI putrI ke premabandhana ke kAraNa dattaka na lekara aura jyeSTha Adi ke putra aura dAmAda ke abhAva meM mRtyu ko prApta ho jAtI hai to usakI putrI sampUrNa sampatti kI svAminI hotI hai| usa (putrI) kI mRtyu hone para usakA putra svAmI hotA hai, usa (putra) ke marane para usake putrAdi (svAmI hote haiM) putrI ke pitRpakSa ke logoM kA svAmitva nahIM hotA hai| (vR0) nanvatra ke dAyAnadhikAriNa ityAha - uparokta sthiti meM kauna dhana kA adhikArI ho, isakA kathana - jAmAtA bhAgineyazca zvazrUzcaiva kthnycn| naivaite'tra dAyAdAH prgotrtvbhaavtH||117|| jAmAtA (dAmAda) aura bhAnajA anya gotrIya hone ke kAraNa kabhI sAsa ke dAya ke adhikArI nahIM hoNge| sAdhAraNaM ca yadravyaM tadbhrAtA ko'pi gopyet| bhAgayogyaH sa nAstyeva pratyuto raajydnnddbhaak||118|| jo saMyukta dhana kisI bhAI ne yadi chipA liyA hai to vaha hisse kA adhikArI to nahIM hI hai balki rAjadaNDa kA bhAgI hai| saptavyasanasaMsaktAH sodarA' bhaagbhaaginH| na bhavanti yato daNDyA dharmabhraMzena sjjnaiH||119|| sAta durvyasanoM meM lipta sahodara sampatti ke bhAgI nahIM hote haiM kyoMki dharmabhraSTa hone se ve sajjanoM dvArA daNDanIya haiN| (vR0) nanu kayAcidanapatyayA dattakamAdAya svAdhikAro dattaH sa cAvivAhita eva mRtaH tatpade'nyaputrasthApanayogyatA vidhavAyA asti na vetyAha kisI santAnarahita vidhavA ne putra goMda lekara use apanA saba adhikAra de diyA, vaha dattakaputra avivAhita hI mRtyu ko prApta ho jAye to usake sthAna para dUsare dattakaputra ko sthApita karane kA adhikAra vidhavA kA hai yA nahIM, isakA kathana - 1. saudarA bha 1, bha 2, pa 2 // Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAyabhAgaprakaraNam gRhItvA dattakaM putraM svAdhikAraM pradAtA / tasmAyAtmIyavitteSu sthitA svasvadharmakA // 120 // kAlacakreNa so'nUDhaH cenmRto dttkstdaa| na zaktA sthApituM sA hi tatpade cAnyadattakam // 121 // dattaka putra grahaNakara apane dhana kA adhikAra saba prakAra use sauMpa kara koI vidhavA svayaM dharmakArya meM tatpara ho jaaye| samaya ke prabhAva se vaha dattaka avivAhita hI yadi mRtyu ko prApta ho jAye to usake sthAna para vaha anya dattaka sthApita karane kI adhikAriNI nahIM hai| jAmAtRbhAgineyebhyaH sutAyai jJAtibhojane / anyasmin dharmakArye vA dadyAtsvaM yathAruci // 122 // dAmAda, bhAgineya, putrI aura jAti bhojana athavA dUsare dhArmika kArya meM vaha apanI ruci ke anusAra dhana de / 115 yuktaM vai sthApituM putraM svIyabhartRpade tayA / kumArasya pade naiva sthApanAjJA jinAgame // 123 // usa (vidhavA) ke dvArA apane svAmI pada para dattaka sthApita karanA yuktisaGgata hai / parantu usake dvArA kumAra arthAt putra ke pada para sthApanA kI AjJA jaina AgamameM nahIM hai| 1. ( vR0) nanu vidhavA vibhaktAvibhaktA vA putre'sati sati vyayaM dAnaM vikrayAdi ca kartuM samarthA na vetyAha - vidhavA vibhAjita athavA saMyukta (rUpa se raha rahI ho) putravatI ho athavA putra rahita vaha apanI sampatti ko vyaya karane, dAna dene athavA vikraya karane meM samartha hai athavA nahIM, isakA kathana - -- vidhavA hi vibhaktA cet vyayaM kuryAt yathecchyA / pratiSeddhA na ko'pyatra dAyAdazca kathaMcana // 124 // yadi vibhAjana ho gayA hai taba vaha vidhavA apanI icchAnusAra vyaya kare isameM koI dAyAda (paitRka sampatti kA hissedAra) bAdhA DAlane vAlA na ho / avibhaktA sutAbhAve kArye tvAvazyake'pi vA / kartuM zaktA svavittasya dAnamAdhiM ca vikrayam // 125 // yadi vibhAjana na huA ho to vidhavA putra ke abhAva meM Avazyaka kArya anyasmai bha 1, bha 2 pa 1, anyaso pa 2 // Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghvarhannIti par3ane para apane dhana ko dAna karane, giravI rakhane aura vikraya karane kI adhikAriNI hai| 116 (vR) yaduktaM bRhannItau jaisA ki bRhannIti meM kahA gayA hai - -- pai maraNe tabbhajjA davvassAhi vA bhavaNeNUNaM / puttassa ya sabbhAve tahaya ahAvevi visAvihavA // 1 // pati kI mRtyu ke pazcAt usakI patnI dhana kI svAminI hotI hai / parantu putra ke rahane para yA pratikUla AcaraNa karane para isake viparIta hotA hai / jasA hoi susIlA guNaDhAvassa rAyakaraNijje / vikkaya dANAdiyaM kujjA na hu kovi paDivaMho // 2 // yadi vaha vidhavA suzIla va guNavatI hai to rAjya kArya se vikraya evaM dAna kara sakatI hai| koI pratibandha nahIM hotA hai| (vR0) nanu yaH kanyAvAgdAnaM kRtvA punastAmanyatra lobhavazena dadyAttasya kaH pratIkAraH ityAha jo kanyA kA vAgdAna (sagAI) karake punaH use lAlacavaza dUsare ko de detA hai usako kyA pratIkAra daNDa diyA jAya, yaha kathana - vAcA kanyAM pradatvA cetpunarlobhena tAM haret / sa daNDyo bhUbhRtA dadyAdvarasya taddhanaM vyaye // 126 // yadi koI manuSya kanyA kA vAgdAna (vivAha nizcita) kara punaH (dhana ke) lobha se usako vApasa le le to vaha rAjA dvArA daNDanIya hai aura daNDa kI rAzi vyaya ke badale vara ko de de| kanyAmRtau vyayaM zodhyaM deyaM pazcAcca tddhnm| mAtAmahAdibhirdattaM tadgRhNanti shodraaH||127|| vAgdattA kanyA kI mRtyu ho jAne para (paraspara) vyaya kI gaNanA kara vara kI aura nikalane vAlA dhana (vara dvArA) deya hai| mAtAmaha (nAnA) Adi dvArA diyA gayA dhana usa (kanyA ke) bhAI grahaNa karate haiM / ( vR0) nanu jAte vibhAge yadi ko'pyapalapati tannirAkaraNahetUnAha (bhAiyoM meM) vibhAjana ho jAne para yadi koI dhana chipAtA hai to usake samAdhAna ke hetuoM kA kathana - Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAyabhAgaprakaraNam 117 nihnate ko'pi cejjAte vibhAge tasya nirnnyH| lekhyena bndhulokaadisaakssibhirbhinnkrmbhiH||128|| ___ yadi koi dhana chipAtA hai to vibhAjana ho jAne para usakA nirNaya lekhAkAra, bhAiyoM aura logoM ke sAkSya tathA alaga-alaga kAryoM se karanA caahie| avibhAge tu bhrAtRNAM vyavahAra udaahRtH| eka eva vibhAge tu sarvaH saJjAyate pRthk||129|| jaba taka (sampatti kA) vibhAjana nahIM huA hai taba taka bhAiyoM kA vyavahAra eka (saMyukta) hI rahegA, vibhAjana ho jAne para sabakA vyavahAra alaga ho jAtA hai| (vR0) nanu bhrAtRbhirdhAtRjAyA kathaM mAnanIyetyAha - bhAiyoM dvArA bhAI kI strI ko kisa rUpa meM mAnanA cAhie, yaha kathana - bhrAtRvadvidhavA mAnyA bhrAtRjAyA subndhubhiH| tadicchayA sutastasya sthApyo bhrAtRpade ca taiH||130|| bhAI kI patnI ke vidhavA ho jAne para uttama bhAiyoM dvArA use bhAI ke samAna Adara karanA cAhie aura usakI icchA se usake putra ko bhAI ke sthAna para sthApita karanA caahie| (vR0) athAvibhAgIyadhanamaha - isake pazcAt jisa sampatti kA vibhAjana na ho usake viSaya meM kathana - yatkiJcidvastujAtaM hi svraamaabhuussnnaadikm| yasmai dattaM pitRbhyAM ca tattasyaiva sadA bhvet||131|| koI sampatti dhana, upavana, AbhUSaNa Adi jo kucha mAtA-pitA ne jisako diyA hai vaha sadA usakA hI hogaa| avinAzya piturdravyaM bhraatRnnaamshaaytH| hRtaM kulAgataM dravyaM pitrA naiva yduddhRtm||132|| taduddhRtya samAnItaM labdhaM vidyAbalena c| prAptaM mitrAdvivAhe vA tathA zauryeNa sevyaa||133|| arjitaM yena yatkiJcittattasyaivAkhilaM bhvet| tatra bhAgaharA na syuranye ke'pi ca bhraatrH||134|| pitA ke dhana kA vinAza na kara bhAiyoM kI binA sahAyatA ke jisa dhana kA kula paramparA se (dUsaroM dvArA) haraNa kara liyA gayA hai, jisakA pitA dvArA bhI uddhAra Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 nahIM ho sakA usakA uddhAra kara lAyA huA dhana, vidyA bala se prApta kiyA huA, mitra se prApta athavA vivAha meM tathA zaurya athavA sevA se prApta kiyA huA jisa kisI dvArA bhI arjita kiyA gayA hai saba dhana usakA hI hotA hai / koI bhI anya bhAI usameM hissedAra nahIM hote / (vR0) athAvibhAjyastrIdhanamAha isake pazcAt vibhAjita na kI jAne vAlI strI kI sampatti ke viSaya meM kathana vivAhakAle vA pazcAt pitrA mAtrA ca bandhubhiH / pitRvyaizca bRhacchvAsrA pitRsvasrA tathA paraiH / / 135 // mAtRsvasrAdibhirdattaM tathaiva patinA'pi yat / bhUSaNAMzukapAtrAdi tatsarvaM strIdhanaM bhavet // 136 // laghvannati vivAha ke samaya athavA bAda meM pitA, mAtA, bhAI, cAcA, bar3I sAsa, phUphI tathA anya mausI Adi dvArA pradatta tathA pati ke dvArA bhI jo AbhUSaNa, vastrAdi diyA gayA hai vaha saba dhana strI kA ho / (vR0) tadanekavidhamapi samAsataH paJcavidhaM tathAhi - - vaha strI - sampatti aneka prakAra kI hote hue bhI saMkSepa meM pA~ca prakAra kI hai, jaise - vivAhe yacca pitRbhyAM dhanamAbhUSAdikam / viprAgnisAkSikaM dattaM tadadhyagnikRtaM bhvet||137|| vivAha ke samaya mAtA-pitA dvArA brAhmaNa tathA agni ko sAkSI kara jo dhana- AbhUSaNa Adi diyA gayA hai vaha 'adhyagnikRta' strIdhana hotA hai| punaH pitRgRhAdvadhvAnItaM yadbhUSaNAdikam / bandhubhrAtRsamakSaM syAdadhyAhvanikaM ca tat // 138 // punaH pitA ke ghara se vadhU dvArA jo AbhUSaNa Adi svajanoM evaM bhAiyoM ke samakSa lAyA gayA ho vaha adhyAhnanika strIdhana hotA hai| prItyA snuSAyai yaddattaM zvazrvA zvazureNa c| mukhekSaNAMghrinamane taddhanaM prItijaM bhavet // 139 // putravadhU ko sAsa aura zvasura dvArA jo dhana mukha dekhane aura caraNa sparza karane para prItipUrvaka diyA jAtA hai vaha 'prItija' strIdhana kahA jAtA hai / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAyabhAgaprakaraNam 119 punardhAtuH sakAzAdyatprAptaM pitRgRhaattthaa| UDhAyA svarNaratnAdi tatsyAdaudayikaM dhnm||140|| punaH bhAI ke pAsa se tathA pitRgRha se prApta vivAhitA kA svarNaratnAdi dhana audayika strIdhana ho| parikramaNakAle yaddattaM rtnaaNshukaadikm| jAyApatikulastrIbhistadanvAdheyamucyate // 141 // vivAha ke samaya phere lete hue jo ratna, rezamI vastrAdi dampatiyoM aura parivAra kI striyoM dvArA vivAhitA ko diyA jAtA hai vaha ancAdheya dhana kahA jAtA hai| etatstrIdhanAmAdAtuM na zaktaH ko'pi srvthaa| bhaagaan|| yataH proktaM srvairniitivishaardaiH||142|| isa (uparokta pA~ca prakAra ke) strI dhana ko lene kA koI bhI adhikArI nahIM hai| sabhI nItizAstrakAroM ne isa dhana ko vibhAjana ke anupayukta kahA hai| dhAraNArthamalaGkAro bharnA datto na kencit| grAhyaH patimRtau so'pi vrajetstrIdhanatAM ytH||143|| yadi pati dvArA alaGkAra dhAraNa karane ke lie diyA gayA hai to koI use grahaNa nahIM kara sktaa| pati kI mRtyu ho jAne para use bhI chor3a denA cAhie kyoMki vaha (AbhUSaNa) strIdhana ho jAtA hai| (vR0) nanu strIdhanamapi bhartA kadAcit gRhItuM zakyate na vetyAha - strI-sampatti ko bhI pati kabhI grahaNa kara sakane meM samartha hai athavA nahIM, yaha batAyA vyAdhau dharme ca durbhikSe vipattau prtirodhke| bhartAnanyagatiH strIsvaM lAtvA dAtuM na caahti||144|| gambhIra roga, dharmakArya, durbhikSa, vipatti aura kaida meM hone para koI vikalpa na / ho to strIdhana lekara pati vApasa na kre| (vR0) atha dezAcArAdivaiparItye kasya balAbalatvaM tadAha - isake pazcAt deza ke rIti-rivAja ke viruddha hone para kisakA tulanAtmaka mahattva yA mahattvazUnyatA hai, yaha batAyA - sambhavedatra vaicitryaM deshaacaaraadibhedtH| yatra yasya pradhAnatvaM tatra so blvttrH||145|| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 laghvarhannIti deza (vizeSa) ke AcAra Adi ke bheda se nyAya meM bhinnatA sambhava hai| jahA~ deza meM jisa vyavahAra kI pradhAnatA hai vahA~ vaha (niyama) adhika zakti- zAlI hai| (vR0) athopasaMhAramAha - isake pazcAt vyavahAra prakaraNa kA upasaMhAra prarUpaNa - ityevaM varNitastvatra dAyabhAgaH smaastH| yathAzrutaM vizeSazca jnyeyo'rhnniitishaastrtH||146|| isa prakAra yahA~ saMkSepa meM dAyabhAga varNita kiyA gyaa| vizeSa jAnane kI utsukatA ho to bRhad arhannIti zAstra se jAnanA caahie| // dAyabhAgaprakaraNaM smpuurnnm|| Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhikAra sImAvivAdaprakaraNam yogIndraM saccidAnandaM svbhaavdhvstklmssm| praNipatya puSpadantaM sImAnirNaya ucyte||1|| yogiyoM ke svAmI, sat, cit aura Ananda svarUpa, naSTa pApa vAle (tIrthaGkara) puSpadanta kA vandana kara sImA-nirNaya prakaraNa kA kathana kiyA jAtA hai| (vR0) pUrvaprakaraNe dAyabhAgo niruupitH| tasmin jAte bhrAtRNAM sImAvivAdaH syaat| atastannirNaya ucyate - pUrvaprakaraNa meM dAyabhAga kA nirUpaNa kiyA gyaa| dAyabhAga ke kAraNa bhAiyoM meM sImA vivAda hotA hai ataH usake nirNaya ke viSaya meM kahA jAtA hai - tatra sImA bhavedbhUmimaryAdA sA tvnekdhaa| grAmakSetragRhArAmanIvRtprabhRtibhedataH // 2 // bhUmi kI maryAdA sImA hotI hai, vaha grAma, kSetra, gRha, upavana, rAjya Adi bheda se aneka prakAra kI (hotI hai)| (vR0) punaH sA pratyekaM paJcadhA - punaH vaha pratyeka (bhUmi-sImA) pA~ca prakAra kI hai - pichilA mithilA rAjalatA syAdbhAminI tthaa| kAsikA ceti bhUsImA paJcadhA kleshnaashinii||3|| duHkha kA nAza karane vAlI bhUmi kI sImA - pichilA, mithilA, rAjalatA, bhAminI tathA kAsikA - isa prakAra pA~ca prakAra kI hotI hai| (vR0) tatra pichilA ndiisrovraadijlaashylkssitaa| nadI, tAlAbAdi jalAzaya cihnit| mithilA vRkssaadicihnitaa| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 laghvarhannIti mithilA - vRkSa Adi se cihnit| rAjalatA vAdiprativAdibhyAM mithaH sviikaarsthaapitaa| rAjalatA - pakSa-vipakSa dvArA paraspara svIkAra kara nirdhArita kI gii| bhAminI mRtypaassaannyuccysuucitaa| ... bhAminI - miTTI, pASANa Adi ke Dhera se suucit| kAsikA cihnAsattve bhUpenAtmamanISikayA klpitaa| kAsikA - cihna ke abhAva meM rAjA Adi dvArA apanI buddhi se nirdhArita kAlpanika siimaa| iti paJcadhA isa prakAra yaha pA~ca prakAra kI hotI hai| atra vivAdaH SaDvidhastathA, aura sImA-vivAda chaH prakAra kA hai, vivAdo'tra bhavet SoDhA nAsti cAstyubhayaM ca vai| nyUnatAdhikatA caiva bhuktiraabhogtstthaa||4|| isa (sImA maryAdA) meM vivAda chaH prakAra kA hotA hai - 1. asti, 2. nAsti, 3. ubhaya (asti-nAsti), 4. nyUnatA, 5. adhikatA aura (6) Abhoga bhukti| (vR0) tadyathAjo isa prakAra hai - vAdineyaM bhUmirmadIyAsti ityukte pratyarthI vadatasya janakasyApi kiM bhuurbhuuditystivaadH| __vAdI dvArA yaha bhUmi merI hai yaha kahane para prativAdI kA yaha kahanA ki kyA yaha bhUmi isake pitA kI bhI thI - yaha astivAda hai| atra bhuvi paJcagranthimito madIyo aMzo'styuikte'syaiko'pyaMzo nAstIti naastitvvaadH| ___ vAdI dvArA yaha kahe jAne para ki isa bhUmi meM pA~ca rassI kI gA~Tha barAbara bhUmi merI hai (vAdI dvArA yaha kahA jAnA ki) eka bhI bhAga isakA nahIM hai yaha nAstitvavAda hai| idaM kSetra sarva madIyamityukte anyo jalpate arddha mmetyubhyvaadH| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sImAvivAdaprakaraNam 123 vAdI dvArA 'yaha saba kSetra merA hai' yaha kahane para anya (prativAdI) kA yaha kahanA 'AdhA merA hai' yaha ubhayavAda hai| etatkSetraM mama bahuvarSebhyo'STarajjumitamastItyukte paraH pratyavatiSThate nASTarajjumitamastIti nyuuntaasNvaadH| vAdI dvArA 'yaha merA kSetra bahuta varSoM se ATha rajju mApa kA hai' yaha kahane para anya (prativAdI) kA yaha prativAda karanA ki ATha rajju mApa kA nahIM hai nyUnatAsaMvAda tatraiva kenaciduktamadhikaM vartate itydhiksNvaadH| usI meM koI yaha kahe ki adhika hai to adhikasaMvAda hai| madIyeyaM bhUmiH prAcInabhogasatvenedAnImapi bhujyata ityukte prati- vAdinoktaM nAsya bhogaH prAcIna ityaabhogbhuktivivaadH| vAdI dvArA yaha kahane para ki yaha bhUmi merI hai prAcIna kAla se svAmitva hone se isa samaya bhI svAmitva hai prativAdI kA yaha prativAda karanA ki isakA svAmitva prAcIna kAla se nahIM hai - yaha Abhoga bhukti vivAda hai| eSvanyatamavivAdena vivadamAnayorarthipratyarthinonirNayArtha stheyamapasthitayostannirNayaM kartukAmena stheyena pUrvaM nirmalakAle vivAdAspadabhUmiM dRSTvA tannikaTavartisAkSiNaH samAhUya praSTavyAH tadvAcA nirNayaM vidhAya tatra cihna kArya yathA punaH kalaho na prasajyet tathAhi - uparyukta vivAdoM meM se pratyeka vivAda ke vAdI-prativAdI ke nirNaya ke lie nirNAyakoM kI upasthiti meM nirNaya kara vahA~ cihna karanA cAhie jisase punaH kalaha utpanna na ho, kyoMki - sImAvAde samutpanne raajkrmaadhikaarinnH| vivAdAspadasthAne hi gatvA kAle ca nirmle||5|| cihna nirNayakRttatra draSTavyaM prAktanaM bhRshm| tadabhAve ca tatratyAn pArzvasthAnapi saakssinnH||6|| prAcInamantriNo vRddhAn gopAlAMzca kRssiivlaan| niyoginazca sAmantAn grAmINAn vnvaasinH||7|| prAtivezmikatApannAn stydhrmpraaynnaan| AhUya zapathaM dharmyaM datvA vRttaM ca praaktnm||8|| 1. viyoginazca bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 // Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 laghvarhannIti pRSTvA tadvacasA kRtvA siimaasNvaadnirnnym| cihna tatra tathA kAryaM yathA syAnna punaH kliH||9|| sImA (sambandhI) vivAda utpanna hone para rAjyakarmAdhikAriyoM ko nirmalakAla (varSA Rtu vyatIta) hone para vivAdita bhUmi para jAkara pUrva nirdhArita cihna ko bhalI prakAra dekhanA caahie| una cihnoM ke abhAva meM sAkSI rUpa meM usa (bhUmi) ke samIpa sthita prAcIna mantriyoM, vRddhoM, gvAloM, kisAnoM, niyukta adhikAriyoM, sAmantoM, grAmINoM, vanavAsiyoM aura satyadharmaniSTha par3osiyoM ko bulAkara dharma kI zapatha dilAkara vRttAnta pUchanA caahie| pUchakara unake kathana ke AdhAra para sImAvivAda kA nirNaya kara aisA cihna banAnA cAhie jisase punaH kalaha na ho| (vR0) kAle ca nirmale iti yasmin kAle jalapurAdivyAghatAbhAvena cihna sphuTatayA jJAtuM zakyate sa eva nirmalo jnyeyH| mUla zloka meM 'kAle ca nirmale' arthAt nirmala kAla ke ullekha se jAnanA cAhie ki jisa kAla meM jala, nagara Adi kI bAdhA ke abhAva meM cihna ko spaSTa rUpa se jAnA jA sakatA hai vahI nirmala kA abhiprAya jAnanA caahie| kena cihna kAryamityAha - (adhikAriyoM ko) kisa vastu se (sImA-nirdhAraNa kA) cihna karanA cAhie, isakA kathana - setunA ca taDAgena devatAyatanena c| pASANaiH sarasA vApyAvaTenApaHzraveNa vaa||10|| mAkandapicumandaizca kiNshukaashvtthvennubhiH| nyagrodhazAlmalIzAlazamItAlaizca shaakhibhiH||11|| rAjyAdhikAriNA kArya ttsiimaasthlmngkitm| viparyayo yathA nRNAM sImAjJAne na smbhvet||12|| rAjyAdhikAriyoM dvArA (bhUmi ke pAsa sthita) pula, tAlAba, mandira, patthara, sarovara, vApI, khaDDa evaM jalapravAha se athavA Ama, nIma, kiMzuka, pIpala, bA~sa, baragada, zAlmalI, zAla, zamI aura tAla vRkSoM se usa sImAsthala ko cihnita karanA cAhie jisase logoM meM sImA-jJAna ke viSaya meM bhrama na ho| sImAsandhiSu gartAsu kriissaanggaarshrkraaH| vAlukAzca nRpaH kSiptvA guptacihnAni kaaryet||13|| (kSetra) sImAoM ke milane ke sthAna para gaDDhoM meM upale, aGgAre, bajarI, bAlU Adi rakhakara rAjA gupta cihna krvaaye| Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sImAvivAdaprakaraNam 125 sAkSyabhAve mahIpAlaH sthApayed dvaumithstyoH| yo raktavAsA niryAti yAvatA taavtaavdhiH||14|| nRpastatraiva sImAyA liGgAni kaaryedrutm| plakSanimbAdivRkSaizca graavaadyupcitsthlaiH||15|| (sImA vivAda kI sthiti meM) sAkSI na hone para rAjA una donoM vAdiyoMprativAdiyoM meM paraspara yaha nizcaya kare ki jo rakta vastra dhAraNa kara nikale aura jitanI (bhUmi apanI batAye) utanI sImA taka rAjA vahIM zIghra sImA kA cihna karavAye, plakSa (baragada athavA gUlara) nIma Adi vRkSoM aura prastara Adi se cihnita sthala se (sImA nirdhArita krvaaye)| (vR0) yadi sAkSiNo na syustadA kiM kAryamityAha - yadi sAkSI na hoM taba kyA karanA cAhie - niryAtau nobhayau cetttsmntaadgraambhuumipaaH| catvAro'STau daza sthApyAH siimaanirnnykrmnni||16|| te'pi raktAzakaM dhArya niSkAmanti ytsttH| sImAvadhiM vinizcitya cihnAni kaaryennRpH||17|| yadi ve donoM (rakta vastra dhAraNa kara) nahIM nikalate haiM to nikaTastha cAra svAmiyoM ko cAra, ATha aura dasa kI saMkhyA meM sImA-nirNaya ke kArya meM lagAnA caahie| ve (niyukta) nirNAyaka bhI rakta vastra dhAraNa kara nikalate haiM aura jo (bhI sImA batAyeM) use sImA nizcita kara rAjA cihna krvaaye| - (vR0) yadi tayormadhye naiko'pi niSkrAntastadA kiM kAryamityAha yadi donoM (vAdI aura prativAdI) ke madhya eka bhI na nikalA ho taba kyA karanA cAhie, isakA kathana - atra grAmabhUmipapadasyopalakSaNena grAmasImAnirNaye samantAdagrAmAdhipAH kSetrasImAsaMvAde samantAt kSetrAdhipA dezasImAsaMvAde samantAtaddezAdhipA gRhasImAvivAde pArzvavartigRhAdhipAzca sthApyAsteSAM raktavastradhAraNaM tu bahulokasamakSaM vilakSaNaveSeNa tatkAryaM kurvatA lajjayA mRSAbhASaNaM na syaadityrthH| yate'pi na santi tatra vanavAsino vyAdhabhillagocArakAdIn samAhUya pRSTvA ca tattvanirNayaH kArya iti vishessH| uparokta zloka meM 'grAmabhUmipa' zabda se dhvanita hotA hai ki grAma-sImA ke nirNaya meM cAroM ora ke grAma-pramukhoM, kSetra-sImA vivAda meM cAroM ora ke kSetra-pramukhoM, deza-sImA ke vivAda meM cAroM ora ke deza ke svAmiyoM aura gRha-sImA ke vivAda Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghvarhannIti meM par3osa ke gRha svAmiyoM ko bulAnA caahie| bahuta se logoM ke samakSa unake dvArA raktavastra rUpa asAdhAraNa veza dhAraNa karane se lajjA Ane se ve asatya kathana na kareM yaha tAtparya pratIta hotA hai / jahA~ ye bhI na hoM vahA~ vanavAsI, baheliyA, bhIla, caravAhe Adi ko bulAkara aura pUchakara vastusthiti kA nirNaya karanA cAhiye / ( vR0) atha vigatacihnAsu bhUmiSu tannirNayArthamupAyamAha bhUmi arthAt kSetroM ke cihna miTa jAne para unakI sImA ke nirNaya ke liye upAya kA kathana 126 nadyAdidhvastacihneSu bhUpradezeSu vAsataH / dizApramANabhogebhyaH kuryAdbhUpo vinizcayam // 18 // nadI Adi ke kAraNa (sImA) cihnoM ke naSTa ho jAne para bhUmipradezoM ke sthAna se amuka dizAoM tathA svAmitva (ke pramANa se ) rAjA (sImA kA ) nizcaya kare / ( vR0) yathA asya kSetraM grAmAdamukadizIyadUre cAsti ityanumAnataH tadbhogatazca nizcayo vidheyaH / jaise ki isa manuSya kA kheta grAma se amuka dizA meM itanA dUra isa anumAna se usake svAmitva kA nizcaya karanA cAhie / athaitatkRtye kIdRzAH sAkSiNo yogyA iti darzayati - isake pazcAt isa kRtya (svAmitva kA nizcaya karane) meM kisa prakAra ke sAkSI sakSama haiM, yaha prarUpita kiyA jAtA hai : - pramANamAgamaM caiva kAlaM bhogaM ca lakSaNam / bhUmibhAgaM tathA nAma jAnIyuste'tra sAkSiNaH // 19 // pramANa, AgamazAstra, kAla, svAmitva, lakSaNa, bhUmi khaNDa tathA kSetra kA nAma (svAmitva ) yaha sAkSiyoM se jAnanA caahie| sAkSiNaH sImni praSTavyA arthipratyArthinoH puraH / pArzvagagrAmavRddhAnAM dhrmpuurvkm||20|| samakSaM samastAste hi pRSTAzca vadantyekAM giraM yadi / tarhi sImAM nibadhnIyAttannAmasahitAM nRpaH // 21 // samIpastha grAma ke vRddhoM ke samakSa dharma (kI zapatha) pUrvaka aura prativAdiyoM ke samakSa sImA ke viSaya meM pUchanA caahie| nizcita rUpa se yadi pUchane para sabhI eka hI bAta kahate haiM to rAjA unake nAma sahita sImA taya kare / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sImAvivAdaprakaraNam 127 (vR0) atha sAkSye'nRtabhASiNAM daNDamAha - sAkSya meM asatya bhASaNa karane vAle (sAkSiyoM ke) daNDa ke viSaya meM kathana cetsAkSiNo'nRtaM brUyuH sImAkRtye kthnycn| sAmantAH zatadaNDyAH syuH zeSAH shktynusaartH||22|| sImA ko lekara yadi sAkSI kucha jhUTha bolate haiM to sAmantoM ko sau mudrA daNDa karanA cAhie, zeSa ko (unakI) sAmarthya ke anusAra daNDita karanA caahie| (vR0) kUTasAkSye pratyekaM daNDo deya iti sthitiH eSa daNDo'jJAnato'nRtabhASaNe'sti yastu jAnananRtaM lobhAdinA bhASate sa tvito'pi vizeSadaNDena daNDya iti jnyeym| jhUThe sAkSya meM pratyeka sAkSI ko daNDa denA cAhie yaha niyama hai, yaha daNDa na jAnate hue asatya bhASaNa karane vAle ke liye hai| jo jAnate hue lobhAdivaza asatya bhASaNa karatA hai use to isase bhI vizeSa daNDa se daNDita karanA, aisA jAnanA caahie| atha yatra cihnajJAtaro na santi tatra kiM vidheyamityAha - sImA-vivAda meM jaba sImA-cihna jAnane vAle na hoM taba kaise nyAya karanA cAhie, yaha kathana - cihnajJAtA na ko'pyasti yatra tatra mhiidhnH| ArAmadevatAsthAnanipAnodyAnavezmabhiH // 23 // varSAjalapravAhaizca sImAM nirNIya caabhitH| kuryAccidraM yathA na syAttayorhi kalahaH punH||24|| jahA~ koI bhI sImA-cihna kA jJAtA nahIM hai vahA~ rAjA bAga, mandira, jalAzaya, udyAna, AvAsa, varSAjala ke pravAha se sImA kA nirNaya kara donoM ora se cihna lagAye jisase punaH kalaha na ho| jayapatraM tato deyaM siimaastyaarthvaadine| bhUmipramANavittena daNDyo'nyo bhavati dhruvm||25|| nAzayed bhUmilobhena sImAcihnAni yo nrH| daNDanIyaH sa bhUbhugbhIraupyaiH paJcazataiH pnnaiH||26|| ajJAnena pramAdena yo nAzayati tAni c| sa paNadvizataM daNDyo diinshcemunimussttibhiH||27|| zatadaNDAH bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 // Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghvarhannIti sImA ke viSaya meM satya bolane vAle ko vijaya prapatra denA cAhie, dUsarA (jo asatya bolatA hai) nizcaya hI bhUmi ke mUlya ke barAbara dhana se daNDanIya hai| (adhika) bhUmi ke lobha se jo puruSa sImAcihnoM ko naSTa kara detA hai rAjA use pA~ca sau mudrAoM (rupayoM) se daNDita kre| jo una (sImAcihnoM) ko ajJAnatAvaza yA asAvadhAnIvaza naSTa karatA hai vaha do sau mudrAoM se daNDanIya hai aura yadi (vaha doSI) nirdhana hai to use sAta muSTiyoM ke prahAra se daNDita karanA cAhie / 128 (vR0) atha prasaGgataH setukUpakSetra viSaye vizeSamAha aba prasaGgAnusAra pula, kuA~ aura kheta ke viSaya meM vizeSa kathana setuH kUpazca kSetre'pi na niSedhyo hi kSetribhiH / svalpAbAdhAkarAste'pi bahulokopakArakAH // 28 // yaH setuH pUrvaniSpannaH saMskArArho bhavedyadA / tadA tatsvAminaM pRSTvA tadvaMzyaM vAtha bhUbhujam // 29 // taM saMskaroti cetkA'pi tarhi tatphalabhAg bhavet / anyathA tatphalaM svAmI gRhNIyAdvA mahIpatiH // 30 // (apane kheta meM bhI pula aura ku~A ho to kheta ke svAmI dvArA (dUsaroM ko) isake prayoga ke lie) rokanA nahIM caahie| ve (pula aura ku~A ) kheta meM thor3I bAdhA pahu~cAte hue bhI (logoM ke lie) bahuta upakAraka haiN| jo pula pahale se nirmita hai aura vaha jIrNoddhAra (saMskAra) ke yogya ho gayA hai usake svAmI, usake vaMzaja athavA rAjA se pUchakara jo jIrNoddhAra karAtA hai usake phala kA bhAgI hotA hai anyathA usakA phala svAmI yA rAjA grahaNa kare / (vR0) parakSetrasetuviSayo'yaM vidhiH / dUsare ke kheta meM pula ho to yaha vidhi hai| aGgIkRte'pi kSetre no kRSiM kuryAnnakArayet / tenApi deyaM tanmUlyaM phalaM syAdathavA na hi // 31 // ( kSetra ko ) grahaNa kara bhI jo kheta meM na kRSi kArya kare, na karAye use bhI usa (kheta) kA mUlya denA cAhie, phala ho athavA na ho| iti saMkSepataH proktaH sImAvAdasya nirNayaH / jJeyovizeSo dhiimdbhirmhaarhnniitishaastrtH||32|| isa prakAra sImA vivAda nirNaya saMkSepa meM kahA gayA (isa viSaya meM) vizeSa tathyoM ko buddhimAnoM dvArA bRhadarhannIti zAstra se jAnanA cAhie / / / iti siimaavaadprkrnnm|| Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhikAra 3.7 vetanAdAnasvarUpam natvA zrIzItalaM devaM sNsaaraambudhitaarkm| vetanAdAna vRttAnto varNyate'tra smaastH||1|| saMsAra rUpI samudra ko pAra karAne vAle tIrthaGkara zrI zItalanAtha kA vandana kara yahA~ vetanAdAna kA svarUpa saMkSepa meM varNita kiyA jAtA hai| (vR0) pUrvaprakaraNe sImAvivAda uktastatra bhRtyA apyekSitA bhavanti ityatra tavarNanA tdvetnaadiyutocyte| tatrAdau sevakabhedAnAha - pUrva prakaraNa meM sImA-vivAda kA varNana kiyA gayA usameM bhRtyoM kI bhI AvazyakatA par3atI hai ataH isa prakaraNa meM unakA tathA unake vetanAdi kA svarUpa varNita kiyA jAtA hai| prArambha meM sevaka ke bhedoM kA kathana - sevakaH paJcadhA proktaH shissyaantevaasibhRtykaaH| adhikarmakarAsturyAH smRtA dAsAstu pnycmaaH||2|| catvAraH prathame tatra zubhakarmakarAH smRtaaH| paJcamo dAsako hyatra sarvakarmakaro bhvet||3|| sevaka pA~ca prakAra kA kahA gayA hai - 1. ziSya, 2. antevAsI, 3. bhRtya, 4. cauthA adhikarmakara aura 5. pA~cavAM daas| una (pA~coM) meM prathama cAra zubha kAma karane vAle kahe gaye haiN| nizcita rUpa se pA~cavAM dAsa sabhI (zubha-azubha) kArya karane vAle hote haiN| (vR0) tatra vidyAdhyayanatatparaH ziSyaH 1 / . ... vidyAdhyayana meM tallIna ziSya hai| zilpavidyArthI antevAsI 2 / 1. 0kRta bha 1 // Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 laghvahanIti zilpa kI zikSA grahaNa karane vAlA antevAsI hai| bhRtyA karmakaro bhRtyaH 3 / majadUrI lekara kAma karane vAlA bhRtya hai| karmakarANAmadhiSThAtAdhikarmakaraH / / bhRtyoM kA pradhAna adhikarmakara hai| gRhadvArasthocchiSTaviNmUtrAdyazucisthAnazodhakaH svAmiguhyAGgazodhakazca dAsaH 5 // ghara ke dvAra para (ghara se bAhara) rahakara jUThana, mala-mUtra Adi apavitra sthAnoM ko svaccha karane vAlA aura svAmI ke gupta aGgoM ko sApha karane vAlA dAsa hai| bhRtyastu trividhastatrAyudhikaH proktaH uttmH|| madhyamaH kRSikazcaivAdhamo bhArasya vaahkH||4|| vetanabhogI bhRtya tIna prakAra ke kahe gaye haiM - 1. zastradhArI uttama, 2. kRSi karma karane vAlA madhyama aura bhAravAhaka adhm| dAsAH paJcadaza khyAtAH gRhajaH krIta aadhitH| labdho dAyAgatazcaiva durbhikSe possitstthaa||5|| yuddhe paNe ca vijita RNabhAg RnnmocitH| rakSito bhuktidAnena prvrjyaaprcyutstthaa||6|| sthito yaH svayamAgatya vaDavA lobhataH sthitH| amAtRpitRko yastu vikretA svymaatmnH||7|| dAsa pandraha (prakAra ke) kahe gaye haiM - 1. gRhaja-svAmI ke gRha meM dAsI se utpanna, 2. krIta - kharIde gaye, 3. Adhita - gRhIta dhana ke badale nyAsa rUpa meM nikSipta, 4. labdha - mArga meM prApta, 5. dAyAgata - vivAha meM prApta, 6. durbhikSa meM poSita, 7. yuddha-prApta - yuddha meM jItA huA, 8. dyUtajit - dyUta meM jItA huA, 9. RNabhAk - RNa dekara banAyA dAsa, 10. RNa mocita - RNa-mukti ke badale banAyA dAsa, 11. rakSita - bhojana dekara banAyA gayA dAsa, 12. dIkSA se bhraSTa, 13. sthita - svAmI ke pAsa svayaM Akara rahane vAlA, 14. svAmI kI putrI ke lobha se svayaM Akara rahane vAlA, 15. binA mAtA-pitA vAlA svayaM apane ko vikraya karane vaalaa| __(vR0) gRhadAsyAM jAto gRhajaH 1 / 1. vaDabo bha 1,bha 2, pa 1, vaDavo pa 2 / / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vetanAdAnasvarUpam 131 ghara kI dAsI se utpanna vyakti gRhaja dAsa hai| mUlyena gRhItaH krItaH 2 / mUlya dekara grahaNa kiyA gayA vyakti krIta dAsa hai| svAminA dhanagRhaNArthamAdhito nIta AdhitaH 3 / svAmI dvArA dhana grahaNa karane ke lie dharohara meM liyA gayA vyakti Adhita dAsa hai| mArge'nAdhAraH sArthabhraSTo vA prApto labdhaH 4 / mArga meM prApta, Azrayarahita, vyApAriyoM ke dala se bhaTakA huA vyakti labdha dAsa hai| vivAhe dAye samAgato dAyAgataH 5 / vivAha meM vaivAhika upahAra ke rUpa meM prApta dAsa dAyAgata hai| durbhikSe poSitaH 6 / durbhikSa meM poSita daas| saGgrAme jito yuddhaprAptaH 7 / lar3AI meM jItA gayA dAsa yuddhaprApta hai| dyUtejitaH 8 // dyUta meM jItA gayA daas| RNApanayanaM yAvat dAsa RNabhAk 9 / RNa ke bhugatAna taka dAsa rakhanA RNabhAk hai| RNamocanena dAsaH kRta RNamocitaH 10 / RNa kI rAzi chor3ane ke badale dAsa banAnA RNamocita hai| bhojananibandhenaiva rakSitaH 11 / mAtra bhojana kI zarta para rakhA gayA dAsa rakSita hai| pravrajyAcyutaH 12 / dIkSA se bhraSTa daas| svayamAgataH 13 // svayaM AyA huA daas| tatputrIpariNayalobhenAgataH 14 / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 laghvarhannIti svAmI kI putrI se vivAha ke lobha se AyA huA daas| . amAtRpitRko yaH svayamAtmAnaM vikrINAti 15 / vinA mAtA-pitA ke jo svayaM apanA vikraya karatA hai| athadAsadharmApakaraNe hetuvizeSAnAha - dAsadharma ke tyAga meM vizeSa hetuoM kA varNana - caurairhatvA tu vikrIto balAbAsIkRtazca yH| dAsatvaM tasya no yuktaM balAttaM mocyennRpH||8||.. jo coroM dvArA corI kara vikraya kiyA gayA hai aura jo balapUrvaka dAsa banAyA gayA hai usakI dAsatA ucita nahIM hai rAjA use balapUrvaka mukta kraaye| svAminaM mocayedyastu praannsNshysngkttaat| mucyate dAsabhAvena putravadbhAgabhAk ca sH||9|| jo apanA prANa saGkaTa meM DAlakara svAmI ko saGkaTa se mukta karAye (svAmI) use dAsabhAva se mukta kare aura vaha putra ke samAna sampatti meM hissedAra ho| .. (vR0) ayaM sAdhAraNaH sarvadAsaviSayiko vidhiH|| uparokta sAdhAraNa vidhi sabhI prakAra ke dAsoM ko mukta karane ke viSaya meM hai| atha vizeSa darzayati - (dAsoM ko mukta karAne ke viSaya meM) vizeSa vidhi kA varNana - savRddhidhanadAnAdvai AdhitA RnnmocitaaH| . dAsabhAvAtpramucyerannakAlepoSitastathA :... // 10 // bhaktidAso'pi tadbhuktadravyaM datvA ca mucyte| yuddhe paNe jayaprAptastathA ca svymaagtH||11|| tulyena karmaNA dAsyAnmucyeddAsIkRto'pi c| dAsInigrahatazcAnye na mucyante kRtiM vinaa||12|| Adhita (dharohara rUpa meM nikSipta) aura RNamocita (RNa se mukti ke badale banAye gaye) tathA durbhikSa kAla meM poSita dAsa, byAja sahita dhana dene para dAsa bhAva se mukta kiye jAne caahie| bhukti dAsa (bhojana ke badale dAsa banAyA gayA) bhI bhojana ke mUlya ke barAbara dhana dekara mukta hotA hai| yuddha tathA dyUta meM jItakara prApta tathA svayaM Aye hue dAsa ko (bhojana Adi ke mUlya) ke barAbara kArya karAkara dAsatA se mukta karanA caahie| dAsatA meM baddha anya koTi ke dAsa svAmI ke kRtya kA badalA cukAye binA mukta nahIM ho sakate haiN| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vetanAdAnasvarUpam pravrajyApracyutaM tatra dAsaM kuryaadvlaanRpH| AnupUA ca varNAnAM dAsyaM no praatilomytH||13|| una dAsoM meM jo dIkSA se bhraSTa puruSa haiM unheM rAjA balapUrvaka dAsa bnaaye| ina sabhI dAsoM (kI koTiyoM) meM cAroM (brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra) vargoM ke krama se dAsa banAnA cAhie, viparIta krama se nhiiN| (vR0) atha dAsatvanirAkaraNavidhimAha - dAsatva se nivAraNa kI vidhi kA varNana - dAsaM svIyamadAsaM yaH krtumicchetprsaadtH| tasyAMsataH sa AdAya sAmbhaH kumbhaM ca bhedyet||14|| chatrAdhastaM ca saMsthApya mArjayitvA ca tcchirH| puSpAkSatAni tacchIrSe kirebrUyAcca trirvibhuH||15|| adAsastvamato jAto dAsatvaM ca niraakRtm| vartitavyaM zuddhacittAbhiprAyeNa nirntrm||16|| jo svAmI kRpA pUrvaka apane dAsa ko adAsa banAnA cAhatA hai arthAt dAsatA se mukta karanA cAhatA hai vaha usa dAsa ke kandhe se lekara jala se bharA ghar3A phodd'e| usa (dAsa) ko chatarI ke nIce baiThAkara (ghar3e ke jala se) usakA mastaka dhokara aura usake sira para phUla aura akSata bikhere aura tIna bAra kahe 'Aja se tuma adAsatA ko prApta ho gaye ho'| tumhArI dAsatA samApta ho gii| tuma sadA zuddha antaHkaraNa se vyavahAra karanA arthAt tuma svatantra mata kA Azraya lenaa| (vR0) atha bhRtyavetanaviSayamAha - naukara ke vetana ke viSaya meM kathana - bhRtyAya svAminA deyaM yathAkRtyaM ca vetnm| Adau madhye'vasAne vA yathA yadyasya nishcitm||17|| anizcite vetane tu kaaryaayaaddshmaaNshkm| dApayedbhUpatistasmai sa hyupskrrksskH||18|| kArya ke anurUpa svAmI dvArA naukara ko pUrva nizcaya ke anusAra kArya ke Arambha, madhya athavA anta meM jo jisakA vetana nizcita ho diyA jAnA caahie| vetana nirdhArita na hone para rAjA (svAmI se) usa (naukara) ko kArya se (hue) lAbha kA dasavA~ bhAga dilAye kyoMki nizcaya hI vaha (naukara svAmI kI) sampatti kA rakSaka hai| Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 laghvarhannIti (vR0) yaduktaM bRhadahannItau - jaisA ki bRhadahannIti meM kahA gayA hai - kisivANijjapasUhiM jaM lAho havai tassa dasamassaM dAvei nivo bhiccaM aNicchie vejjaNe tss|1| yadi vetana nirdhArita na ho to kRSi, vANijya aura pazuoM dvArA hue lAbha kA dasavA~ hissA rAjA naukara ko dilvaaye| vyApAre svAmivittasya hAnivRddhikaraH svym| yo'sti tasmai bhRtiyA svaamivaanychaanusaartH||19|| vyApAra meM svAmI ke dhana meM hAni athavA vRddhi karane vAlA yadi svayaM naukara hai to svAmI dvArA apanI icchAnusAra use vetana deya hai| (vR0) hAnau hInAM vRddhAvadhikAM cAnizcitavetanatvAt svacchandatvAcca tsy| yadi naukara kA vetana nirdhArita na ho to svAmI hAni hone para nyUna vetana aura vRddhi hone para adhika vetana dene ke lie svatantra hai| anekakRtakArye tu dadyAbhRtyAya vetnm| yathAkarma tathA sAdhye deyaM tasmai ythaashrutm||20|| aneka (sAmUhika rUpa se naukaroM dvArA) kiye gaye kArya ke lie naukara ko vetana usake kArya ke anusAra, sampanna kArya tathA zarta ke anurUpa diyA jAnA caahie| (vR0) atha bhRtyadaNDamAha - isake pazcAt naukara ke daNDa ke viSaya meM kathana samprApte vetane bhRtyaH svakaM karma karoti n| dviguNena ca sa daNDyo'prApte bhRtisamena c||21|| vetana prApta ho jAne para yadi naukara apane sauMpe gaye kArya ko nahIM karatA hai to use dugunA aura (sauMpe gaye kArya ke badale) yadi vetana na milA ho to majadUrI ke barAbara daNDa diyA jAnA caahie| anekasAdhye kArye tu deyaM bhRtyAya vetnm| yathAkAryaM tathAsiddhe siddhe deyaM ythaashrutm||22|| aneka (naukaroM dvArA sampanna) kArya meM yadi kArya siddha na (apUrNa) ho to kiye gaye kArya ke anusAra naukara ko vetana deya hai| kArya pUrA hone para zarta ke anusAra vetana deya hai| Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vetanAdAnasvarUpam 135 bhANDaM tu nAzayetkiMcitpramAdAt bhaarvaahkH| tanmUlyapramitaM dravyaM dApayetsvAminaM nRpH||23|| yadi bhAravAhaka asAvadhAnI se bartana naSTa kara detA hai to rAjA usa (bartana) kA mUlya (bhAravAhaka se) svAmI ko dilaaye| prasthAne niyato bhRtyo lagne vighnakaro bhvet| bhRtidviguNadaNDyaH sa doSo hi blvttrH||24|| prasthAna taya hone para naukara ke lagna (niyata samaya meM) bAdhaka banane para use majadUrI kA dugunA daNDa denA cAhie, nizcaya hI yaha bar3A aparAdha hai| daNDyaH saptamabhAgena lagnAtpUrvaM prityjn| mArge tu trayabhAgena vinA vyaadhyaadikaarnnm||25|| lagna (niyata samaya) se pahale hI (kArya) chor3ane vAle majadUra para (nizcita majadUrI kA) sAtavA~ bhAga daNDa lagAnA caahie| binA bImArI Adi ke mArga meM kArya chor3ane para majadUrI kA eka tihAI daNDa lagAnA caahie| mArgAI samatikrAntaM kurvantaM nijakarma c| bhRtyaM tyajati yaH svAmI sa dadyAtsakalAM bhRtim||26|| AdhA rAstA bIta jAne para majadUra apanA kArya karate hue yadi majadUrI chor3a detA hai to svAmI use pUrI majadUrI pradAna kre| ityevaM vetanAdAnasvarUpaM cAtra vrnnitm| saMkSiptaM shrutpaathodhimdhyaadrtnmivoddhRtm||27|| samudra meM ratna nikAlane ke samAna zAstra rUpI samudra meM se yaha 'vetanAdAna' rUpI ratna uddhRta kara usakA svarUpa yahA~ saMkSipta rUpa meM varNita kiyA gyaa| // iti vetnaadaanprkrnnm|| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhikAra 3.8 krayetarAnusantApaprakaraNam " zrIzreyAMsaM namaskRtya vaadikaushikbhaaskrm| krayetarAnusantApaH kathyate'tra smaastH||1|| vAdI rUpI ulUka ke lie sUrya ke samAna tIrthaGkara zrI zreyAMsanAtha kI vandanA kara yahA~ kraya-vikraya (ke bAda ke) duHkha kA kathana kiyA jAtA hai| (vR0) pUrvasminaprakaraNe bhRtyA varNitAH tatsahito dhanI taddvArA svayaM vA kraya-vikrayAvapi kurute tatra vastuparIkSAmantarA tajjanitAnuzayo'pi bhavatItisambandhasambaddhaM tatsvarUpaM kathyate - pUrva prakaraNa meM naukaroM kA varNana hai, naukarayukta svAmI naukara ke mAdhyama se athavA svayaM kraya-vikraya bhI karatA hai jisameM vastu-parIkSA ke vinA kraya-vikraya se utpanna duHkha yA pazcAttApa bhI hotA hai isalie vyApAra se sambandhita pazcAttApa kA svarUpa varNita kiyA jAtA hai - (vR0) krItAnuzayalakSaNamAha - kraya se utpanna pazcAttApa ke lakSaNa kA kathana - kretA paNena paNyaM yaH krItvA jAnAti no bhu| pazcAttApo bhavettasya sa krItAnuzayaH smRtH||2|| jo kharIdAra mUlya dvArA vikreya vastu ko kraya kara (punaH) hameM (mUlya) atyadhika jAna par3atA hai use (isa prakAra) pazcAttApa ho to vaha krItAnuzaya (kraya kara pachatAnA) kahA jAtA hai| (vR0) vikrItAnuzayalakSaNamAha - vikraya se utpanna pazcAttApa ke lakSaNa kA varNana - 1. bhavetasya bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 // Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krayetarAnusantApaprakaraNam . vikrIya dravyaM yo mnyenmuulymlpmupaagtm| tasya citte'nupAto yo vikrItAnuzayo bhvet||3|| jo vastu kA vikraya kara yaha mAne ki alpa mUlya prApta huA to usake mana meM jo kheda ho vaha vikrItAnuzaya - bikrI kA khaNDana hotA hai| (vR0) atha vastuvizeSaparIkSAkAlavadhimAha - vastu-vizeSa kI parIkSA ke kAla kI maryAdA kA varNana - strIdohya bIjavAhyAyoratnapuMsAM priikssnne| krItAnAmavadhirjeyo maasstridshpnycbhuuH||4|| dinaM saptadinaM pakSazcAtra doSe niriikssite| kretAdAtuM dattadravyaM zaktaH prtyrthkriitkm||5|| krayaM kI huI strI (dAsI), duhe jAne yogya pazu (gAya, bhaiMsa Adi), bIja, bhAra vAhaka pazu, ratna aura puruSa ke parIkSA kI avadhi kramazaH eka mAsa, tIna dina, dasa dina, pA~ca dina, sAta dina aura eka pakSa (pandraha dina) jAnanI caahie| isa (avadhi) meM doSa dikhAI par3ane para kretA kraya kI huI vastu ko lauTAkara diye gaye dhana ko vApasa le sakatA hai| (vR0) athoktavyatiriktaviSayavyavasthAmAha - uparokta varNita vastuoM se bhinna vastuoM ke sambandha meM vyavasthA kA varNana krItaM pratyarpituM vstugraahkshcetsmiihte| avikRtaM taddine caiva tarhi pratyarpayed dhuvm||6|| dadadvitIye divase pnnstriNshaaNshhaanibhaak| tRtIye dviguNAhAniH parato deyameva n||7|| yadi kraya kI huI vastu ko grAhaka vApasa karanA cAhatA hai to usameM binA vikRti utpanna kiye usI dina avazya vApasa kara denA caahie| grAhaka dvArA (krIta vastu) dUsare dina vApasa karane para mUlya ke tIsaveM bhAga kI hAni hogI, tIsare dina vApasa karane para (isase) dugunA arthAt mUlya ke pandrahaveM bhAga kI hAni hogii| tInadina ke pazcAt (krIta vastu) vApasa nahIM karanI caahie| (vR0) ayamaparIkSitavastugrahaNe vidhiH parIkSitagrahe tu na hi krItavastunaH pratyarpaNaM na ca dattAdAnaM bhavatItyAha - 1. 2. dauDavIja0 bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 // deyavemana bha 1, bha 2, pa 2 deyavaimana pa 1 // Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 laghvarhannIti uparokta vidhi binA parIkSA ke kraya kI gaI vastu ke sambandha meM hai| parakhI gaI vastu kA kraya karane para use vApasa nahIM kiyA jA sakatA hai aura na hI diyA gayA dhana vApasa liyA jA sakatA hai, isakA kathana - parIkSApUrvakaM krItaM krayyaM yatsvAminA svym| tadvikretA na gRhNIyAllabdhaM pratyarpayenna c||8|| yadi svAmI dvArA svayaM parIkSaNa ke pazcAt kreya vastu kraya kI gaI hai to vikretA vikraya kI gaI vastu ko na (vApasa) grahaNa kare aura na hI prApta hue (mUlya) ko lauttaaye| (vR0) athaparIkSAprasaGgAtsvarNAdihAniparIkSAmAha - parIkSA ke prasaGga se svarNa Adi kI kSati kI parIkSA kA varNana - vahnau svarNasya no hAniH rajatasya pldvym| traporaSTauM ca tAmrasya paJcAyasi palAni dik||9|| agni (tapAne se) svarNa kI hAni nahIM hotI hai, cA~dI kI do pala (bhAra mApa-vizeSa), rAMgA yA jastA kI ATha, tAmra kI pA~ca aura lohA kI dasa pala hAni hotI hai| (vR0) pratizata palameSA hAnirjeyA adhikahAnau tu zilpI daNDyo bhvti| uparokta dhAtuoM meM prati sau pala meM yaha (zloka meM nirdiSTa) kSati jAnanI cAhie isase adhika hAni hone para zilpakAra daNDita kiyA jAnA caahie| yaduktaM bRhadarhannItau - hANI Nahu suvaNeamIe paladuggaM bhave rye| taMvassa paJca lohe dasa sIse atthyisygN||1|| jaisA ki bRhadarhannIti meM kahA gayA hai - nizcita rUpa se agni meM svarNa kI hAni nahIM hotI hai, sau pala cA~dI meM do pala kI hAni hotI hai, tAmra meM pA~ca, lauha meM dasa aura sIse meM ATha pala kI hAni hotI hai| (vR0) athavastvantaraviSaye vizeSamAha - uparokta dhAtuoM se bhinna vastuoM ke sambandha meM vizeSa kathana - kArpAse sautrike caurNe sthUlasUtreNa nirmite|| jJeyA dazapalAvRddhiH zate prakSAlite sti||10|| 1. trapuSaSTau bha 1, pa 1, trapupauSTau bha 2, pa 2 // Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krayetarAnusantApaprakaraNam kapAsa ke sUta, Una aura moTe dhAge se nirmita vastra ko dhone para sau pala meM dasa pala kI vRddhi hotI hai| sUkSmasUtraizca niSpanne vRddhirhi tripalA bhavet / madhyame madhyamA jJeyA proktametajjinAgame // 11 // patale dhAgoM se nirmita vastra meM nizcaya hI tIna pala kI vRddhi hotI hai, madhyama dhAgoM se nirmita vastra meM madhyama vRddhi hotI hai - aisA jina zAstroM meM prarUpita hai| triMzadbhAgakSayo romajAte ca kArmike punaH / kauzeye valkale tu syAnna vRddhirna kSayaH kadA // 12 // (pazu-pakSiyoM) ke roma aura hastanirmita dhAgoM ke vastroM meM (sau meM) tIsa bhAga kA hrAsa hotA hai, punaH rezamI aura valkala vastra meM (dhone se ) na kabhI vRddhi hotI hai aura na hAni hotI hai| 139 (vR0) citrayantrasUtrAdikarmanimite romanirmite ca rAzitastriMzadbhAgakSayaH syAt / kauzeye bhUrjapatrAdivalkalaniSpAdye ca hAnivRddhI na hi syAtAmiti / yantra dvArA sUtrAdi se nirmita citra aura pazu-pakSiyoM ke roma se nirmita vastra meM tIsaveM bhAga kA kSaya hotA hai| rezama, bhojapatra tathA valkala vastra meM kSaya tathA vRddhi nahIM hai| krayetarAnusantApaH sNkssepennaatrsuutritH| yajjJAnena pravINAH syurjanA vyApArakarmaNi // 13 // kraya-vikraya vivAda prakaraNa yahA~ saMkSepa meM kramabaddha kiyA gayA jisake jJAna se loga vyApAra karma meM kuzala hoM / // iti kryetraanusntaapprkrnnm|| 10 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhikAra svAmibhRtyavivAdaprakaraNam vAsupUjyajinaM stutvA dussttaaraativinaashkm| svAmibhRtyavivAdo'tra sNkssepennaabhidhiiyte||1|| duSTa zatruoM ke vinAzaka tIrthaGkara vAsupUjya kI stuti kara svAmI tathA naukara ke vivAda kA yahA~ saMkSepa meM kathana kiyA jAtA hai| (vR0) pUrvasminprakaraNe kreyavikreyaparIkSAkAlAvadhirabhihitastatra parIkSitAH krItagomahiSyAdayo'pi bhavanti tazcAraNArthaM niyuktabhRtyadoSe vAdaH syAdato tadvarNano'bhidhIyate - pUrva prakaraNa meM kraya aura vikraya kI jAne vAlI vastu kI parIkSA kI samaya-maryAdA kA kathana kiyA gayA hai| parakha kara kharIde gaye pazuoM meM gAya-bhaiMsa Adi bhI hote haiM, unako carAne ke lie niyukta sevakoM ke doSa ke kAraNa vivAda hotA hai ataH usakA varNana kiyA jAtA hai mahiSI tvaSTamASaizca prshsyvinaashinii| daNDyA tadaH surbhistsyaapyrddhrjaatvviH||2|| dUsare ke (kheta meM praveza kara) phasala ko naSTa karane vAlI bhaiMsa para ATha mAsA, gAya para usakA AdhA (cAra mAsA) aura bakarI para isa (cAra mAsA) kA AdhA arthAt do mAsA daNDa lagAnA caahie| (vR0) mASazca tAmrapaNasya viMzatimo bhaagH| mAsA (kA mUlya) tA~be ke sikke kA bIsavA~ bhAga hotA hai| aparAdhAdhikye tu daNDAdhikyaM syAdityAhuH - aparAdha kI adhikatA hone para daNDa kI adhikatA kA kathana - avatsAnAM sthitAnAM ca caritvA tatra puurvtH| daNDaH syAdviguNastAsAM savatsAnAM cturgunnH||3|| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAmibhRtyavivAdaprakaraNam 141 yadi bachar3e Adi se rahita (gAya, bhaiMsa, bakarI Adi) kheta meM carakara vahIM kheta meM rahe to pUrva kI apekSA dugunA daNDa denA cAhie aura yadi (ve pazu) bachar3e Adi ke sAtha hoM to (pahale kI apekSA) cAra gunA daNDa denA caahie| (vR0) kSetrarAntaraviSayaM pazvantaraviSayaM ca daNDamAha - .. vizeSa pazu tathA vizeSa kheta ke viSaya meM daNDa kA kathana - vivIti'pi hi pUrvokta eva tAsAM damaH smRtH| kharoSTrayozca daNDaH syaatpuurvoktmhissiismH||4|| ___ (dUsare) ke bAr3e yA cArAgAha meM bhI una pazuoM ke carane para pahale kI bhA~ti hI (pazu svAmI ko) daNDa kahA gayA hai| gadhe, U~Ta (Adi anya pazuoM ke viSaya . meM) pahale prarUpita bhaiMsa ke barAbara daNDa hotA hai| . . ... (vR0) evaM ca parakSetrasya nAze gomahiSyAdisvAminAM daNDastUktaH paraM .. kSelasvAmine taddhAninimittaM kiM dAtavyaM tadAha -.. ... isa prakAra dUsaroM ke kheta kI hAni hone para gAya, bhaiMsa Adi ke svAmiyoM ko daNDa to kahA gayA hai parantu kheta ke svAmI ko usa hAni ke nimitta kyA denA cAhie, usakA varNana- .. tADyo gopastu gomI ca puurvoktdnnddbhaagpi| . dadyAt kSetraphalaM yadvinaSTaM kSetrAdhipAya tt||5|| (pazuoM dvArA kheta carane para) gopa yA caravAhoM ko mAranA cAhie, gAya Adi pazuoM kA svAmI pUrva kathita daNDa kA bhI bhAgI hogaa| yadi kheta kI phasala naSTa huI ho to kheta ke svAmI ko (naSTa phasala ke barAbara mUlya) denA caahie| . (vR0) kSetraphalahAninidAne tu gavAdibhakSaNAvaziSTapalAlAdikaM gominaiva grAhyaM madhyasthasthApitamUlyadAnena kriitpraaytvaat| kheta kI phasala kI hAni ke nirNaya ke lie gAya Adi ke khAne se bace hue paudhe ke DaNThala Adi pazuoM ke svAmI dvArA hI grahaNa karanA cAhie kyoMki madhyastha dvArA kSati kA nirdhArita mUlya kheta ke svAmI ko dene ke kAraNa (kSatigrasta bhAga usake dvArA) lagabhaga kraya hI kara liyA gayA hai| (vR0) gopadoSe sa tADyastaddhAniM ca gomI deyaat| gomidoSesa daNDyo'pi hAnido'pi ceti phlitaarthH| gopAlaka kA doSa hone para vaha daNDanIya hai aura usake kAraNa huI kSati (kA mUlya) pazu ke svAmI dvArA diyA jAnA caahie| tAtparya yaha ki pazu ke svAmI kA doSa hone para vaha daNDanIya bhI hai aura kSati (kA mUlya) dene vAlA bhI hai| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 laghvarhannIti ( vR0) ayaM kAmacAre daNDaH uktaH / akAmacAre tu kSetravizeSe'pavAdaM darzayati uparokta daNDa jAna-bUjhakara (dUsare ke kheta meM pazu carAne para kahA gyaa| anajAne meM (dUsare ke) kheta- vizeSa meM pazu carAne para apavAda kA kathana karate haiMkAmacAre tvayaM daNDo'kAme doSo na kasyacit / yadi grAmavivItAntAntaM kSetraM mArgasamIpagam // 6 // yadi (kheta meM pazu) jAna bUjhakara carAye gaye hoM to yaha (uparokta) daNDa hai| yadi jAnabUjhakara nahIM carAyA gayA hai, bhUmi cArAgAha ke chora para hai aura mArga ke nikaTa hai to kisI (caravAhe yA pazu mAlika) kA doSa nahIM hai / (vR0) adaNDyAnapazuvizeSAnAha daNDita na kiye jAneM vAle vizeSa pazuoM ke viSaya meM kathana - SaNDotsRSTAgantukAzca pazavaH sUtikAdayaH / daivAzca rAjakIyAzca mocyA yeSAM na rakSakaH // 7 // sAMr3a, mukta pazu, naye Aye hue pazu aura sadyaH jAta (bachar3e) Adi, devatAoM ke (nAma para chor3e gaye) pazu aura sarakArI pazuoM ko mukta kara denA cAhie (kyoMki) inakA koI rakhavAlA nahIM hotA / 1. 2. (vR0) athagopakRtyamAha gopAlaka ke karttavya ke viSaya meM kathana -- prAtargRhItA yAvantaH gavAdipazavo vikAle / arpaNIyA hi tAvanto gopena gaNanottaram // 8 // prAtaHkAla carAne hetu jitane gAya Adi pazu (svAmiyoM se ) grahaNa kiye gaye hoM sandhyAkAla meM gvAle dvArA ginakara utane pazu vApasa denA caahie| - siMhAhividyudAgnaizca mRtazcaurairhato'pi vA / tasya daNDo na gopasya tatpramAde sa dnnddbhaak||9|| siMha, sarpa, vidyut aura agni se mare hue athavA coroM dvArA bhI curAye hue (pazuoM ke lie) gvAle kA aparAdha nahIM hai usa (gvAle) kI asAvadhAnI hone para vaha daNDa kA pAtra hai| 2, gRhItavantaH bha 1, vidyudayai bha 1, bha 2, pa 1, 1, 2 // 2 // Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAmibhRtyavivAdaprakaraNam 143 (vR0) prasaGgAdgopavetanasvarUpaM gavAdicArakSetrasvarUpaM cocyate - prasaGgavaza gopAlaka ke vetana kA svarUpa aura gAya Adi ke carAne ke yogya kheta ke viSaya meM kathana - zatAdgavAM vatsatarA dvishtaadgopvetnm| prativarSa bhaveddeyaM dohadazcASTame dine||10|| __ (gopAlaka ko) sau gAyoM para eka bachiyA, do sau gAyoM para do (bachiyA) vArSika vetana ke rUpa meM deya hai| dUdha dene vAle pazu ko (baccA dene ke) AThaveM dina carAne hetu denA caahie| nRpeNa grAmalokaizca rakSaNIyA vsundhraa| gavAdipazuvRtyarthaM no cedduHkhaM sadA bhvet||11|| gAya ityAdi pazuoM ke nirvAha ke lie rAjA aura grAmINoM dvArA (gocara Adi) bhUmi kI rakSA karanI cAhie nahIM to sadA duHkha hogaa| (vR0) tatpramANamAha - usa (pazucArAgAha) ke pramANa kA kathana - pariNAho'bhito rakSyo grAmasya dhanuSAM shtm| zatadvayaM karvaTasya nagarasya ctuHshtm||12|| grAma ke cAroM ora sau dhanuSa (cAra hAtha ke barAbara lambAI), karvaTa (maNDI, bAjAra) ke cAroM ora do sau dhanuSa aura nagara ke cAroM ora cAra sau dhanuSa vistRta (gocara hetu) saMrakSita honA caahie| saMkSepeNAtra gadito vivAdaH svaamibhRtyyoH| vyavahAre'STamo bhedo vizeSaH shrutsaagraat||13|| * vyavahAramArga meM AThaveM bheda svAmI aura sevaka ke vivAda ke viSaya meM saMkSepa meM yahA~ varNita kiyA gayA hai (isake viSaya meM) vizeSa zrutasAgara arthAt bRhadahannIti se jAnanA caahie| // iti svaamibhRtyvivaadprkrnnm|| 1. 0daspASTame bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 / / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhikAra 3.10 nikSepaprakaraNam zrIvimalasya pAdAbjanakhA dintu sukhAni vaH / yajjanmani nabhobhAgAdratnavRSTirabhUttarAm // 1 // zrI vimalanAtha ke, jinake janma ke samaya AkAza khaNDa se ratnoM kI pracura varSA huI, caraNa-kamala ke nakha tumheM sukha pradAna kreN| (vR0) pUrvaprakaraNe bhRtyadoSeNa svAmino hAniH sUcitA tataH khinnaH ko'pi svAmI vRddhilAbhArthaM rakSArthaM vA svadhanaM kvacinnikSipya nirvAhaM karotyato nikSepaprakAro'tra varNyate tatra tAvannikSepasvarUpamucyate pUrvaprakaraNa meM sevaka ke doSa se svAmI kI hAni kA nirdeza kiyA gayA usase duHkhI koI bhI svAmI byAja ke lAbha ke lie athavA dhana kI rakSA ke lie apane dhana kA kucha aMza nyAsa rakhakara nirvAha karatA hai / ataH nikSepa ke bhedoM kA yahA~ varNana kiyA jAtA hai| usa prasaGga meM nikSepa ke svarUpa kA kathana kiyA jAtA hai karmodayena martyasya santatirna 1 bhavedyadA / 'duSTo'thavA tanujaH syAttadA duHkhaM mhtkssitau||2|| jaba karmodaya ke kAraNa kisI puruSa kI santAna utpanna na ho athavA santAna duSTa ho to pRthvI para mahAna duHkha hotA hai| tataH kuTumbapuSTyarthaM stainyAdibhayato'pi vA / svayaM vyavahRtiM kartumazaktena nareNa vA // 3 // yAtrArthamudyatenApi kSipyate yadvasu svkm| dharmajJe kulaje satye sadAcAraratAtmani // 4 // sa nikSepavidhiH proktaH sarvajIvasukhapradaH / sa tu dvividhatApannaH samiSA'miSabhedataH // 5 // 1. syAduSTanujastadA bha 2, p2|| Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikSepaprakaraNam 145 isalie (una duHkha ke kAraNoM ke vidyamAna hone para) parivAra ke poSaNa ke lie athavA corI Adi ke bhI bhaya athavA svayaM vyApAra karane meM asamartha hone yA yAtrA ke lie tatpara hone para vyakti apanA dhana, dharma ke jJAtA, kulIna, satyavAdI aura sadAcArI vyakti ke pAsa nyAsa rUpa meM rkhe| vaha nikSepa vidhi sabhI prANiyoM ko sukha dene vAlI kahI gaI hai| vaha nikSepa samiSa_(byAja sahita) aura amiSa (byAja rahita) bheda se do prakAra kA hai| sa tu bhUyaH kiyatkAle nikSepaM yaacyedydaa| na tadA syAdvisaMvAdastataH zuddhe vinikssipet||6|| yAvad dravyaM ca nikSiptaM tAvaddeyAddhanI punH| yathAdAnaM tathAdAnaM yena prItiH sadA tayoH // 7 // vaha (nyAsa rakhane vAlA) jaba kucha kAla ke pazcAt nikSepa ko (vApasa) mA~ge taba kalaha na ho ataH zuddhatA se nyAsa rakhanA caahie| (nyAsakartA dvArA) jitanA dhana rakhA gayA utanA (dhana) dhanI punaH use de (vApasa kre)| jisa prakAra grahaNa karanA usI prakAra pradAna karanA jisase donoM meM sadA prIti (banI rhe)| yAcyamAnaM svakIyaM svaM nikSeptA yo na ycchti| bhUpa AhUya taM 'maitryabhAvena kSepinaM vdet||8|| vivAdo'yaM kimanyo'nyaM nAyaM dhrmstvocitH| svavaMzo lajyate yena na tatkurvIta buddhimaan||9|| jo nyAsa rakhane vAlA apane dhana ke se mA~ge jAne para jo nahIM detA hai rAjA nyAsa rakhane vAle usa vyakti ko bulAkara maitrIbhAva se puuche| yaha paraspara vivAda kyoM? yaha dharma nahIM hai, tumhAre lie ucita nahIM hai| he buddhimAn ! jisase apanA vaMza lajjita ho vaisA (kRtya) nahIM karanA caahie| svAminmama tu na hyasti deyaitasya vraattikaa| zrImadbhirnizcayaM kRtvA yathA roceta ttkuru||10|| he svAmin! mujhe isakI eka kaur3I bhI deya nahIM hai (ataH) zrImanta nizcaya kara jaisA ucita samajhe vahI kreN| svAmikAryahitodyuktaiH puruSaiH sAkSyadAyibhiH / vijAtibhirguDhacarairniIyAtsatyatAM dvyoH||11|| 1. nayoH bha 1, pa 1, pa 2 / / 2. mai abhAvena kSepitaM p2|| 3. dAyiniH bha 2 dAyini p2|| Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 laghvarhannIti .. / / svAmI ke kArya aura hita ke lie tatpara sAkSya dene vAle puruSoM tathA vijAtIya'pracchanna rUpa se kArya karane vAloM ke dvArA donoM kI satyatA kA nirNaya karanA caahie| vAdyuktaM cedvacaH satyaM tadA bhUpo ythaatthaa| dApayitvA dhanaM tasmai dnnddyennystrksskm||12|| yadi vAdI (nyAsa dene vAle) kA vacana satya ho taba rAjA dvArA jisa kisI DhaGga se use dhana dilavAkara nyAsa rakhane vAle ko daNDita karanA caahiye| (vR0) arthinyasatye kiM syAdityAha - ... vAdI ke asatya siddha hone para kyA karanA cAhie, yaha kathana arthinyasatye daNDyaH sa yaavdvednmrthtH| ..... tathA na punaranyo'pyanItiM kuryAcca kshcn||13||.... ... .: vAdI ke jhUThA siddha hone para usane jitanA dhana batAyA ho utane dhana se daNDita karanA cAhie jisase punaH koI bhI anya durAcAra na kre| TAS nijamudrAGkitaM bandhaM kRtvA ca vastunaH svym| nikaTe sthApyate'nyasya budhairupanidhiH smRtH||14|| jaba svayaM apanI mudrA aGkita kara aura bA~dhakara vastu ko dUsare ke pAsa rakhA jAtA hai to use vidvAnoM dvArA upanidhi kahA jAtA hai| nikSeptA lekhapatre cetputranAma, na lekhitm| yAcitaM tadavApnoti putra RkthaM mRtau pituH||15|| nyAsa karane vAle ne yadi lekhapatra meM putra kA nAma nahIM likhAyA hai to bhI pitA kI mRtyu ke bAda usa nyAsa ko dhanI se mA~gane para putra prApta kara letA hai| jalAgnicaurairyannaSTaM tannikSeptA na caapnuyaat| nikSeparakSakAdravyaM tatprasAdAdRte nrH||16|| (nyAsa rUpa meM nikSipta dhana) yadi jala, agni yA coroM ke kAraNa naSTa ho jAya to nikSepa rakhane vAle kI kRpA ke binA nikSapekartA use prApta nahIM kara sktaa| (vR0) RkthidhaninornikSepanihnavaM kurvato nRpaH kiM kuryAtadityAha yadi nyAsa rakhane vAlA svAmI nikSepa (rakhane se) mukara jAtA hai to rAjA ko kyA karanA cAhie, isakA kathana -- 1. damyaH bha 1, bha2. pa 1, damAH pa 2 / / 2. sthApyateyasya bha 1, bha 2, pa 2 // Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikSepaprakaraNam 147 nikSepApahRtiM koMH samAdhaiH . shpthairnRpH| ... sAkSyAdizapathairvApi yo'satyastaM tu dnnddyet||17|| sabhI pApoM ke zapathapUrvaka athavA sAkSI Adi kI zapathapUrvaka jo nyAsa ko chipA letA hai aura jo jhUThA hai use rAjA daNDita kre| cedasatyaM dvayorvAkyaM rAjJA dnnddyaavubhaavpi| yAvanniveditaM svAntAbhiprAyaM tAvatA lghu||18|| (vAdI aura prativAdI) donoM kA kathana asatya ho to rAjA dvArA donoM ko daNDita kiyA jAnA caahie| yadi ve apane antaHkaraNa se zIghra (yathArtha) abhiprAya sUcita na kreN| nikSiptaM yo dhanaM RkthI nihnte'smaanmhiidhnH| 'gRhItvA SoDazAMzaM prAgarthinaM daapyetsmm||19|| - dharohara rakhe hue jisa dhana ko nyAsa rakhane vAlA (yadi) chipAtA hai to rAjA pahale usase (nyAsa kA) solahavA~ bhAga lekara bAda meM barAbara dhana nyAsa kartA ko dilaaye| (vR0) arthikRtAbhiyoge yo vyayo'rthinaH syAtsa bhUpena pratyarthino arthine dApayitavya ityAha - vAdI dvArA abhiyoga calAne meM jo vyaya usakA ho vaha rAjA dvArA prativAdI se dilavAnA cAhie, yaha kathana - yo niyoge'rthino jAto vyayaH pratyarthino nRpH| tadravyaM dApayetsarvaM likhitvA. jyptrke||20|| . vAda meM vAdI kA jo vyaya huA hai rAjA usa rAzi ko vijaya prapatra meM aGkita kara prativAdI se sampUrNa rAzi (vAdI ko) dilvaaye| (vR0) athopanidhiharaNaviSayamAha - upanidhi arthAt dharohara ke haraNa karane ke viSaya meM kathana - kazciccopanidhe hartA bhUpena yadi nishcitH| daNDyaH syAddApayitvA prAk nikSiptakSepakAya tm||21|| ....yadi rAjA dvArA upanidhi ke haraNa karane vAle kA nizcaya kara liyA gayA ho to pahale usa (nyAsa kartA ko) nikSepa kiyA huA dhana dilavAkara taba daNDa (rAzi) grahaNa karanA caahie| 1. 0ccaupanidhe pa 1 // Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 laghvarhannIti (vR0) yaH kaitavena kaJcidvaJcayetsa daNDya ityAha - jo kapaTavaza kisI ko Thage vaha daNDanIya hai - rAjyagehe zrutaM mitra nRpaH kruddhstvopri| tatastvaM madgRhe tiSTha rakSAmi tvaamsNshym||22|| he mitra! rAjasabhA meM maiMne sunA hai ki rAjA tumase kruddha hai isalie tuma mere ghara meM raho nizcaya hI maiM tumhArI rakSA kruuNgaa| cedbhUpastvadgRhasthAni vastUni drAk gRhISyati / tvadicchA cetsamastAni madgahe sthaapyaamyhm||23|| ityevaM kaitavaM kRtvA bhayaM datvA hreddhnm| kanyAvAstuhiraNyAdi hetubhirvividhaiH khlH||24|| sa daNDyo bhUmipAlena kaaraagaaraadibndhnaiH| nirvAsyo ngraatsviiyaatsrvlokprpnyckH||25|| yadi (AzaGkA hai) ki rAjA tumhAre ghara kI vastuoM kA adhigrahaNa kara legA (ataH) yadi tumhArI icchA ho to (tumhArI) samasta vastuoM ko maiM apane ghara meM rakha letA huuN| isa prakAra chala kara, bhaya dekara dhana haraNa kara letA hai| kanyA, gRha, svarNa Adi ke lie aneka prakAra ke duSTa AcaraNa dvArA (vaha vastu grahaNa karatA hai)| vaha (duSTa) rAjA dvArA kArAgAra Adi meM DAlane (rUpa) daNDa dvArA daNDita kiyA jAnA caahie| sabhI logoM ko Thagane vAle usa duSTa ko apane nagara se nirvAsita kara denA caahie| (vR0) sAkSinizcitavAdaviSayamAha - sAkSiyoM dvArA nirNIta kiye jAne vAle vAdoM ke viSaya kA kathanasAkSinizcitanikSepavivAde'nyo'nyameva c| yAvatsAkSyAdibhiH siddhayettadeva syaatprmaannyuk||26|| sAkSiyoM dvArA nizcita hone vAle 'nikSepa' sambandhI vivAda meM jina sAkSiyoM se eka-dUsare kI bAta siddha ho vahI (tathya) pramANa ke yogya hai| (vR0) etadviSaye sAkSiNo bhinnA bhavanti teSu yogyAyogyAnAha nyAsa ke viSaya meM sAkSI bhinna hote haiM unakI yogyatA-ayogyatA ke viSaya meM kathana 1. gRhiSyati bha 1, bha 2, pa 2 / / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikSepaprakaraNam 149 yaH kRtyasyAdimantaM ca jAnAti nitarAM nrH| pratyakSadarzI sAkSI syAnna paraH shrutimaatrtH||27|| jo sAkSI prakaraNa ko Arambha se anta taka bhalIbhA~ti jAnatA ho aisA pratyakSadarzI sAkSI ho dUsarA mAtra sunane vAlA sAkSI nahIM (ho sktaa)| sa sAkSI dvividhaH svAbhAviko naiyogikaH punH| tatrAdyaH SaDvidho jJeyaH paraH paJcavidhaH smRtH||28|| vaha sAkSI do prakAra kA hotA hai - svAbhAvika aura naiyogika, usameM prathama (svAbhAvika) chaH prakAra kA jAnanA cAhie aura dUsarA (naiyogika) pA~ca prakAra kA kahA gayA hai| grAmINaH prADvivAkazca bhUpazca vyvhaarinnH| rAjyasyakAbhirato'rthinA tu prahitazca yH||29|| kulyAH kulyavivAdeSu vijJeyAste'pi saakssinnH| nyAyoktaguNasampannA arthiprtyrthimodinH||30|| grAma pramukha, nyAyAdhIza, rAjA aura vyApArI, rAjyakArya meM saMlagna, vAdI dvArA preSita, kula ke vivAda meM pArivArika jana bhI nyAyoktaguNoM se sampanna, vAdI tathA prativAdI ko prasanna karane vAle sAkSI hote haiN| raditaH smAritazcaiva yadRcchAgata eva c| gupto'tha sAkSisAkSI ca evaM paJcavidhaH prH||31|| dUsare (naiyogika sAkSI) radita, smArita, yadRcchAgata, gupta aura sAkSisAkSI isa prakAra pA~ca prakAra ke hote haiN| svadharmaniratAH zasyAH kulInAzca tpsvinH| dAnino dhaninaH putravanto bhukuttumbinH||32|| nirlobhAzca vijAtIyA shrutaadhyynsNyutaaH| zuddhavaMzodbhavA vRddhAH kAryA vai saakssinnstryH||33|| apane dharma meM niSNAta, prazaMsanIya, kulIna, tapasvI, dAnazIla, dhanavAn, putravAna, bar3e parivAra vAlA, nirlobhI, vijAtIya, zAstrAdhyayanarata aura zuddhavaMzotpanna tIna vRddhoM ko sAkSI banAnA caahie| strINAM sAkSye striyaH kAryAH puruSANAM nraastthaa| paropakAraniratAH shtrumitrsmekssnnaaH||34|| 1. sasA bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 // Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 laghvarhanIti paropakAra meM kuzala, zatru aura mitra ke prati samadRSTi rakhane vAlI, striyoM ko striyoM se aura puruSoM ko puruSoM se sambandhita sAkSya meM sAkSI banAnA caahie| (vR0) raditAdInAM svarUpamAha - radita Adi sAkSiyoM ke svarUpa kA kathana - arthinA svayamAnIto yaH patre prAg niveshyte| sa sAkSI radito jJeyo'raditaH ptrkaadRte||35|| __ vaha sAkSI jo vAdI dvArA svayaM lAyA gayA hai aura pUrva meM (prathama) prativedana patra meM (sAkSI kA nAma) sammilita ho use radita nAma kA sAkSI kahA gayA hai aura (prativedana) patraka meM (diye gaye nAma ke) atirikta (banAyA gayA sAkSI) aradita kahA gayA hai| kAryaM muhurmuhuH pRSTo kAryasiddhyarthameva c| smAryate cArthinA yo vai sa smArita ihocyte||36|| jisako bAra-bAra pUchakara (Agraha kara) kArya kI siddhi ke lie sAkSI banAyA gayA hai aura vAdI dvArA jisako smaraNa karAyA jAtA hai vaha sAkSI 'smArita' kahA jAtA hai| vivAdadarzanArtha' yaH svayaM raajysbhaasthle| upakArecchayA prApto yadRcchAgata ucyte||37|| jo upakAra kI icchA se svayaM rAjasabhA meM vivAda dekhane ke lie AyA huA hai vaha 'yadRcchAgata' sAkSI kahA jAtA hai| prasaGgAdAgataH sAkSI vA prayojanataH svym| pratyarthivacanaM zrotumarthinA sthApitazca yH||38|| jo sAkSI, prasaGgavaza sunane ke lie athavA prayojanavaza svayaM A gayA ho aura prativAdI kI bAtoM ko sunane ke lie vAdI dvArA sthApita kiyA gayA ho vaha vAdI ke kArya ko siddha karane vAlA 'guptasAkSI' hai| guptasAkSI sa vijJeyo'rthinaH kAryasya siddhidH| sAkSyuktazravaNAjjAtasphurtiruttaradAyakaH // 39 // sAkSisAkSI sa vijJeyaH sAkSiNAM saakssydaaykH| ime caikAdazavidhAH sAkSiNaH prikiirtitaaH||40|| 1. darzitArthaM bha 1, bha 2, pa 1 / / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikSepaprakaraNam 151 sAkSI ke vacanoM ko sunakara jo sphUrtipUrvaka uttara dene vAlA hai use 'sAkSisAkSI' jAnanA cAhie kyoMki vaha sAkSiyoM kI (bAteM sunakara) sAkSya dene vAlA hai| (uparokta) ye gyAraha prakAra ke sAkSI kahe gaye haiN| (vR0) atra zuddhavaMzajA ityanena mUrdhAvaziSTAM baSTAdInAM na sAkSi- yogyateti siddham - Upara zuddhavaMza meM utpanna sAkSiyoM kA kathana kiyA gayA hai| ataH Upara varNita zuddha sAkSiyoM ke atirikta zeSa dAsI putrAdi sAkSya ke yogya nahIM haiM yaha phalita hotA hai - iti saMkSepataH prokto nikssepvidhisngghH| vistRtizcAsya vijJeyA mhaarhnniitishaastrtH||41|| . isa prakAra saMkSepa meM nikSepa vidhi kA kathana kiyA gayA, isa viSaya meM vistAra se bRhadahannIti se jJAta kara lenA caahiye| // iti nikSepaprakaraNam smaaptm|| Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhikAra asvAmivikrayaprakaraNam zrImadarhatamAnamyAnantaM cAnanta saukhydm| yathAgamaM varNyate'tra vikryo'svaamivstunH||1|| ananta sukha pradAna karane vAle zrImad tIrthaGkara anantanAtha kI vandanA kara svAmI kI AjJA ke binA vastuoM ke vikraya ke sambandha meM yahA~ Agama zAstra ke anusAra varNana kiyA jAtA hai| (vR0) pUrvaprakaraNe nikSepo varNito 'nikSiptadhanaM gha ko'pi lobhI svAmyAjJAmantarApi vikrINAtyatastadvarNanaM kriyate tala prathamamasvAmivikrayavarUpamAha - ___ pUrva prakaraNa meM nikSepa kA varNana kiyA gayA, dharohara rakhe gaye dhana ko koI bhI lobhI svAmI kI AjJA ke binA bhI vikraya karatA hai isalie usakA varNana kiyA jAtA hai| pahale binA svAmI ke vikraya ke svarUpa kA kathana - pracchannaM parakIyasya nssttnikssiptvstunH| vikrayaH svAmyasattve yaH sa syaadsvaamivikryH||2|| curAI huI, nikSipta (dharohara ke rUpa meM rakhI gaI) dUsare kI vastuoM kA svAmI kI anupasthiti meM huA vikraya asvAmivikraya hai| (vR0) nanu svAbhyAjJAntarA vastuvikretA kIdRzadaNDayogyaH syAdityAha svAmI kI AjJA ke vinA vastu kA vikraya karane vAlA kisa prakAra ke daNDa kA adhikArI hai isakA kathana - svAmya jJAtakRte ko'pi vikrINAtyanyavastu yH| sa daNDyazcauravattatastaM dApayetsvAminaM nRpH||3|| 1. saukhyadaM bh1|| 2. svAmyA0 bha 1, bh2|| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asvAmivikrayaprakaraNam 153 yadi koI svAmI ke jAne binA dUsare kI vastu vikraya karatA hai to vaha cora ke samAna daNDanIya hai, vaha (vikraya se prApta) dhana rAjA svAmI ko dilaaye| dAyazca vikrayazcApi svaamysttve'nyvstunH| kRto'pyakRta eva syaadvyvhaarvinirnnye||4|| vyavahAra zAstra kA nizcita niyama hai ki svAmI kI anupasthiti meM dene athavA vikraya kI kriyAnvita prakriyA ko bhI akRta (na kiye huye) kI bhA~ti jAnanA caahie| (vR0) nanu alpamUlyena rahasi kAlAtikame rAtyAdau vA nirdhanAnmahArdhyavastu gRhNan ketApi daNDanIyaH syAdityAha - ekAnta, anupayukta kAla athavA rAtri Adi meM nirdhana se kama mUlya meM bahumUlya vastu grahaNa karane vAlA kretA bhI daNDanIya hai, isakA kathana - dInAnmahAvastUnAM kretA'kAle rhsypi| alpamUlyena gRhNanvA dasyuvaddaNDabhAg bhvet||5|| garIba vyaktiyoM kI atimUlyavAna vastuoM ko kama mUlya meM kusamaya meM yA sunasAna sthAna meM kraya karane vAlA vyakti dasyu kI bhA~ti daNDa kA pAtra hotA hai| ___ (vR0) nanu yadi dhanI svavastvanyavikrIta ketRhastagataM pazyet tadA ki kAryamityAha yadi dhanavAn dUsare ko becI gayI apanI vastu ko kraya karane vAle ke hAtha meM dekhe to kyA kare, yaha kathana - labdhvA svamanyavikrItaM vetRhastasthitaM dhnii| taM grAhayettalArakSa svayamAdAya vaarpyet||6|| svayaM nahIM balki dUsare ke dvArA vikraya kI gaI (apanI) vastu kraya karane vAle ke hAtha meM pAne para dhanI use talArakSa se pakar3avAye yA svayaM lekara (talArakSa) ko de deve| naSTaM cApahRtaM vastu madIyamiti saadhyet| tataH kesApi zuddhayartha vikretAraM prdrshyet||7|| khoI huI aura ghurAI huI vastu ko koI 'merI hai' aisA pramANita kara de to kraya karane vAle ko bhI zuddhi ke lie vikretA ko dikhAnA caahie| tato mUlyaM sa Apnoti zuddhayecyApi na sNshyH| yadyazaktastamAnetuM tadA sAkSyAdibhiH krym||8|| Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 laghvarhannIti divyena vA zodhayitvA vastu datvA gRhaM vrjet| kretAnyathA tu daNDyaH syAdgRhNIyAdvastu tddhnii||9|| tatpazcAt vaha (kretA vikretA se) mUlya prApta karatA hai aura svayaM ko nirdoSa siddha karatA hai isameM koI saMzaya nahIM hai| yadi (mUlya ko) vikretA se vApasa lene meM asamartha ho to sAkSI Adi athavA zapatha se pavitra kara kraya kI gaI vastu ko svAmI ko sauMpa kara apane ghara jaaye| anyathA kretA daNDa kA pAtra hai aura vastu svAmI ko grahaNa karanI caahie| (vR0) nanu vastugaveSaNAniyuktena vastulAbhe kiM karttavyamityAha - . vastu kI khoja hetu niyukta vyakti dvArA vastu ke prApta ho jAne para kyA karanA cAhie, yaha kathana - . naSTaM cApahRtaM vastu samAsAdya kthnycn| sa vastucoraM rAjAnaM samarpya svaM nijaM vdet||10|| khoI aura curAI gaI vastu ko kisI prakAra prApta kara usa vastu ke cora ko rAjA ko sauMpakara vastu ko apanI btaaye| (vR0) yadi no nivedayet tarhi so'pi nRpadaNDyaH syAdityAha - yadi rAjA ko sUcita nahIM karatA hai to vaha bhI rAjA dvArA daNDanIya hai isakA nirUpaNa - . yasmAllabdhaM hRtaM naSTaM tadvattamanivedya yH| bhUpaM svayaM ca gRhNAti daNDyaH SaNNidhibhiH pnnaiH||11|| jisake pAsa se corI gaI (evaM) khoI huI vastu prApta ho isa vRttAnta ko jo rAjA ko na sUcita kara svayaM (vastuoM ko) grahaNa kara letA hai to use (vastu ke mUlya kA) chaH gunA daNDa denA caahie| (vR0) nanu niHsvAmikadhane rAjapuruSahastagate kA vyavasthetyAhasvAmI rahita dhana rAjapuruSa ko prApta hone para kyA vyavasthA ho, yaha kathana rAjA niHsvAmikamRkthamAtryabdaM sNnidhaapyet| svAmyAptaM tatra zaktastatparatastu nRpaH prbhuH||12|| rAjA svAmivihIna vastu ko tIna varSoM taka saMrakSaNa meM rakhe usake svAmI ke milane para vaha (svAmI) sakSama hai arthAt vastu ko prApta karane kA adhikArI hai| usa (avadhi) ke pazcAt to rAjA hI svAmI hai| Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asvAmivikrayaprakaraNam 155 varNito'yaM samAsena'svAmivikraya eva c| vizeSastu bRhacchAstrAt jJAtavyo dhissnnaanvitaiH||13|| yaha saMkSepa meM hI vastu ke svAmI dvArA nahIM (anya dvArA) vikraya kA varNana kiyA gayA buddhimAnoM dvArA (isa sambandha meM) vizeSa bRhat zAstra (bRhadarhannIti) se jAnanA caahie| // iti asvaamivikryprkrnnm|| -0 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhikAra 3.12 vAkpAruSyaprakaraNam zrImaddharmajinaM natvA sarvakarmavinAzakam / yannAmasmRtimAtreNa saphalAzca manorathAH // 1 // sampUrNa karmoM ko naSTa karane vAle tIrthaGkara zrI dharmanAtha, jinake nAma ke smaraNa mAtra se manokAmanAyeM saphala ho jAtI haiM, kA vandana kara (vANI kI karkazatA kA kathana karatA hU~) / ( vR0) pUrvaprakaraNessvAmivikrayo varNitastatra vAkpAruSyaM bhavati iti tadvarNanamatra pratipAdyate pUrva prakaraNa meM svAmI kI AjJA ke vinA vastu-vikraya kA varNana kiyA gayA, usameM vacana kI kaThoratA hotI hai usakA varNana yahA~ pratipAdita kiyA jAtA hai yenopayogo jIvasya zuddhamArgAtpraNazyati / vAkpAruSyamiti proktaM tadahaM vacmi kiJcana // 2 // jisa (karkaza vANI) ke prayoga se prANI kA zuddha mArga naSTa ho jAtA hai use vAkpAruSya kahA gayA hai usake viSaya meM kiJcit kathana karatA huuN| prANipIDAnidAnaM yalloke'prItikaraM ghanam / sadbhistatprANanAze'pi na vAcyaM paruSaM vacaH // 3 // jo (karkaza vANI) saMsAra meM atyanta arucikara aura prANiyoM kI pIr3A kA kAraNabhUta hai, prANa saGkaTa meM hone para bhI sajjanoM dvArA karkaza vANI nahIM bolanI caahie| vAcA satyApi yA loke jIvAnAM duHkhadAyikA / sA grAhyate na kenApi vanavAsitapasvinA // 4 // satya hote hue bhI jo vANI saMsAra meM prANiyoM ko duHkha dene vAlI hai vaha Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkpAruSyaprakaraNam kisI vanavAsI tapasvI ke dvArA bhI svIkara karane yogya nahIM hai (to sAmAnya janoM kA kyA kahanA) / brAhmaNakSatraviTzUdrA vadantaH paruSaM vacaH / nRpeNAtmahitArthaM vai daNDyA vrnnaanusaartH||5|| karkaza vacana bolane vAle brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra ko rAjA dvArA apane hita ke lie (unake) varNa ke anusAra daNDita kiyA jAnA caahie| faaisi aaura ityuktvA vyAkrozaM kSatriyo yadi / kurute bhUpatirdaNDaM deyAttaM mudrikAzataiH // 6 // 'yaha brAhmaNa cora hai' isa prakAra kahakara yadi kSatriya nindA karatA hai to rAjA dvArA use sau mudrAoM kA daNDa denA cAhiye / 157 vaizyAkroze tadarddhaM syAcchUdrAkroze ca viMzatiH / kSatrAkroze tu kSatrasya daNDaH 'khAgnimitaiH paNaiH // 7 // yadi (kSatriya) vaizya kI nindA kare to use (sau mudrA kA ) AdhA arthAt pacAsa mudrA aura zUdra kI nindA karane para bIsa mudrA aura kSatriya kI nindA kare to tIsa mudrA se daNDa de| 1. 2. 3. 4. brAhmaNena dvijAkroze AkuSTe kSatriye'pi c| evobhayatrAsti catvAriMzatpa'NairdamaH // 8 // sama brAhmaNa dvArA brAhmaNa kI nindA karane aura kSatriya kI nindA karane para donoM sthitiyoM meM samAna hI cAlIsa paNa (mudrA) se daNDita karanA caahie| vaizyAkroze tu viprasya paNAnAM paJcaviMzatiH / zUdrAkroze bhavettasya daNDastu dazabhiH paNaiH // 9 // brAhmaNa dvArA vaizya kI nindA karane para paccIsa paNoM kA aura zUdra kI nindA karane para dasa paNoM kA daNDa hai| vaizyena brAhmaNAkroze * mudrAsArdhazatairdamaH / kSatrAkroze tadarddhaH syAcchUdrAkroze tto'rddhkH||10|| vaizya dvArA brAhmaNa kI nindA karane para Der3ha sau mudrA (paNa) daNDa, kSatriya kI 0tyutsA bha 1, bha 2 pa 1, pa 2 / / koze pa 1 // svAgnisitai : bha 1, khAgnisitaiH bha 2, pa 2 // krose pa 1 // Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 laghvarhannIti ET nindA para usakA AdhA (pacahattara mudrA-daNDa) aura zUdra kI nindA hone para usa (pacahattara mudrA) kA AdhA sAr3he saiMtIsa mudrA kA daNDa ho| vaizyAkroze tu vaizyasya pnnaistriNshdbhiriiritH| zUdreNa brAhmaNAkroze daNDaH syaattaaddnaadibhiH||11|| vaizya dvArA vaizya kI nindA karane para tIsa mudrA (paNa) kA daNDa kahA gayA hai| zUdra dvArA brAhmaNa kI nindA karane para tADana(mAranA, phaTakAranA) Adi dvArA daNDa denA caahie| kSatrAkroze zataM sArddha vaizyAkroze tdrddhkm| zUdreNa zUdrAkroze tu paNAnAM pnycviNshtiH||12|| zUdra dvArA kSatriya kI nindA para eka sau pacAsa, vaizya kI nindA para usakA AdhA (pacahattara) aura zUdra kI nindA karane para paccIsa mudrAoM (paNoM) kA (daNDa ho)| jAtidoSaM vadenmithyA brAhmaNe kSatriye vishi| sa tu daNDamavApnotiM vedAgnidvipaNaiH krmaat||13|| (yadi koI) brAhmaNa, kSatriya tathA vaizya ke viSaya meM asatya jAti doSa kA kathana kare to usa manuSya ko anukrama se brAhmaNa (ke viSaya meM cAra, kSatriya ke viSaya meM tIna aura vaizya ke viSaya meM) do mudrA se daNDita kre| dharmArthamupadezaM hi. dAtuM ysyaadhikaaritaa| tAmullaMghyodyatasyopadeze daNDaH shtairbhvet||14|| dharma-artha kA upedaza karane kA jisakA adhikAra hai usakA ullaGghana kara upadeza hetu tatpara (anadhikArika vyakti) ko sau paNoM kA daNDa ho| tithivArAdikaM sarvazrutaM jAtiM vrataM mdaat| anyathA vadato daNDo jihvAchedasamo bhvet||15|| mada ke kAraNa tithi, vAra Adi sabhI zAstra, jAti aura vrata kA parivartana karane vAle yA mithyA kathana karane vAle ko jihvA kATane jaisA daNDa ho| kANAndhakhaJjakuSThayAdIn doSaduSTAn tthaivm| yo bUte sadoSavAcA sa syAddaNyaH pnnaistribhiH||16|| jo kAne, andhe, laMgar3e, kuSTha rogI Adi doSa se dUSita vyaktiyoM ko usI 1. 0zena tarddhakam bha 1, pa 1, pa 2, zerna tarddhakam bha 2 // Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkpAruSyaprakaraNam 159 prakAra (arthAt kAne ko kAnA, andhe ko andhA) doSa yukta vacana bolatA hai vaha tIna mudrAoM (paNoM) se daNDita karane yogya hai| AcAryaM pitaraM bandhuM mAtaraM vanitAM gurum| viparItaM vadan daNDyaH pnnairyugmshtonmitaiH||17|| AcArya, pitA, bandhu, mAtA, strI tathA guru ko viparIta vacana bolane vAlA do sau mudrAoM (paNoM) ke barAbara daNDa ke yogya hai| itthaM samAsataH proktaM vAkpAruSyaM yato jnaaH| pravadeyurhitaM tathyaM vAkyaM prANipriyaM mitm||18|| isa prakAra saMkSepa meM vAkpAruSya (vacana kI karkazatA) kA kathana kiyA gayA jisase loga hitakArI, satya, logoM ko priya lagane vAle tathA alpa vacana boleN| // iti vAkpAruSyaprakaraNam smaaptm|| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhikAra 3.13 samayavyatikrAntiprakaraNam praNipatya mudA zAntiM zAntaM zAntAzivaM zivam / nigadyate'tra samayavyatikrAntirnRsaMvide // 1 // akalyANa kA zamana karane vAle ziva - mokSa rUpa tathA zAnta zAntinAtha ko harSapUrvaka vandana kara manuSyoM ke jJAna hetu yahA~ samayavyatikrAnti kA lakSaNa kahA jAtA hai| ( vR0) pUrvaprakaraNe vAkpAruSyamuktaM sati tasmin krodhAdyAvezavazena samayavyatikrAntirapi sambhavatyatastatsvarUpamucyate -- pUrva prakaraNa meM vANI kI kaThoratA kA varNana kiyA gayA usameM krodha Adi Aveza ke vaza niyama kA atikramaNa bhI sambhava hai ataH usa (samayavyatikrAnti) kA svarUpa varNita kiyA jAtA hai| sthitirhinaigamAdInAM samaya iti kathyate / tasya collaGghanaM jJeyA vyatikrAntirvivAdabhUH // 2 // naigama - vyApAriyoM Adi dvArA nizcita niyama samaya kahe jAte haiM / usa (samaya) kA ullaGghana jo vivAda kA mUla hai, use vyatikrAnti jAnanA caahie| sadA sAmayikaM dharmaM svadharmamaparityajan / pAlayedatiyatnena bhUpo'nyo'pi ca maanvH||3|| rAjA evaM anya manuSyoM ko bhI apane dharma kA tyAga na karate hue samaya dharma arthAt paramparAgata niyama kA pAlana karanA caahie| samudAyasya rAjJAM ca dharmaH sAmayikaH tamatikramato daNDo vyavahArapade bhvet||4|| smRtaH / 1. sAmAyikam bha 1, 2, 1, 2 // 2. sAmAyikaH bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 // Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayavyatikrAntiprakaraNam samudAya tathA rAjA kA dharma sAmayika dharma kahA jAtA hai, usakA ullaGghana karane vAlA vyavahAra mArga meM daNDa kA bhAgI hotA hai| tathAhi sAdhAraNaM ca yaddravyaM taddharellaGghayetpunaH / gaNabhUpasthitiM taM ca sarvaM hRtvA pravAsayet // 5 // sAdhAraNa (grAmAdi sArvajanika) dhana kA jo manuSya haraNa kare aura punaH gaNa (paJca) tathA rAjA ke nirNaya kA ullaGghana kare to usase sarvasva haraNa kara rAjya se nirvAsita kara denA caahiye| ( vR0) sAdhAraNam grAmAdijanasamudAyadravyaM yo'paharati gaNasthitiM rAjasthitiM ca yo'tikrAmati tasya sarvasvamapahRtya raajaadeshaannirvaasyet| sAdhAraNa dravya arthAt grAmAdi jana samudAya kA dhana jo curAtA hai, paJcoM aura rAjA dvArA nizcita niyamoM yA nirNaya kA ullaGghana karatA hai to rAjA ko usakA sarvasva haraNa kara rAjya se nirvAsita kara denA cAhiye / (vR0) atha samUhe hitavAdivacanaM sarvairaGgIkaraNIyamanyathAdaNDaH syAdityAhasamUha arthAt paJcoM ke hitavAdI vacanoM ko sabhI manuSyoM ko svIkAra karanA cAhie, aisA na karane para daNDa denA cAhiya, yaha kathana 1. hitavAdivaco mAnyaM samUhe tatsthitaiH paraiH / viparIto hi daNDyaH syAjjaghanyena damena ca // 6 // 161 samUha yA paJca-samiti meM sthita sadasyoM ke hitavAdI vacanoM ko dUsare manuSyoM ko svIkAra karanA caahie| isake viparIta ( na mAnane vAloM ko) adhama daNDa se daNDita karanA cAhiye / - ( vR0) yaduktaM bRhadarhannItau jaisA ki bRhadarhannIti meM kahA gayA hai hiyavAissaya vayaNaM jo nahu maNai tiduvitavyUhe so hoi daNDaNijjopaDhamadameNaM khu Niccapi / 1 / atha samudAyakAryakAriNAM kathaM satkAro vidheya ityAha isake anantara samudAya kA kArya karane vAloM kA kisa prakAra Adara karanA cAhiye, yaha kathana -- sAjja0 pa 1 // -- kAryasiddhiM vidhAyAzu gaNakAryasamAgatAn / satkArya dAnamAnAdyairmahInAtho visarjayet // 7 // Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 laghvarhannIti gaNa arthAt samudAya ke kArya se (rAjasabhA meM) Aye hue logoM kA zIghratA se kArya sampanna kara dAna, sammAna Adi dvArA satkAra kara rAjA unheM bheje| ___ (vR0) atha yo gaNakAryArtha tatsamAjasthaiH preritaH svayaM vA rAjapAi~ gatazceddhiraNyAdiprApnuyAttadA tat samAjamahAjanebhyo nivedayedanyathA tasya daNDaH syAdityAha jo vyakti samudAya ke kArya se samAja ke logoM dvArA prerita kiye jAne para athavA svayaM rAjA ke pAsa jAne para svarNa Adi prApta kare taba samAja ke pramukha vyaktiyoM ko (isake viSaya meM) sUcita kare nahIM to use daNDa mile, isakAkathana svayaM samarpaNIyaM tadgaNakAryagatena yt| labdhaM so hyanyathA daNDyastato dazaguNena vai||8|| samudAya kArya se jo (dhana) prApta ho use svayaM (sabhA ko) arpita kara denA caahie| aisA na karane para use nizcita rUpa se usa dhana kA dasa gunA daNDa denA caahie| (vR0) atha samUhakAryacintakAH kIdRzAH kAryA ityAha - sArvajanika kArya kI dekharekha karane vAle kisa prakAra ke niyukta karane cAhiye, isakA kathana - dharmiNaH pratibhAyuktAH zucayo lobhvrjitaaH| kAryadakSA nirAlasyA' bhushaastrvishaardaaH||9|| kulazuddhAH sarvamAnyAH kaarycintaasmaahitaaH| mAnanIyaM vacasteSAM srvaistdvyuuhsNsthitaiH||10|| dharmaniSTha, pratibhAzAlI, pavitra, lobharahita, kAryakuzala, Alasyarahita, bahuzAstra vettA, zuddha kula vAlA, sarvamAnya aura kArya kI cintA karane vAlA vyakti (sabhA kA kAryabhAra grahaNa kre|) una sabhI sabhAsadoM ko (guNavAna) kAryabhArI ke vacanoM kA samAdara karanA caahie| vaNijAM zreNipASaNDiprabhRtInAmayaM vidhiH| nRpo rakSecca tadbhedaM pUrvarItiM prcaalyet||11|| vyApAriyoM, zilpakAra samUhoM, pAkhaNDiyoM Adi kI yaha vidhi hai| isalie rAjA ko unake bhedoM kI rakSA karanI cAhie aura pUrva paramparA kA pAlana krnaa| caahie| --- 1. 0labhyAM pa 1, 0labhyAH bha 1, bha 2, pa 2 // Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayavyatikrAntiprakaraNam 163 (vR0) vaNijaH prasiddhAH zilpopajIvinaH zreNayaH kArpaTikAdayazca pAkhaNDinaH prabhRtizAbdAdAyudhIyAdayo'pi grAhyAsteSAM bhedaM rAjA rakSetpUrvarItiM prvrtyecc| vaNija arthAt prasiddha zilpa se jIvikA arjita karane vAloM kA saGghaTana, tIrthayAtrI Adi pAkhaNDI, prabhRti zabda se zastra dhAraNa karane vAloM kA bhI grahaNa karanA caahiye| unake bhedoM kI rAjA rakSA kare aura pUrva paramparA kA pAlana kre| evaM proktAtra samayavyatikrAntiH smaastH| vizeSastu janairjeyo vishessaacchaastrsaagraat||12|| isa prakAra samaya-vyatikrAnti (niyama-ullaGghana) saMkSepa meM yahA~ varNita kiyA gyaa| isa viSaya meM vizeSa zAstra rUpI samudra (bRhadarhannIti) se jAnanA caahie| // iti samayavyatikrAntiprakaraNam smpuurnnm|| Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhikAra 3.14 strIgrahaprakaraNam natvA zrIkunthutIrthezaM svAntadhvAntanivArakam / parastryAkarSaNAkhyo'yaM vivAdo varNyate'dhunA // 1 // antas andhakAra ko dUra karane vAle tIrthaGkara zrI kunthunAtha kA vandana kara aba parastrI AkarSaNa zIrSaka isa prakaraNa kA varNana kiyA jAtA hai| (vR0) pUrvasmin prakaraNe samayavyatikrAntiH prarUpitA tatsattve strIgrahAdayo'pi doSAH prAdurbhavanti ityatra tAvat strIgrahadoSo vyAkhyAyate isa pUrva prakaraNa meM samayavyatikrAnti kA nirUpaNa kiyA gayA usameM strIgraha Adi doSa utpanna hote haiM isalie yahA~ strIgrahadoSa kA vyAkhyAna kiyA jAtA haiparAGganAsamAsaktaM na rundhyAccennaraM nRpaH / mahatpApavibhAgo syAdrASTranAzo bhavetpunaH // 2 // parastrI meM Asakta puruSa ko yadi rAjA nahIM rokatA hai to vaha bar3e pApa kA bhAgI hotA hai aura rASTra kA vinAza hotA hai / santatiryatprasaGgena jAya tena varNavinAzaH syAttannAze varNasaGkarA / ' dharmasaMkSayaH // 3 // kyoMki (parastrI Asakti ke) prasaGga se santAna varNasaGkara utpanna hotI hai, usase varNa (dharma) kA nAza hotA hai, usa (varNa) dharma kA nAza hone para (mUla) dharma kA nAza hotA hai| parAGganAbhiH saMlApaM yaH kuryAdrahasi sthitaH / sa daNDyo bhUbhujA tUrNamAvezyastaskarAlaye // 4 // jo (puruSa) ekAnta meM sthita hokara parAyI striyoM ke sAtha antaraGga vArtAlApa kare vaha bandIgRha meM DAlakara rAjA dvArA zIghra daNDita karane yogya hai| 1. varNazaGkarA pa 1 pa 2 // Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strIgrahaprakaraNam adhTapUrvastrIbhiryo rAjAdhvani ca sNlpet| kenApi hetunA daNDyo na syAnno tadvyatikramaH // 5 // jo puruSa pahale na dekhI gaI striyoM ke sAtha rAjamArga meM kisI prayojanavaza vArtAlApa kare to vaha daNDita karane yogya nahIM hai, yaha ullaGghana nahIM hai| tIrthe kUpe vane sthAne vijane'bhilapennaro / araNye ca sarvathA daNDyaH pariNAmAzrayo vidhiH // 6 // 165 (yadi koI ) puruSa tIrtha, kUpa, vana, nirjana sthAna aura jaGgala meM (parAyI strI se) vArtAlApa kare to (vaha puruSa) sarvathA daNDanIya hai kyoMki niyama pariNAma ke Azrita hote haiN| ekAsatrAnaM de gandhalepanamambunA / kelI rahaH saMlapanaM tathA bhuussnnvaassaam||7|| paridhAnaM svahastenAnyo'nyaM sparzanacumbane / saha khaTvAsanaM caitadubhayordaNDakAraNam // 8 // parAyI strI ke sAtha eka Asana para bhojana, zarIra para sugandhita (dravya kA) lepa karanA, jala krIr3A, ekAnta meM antaraGga vArtAlApa tathA apane hAtha se AbhUSaNa, vastra aura adhovastra pahanAnA, paraspara sparza evaM cumbana karanA aura eka sAtha khATa para baiThanA donoM (puruSa evaM strI) ke daNDa kA kAraNa hai ..... varNatrayeSu yaH kazcit sevet brAhmaNIM yadi / chitvA liGgaM mahIpastaM dezAnnirvAsayettvaram // 9 // brAhmaNImapi kRSNAsyAM kArayitvA ca bhrAmayet / pure svAnucarairbhUpaH punarniSkAsayedbahiH / / 10 // tInoM varNoM (kSatriya, vaizya aura zUdra) meM se koI (puruSa) yadi brAhmaNI kA bhoga kare to rAjA dvArA (usakA ) liGga kaTavAkara zIghra use deza se nirvAsita karanA caahiye| brAhmaNI ko bhI mukha meM kAlikha lagavAkara apane bhRtyoM se nagara meM ghumAnA cAhiye aura punaH (deza se) bAhara niSkAsita karanA caahiye| brAhmaNo yadi seveta kSatriyAM bhUmipastadA / jJAtvA caritraM tadvatairubhau nisskaasyetpuraat||11|| yadi brAhmaNa kSatriya strI ke sAtha bhoga kare to rAjA dvArA usake caritra ko jAnakara donoM ko zIghra nagara se niSkAsita karanA cAhiye / 1. brAhmaNo bha 1, bha 2 pa 1 // Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 laghvarhannIti bandicAraNazailUSA dIkSitAH kaarvstthaa| ye sajjayanti svA nAryastatstrIbhirbhASaNaM nraaH||12|| kurvanto na nivAryAH syuH rAjalokanaraiH kdaa| prAyazo vRttireteSAM stryadhInA prathitA bhuvi||13|| bandI, cAraNa, bhATa, dIkSita tathA kalAkAra jo apanI patniyoM ko sajjita kara rakhate haiM, una striyoM se vArtAlApa karate hue puruSoM ko rAjapuruSoM dvArA kabhI nahIM rokanA cAhie kyoMki prAyaH ina logoM kI jIvikA hI striyoM ke adhIna hai - yaha jagata prasiddha hai| kanyAGge vikRtiM yA strI kuryaattcchiirssmunnddnm| kArayitvAGgulicchedaM cainAM niSkAsayet puraat||14|| jo strI kanyA ke aGga meM vikRti kare usakA sira mur3Akara aura aGgali kATakara use nagara se niSkAsita karanA caahie| svavaMzaguNadarpaNa bhartAraM yA na mnyte| tAM bhinnAM sthApayedbhUpo na punrdrshyetptim||15|| jo strI apane (pitR) kula kI zreSThatA ke kAraNa pati ko sammAna nahIM detI hai usa (strI) ko rAjA alaga rakhavA de aura punaH pati (mukha) ko na dikhaave| parastrI sevate varSAda jJAto yAM ca bhuumibhRt| tadudantaM caraiqhatvA daNDayitvA vivaasyet||16|| (koI puruSa yadi) varSaparyanta parAyI strI kA bhoga karatA. hai aura rAjA ko jJAta nahIM hotA to usakA caritra apane guptacaroM dvArA jJAta kara (rAjA) use daNDita karanA cAhiye aura nagara se niSkAsita kara denA caahiye| kSatrabrAhmaNavaizyAnAM strI vA kanyAM nissevyet| zatairdamanamAdye tu liGgabhedaH pare smRtH||17|| (yadi koI puruSa) kSatriya, brAhmaNa aura vaizya kI strI athavA kanyA ke sAtha bhoga kare to prathama (sthiti) meM sau (mudrA) daNDa aura dUsarI (sthiti meM) liGgacchedana (kA daNDa) kahA gayA hai| daNDyo dvijo dvijAM gacchan shsrrjtairbhvet| kSatriyaH kSatriyAM gacchan daNDyo yugmshsrkaiH||18|| 1. 0GgulIchedaM pa 1, pa 2 // 2. tarSAda pa 1, pa 2 // 3. niSevaye bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 / / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strIgrahaprakaraNam 167 (parAyI) brAhmaNI ke sAtha (vyabhicAra) karatA huA brAhmaNa hajAra rajata (mudrAoM) se daNDanIya hai| (parAyI) kSatrANI ke sAtha (vyabhicAra) karatA huA kSatriya do hajAra (rajata mudrAoM) se daNDanIya hai| seveta vaizyAM cedvaizyo dnnddysturyshtprmaiH| zUdrastu zUdrAsevI cenniSkAsyo' bhUbhujA puraat||19|| yadi vaNik (parAyI) strI ke sAtha bhoga kare to (vaha) sau mudrA pramANa se zIghra daNDanIya hai| zUdra (strI) kA bhoga karane vAlA zUdra rAjA dvArA nagara se niSkAsita karane yogya hai| zUdrAsevakavaizyo'pi daNDyaH syaacchtraajtaiH| dvijaH zUdrAnucArI cennirvAsyo ngraabhiH||20|| zUdra kA sevana karane vAlA vaizya bhI sau rajatamudrAoM se daNDanIya hai| zUdrA kA sevana karane vAlA brAhmaNa nagara se bAhara niSkAsita karane yogya hai| caturvarNajanodbhUtamaparAdhaM samIkSya ced| bhUpo na vaaryeddnnddtrjnaataaddnaadibhiH||21|| tadA sarvAparAdhAnAM nRpaH svAmI bhvetkhlu| tato rASTre'tiduHkhaM syaadiitidurbhikssmRtyujm||22|| cAroM varNa ke logoM dvArA kRta aparAdhoM kI samIkSA kara yadi rAjA daNDa, tiraskAra, tAr3anA Adi dvArA (unheM) roke nahIM to una saba aparAdhoM kA svAmI (kartA) rAjA hI hogaa| taba deza meM Iti (chaH prakAra kI), durbhikSa, mArI se atyanta duHkha utpanna hogaa| duritAkarAzucigRhaM saMprekSya ramAtanuM sudhIH ko'tr| prItiM kurute bIbhatsAkara mshngkrmtyntdurgndhm||23|| saGkaTa kI khAna, apavitratA kA ghara, vIbhatsatA kI khAna, akalyANa- kArI aura atidurgandhayukta, strI-zarIra ko dekhakara kauna buddhimAn isase prema kregaa| satatamudaraM dRSTvA kRmimuutrpuriisspaatraablaanaam| viSThAghaTamiva nindyaM tyajata zarIraM vibudho'vshym||24|| nirantara kIr3A, mUtra, viSThA pAtra rUpa striyoM ke udara ko dekhakara buddhimAn loga mala ke ghar3e rUpI nindanIya zarIra kA tyAga kreN| 1. 2. cennikAzyo pa 1 // 0masaGkaramasanta0 pa 1, 0sAkaramasanta0 pa 2 // Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 laghvarhannIti sarvathA svahitodyuktaiH sadA tyAjyAH prstriyH| pazyetasyAH prabhAveNa praNaSTA raavnnaadyH||25|| saba prakAra se apanA hita cAhane vAloM dvArA parAyI striyA~ sadA tyAga ke yogya haiN| (yaha) dekhanA cAhiye isa (strI) ke prabhAva se rAvaNa Adi naSTa ho gye| ityevaM varNitA nArIgrahacintA smaastH| vizeSo bRhadarhannItizAstrAdbodhya aadraat||26|| isa prakAra saMkSepa meM (parAyI) strIgrahaNa vicAra saMkSepa meM varNita kiyA gyaa| vizeSa bRhadahannIti se AdarapUrvaka jAnanA caahie| // iti strIgrahaprakaraNam smpuurnnm|| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhikAra ___3.15 dyUtavidhiprakaraNam natvAranAthaM shriiyuktmntrnggaaribhedkm| vyavahArapadaM dyUtamabhidhAsye ythaagmm||1|| aizvaryavAna, Antarika zatruoM kA nAza karane vAle tIrthaGkara aranAtha kI vandanA kara zAstrAnusAra vyavahAra mArga dyUta kA pratipAdana kruuNgaa| (vR0) pUrvaprakaraNe strIgraho varNitastato vyasanasAhacaryAd dyUtamadhunAbhidhIyate tatra tAvat dyUtasvarUpamAha - pUrva prakaraNa meM strIgraha doSa varNita hai usa vyasana ke sAtha dyUta kA sAhacarya hone se aba cUta kA varNana kiyA jAtA hai| isalie dyUta ke svarUpa kA kathana - dvipadApaccatuSpAdakhacarairdevanaM hi yt| . paNAdi dravyamuddizya tad dyUtamiti kthyte||2|| dvipada (malla Adi), apada (pAsA Adi), catuSpada (meSa, azva Adi), pakSiyoM (murge, kabUtara Adi) ke dAva se kaur3iyoM yA sikke (paNa) Adi dhana ko lakSya kara jo (krIr3A hotI hai) use dyUta kahA jAtA hai| (vR0) tatra dvipadA mallAdayaH apadAH pAzakabadhnAdayazcatuSpadA meSahayAdayaH khacarAH pakSiNaH kukkuTatittirapArAvatAdyAstairdravyAdipaNanibandhena krIDA dyuutm|| atraivAbhidhAnavyapadezaviSayavizeSamAha - usameM do paira vAle malla Adi, paira rahita pA~sA, sIsA Adi, cAra paira vAle bher3a, ghor3e Adi, khacara arthAt murge, tittira, kabUtara Adi pakSiyoM ke dAva se dravya Adi dhana se krIr3A dyUta hai| yahA~ nAma-bheda ke kathana se viSaya-vizeSa kA kathana acetanaiH krIDanaM yattadyUtamiti kthyte| sacetanaistu yA krIDA sA smaahvysNjnyikaa||3|| Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 laghvarhannIti jar3a padArthoM ke dvArA jo krIr3A hai use dyUta kahA jAtA hai| jo krIr3A sacetana prANiyoM ke mAdhyama se hotI hai vaha 'samAhvaya' arthAt jAnavaroM kI lar3AI para zarta lagAnA, saMjJA vAlI hai| (vR0) iyaM dyUtakrIDA rAjaniyamitasabhikasthAne bhavati iti sabhika AgatacatuvarNIyajanAn miSTeSTavacanairvizvAsayannazanAdibhizca santoSayan ramayate sapratibandhakatayApratibandhakatayA vA tvaM zatamudrA jeSyasi ced viMzatimudrA ahaM grahISyAmi iti sapratibandhakatA athavA yadA tvaM zatamudrA jeSyasi tadA rAjaniyamitamudrApaJcakaM grahISyAmi iti aprtibndhkkriiddaa| yaha dyUtakrIr3A rAjA dvArA nirdhArita sabhAsthAna meM hotI hai| sabhAsthAna meM Aye hue cAroM vargoM ke logoM ko madhura aura priya vacanoM se vizvasta karate hue, bhojana Adi se santuSTa karate hue pratibandha sahita yA binA pratibandha ke dyUta khilAyA jAtA hai| yadi tuma sau mudrA jItoge to bIsa mudrA maiM la~gA isa prakAra pratibandha pUrvaka athavA jaba tuma sau mudrA jItoge taba rAjA dvArA nizcita pA~ca mudrA grahaNa karU~gA isa prakAra pratibandha rahita kriidd'aa| sabhA ca rAjAnumatyA svdrvynirmaapitdyuutsthaanm| rAjA kI anumati se apane (vyaktigata) dhana se nirmANa kiyA gayA dyUta-krIr3A sthalI sabhA kahI jAtI hai| rAjadravya nirmApitasthAnaM vA sA vidyate yasya sa sbhikH| rAjakIya dhana se nirmANa karAI gaI dyUta-krIr3A sthalI jisakI hotI hai vaha sabhika hotA hai| tadeva darzayati - vahI varNita kiyA jAtA hai - svakIye rAjakIye vA sthAne aagtmaanvaan| krIDayedazanAdyaizca toSayannabhito muhuH||4|| apane athavA rAjakIya sthAna meM Aye hue vyaktiyoM ko bhojana Adi se bAra-bAra santuSTa karate hue dyUta-krIr3A karanI caahie| anyo'nyakalahAdezca rakSayan jitmaanvaan| rAjyAMzaM ca samuddhRtya svAMzamAdAya srvshH||5|| rAjyAMzaM tu pratidinaM deyAdrAjye niraalsH| svAMzena svaM kuTumbaM' hi paalyennirupdrvm||6|| 1. svakuTuMvaM bha 1, bha 2, pa 2 // Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dyUtavidhiprakaraNam 171 (dyUtakrIr3A sthala para) jItane vAle vyaktiyoM (juAriyoM) kI paraspara kalaha Adi se rakSA karanI cAhie aura pUrNa rUpa se rAjya kA aura apanA bhAga nikAla kara, binA Alasya ke rAjyAMza ko pratidina rAjya (rAjakoSa) meM denA cAhie aura apane bhAga se apane parivAra kA nirvighna pAlana karanA caahie| jite parAjite'nyo'nyaM klezo yadi bhvetsbhett| tadvimRzya jitaM dravyaM dApayecca praajitaat||7|| yadi svaM dApane'zaktastadA bhUpaM nivedya sH| dApayenniyataM rikthaM no hAniH syAdyataH punH||8|| (dyUta krIr3A meM) jItane aura hArane para yadi sabhA meM Apasa meM vivAda ho to vimarza kara hAre hue juArI se jItA huA dhana (jItane vAle ko) dilavAnA caahie| yadi dhana dilavAne meM asamartha ho taba rAjA se nivedana kara vaha niyata bhAga (jItane vAle ko) dilavAnA cAhie jisase punaH (dyUta sthala para) hAni na ho| rAjyasthAne sati chUte kaitavebhyazca rkssnnm| bhavatyataH sabhAsthAne dyUtakrIDA sdocitaa||9|| rAjakIya sthala para chUta (krIr3A) hone para kapaTiyoM se surakSA rahatI hai ataH rAjakIya sabhA sthala meM dyUta krIr3A sadaiva ucita hotI hai| pracchannaM svagRhe dyUtaM ye dIvyanti sabheTa ttH| rAjyAMzaM dviguNaM gRhNIyAtsvAMzaM nirNaye sti||10|| jaba chipe rUpa se apane ghara meM dyUta khelate haiM taba apane bhAga kA nirNaya ho jAne para rAjA kA bhAga do gunA lenA caahie| eSA dyUtakriyA loke srvvysnnaayikaa| zvabhratiryaggate tI smAryA ziSTajanairna hi||11|| yaha dyUta krIr3A saMsAra meM sabhI vyasanoM kI nAyikA hai| ziSTa logoM dvArA ise naraka aura tiryaJcagati kI dUtI ke rUpa meM smaraNa karanA caahie| nizcita rUpa se vyavahAra meM nahIM lAnA caahie| itthaM samAsataH proktA dyuutvyvhtirmyaa| saMsArasyopakArAya bhaagyaadhikyprkaashikaa||12|| isa prakAra saMsAra ke upakAra ke lie bhAgya ke Adhikya ko prakAzita karane vAlI, dyUta-krIr3A kA vyAvahArika rUpa mere dvArA saMkSepa meM varNita kiyA gyaa| // iti dyuutvidhiprkrnnm|| Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhikAra stainyaprakaraNam praNamya zrIyutaM malli mallaM mohaaditaaddne| stainyaprakaraNaM vakSye samuddhRtya shrutaadhm||1|| mohAdi (kaSAyoM) ke naSTa karane meM malla rUpa zrIyut (tIrthaGkara) mallinAtha kA vandana kara Agama yA zAstra se uddhRta kara maiM stainya prakaraNa kA varNana kruuNgaa| (vR0) pUrvaprakaraNe dyUtavarNanoktA tatra hAritazcauryAcaraNaM ko'pi karotyato vyasanatva sAdhAdadhunA stainyavarNanAdhikriyate - pUrva prakaraNa meM dyUta kA varNana kiyA gayA, dyUta meM hArA huA koI bhI corI kA AcaraNa karatA hai| isalie vyasana kI samAnatA se aba stainya-varNana kA adhikAra kahA jAtA hai - nRpateH paramo dharmaH svaprajApAlanaM sdaa| 'stainyAdibhyo yataH kIrtirvistRtA syaaddigntre||2|| corI Adi (duSkRtyoM) se sadA apanI prajA kA pAlana karanA parama karttavya hai jisase dizAoM meM yaza phaile| lokAnAM saMsRtau tulyo'bhayadAnena no vRssH| tasmAjjanaiH sadA yatno'bhaye kAryaH samadhiyA // 3 // isa jagata meM (jIvoM ko) zaraNa yA rakSA dene ke samAna koI zreSTha (dAna) nahIM hai isa kAraNa logoM ko sadA samAnatA kI buddhi se abhaya dene kA kArya karanA caahie| 1. 2. 3. purAstai0 bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 / / 0stadAya0 bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 // samadhivA bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 // Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stainyaprakaraNam 173 prajAsvAsthye nRpaH svasthastaduHkhe duHkhito nRpH| tasmAdyanaM prajAsvAsthye'harnizaM kurute nRpH||4|| prajA ke sukhI rahane para rAjA sukhI, usa (prajA) ke duHkhI rahane para rAjA duHkhI, isa kAraNa rAjA prajA ke svAsthya ke lie dina-rAta prayatna kre| prajAdAnArcanAdInAM SaSThAMzaM labhate nRpH| puNyAttato' ne tibhayaM koSavRddhizca jaayte||5|| ziSTAnAM pAlanaM kurvan duSTAnAM nigrahaM punH| pUjyate bhuvane sarvaiH surAsuranRyonibhiH // 6 // prajA (dvArA kRta) dAna, pUjA Adi kA chaThA~ bhAga rAjA grahaNa karatA hai| usa puNya se rAjA ko Iti - mahAmArI kA bhaya nahIM hotA aura koSa meM vRddhi hotI hai| rAjA sajjana puruSoM kA pAlana karatA huA evaM duSToM kA nigraha (daNDita) karatA huA deva, dAnava aura manuSya sabhI yoni ke logoM dvArA pUjA jAtA hai| lobhataH karamAdatte prajAbhyo yo mhiidhnH| kSudrakarmaNi yo daNDaM lAti sa narakaM vrjet||7|| caurAn dhUrtAnigRhNan yo bhUpaH snnyaayriititH| rodhanena hi bandhena sa vai svrgmvaapnuyaat||8|| prajopari sadA kSAntIrakSaNIyA mhiibhujaa| bAlAturAtivRddhAnAM kSantavyaM kaThinaM vcH||9|| ___ jo rAjA prajA se lobhavaza daNDa grahaNa karatA hai aura choTe (aparAdha) kAryoM meM jo prajA se daNDa letA hai vaha naraka jAtA hai| jo rAjA coroM aura dhUrtoM ko pakar3atA huA uttama nyAya rIti se kaida aura bandhana dvArA (daNDita karatA hai) vaha avazya svarga prApta karatA hai| rAjA dvArA prajA para sadA kSamAbhAva rakhanA caahie| bAlaka, rogI aura vRddhoM ke karkaza vacanoM ko rAjA ko sahanA caahie| (vR0) atha prastutamAha - aba prastuta viSaya kA nirUpaNa - 3. 4. SaSTAMzaM bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 // puNya ta bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 // tibhavaMbha 1, bha 2, 0tibhavaMko0 pa 1,p2|| surAsuranRpAdibhiH pa 1 // bhUyaH bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 / / vaMdhena sovaisvargama0 bha 1, bha 2, pa 1 // Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 jo (puruSa) ku~e para se rajju, ghar3A, vastra curA le jAtA hai use kor3oM se mArakara usI avasthA meM grAma se (bAhara) nirvAsita kara denA caahiye| yo haretkUpato rajjuM ghaTaM vastrANi stainyataH / tADayitvA kazAbhistaM yathAvasthaM vivaasyet||10|| laghvarhannIti rAjA ko kheta meM se corI se dhAnya le jAne vAle cora se curAI huI (sAmagrI) kA dasa gunA (daNDa) prApta karanA cAhiye aura use deza se nirvAsita kara denA caahiye| 1. 2. 3. 4. stainyAt dhAnyaM haran kSetrAtsteno daNDamavApnuyAt / steyAddazaguNaM bhUpo dezAnnirvAsayecca tam // 11 // 5. 6. jo zaktizAlI rAjA corI kI ghaTanA aura prajA ke duHkha ko jAnate evaM dekhate hue kSamA karatA hai vaha nizcita rUpa se durgati ko prApta karatA hai| hiraNyarajatAdInAM bhUSaNAnAM ca vaassaam| hartuH pradApayenmUlyaM sarvaM tatsvAmine nRpaH // 13 // punaHsthApayedvandigRhe varSatrayA 'vadhi | taM lonA dAne tu cedekAbdaM yAvattatra saMsthitiH // 14 // jAnaMstaskaravRttAntaM prajAduHkhaM ca zaktimAn / yaH pazyan kSamate bhUpo dhruvaM prApnoti durgatim // 12 // rAjA svarNa, rajata Adi ke AbhUSaNoM tathA vastroM ke cora se sampUrNa mUlya ( lekara usa (vastu) ke svAmI ko pradAna kare aura usa (cora) ko tIna varSa kI avadhi taka kArAgAra meM rakhe / yadi curAI huI vastu (vaha cora) vApasa kara detA hai to vahA~ (kArAgAra meM) use eka varSa taka rakhanA caahie| mAnavAnAmarbhakasya kanyAyA haraNe'pi c| tathA 'nupamaratnAnAM cauro 'bandigRhaM vizet // 15 // tatra varSatrayaM sthApyo mocayetsAkSitastakam / punaH steyasya karaNe varSaSaTkAvadhiM punaH // 16 // bhUSaNAnAM bha 1, bha 2 pa 1 pa 2 meM anuplbdh| varSaMjayA0 bha 1, bha 2, pa1, pa 2 // lobha 1, 2, pa 1, lotpra pa 2 / / vedaikAMkSyAvakSatratatsthiti: bha 1, bha 2 pa 2, cedaikAM0 pa 1 // 0nuyama0 bha 2 // vandigR0 bha 2, vandig pa 2 // Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stainyaprakaraNam 175 nidhApayedvandigRhe yatra na syAcca drshnm| anyasya lekhanaM kArayitvA taM ca vimocyet||17|| (rAjA) mAnavoM ke zizu aura kanyA tathA anupama ratnoM ke curAne para cora ko bandIgRha meM rakhe, tIna varSa taka vahA~ (bandIgRha meM) rakhakara sAkSI ke sAtha mukta karanA caahie| dubArA corI karane para punaH use chaH varSa taka bandIgRha meM (isa prakAra) rakhanA cAhie jisase vaha kucha dekha na ske| (chaH varSa bIta jAne para) kisI dUsare se lekha likhAkara arthAt dUsare ke likhita dAyitva para use chor3anA caahie| zAstrauSadhigavAzvAnAM hartA bhUpena piiddyte| gRhItvA taddhanaM tasmAtsthApyo kArAgRhe punH||18|| rAjA dvArA zAstra, auSadhi, gAya aura ghor3oM kI corI karane vAle ko corI gayA vaha dhana usase lekara kArAgAra meM banda kara denA caahiye| guDAjyakSIradadhnAM ca sitA ksbhsmnaam| lavaNasya mRdazcaiva mRdbhANDAnAM tathaiva c||19|| tailamodakapakkAnagulmavallIprasUnakam / kandamUlacchadAdInAM ca hartA 'varSatrayaM vset||20|| rAjA dvArA gur3a, ghI, dUdha, dahI, zakkara, kapAsa, bhasma, lavaNa, miTTI ke pAtra, tela, laDDu, pakvAnna, guccha, latA, puSpa, kandamUla tathA patroM kI corI karane vAle ko tIna varSa taka bandIgRha meM rakhanA caahiye| dhAnyaM haran kRSerdaNDyaH sabandhI bhakSaNAya cet| sabandhanatvayogyaH syAccaturvarNeSu kshcn||21|| cAroM vargoM (brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra) meM se kisI kI bhI khetI kA dhAnya corI karane vAle ko bandI banAne ke sAtha daNDa denA caahie| yadi khAne ke (liye corI kiyA ho to kevala daNDa denA cAhie) bandI banAne ke sAtha daNDa anucita hai| datvA tu khAtakaM gehe dravyaM harati yo htthaat| dhanine dApayitvA svaM taM ca nirvAsayet puraat||22|| 1. nidhAyayed bha 1, bha 2, pa 2 / / 2. putrasyAcca0 pa 2 // 3. 0nasya pa 2 // kAryAsa bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 // 5. 0tu satrayaM bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 / / >> Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 laghvarhannIti ghara meM seMdha dekara jo balapUrvaka dhana corI karatA hai (usa cora se) dhana ke svAmI ko dhana dilAkara (usa cora ko) nagara se nirvAsita karanA caahiye| yazca jainopavItAdikRtasUtrANi sNhret| saMskRtAni nRpastaM tu mAsaikaM bandhake nyset||23|| jo (manuSya jaina vidhi se saMskAra kRta sUtroM ko curAtA hai rAjA dvArA use eka mAsa taka bandhana meM rakhanA caahiye| bhAryAputrasuhRnmAtRpitRziSyapurohitAH / svadharmavicyutA daNDyAH paraM vAcA nRpeNa vai||24|| (yadi) patnI, putra, mitra, mAtA, pitA, ziSya aura purohita, apane dharma se / vicalita hoM to rAjA dvArA unheM vAcika daNDa denA caahiye| lobhato mocayed baddhAn yo muktAn bndh'yennraan| dAsadAsyAdihartA ca prveshystskraalye||25|| stenopadravato bhUpaH prajA rakSati yaH sdaa| yazo'tra prApnuyAlloke paratra svargagata ca sH||26|| bandIgRha adhikArI (yadi) lobhavaza bandiyoM ko mukta kara de aura mukta bandiyoM ko bandI banA le aura dAsa-dAsiyoM kI corI karane vAle ko kArAgAra meM ddaale| jo rAjA cora ke upadrava se sadA prajA kI rakSA karatA hai vaha isa loka meM yaza prApta karatA hai aura dUsare loka meM vaha svarga prApta karatA hai| vAcA duSTastaskarazca mAyAvI viprlunyckH| . dhATI mAraNa kartA yo dhATInAM ca nivaasdH||27|| taskarANAM luNThakAnAM dyuutaadigrsitaatmnaam| azanasthAnadAtA ca daNDyaH kaaraagRhaarhkH||28|| aziSTabhASI, cora, kapaTI, Thaga, hamalAvara aura hatyAre (Adi apa- rAdhiyoM ko) nivAsa dene vAle aura cora, luTere, dyUtAdi ke vyasanI logoM ko bhojana tathA sthAna dene vAle kArAgAra meM (rakhane ke) daNDa ke pAtra haiN| maitryAllobhAtparoktyA cedanyathA kurute nRpH| ayazo'tramahadApnoti paratra narakaM vrjet||29|| 1. 2. 3. 0 yennaro bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 // kartA bha 1, pa 1, pa 2 // nRpo bha 1, pa 1, pa 2 / / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stainyaprakaraNam mitratAvaza, lobhavaza aura dUsare ke kahane (siphAriza) para yadi rAjA tathya se bhinna vyavahAra karatA hai to rAjA isa loka meM bhArI apayaza pAtA hai aura paraloka meM naraka meM jAtA hai| gurudharmyAtmavRddhastrIbAlaghAtodyataM nrm| taskaraM prekSya cecchastraM dhArayet brAhmaNaH khalu // 30 // na tadA doSa' bhAk saH syAdAtatAyinivAraNe / dharmastyAjyo na hi prANAn saMharet ghAtakAriNaH // 31 // guru, dharmAtmA, vRddha, strI, bAlaka kI hatyA ko udyata manuSya ( evaM ) cora ko dekhakara yadi brAhmaNa zastra dhAraNa kare, AtatAyI ke nivAraNa meM (zastra uThAne para bhI vaha brAhmaNa) doSa kA bhAgI nahIM hotA / AkrAmaka ke prANa hara le parantu (rakSA) dharma kA tyAga na kare / 1. 2. evaM stainyAdiduHkhebhyo rakSaNIyAH prajAH sadA / yataH svasthAH prajAH sarvAH bhaveyurdharmatatparAH // 32 // 177 isa prakAra corI Adi duHkhoM se prajA sadA rakSA karane yogya hai jisase sabhI prajA svastha rahakara dharma meM tallIna ho / itthaM samAsataH proktaM stainyaprakaraNaM vrm| jJeyo vizeSazcaitasya shrutpaathodhimdhytH||33|| isa prakAra saMkSepa meM stainya prakaraNa kahA gayA, isase vizeSa (yadi jAnanA hai) to usa zAstra samudra (bRhadarhannIti) ke madhya se jAnanA cAhie / // iti stainyaprakaraNam sampUrNam // --0-- bhAsasyAdAtatAyi bha 1, bha 2 pa 1 pa 2 // vizeSaetasya bha 1, bha 2, pa1, p2|| Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhikAra 3.17 sAhasaprakaraNam natvA zrIsuvrataM devaM dHkhaanlpyodhrm| rAjanItyanusAreNa vakSye sAhasikaM krmm||1|| duHkha rUpa agni (ko zAnta karane meM) bAdala rUpa bhagavAn tIrthaGkara suvratanAtha kI vandanA kara rAjanIti ke anusAra 'sAhasa (aparAdha) prakaraNa' kA varNana kruuNgaa| (vR0) pUrvaprakaraNe stainyadaNDo varNitastatsAhacaryAdatra ca sAhasadaNDo'bhidhIyate athasAhasasvarUpamAha - pUrva prakaraNa meM stainyadaNDa kA varNana kiyA gayA usase sambandhita hone se sAhasadaNDa kA kathana kiyA jAtA hai| sAhasa ke svarUpa kA varNana - manujaiH sahasAkarma kriyate krodhto'rthtH| ApadAM padamityetatsAhasaM sdbhirucyte||2|| tridhA tallaghumadhyottamAdibhedairbudhaiH smRtm| etasya vistRti vRddhArhannItau smudaahRtaa||3|| manuSya dvArA krodhavaza athavA dhana ke lie sAhasa (aparAdha) kArya kiyA jAtA hai| yaha sAhasa sajjanoM dvArA saGkaTa kA sthAna kahA gayA hai| vidvAnoM dvArA sAhasa karma laghu, madhyama tathA uttama - tIna bheda vAlA kahA gayA hai| isakA vistAra bRhadahannIti meM nirUpita hai| kriyApekSo hi daNDo'yaM trividhastriSu vrnnitH| candrabANavRSairaupyaiH zatairvAlpastato bhvet||4|| tInoM prakAra ke AparAdhika kAryoM meM aparAdha ke anurUpa eka sau, pA~ca sau athavA hajAra mudrAoM kA athavA usase kama daNDa honA caahie| 1. 0dhyotamA pa 2 // 2. bRddhArha0 pa 2 // Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhasaprakaraNam tadyathA kSetropakRtihetUnAM vastUnAM chedane tathA / udakabandhavinAze ca prathamaM sAhasaM smRtm||5|| kheta ke upayoga ke lie ( nirmita) vastuoM ke kATane tathA pAnI ke bA~dha ko naSTa karanA prathama (koTi) kA sAhasa (aparAdha) kahA gayA hai| lobhena bAlakanyAyA bhUSaNAni divAnizi / yazcorayati tatkRtye daNDo madhyamasAhasam // 6 // 1. 2. 3. 4. 5. lobha se bAlaka aura kanyA ke AbhUSaNoM ko dina-rAta meM curAtA hai to usa aparAdha ke lie madhyama aparAdha kA daNDa hai| viSazastrabhayAdyairyaH paradArAnniSevate / bhUSaNArthaM prANaghAtaM karotyuttamasAhasam // 7 // viSa, zastra Adi kA bhaya dikhAkara jo strI kA sevana karatA hai, AbhUSaNa ke lie vadha karatA hai (vaha) uttama aparAdha karatA hai| tatra sarvasvaharaNaM tadaGgachedabandhanam vadhaH / kuryAcchirasi mudrAGkaM purAnnirvAsanaM nRpaH // 8 // rAjA dvArA (uttama sAhasa kI sthiti meM aparAdhI kA) sarvasva haraNa kara, usake aGga kA chedana kara, usakA bandhana kara aura sira para mudrA aGkita kara nagara se nirvAsita karanA cAhiye / paradravyApaharaNe tanmUlyAdviguNo nihnave turyaguNitaH prerako daNDyate dUsare ke dhana kA corI karane para usa (dhana) ke mUlya se dugunA daNDa denA caahie| kapaTa (nihnava) karane para cAra gunA aura corI ke lie prerita karane vAle para sau mudrAoM kA daNDa denA cAhie / pUjyApamAnakRd sandiSTArthApradAtA' 179 bhrAtRjAyApIDanakAryakRt / gRhamudrAvibhedakaH // 10 // ca damaH / zataiH // 9 // 2 // zcaura0 bha 1, bha 2 pa 1, tadaMgachedavaMdhanaMvadhaH bha 1, bha 2 pa 1, pa 2 // ninhavo pa 2 / / damyate bha 1, bha 2, pa 1, / / pradAnA ca bha 2 // Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 siimaabhnyjnpuurvkm| upakSetragRhANAM ca svabhUmau melanaM karttA damyate shtraajtaiH||11|| sammAnanIya logoM kA anAdara karane vAle, bhAI kI patnI ko pIr3ita karane vAle, vAdA kiye huye dhana ko na dene vAle aura ghara kA tAlA tor3ane vAle, samIpastha kheta aura ghara kI sImA tor3ane ke sAtha use apanI bhUmi meM sammilita karane kA aparAdha karane vAle ko sau rajata mudrAoM se daNDita karanA caahie| svacchandavidhavA nArI vikroSTA sajjanaiH saha / niSkAraNavirodhI ca caannddaalshcottmaanspRshn||12|| daivapaitryAnna bhojI yaH zUdrapravrajitAnnabhuk / ayuktazapathaM kurvan ayogyo' yogykrmkRt||13|| daNDyo dazamitairaupyairbhinnaH kAryaH svajAtitaH / prAyazcittaM vinA naiva jJAtau sthApyA bahiSkRtAH // 14 // svecchAcAriNI vidhavA strI, sajjanoM ke sAtha vaira rakhane vAle, akAraNa virodha karane vAle, zreSTha jAtiyoM ko sparza karane vAle cANDAla, deva aura pitaroM kA anna khAne vAle, zUdra aura sanyAsI kA anna khAne vAle, anucita zapatha lene vAle aura yogya kArya ke anurUpa yogyatA na rakhate hue bhI kArya karane vAle ko dasa mudrAoM se daNDita karanA cAhie evaM apanI jAti se bahiSkRta karanA caahie| jAti se bahiSkRta ko binA prAyazcitta ke jAti meM sammilita nahIM karanA caahie| kSudratiryagvRSAdInAmazvAnAM laghvarhannIti puMstvaghAtakaH / garbhadAsyapahArI ca daNDyo yugmazataiH sadA // 15 // kSudra aura tiryaJca (pazu-pakSI) prANI, sAMr3a Adi tathA ghor3oM Adi kA puruSatva nAza karane vAle, garbha aura dAsI kA haraNa karane vAle ko sadA do sau mudrAoM se daNDita karanA caahie| 1. 2. 3. bhrAtRmAtRpitRsvasR' guruziSyasuhRtsutAn I prayogena vazIkurvan daNDyo raupyshtairbhvet||16|| bhAI, mAtA, pitA, bahana, guru, ziSya, mitra aura putra ko (mantra ke) prayoga se vaza meM karane vAle ko sau rajata mudrAoM se daNDita karanA cAhie / ayogye bha 1, bha 2 pa 1, 2 // svasbha 2, sa0 pa 2 / / 0geNa bha 1, bha 2, pa 1, p2|| Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhasaprakaraNam 181 (vR0) AdhiviSaye'pi sAhasaM bhavatItyucyate - Adhi - dharohara ke viSaya meM bhI aparAdha hotA hai, isakA kathana kiyA jAtA nirNejakazca rajako gRhItvAnyAMzukAni cet| sthApayedAdhirUpeNa lAtuM raajtmudrikaaH||17|| dravyalobhAdvivAhAdau paridhAtuM ca maanvm| kaJcitprati yadA deyAduttamAnyaMzukAni c||18|| nihRte nUtanaM vastraM dAtumanyaM puraatnm| zarkarAdRSadAM vRnde kSAlanAnnAzayecca yH||19|| daNDasteSAM kramAt jJeya Adhau ca dshraajtaiH| raupyamekaM tvanyadAne nive' pnycbhirdmH||20|| zarkarA dRSadAM vRnde kssaalynnaashyedydi| vastrANi rajakastarhi yathAdoSaM ca dnnddbhaak||21|| vastra dhone vAlA dhobI yadi dUsare ke vastroM ko lekara rajata mudrAyeM lene ke lie dharohara rUpa meM rakha de, dhana ke lobha se kisI ke uttama vastra vivAha Adi meM pahanane ke lie (dUsare) puruSa ko de de, anya purAnA vastra dene ke liye nayA vastra chipAye aura reta athavA patthara ke Dhera meM dhone se (vastra) naSTa kara de to unakA daNDa kramazaH dharohara rakha lene para dasa rajata mudrA, dUsare ko dene para eka rajata mudrA aura (nayA vastra) chipAne para pA~ca (rajatamudrA honA caahie)| reta va patthara ke Dhera meM dhokara yadi vastroM ko naSTa kare to dhobI doSa ke anusAra daNDa kA bhAgI hotA hai| vastre naSTe sakRddhaute'STamAMzaM nyuunmaapnuyaat| dvikRtvastu tadarbhAzaM trikRtvaH pAdameva c||22|| turyakRtvastadarbhAzama. naSTe ca paadbhaak| dhanI jIrNAMzuke kSINe na hi kinycidvaapnuyaat||23|| (dhobI se) pUrA vastra naSTa ho jAne para (kevala) eka bAra dhule (vastra ke mUlya kA) AThavA~ bhAga kama (dhobI se) grahaNa karanA caahiye| do bAra (dhule vastra ke 1. 2. 3. ninhave pa 2 // dRza0 bha 2 // 0STamAza0 pa 2 / / 0kRtvA bha 1, pa 1, pa 2 // Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 laghvarhannIti mUlya) kA AdhA, tIna bAra (dhule vastra ke mUlya) kA cauthAI aura cAra bAra (dhule vastra ke mUlya) kA usa (cauthAI) kA AdhA arthAt AThavA~ bhAga aura jIrNa vastra ke naSTa ho jAne para svAmI ko kucha bhI prApta na ho| (vR0) nirNejakaH zucikAraH rajakazca parakIyottamavAsAMsi dravyagrahaNArthamAdhirUpatayA sthApayet tadA dshrjtdnnddH| yadi dhulAI karane vAlA, svaccha karane vAlA dhobI dUsare ke uttama vastroM ko dhana grahaNa karane ke lie dharohara rUpa meM rakhatA hai to usakA daNDa dasa rjt| athavA vivAhAdyutsave . kasmAccidravyaM gRhItvottamavastraNi . paridhAtuM dadAti cedekrjtdnnddH| athavA vivAha Adi utsava meM kisI se dhana lekara yadi use pahanane ke lie , uttama vastra de detA hai to eka rajata dnndd| nUtananihnave purANadAne ca pnycrjtdnnddH| naye vastra ko chipAkara purAnA dene para pA~ca rajata dnndd| yadi rajakaH pramAdAt zarkarAdRSTAdgaNe vastrANi dhAvamAno nAzayati tadA yathAdoSaM dnnddH| yadi dhobI asAvadhAnIvaza dhote hue kaGkar3I athavA zilA se vastroM kA naSTa kara detA hai to doSa ke anusAra daNDa denA caahie| __ yathASTarajatakrItasya sakRddhautasya vAsaso nAze'STamabhAgAnaM sapta rajatamaulyaM deym| jaise ATha rajata meM kraya kiye gaye, eka bAra dhoye gaye vastra ke naSTa ho jAne para AThavA~ bhAga kama sAta rajata mUlya denA caahie| dviotasya tadarda do bAra dhoye gaye vastra kA usakA AdhA (mUlya denA caahie)| triautasya tadarda tIna bAra dhoye gaye vastra kA usa kA AdhA (mUlya denA caahie)| caturbhAtasya tadarda cAra bAra dhoye gaye vastra kA usakA AdhA (mUlya denA caahie)| arddha naSTe tadaI vastra ke AdhA naSTa hone para usakA AdhA Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhasaprakaraNam 183 jIrNe tu naSTe rajako na doSabhAk purAne vastra ke naSTa ho jAne para dhobI doSa kA bhAgI nahIM hotA hai| atha pitRputravivAde sAhasena sAkSyadAne daNDamAha - pitA-putra ke vivAda meM auddhatyapUrvaka sAkSI dene para daNDa kA varNana - tAtaputrakalahe ca sAkSitAM sAhasAtkalahavarddhaye'dhamo yo dadAti na ca vArayet kaliM daNDyate trikapaNaizca bhuubhujaa| pitA-putra ke vivAda meM kalaha bar3hAne ke lie jo adhama vyakti sAhasa pUrvaka sAkSI detA hai aura kleza kA nivAraNa nahIM karatA hai usa adhama vyakti ko rAjA tIna mudrAoM se daNDita kre| atha kUTavyavahAradaNDamAha - aba kUTa vyavahAra daNDa ke lakSaNa kA kathana kUTamAnatulAbhiryaH zAsanairnANakena c| kUTavyavahRtiM kuryAddaNDya uttmsaahsaiH||24|| jo khoTe mApa-taula, nakalI rAjya niyamoM aura khoTe sikke (nANaka) se khoTA vyavahAra karatA hai use zAsana dvArA uttama sAhasa (aparAdha) kA daNDa denA caahiye| akUTa kUTamevaM ca kUTaM bUte hykuuttkm| yo nANakaM tu lobhena sa daNDyaH prsaahsaiH||25|| jo puruSa lobhavaza khoTe sikke (nANaka) ko asalI sikke (nANaka) aura asalI ko khoTA batAtA hai use adhama aparAdha ke rUpa meM daNDita karanA caahie| tiryamanujabhUpAnAM cikitsAM kurute'bhissk| sa daNDyaH krmshshcaadymdhymottmsaahsaiH||26|| jo vaidya (vaidyaka zAstra ko na jAnate hue) pazu-pakSI, manuSya aura rAjA kI cikitsA karatA hai use kramazaH adhama, madhyama aura uttama aparAdha ke daNDa se daNDita karanA caahie| (vR0) yo vaidyaHzAstramajAnan prapaJcenAhaM bhiSag iti vadan tirazcAM cikitsA kurvannAdyasAhasena daNDyaH 1. 0rmANakena bha 1, bha 2, pa 1 0nikena pa 2 // 2. bhaupAnAM bha 2, pa 1, p2|| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 laghvarhannIti vaidyaka zAstra ko na jAnate hue mAyApUrvaka 'maiM vaidya hU~' yaha kahate hue tiryakoM kI cikitsA karane vAle vaidya ko Adya sAhasa se daNDita karanA caahie| manuSyANAM cikitsAM kurvanmadhyamasAhasena dnnddyH| manuSyoM kI cikitsA karane vAle ukta vaidya ko madhyama sAhasa se daNDita karanA caahie| bhaupAnAM rAjasambandhinAM cikitsAM kurvannuttamasAhasena daNDyaH rAjAoM athavA rAjA ke sambandhiyoM kI cikitsA karate hue ukta vaidya ko uttamasAhasa se daNDita karanA caahie| yazca vadhnAtyabaddhaM vai baddhaM yazca vimunycti| anivRtakRti bhUpAjJAmRte vrsaahsm||27|| jo adhikArI bandhana kI rAjAjJA ke binA kisI ko bA~dhatA hai, jo bA~dhane ke yogya hai usako mukta kara detA hai aura jo apanA dAyitva pUrA nahIM karatA hai vaha uttama aparAdha ke daNDa kA pAtra hai| (vR0) spaSTam - yo mAnasamaye'STAMzaM vrIhi kaarpaasyohret| punarhAnau tathA vRddhau praapnuyaadvishtairdmm||28|| jo cAvala yA kapAsa taulate samaya AThavA~ bhAga grahaNa kara le usase adhika yA kama hone para usa (taulane vAle) se do sau drama (rupayA) daNDa prApta karanA caahiye| gandhadhAnyaguDasnehabheSajAdiSu yaH kssipet| nyUnadravyaM svalobhena daNDyaH syaaddshraajtaiH||29|| lobhavaza jo sugandhita padArtha, dhAnya, gur3a, tela aura auSadhi meM alpa dravya mizrita kara vikraya karatA hai use sau rajata mudrAoM se daNDita kiyA jAnA caahiye| sAhasena tu yaH kuryaatsmudraadhaanvikrym| kuGkamAdiparAvarto daNDyo viNshtibhistribhiH||30|| jo manuSya aparAdha meM mudrA se yukta vastu kA vikraya kare athavA kumakuma Adi padArthoM kI adalA-badalI kare use sATha rupaye se daNDita karanA caahiye| 1. anivRtakRtiM bha 1, bha 2, pa 1, p2|| kAryAsayo bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 // parAvarte bha 1, parAvartI bha 2, parAvatA pa 1, parAvarto pa 2 // 3. Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhasaprakaraNam 185 prasthA' divaTTAnnirmAtA bhinnAn raajprcaartH| paNasya hAnau vRddhau vA daNDyo dvishtraajtaiH||31|| rAjA dvArA pracalita bATa se bhinna bATa kA nirmAtA jisase vyApAra meM hAni yA vRddhi ho use do sau rajata mudrAoM se daNDita kiyA jAnA caahiye| parasparAnumatyA 'yo vaNig vstumhrghtaam| karoti cetsame daNDyAH proktA uttmsaahsaiH||32|| vyApArI ApasI svIkRti se vastu kA mUlya bar3hAkara becatA hai use uttama aparAdha ke samAna daNDa denA caahiye| evaM saMkSepataH proktA sAhasasya ca vrnnnaa| yatphalajJAnato jIvAH syustttyaagsmudytaaH||33|| isa prakAra sAhasa kA saMkSepa meM varNana hai jisakA phala jAnate huye loga usake tyAga kI ora tatpara hoN| // iti saahsprkrnnm|| 3. 4. divadAnni0 bha 1, bha 2, pa 1, p2|| jJo vAH bha 1, jJo yAH bha 2, pa 1, p2|| Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhikAra 3.18 daNDapAruSyaprakaraNam natvA namijinaM samyag dhrmtiirthprvrtkm| vakSyAmi daNDapAruSyaM prjaasthitinibndhnm||1|| dharma rUpI tIrtha kA pravartana karane vAle tIrthaGkara nami kI bhalIbhA~ti vandanA kara prajA kI sthiti ke niyantraNa rUpa daNDapAruSya - daNDa kI kaThoratA - kA kathana kruuNgaa| (vR0) pUrvaprakaraNe sAhasadaNDo nirUpitaH tatsAhacaryAddaNDapAruSyamadhunA nirUpyate pichale prakaraNa meM sAhasa daNDa kA nirUpaNa kiyA gayA hai| isake sAtha sAhacarya ke kAraNa aba daNDapAruSya kA nirUpaNa kiyA jAtA hai - yenAntyajo'Ggena kudhIH kasyAGga chedayet htthaat| tadaGga chedayitvAsya purAtkAryaM prvaasnm||2|| koI kutsita buddhivAlA balapUrvaka kisI ke aGga kA chedana kare to (aparAdhI) ke usI aGga ko kATakara nagara se niSkAsita kara denA caahiye| kSatriyadvijayormohAt kaasstthdhaatuvinirmite| Asane vaizyazUdrau cedupaviSTau tadA bhRshm||3|| kaSAviMzatibhirvaizyaM paJcAzadbhizca shuudrkm| tADayenyAyamArgeNa maryAdArakSaNe nRpH||4|| yadi kSatriya aura brAhmaNa ke lie lakar3I aura dhAtu se nirmita Asana para . kSatviya bha 2, pa 2 // paviSTau pa 1, pa 2 // bhirvezyaM bha 1, bha 2, pa 2 / / 3. Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ daNDapAruSyaprakaraNam 187 vaizya aura zUdra baiTheM to nyAyapUrvaka maryAdA kI rakSA ke lie rAjA dvArA vaizya ko bIsa aura zUdra ko pacAsa kor3e lagavAnA caahie| caturvarNeSu yaH kazcidRSTvA knycinnrottmm| niSThIvati hasedvApi damyate dshraajtaiH||5|| cAra vargoM meM se jo koI (puruSa) kisI zreSTha vyakti ko dekhakara thUke athavA ha~se bhI to (rAjA) dasa rajata mudrAoM dvArA use daNDita kre| prANaghAtAbhilASI yo grIvAM muSka shirstthaa| gRhNAti darpataH krodhAddaNDyate svrnnnissktH||6|| ghamaNDa yA krodha se vadha kI icchA se jo kisI kI gardana, muSka (aNDakoSa) tathA sira pakar3e to use sone ke (sikke) niSka se daNDita kiyA jAtA hai| "mAMsApakarSakasturyaistvagbhettA dshraajtaiH| 6asRkpracAlane vipro daNDyo yugmazatena vai||7|| brAhmaNa ko (kisI kA) mA~sa khIMcane para cAra (rajata mudrAoM), camaDA kATane para dasa rajata (mudrAoM) tathA rakta bahAne para do sau mudrAoM se daNDita karanA caahie| ArAmaM gacchatA yena darpAdutpATitA ltaa| tvakpatradaNDapuSpAdyAH sa daNDyo daza sjtaiH||8|| upavana kI ora jAte hue dhRSTatA se jisake dvArA latA ukhAr3I gaI ho, (vRkSa kI) chAla, patte, DAlI, phUla Adi (tor3A gayA ho) vaha dasa rajata (mudrAoM) se daNDanIya hai| puSpacauro dazaguNaiH pravAsyo vRkssbhedkH| manuSyagoprahartA ca pravAsyo grAmato dhuvm||9|| 1. haseccApi bha 2 // 2. zara bha 2 // 3. krodhA bh2|| 4. 0damyate bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 / / 5. sva rNA0 bha 2 // 6. 0rasaka bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 // 7. rAjanaiH bha 1, bha 2, pa 1 // 8. caurau p1|| 9. pravAsyau pa 1 // 10. bhedake pa 1 // Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 laghvarhannIti ____phUla curAne vAle ko (mUlya ke) dasa gune se, vRkSa kATane vAle ko (nagara se) niSkAsita karanA cAhiye aura manuSya tathA gAya kA apaharaNa karane vAle ko nizcita rUpa se gA~va se niSkAsita kara (daNDita karanA caahie)| yAdRzopadravaM kuryAttAdRzaM dnnddmaapnuyaat| yAvatA tannivRttiH syAttAvadravyaM ca daapyet||10|| (vyakti) jaisA upadrava kare usI ke anusAra daNDa prApta kre| jitanA (dravya vyaya karane para) usa (upadrava) kI zAnti ho utanA dravya (upadravI se) dilavAnA caahie| . ghAtakAdghAtazAntyarthamauSadhAdyamarthameva c| anucaryArthamapi grAhyaM yAkka tathA phlm||11|| ghAyala kI pIr3A Adi dUra karane athavA usakI auSadhi Adi aura sevA ke lie bhI hAni pahu~cAne vAle se vyaya grahaNa kiyA jAnA cAhie, jaisA karma vaisA phala (rAjA sunizcita kre)| vittaM yasya vRthA duSTo nAzaye d jnyaanto'thvaa| ajJAnatastatprasattizca kAryA tannAzakena vai||12|| jisakA dhana koI duSTa manuSya jAna bUjhakara athavA bhUlavaza vyartha meM naSTa kare to usa naSTa karane vAle ke dvArA usa (kSati) kI pUrti kI jAnI caahie| RNI svayaM na datte ceddhapo5 nizcitya saakssibhiH| dApayitvA dhanaM tasmAddamaM gRhNAti svocitm||13|| yadi karjadAra svayaM (RNa vApasa) nahIM detA hai to sAkSiyoM dvArA nizcita karAkara dhana (vApasa) dilAkara usa (karjadAra) se rAjA apane lie ucita daNDa grahaNa karatA hai| vAditranAzane daNDo jJeyo dazaguNaH sdaa| mRddhAtukASTapAtrANAM nAze paJcaguNaH smRtH||14|| vAdyayantra naSTa karane para sadA (usake mUlya kA) dasa gunA daNDa jAnanA 1. 2. 3. 4. 5. kuryAtAdRzaM pa 2 // gatakAdvAta pa 2 // vijJaM pa 2 // ta dajJe pa 2 // bhUyo pa 1, p2|| Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ daNDapAruSyaprakaraNam 189 caahie| miTTI, dhAtu aura kASTha ke pAtroM ko naSTa karane para (usake mUlya kA) pA~ca gunA (daNDa) kahA gayA hai| mArge yAnAdibhirnAze sArathiM dnnddyennpH| madahetuvimuktazcedanyathA na hi dnnddyuk||15|| (durghaTanA ke kAraNoM ko chor3akara) mArga meM vAhanAdi se kSati hone para rAjA sArathI ko daNDita kre| nizcita rUpa se akasmAt kSati hone para daNDa kA yoga nahIM hai| (vR0) ke'STau hetavaH ityAha - (kSati hone para daNDa na pAne ke) ATha kAraNa kauna se haiM, yaha kathana yugAkSayantracakrANAM bhaJjane raashibhnggke| vRSe tu sammukhaM prApte bhUvaiSamye dRssdgnne||16|| gacchagacchetipUtkAre kRte saarthinaa'skRt| na daNDyA yAnayAnezasvAminaH syunUpeNa vai||17|| yuga, akSayantra aura cakkoM ke TUTane, rAzi TUTane, sAmane sA~r3a ke Ane, bhUmi asamatala hone, patthara kA Dhera Ane aura vAhana cAlaka dvArA bAra-bAra 'haTo-haTo' cillAne kI sthiti meM durghaTanA hone para gAr3I, gAr3I vAle tathA svAmI ko rAjA dvArA daNDita nahIM kiyA jAnA caahie| ajJatvAt sAratheryugmamanyatrAkarSayedratham / paravastuvinAze ca svAmI daNDyo na sArathiH // 18 // yugmamudrAzataM daNDaM gRhnniiyaadbhuuptisttH| sArathiH kuzalazcetso daNDyaH svAmI na dossbhaak||19|| sArathi kI ajJAnatA se yadi baila ratha ko dUsarI ora khIMca le jAye to dUsare kI vastu ke naSTa hone para svAmI daNDanIya hai vAhana cAlaka nhiiN| (isa sthiti meM) rAjA svAmI se do sau mudrA daNDa grahaNa kre| yadi vAhana cAlaka nipuNa ho to vahI daNDita kiyA jAnA cAhie, svAmI doSa kA bhAgI nahIM hai| mUrkhatve sAratherdaNDyo yugme bhUpena saartheH| zatamudrAM gRhItvA "prAgyAnamIzaM ca dApayet // 20 // 1. 0yedravyaM bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 // 2. daNDye pa 1, pa 2 // 3. mUrkhatve bha 2 // daNDyo yugmo bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 // pragghAnimozaMca bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 // 6. vidhAyayet bha 1, vidhApayet bha 2, pa 1, pa 2 / / | Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 laghvarhannIti vAhana cAlaka ke mUrkha hone para rAjA dvArA (vAhana cAlaka aura svAmI) ko daNDita karanA caahie| vAhana cAlaka se sau mudrA lekara pahale yAna ke svAmI ko denA caahie| yAnAntareNa go'zvAdiruddhe mArge tu saarthiH| azakto vRSarodhAdau na daNDyaH syAcca srvthaa||21|| gAya, ghor3e Adi dvArA vAhana kA mArga avaruddha hone aura sA~r3a dvArA mArga avaruddha Adi hone para to vAhana cAlaka asamartha hai aura vaha kisI bhI prakAra daNDanIya nahIM hai| jIvanAze tu daNDyaH syAtsUto bhUpena kevlm| vastunAze tatprasattiM nRpastena prdaapyet||22|| (vAhana ke nIce, dhakkA lagane se) prANI ke ghAyala, mRtyu Adi hone para rAjA dvArA vAhana cAlaka-daNDanIya hai| vastu ke naSTa hone para rAjA dvArA usa (cAlaka) se usakI kSatipUrti dilavAnI caahie| martyanAze mahatpA' caurvddnnddmaapnuyaat| gogajAzvoSTramahiSoghAte svaamiprsnntaa||23|| (durghaTanA meM) prANI kI ghAyala athavA mRtyu honA pApa hai (isa sthiti meM) cora (corI ke aparAdha karane vAle) ke samAna daNDa denA caahie| gAya, hAthI, azva, uSTra, bhaiMsa ke marane para (usake mUlya ke barAbara dhana Adi dekara) svAmI kI prasannatA hI daNDa hai| kAraNIyA tato daNDo gRhyate pRthiviibhujaa| yathA punarna ko'pi syAdI dRzo jiivghaatkRt||24|| rAjA yAna-cAlaka ko aisA daNDa de jisase ki punaH isa prakAra jIva hatyA karane vAlA koI bhI na ho| bhAryAputrapreSyadAsasodarAzcAparAdhinaH / teSAM nAthena daNDena stainyakarmaNi bhuubhRtaa||25|| yadi patnI, putra, dUta, dAsa, sahodara (bhrAtA), caurakarma ke aparAdhI hoM to rAjA dvArA nAtha (baila kI nAka meM piroI jAne vAlI rassI aura) daNDa se unakI piTAI ho| 1. tRSarodhA pa 1, pa 2 // 2. mahatpApI bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 / / 3. 0yAte bha 1, 0dyAte bha 2, pa 2 // stAsAMnA0 bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 / / | CH Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ daNDapAruSyaprakaraNam 191 eSaH samAsataH prokto dnnddpaarussynirnnyH| jIvamAtre kRpAdRSTI rakSaNIyA mniissinnaa||26|| yaha saMkSepa meM daNDa kI kaThoratA ke nirNaya kA kathana kiyA gyaa| buddhimAnoM dvArA prANimAtra para kRpAdRSTi rakhanI caahie| // itidnnddpaarussyprkrnnm|| Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampUrNa amaGgala yA azubha ke vidAraNa meM cakra rUpa (bAIsaveM tIrthaGkara) neminAtha kA harSapUrvaka vandana kara strI-puruSa ke dharma-vyavahAra kA saMkSepa se varNana kiyA jAtA hai| tRtIya adhikAra 3.19 strIpuruSadharmaprakaraNam nemiM natvA mudA nemiM 'sarvAriSTavibhedane / strIpuMdharmavyavahRtiH saMkSepeNAtra vrnnyte||1|| (vR0) pUrva prakaraNe daNDapAruSyavarNanaM kRtam - pUrva prakaraNa meM daNDapAruSya kA varNana kiyA gayA ( vR0) daNDastu dharmarakSArthaM jAyate'to'dhunAstrIpuruSadharmaprarUpaNAdhikriyate -- 1. 2. daNDa sadA dharma kI rakSA ke lie hotA hai isalie aba strI-puruSa ke dharma kI prarUpaNA kI jAtI hai - pitrAdayaH svabuddhayA yaM 'sundaraM prekSya kanyakAm / dadyuH sA nirguNaM cApi pUjayeddevavattakam // 2 // pitA Adi (svajanoM) dvArA apanI buddhi se jisa puruSa ko sundara dekhakara (apanI) kanyA dI jAtI hai guNarahita hone para bhI vaha use devatA ke samAna pUjatI hai| bhartrApi miSTavacanaiH santoSyA sA navAGganA / pakvAnnadadhidugdhAdyaiH poSaNIyA nirantaram // 3 // svAmI ke dvArA bhI vaha navavivAhitA strI madhura vacanoM se santuSTa kI jAnI caahie| pakavAna, dUdha, dahI Adi se vaha nirantara poSita kI jAnI caahie| sarbA0 pa 2 // sundara bha 2 pa 2 // Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strIpuruSadharmaprakaraNam bAlatve rakSakastAto yauvane rakSakaH patiH / vRddhatve 'sati satputraH strI svAdhInA bhvennhi||4|| bAlAvasthA 'strI kA rakSaka pitA hotA hai, yuvAvasthA meM rakSaka pati hotA hai, vRddha hone para putra rakSA karatA hai, nizcita rUpa se strI (kabhI) svatantra nahIM hotI hai| atIcArAdvadhairnityaM rakSaNIyA kulaanggnaa| AturyavAsaraM kasyApyAsyaM pazye 'dRtau na hi // 5 // buddhimAnoM dvArA kulIna striyoM kI aticAra (maryAdA ulaGghana) se sadaiva rakSA kI jAnI caahie| Rtu (raja - srAva) meM pUre cAra dinoM taka koI bhI isakA (mukha) na dekhe| caturthadivase snAtvekSetAsyaM patyureva c| RtusnAne na pazyetstrI parabhartyamukhaM kadA // 6 // cauthe dina snAna ke samaya apane pati kA hI mukha dekhe / rajodarzana ke bAda (Rtu-) snAna kara vaha kabhI anya puruSa kA mukha na dekhe / yataH kyoMki 1. 2. 3. 4. - - snAnakAle nirIkSeta surUpaM ca virUpakam / puruSaM janayetputraM tadAkAraM manoramA // 7 // 193 snAnakAla meM vaha sundarI sundara yA asundara jaise puruSa kA mukha dekhegI vaise hI AkAra kA putra utpanna kregii| yAdRza mupyate bIjaM kSetre kAlAnusArataH / tatparyAyaguNairyuktaM tAdRgutpadyate phlm||8 // ucita samaya para kheta meM jaisA bIja boyA jAtA hai - paryAya guNa se yukta usI prakAra kA phala utpanna hotA hai| . yadyajjAtIyapuruSaM nrm| yadyatkarmakaraM pazyati snAnakAle sA tAdRzaM janayetsutam // 9 // snAna ke samaya jisa-jisa jAti tathA jisa-jisa kArya ko karane vAle puruSa kA mukha vaha dekhatI hai usI prakAra kA putra utpanna karatI hai| vRddhatvevati bha 1, 2, 1, 2 // AturyavAraMbha 1, bha 2 pa 1, 2 // 0 datonahi bha 1, bha 2, 0dataunahi pa 1 pa 2 // vapyate bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 // Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 laghvarhannIti na spRzedvastumAtraM hi na bhuMkte kaaNsybhaajne| gRhAbahirna gantavyaM devatAyatane'pi n||10|| zayIta na hi 'khaTvAyAM puSTAnnaM naiva bhkssyet| AdarzAlokanaM naiva Rtau kuryaatkulaanggnaa||11|| RtukAla meM kulavadhU na hI kisI vastu kA sparza kare, na hI kAMse ke pAtra meM bhojana kare, ghara se bAhara bhI na jAya aura mandira bhI na jaaye| nizcita rUpa se na to vaha palaGga para zayana kare, na hI pauSTika anna grahaNa kare aura na hI darpaNa kA avalokana kre| zarIrasaMskRtiM naiva kuryaadudvrtnaadibhiH| na kASThagharSaNaM dante divA svApaM ca vrjyet||12|| ubaTana Adi (prasAdhanoM se) zarIra kA saMskAra nahIM karanA caahie| dA~toM ko kASTha (lakar3I) se nahIM ghisanA cAhie aura dina meM nidrA kA tyAga karanA caahie| caturthe'hni kRtasnAnA dRSTvA sviiydhvaannm| kRtasarvasusaMskArA kuryAt kssiiraannbhojnm||13|| cauthe dina snAna kara apane pati kA mukha dekhakara sabhI susaMskAroM ko sampanna kara khIra kA bhojana kre| taddine cittavikSepaM krodhaM vA na karoti vai| kRtamaGgalanepathyAbhUSAlaGkRtavigrahA // 14 // kRtAJjanAdisaMskArA. puSpa sugndhvaasitaa| svasthacittA suzayyAyAM zete patinA sh||15|| usa (Rtu kAla ke cauthe) dina vaha mana meM vikSobha athavA krodha na kare, maGgala vastra dhAraNa kara, AbhUSaNa se zarIra ko suzobhita kara, A~khoM meM aJjana Adi lagAkara, puSpa aura sugandhita dravya se suvAsita tathA svasthacitta ho pati ke sAtha zayana kre| samAyAM nizi putraH syAdviSamAyAM tu knykaa| vIryAdhikyena putraH syAdraktAdhikyena putrikaa||16|| khaTAyAM bha 2, pa 1, p2|| saugandhyavAsiMttA bha 2, pa 1, pa 2 / / zeratepatinAsaha bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 // putrAH bha 2, pa 2 // 3. Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strIpuruSadharmaprakaraNam 195 sama (saMkhyA vAlI) rAtri meM garbha dhAraNa ho to putra aura viSama (saMkhyA vAlI) rAtri meM garbha dhAraNa ho to kanyA, vIrya kI adhikatA se putra tathA rakta kI adhikatA hone se putrI utpanna hotI hai| jIvotpatteriyaM bhUmioniH proktA hi shaashvtii| bIjAnAmiva tadvRddhirbhUmyAzrayatayA bhvet||17|| yaha yoni jIva utpatti ke lie zAzvata bhUmi rUpa hai| bIjoM kI hI bhA~ti usakI (jIva) kI bhI vRddhi bhUmi ke Azraya se hotI hai| jAyante'nekarUpANi yAnyuptAni 'kRssiivlaiH| ekakSetre'pi kAlena bIjAni svbhaavtH||18|| kRSakoM dvArA eka kSetra meM boye gaye bIja samayAnusAra apane svabhAva se aneka rUpoM meM utpanna hote haiN| zAligodhUmamudgAzcaNakAlasikulatthakA / yathAbIjaM prarohanti svpryaayaanusaartH||19|| dhAna, gehU~, mUMga, canA, alasI, kulattha Adi bIja ke anusAra apanI-apanI (jAti) paryAya ke anusAra aGkarita hote haiN| anyadupsaM jaatmnydityetnnoppdyte| upyate yena yadbIjaM tattathaiva prrohti||20|| jo bIja boyA jAtA hai usI prakAra vaha aGkarita hotA hai anya dhAnya bone para anya (dhAnya) utpanna nahIM hotA hai| tatprAjJena vicAryaivaM dhrmshaastraanusaartH| vRddhikAmena vaptavyaM na jAtu pryossiti||21|| ataH buddhimAna dvArA isa prakAra vicAra kara dharmazAstra ke anusAra vRddhi kI kAmanA se bonA cAhie, parastrI meM kabhI bhI nahIM (vIrya-vapana karanA caahie)| vidhinA mahilA sRSTA putrotpaadnhetve| bhartuH saparyA paramo dharmaH strINAM prkiirtitH||22|| patisevA sutotpattistadrakSA gRhakarma c| strINAM karmANi caitAni nirdiSTAni prdhaantH||23|| 1. 2. kRSTIvalai-bha 2, pa 1, pa 2 // hetuve bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 // Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 laghvarhannIti putra utpAdana ke lie brahmA ne strI kI racanA kii| pati kI sevA striyoM kA parama karttavya kahA gayA hai| pati kI sevA, putra kI utpatti, usakI rakSA aura gRhakArya - ye mukhya rUpa se striyoM ke karma batAye gaye haiN| 1bhatrarddhadehasaMlInA bhrtRbhktipraaynnaa| patimeva prabhuM manyA proktA sA tu ptivrtaa||24|| pati ke Adhe zarIra meM lIna, pati-bhakti meM tatpara, pati ko paramezvara mAnane vAlI pativratA kahI jAtI hai| niHsnehA' calacittatvAtpauMzcalyA duSTanodanAta / kusaGgato bhavennArI kusaGgaM vrjyetttH||25|| strI burI saGgata ke kAraNa citta kI caJcalatA aura duSTa kI preraNA se sneharahita evaM kulaTA ho jAtI hai ataH kusaGga kA tyAga karanA caahie| svakIyakularItistu rakSaNIyA prayatnato ytH| kuladvaye 'yathA na syAnmalinatvaM kulstriyaaH||26|| kulIna striyoM ko prayatnapUrvaka apanI kulaparamparA kI rakSA karanI cAhie jisase strI ke donoM kuloM (patikula tathA pitAkula) meM malinatA na (utpanna) ho| devayAtrotsave raGge catvare jAgare klau| kulastriyA na gantavyamekAkinyA kdaacn||27|| deva kI yAtrA, utsava, nATaka, catuSpatha yA bAjAra, jAgaraNa aura kalahayukta sthAna meM kulIna strI ko kabhI ekAkI nahIM jAnA caahie| snAnodvarttanatailAdyabhyaGgalepanakAni no| kArayetparahastena shiilrkssnnttpraa||28|| zIla kI rakSA meM tallIna strI snAna, ubaTana, taila Adi se mAliza dUsare ke hAthoM se na kraaye| gaNikA liGginI dAsI svairiNI kaarukaanggnaabhiH| kAryo na hi saMsargo yazohetoH kulstriyaa||29|| 1. bhartIdvade bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 / / nisnehA bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 / / pauMzcalI pa 1, pa 2 / / duSTanodanA bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 // yataH kuladvayenasyAnmalInatvaM bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 / / M 4. 5. Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strIpuruSadharmaprakaraNam kulIna strI ko apanI pratiSThA ke lie vezyA, yoginI, dAsI, kulaTA tathA zilpI striyoM ke sAtha ghaniSThatA nahI karanI cAhiye / vaha kulIna strI (ukta striyoM kI) saGgati se unake dharma, guNa aura AcaraNa apanA legI isa kAraNa AcAra- ra-zuddhi ke lie puruSoM dvArA sadA striyoM kI rakSA karanI caahie| pUjArhA putraratnejyA rUpalAvaNyamaNDitA / zrISu strISu vizeSo na gRhiNAmasti kazcanaH // 31 // striyA~ pUjA ke yogya haiM, putra rUpI ratna ko utpanna karane vAlI haiM, rUpa aura saundarya se suzobhita haiM, gRhasthajanoM ke liye lakSmI tathA striyoM meM koI bheda nahIM hai| 1. 2. taddharma' guNavRttIH sA dhArayiSyati snggtH| tasmAdAcArazuddhayarthaM nRbhiH rakSyAH sadA striyaH // 30 // 3. 4. 5. 6. nArtAznIyAnmadhuM tailamucchiSTaM kodravaM tathA / viddhamannaM parAnnaM `cAzaucAnnaM na ca mASakAn // 32 // rajasvalA strI madhu, tela, jUThA bhojana, kodoM, viddha anna, parakIya anna, apavitra anna tathA ur3ada kA bhakSaNa na kre| vaha mArga, rAkha, gokula (gAyoM ke rahane ke sthAna), jute hue kheta, zmazAna, parvata, mandira, nAlI, gaDDhe aura jIvayukta choTe daha (chichale gaDDhe) meM tathA sUrya, agni, candra aura devamandira ke sAmane mukha karake malotsarga nahIM kre| malotsargaM na sA mArge kuryAdbhasmani gokule / na kSetre saMskRte caiva zmazAne na ca parvate // 33 // devasthAne ca sarini garte sattvayute "drahe / sUryAgnicandrAyatanasammukhaM kdaacne||34|| na 197 atha puruSadharmaH prasannacitta ekAnte bhajennArIM 'manoramAm / prasannacittAM sasnehAM putrArthaM na hi kAmataH // 35 // taddharmaguNAvRkSIH bha 2 pa 1, 2 // vArtA zrIyAnmadhuM bha 1, vAtI zrIyAnmadhuM bha 2, pa 1 // cAzocannaM bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 // smazAne bha 1, bha 2, pa1pa 2 // iha bha 1, pa 1, ihe bha 2, pa 2 // manoramAH bha 2, pa 2 // Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 . laghvarhannIti puruSa prasannamana ho ekAnta meM ramaNIyA, prasannacittavAlI aura snehila nArI ko putra ke lie sevana kare, bhoga ke lie nhiiN| prasannatAsthito garbho jAtazcedbhAgyavAn bhvet| sumuhUrte ca vikhyAtaH svAtijaM mauktikaM ythaa||36|| prasannatApUrvaka dhAraNa kiye garbha se utpanna (santAna usI prakAra) bhAgyavAna hotI hai, jaise svAti nakSatra meM zubha muhUrta meM utpanna motI prasiddha hotA hai| 'nopagacchet pramatto'pi naariimaartvdrshne| ekasmin zayanIye ca na zayIta tayA sh||37|| strI kA Rtu-darzana hone para pramatta (kAma vihvala) hone para bhI (puruSa ko usake) samIpa nahIM jAnA cAhie aura na hI usa (rAjasvalA strI) ke sAtha eka zayyA para sonA caahie| naro rajo'bhiliptAGgAM seveta svAM vdhuumdhiiH| prajJAkIrtiryazastejastat kSaNe ca viliiyte||38|| jo buddhihIna puruSa raja se abhilipta (rajasvalA) apanI strI kA bhoga karatA hai usakI buddhi, kIrti, yaza tathA teja eka kSaNa meM naSTa ho jAtA hai| nAznIyAttayA sArddha nAznantIM tAM niriikssyet| na jRmbhamANAM no suptAM naashaucaadikriyaapraam||39|| puruSa strI ke sAtha baiThakara na bhojana kare, na use khAte hue , na use jaMbhAI lete hue, na sote hue aura na zauca Adi kriyA karate samaya dekhe| sUryAstottarakAle ca na kiJcidapi bhkssyet| nagno na hi svapet kutra nocchiSTAsyaH kvcicchRjet||40|| puruSa sUryAsta ke bAda kucha bhI grahaNa na kare, na nagna hokara soye, na hI kahIM para jaaye| na vaset SaNDakaiH klIbairniSAdaiH ptitairpi| nAntyai bhraSTairmadAviSTairna mndaishcaapraadhibhiH||41|| (puruSa) azakta, napuMsaka, cANDAla, patita, antyaja, bhraSTa, vyasanI, mandabuddhi aura aparAdhiyoM ke sAtha na rhe| nobhayAbhyAM ca pANibhyAM kuryAcchirasi khrjnm| na spRzennaramaspRzyaM na ca snAyAcchiro vinaa||42|| 1. 0nnAtayA bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 // Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strIpuruSadharmaprakaraNam 199 puruSa donoM hAtha se sira kA kharjana na kare, na hI aspRzya kA sparza kare aura na hI sira ko chor3akara snAna kre| ratezcAnte' citAdhUmasparza duHkhprdrshne| kSaurakRtye vame paJca snaayaatpuutjlairnrH||43|| sambhoga ke bAda, citA ke dhuMe kA sparza karane, duHkha pradarzana karane, kSaura karma aura vamana ke pazcAt puruSa pavitra jala se snAna kre| ityAdiguNasampannaH svadharme tatparaH sudhiiH| brAhma muhUrte cotthAya prabhuM pnycnmskRtim||44|| smRtvA bhUtvA zuciH kRtvAvazyakAdikriyAM nrH| zaucasnAnAdikaM kRtvA arcitvA jinpdyugm||45|| natvA guruM dharmazAstraM zrutvA niyamamAcaret / tataH svocitavyApAre pravRtto mAnavo bhvet||46|| uparyukta guNoM se yukta, svadharma meM saMlagna buddhimAn mAnava brahma muhUrta meM uThakara paJcaparameSThi ko namaskAra kara, smaraNa (dhyAna) kara, pavitra hokara, AvazyakAdi kriyA kara, zauca snAnAdi kara, tIrthaGkara ke yugala caraNoM kI pUjAkara, guru ko namaskAra kara aura dharma- zAstra sunakara niyama kA AcaraNa kare, tatpazcAt apane ucita vyApAra meM pravRtta ho| dharmakarmAvirodhena sakalo'pi kulocitH| nistandreNa vidheyo'tra vyavasAyaH sumedhsaa||47|| puruSa Alasya rahita hokara sadbuddhi se dharma aura karma ke anukUla, kula paramparA ke anurUpa sampUrNa vyavasAya ko sampAdita kre| dharmarAjyaM viruddhaM lokaviruddhaM ca ydbhvet| tatkRtyaM na hi kuryAdvai "bahulAbhe'pi srvthaa||48|| jo kArya dharma, rAjya aura loka ke pratikUla ho saba prakAra se pracura lAbhadAyaka hone para bhI use na kre| 1. ratevAnte bha 1, pa 1, rattevAnte bha 2, p2|| 2. duHkhapradazarna pa 2 // 3.. mAcare bha 2, pa 1, p2|| laukavi0bha 2, pa 1, p2|| kusnAne bha 1, bha2, pa 1, pa 2 // Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 laghvarhannIti bhojanAvasare bhuktvA gurudaanaavshissttkm| sukhaM kRtvA muhUrtaM ca kuryAdvayavahRtiM punH||49|| divasasyASTamaM bhAgaM yaavtstprtibhaanvitH| tato bhuktvAvazyakAdikriyAM kuryaadvickssnnH||50|| guru ko dAna dene ke bAda bace anna kA samaya para bhojana kara, muhUrta bhara vizrAma kara punaH kArya meM saMlagna honA caahie| dina kA AThavA~ bhAga zeSa rahe taba bhojana kara sadbuddhi yukta buddhimAn puruSa AvazyakAdi kriyA kre| strIpuMdharmavicAro'yaM samAsena niruupitH| sarvajIvopakArAya lokdvyhitaavhH||51|| isa loka tathA paraloka donoM meM sabhI prANiyoM ke paropakAra ke lie yaha strI-puruSa karttavya-vicAra kA saMkSepa meM nirUpaNa kiyA gayA hai| / iti striipuNdhrmprkrnnm|| (vR0) ityAcAryazrIhemacandraviracite caulukyavaMzabhUSaNaparamArhatkumArabhUpAlazuzrUSite laghvarhannItizAstre vyavahAranItivarNano nAma tRtiiyo'dhikaarH| __yaha caulukyavaMzabhUSaNa paramArhata kumArapAla rAjA ke zravaNa kI icchA se AcArya zrI hemacandra viracita laghu-arhannItizAstra meM vyavahAranItivarNana nAmaka tRtIya adhikAra hai| Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhikAra prAyazcittam cidAnandamayaM yogidhyaantaanaiklkssitm| naSTASTaduSTakarmAri zrIpArzva prnniddhmhe||1|| cidAnandarUpa, yogiyoM ke dhyAna ke lakSya, ATha kaluSita karma rUpI zatruoM kA nAza karane vAle (teIsaveM tIrthaGkara) zrI pArzvanAtha kI vandanA karatA huuN| (vR0) pUrvAdhikArAntye prakaraNe strIpuMdharmo nirUpitaH tataH skhalane prAyazcittasyAvazyakatAto laukikaprAyazcittasya laukikavyavahArAGgatvena jJAtidaNDanItirUpatvena ca nItisAhacaryAdvarNanAtrAdhikAre kriyate - pUrva adhikAra ke antima prakaraNa meM strI-puruSa dharma kA nirUpaNa kiyA gyaa| strI-puruSa dharma ke mArga se vicalita hone para prAyazcitta-kI AvazyakatA hone se laukika prAyazcitta jo laukika vyavahAra ke sAdhana jAti dvArA pradatta daNDanIti ke rUpa meM hone se nIti se sambandha hone ke kAraNa isa adhikAra meM prAyazcitta kA varNana kiyA jAtA hai - mAtaGgayavanAdInAM mlecchAnAM 'saGghaTTane nrH| kuryAdyo bhojanaM tasya prAyazcittamidaM bhvet||2|| cANDAla, yavana Adi mlecchoM ke saMsarga meM jo puruSa bhojana kare usakA prAyazcitta isa prakAra honA caahie| upavAsAzca paJcAzadekabhaktAstathaiva c| paJcaiva tIrthayAtrAzca tathA sdhrmivtslaaH||3|| paJcapUjAjinAnAM ca shaantikaapaussttikaadyH| saGghabhaktirguraubhaktirdAnAni ca ythaavidhi||4|| 1. saMghaTTane naraH bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 / / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 laghvarhannIti jinopavItasaMskArastathA kozasya vrddhnm| jinajJAnauSadhAdInAM tathA ca jnyaatibhojnm||5|| iti kRtvA tathA snAtvA tIrthamRtsAjalena c| 'sarvauSadhivimizreNa zuddho jAyeta maanvH||6|| anyathA jJAtibAhyatvAnnopavezyaH svpNktiss| sahabhojyo'pi tena syAttulyo jnyaatibhisskRtH||7|| pacAsa upavAsa, usI prakAra pacAsa ekAzanAyeM (dina meM ekabAra bhojana), pA~ca tIrtha-yAtrAyeM tathA pA~ca hI sAdharmika vAtsalya, zAnti snAtra sahita pA~ca tIrthaGkara pUjA, vidhipUrvaka saGgha-bhakti, guru-bhakti aura dAna, jina zAstra-sammata yajJopavIta yA upanayana saMskAra tathA (devadravya) koza, jJAna, auSadhadravya Adi meM vRddhi aura bandhu-bAndhavoM ko bhojana - yaha karake sabhI auSadhiyoM ke mizraNa se yukta tIrtha kI miTTI evaM tIrthajala se snAna kara manuSya ko zuddha ho jAnA caahiye| anyathA (uparokta rIti se prAyazcitta na karane para) jAti se bAhara hone se vaha apanI (jAti kI) paMktiyoM meM baiThane (bhojana karane) yogya nahIM hai| usake sAtha baiThakara bhojana karane vAlA vyakti bhI jAti se bahiSkRta ke samAna mAnA jaaye| kirAtacarmakArAdigRhe yo bhuktimaacret| tasya zuddhiriyaM proktA jainshaastrvishaardaiH||8|| bhilla, carmakArAdi ke ghara meM baiThakara jo bhojana kare usakI zuddhi jaina zAstravettAoM dvArA isa prakAra kahI gaI hai| catvAriMzacyopavAsAstathaivaikAzanAni c| catasrastIrthayAtrAzca trayaH sdhrmivtslaaH||9|| catasrastvarhatAM pUjAH zAntikAdyAzca puurvvt| saGghapUjA guroH pUjA tathA daanaanynekdhaa||10|| saMskAro jhupavItasya kozavRddhistathaiva c| bhojanaM jJAtilokasya snAnaM tiirthmRdaadibhiH||11|| pUrvoktaM sakalaM kRtyaM kRtvA zuddho bhavetsa hi| anyathAcArabhraSTatvAt jJAtibAhyaH sa jaayte||12|| cAlIsa upavAsa, cAlIsa ekAzanAyeM, cAra tIrthayAtrAoM, tIna sAdharmika vAtsalya, pUrva kI bhA~ti snAnAdi sahita cAra tIrthaGkara pUjAyeM, saGghapUjA, gurupUjA 1. sarvoSadhivimizreNa bha 1, bha 2, pa 1, pa 2 // Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAyazcittam / 203 tathA aneka prakAra ke dAna, yajJopavIta saMskAra, usI prakAra (pUrvokta) devadravya Adi meM vRddhi, jAtIya logoM ko bhojana, tIrtha kI miTTI Adi se snAna Adi uparokta sampUrNa kRtya sampAdita kara vaha zuddha ho anyathA AcAra-bhraSTa hone se vaha nAti bahiSkRta ho jAtA hai| aSTAdazAnAM jAtInAM gRhe bhojnkaarkH| prAyazcittamidaM tasya cturthaastvekviNshtiH||13|| ekAzanAni tAvanti tIrthayAtrAtrikaM tthaa| . gurusaGghavidAM pUjA pAtradAnaM tathaiva c||14|| kozavRddhirjAtibhuktirjinopavItadhAraNam / tIrthauSadhijalasnAnaM sarvaM puurvvdaacret||15|| tadA zuddhiM ca saMprAptaH paMktiyogyo bhavetsa hi| agnipAtAdimaraNajanyadoSe smaagte||16|| tacchuddhayarthamayaM daNDaH proktazca jinshaasne| ekabhaktAni paJcAzaccaturthAH pnycviNshtiH||17|| AcAmlAzca dazakhyAtAH tIrthayAtrAtrayaM tthaa| sAdharmikAnAM vAtsalyatrayaM ca jnyaatibhojnm||18|| jinapUjAstathA tisraH satpAtre daanmuttmm| gurusaGghasaparyA ca sarvamanyacca puurvvt||19|| iti kRtvA bhavecchuddho'nyathA pNktibhisskRtH| brahmahatyAdikartAnAM tacchuddhayarthamayaM vidhiH||20|| caturthabhaktAH dvAtriMzatpaJcAzat caikbhuktyH| AcAmlAH varddhamAnAzca gurorAlocanA kriyaa||21|| tIrthayAtrApaJcakaM ca jinopcitipnyckm| saGghapUjA gurorbhaktirvAtsalyaM smdhrminnaam||22|| jJAnamAnaM jAtimAnaM saptakSetre dhnvyyH| pAtradAnaM bhAvazuddhayA vidhAyeti bhvecchuciH||23|| aThAraha jAtiyoM ke ghara meM bhojana karane vAle kA prAyazcitta yaha hai - ikkIsa caturthabhakta (upavAsa), ikkIsa ekAzanAyeM, tIna tIrthayAtrAyeM, guru, saGgha aura vidvAnoM kI pUjA, pAtradAna (pUrvokta rIti se) devadravya vRddhi, jAtibhoja, Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 laghvarhannIti jinopavIta dhAraNa, tIrtha evaM auSadhiyukta jala se snAna Adi sabhI pUrva kI bhA~ti karanA caahie| isake bAda vaha zuddha hokara paMkti meM baiThane ke yogya hotA hai| agni meM girane se huI asvAbhAvika mRtyu tathA isI prakAra ke anya kAraNoM se huI duSkAla mRtyu se utpanna doSa kI zuddhi ke lie jina zAsana meM isa prakAra daNDa batAyA gayA hai - pacAsa ekAzanAyeM, paccIsa upavAsa, dasa Ayambila, tIna prasiddha tIrthoM kI yAtrAyeM, tIna sAdharmika vAtsalya aura jAti bhojana, tIna jinapUjA tathA satpAtra ko uttama dAna, guru aura saGgha kI pUjA aura pUrvokta anya sabhI (kRtya) sampAdita kara zuddha honA cAhie anyathA paMkti se bahiSkAra karanA caahie| jisane brahma-hatyA Adi kiyA ho usakI zuddhi ke lie yaha vidhAna nirdhArita hai battIsa upavAsa, pacAsa ekAzanAyeM, vardhamAna tapa ke Ayambila, guru ke samakSa AlocanA kriyA, pA~ca tIrthayAtrAyeM, pA~ca jina pUjA, saGghapUjA, gurubhakti, sAdharmika vAtsalya, jJAna kA mAna, jAti kA mAna, sAta kSetroM meM dhana-vyaya, zuddha bhAva se pAtra dAna kara pavitra hove nahIM to jAti ke bahiSkRta kiyA jaaye| anyathA paMktihInaH syAt jJAtidaNDyo hi srvthaa| AdyavarNatrayANAM ca zUdrAdInAM prsnggtH||24|| bhavenmibhaM cAnnapAnaM tasya zuddhiriyaM smRtaa| pUjaikA tIrthayAtraikA navAcAmlA nirntrm||25|| pAtradAnaM saGghabhaktirgurubhaktizca nirmlaa| evaM kRtvA vimuktaH syAt jJAtidaNDena naanythaa||26|| mithyAdRk zUdrasaMsaktaM bhojanaM yasya smbhvet| tasya zuddhayai jinaiH khyAtA AcAmlAnAM ca viNshtiH||27|| dvAdazopavAsAni syustriMzadekAzanAni c| saGghasevA pAtradattirgurusevA tathA praa||28|| tIrthayAtrAtrikaM jJAtibhojanaM jinpuujnm| evaMkRte bhavecchuddho jJAtibAhyo'nyathA bhvet||29|| prathama tIna arthAt brAhmaNa, kSatriya aura vaizya vargoM kA prasaGgavaza zUdrAdi vargoM ke sAtha bhojana-pAna yadi mizra ho jAya to usakI zuddhi isaprakAra kahI gayI hai - eka pUjA, eka tIrthayAtrA, nirantara nau Ayambila, yogya vyakti ko dAna, Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAyazcittam 205 saGgha bhakti aura nirmala gurubhakti kara jAti daNDa se mukta honA cAhiye isake abhAva meM vaha mukta nahIM ho sktaa| mithyA dRSTi evaM zUdra ke sparzavAlA bhojana karane para apavitra hue vyakti kI zuddhi ke lie tIrthaGkaroM dvArA bIsa Ayambila, dvAdaza upavAsa, tIsa ekAzanAyeM, saGgha kI sevA, pAtra ko dAna, guru sevA tathA tIna tIrthayAtrAyeM, jAti bhojana aura tIrthaGkara pUjA karake zuddha ho anyathA jAti se bahiSkRta ho| duhitRmAtRcANDAlIsambhoge pAtakaM bhvet| tannAzArthaM tu paJcAzadupavAsAH prkiirtitaaH||30|| AcAmlAzca trayatriMzaddazaSaSThA nvaassttmaaH| ekAzanAni paJcAzat svAdhyAyasya tu lksskm||31|| paJjaiva tIrthayAtrAzca pUjAH pnycaahtaampi| gurupUjA saGghapUjA pAtradAnAdi puurvvt||32|| iti kRtvA bhavecchuddho'nyathA syaatpNktivrjitH| kArugRhe ca vasataH zuddhiH pnycopvaaskaiH||33|| tadgRhe bhuJjataH shuddhishcturthairdshbhistthaa| gobrahmabhrUNasAdhustrIghAtinAmannabhojane // 34 // zuddhayai dazopavAsA hi kathitA munipunggvaiH| bheSajArthaM ca gurvAdinigrahe prbndhne||35|| mahattarAbhiyoge ca tathA praannaartibhnyjne| yadyasya gotre no bhakSyaM na peyaM kApi jaayte||36|| putrI, mAtA tathA cANDAlI ke sAtha sambhoga karane se hue pApa ke nAza ke lie pacAsa upavAsa kahe gaye haiN| taiMtIsa Ayambila, dasa SaSTha bhakta, nau aSTabhakta, pacAsa ekAzanAyeM aura eka lAkha svAdhyAya, pA~ca tIrthayAtrAyeM, pA~ca jina pUjA, pUrvokta gurupUjA, saGghapUjA, pAtra-dAna Adi kara zuddha ho nahIM to jAti se bahiSkRta ho| kArIgara ke ghara meM rahane vAle kI zuddhi pA~ca upavAsa karane aura usake ghara bhojana karane para dasa upavAsa se zuddhi hotI hai| gAya, brAhmaNa, bhrUNa, sAdhu aura strI kA ghAta karane vAle (pApiyoM) kA anna grahaNa karane para muni aura zreSTha puruSoM ko dasa upavAsa ke dvArA zuddhi karanI caahie| cikitsakIya kArya hetu guru Adi ko bA~dhanA yA dabAnA, dUsaroM ko bA~dhanA, mahAna puruSoM ke abhiyoga tathA prANa sambandhI kaSTa ko dUra karane, jisa jAti ke Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 laghvarhannIti sAtha bhojana aura pAna varjita hai usake sAtha bhojana karane para tIna upavAsoM se zuddhi mAnI gayI hai| tadbhakSaNe kRte shuddhirupvaastryaanmtaa| mlecchadezanivAsena mlecchIbhUya tdaagrhaat||37|| mlecchakArAnivAsAdvA yazcAbhakSyasya bhojnm| tathA pAnamapeyasya mlecchAdi saha bhojnm||38|| parajAtipravezaM ca vivaahkaarnnaadibhiH| mahAhiMsAdikaM kuryAdajJAnena ca maanvH||39|| vizodhanAddhi tacchuddhiH praayshcittaadbhvediti| vizodhanAmatha bUmo vistareNa nishmytaam||40|| manuSya yadi mleccha-deza meM nivAsa hone se una (mlecchoM) ke Agraha (dabAva) se mleccha rUpa meM rahe athavA mlecchoM kI kaida meM rahe, abhakSya kA grahaNa tathA apeya padArtha kA pAna, mlecchAdi ke sAtha bhojana, vivAha Adi kAraNa se jAti meM sammilita ho jAye aura ajJAnavaza mahAhiMsA Adi pApa kare to vizodhana se usakI zuddhi yA prAyazcitta hotI hai| isake pazcAt (ukta pApoM kI vizuddhi kA) maiM vistAra se pratipAdana karatA hU~ suneM - vamanaM tryahamAdhAya virekaM ca tryahaM cret| vamane laGghanaM prAhuvirake yvcrvnnm||41|| tatazcaiva hi saptAhaM bhUmau nikSipya copri| jvalanajvAlanaM kuryAt kaasstthairudumbrairpi||42|| tIna dina vamana karAveM, tIna dina vireka (recaka), vamana ke dinoM meM upavAsa karAne aura recaka ke dinoM meM yava (anna-vizeSa) kA carvaNa karAne kA vidhAna hai| usI prakAra (isake pazcAt) sAta dina bhUmi para sulAkara Upara jalAvana se Aga kara use tapAnA caahie| (vR0) vizodhanaprAyazcittasvarUpaM tvitthaM - arthAt vizodhana prAyazcitta kA svarUpa isa prakAra hai - gAvaM vRSaM ca saMyojya kurvIta hlvaahnm| jvalanajvAlane caiva tathA ca hlvaahne||43|| kuryAccaturdazAni mussttimaatryvaashnm| tataH zirasi kUrce ca kArayedapi munnddnm||44|| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAyazcittam saptAhaM ca tataH snAnaM paJcagavyena cAcaret / tatrApi gavyadugdhena prANAdhAro na cAnyathA // 45 // paJcAhaM paJcagavyaM ca tristricalubhirAcamed / vidhAya muNDanaM tasmAt tIrthodakasamuccayaiH // 46 // aSTottarazatenaiva ghaTAnAM snapayecca tam / devasnAnodakenApi gurupAdodakena c||47|| tathA zuddho devagurUnnamaskuryAtsamAhitaH / tataH sAdhvarcanaM saGghArcanaM kuryAdvizuddhadhIH // 48 // dAnaM dadyAttataH kuryAttIrthayAtrAtrayaM sudhIH / evaM vizodhanArUpaM prAyazcittamudIryate // 49 // baila tathA gAya ko sAtha jor3akara (unase) hala karSaNa karAve to (sAta dina taka) Aga sulagAkara tApa lenA tathA sAta dina hala jotanA caahiye| caudaha dina mAtra eka-eka muTThI yava (anna- vizeSa) kA bhojana karanA cAhiye / tatpazcAt sira aura dAr3hI kA muNDana bhI karAnA cAhiye / isake bAda eka saptAha paJcagavya-gAya se prApta hone vAle pA~ca padArtha dUdha, dahI, ghI, mUtra aura gobara se snAna karanA cAhiye aura usa (saptAha meM ) mAtra gAya kA dUdha hI jIvana kA AdhAra honA cAhiye, koI anya padArtha nahIM arthAt ina sAta dinoM taka kevala gAya kA dUdha hI grahaNa karanA caahiye| Age pA~ca dina taka tIna aJjali paJcagavya se Acamana karanA cAhiye, sira kA muNDana karAkara, punaH tIrtha ke jala se eka sau ATha ghar3oM se tathA jisa jala se devamUrti kA snAna karAyA gayA ho aura guru ke caraNoM ko prakSAlita kiyA gayA ho usa jala se use snAna karAnA cAhiye / zuddha hokara, dattacitta hokara deva aura guru ko namaskAra karanA cAhiye / isake pazcAt nirmala buddhi se sAdhu aura saGgha kI pUjA karanI cAhiye, dAna denA cAhiye, tIna tIrthayAtrAyeM karanI caahiye| isaprakAra azuddhi ke vizodhana rUpa prAyazcitta kA varNana kiyA jAtA hai| ityevaM varNitA tvatra vizuddhiH sarvadehinAm / samAsato vizeSastu jJeyo granthAntarAdbudhaiH // 50 // 207 isa prakAra samasta manuSyoM kI vizuddhi yahA~ saMkSepa meM varNita kI gii| vidvAnoM ko vizuddhi ke viSaya meM vizeSa vivaraNa anya granthoM se jAnanA caahie| ( vR0) iti laukikaprAyazcittasvarUpam atha granthopasaMhAramAhittham - Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 laghvarhannIti caturviMzatitIrthanAthastutyA vighaataughvinaashbhaavaat| yatsUtritaM srvjnopkRtyaibhuuyaatprjaabhuumipbodhhetuH||51|| isa prakAra caubIsa tIrthaGkaroM kI stuti dvArA vighna samUha ke vinAza ke bhAva se samasta janoM ke upakAra ke liye jisa arhannItizAstra ko sUtra rUpa meM nibaddha kiyA gayA vaha prajA aura rAjA donoM ke jJAna ke liye ho|| ___ (vR0) anAdimaGgalAcaraNe prathamacaramatIrthaGkaranamaskRtyA granthAntaHkaraNeSu madhyamadvAviMzatitIrthakRdannutyA caturviMzatistavo jnyeyH| isa laghuarhannItizAstra meM Arambha ke maGgalAcaraNa meM prathama aura antima tIrthaGkara ko namaskAra kara grantha ke andara madhya ke bAvIsa tIrthaGkaroM kI vandanA kI gaI hai ataH caubIsa tIrthaGkaroM kA maGgalastavana jAnanA caahie| ityAcAryazrIhemacandraviracite caulukyavaMzabhUSaNaparamArhatkumArabhUpAlazuzrUSite laghvarhannItizAstre laukikaprAyazcittavidhivarNano nAma cturtho'dhikaarH||4|| caulukyavaMzabhUSaNa paramArhata kumArapAla rAjA kI zravaNa-icchA se AcArya zrI hemacandra viracita laghuarhannItizAstra meM laukika prAyazcitta vidhi varNana nAma kA caturtha adhikAra hai| ||smaapto'yN grnthH|| // laghu-arhannItizAstram smaaptm|| Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAnukramaNikA akUTa kUTamevaM ca kUTaM 3.17.25 abhakSyabhakSake vipre daNDa 2.2.15 agamyAspRzyanArINAM vidheyo 1.33 ayudhyamAnaM zatru 2.1.63 aGgarakSAnsauvidallAn 1.45 arjitaM yena yatkiJcitta 3.5.134 aGgIkRte'pi kSetre no kRSi 3.6.31 arthinA svayamAnIto yaH 3.10.35 acetanaiH krIDanaM yattadyUta 3.15.3 arthino'nucaro mitraM 3.1.52 ajJatvAt sArathemugyamanyatra 3.18.18 arthinyasatye daNDyaH sa 3.10.13 ajJAnena pramAdena yo nAzayati 3.6.27 arthipratijJAM dRSTvaiva pratyarthI 3.1.30 atIcArAdudhairnityaM rakSaNIyA 3.19.5 arthipratyarthinoH syAtAM .3.1.64 atyAstikyAdimatiSu 1.64 arthI svanAmayuklekhapatraM 3.2.6 adattagrAhako lobhAttathAdeyasya 3.4.17 avatsAnAM sthitAnAM ca caritvA 3.9.3 adAsastvamato jAto dAsatvaM.3.7.16 avAryavIryo gAmbhIryaudArya 1.30 aSTapUrvastrIbhiryo rAjAdhvani 3.14.5 avinAzya piturdravyaM bhrAtRNAma 3.5.132 adhamarNaH svayaM lAti miSam 3.2.37 avibhaktaM kramAyAtaM zvasurasvaM 3.5.100 anapatye mRte patyau sarvasya 3.5.114 avibhaktA sutAbhAva kArye 3.5.125 anizcite vetane tu kAryA 3.7.18 avibhAge tu bhrAtRNAM vyavahAra 3.5.129 anujAnAM laghutve'numatau 3.5.20 avyaGgo 1 lakSaNaiH pUrNaH 1.25 anekakRtakArye tu dadyAbhRtyAya 3.7.20 azaktAH sthavirA bAlA kulajA 3.1.22 anekasAdhye kArye tu deyaM 3.7.22 aSTAdazAnAM jAtInAM gRhe 4.13 anyathA jJAtibAhyatvAnnA 4.7 aSTAvamI putrakalpA jaine 3.5.72 anyathA paMktihInaH syAt 4.24 aSTottarazatenaiva ghaTAnAM 4.47 anyaduptaM jAtamanyadityeta 3.19.20 asandigdhamiti proktaM sUttaraM 3.1.31 anyo'nyakalahAdezca rakSayan 3.15.5 asaMskRtAnyapatyAni saMskRtya 3.5.19 aparAdhasahasre'pi yoSid 1.37 asAdhyamaprasiddhaM ca niruddhaM 3.1.16 aputraputramaraNe tadravyaM 3.5.111 Agatazcetko'pibhUpo nizcitya 3.3.10 aputre nidhanaM prApte'nekai 3.3.6 Agatya ca sabhAmadhye 1.74 aprajA manujaH strI vA 3.5.58 Agatya sarvvalokebhyastAmbUla 3.5.62 apramAdAH prasannAzca prAyaH 1.93 Agatya sAkSiNo 3.1.43 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 laghvarhannIti AcAmlAzca daza khyAtA 4.18 ityAdiguNasampannaH svadharme 3.19.44 AcAmlAzca trayastriMzad 4.31 ityete SaDguNA nityaM 2.1.8 AcArya pAThakaM cApi gAM2.2.32 ityevaM kaitavaM kRtvA bhayaM 3.10.24 AcAryaM pitaraM bandhuM mAtaraM 3.12.17 ityevaM daNDanItInAM 2.2.35 Atmajo datrimAdizca vidyAbhyAsai 3.5.82 ityevaM varNitastvatra dAyabhAgaH 3.5.146 AtmanazcennRpaH pazyed 2.1.9 ityevaM varNitA cAtra yuddha 2.1.73 AtmAnaM yadi durgo'pi rakSituM 2.1.14 ityevaM varNitA tvatra vizuddhiH 4.50 AtmA vai jAyate putraH putreNa 3.5.31 ityevaM varNitA nArIgrahacintA 3.14.26 AdAnAhno niyogAha 3.2.17 ityevaM vetanAdAnasvarUpaM 3.7.27 Adhistu naiva bhoktavyo bhukte tu 3.2.30 uttamo daNDa ityuktaH 2.2.26 AdhyAdidravyaM lobhAnnidbhute 3.2.62 udaramupasthaM jihvA hastau 2.2.24 ApratijJAntamekApi na dattA 3.2.11 udyAne vijane gatvA prAsAde 2.1.3 AprAptavyavahAreSu teSu mAtA. 3.5.10 unmattazca tathA kuddhaH 3.5.18 ArAmaM gacchatA yena darpA / 3.18.8 unmatto vyAdhitaH paGgaH SaNDo 3.5.91 ArtAtivRddhabAlAsvAdhIno 3.2.51 upakSetragRhANAM ca sImA 3.17.11 AryavedacatuSkaM hi jagatsthityai 1.19 upajIvyadhanaM luJcan 2.2.19 AvazyakakriyodyuktA unmattA 3.1.23 upavAsAzca paJcAzadekabhaktA 4.3 AsiddhikarmodyogI ca 1.28 upAyArjitarAjazrI 1.29 Ahave saiva prAcI dik yataH 2.1.49 ubhayoH sAkSiNo'satyAH 3.1.61 AhUtagRhyaguruNA kArayejjAta 3.5.63 ubhayoH sAkSiNo grAhyA nispRhAH 3.1.42 AhUtAn sAkSiNaH sarvAn 3.1.44 ubhAnumatimAdAya kAryaH sAkSI 3.1.63 iti kRtvA tathA snAtvA 4.6 ekakRtye pratibhuvaH bahavaH 3.2.26 iti kRtvA bhavecchuddhA 4.33 ekadA vIrabhagavAn rAjagRhAd 1.8 iti kRtvA bhavecchuddho 4.20 ekapakSasvarUpAptiM sAkSyaM 3.1.51 iti prathamapraznasyottaraM 1.23 ekAnekA ca cetkanyA 3.5.24 iti saMkSepataH prokta RNAdAnakramo 3.2.64 ekAsanAzanaM dehe gandhalepanaM 3.14.7 iti saMkSepataH prokto nikSepavidhiH 3.10.41 ekAzanAni tAvanti tIrthayAtra 4.14 iti saMkSepataH proktaH sImAvAdasya 3.6.32 ekaikaviSayAsakto 3.1.18 itthaM caturviMzatitIrthanAtha 4.51 etatstrIdhanAmAdAtuM na zaktaH 3.5.142 itthaM samAsataH proktaM vAkpAruSyaM 3.12.18 etadvayaM nigaditaM budhairu 1.52 itthaM samAsataH proktaM stainya prakaraNaM 3.16.33 etAH sattve bhiyogasyAsattve 2.2.5 itthaM samAsataH proktA 3.15.12 evaM deyavidhiH proktaH sabhedo 3.4.18 itthaM samAsataH prokto 3.1.68 evaM pUrvoktavidhinA jayaM 2.1.71 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAnukramaNikA evaM proktatra samayavyatikrAntiH 3.13.12 kintu trAtA na ko'pisyAttadA 3.5.81 4.8 evamanyepi bhedAH syuH evaM saGgacchatastasya kirAtacarmakArAdigRhe kuTumbapAlane zaktA jyeSThA yA 3.5.53 evaM saMkSepataH proktA sAhasasya evaM stainyAdiduHkhebhyo kuTumbArthaM kRtaM pitrA jyeSTha bhrAtrA 3.2.52 kuTumbAvanadharmApana 3.2.3 eSaH samAsataH prokto daNDa kumArapAlakSmApAlAgraheNa eSA dyUtakriyA loke eSAM tu putrapatnyazcecchuddhA Rkthino svagRhe kasmAduptaM RkthI vAsAMsi bhUSAzca RNAdAnaM ca sambhUyotthAnaM RNAdyuttaradAne cAvadhau RNI svayaM na datte cedbhUpo auraso datrimazceti mukhyau kadApi na hi moktavyo kanyAGge vikRtiM yA strI kuryAt kanyAmRtau vyayaM zodhya deyaM karmodayena martyasya santatirna kalAsu kRtakarmmA ca kazciccopanidherhartA bhUpena kaSAviMzatibhirvaizyaM kAJjikaM kathitAnnaM ca kANAndhakhanjakuSThayAdIn kAmacAre tvayaM daNDo'kAme kAraNIyA tato daNDo gRhyate kArayitvA ca sarvasvam kAruNyAdyugmajAtAnAM chitvA kArpAse sautrike caurNe 3.1.9 2.1.41 3.17.33 3.16.32 kAlacakreNa so'nUDhaH kAle vyatIte niyate 3.18.26 1.6 3.15.11 kuryAtpitAvaziSTaM tu bhAgaM dharmye 3.5.38 3.5.93 4.44 kuryAccatudarzAhani muSTi kurvanto na nivAryAH syu 3.2.55 3.14.13 3.2.45 1.66 kulakramAgataM mAtraM nRpayogya 3.1.5 kulajAtivayovarSamAsa 3.1.26 3.1.27 kulazuddhAH sarvamAnyAH kAryacintA 3.13.10 3.18.13 kulInaH kuzalo dhIro dAtA 1.61 3.5.68 kulInAH kuzalA dhIrAH zUrAH 1.90 kulyAH kulyavivAdeSu vijJeyAste 3.10.30 kUTamAnatulAbhiryaH zAsanai 3.17.24 kRtamAsapratijJo'pi miSaM 1.43 3.14.14 3.5.127 3.10.2 1.26 3.10.21 3.18.4 kAryaM muhurmuhuH pRSTo kArya kAryasiddhiM vidhAyAzu gaNakArya kAryasiddhiH priyAlApaiH sAma kRtasnAnArcanAnpUrvaM ... kRtAJjanAdisaMskArA puSpa kRtAparAdhasaudarye zatrAvapi 211 1.36 kRtvA prAbhAtikaM kRtyaM snAtvA kRSivANijyazilpAdi 3.12.16 kozavRddhirjJAterbhukti krayakrIto bhavet - krItaH krayetarAnusantApo vivAdaH 3.9.6 3.18.24 2.2.29 1.15 krayetarAnusantApaH saMkSepeNAtra kriyApekSo hi daNDo'yaM krItaM pratyarpituM vastu grAhaka 3.8.10 3.10.36 3.13.7 krItamUlyaM vetanaM ca prItyA kretA paNena paNyaM yaH krItvA krodhAllobhAttathotsekA 2.1.17 3.5.121 kSatrabrAhmaNavaizyAnAM strIM 3.2.5 kSatrAkroze zataM sArdhaM vaizyA 3.2.14 3.1.45 3.19.15 1.63 1.72 1.16 4.15 3.5.70 3.1.6 3.8.13 3.17.4 3.8.6 3.4.6 3.8.2 1.67 3.14.17 3.12.12 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 laghvarhannIti kSatrAjjAtaH savarNAyAma 3.5.39 ghAtakAdghAtazAMtyarthamauSadha 3.18.11 kSatriyadvijayormohAt kASTadhAtu 3.18.3 ckrsaagrvyuuhaadyairvividhaa| 2.1.50 kSudrajIvavinAze tu dvizataM / 2.2.13 cakravRddhiH smRtA cAdyA 3.2.10 kSudratiryagvRSAdInAma 3.17.15 catasrastvarhatAM pUjAH 4.10 kSetragrAmataDAgAdi vATasvaM 3.2.46 caturthadivase snAtvekSetAsyaM 3.19.6 kSetropakRtihetUnAM vastUnAM 3.17.5 caturthabhaktAH dvAtriMzat 4.21 khaGgakuntAdizastraiH 2.1.52 caturthe'hni kRtasnAnA 3.19.13 gacchagacchetipUtkAre kRte 3.18.17 caturvarNajanodbhUtamaparAdhaM 3.14.21 gaNikA liGginI dAsI 3.19.29 caturvarNeSu yaH kazcit dRSTvA 3.18.5 gaNezAn puNDarIkAdIn . 1.3 catvAraH pra tatra zubhakarmakarAH 3.7.3 gatapratyAgate bhRtye 2.1.36 catvAriMzaccopavAsA 4.9 gatvAbhiprAyasarvasvaM rAjAnaM 3.2.16 cihna nirNayakRttatra draSTavyaM 3.6.6 gandhadhAnyaguDasneha 3.17.29 cihnajJAtA na ko'pyasti 3.6.23 gAvaM vRSaM ca saMyojya kurvIta 4.43 cidAnandamayaM yogadhyAnatA 4.1 guDAjyakSIradadhnAM ca sitA 3.16.19 cetsAkSiNo'nRtaM brUyuH 3.6.22 guptasAkSI sa vijJeyo'rthinaH 3.10.39 cedastyaM dvayorvAkyaM rAjJA 3.10.18 gurudevabhidaH zatrUn caurAn 1.59 cedbhUyastvadgRhasthAni vastUni 3.10.23 gurudhAtmavRddhastrIbAla 3.16.30 caurAn dhUrtAnigRhNan yo bhUpaH 3.16.8 guruzcettarhi tatpAdanatiM 1.73 caurairhatvA tu vikrIto balA 3.7.8 gulmAnpradhAnapuruSAdhiSThitAni 2.1.45 chatrAdhastaM ca saMsthApya mArjayitvA 3.7.15 gRhArAmAdivastUni sthAvarANi 3.5.4 jagannAthaM sanAthaM cAdbhuta 2.1.1 gRhItadravyo niHsvazcet 3.2.25 jayakuJjaramArUDhaH 2.1.48 gRhIte dattake jAta aurasa 3.5.66 jayapatraM tato deyaM sImA 3.6.25 gRhItvA dattakaM putraM 3.5.120 jayavAditranirghoSa 2.1.72 gRhItvANa RNI gacched 3.2.15 jaye ca labhyate lakSmIrmaraNe 2.1.16 gRhNAti jananIdravyamUDhA ca ___3.5.32 jaye jAte nRpo dadyAdyo 2.1.69 gRhNIyAddattakaM putraM 3.5.109 jalAzayAH prabhUtAzca tRNa 2.1.42 go'jAvimahiSIdAsAzcAdhiM 3.2.39 jalAgniAcaurairyannaSTaM tannikSeptA 3.10.16 gopyabhogyatayA so'pi dvividhaH 3.2.29 jAgarUko dIrghadarzI sarvazAstra 1.80 gorvadhe tADane steye pAruSye 3.28 jAtidoSaM vadenmithyA brAhmaNe 3.12.13 gaurvatsamiva bhUpo'pi prItyA 3.3.11 jAte mahAparAdhe'pi 2.2.10 grAmINaH prADvivAkazca bhUpazca 3.10.29 jAtenaikena putreNa putravatyo 3.5.97 grAhyasyAgrahaNAdbhUyo 3.2.57 jAte vivAde daNDyA syuH 3.3.5 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAnukramaNikA jAnaMstaskaravRttAntaM prajAduHkhaM jAmAtA bhAgineyazca jAmAtRbhAgineyebhyaH sutAyai jAyante'nekarUpANi 3.16.12 3.5.117 3.5.122 3.19.18 3.15.7 4.19 4.5 3.5.7 3.5.45 3.18.22 3.19.17 jetavyavarSe nimnoccajala 1.84 jJAtveti sAdhanaM brUyuH sAkSiNaste yathAyatham jJAnamAnaM jAtimAnaM saptakSetre jJApayitvA tadudantamRNI jJAyate yuddhasajjaH sa jyeSTha eva hi gRhNIyAt jyeSThAdiputradAyAdA bhAve taM punaHsthApayedvandigRhe tacchuddhayarthamayaM daNDaH tataH kuTumbapuSTyarthaM stainyAdi tataH paramanAyAte tatsabandhini tatazcaiva hi saptAhaM bhUmau tato jagAda bhagavAn zRNu tato mUlyaM sa Apnoti tattu kAlAntare bhraSTaM jAtaM tatputro bharatazcakre nidhAya tatprAjJena vicAryaivaM dharmazAstrA tatra jainAgame daNDanItayaH tatra dvije meti daNDaH heti jite parAjite'nyo'nyaM jinapUjAstathA tisraH jinopavItasaMskArastathA jIvatpitAmahe tAto dAtuM jIvanAzAvinirmuktaH jIvanAze tu daNDyaH syAt jIvotpatteriyaM bhUmiryoniH 4.23 3.2.34 2.1.44 3.5.23 3.5.115 3.16.14 4.17 3.10.3 3.3.7 tatra sImA bhavedbhUmimaryAdA tatrAdAvupayogitvAnnRpANAM tatrAdyaM daNDanItInAM trikaM tatrApi yadi zaGkA syAtso tatsamAkhyAhi bhagavan kRpAM tathA kuryAdyathA na syAdvigraho tathApIzo vyayaM kartuM na tathA zuddho devagurUnnamaskaryA tadabhAve ca jJAtiyaistadabhAve tadAgamanavRttAntaM zrutvA tadAyyaistatparityajya tadAlocya punazcArthI tadA zuddhiM ca saMprAptaH tadA sarvAparAdhAnAM nRpaH tadIyAjJAM gRhItvA ca sarvaiH taduddhRtya samAnItaM labdhaM tadaivApaNa bhUvAstugrAma tadgRhe bhuJjataH zuddhi taddine cittavikSepaM krodhaM taddevavahniyAtrApogurUNAM 4.42 1.13 3.11.8 1.20 1.18 3.19.21 tArkSyazUkaravyUhAbhyAM 2.2.2 2.2.9 tatra prabhUtsAhamantrAH zaktayaH 1.55 tatra varSatrayaM sthApyo mocayet 3.16.16 tatra sarvasvaharaNaM tadaGgachedanaM 3.17.8 taskarANAM luNTakAnAM tADayo gopastu gomI ca tAnAzritya jano lokavyavahAre 213 taddravyamatiyatne rakSaNIyaM 3.5.50 taddharmaguNavRttIH sA dharayiSyati 3.19.30 4.37 tadbhakSaNe kRte zuddhi tanmRtau taddhavaH svAmI tithivArAdikaM sarvazrutaM jAtiM tiryaGmanujabhaupAnAM cikitsAM tIrthe kUpe vane sthAne vijane tIrthayAtrApaJcakaM ca jino tIrthayAtrAtrikaM jJAtibhojanaM 3.6.2 1.24 2.2.6 2.1.15 1.12 2.1.27 3.5.103 4.48 3.5.74 1.9 1.21 3.1.34 4.16 3.14.22 3.5.87 3.5.133 3.5.64 4.34 3.19.14 3.1.64 3.5.116 3.16.28 3.9.5 1.22 2.1.38 3.12.15 3.17.26 3.14.6 4.22 4.29 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 turyakRtvastadarddhAMzamaddhe turyAMzaM pradApyaiva dattaH kAryaH tulyena karmaNA dAsyAnmucye te'pi raktAMzukaM dhArya teSAM vijJApanaM samyak zrutvA tailamodakapakvAnnagulmavallI taM saMskaroti cetkA'pi tarhi tridhA tallaghumadhyottamAdi triMzadbhAgakSayo romajAte tvayA parabalAvezo budhyA daNDasteSAM kramAt jJeya daNDo hi vadhaparyanto'pakAraH daNDyaH saptamabhAgena lagnAtpUrvaM daNDyA na lobhataH kecinna daNDyo dazamitairaupyairbhinnaH daNDyoM dvijAM dvijo gacchan dattagRhAdikaM sarvaM kAryaM dattaM dravyaM ca yattadvai vastutA datvA tu khAtakaM gehe dravyaM datvA lekhaM svanAmAGka dadadvitIye divase paNa dravyaM datvA ca yaH samyagAdAtuM dAnapUjAdijaM puNyamasatyena dAnaM dadyAttataH kuryAttIrtha dApayeNinA dravyaM sAkSiNaste dAyazca vikrayazcApi svAmya dAyo bhavati dravyANAM taddravyaM dAsaM svIyamadAsaM yaH karttu 3.17.23 3.5.67 divyena vA zodhayitvA vastu dInAnmahArghavastUnAM kretA 3.7.12 duHkhAgAre hi saMsAre putro 3.6.17 duritAkarAzucigRhaM saMprekSya duSTasya daNDaH sujanasya pUjA 3. 16.20 duhitA pUrvamutpannA sutaH duhitRmAtRcANDAlIsambhoge 1.101 3.6.30 3.17.3 dUtadvAreNa yajjJAtaM paroyoddhuM deyaM tadeva vijJeyaM yasyApara 3.8.12 1.86 devadvijagurUNAM ca liGginAM devayAtrotsave raGge catvare devasthAne ca sariti garte 3.17.20 2.1.18 3.7.25 1.41 3.17.14 3.14.18 3.5.108 dezakAlAnusAreNa kRtya 3.4.9 3.16.22 3.5.46 daivapaitryAnna bhojI ca zUdra dravyalobhAdvivAhAdau 3.8.7 3.4.3 dvAdazopoSaNAni syustriMza 3.1.48 dvAramArgavivAdeSu jalazreNi dvijo'yaM caura ityuktvA dvidhA kRtvA balaM svIyaM dvipadApaccatuSpAdakhacarai 4.49 3.1.59 3.11.4 3.5.3 3.7.14 3.7.5 dAsAH paJcadaza khyAtA gRhajaH dAsyAM jAto'pi zUdreNa bhAgamAk 3.5.44 dinaM saptadinaM pakSazcAtra 3.8.5 3.19.50 divasasyASTamaM bhAgaM yAvat divye gRhItea satyatvaM sAkSiNAM 3.1.53 dezaM kAlaM balaM pakSaM SaDguNyaM dezasthAnAkhyajAti laghvarhannIti devAn gurUn dvijAMzcaiva 1.31 devAngurUMzca zastrANi pUjayitvA 2.1.46 devAn gurUMzca sampUjya dAne devAya namastasmai 2.1.66 1.2 3.1.24 1.88 3.1.14 3.17.13 3.17.18 dhanApahaH zastrapANiH vahnido dhanI no dadyAdvRddhiM tu dharmakarmAvirodhena sakalo dharmatazcet pitA kuryAtputrAn dharmapatnyAM samutpannaM auraso dharmarAjyaviruddhaM lokaviruddhaM dharmArthakAmAn sandadhyA 3.11.9 3.11.5 3.5.11 3.14.23 1.44 3.5.29 4.30 2.1.26 3.4.13 1.38 3.19.27 3.19.34 4.28 3.2.58 3.12.6 2.1.7 3.15.2 2.2.33. 3.2.41 3.19.47 3.5.16 3.5.69 3.19.48 1.39 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAnukramaNikA 215 dharmArthamupadezaM hi dAtuM 3.12.14 niHkrodhAzca nirAlasyA dharmajJAH 3.1.39 dharmiNaH pratibhAyuktAH zucayo 3.13.9 niHsnehA calacittatvAt 3.19.25 dhAnyaM haran kRSerdaNDyaH 3.16.21 nikuJje drumasaGkIrNe bANaiH 2.1.53 dhAraNArthamalaGkAro bha; datto 3.5.143 nikSiptaM yo dhanaM RkthI 3.10.19 na gRhNIyAdanAdeyaM kSINazakti 3.2.56 nikSepApahnutiM koM samAdhaiH 3.10.17 na tadA doSabhAk saH syAt 3.16.31 nikSeptA lekhapatre cetputranAma 3.10.15 nadyAdidhvastacihneSu bhUpradezeSu 3.6.18 nijamudrAGkitaM bandhaM kRtvA 3.10.14 nadyA bhUpena vA kSetraM hRtaM 3.2.32 nityamAcAranirataH 1.65 natvA guruM dharmazAstraM zrutvA 3.19.46 nidhApayedvandigRhe yatra na syAcca 3.16.17 natvA namijinaM samyag dharma 3.18.1 niruttaraH kriyAdviSTo 3.1.36 natvAranAthaM zrIyuktamantaraGga 3.15.1 nirNejakazca rajako gRhItvA 3.17.17 natvA zrIkunthutIrthezaM svAnta 3.14.1 niryAtau nobhayau cettat 3.6.16 natvA zrIzItalaM devaM saMsArAM 3.7.1 nirlobhAzca vijAtIyAH zrutA 3.10.33 natvA zrIsuvrataM devaM duHkhAnala 3.17.1 nirvAhamAnaM gRhNIyAt tada 3.5.102 na pakSapAto nodvegastvayA 1.49 nihnate ko'pi cejjAte 3.5.128 na bhoktavyoM'zukAdyAdhiH 3.2.44 nihRte nUtanaM vastraM dAtu 3.17.19 naro rajo'bhiliptAGgAM 3.19.38 nItiyuddhena yoddhavyaM 2.1.60 na vaset SaNDakaiH klIbai 3.19.41 nItistridhA yuddhadaNDavyavahAraiH 2.1.5 na vibhAjyaM na vikreyaM sthAvaraM 3.5.5 nRpateH paramo dharmaH svaprajA 3.16.2 na zaknoti niyogaM 3.1.55 nRpastatraiva sImAyA liGgAni 3.6.15 naSTaM cApahRtaM vastu madIyamiti 3.11.7 nRpasyAkrozakartAraM - 2.2.16 naSTaM cApahRtaM vastu samAsAdya 3.11.10 nRpAjJApatraM tatraiva gacched 3.1.21 naSTe tu maulyaM deyaM syAd 3.2.31 nRpAmAtyau yadi syAtAM / 1.70 na spRzedvastumAtraM hi na | 3.19.10 nRpeNa grAmalokaizca rakSaNIyA 3.9.11 na spRSTaM kvApi bhoktavyaM __.1.32 nRpo lekhaM nirIkSyaiva vivicya 3.2.38 na hanyAttApasaM vipraM 2.1.61 netrabhedanakartA yo 2.2.21 na hi sApi vyayaM kartuM 3.5.106 nemiM natvA mudA nemiM 3.19.1 nAtirUkSairviSAktairna 2.1.59 naivAropyA gurUnmuktvA . 1.35 nAyAti ko'pi cedbhUyo bhUpa 3.3.9 nopagacchet pramatto'pi nArI 3.19.37 nAyudhyamAnaM no supta rogAta 2.1.62 nobhayAbhyAM ca pANibhyAM 3.19.42 nArtAznIyAnmadhu tailamucchiSTaM 3.19.32 paJcapUjA jinAnAM ca zAnti 4.4 nAzayed bhUmilobhena sImA 3.6.26 paJcabhASaistu daNDyaH 2.2.14 nAznIyAnna tayA sArddha nAznantI 3.19.39 paJcAhaM paJcagavyaM ca tristricalu 4.46 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 laghvarhannIti paJcaiva tIrthayAtrAzca pUjA 4.32 pitA svIyArjitaM dravyaM sthAvaraM 3.5.8 patisevA sutotpattistadrakSA 3.19.23 pitarUdhai nijAmbAyAH 3.5.27 patnI putrazca bhrAtRvyAH 3.5.73 piturUz2a vibhakteSu putreSu 3.5.36 padmaprabhaM jinaM natvA padmAbhaM 3.3.1 piturmAturdvayoHsattve putraiH 3.5.84 padmavyUhe nivAse hi sadA 2.1.40 pitRbhyAM pratikUlaHsyAtputro 3.5.85 parajAtipravezaM ca vivAha / 4.39 pitrAdayaH svabuddhayA yaM 3.19.2 paratantreNa mandena pratilAbhe 3.4.8 pitrorUrdhvaM tu putrANAM bhAgaH 3.5.14 paradravyApaharaNe tanmUlyAd 3.17.9 pizuno randhradarzI ca pradyotazca 2.2.34 parastrI sevate varSAdajJAto 3.14.16 punazcAdhikArI tallekhaM 3.1.37 parasparAnumatyA yo vaNig 3.17.32 punaH pitRgRhAdvadhvAnItaM 3.5.138 parasya maGgalaM prApya kAryA 1.87 punardhAtuH sakAzAdyatprApta 3.5.140 parAGganAbhiH saMlApaM yaH kuryAt 3.14.4 punazcacaturvidhaM dAnaM proktaM / 3.4.5 parAGganAsamAsaktaM na rundhyA 3.14.2 / / punarvRddhezca vRddhiH syAt madhye / 3.2.48 parAjito pi yo manye 2.2.22 putrayugme samutpanne yasya 3.5.28 parAmarza vidhAyoccaiH 1.69 putrastrIvarjitaH ko'pi mRtaH 3.5.90 parApekSAvinirmuktAH guru 1.92 putrastvekasya saJjAtaH sodareSu 3.5.99 parikramaNakAle yaddattaM 3.5.141 putrIkRtya sthApanIyo'nyaM 3.5.88 pariNAho'bhito rakSyo 3.9.12 purA svAmin rAjanItimArgaH 1.11 paridhAnaM svahastenAnyo'nyaM 3.14.8 puSpacauro dazaguNaiH pravAsyo 3.18.9 paribhASaNamAkSepAn mAgA 2.2.4 pUjArhA putraratnejyArUpalAvaNya 3.19.31 parivrajyAgRhItaikenA 3.5.89 pUjyApamAnakRd bhrAtRjAyA 3.17.10 parIkSApUrvakaM krItaM krayyaM 3.8.8 pUrNe'vadhau punaH prApte vitte 3.2.40 pareNa bhujyamAne jyAM pazyanyo 3.2.60 pUrvaM saMpreSyate dUtazcaturmukhaH 2.1.22 parokSanindA vyasanA 1.48 pUrvajena tu putreNa aputro 3.5.22 pazcAt pravRttA aparA bharatena 2.2.7 pUrvAdhikAre yatproktaM hitAhita 2.1.2 pazyetsabhAgatAnsarvAn 1.75 pUrvAjitA yadA zaktibalahInaH 2.1.12 pAtradAnaM saGghabhaktirgurubhakti 4.26 pUrvoktazikSayA yuktaH 1.71 pAdau kAryoM savistArau 2.1.55 pUrvoktaM sakalaM kRtyaM 4.12 pAritoSikadAnena taM. 2.1.68 pRSTvA tadvacasA kRtvA sImA 3.6.9 pAlayecca prajAH sarvAH , 1.58 paitAmahArjite vastau sAmyaM pichilA mithilA rAjalatA 3.6.3 paitAmahaM vastujAtaM dAtuM zakto / 3.5.95 pitA bhrAtA na pautro vA 3.1.25 paitAmahe ca pautrANAM bhAgAH 3.5.98 pitAmahArjite dravye nibandhe 3.5.96 poSyapoSaNakArye ca mA 1.51 3.2.63 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAnukramaNikA 217 . pautradauhitrayormadhye bhedo'sti 3.5.33 prANaghAtAbhilASI yo grIvAM 3.18.6 paunarbhavazca kAnInaH pracchannaH 3.5.71 prANipIDAnidAnaM yalloka 3.12.3 pracchannaM parakIyasya naSTa 3.11.2 prAtargRhItA yAvantaH gavAdi 3.9.8 pracchannaM svagRhe dyUtaM ye dIvyanti 3.15.10 prativezmikatApannAn satyadharma 3.6.8 prajAdAnArcanAdInAM SaSThAMzaM 3.16.5 prApnuvanti tadA sarve yathAbhAgaM 3.3.8 prajAdhane nRpasve ca na kAryA 1.96 prApyAdhikAraM puruSaH parAsau 3.5.47 prajA na pIDanIyAstu svayaM 1.95 prAbhRtaM ca yathAzakti vidhAya 3.5.61 prajAsvAsthye nRpaH svasthastaduHkhe 3.16.4 prItyA dattaM tu yadravyaM 3.2.21 prajopari sadA kSAntIrakSaNIyA 3.16.9 prItyA snuSAyai yaddattaM zvazrvA 3.5.139 praNamya paramA bhaktyA 2.2.1 bandicAraNazailUSA dIkSitAH 3.14.12 praNamya zrIyutaM malli mallaM 3.16.1 baliSThena na yoddhavyaM 2.1.29 praNavatUryanisvAna 2.1.47 balopacitamAtmAnaM tuSTA 2.1.10 praNipatya jagannAthamupavizya 1.10 bAlatve rakSakastAto yauvane . 3.19.4 praNipatya mudA zAnti zAntaM 3.13.1 buddhizaktiM kalAzaktiM nirgamaM / 2.1.25 pratikUlA kuzIlA ca nirvAsyA 3.5.75 brAhmaNakSatraviTzUdrAn zulka 3.2.8 pratigraho hyadeyasya saprakAzo 3.4.15 brAhmaNakSatraviTzUdrA vadantaH 3.12.5 pratijJAtaM tathAnyasmai etannava 3.4.11 brAhmaNakSatriyavizaH kRtye 3.1.62 pratibhUH sadRzastasya bhAvaH 3.2.24 brAhmaNasya caturvarNAH striyaH 3.5.37 pratibhUradhamArthaM gRhyAt 3.2.27 brAhmaNImapi kRSNAsyAM 3.14.10 pratimAsaM dhAnyavRddhiH prasthayugmaM 3.2.47 brAhmaNena dvijAkroze AkruSTe 3.12.8 pratimAsaM miSaM dadyAt vRddhau 3.2.4 brAhmaNo yadi seveta kSatriyAM 3.14.11 pratIpo na samAyAto 2.1.43 bhayAt krodhena zokenotkoca 3.4.7 pratyaryuttaramAdAya 3.1.33 bharbarddhadehasaMlInA bhartRbhakti 3.19.24 pratyAhartumazaktazceccaurAdbhUpo 3.2.20 bhA'pi miSTavacanaiH santoSyA 3.19.3 prabhvasatve kuTumbArthamRNaM 3.2.54 bhaveccetpratikUlazca mRtavadhvAH 3.5.48 pramANamAgamaM caiva kAlaM 3.6.19 bhaven mizraM cAnnapAnaM tasya / 4.25 pravrajyApracyutaM tatra dAsaM 3.7.13 bhANDaM tu nAzayetkiM 3.7.23 prasaGgAdAgataH sAkSI vA 3.10.38 bhAryAputrapreSyadAsasodara 3.18.25 prasannacitta ekAnte bhajennArI 3.19.35 bhAryAputrasuhRnmAtRpitR 3.16.24 prasannatAsthito garbho jAtazca 3.19.36 bhAvyupAdhyAdhidAnapratigraha 3.4.16 prasthAdivaTTAnnirmAtA bhinnAn 3.17.31 bhindyAt prAkAraparikhA 2.1.64 prasthAne niyato bhRtyo lagne 3.7.24 bhuktidAso'pi tadbhuktadravyaM / 3.7.11 prAcInamantriNo vRddhAn gopAlAMzca 3.6.7 bhUtAvezAdivikSiptA 3.5.77 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 laghvarhannIti bhUpaH sadasi saMvegabhAvam 3.1.10 mAntrikeSu ca zastreSu 2.1.57 bhUpaprajAhitArthaM hi zIghrasmRti 1.7 mArgA samatikrAntaM kurvantaM 3.7.26 bhUpapratIpatApannaM jihvA chitvA 2.2.17 mArge yAnAdibhirnAze sArathiM 3.18.15 bhUpAjJApUrvakaM kRtvA svAdhikAra- 3.5.49 mAsakRtapratijJAyAM no 3.2.13 bhRtyastu trividhastatrAyudhikaH 3.7.4 mAsapakSadineSvetad 3.2.12 bhRtyAya svAminA deyaM yathA 3.7.17 mAsapakSAvadhiM kRtvA kArayet 3.1.65 bhedayennikhilAntasya 2.1.65 mAMsApakarSakasturyaistvam 3.18.7 bhojanAvasare bhuktvA gurudAna 3.19.49 mithyAk zUdrasaMsaktaM bhojanaM 4.27 bhraSTe naSTe ca vikSipte patau 3.5.52 mithyAbhiyogI pakSArthaM 3.1.56 bhrAtRjaizca sapiNDaizca bandhubhi 3.5.79 miSaM vRddhitayA grAhyaM 3.2.9 bhrAtRNAmAvibhaktAnAM dampatyoH 3.2.23 mUkazca mAtRvidveSI mahAkrodho 3.5.92 bhrAtRmAtRpitRsvasRguru. 3.17.16 mUrkhatve sAratherdaNDaye yugme 3.18.20 bhrAtRvadvidhavA mAnyA bhrAtR-- 3.5.130 mUrkhANAM caiva lubdhAnAM mA 1.50 bhrAtRvyaM tadabhAve tu svakuTumbA- 3.5.54 mRtAGgotsRSTavikretA 2.2.20 maNDale bandhanaM kArAkSepaNaM 2.2.3 mRte pitari tatputraiH kArya 3.5.42 manuSyaprANahartA ca cauravad 2.2.12 mRte svAmini tatputro lekhaM 3.2.49 madAndhA smRtihInA ca dhanaM 3.5.78 maitryAllobhAtparoktyA 3.16.29 madhye tatra hRte caurairgodhane 3.2.43 mlecchakArAnivAsAdvA 4.38 madhvAmlakaTutikteSu vAgbhedeSu 1.97 yaH kRtyasyAdimantaM ca 3.10.27 manujaiH sahasAkarma kriyate 3.17.2 yaH setuH pUrvaniSpannaH saMskArArho 3.6.29 mantrabhede kAryabhedaH pArthivAnAM 2.1.4 yacca dattaM svakanyAyai yajjAmAtR 3.5.80 mantribhiH sevakaizcaiva 1.40 yatkiJcidvastujAtaM hi 3.5.131 mantrisAmantasanmitra 2.1.34 yathAparAdhaM dezaM ca kAlaM 2.2.8 martyanAze mahatpApaM cauravad 3.18.23 yathArthavAdI nirlobhaH 3.1.49 malotsarga na sA mArge 3.19.33 yathA syuH susthitAH sarvAH prajAH 1.60 mahattarAbhiyoge ca tathA 4.36 yadi kenApyupAyena parastyajati 2.1.28 mahiSI tvaSTamASaizca parazasya 3.9.2 yadi sa dattakaH pitroH 3.5.57 mahIpAlastataH samyak parIkSya 3.1.67 yadi sA zubhazIlA strI 3.5.104 mAkandapicumandaizca kiMzukA 3.6.11 yadi svadApane'zaktastadA 3.15.8 mAtaGgayavanAdInAM mlecchAnAM 4.2 yaddehAvayavajanito aparAdha 2.2.25 mAtApitarau vRddhau putro bAlaH 3.4.12 yadyajjItIyapuruSaM yadyatkarmakaraM 3.19.9 mAtRsvasrAdibhirdattaM tathaiva 3.5.136 yavanAdilipau dakSo mleccha 1.78 mAnavAnAmarbhakasya kanyAyA 3.16.15 yazaskArai ramAbhizca pUrayet 1.53 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAnukramaNikA 219 yazca jainopavItAdikRta 3.16.23 rAjamudrAGkitaM samyakkArayitvA 3.5.59 yazca vadhnAtyabaddhaM vai baddhaM 3.17.27 rAjAjJAto viruddhaM yatkRtyaM 3.3.4 yasmAllabdha hRtaM naSTaM tadvattama 3.11.11 rAjA niHsvAmikamRktha / 3.11.12 yasmai pratizrutaM yacca tattasmai 3.4.14 rAjyagehe zrutaM mitra nRpaH 3.10.22 yasya puNyaM baliSThaM syAttasya 3.5.12 rAjyasthAne sati dyUte 3.15.9 yasyaikAyAM tu kanyAyAM 3.5.30 rAjyAdhikAriNA kAryaM tatsImA 3.6.12 yAcitena dhaninAtha kenacit 3.2.2 rAjyAMzaM tu pratidinaM deyA 3.15.6 yAcyamAnaM svakIyaM svaM nikSeptA 3.10.8 ripuM baliSThaM durdharSa yadA 2.1.13 yAtrArthamudyatenApi kSipyate 3.10.4 lakSaNAni svakarmANi caiSAM / 1.76 . yAdRzamupyate bIjaM kSetro 3.19.8 lakSyamaNAtanayaM natvA dhusade- 3.5.1 yAdRzopadravaM kuryAt tAdRzaM 3.18.10 laJcAdilobhAnAkRSTaH 1.83 yAnAntareNa go'zvAdiruddha 3.18.21 labdhvA svamanyavikrItaM kretR. 3.11.6 yAvatAMzena tanayA vibhaktA 3.5.26 lalATeko bhizaptasya khare 2.2.27 yAvad dravyaM ca nikSiptaM tAvaddeyA 3.10.7 lekhayitvA dhanI deyAd 3.2.7 yuktaM vai sthApituM putraM 3.5.123 lokAdhikAribhirdivyaM 3.1.66 yugAkSayaMtravakrANAM bhaJjane 3.18.16 lokAnAM saMsRtau tulyo'bhaya 3.16.3 yugmamudrAzataM daNDaM gRhNIyAd 3.18.19 lobhataH karamAdatte prajAbhyo 3.16.7 yuddhe paNe ca vijita RNabhAga 3.7.6 lobhato mocayed baddhAn yo 3.16.25 yenAntyajo'Ggena kudhIH kasyAGga 3.18.2 lobhAdikAraNAjjAte kalau 3.5.13 yenopayogo jIvasya zuddhamArgAt 3.12.2 lobhI gadgadavAg duSTo' 3.1.50 yo'nyAyena kRto daNDaH 2.2.23 lobhena bAlakanyAyA bhUSaNAni 3.17.6 yo naraH kUTasadbhAvaM jAnannapi 3.1.60 vaNijAM zreNipASaNDi 3.13.11 yogIndraM saccidAnandaM svabhAve 3.6.1 vamanaM tryahamAdhAya vireka 4.41 yo niyoge'rthino jAto vyayaH 3.10.20 varjayetmRgayAM dyUtaM vezyAM 1.46 yo nyAyaM necchate kartumanyAyaM 3.1.4 varNatraye yadA dAsIvargazUdrAtmajo 3.5.41 yo mAnasamaye'STAMzaM vrIhi 3.17.28 varNatrayeSu yaH kazcit sevet 3.14.9 yo zakto pAlituM naiva mAnavo 3.2.19 varNito'yaM samAsena'svAmi 3.11.13 yo haretkUpato rajju ghaTaM 3.16.10 varSAjalapravAhaizca sImAM nirNIya 3.6.24 rajatazate datte khalu raupyayugaM 3.2.35 vastre naSTe sakRddhaute'STamAMzaM 3.17.22 ratezcAnte citAdhUmasparze 3.19.43 vahnau svarNasya no hAnIrajatasya 3.8.9 raditaH smAritazcaiva yadRcchAgata 3.10.31 vAkpAruSyaM ca samayavyatikrAntiH 3.1.7 ramaNopArjitaM vastu jaGgama- 3.5.112 vAcA kanyAM pradatvA cetpuna 3.5.126 rAjamudrAGkitaM patraM sthAvare 3.1.15 vAcA duSTastaskarazca mAyAvI 3.16.27 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 vAcA satyApi yA loke vAditranAzane daMDo jJeyo 3.12.4 3.18.14 vAdinaH sAkSiNo'satyaM 3.1.57 vAdyuktaM cedvacaH satyaM tadA bhUpo 3.10.12 vAlA jAtAstathAjAtA 3.5.9 3.9.1 vAsupUjyajinaM stutvA duSTArAti vAhanAyudhavarmAdisAmagrIM 2.1.32 3.8.3 1.79 3.1.17 3.18.12 2.1.67 1. 17 3.5.56 vikrIya dravyaM yo manyenmUlya vicArapUrvakAbhASo yathAvasara vijJaptirnahi zrotavyA kriyAbheda vittaM yasya vRthA duSTo viditvaiSAM samAsena sarveSAM vidyAH sarvAH kriyAH sarvaiHvidhavA svaurasAbhAve vidhavA hi vibhaktA cet vidhinA mahilA sRSTA putro vinItAH svAmibhaktAzca vipakSapakSadalanotsAha vipraM yajJopavItena kSatriyaM vibhaktadhanavyayIkaraNe tu vibhaktA avibhaktA vA sarvve vibhaktAnavibhaktAn vai 3.5.124 3.19.22 1.98 2.1.11 3.1.46 3.5.107 3.5.15 3.5.21 vibhaktA vA avibhaktA vA iti zeSaH 3.2.53 vibhakte tu vyayaM kuryAd 3.5.101 3.5.35 3.1.35 3.10.37 3.6.4 3.10.9 3.5.135 3.5.25 3.5.34 zuddhacai dazopavAsA hi 3.5.94 vibhAgottarajAtastu putraH viruddhamanyathA pUrvAparatvena vivAdadarzanArthaM yaH svayaM vivAhe yacca pitRbhyAM vivIte'pi hi pUrvokta eva vizadazAradasomasamAnanaH vizodhanAddhi tacchuddhiH vizrambhAya prabhorvastu datvA viSazastrabhayAdyairyaH paradArA vivAdo'tra bhavet SoDhA nAsti vivAdo 'yaM kimanyo'nyaM nAyaM vivAhakAle vA pazcAt pitrA vivAhitA ca yA kanyA bhAgo vivAhitA ca yA kanyA vivAhito'pi ceddattaH pitRbhyAM laghvarhannIti vyagracitto'tivRddhazca vyavahAravidhau deyavidhiH sa vyavahAre na kasyApi pakSaH vyavahAro dvidhA proktaH vyAdhau dharme ca durbhikSe vyApAre svAmivittasya hAni zaktitrikamupAyAnAM catuSkaM zatAdravAM vatsatarA dvizatA zatrau mitre samAH zAntAH zayanaM parazayyAyAmAsanaM zayIta na hi khaTvAyAM zarIrasaMskRtiM naiva kuryAdu zarkarAdRSadAM vRnde kSAlayanna zAligodhUmamudgAzca zAstrauSadhigavAzvAnAM hartA ziSTAnAM pAlanaM kurvan duSTAnAM zUdrasya strI bhavecchUdrI nAnyA 3.5.137 3.9.4 3.1.1 4.40 vRthArthadaNDapAruSyaM vAdyaM 2.2.31 2.1.35 vRddhaM bahuzrutaM bAlaM veSAntaradharaizcArai vaizyazcetmAMsavikretA vaizyAkroze tadarthaM syAcchUdrA 2.2.11 3.12.7 3.12.9 3.12.11 vaizyAkroze tu viprasya paNAnAM vaizyAkroze tu vaizyasya vaizyAjjAtaH savarNAyAM putraH vaizyena brAhmaNAkroze mudrAsArdha 3.12.10 3.5.40 3.5.17 3.4.2 1.68 3.1.3 3.2.28 3.17.7 1.47 3.5.144 3.7.19 1.54 3.9.10 3.1.38 1.34 3.19.11 3.19.12 3.17.21 3.19.19 3.16.18 3.16.6 4.35 3.5.43 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAnukramaNikA 221 zUdrAsevakavaizyo'pi daNDyaH 3.14.20 saptavyasanasaMsaktAH sodarA 3.5.119 zodhayedvAdipatraM ca yAvat 3.1.29 saptAhaM ca tataH snAnaM 4.45 zauryAbhimAninaH zUrAn 2.1.56 samadaH prekSamANo sau' 3.1.11 zrImadarhatamAnamyAnantaM 3.11.1 samarthanaH pumarthAnAM trayANAM 1.27 zrImaddharmajinaM natvA sarvakarma 3.12.1 samartho vyasanApetaH kuryAdrItiM 3.5.83 zrImantaM nAbhijaM vande prathama 1.1 samavAyastatra mukhyo vaNiggauNA 3.3.3 zrIvimalasya pAdAbjaranakhA 3.10.1 samastAste hi pRSTAzca vadantyekAM 3.6.21 zrIzreyAMsaM namaskRtya vAdi 3.8.1 samAyAM nizi putraH syAdviSa 3.19.16 zrIsupArzvajinaM natvA saptamaM / 3.4.1 samudAyasya rAjJAM ca dharmaH 3.13.4 zrutaM devIM sadgurUMzca natirne 1.5 sampratijJaM dhRtaM yaccet 3.2.42 zratvobhau sAdhanAjJAM tAM 3.1.41 samprApte vetane bhRtyaH svakaM 3.7.21 zrotavyA yadi vijJaptistasyAmAjJAM 3.1.20 sambodhito'pi sadvAkyairna 3.5.86 zvapadAGkaH stainyakRtye 2.2.28 sambhavedatra vaicitryaM dezAcArAdi 3.5.145 zvazrUsattve vyayIkartuM zaktA 3.5.113 sambhUyotthAnametazca 3.3.12 SaDgupa mAkhyAtA __ 1.57 samyag dattaM ca yadravyamAhartuM 3.4.4 SaNDotsRSTAgantukAzca pazavaH 3.9.7 savarNAstryaurasotpattau turyAMzA) 3.5.65 saMkSepeNAtra gadito vivAdaH 3.9.13 savRddhidhanadAnAdvai AdhitA 3.7.10 saMskAro hyupavItasya 4.11 sarvato bhayasatve ca daNDa 2.1.37 sa eva kalpadrumaphale kSINe 1.14 sarvathA svahitodyuktaH sadA 3.14.25 sa tu bhUyaH kiyatkAle nikSepaM 3.10.6 sarvavyasananirmuktAH zucayoH 1.91 satsu putreSu tenaiva RNaM 3.2.22 sarvavyasananirmukto daNDa 1.62 satyaM jalpati yo liGgaM naSTaprAptasya 2.2.30 sarvArthAbhiniyoge ca baliSThA 3.2.59 satyaurase tathA datte suvinita 3.5.51 sarveSAM dravyajAtAnAM pitA 3.5.6 sa daNDyo bhUmipAlena 3.10.25 sarvairmilitvA lAbhArthaM vaNijo 3.3.2 sadA sAmayikaM dharmaM svadharma 3.13.3 sa sAkSI dvividhaH svAbhAviko 3.10.28 sadhavAgItatUryAdimaGgalA 3.5.60 sAkSiNo vAdinaH satyA asatyAH 3.1.58 sa nikSepavidhiH proktAH 3.10.5 sAkSiNaH somni praSTavyA 3.6.20 santatamudaraM dRSTvA kRmimUtra 3.14.24 sAkSinizcitanikSepavivAde 3.10.26 santatiryatprasaGgena jAyate 3.14.3 sAkSIsAkSI sa vijJeyaH sAkSiNAM 3.10.40 sandigdhaM prakRtAdbhimati 3.1.32 sAkSyabhAve mahIpAlaH sthApayed 3.6.14 sandigdho vijayo yuddhe 2.1.20 sAkSyAdihetubhiH siddhaM 3.1.19 sandhAne pratibhinnAnAM 1.85 sAkSyuktaM prADvivAkazca 3.1.54 sandhirvyavasthA vairaM ca vigrahaH 2.1.6 sAdhAraNaM ca nikSepaH putro 3.4.10 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 laghvarhannIti sAdhAraNaM ca yadadravyaM 3.5.118 strIpuMdharmavibhAgazcetyete 3.1.8 sAdhAraNaM ca yadravyaM taddharet 3.13.5 strIbAlagarbhaghAte yajjIvAnAm 3.1.47 sAdhyapramANasaMkhyAvaddeza ___3.1.13 sthAnAnyAlIDhavaizAkha 2.1.54 sAnukUlA ca sarveSAM bhartuM 3.5.105 sthitirhinaigamAdInAM samaya 3.13.2 sAmAditritayAsAdhye 2.1.21 sthito yaH svayamAgatya 3.7.7 sAmnA dAmnA ca bhedena 2.1.19 snAnakAle nirIkSeta surUpaM 3.19.7 sArthakaM ca samagrArthaM 3.1.12 snAnodvarttanatailAdyabhyaGga 3.19.28 sAvahitthasyApi tUrNaM 1.81 smRtvA bhUtvA zuciH kRtvA 3.19.45 sAhasena tu yaH kuryAt 3.17.30 syandanA 2.1.70 siddhAsiddhau tadAkAraiH 2.1.24 svakIyakularItistu rakSaNayA 3.19.26 siMhAhividyudAgnai mRtazcaurai 3.9.9 svakIye rAjakIye vA sthAna 3.15.4 sImAvAde samutpanne rAjakarmA 3.6.5 svakSetraviSaye vAdo na kArya 3.2.33 sImAsandhiSu gartAsu kArISA 3.6.13 svacchandavidhavA nArI vikroSTA 3.17.12 sudharmasvAminaM staumi paJcamaM 1.4 svadharmaniratAH zasyAH kulInAzca 3.10.32 sumuhUrte suzakune mArgAdau 2.1.33 svabhoMpArjitaM dravyaM 3.5.110 surAkaitavadyUtArthaM parastrIhetukaM 3.2.50 svayaM samarpaNIyaM tadgaNakArya 3.13.8 suvarNavarNo'bhranarendrasUnuH krauMcAGkitaH 3.2.1 svarASTradurgarakSAhapradhAnaM 2.1.31 suzIlAprajasaH poSyA yoSitaH 3.5.76 svalpAntasaMhatAnkRtvA 2.1.51 sUkSmasUtraizca niSpanne vRddhirhi 3.8.11 svavaMzaguNadarpaNa bhartAraM yA 3.14.15 sUcIvyUhena bhUbhartA 2.1.39 svavaMzo lajyate yena na tatkurvIta sUryAstottarakAle ca na 3.19.40 svastrIkalaGkabhItyA ca 2.2.18 setuH kUpazca kSetre'pi na 3.6.28 svasvatvApadAnaM dAyaH sa tu 3.5.2 setunA ca taDAgena devatA 3.6.10 svasvAmine jayo deyaH 1.89 senApatirbhaveddakSaH yazorAzi 1.77 svasvAmine vRthotsAho 1.99 sevakAH paJcadhA proktAH ziSyAM 3.7.2 svAmikAryahitodyuktaH puruSaiH 3.10.11 seveta vaizyAM cedvaizyo daNDyaH 3.14.19 svAminaM mocayedyastu prANa 3.7.9 so'pi gatvAtha madhuraiH 2.1.23 svAminA yadi yatkarma nyastaM 1.94 sauvarNaM rAjataM cAdhiM lAtvA 3.2.36 svAminmama tu na hyasti 3.10.10 stenopadravato bhUpaH prajA 3.16.26 svAmipratApasaMvRddhiH kAryA 1.100 stainyAt dhAnyaM haran kSetrAt 3.16.11 svAmibhaktaH prajAM preSThaH 1.82 strINAM sAkSye striyaH kAryAH 3.10.34 svAmyajJAtakRte ko'pi vikrINA 3.11.3 strIdohyabIjavAhyAyoratnapuMsAM 3.8.4 / 1.56 strIpuMdharmavicAro'yaM samAsena 3.19.51 hastyazvAdidhanasyApi maryAdA 3.2. 61 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAnukramaNikA 223 hitavAdivaco mAnyaM samUhe hitvAlasyaM sadA kArya hiraNyadhAnyavastrANAM hiraNyarajatAdInAM bhUSaNAnAM 3.13.6 hInenApi na yoddhavyaM svayaM 2.1.30 1.42 hRSTatvaM ca malInatvaM samyak 2.1.58 3.2.18 hemapIThasamAsInaH sabhyamantriyuto 3.1.2 3.16.13 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthAnukramaNikA mUla grantha agnipurANa, hindI sAhitya sammelana, prayAga 1960; amarakoza, motI lAla banArasI dAsa, vArANasI 1966-1968; Apastamba dharmasUtra, saM. vAcaspati gairolA, caukhambA vidyAbhavana, vArANasI 1952 kauTilIyam arthazAstram (tIna bhAga), DaoN. raghunAtha siMha, kRSNadAsa akAdamI vArANasI 1983-1988; chAndogya upaniSad, gItA presa, gorakhapura 1937; nItivAkyAmRt, somadevasUri, prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura mAdI phAuNDezana, kolakAtA 1987; manusmRti, meghatithiTIkA, manasukSa rAya mora, kolakAtA 1971; mahAbhArata, gItA presa gorakhapura; yAjJavalkya smRti, nirNaya sAgara presa, mumbaI 1949 (paJcama saM.); vAlmIki rAmAyaNa, gItA presa gorakhapura 1985; zrImadbhAgavata, gItA presa gorakhapura 1990; sthAnAGgasUtram (3 bhAga) saM. muni jambUvijaya, mahAvIra jaina vidyAlaya muMbaI 2002; sahAyaka grantha agnihotrI, pra0 da0, pataJjalikAlIna bhArata, paTanA 1963; agravAla, vA0 za0, iNDiyA aija nona TU pANini, pRthivI prakAzana, vArANasI 1953 agravAla, vA0 za0, iNDiyA aija DiskrAibDa bAi manu, vArANasI 1970; agravAla, vA0 za0, mArkaNDeya purANa - eka sAMskRtika adhyayana, hindustAnI akAdamI, ilAhAbAda 1961; ayyaMgara, ke vI, sama aispekTsa Ava eNzyeNTa iNDiyana pAliTI, dvi0 saM0 1935; aror3A, Ara0 ke0, hisTArikala eNDa kalcarala DATA phrAma bhaviSya purANa, sTarliMga presa pablizarsa, dillI 1965; Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthAnukramaNikA 225 alatekara, ananta sadAziva, prAcIna bhAratIya zAsana paddhati, bhAratI bhaNDAra, vizvavidyAlaya prakAzana, vArANasI 2003; AcArya, balabIra, RgvedIya brAhmaNoM kA sAMskRtika adhyayana, vidyAnidhi prakAzana, dillI 1991; AcArya dIpaMkara, kauTalya kAlIna bhArata, hindI samiti prabhAga granthamAlA saM 161, uttara pradeza hindI saMsthAna, lakhanau tR0 saM0 2003; udagAvoMkAra, padmA bI0, da poliTikala iMsTITyUzansa eNDa eDaminisTrezana, motIlAla banArasIdAsa, dillI 1969; upAdhyAya, bI0 esa0, iNDiyA ina kAlidAsa, ilAhAbAda 1947; kazyapa, dhanapati devI, parAzara smRti evaM devalasmRti kA tulanAtmaka adhyayana, nAga prakAzaka, dillI 1997; kauzika, harIza, devI bhAgavata purANa eka parizIlana, nirmANa prakAzana, dillI 2000; gaMgAdharana, ena, garuDapurANaH e sTaDI, Ala iNDiyA kAzirAja TrasTa phorTa rAmanagara, vArANasI 1976; gAMguli, DI0 sI0, espekTsa Ava ezyeNTa iNDiyana eDaminisTrezana, dillI 1976; guptA, A0 ke0, poliTikala thATa ina smRti liTarecara, ilAhAbAda 1961; gairolA, vaidika sAhitya aura saMskRti, caukhambA saMskRta pratiSThAna, dillI punarmu0 saM 2004; gopAla, lallana jI, prAcIna bhAratIya rAjanItika vicAradhArA, vizvavidyAlaya prakAzana, vArANasI 1999; cakaladara, harana candra, sozala lAipha ina eMzyeNTa iNDiyA, kAsmo pablikezansa, naI dillI 1984; caTarjI, azoka, sTaDIja ina kauTilya vokebularI, parimala pablikezansa, dillI 1990; caturvedI, uddhava lAla, brahmANDa purANa kA sAMskRtika adhyayana, bhAratIya vidyA prakAzana, dillI 1987; cauhAna, pyAre lAla, smRtikAlIna vyavahAra paddhati (nyAya vyavasthA), nAga prakAzaka, dillI 1995; cauhAna, pyAre lAla, smRtiyugIna zAsana-surakSA, nAga prakAzaka, dillI 1991; jAyasavAla, ke0 pI0, hindU rAjatantra, hi0 anu0 rAmacandra varmA, nAgarI pracAriNI sabhA, kAzI; Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 laghvarhannIti jauharI, manoramA, pAliTiksa eNDa ethiksa ina eMzyeNTa iNDiyA, bhAratIya vidyA prakAzana, vArANasI, 1968; jauharI, manoramA, prAcIna bhArata meM rAjya aura zAsana vyavasthA, gaNeza prakAzana, 1969; jJAnI, zivadatta, vedakAlIna samAja, caukhambA vidyAbhavana, vArANasI 1967; jhA, ema ema gaGgAnAtha, sTaDIja ina hindU lA, sampUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlaya, vArANasI 1992 tivArI, divAkara, kansepTa Ava thephTa ina da mahAbhArata, vidyAnidhi oriyaNTala ___ pablizarsa, dillI 1990; tivAr3I, yogendra kumAra evaM zarmA, kailAza candra, rAjasthAna hindI grantha akAdamI, jayapura 199; tivArI, rAmajI, bhaviSyapurANa eka anuzIlana, vaizAlI prakAzana, gorakhapura 1986; tripAThI, harihara nAthe, prAcIna bhArata meM rAjya aura nyAyapAlikA, motIlAla banArasIdAsa, dillI 1965; dIkSita, prabhAkara, vAlmIki rAmAyaNa meM rAjanItika vicAra, parimala pablikezansa, dillI 1991; dIkSita, prema kumArI, mahAbharata meM rAjyavyavasthA, lakhanaU vizvavidyAlaya, lakhanaU 1970; dIkSita, prema kumArI, rAmAyaNa meM rAjyavyavasthA, lakhanaU vizvavidyAlaya, lakhanaU 1971; dUbe, rAjadeva, smRtikAlIna bharatIya samAja evaM saMskRti, pratibhA prakAzana, dillI 1988; dvivedI, kapiladeva, vaidika sAhitya evaM saMskRti, vizvavidyAlaya prakAzana, vArANasI dvi0 saM0 2004; dhara, sudarzana evaM ema ke evolyUzana Ava hindU phemilI lA - vedAja TU vaziSTha, DepyuTI pablikezansa, dillI 1986; negI, surendra siMha, mahAbhArata samAja saMskRti darzana, ke0 ela0 pacaurI prakAzana, gAjiyAbAda 1997; pATila, DI Ara, kalcarala hisTrI phrAma da vAyupurANa, motIlAla banArasIdAsa, dillI 1973; pANDeya, udayazaGkara, prAcIna bhArata kI rAjya vyavasthA, nAga prakAzaka, dillI 1998; prabhA kiraNa, saMskRta sAhitya meM nIti eka vimarza, vANI prakAzana, vArANasI 1989; Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthAnukramaNikA priyavrata, veda kA rASTriya gIta, svAmI zraddhAnanda anusandhAna prakAzana kendra, haridvAra 1994; 227 bandyopAdhyAya, enasI, DevalapameNTa Ava hindU pAliTI eNDa poliTikala thyorIja, muMzIrAma manoharalAla pablizarsa prAiveTa limiTeDa, dillI 1980; dyopAdhyAya, ena sI, hindU pAliTI eNDa poliTikala thyorIja, priNTavela pablizarsa, jayapura punarmu0 1989; bAjapeyI, ambikA prasAda, hindU rAjyazAstra, hindI sAhitya sammelana, prayAga 1950; bhaTTAcArya, caJcala, kansepTa Ava theTa ina klAsikala hindU lA, muMzIrAma manoharalAla pablizarsa prAiveTa limiTeDa, naI dillI 1990; bhaNDArakara, DI0 Ara0, sama espekTsa Ava aiMzyeNTa iNDiyana pAliTI, banArasa hindU vizvavidyAlaya, vArANasI 1929; mahato, ghanazyAma, matsyapurANa meM rAjadharma, Aditya buka seNTara, dillI 1997; mizra, jayakRSNa, rAjadharmavimarzaH, jagannAtha saMskRta vizvavidyAlaya, purI 2003; mizra, devI prasAda, jaina purANoM kA sAMskRtika adhyayana, hindustAna ekeDamI, ilAhAbAda 1988; mizra, prakAza candra, dAyabhAge uttarAdhikArikramaH, lekhaka, kandhamAla (ur3IsA) 2003; bApaTaH, zyAma, dAyabhAgaH, jImUtavAhana, bhAratIya vidyA prakAzana, dillI 2009; rANA, amaranAtha, vaidika sAhitya meM artha - puruSArtha, amara grantha pablikezansa, dillI 2000; rAya, jAhnavI zekhara, parAzara smRti eka adhyayana, rAmAnanda vidyAbhavana, dillI 1995; rAva, ema vI kRSNA, sTaDIja ina kauTilya, muMzIrAma manoharalAla pablizarsa prAiveTa limiTeDa, naI dillI tR0 saMzo0 saM0 1979; varmA, vI0 pI0, sTaDIja ina hindU pAliTikala thATa eNDa iTsa meTAphijikala phAuNDezana, motIlAla banArasIdAsa, dillI; vAjapeyI, rAghavendra, bArhaspatya rAjya vyavasthA, caukhambA sirIja, vArANasI 1966; vijaya bahAdura, uttara vaidika samAja evaM saMskRti, bharatIya vidyA prakAzana, vArANasI 1966; vidyAlaGkAra, atrideva, Ayurveda kA bRhad itihAsa, uttara pradeza hindI saMsthAna, lakhanaU 1991; zaraNa, paramAtmA, prAcIna bhArata meM rAjanItika vicAra evaM saMsthAeM, mInAkSI prakAzana, meraTha 1967; Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 laghvarhannIti zAstrI, zivarAja, Rgvaidika kAla meM pArivArika sambandha, lIlA kamala prakAzana, meraTha 1962; zarmA, ema0 ela0, nItivAkyAmRtam meM rAjanIti, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, dillI 1971; zarmA, padmanAbha, zukranIti meM rAjanItika vicAra evaM saMsthAyeM, zrI pabliziMga hAusa, dillI 1989; zarmA, javAhara lAla, zrImadbhAgavata kA sAMskRtika adhyayana, rAjasthAna hindI grantha akAdamI, jayapura 1984; zarmA, rAma zaraNa, aispekTsa Ava poliTikala AiDiyAja eNDa iMsTITyUzansa ina aiMzyeNTa iNDiyA, motIlAla banArasIdAsa, dillI paMcama saMzo0 saM0 2005; zukla, vijayazaGkara, RgvedakAlIna samAja aura saMskRti, zAradA pabliziMga hAusa, dillI 2001;. zrIrAma, sozala sTrakcara eNDa vailyUja ina leTara smRtija, iNDiyana pablikezansa, kolakAtA 1972 zrIvAstava, balarAma, ephorijma Ava bRhaspati Ana iNDiyana pAliTI, pratibhA prakAzana, dillI 1998; sahAya, zivasvarUpa, prAcIna bhAratIya zAsana aura vidhi, motIlAla banArasIdAsa, dillI 2005; siMha, dhIrendra kumAra, brAhmaNa-granthoM meM pratibimbita samAja evaM saMskRti, penamaina pablizarsa, dillI 1993; sena, binaya candra, ikAnAmiksa ina kauTilya, saMskRta kAleja, kolakAtA 1967; svarNalatA, prAcIna bhArata meM rAjya aura zAsana vyavasthA, latA prakAzana, vArANasI 1974; kozagrantha pAia sadda mahaNNavo, saM , prAkRta TeksTa sosAiTI, vArANasI; bRhat hindI koza, saM. kAlikA prasAda, jJAnamaNDala limiTeDa, vArANasI (saptama __ parivarddhita puna0 mu0 saM02007) vebasTarsa DikzanarI Ava da iMgliza laigueja, legjikana pablikezansa, nyUyArka saMskRta-iMgliza DikzanarI, sara moniyara moniyara viliyamsa, motIlAla banArasIdAsa, dillI, puna0 mu0 saM01993) saMskRta-hindI koza, vAmana zivarAma ApTe, motIlAla banArasIdAsa, dillI, dvi. saM. 1969 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA akUTam aMzaharAH 3.5.9 ajJAtasvAmino 3.1.22 akAme 3.9.6 ajJAto 3.14.16 3.17.25 ajJAnAH 3.5.9, -nena akRta 3.11.4 3.6.27, 4.1.39 akhilam 3.5.134 aJjanAdisaMskArAH 3.19.15 agnipAtana 3.1.47 atikramato 3.13.4 agragAmibhiH 2.1.35 atiduHkham 3.14.22 agrajo 3.5.20 atiprayatnataH 3.5.79 agrahaNAt 3.2.57 atiyatne 3.5.50, -na 3.13.3 aGkanam 2.2.26 atirUkSaiH 2.1.59 aGkitam 3.6.12 ativRddhaH 3.5.17 aGkobhizaptazasya 2.2.27 ativRddhabAlA 3.2.51 aGgakhaNDanam 2.2.3 ativRddhAnAm ---- . 3.16.9 aGgachedanam 2.2.26 aticArAd . 3.19.5 aGgam 3.18.2, -Ggena 3.18.2 atyantadurgandham 3.14.23 aGgarakSAn 1.45 atyugravyAdhisamanvitA 3.5.77 aGgavicchedam 1.37 adattagrAhako 3.4.17 aGgasaptakam 1.54 adRSTapUrvastrIbhiH 3.14.5 aGgAraH 3.6.13 adeyam 3.4.5, -sya 3.4.15 aGgIkRte 3.6.31 adha:patito 3.5.91 aGgulicchedam 3.14.14 adhamarNaH 3.2.37 acetanaiH 3.15.3 adhamarNakaH 3.2.4, -kAt 3.2.17, ajAgomahiSyAdi 2.1.69 3.2.38, 3.2.43 ajAnAnaH / 3.1.63 adhamarNasthApitam 3.2.40 ajAvikharaghAtakaH 2.1.14 adhamo 3.7.4 2.1.1 adhavA 3.5.107 ajJatvAt 3.18.18 adhikarmakarAH 3.7.2 ajitam Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 laghvarhannIti adhikArapade 3.5.56 anupAto 3.8.3 adhikArabhRt 3.1.33 anumatidAnataH 3.3.5 adhikAram 3.5.64, 3.5.102, anumatau 3.5.20 3.5.107 anusAritvam 3.5.23 adhikAriNaH 3.1.15 anUDhaH 3.5.121 adhikAriNI 3.5.111 anRtam 3.1.47, 3.6.22 adhikAritA 3.5.116 anekakRtakArye 3.7.20 adhikAripade 3.5.45 anekakriyAsamanvitaH 3.1.18 adhikAribhiH 3.1.17, 3.1.19 anekarUpANi 3.19.18 adhikArI 3.1.20, 3.1.37, 3.5.18 anekaviSayAkIrNA 3.1.17 adhipA 3.5.52 anekasAdhye 3.7.22 adhiSThitAn 2.1.45 anovyUhena 2.1.37 adhyagnikRtam 3.5.137 antaraGgAribhedakam 3.15.1 adhyAhvanikam 3.5.138 antyajo 3.18.2 anagha 1.68 antyA 2.1.5 anapatye 3.5.114 antyam 2.1.15, -yaiH 3.19.41 anantasaukhyadam 3.11.1 andhabadhira 3.2.22 ananyagatiH 3.5.144 annakAlepoSitaH 3.7.11 ananyagatiko 2.1.21 annapAnam 4.1.25 anyo'nyam 3.14.8 annabhojane 4.1.34 anAgatavimarzakaH 1.63 annAdinibandhanam 3.5.7 anAdeyam 3.2.56 anyatarasyA 3.5.97 anApRcchaca 3.5.95, 3.5.106 anyathApaMktihInaH 4.1.24 anAhUyAH 3.1.23 anyadattakam 3.5.121 anirvRttakRtim 3.17.27 anyadAne 3.17.20 aniSTabhASiNam 2.1.16 anyabhAvam 1.100 anItim 3.10.13 anyavastu 3.11.3 anugrahaparaH / 1.28 anyavastunaH 3.11.4 anucaro 3.1.51 anyavikrItam 3.11.6 anucaryArtham 3.18.11 anyavezmani 1.32 anujajyeSThAdi 3.1.14 anyasantatiH 3.5.30 anujAnAm 3.5.20 anyAyaH 1.48, -m 3.1.4, anupamaratnAnAm 3.16.15 -yena 2.1.23, 3.3.12 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 231 anyAyaniSThe 2.1.60 abdhi 1.3 anyo'nyam 3.10.9, 3.15.7 abhakSyabhakSake 2.1.15 anyo'nyasaMmatyA 3.3.2 abhakSyasya 4.1.38 anvAdheyam 3.5.141 abhayam 2.1.66, -ye 3.16.3 anvAhitam 3.4.10 abhayadAnena 3.16.3 apakAraH 2.1.18 abhighAta apakSapAto 1.44 abhighAtakRt 3.1.34 apatyavarjitA 3.5.34 abhidhAnvitam 3.1.13, 3.1.14 apatyAni 3.5.19 abhinandano 3.1.1 apathi 1.67 abhiniyoge 3.2.59 apad 3.15.2 abhiprAyaH 2.1.43, -m 3.10.18 aparAdham 3.14.21, -dho 3.2.33 abhiprAyasarvasvam 3.2.16 aparAdhasahastre 1.37 abhimAnataH 1.41, 2.1.22 aparAdhinaH 3.18.25, -bhiH 3.19.41 abhimukham 2.1.43 aparityajan 3.13.3 abhiyuktaH 1.73 apaviddhaH 3.5.71 abhiyogaH 3.5.87, -m 3.3.7, apasArayet 2.1.4 -sya 2.2.5 apahnutim 3.10.17 abhiyojyo 1.88 apahRtam 3.11.10, -tya 2.2.29 abhilapennaraH 3.14.6 aputraputramaraNe 3.5.111 abhilASibhiH 3.4.18 aputrAyAH 3.5.97 abhiliptAGgAm 3.19.38 aputre 3.3.6 abhiSak 3.17.26 aputro 3.5.22 abhIrUn 2.1.45 apogaNDA 3.1.42 abhyaGgalepanakAni 3.19.28 aprajA 3.5.58 abhyutthAna 1.38 apratibandhakaH 3.5.2 abhranarendrasUnuH 3.2.1 apramANatA 3.5.16 amadA 1.25 apramAdAH 1.93 amAtRpitRko - 3.7.7 aprasiddham 3.1.16 amAtyaH 1.56, -tyaiH 1.67 aprApte 3.7.21 amUDhaH 1. 81 aprItikaram 3.12.3 ambAnumatim 3.5.103 abaddham 3.17.27 ambunA 3.14.7 abalAnAm 3.14.24 ayuktazapatham 3.17.13 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 laghvarhannIti ayudhyamAnam 2.1.62, 2.1.63 alaGkAro 3.5.143 ayogyo 3.17. 13 alaGkataH 2.1.47 araditaH 3.10.35 alpamatibhUri 3.1.32 aranAtham - 3.15.1 avatsAnAm 3.9.3 arim 2.1.11 avadhiH 3.6.14, 3.8.4, arcitvA 3.19.45 -dhau 3.1.27 arjanIyam 1.95 avaziSTam 3.5.19 arjitam 3.5.134 avasAne 3.7.17 arthataH 3.17.2 avAptum 3.2.61, -ptau 3.2.3 artham 1.47, 3.2.56, -rthe 3.1.20 avApnuyAt 3.16.8, 3.16.11, arthasiddhiH 3.1.31 3.17.23, -pnuyuH 3.5.93, arthinam 3.1.33, -nA 3.10.29, -pnoti 3.2.57, 3.5.64, 3.10.35, 3.10.36, 3.5.107, 3.10.15, 3.12.13 -ni 3.10.13, -no 3.1.51, avAryavIryo 1.30 3.10.20 avikRtam 3.8.6 arthiniveditam . 3.1.26 avinAzya 3.5.132 arthipratijJAm 3.1.30 avibhaktam 3.5.100, -ktA 3.2.53, arthipratyarthinoH 3.1.63, 3.6.20 3.5.15, 3.5.125, -ktAn 3.5.21, arthipratyarthimodinaH 3.10.30 -ktAnAm 3.2.23 arthI 3.1.34 avirodhitAn 1.39 ardhaH 3.12.10, -m 2.1.12, avirodhena 3.19.47 -Dhe 3.17.23 avyaGgo 1.24 ardhakaH 3.12.10, -m 3.12.12 azaktaH 3.2.20, 3.2.39, 3.11.8, ardhabhAgI 3.5.39, 3.5.44 3.15.8, 3.18.21,-ktA: 3.1.22, ardhAMzam 3.2.36, 3.17.22, -ktena 3.10.3 ardhejAtvaviH 3.9.2 azaGkaram 3.14.23 arpaNIyAH 2.1.70, 3.9.8 azanasthAnadAtA 3.16.28 arbhakasya azanAdyaiH 3.16.15 3.15.4 arhatam 3.11.1 azvaH 2.1.70, -nAm 3.17.15 arhatAm 4.1.10 azvoSTramahiSIghAte 3.18.23 arhati 3.5.144 aSTaduSTakarmArim 4.1.1 arhannItiH aSTamam 3.19.50, -me 3.9.10, arhannItizAstrataH 3.5.146, 3.14.26 -mo 3.9.13, -STau 3.6.16, 3.8.9 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA aSTamASaiH aSTamAMzam aSTAdazaH, nAm aSTAvamI asaMzayam asaMskRtAni asalyaH 3.9.2 3.17.22 4.1.13 3.5.72 3.10.22 3.5.19 3.10.17, -m 3.1.56, 3.1.61, -tyAH 3.1.57, 3.1.60, - tye 3.10.13, -tyena 3.1.48 3.1.52 2.2.5, 3.5.54 2.1.20, -m 3.1.31 2.2.25 3.5.65 3.5.132 3.1.16, -dhye 2.1.21 3.7.22, -ddhau 2.1.23 3.18.7 2.1.44 3.10.1 3.6.4 AtmIyakAn 1.33 AtmIyavitteSu AtmIyavirodho asatyatvam asattve asandigdhaH asamartho asavarNA asahAyataH asAdhyam asiddhe asRkpracAla askhalitA astyam astyubhayam aspRzya asvAdhInaH asvAmivastunaH asvAmivikrayaH AkSepAn AkhyajAti AkhyAtam AgatamAnavAn AgantukAH Agamam AgrahAt Ad Acaret 3.2.51 3.11.1 3.11.2, 3.11.13 3.3.12, 4.1.8, 4.1.15, 4.1.45 3.5.107 4.1.18, 4.1.21, 4.1.31, -nAm 4.1.27 1.65 4.1.12 3.19.30 2.2.32 2.1.67 3.1.20 3.1.44 3.16.31 3.19.5 2.2.34 3.5.82 3.1.12 3.12.5 3.5.31, - tmanaH 3.7.7, -manAm 3.16.28, -mani 3.5.31 2.1.31 3.5.120 3.4.13 3.11.12 3.10.27 AcchAdanam AcAmlAH AcAranirataH AcAra bhraSTatvAt AcArazuddhayartham AcAryam AjJAbhaktitatparaH AjJAm AjJArthasAdhakAn AtatAyinivAraNa AturyavAsaram AtatAyinaH Atmajo AtmapratyarthinAmayuk AtmahitArtham AtmA Atryabdam Adimantam Adimo Adeyam 2.2.4 3.1.14 2.1.6 3.15.4 AdarzAlokanam 3.9.7 AdyavarNatrayANAm 3.11.1 ApaH zraveNa 4.1.37 ApaNaH 4.1.46 233 ApadAkAlam 1.13 3.2.36, 3.2.56, - yAH 3.1.58 3.19.11 4.1.24 3.6.10 3.5.64 3.5.5 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 laghvarhannIti ApadAm 3.17.2 ilApatiH 2.1.49 ApratijJAntam 3.2.11 iSuH 3.1.57 AprAptavyavahAreSu 3.5.10 ItidurbhikSamRtyujam 3.14 AbhUSAlaGkRtavigrahA 3.19.14 3.1.11 AbhogataH 3.6.4 uktamiSam 3.2.38 AmAtyAdisaMyutam 2.1.10 uktazravaNAt 3.10.39 Amlam 2.1.23 ucitasthale 1.10 Amogharatna 2.1.70 utkRSTam 1.89 AyavyayavizodhitAt 3.5.36 utkocena 3.4.7 AyAt 3.7.18 uttamaH 2.2.26, -m 1.95, AyudhaH 2.1.32 -mAni 3.17.18, -mena 2.1.17, AyudhikaH 3.7.4 2.1.19, 2.1.20 ArAdhane 1.50 uttamalakSaNam 1.52 AropaNam 2.2.27 uttamarNena 3.2.5 Arta 3.2.51, 3.4.7 uttamarNaprarUpaNAt 3.2.37 Artavadarzane 3.19.37 uttamasAhasam 2.1.15, 3.17.7, AryavedacatuSkam 19 -saiH 3.17.24, 3.17.26, 3.17.32 AryaiH 1.19, 1.21 uttaradAne 3.1.27 AvazyakakriyA 3.1.23 uttaram 1.23, 3.1.28, 3.1.30, AzrayaH 1.57 3.1.32, 3.1.33, 3.1.33, 3.1.37 Azvattha 3.6.11 uttaradAyakaH 3.10.39 Asanam 1.34, 1.57, 2.1.6, uttaralekhanam 3.1.29 -ne 3.18.3 / uttarottara 3.5.73 Asiddhi 1.28 utpATitA 3.18.8 AstikyAdimatiSu 1.64 utsAhabhRt 2.1.11 3.19.5 utsAhamantrAH 1.55 Ahartuma 3.4.4 utsAhayed 2.1.56 Ahave 2.1.49 utsekAH 1.51, -kAt 1.67 AhUtaH 3.1.36, -tAn 3.1.44, udakabandhavinAze 3.17.5 -taiH 3.1.60 udantam 3.14.16 iGgite 2.2.4, -teta 2.1.24 udantamRNI 3.2.34 itarabhedAbhyAm 3.2.29 udaram 3.14.24, 2.1.24 indhanam 2.1.63 udAradhIH 2.1.22 Asyam Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 235 udAhRtaH 3.1.49 3.5.36, - 3.5.27 uddhRtam 3.5.132 Rkthina:(no) 3.2.3, 3.2.20, udyatasya 3.12.14, -tena 3.10.4, 3.2.40, 3.2.55, -m 3.2.49 -to 2.1.28 RkthI 3.2.5, 3.2.31, 3.2.45 udyAnam 3.6.23, -ne 2.1.3 RNapradAnagrahaNa 3.2.1 udyuktA 3.1.23, -ktaiH 3.10.11 RNam 3.2.2, 3.2.3 unmattaka 3.2.51 RNalAbhaH 3.2.23 unmattaH 3.5.18, -ttA 3.1.23 RNAdAnam 3.1.5 upakArakAH 3.6.28 RNAdAnakramo 3.2.64 upakArAya 2.2.1, 3.15.12 RNAdi 3.1.27 upakArecchayA 3.10.37 RNAtaH 3.1.51 upakRtihetUnAm 3.17.5 RNinA 3.2.32, 3.1.58, upakramaH 1.87 -NI 3.2.15, -ne 3.2.62 upakSetragRhANAm 3.17.11 RNilekhaH 3.1.34 upajIvyadhanam 2.1.19 Rte 3.5.11 upadravato 3.16.26 RSabhaH 1.13 upadravam 3.18.10 ekakSetre 3.19.18 upanidhiH 3.10.14, -nidheH 3.10.21 ekatatparAH 1.98 upayogitvAt 1.24 ekapakSasvarUpAptim-. .. 3.1.51 upaviSTau 3.18.3 ekabhaktAni 4.1.17 upastham 2.1.24 ekabhuktayaH upAyAH 1.55, -nAm 1.54, ekaviMzatiH 4.1.13 -yena 2.1.28 ekAdazavidhAH 3.10.40 yeSu 2.1.20, -yo 2.1.18 ekAbdam 3.16.14 upArjitam 3.5.110 ekAzanAni 4.1.9, 4.1.14, upekSaNam 2.1.6 4.1.28, 4.1.31 ubhayasatyatA 3.1.67 ekAsanAzanam 3.14.7 ubhayoH 3.1.60 ekaikaviSayAsakto 3.1.18 uSNISasya 3.5.66 aughavinAzabhAvAt 4.1.51 uSNISabandhe 3.5.67 autpattikI 1.97 DhAjAbhrAtRbhAgataH 3.5.44 audayikam 3.5.14 UDhAyAH 3.5.140 audAryam 1.30 Urdhvam 3.5.14, 3.5.24, aurasaH(so) 3.5.66, 3.5.68, 3.5.69 4.1.21 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 aurasavat auSadhAdyam kaTu kaThinam kandamUlacchadInAm kanyakA (m) kanyA (m) kanyAGge kanyAvAstuhiraNyAdi karaNe karam karttA ka kalahaH kalahAdeH kalA 3.5.57 kAmacAre 3.18.11 kAmataH 2.1.23 kAmam 3.16.9 kAyaH 3.16.20 3.5.32, 3.19.2, 3.19.16 3.5.24, 3.5.25, 3.5.34, 3.5.126, -yAH 3.5.29, kalAmAnam kalAzaktim kalpitAH kazAbhiH kaSAviMzatibhiH 3.16.15, -yAm 3.5.30 3.14.14 kAtam kAnInaH kaSTam kAJjikam kANAndhakhaJjakuSThacAdIn karbaTasya 3.9.12 karman 3.7.21, 3.18.11, -NA 3.7.12 kArugRhe karmakaram 3.19.9 kAruNyam karmodayena 3.10.2 kArpA 3.6.24 kArmike 3.15.5 kAryam 3.19.27 3.4.9 2.1.25 kaliH 3.6.9, -kalau 2.2.6, 3.5.13 3.5.72 3.16.10 3.18.4 3.1.66 1.36 3.12.16 2.1.61 3.5.71 kAyikA kAraNIyA kAramAkAradhikkArAH kAravaH 3. 9.6 3.19.35 2.1.51 3.7.22 3.2.10, 3.2.14 3.18.24 2.2.2 3. 14.12 2.2.3 3.10.25 2.2.25 3.16.28 3.16.18 2.2.28 3.6.13 3.19.29 4.1.33 1.15 3.8.10 3.8.12 3.2.33, 3.5.42, 3.5.74, 3.5.108, 3.6.12, 3.7.18, 3.10. 36, 3.18.2 3.13.10 3.13.9 3.10.36, 3.13.7 3.10.29 3.5.121 kSepaNam kArAgArAdibandhanaiH 3.10.24 kArAgAre 3.16.16 kArAgRhArhakaH 3.16.7 kArAgRhe 3.17.11 kArAnivezanam 3.10.17 kArISam kArukAGganAbhiH # kAryacintAsamAhitAH kAryadakSA kAryasiddhiH(m) kAryAbhirato kAlacakreNa kAladoSeNa kAlam laghvarhannIti 2.2.6 2.2.8, 3.6.19, -le 3.2.4, 3.2.5, 3.2.27, 3.2.30, 3.2.42, 3.6.5, 3.10.6, -lena 3.19.18, -lo 3.1.28 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA kAlAnusArataH kAlAnusAriNI kAlikA kASThagharSaNam kASThaH kAsikA kirAtaH kireda kiMzuka kIrtiH kIrtipriyA kIrtirvistRtA kuGkumAdi kuTumbam kuTumbakam kuTumbajaH kuTumbapAlane kuTumbapuSTyartham kuTumbAdhipatiH kuTumbArtham kuTumbAvana dharme kudhIH kuntaH kunthutIrthezam kupAtre kupya kumArapAla kumArasya kumbham kulaH 3.19.8 2.2.7 3.2.9, 3.2.12 3.19.12 4.1.42, 3.18.3 3.6.3 kulazuddhAH 4.1.8 kulastriyaH 3.7.15 3.6.11 kulAgatam 3.19.38 kulAGganA 1.93 kulInAH 3.16.2 3.17.30 3.15.6, -sya 3.5.50, 3.5.113 3.1.51, 3.5.69, kulyAH 3.5.78 kuzalaH kuzIlA -jAn 3.5.59 3.5.53, 3.5.104 kulakaraiH 2.2.6 kulakramAgatam 1.66 kulajA 3.1.22, 3.1.39, -je 3.10.4 kuladvaye kularItim 3.2.52, 3.2.54 kulocitaH kulyajyeSThAn kulyavivAdeSu 3.10.3 kUrcam 3.5.22 kUTam 3.4.8 2.1.70, -kupye 3.2.59 1.6 3.5.123 3.7.14 3.1.26 kusaGgam kusaGgato kUTamAnatulAbhiH 3.2.3 kUTalakSyasya 3.4.8 kUTavyavahRtim 3.18.2 2.1.52 3.14.1 kUTahemnaH kUpaH kUTasadbhAvam kUTasAkSivad 237 kUrcam kRtaghnam kRtajJaH kRtamaGgala 3.19.26 3.5.49 3.13.10 3.19.29, 3.19.26, 3.19.27 3.5.132, -tAm 3.5.83 3.5.53 3.10.32 3.19.47 1.31 3.10.30 3.10.30 3.18.19 3.5.75 3.19.25 3.19.25 4.1.44 3.17.25 3.17.24 2.1.55 3.17.24 3.1.59 3.1.59 2.2.11 3.6.28, - to 3.16.10, -pe 3.14.6 4.1.44 3.5.48 1.83 3.19.14 Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 laghvarhannIti kRtamAsapratijJo 3.2.14 krayyam 3.8.8 kRtasarvasusaMskArA 3.19.13 kriyA 4.1.21, 3.2.59, 4.1.21 kRtasnAnArcanAt 3.1.45 kriyAdviSTo 3.1.36 kRtasnAnA 3.19.13 kriyApekSo 3.17.4 kRtAJjalim 2.1.61 kriyAbhedasamanvitA 3.1.17 kRtim ___3.1.40, 3.7.12 krItaH 3.5.68, 3.5.70, 3.7.5, kRtyatattvam 3.1.63 -m 3.8.6, 3.8.8, -nAm 3.8.4 kRtyasAdhanadUSaNe 3.1.24 krItamUlyam 3.4.6 kRtyasAdhane 3.1.43 krItAnuzayaH 3.8.2 kRtyArthahAnide 3.1.35 krudhAnyathA 3.1.40 kRtrimaH 3.5.71 kretA 3.11.5, 3.11.7, 3.11.9 kRpANataH 3.1.46 kretRhastasthitam 3.11.6 kRpAm 1.12 kroDe 1.35 kRpApAraH 1.25 kSetrAt 3.16.11, -tre 3.6.28, kRmimUtrapurISapAtram 3.14.24 -tro 3.19.8 kRSiH 1.15, 3.6.31, -SeH 3.16.21 kSetrAdhipAya 3.9.5 kRSikaH 3.7.4 kSetribhiH 3.6.28 kRSIvalAn 3.6.7 kSepakAya 3.10.21 kRSNAsyAm 3.14.10 kSepinam 3.10.8 kelI 3.14.7 kSaurakRtye 3.19.43 kaitavam 3.10.24, -vebhyaH 3.15.9 2.1.52 kovidaH 1.79 khacaraiH 3.15.2 koza(Sa): 1.56, -sya 1.42, 1.44, 4.1.5 khaTvAsanam 3.14.8 kozavAn 1.27 khare 2.2.27 koza(Sa)vRddhiH 3.16.5, 4.1.11, kharopari 2.2.29 4.1.15 kharoSTrayoH 3.9.4 koSAdhyakSa 2.1.34 khalaH 3.10.24 kauzeye 3.8.12 khAgnimitaiH 3.12.7 kramAyAtam 3.5.100 gacchagaccha 3.18.17 krayam 3.11.8 gajaH 2.1.70 krayakrIto 3.5.70 gaNakAryagatena 3.13.8 krayetarAnusantApo 3.1.6, 3.8.1, gaNakAryasamAgatAn 3.13.7 ----- 3.12.13 gaNanAyakam 1.4 khaGgaH 100 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 1.64 gaNanottaram 3.9.8 1.31, -roH 4.1.10, 4.1.21 gaNabhUpasthitim 3.13.5 gurutalpage 2.2.27 gaNikA 3.19.29 gurudevabhidaH 1.59 gaNezAn 1.3 gurudevAdyupAsakaH gatapratyAgate 2.1.36 gurupAdodakena 4.1.47 gadgadavAg 3.1.50 gurupUjA 4.1.32 gandhaH 3.17.29 gurubhaktAH 1.92 gandhalepanam 3.14.7 gurubhaktiH 4.1.26 gambhIramadhurAlApI 1.79 gurusaGghasaparyA 4.1.19 gartam .2.1.52, -tAsu 3.17.15 gurusaGghavidAm 4.1.14 garbhasthe 3.5.8 gurusevA 4.1.28 garbhahA 2.2.34 gurorbhaktirvAtsalyam 4.1.22 garbho 3.19.36 gurostADayitA 2.1.20 gavAdipazavo 3.9.8 gurvAdinigrahe 4.1.35 gavAdipazuvRtyartham 3.9.11 gurvI 3.2.58 gavyadugdhane 4.1.45 gurviNI 2.2.31 gAm 2.2.32 gulmavallI 3.16.20 gAmbhIryam 1.30 gulmAn 2.1.45 gArhartham 3.5.11 gUDhabhaktiparAyaNe 2.1.36 gAvam 4.1.43 . gUDhacaraiH 3.10.11 3.6.21. gRhakaman 3.19.23 girA 1.4 gRhajaH 3.7.5 1.47 gRhanAyake 3.5.47 guDaH 3.17.29 gRhamudrAvibhedakaH 3.17.10 guDAjyakSIradadhnAm 3.16.19 gRhasthAni 3.10.23 guNadhArakA 1.70 gRhAgatama 2.1.62 guNavAn 3.1.62 gRhAd 3.19.10 guNasampannaH 3.19.44 gRhAdvahiH 3.5.87 guNAH 1.24 gRhArAmAdivastUni 3.5.4 guptacihnAni 3.6.13 gRhiNAm 3.19.31 guptasAkSI 3.10.39 gRhItadravyo 3.2.25 3.10.31 gRhItarAH 3.2.39 guruH(m) 1.73, 1.89, 2.1.32, -rUn gRhItvArNam 3.2.15 giram gItam gupto Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 laghvarhannIti 4.1.13 grAmato 3.18.9 gRhNan 3.11.5 grAmabhUmipAH 3.6.16 gRhNIyAt 3.2.56, 3.5.23, 3.5.80, grAmalokaiH 3.9.11 3.5.109, 3.15.10 grAmavivItAntam 3.9.6 gRhNIyuH 3.5.90 grAmavRddhAnAm 3.6.20 gRhyaguruNA . 3.5.63 grAmINaH 3.10.29, -NAn 3.6.7 geyAmeyaguNAviSTam 3.5.1 grAhakaH 3.8.6 gehe 3.16.22 grIvAm 3.18.6 go'jAvimahiSIdAsAH 3.2.39 ghaTAnAm 4.1.47 go'zvAdiruddha 3.18.21 ghAtakAd 3.18.11 gokule 3.19.33 ghAtakAriNaH 3.16.31 gogajAH 3.18.23 ghAtazAntyartham 3.18.11 gogajoSTrAdi 2.1.12 ghAtodyatam 3.16.30 gotrajaH 3.5.73, -jaiH 3.5.79, ghnanta 2.2.32 -m 3.5.55 cakravyUhAvyUhaH 1.80 gotre 4.1.36 cakrasAgaravyUhaH 2.1.50 godevabrAhmaNaiH 3.1.46 caNakA 3.19.19 godhanam 3.2.18, -ne 3.2.43 catasraH 4.1.9 gopaH 3.9.5, -sya 3.9.9, -pena 3.9.8 caturaGgacamUvRtaH 2.1.34 gopavetanam 3.9.10 caturguNaH 3.9.3 gopAlAn 3.6.7 caturthadivase 3.19.6 gopyabhogyatayA 3.2.29 caturthabhaktAH 4.1.13, 4.1.21 gopyasya 3.2.30 caturthAMzam 3.3.10 gobrahmabhrUNasAdhustrIghAtinAm 4.1.34 caturthAH 4.1.17, -thaiH 4.1.34 gomahiSyAdikam 3.2.42 caturthe'hni 3.19.13 gomI 3.9.5 caturdazAhani 4.1.44. gorvadhe 3.1.28 caturvarNajanodbhUtam 3.14.21 gauNAH 3.5.68 caturvarNAH 3.5.37, -ni 3.5.88, granthAH . 1.21 3.16.21, 3.18.5 granthAntarAd 4.1.50. caturvidham 3.1.30, 3.4.5, 3.1.7 -vidhA 3.2.9 grAmaH __3.5.64, -sya 3.9.12 caturviMzatitIrthanAtha 4.1.51 grAmakSetragRhArAmanIvRt 3.6.2 catuSkam 1.54 grahaH Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 241 catusviMdvayaMzabhAginaH 3.5.37 janakena 3.5.26 catvAraH 3.7.3, -rA 3.6.16, jananIdravyamUDhA 3.5.32 __-re 3.19.27 janasAkSitaH 3.5.94 candrabANavRSairaupyaiH 3.17.4 janaiH 3.16.3 caraH 2.1.43, -rAH 1.98, -san 1.75 janmani 3.10.1 carairAjJAtaH 2.1.35 jayakuJjaram 2.1.48 carmakArAdigRhe 4.1.8 jayadhvaniH 2.1.47 cANDAlaH 3.17.12 jayapatrake 3.10.20 cANDAlIsambhoge 4.1.30 jayapatram 3.6.25 cAturyabhUSitaH 1.30 jayaparAjayayoH 3.1.19 citAdhUmasparza 3.19.43 jayaprApta 3.7.11 cittavikSepam 3.19.14 jayaH 2.1.29, -m 2.1.71, -ye 2.1.16, cittAbhiprAyam 2.1.24 2.1.30, 2.1.69 citte 3.3.12, 3.8.3 jayaparAjayau 3.1.67 cidAnandamayam 4.1.1 jayavAditra 2.1.72 cihnajJAtA 3.6.23 jalazaila 1.84 cihnam 3.6.6, 3.6.9, 3.6.24, jalazreNipravRttiSu ,3.2.58 -ni 3.6.17, cauraH 3.12.6, jalAgnicauraiH 3.10.16 ..m 2.1.19, -rAd 3.2.20, jalAzayAH 2.1.42, -zayaiH 1.52 -san 1.59, 3.16.8, 2.3.2.43, jAgarUko 1.80 3.7.8, 3.9.9, -ro 1.81 jAtakarmanH cauravat 2.1.12, 3.18.23 jAtasphUrtiH 3.10.39 caurNe . 3.8.10 jAtiH 3.1.26, -m 3.12.15 chatrAdhaH 3.7.15 jAtijaiH 3.3.6 chittikArakAn 1.3 jAtidoSam 3.12.13 jagatprabhuH 1.23 jAtibhojane 3.3.9 jagatsthityai 1.19 jAmAtA 3.5.117 jagadojasvI 1.25 jAmAtR 3.5.122 jagannAtham . 1.10,. 2.1.1 jAmAtRkulAgatam 3.5.80 jaghanyena 3.13.6 jAyApatikulastrIbhiH 3.5.141 jaGgamasthAvarAtmakam 3.5.112 jAram 2.1.19 jaGgamam 3.5.3, 3.5.4 jArazcauraH 2.1.18 jaDaH 3.5.91 jitamAnavAn 3.15.5 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 laghvarhannIti jitam jinAnAm 3.15.7, -te 3.15.7 jJAtibAhyatvAt 4.1.7 jinajJAnauSadhAdInAm 4.1.5 jJAtibhojanam 4.1.5, 4.1.18, jinapadyugam 3.19.45 4.1.29, -ne 3.5.122 jinapUjanam 4.1.29 jJAtirAjyAdhikAriNaH / 3.5.86 jinapUjAH. 4.1.19 jJAtilokasya 4.1.11 jinazAsane 4.1.17 jJAnato 3.18.12 4.1.4 jJAnamAnam 4.1.23 jinaiH 4.1.27 jJAnena 3.8.13 jinopacitipaJcakam 4.1.22 jJeyaH 3.10.28, -yA 3.8.10, jinopavItadhAraNam 4.1.15 3.13.2, -yo 3.10.35, 3.8.4 jinopavItasaMskAraH 4.1.5 takam - 3.16.16 jIvaghAtakRt 3.18.24 taDAgakam 2.1.64 jIvanAze 3.18.22 tathyam 3.12.18 jIvamAtre 3.18.26 tadAkAraiH 2.1.24 jIvAH 3.17.33 tanayA - 3.5.26 jIvotpatteH 3.19.17 tanujaH 3.10.2 jetavyavarSe 1.84 tapasvinaH 3.10.32, -m 2.2.31 jainazAstravizAradaiH 4.1.8 nAm 1.37 jainAgame 2.2.2 taskaram 3.16.30, -rANAm 3.16.28 jaine 3.5.72 taskaravRttAntam ". 3.16.12 jainopavItAdikRtasUtrANi 3.16.23 taskarAlaye 3.16.25, 3.14 jyAm 3.2.60 tADanAdibhiH 3.12.11, 3.14.21 jyeSThatA 3.5.29 tAtam 3.5.42, -te 3.5.44 jyeSThadevaraH 3.5.75 to 3.5.7 jyeSThabhrAtrA 3.2.52 tApasam 2.1.61 jyeSThAdiputra 3.5.115 tAmbUlazrIphalAdikam 3.5.62 jvalanajvAlane 4.1.42, 4.1.43 tAmrasya 3.8.9 jJAtijaiH 3.5.79 tArakam 3.7.1 jJAtidaNDena 4.1.26 tArthya 2.1.38 jJAtidaNDyo 4.1.24 tAlaiH 3.6.11 jJAtidharmAcArabhraSTo 3.5.85 tiktam 2.1.23 jJAtibahiSkRtaH 4.1.7 tithivArAdikam 3.12.15 jJAtibAhyaH 4.1.12, -hyo 4.1.29 tiryag 3.17.15, -G 3.17.26 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 243 tiryaggateH 3.15.11 trikRtvaH 3.17.22 tIrthamRtsAjalena 4.1.6 tristricalubhiH 4.1.46 tIrthamRdAdibhiH 4.1.11 tridhA 3.2.24, 3.17.3 tIrthayAtrAH 4.1.3, 4.1.9, 4.1.14, tripalA 3.8.11 4.1.32 trividhaH 3.17.4 tIrthayAtrAtrayam 4.1.18, 4.1.49 trirvibhuH 3.7.15 tIrthayAtrAtrikam 4.1.29 triMzad 3.8.12, 4.1.28 tIrthayAtrApaJcakam 4.1.22 triMzadguNam 2.1.23 tIrthayAtraikA 4.1.25 tryaham 4.1.41 tIrthodakasamuccayaiH 4.1.46 tryaurasautpattau 3.5.65 tIrthauSadhijalasnAnam 4.1.15 tvak 3.18.8 turyakRtvaH 3.17.23 tvarabhettA 3.18.7 turyaguNitaH 3.17.9 tvaram 3.14.9 turyamaMzakam 3.2.36 tvarAvRtya 2.1.25 turyazatapramaiH 3.14.19 daNDaH 1.41, 1.44, 2.2.9, 2.1.15, turyAMzA) 3.5.65 2.1.23, 2.2.26, 2.2.34, 3.9.3, turyAMzabhAgI 3.5.39 3.9.4, 3.12.7, 3.12.9, 3.12.11, turyAMzam 3.5.67 3.12.14, 3.17.20, 3.18.8, turyAH 3.7.2, -ryaiH 3.18.7 -m 1.47, 2.2.8, 3.12.13, tUttamarNikaH 3.2.43 3.16.7, 3.16.11, 3.18.19, tUrNamAvezyaH 3.14.4 3.18.23 tUrNam 1.81 daNDatarjanA 3.14.21 tUryaH 2.1.47 daNDanAyakam 1.89, -kAn 1.45 tRNadhAnyendhanAni 2.1.42 daNDanItiH 2.2.1, 2.2.7, -tayaH 2.2.2, tejaH 3.19.38 -tInAm 2.2.6, 2.2.35 3.16.20, 3.19.32 daNDanItivizAradaH 1.62 tailAdi 3.19.28 daNDanIyaH 3.6.26, -yAH 1.59, 3.1.58, tyaktazastram 2.1.61 -yau 3.4.17 tyAgasamudyatAH 3.17.33 daNDapAruSyam 3.18.1 tyAgI 3.1.49 ddaNDabhA(ka)ga 2.1.12, 3.9.5, 3.9.9, 4.1.9, -triSu 3.17.4 3.11.5, 3.17.21 trayastriMzad 4.1.31 daNDabhAgI 2.1.13 2.2.6, 4.1.14 daNDabhedAdhiti 1.55 tailam trayaH trikam Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 daNDayitvA daNDayuk daNDavyUhena daNDasthAnAni daNDA 2.2.32 daNDo 2.1.18, 3.9.6, 3.9.9, 3.12.15, 3.13.4, 3.17.4, 3.17.6, 3.18.14, 3.18.24 daNDyaH 2.1.14, 2.1.17, 2.1.19, 2.1.20, 2.1.21, 3.7.25, 3.10.13, 3.11.9, 3.11.11, 3.12.16, 3.12.17, 3.13.6, 3.13.8, 3.14.6, 3.14.19, 3.14.20, 3.16.213.16.28, 3.17.24, 3.17.25, 3.17.26, 3.17.29, 3.18.21, 3.18.22 3.1.55 3.3.5, 3.5.119, 3.9.2, 3.10.18, 3.12.5, 3.18.17 3.1.52, 3.1.56, 3.16.24, 3.17.32 2.2.8 3.5.126, 3.6.27, 3.10.25, 3.14.4, 3.14.5, 3.14.18, 3.17.14, 3.17.15, 3.17.16, 3.17.30, 3.17.31, 3.18.7, 3.18.18 3.2.21, 3.2.55, 3.4.5, 3.4.9, 3.5.80, 3.5.114 3.5.67, 3.5.71, - te 3.5.51, to 3.5.69, 3.5.143, -sya 3.5.66 3.5.57, 3.5.69, 3.5.121, -m 3.4.9, 3.5.58, 3.5.109, daNDyatAmAyAt daNDyA daNDayA: daNDaceSu daNDo dattam dattaH dattakaH 3.14.16 3.18.15 dattagRhAdikam 2.1.37 dattadravyam 2.1.24 dattarItitaH dattavat dattasyAnapakarman dattAnapakarma dattApradAnikam datrimaH damaH 3.5.120 ke 3.5.66 3.5.108 3.8.5 3.5.56 3.4.13 3.4.2 3.4.4 3.4.2, 3.4.3 3.5.68, -m 3.5.82 3.17.9, 3.17.20, -m 3.17.28, 3. 18.13, -mena 3.13.6 3.2.23 1.81 ' 1.83 3.18.6, - pad 3.18.8 3.16.17 dampatyoH dambhAdambhAdi dayAluH darpataH darzanam daza. dazaguNam dazadhA dazabhiH dazamAMzaka dazamitai dazarAjataiH dazavArSikI dasyuvad dAtA dAtum laghvarhannIti 3.6.16 - 3.16.11, -Nena 3.13.8 2.1.24 3.12.9 3.7.18 3.17.14 3.17.20, 3.17.29, 3.18.5, 3.18.7, 3.18.8 3.2.61 3.11.5 1.61, - dAnino 3.10.32 3.12.14, 2.2.25, 3.5.7, 3.5.8, 3.5.144, 3.12.14, 3.17.19 3.2.14 3.1.48 3.13.7 3.5.84 dAtumazaknuyAt dAnapUjAdijam dAnamAnAdyaiH dAnavikraye Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 245 dAnam 3.4.5, 3.4.6, 3.5.10, dintu . 3.10.1 3.5.125, 4.1.14, divasasya 3.19.50, -se 3.8.7 4.1.49, -nAni 4.1.4, divA 3.17.6, 3.19.12 4.1.10, -ne 2.1.66, divyapUrvakam 3.1.51 3.16.14, -nena 2.1.17, divyam 3.1.66, 3.2.58, -naiH 1.52 -vye 3.1.52, -yena 3.11.9 dAnAdhivikrayam 3.5.51 dizApramANabhogebhyaH 3.6.18 dAma 2.1.17, -mnA 2.1.19 dIkSitAH / 3.14.12 dAyaH 3.1.5, 3.5.2, -yo 3.5.3 dIkSepsum 2.1.62 dAyakaH 3.4.17 dInaH 3.6.27, -nAn 3.11.5 dAyabhAgaH 3.5.1, 3.5.146 dInatve 3.2.32 dAyabhAgavicAraNA 3.5.13 dIrghadarzI . 1.80 dAyaharAH 3.5.70, 3.5.72 duHkham 3.2.4, 3.9.11, 3.10.2, dAyAgataH '. 3.7.5 -khe 3.16.4, -khebhyo 3.16.32 dAyAdaH 3.5.124, -dAH 3.5.117, duHkhadAyikA 3.12.4 . -do 3.5.40 duHkhabhAk 1.43 dAyAdAbhAve . 3.5.115 duHkhAgAre 3.5.11 dArahRt 2.2.33 duHkhAnalapayodharam 3.17.1 dAsam 3.7.13, 3.7.14, -sA 3.7.2, duHkhito 3.16.4 3.7.5, -sena 3.2.54 duHsvapnadarzanam 3.19.43 dAsako 3.7.3 durAtmasu 2.2.5 dAsatvam 3.7.8, 3.7.16 duritAkarAzucigRham 3.14.23 dAsadAsikA 3.2.46 durgaH 1.56, -rge 2.1.13 dAsadAsyAdihartA 3.16.25 durgatim 3.16.12 dAsabhAvAt 3.7.11, -vena 3.7.9 durgavit / 1.84 . 3.17.15 durgarakSArha 2.1.31 dAsIkRtaH 3.7.8, 3.7.12. durgAdIn 2.1.64 dAsInigrahataH 3.7.12 durdharSam 2.1.13 dAsIvargazUdrAtmajo 3.5.41 durbhikSe .. 3.5.144, 3.7.5 dAsyam 3.7.13 durmatim 3.5.86 digantare 3.16.2 duzzIlA 3.5.76 dinatrayam 3.1.27 duSkarmayogataH 3.5.85 dinam 3.8.5 duSTanAdanAt 3.19.25 dAsI Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 laghvarhannIti dUtaH dUtI 3.9.7 duSTastaskaraH 3.16.27 dezaH 3.1.13, -m 1.88, 2.2.8, duSTArAtivinAzakam 3.9.1 -zAt 3.14.9, 3.16.11 duSTo 3.1.50, 3.10.2, 3.18.12, dezakAlavicArajJA 3.1.42 -sya 1.44, -STAnAm 3.16.6 dezakAlAnusAreNa 3.1.24 duhitA 3.5.29, 3.5.31, dezanAm 1.73 -tR 4.1.30 dezasthAnam 3.1.14 duhitRjaH 3.5.73 dezAcAraH 3.5.145 2.1.22, -taiH 3.14.11 dezAddezAntaram / 3.2.15 3.15.11 dehaH 2.1.24, -sya 3.5.33, dUtohyanAkulam 3.1.21 -he 3.5.33, -hena 3.2.14 dRDhAtmanA 1.60 dehasaMlInA 3.19.24 dRSadAm 3.17.19, 3.17.21 daivapaitryAnnabhojI 3.17.13 dRSadgaNam 3.18.16 daivabhUpApadam 3.2.31 dRSTipratyayadAnataH 3.2.24 daivAH deyaH 3.5.22, -m 3.4.5, 3.4.13, doSatvena 3.5.92 3.4.14, 3.6.31, 3.7.17, doSaduSTAn 3.12.16 3.7.20, 3.7.22, 3.8.7, doSabhAk 3.16.31, 3.18.19 3.9.10, -sya 3.4.17 doSasyApagame 3.5.93 deyamadeyam 3.4.11 doSAnusArI 1.41 deyavidhiH 3.1.5, 3.4.2, 3.4.18 doSe 3.8.5, -So 3.9.6, 3.7.24 deyAdeyavidhim 3.4.1 dohadaH 3.9.10 devagurUn 4.1.48 dohya 3.8.4 devatAyatanena 3.6.10 dauhitraH 3.5.32, 3.5.68 devatAsthAna 3.6.23 dyumnajAtasyAdhipatiH 3.5.34 3.19.2 ghusadendrAdisevitam 3.5.1 devayAtrA 3.5.112 dyUtakriyA 3.15.11 devayAtrotsave 3.19.27 dyUtakrIDA 3.15.9 devaram 3.5.55 dyUtam 3.1.7, 3.15.2, 3.15.7, devavahniyAtrApogurUNAm 3.1.64 3.15.10, 3.15.3, -te 3.15.9 devam 2.1.32, 3.17.1, dyUtamabhidhAsye 3.15.1 -vAn 2.1.464, 2.1.66 dyUtavyavahatiH 3.15.12 devasthAne 3.19.34 dyUtAdigrasita 3.16.28 devasnAnodakena 4.1.47 dyUtAdivyasanAsakto 3.5.17 devattakam Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 247 drammaH 2.1.13, 2.1.21, -mmaiH 3.1.52 dvividhaH 3.10.28 dravyam 3.1.58,3.2.20, 3.2.21, dvividhatApannaH 3.10.5 3.3.9, 3.4.3, 3.4.9, 3.5.8, dvizatarAjataiH 3.17.31 3.5.47, 3.5:50, 3.5.110, dvizatam 2.1.13, -tAd 3.9.10, 3.5.111, 3.5.132, 3.7.23, .. -taiH 3.17.28 3.8.3, 3.10.7, 3.15.2, dviSam 1.85, -tA 1.85, -SAm 1.82 3.15.7, 3.16.22, -vye 3.5.96, dviSadAgamaH 1.70 3.5.102, 3.5.107, -sya 3.5. 102, dveSAd ... 3.1.40 3.5.111, -NAm 3.5.3 dvaidhabhAvanAH 1.57 dravyajAtAnAm . 3.5.6 dvaidham 2.1.7 dravyadaNDA 2.2.3 dvaividham - 3.5.2 'dravyalobhAd 3.17.18 dvaumithaH 3.6.14 dravyArtham 3.3.12 dhanam 2.1.69, 2.1.24, 2.2.25, drahe : 3.19.34 3.2.17, 3.2.20, 3.2.61, drAk 3.10.23 3.3.6, 3.3.10, 3.5.19, drutam 3.6.15 3.5.20, 3.5.31, 3.5.74, drumasaGkIrNe . . 2.1.53 3.5.78, 3.5.79, 3.5.80, dvAtriMzatpaJcAzat 4.1.21 3.5.81, 3.5.90, 3.5.97, dvAdaza 4.1.28 3.5.126, 3.2.32, 3.5.139, dvArapAlAn 1.45 3.5.140, 3.10.12, 3.10.19, dvAramArgavivAdeSu 3.2.58 3.10.24, 3.16.18, 3.18.13, dvikRtvaH 3.17.22 sya 3.2.61, 3.5.106 dviguNaH 3.9.3, -m 3.15.10, dhanadaNDam 2.2.25 . -NA 3.8.7, -NAn 3.2.13, dhanamAbhUSAdikam 3.5.137 . . -NoM 3.17.9 dhanameSataH 3.5.23 dvijaH 3.14.2 dhanavAnyadA 3.2.25 ___ -jo 3.12.6, 3.14.18 dhanavyayaH 4.1.23 dvijakSatriyavaizyebhyaH 3.1.64 dhanaharI 3.5.103 dvijarUpeNa. 2.2.33 dvijAkroze 3.12.8 dhaninaH 3.2.46, 3.10.32, dvitIye 3.8.7 -m 3.5.46, -nA 3.2.3, 3.2.18, dvitrituryaguNA 3.2.18 -ne 3.2.17, 3.2.26, 3.2.32, dvitrivedeSusaMmita .. 3.16.22, -no 3.2.14, 3.2.33 2.1.21 dhanApahaH 3.2.8 Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 dhanI dhanIdhanI dhanaiH dhATI dhATInAm dhAtu dhAnya dhAnyajalam dhAnyavRddhiH dhAraNArtham dhikkAraH dhiSaNAnvitaiH dhUrtAn dhRtam dhRtazastracamU dhairyacnachedaH dharmaH dharmakarman dharmakarmarato dharmakArye * 3.2.7 3.1.55 3.16.27 3.16.27 3.18.3 2.1.69, 3.17.29, -m 3.2.48, 3.16.11, 3.16.21 2.1.63 3.2.47 3.5.143 dharmaguNavRttIH dharmajinam dharmajJAH dharmataH dharmatatparAH 3.2.8, 3.2.30, 3.2.41, 3.11.6, 3.11.9, 3.17.23 dharmabhraMzena dharmamArge dharmmaratAH dharmatIrthapravartakam dharmapatnyAm dharmabuddhitaH dharmarAjyaviruddham dharmavatsarAvadhi dharmavarjitaH dharmazaktitA dharmazAstram dharmAdiSu dharmApan dharmArthakAmAn dharmArtham 2.2.9 dharmiNaH 3.11.13 dharmiSTham 3.16.8 dharmyam 3.2.42 N dharmyAtmam 2.1.48 1.51 3.10.9, 3.13.4, 3.16.31, 3.19.22, -m 3.13.3, -rmAt 3.4.14, -rme 1.92, 3.4.6, nagarAdbahiH 3.5.144, -rmeNa 3.1.43 3.19.47 1.63 3.5.112, 3.5.122 nadyA 3.19.30 nabhobhAgAd 3.12.1 namaskAraH 3.1.39, -jJe 3.10.4 namaskuryAt 3.1.52, 3.5.16 namijinam dhruvam dhvastacihneSu nagarAt nagnam naTAdayaH natamastakA 3.16.32 nayAd 3.18.1 nayI 3.5.69 naraH 3.4.8 laghvanIti 3.5.119 3.5.74 1.90 3.19.48 3.3.6 3.5.18 3.2.24 3.19.21, 3.19.46 3.5.101 3.2.3 1.39 3.4.14 3.13.9 2.1.14 3.6.8, - 3.5.38 3.16.30 3.6.25, 3.8.6, 3.18.9 3.6.18 2.2.29, 3.10.25, -sya 3.9.12. 3.14.2 2.1.61, -no 3.19.40 3.3.3 3.5.105 3.2.32, 3.6.18 3.10.1 1.38 4.1.48 3.18.1 1.95 1.83 3.1.59, 3.10.16, 3.10.27, 3.19.43, 3.19.45, 4.1.2, Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 249 3.10.7 nAGgacchedo -m 3.16.30, 3.19.42, nAzaucAdikriyAparAm 3.19.39 3.19.9, -rAH 3.10.34, 3.14.12, nAsA 2.1.24 -rAn 3.16.25, -reNa 3.10.3, niHkrodhAH 3.1.39 -raiH 3.5.49, -naro 3.19.38 nikuJja 2.1.53 narakam 3.16.7, 3.16.29 nikSipet 2.1.57 narAsAdhye 2.1.18 nikSiptam narottamam 3.18.5 nikSipya . 4.1.42 navavidham 3.4.11 nikSepaH . 3.1.6, 3.4.10, -m 3.10.6 navAGganA 3.19.3 nikSepavidhiH 3.10.5 navAcAmlA 4.1.25 nikSeptA : 3.10.5, 3.10.16 navASTamAH . 4.1.31. nikSetrA 3.10.15 naSTam 3.9.5, 3.10.16, 3.11.7, nikSeparakSakAd / 3.10.16 . 3.11.10, -STe 3.2.31, 3.5.52, nikSepavidhisaGgahaH 3.10.41 3.17.22, 3.17.23 nikSepavivAde 3.10.26 naSTaprAptasya 2.2.30 nikhilAntasya 2.1.65 nAgnitApitaiH 2.1.59 nigRhNan 3.16.8 2.2.10 nigraham 3.16.6 nANakam 3.17.25, -kena 3.17.24 nijakamarna 3.7.26 nAthena 3.18.25 nijapateH 3.5.109 nApekSyaH . 1.99 nijamandiram . 3.5.61 nAmataH . 3.4.4 nijastriyaH 3.5.26 nAmayutam 3.2.6 nijAmbAyAH 3.5.27 nAmasahitAm 3.6.21 nijAm 3.5.95, 3.5.106, 3.12.1 -je 3.5.100 nArI(m) 3.5.113, 3.14.12, nijecchayA 3.5.106 3.17.12, 3.19.25, 3.19.35, nitarAm 2.1.69 3.19.37 nidrA 1.47 nArIgrahacintA 3.14.26 nidhanam .3.3.6 nArIvipratapasvinAm / 2.2.10 nindAm - 3.2.57 nArtAznIyAt 3.19.32 nindyam 3.14.24 nAzakena 3.18.12 nipAnam 3.6.23 nAzArtham 2.1.45 nAze 3.14.3, 3.18.14, 3.18.15 nimnocca 1.84 nAmasmRtimAtreNa 4.1.30 nipuNAni Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 laghvarhannIti nimbAdivRkSaH niyogakRt niyoge niranvayAH nirAkRtam nirIkSite nirNayaH nirNIyAt nirmite niveditam niHsvAmikam nirarthakam nirAbAdham nirAlasyA nirupadravam niruttaraH niruddham nirUpitaH 3.6.15 niSedhyo 3.6.28 3.1.25 niSevate 3.14.17, 3.17.7 3.10.20 niSkAsayed 3.14.10, 3.14.11, 3.1.42 3.14.14 3.7.16 niSThIvati / 3.18.5 3.8.5 niSpanne 3.8.11 3.6.32 niSprayojanam 3.1.16 3.10.11 nistandreNa 3.19.47 3.8.10 nispRhAH 3.1.38, 3.1.42 3.10.18 nihnave 3.17.9, 3.17.20 3.11.12 nidbhute 3.10.19, 3.17.19 3.1.16 nIcAnAm 1.49 - 3.1:16 nItiH 1.70, 2.1.5 3.1.39, 3.13.9 nItikovidaH 1.76, 2.2.3 3.15.6 nItipravarttanam 3.1.36 nItimArgo 1.43, -rgeNa 2.1.27, . 3.1.16 nItiyuddhena 2.1.60 3.19.51 nItirAjyasya 1.56 3.19.2 nItivizAradaiH 3.5.142 3.6.32, -ye 3.1.31 nItyA * 1.42 3.19.23 nIrakSIravivecane - 1.48. 3.1.49 nRNAm 3.6.12 4.1.26 nRtyakAribhiH 3.3.2 3.1.49 nRtyAvalokanam 1.47 3.1.49, -bhAH 3.10.33 nRpaH 1.34, 1.40, 1.101, 2.1.9, 3.14.13 2.1.11, 2.1.21, 2.1.26, 3.10.25 2.1.40, 2.1.45, 3.1.24, 3.16.27 3.6.13, 3.6.15, 3.6.21, 3.1.29, -ttiH 3.18.10, 3.7.23, 3.10.20, 3.10.22, 3.11.3, 3.11.13, 3.14.22, 3.10.18 3.16.4, 3.16.4, 3.16.4, 3.17.6, 3.19.16 3.16.5, 3.16.13, 3.16.23, 3.19.41 3.16.29, 3.17.8, 3.18.4, nirguNam nirNayaH nirdiSTAni nirbhayaH nirmalA nirmoho nirlobhaH nivAryAH nirvAsyo nivAsadaH nivRttam -ttau 3.1.51 niveditam nizi niSAdaiH Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 3.18.15, 3.18.22, -sya 2.1.16, -NAm 1.44, -peNa 3.1.59, nRpateH nRpamantrasya nRpayogyam nRpavastusurakSakAH nRpAgrataH nRpAjJApatram nRpAntike nRpAmAtyau nRbhiH nRsaMvide netibhayam netum 3.1.60, 3.2.38, 3.12.5, 3.16.24, -po 3.1.57, 3.1.65, 3.2.16, 3.2.62, 3.3.8, 3.13.11, 3.9.11 3.16.2 2.1.16 1.66 1.91 pakSapAtayutaH 3.1.56 pakSAbhAsam 3.1.29 pakSArtham 3.2.37 pakSaikadezavyApyam 1.70 paGguH paJca nyAyaH netrabhedanakarttA naigamAdInAm naimittika naiyogikaH nocchiSTAsyaH naubhirdvaparainu 'nyagrodhaH nyaset nyastarakSakam nyAyaikaniSTho nyAyoktaguNasampannA nyAyamArgeNa nyAyavajjitAH nyAyavarttinA nyAyAnusAribhiH nyUnadravyam paMktiyogyo pakvAnnam pakSaH 3.4.11, 3.19.30 3.13.1 3.16.5 paJcagavyam 3.1.21 paJcaguNaH 2.1.21 paJcatvam 3.13.2 paJcadaza 2.1.34 paJcadhA 3.10.28 paJcanamaskRtim 3.19.40 paJcaputrA 2.1.52 paJcamASaiH 3.6.11 paJcavidhaH 3.16.23 3.10.12 1.48, -m 3.1.4, -yAt 3.2.38, - ye 1.92, - yena 1.44 3.18.4 1.43 3.3.5 3.5.13 pakSatrayam pakSadinAnvitam 1.61 3.10.30 3.17.29 4.1.16 3.16.20, 3.19.3 1.68, 3.8.5, -m 1.88, 3.1.27 3.2.27 3.1.26 3.5.18 3.1.16 3.1.55 3.1.32 3.5.91 3.19.43, -bhiH 3.17.20, - mAH 3.7.2, -mo 3.7.3 4.1.46, -vyena 4.1.44 3. 18.14 3.5.115 3.7.5 3.1.36, 3.6.3, 3.7.2 1.71, 3.19.44 3.5.68 2.1.14 3.10.28, 3.10.31 3.12.9, 3.12.12, paJcaviMzatiH paJcazatena paJcasaptA paJcasAkSitaH paJcArhatAm paJcAzat 251 4.1.17 2.1.21, - taiH 3.6.26 3.1.39 3.5.56 4.1.32 2.1.13, 4.1.3, 4.1.17, 4. 1, -dbhiH 3.18.4 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 paJcAham paJcaiva paJcopavAsakaiH paNadvizatam paNastriMzaH paNasya paNairdamaH patAkA patiH patitaiH patimRtau pativad pativratA patisevA patnI (m) patra 4.1.46 paramartyamukham 4.1.32 paramo 4.1.33 3.6.27 3.8.7 3.17.31, -nAm 3.12.9, 3.12.12, -paNe 3.7.6, 3.7.11, -Nena 3.8.2, -NaiH 3.6.26, patrakAd pade 3.11.11, 3.12.7, 3.12.9, 3.12.11, 3.12.16, 3.12.17 * 3.12.8 2.2.27 3.7.18, 3.19.4, 3.19.24, -m 3.14.15, - tau 3.5.52, - tyau 3.5.114 3. 19.41 3.5.143 parAnnam 3.5.109 parApekSA 3.19.24 parAmarzam 3.19.23 parAya parArthasAdhane parAvarttI parAsane parakIyasya paragotratvabhAvataH parajAtipravezam paramodharmaH parayoSiti paraloka bhayAnvitAH paravastuvinAze parazayyAyAm parasAhasaiH parasparAnumatyA parastrI paratra paradArAt paradravyApaharaNe parapAtre parabandhanam 3.4.12, 3.5.73, 3.5.95 3.18.8, -tre 3.10.35 3.10.35 3.5.109, 3.5.121, 2.1.35, 3.5.12 3.11.2 3.5.117 4.1.39 paricchadasamAvRtaH pariNAmAzrayo 3.16.26, 3.16.29 parahastena parAGganAsamAsaktam parAjaye parAjitAt parAhnAnAdi parikIrtitAH parikramaNakAle parikhA 3.17.7 pariNAho 3.17.9 paridhAtum 1.34 paridhAnam 4.1.35 paribhASaNam dhvanIti 3.19.6 3.19.22 3.16.2 3.19.21 3.1.38 3.18.18 1.34 3. 17.25 .3.17.32 3.14.1, -m 3.14.16, - striyaH 3.14.25 3.19.28 3. 14.2 2.1.30, 3. 15.7, - jite 3.15.7, - jito 2.1.22 3.19.32 1.92 1.69 3.2.2 1.12 3.17.30 34 3.1.20 3.10.40 3.5.141 2.1.64 1.72 3.14.6 3.9.12 3.17.18 3.14.8 2.2.2, 2.2.4 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 253 parivrajyAgRhItaikenAvibhakteSu 3.5.89 picumandai 3.6.11 parihAsataH 3.4.7 pichilA 3.6.3 paruSam 3.12.3, 3.12.5, -pare 3.14.17, pitaram 3.2.63, 3.5.21, 3.5.23, -reNa 3.2.60, -raiH 3.13.6 3.12.17, -ri 3.5.42, paroktyA 3.16.29 -tA 3.1.25, 3.5.6, 3.5.8, paropakAraniratAH 3.10.34 3.5.10,3.5.16, 3.5.18, paroyoddham 2.1.26 3.5.21, -tuH 3.5.36, paryantamiSayuk 3.2.17 3.5.96, 3.5.132, 3.10.15 paryAyaguNaiH 3.19.8 pitAmahaH 3.1.14, 3.5.6, -he 3.5.7 parvate 3.19.33 pitAmahamRtau 3.5.7 paladvayam 3.8.9 pitAmahArjite 3.5.96 palAni 3.8.9 pitAvaziSTam 3.5.38 pazavaH 3.9.7 pituricchayA 3.5.44 pAtakam 4.1.30, -kaiH 3.1.46 'piturdravyasya 3.5.98 pAtradattiH __4.1.28 pitRsaMkhyayA 3.5.98 pAtradAnam 4.1.23, 4.1.26 puNDarIkAdIn pAtradAnAdi 4.1.32 puNyam 3.1.48, 3.5.12, pAtrabuddhacA . 3.4.8 -yAt 3.16.5 pAtre 4.1.14 putraH 3.5.31, 3.5.35, 3.5.40, pAdabhAdhanI 3.17.23 3.5.73, 3.5.99, 3.16.24, pAdam 3.17.22, -dau 2.1.24 3.18.25, 3.19.16, 3.19.16, pAdAbjanakhA 3.10.1 -m 3.5.105, 3.5.109, pAnamapeyasya 4.1.38 3.5.120, 3.5.123, -trA: 3.5.12, pApakarmaparAGmukhaH 1.65 3.5.15, 3.5.70, -sya 3.5.7, pApam 3.1.47 3.5.29, 3.5.53, 3.5.96, pAritoSikadAnena 2.1.68 -NAm 3.5.14, -trAn 3.5.16, pAruSyam 1.47, -dhye 3.1.28 3.5.95, -treNa 3.5.97, 3.5.22, pArthivaH 1.74, 2.1.37, -nAm 2.1.4 3.5.31, 3.5.97, 3.5.99, pArzvaga 3.6.20 -treSu 3.2.22, 3.5.36, -traiH 3.5.24, pArzvato 2.1.38 3.5.42, 3.5.27, 3.5.42, pArzvasthAna 3.6.6 3.5.84, -tro 3.4.12, 3.5.11, pAlanam 3.5.42, 3.16.6 3.5.63 pASANaiH 3.6.10 putrakalpA 3.5.72 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 laghvarhannIti putrayugme putranAma 3.10.15 puSpasugandhavAsitA .. 3.19.15 putrapatnyaH 3.5.93 puSpAkSatAni 3.7.15 putrayukto 3.5.45 puSpAdyAH 3.18.8 3.5.28 puMstvaghAtakaH 3.17.15 putraratnejyA 3.19.31 puMsAm 3.8.4 putravatyo 3.5.97 pUjA 1.44, 4.1.14, 4.1.10, putravad 3.7.9 -jAH 4.1.10 putravAn . . . 3.5.22, -vanto 3.10.32 pUjaikA 4.1.25 putrastrIvarjitaH 3.5.90 pUtajalaiH 3.19.43 putrArtham 3.19.35 pUrNe'vadhau 3.2.40 putriNaH 3.5.99 pUrNeSu 3.2.60. putrIkRtya 3.5.88 pUrvajA 3.2.59 putrodArAH 3.4.10 pUrvamutpannA 3.5.29 putrotpAdanahetavaH 3.19.22 pUrvavAdinaH 3.1.51 punAtum 3.2.39 pUrvAparatvena 3.1.35 pumarthAnAm 1.27 pUrvAjitA 2.1.12 purapaTTanam 16 pRSThato 2.1.37 purAt 3.18.2, -re 3.14.10 pRtanAmukhe 2.1.56 purAtanam . 1.15, 3.17.19 peyam 4.1.36 purAnnirvAsanam 3.17.8 paitAmaham 3.5.95, -he 3.5.98 puruSakSayaH 2.1.20 paitAmahArjite 3.2.63 puruSaH 3.5.47, -m 3.19.7, paitryam 3.5.20, 3.5.23 -ghAH 1.93, -NAm 3.10.34,. poSaNakArye -gaiH 3.10.11 poSaNIyAH 3.5.92, 3.19.3 puruSAntaram 1.62 poSitaH 3.7.5 puruSArtham 1.19 poSyAH 3.4.12, 3.5.78 purohitAH 3.16.24 pautrANAm 3.5.98, -tro 3.1.25 pUrvavAdinaH 3.1.51 paunarbhavaH 3.5.71 puSTam 2.1.11 pauSTikAdayaH 4.1.4 puSTAnnam 3.19.11 pauMzcalyA 3.19.25 puSTidam 3.1.34 prakIrtitaH 3.19.22, -tAH 4.1.30 puSpacauro 3.18.9 prakRtiH 1.56 puSpadantam 3.6.1 prakRtasAdhyaH 3.1.31 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 255 prakRtAdbhimati 3.1.32 pratijJAnta 3.2.47 prakRSTam 2.1.11 pratijJAbhaGgahInatve 3.1.35 pracchannaH :3.5.71 pratipanthinAm 2.1.18 pracyuto 3.4.14 pratibodhayet 3.2.16 prajAH 1.39, 1.40, 1.58, 1.59, pratibhAyuktAH 3.13.9 1.82, 1.95, 3.3.11, 3.16.26, pratibhinnAnAm 1.85 3.16.32, 3.16.32, -nAm 2.2.1, pratibhuvaH 3.2.26 ___-bhyo 3.16.7, -yAH 1.42 pratibhUH 3.1.30, 3.2.24, 3.2.25 prajAguruH 1.26 pratibhUradhamArtham 3.2.27 prajAdAnArcanAdInAm 3.16.5 pratimAsam 3.2.4, 3.2.9, 3.2.21 prajAduHkham 3.16.12 pratirodhake 3.5.144 prajAdhane 1.96 pratilAbhecchayA 3.4.8 prajAbhUmipabodhahetuH 4.1.51 prativAdinaH 3.1.57 prajArAgI .. 1.26 prativarSam 3.9.10 prajAvAtsalyazAlinaH .. 1.90 pativratA 3.4.12 prajAsthitinibandhanam 3.18.1 pratizratum - 3.4.14 prajAsthityai 2.2.5 pratiSeddhA 3.5.124 prajAsvAsthye 3.16.4 pratiSThAjanakam prajAhitArtham 1.7 pratiSThAdi 3.5.112 prajAhitaikaniSThatvam 1.68 pratiSThAdividhau 3.3.9 prajopari 3.16.9, 3.16.9 pratyakSadarzI 3.10.27 prajJA 3.19.38 pratyarthakrItakam 3.8.5 praNaSTA 3.14.25 pratyarthin 3.1.37, -naH 3.1.22, praNAmAvadhikakrodhaH .. 1.30 3.1.31, 3.1.51, -ne 3.1.37, praNipatya 3.13.1 -no 3.2.6 pratikUlaH 3.5.48, 3.5.85 pratyarthivacanam 3.10.38 pratikUlabhAk 3.5.94 pratyarthI 3.1.30, 3.1.33 pratikUlA 3.5.75, 3.5.76 pratyarpayed 3.8.6, 3.8.8 pratigraha 3.4.16, -grahe 3.2.59, pratyarpitum 3.8.6 -graho 3.4.15 pratyAhartum 3.2.20 pratijJayA 3.2.9, -jJAyAm 3.2.13 pratyuta 3.1.54, -to 3.2.57, pratijJAtam 3.4.11 3.5.118 pratijJAtakArye ... 3.3.12 pratyutpannamatiH . 1.81 Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 pratyupakAre pratyUhanAzane pratyUhA prathamanirgamaH prathamam prathamA prathamArhataH prathitA pradAtA pradhAnam pradhAnatA pradhAnatvam pradhAnapuruSa prapAbhojyaiH prabhuH prabhvasatve pramattaH pramANam pramANamAgamam pramANayuk pramAdam prayatnataH prayANataH prayAsena prayoktavyA prayogeNa (na) pravaktAram pravartayet pravAsanam 3.4.6 2.1.1 1.3 3.5.28 1.23, 3.17.5 pravRtto 3.2.11 pravrajite 2.2.6 pravrajyApracyutaH praznasya praznAntaram praSTavyA prasaGgataH 3.14.13 3.5.120 2.1.31 3.2.59 3.5.145 2.1.45 1.52 3.1.13, 3.1.66 3.6.19 3.1.14, 3.10.26 1.40, -dAt 3.7.23, -dena 3.6.27, -do 1.94 1.55, 3.2.56, 3.2.61, 3.11.13, -m 3.19.24, - bhoH 3.1.41, 3.2.27, prasannAH 3.2.28 prasAdataH 3.2.54 prasAdAd 3.19.37 prasUnakam pravAsyAH pravINaH 3.5.4, 3.17.16 2.2.31 pravRttikAmaH 2.1.65 1.37, 2.2.10, prasaGgAdAgataH prasattiH prasannacittaH prasannatAsthito prasannanayanAnanaH prastAvayogataH 3.19.26 2.1.41 1.85 2.1.8 prAgaGgahInam prAgarthinam prAgyAnamIzam prAcI prAcInamantriNo prasthayugmam prasthAdi prasthAne prahitaH prAkAraH prAktanam prAg laghvarhannIti / 2.2.29, 3.18.2 3.1.61, - syo 3.18.9 1.28, -NAH 3.8.13 2.1.21 3. 19.46 3.5.52, - to 3.5.90 3.7.6, -m 3.7.13 1.23 1.23 3.6.20 4.1.24 3.10.38 3.18.12, -mU.3.18.22 3. 19.35 3. 19.36 1.82 1.93 3.7.14 3.10.16 3.16.20 1.76 3.2.47 3.17.31 3.7.24 3.10.29 2.1.64 3.6.6, 3.6.8 3.10.35 2.2.11 3.10.19 3.18.20 2.1.49 3.6.7 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 257 prAjJena 3.19.21 preSThaH 1.82 prADvivAkaH 3.1.53, 3.10.29 preSya 3.18.25 prANaghAtam 3.17.7 proktaH 4.1.17 prANaghAtAbhilASI 3.18.6 pla kSa 3.6.15 prANanAze 3.12.3 phalajJAnato 3.17.33 prANasaMzayasaGkaTAt 3.7.8.9 phalam 1.36, 3.6.31, 3.18.11, prANArtibhaJjane 4.1.36 3.19.8 prANipIDAnidAnam 3.12.3 badhiraH 3.5.91 prANipriyam 3.12.18 badhirIkRta 2.1.72 prANaiH 1.59 baddhadhIH 1.64 prAtargRhItA 3.9.8 baddham 3.17.27, -ddhAna 3.16.25 prAtibhAvyataH 3.2.23, -m 3.2.24 bandigRham 3.16.15, -he 3.16.14, prAtilomyataH 3.7.13 3.16.17 prAtivezmikatApannAn 3.6.8 bandicAraNazailUSA 3.14.12 prAptavittasya 3.1.6 bandibhiH 2.1.56 prApte 3.3.6, 3.5.51 bandhum 3.12.17, -bhiH 3.5.79, prApyAdhikAram 3.5.47 3.5.135, -Nu 3.5.89 prAbhAtikam 1.72 bandhujam 3.5.55, -jo 3.5.73 prAbhRtam 3.5.61 bandhubhrAtRsamakSam 3.5.138 prAmANyam 3.1.53 bandhulokAdi . 3.5.128 prAyazcittam 3.17.14, 4.1.2, bandhvAdisAkSiyuk 3.5.58 4.1.13, 4.1.49 balam 1.88, 2.1.7, 2.1.11, prAyazcittI 4.1.40 2.1.13, 2.1.31, -lAd 3.1.24, prAsAde 2.1.3, -daiH 1.52 -lAni 1.56 priyaMvadAH 1.92 balavattaraH 3.5.145, 3.7.24 priyA 3.5.113 balazaktim 2.1.24 priyAlApaiH 2.1.17 balAdhyakSaiH 2.1.40 prItiH 3.10.7, -m 3.14.23, balAnnRpaH 3.7.13 -tyA 3.2.21, 3.3.11, 3.5.57, baliSTham 2.1.13, 3.5.12, 3.5.69, 3.5.139 -sya 2.1.7, -SThA 3.2.59, prekSya 3.19.2 -SThAn 2.1.56, -SThena 2.1.29 prerako 3.17.9 baliSTharAjAnAm 2.1.14 preSaNIyaH 2.1.43 baliSThAzrayaNam 2.1.29 Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 laghvarhannIti balopacitam 2.1.10 bRhajjantu 2.1.12 baSTAdInAm 3.10.41 bRhadahannItizAstre 3.2.64 bahavaH 3.2.26 bRhanmitrakathanena 3.1.40 bahiH 3.14.10, 3.19.10 brahmahatyAkArakasya 2.2.28 bahiSkRtAH 3.17.14 brahmahatyAdikartA 4.1.20 bahukuTumbinaH 3.10.32 brAhmaNam 2.2.31, -sya 3.5.37, bahudoSI 2.2.32 -Ne 3.12.13, 3.12.8, bahunAzakRt 2.1.27 __-No 3.14.11 bahulAbhe 3.19.48 brAhmaNakSatraviTzUdrAH 3.12.5 bahuloka 3.6.28 brAhmaNakSatraviTazUdrAn .3.2.8 bahuvasu 2.1.66 brAhmaNakSatriyavizaH 3.1.61 bahuzAkho 3.1.9 brAhmaNAkroze 3.12.10, 3.12.11 bahuzAstravizAradAH---- 3.13.9 brAhmaNIm 3.14.9, 3.14.10 bahuzrutam 2.2.31 brAhme 3.19.44 bANaiH 2.1.53 bhaktajana . 3.1.1 bAlakanyAyAH 3.17.6 bhaktiH 4.1.4, -ktyA 2.2.1 bAlakaiH 3.4.7 bhaktiniSThaH 3.5.57 bAlatve .3.19.4 bhaktisamanvitaH 3.5.59 bAlaH 3.4.12, -m 2.1.62, 2.2.31, bhakSyam 4.1.36 3.1.24, bhakSyamUlye 3.2.41 bAlA 3.1.22 bhakSyavastradhAnya bAlAtura 3.16.9 bhakSaNe 4.1.37 bAhubalena 1.86 bhagaH 2.2.27 bIjaH 3.8.4, 3.19.20, -m 3.19.8, bhagavan 1.12 -nAm 3.19.17, -ni 3.19.18 bhagavAn 1.13, 1.17 bIbhatsAkaram 3.14.23 bhaGgAdAnAdi 1.84 budhaiH 1.52, 3.1.23, 3.1.31, bhaJjane 3.18.16 3.1.50 3.2.12, 3.17.3, bhaTAn 2.1.51, 2.1.56, 3.19.5, 4.1.50 -TaiH 2.1.70 buddhimAn 3.10.9 bhayaGkaraH 1.82 buddhizaktim 2.1.25. bhayaprAptau 2.1.37 1.86 bhayazaGkA 2.1.39 bRhacchvasrA 3.5.135 bhayam 3.10.24, -yAt 3.1.55, 3.4.7, -ye 2.1.39 budhyA Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA bhayasatve bharataH bhasmani bhartA bhartRvat bhartu bhaktiparAyaNA bharturmacakasevikA bharddha bhasmani bhAgakaraNe bhAgakalpanA bhAgakSayo 2.1.37 18, -tena 2.2.7 3.19.33 3.5.144, -ram 3.14.15, -rtuH 3.5.5, 6, 3.5.103, 3.19.22, -tra 3.5.143, bhAgaH 3.5.14, 3.5.14, -m 3.3.7, 3.5.89, 3.5.93, 3.19.50 bhAgamAk bhAgabhAginaH bhAgayogyaH bhANDam bhAminI bhAratAn bhAravAhakaH bhArasya 3.5.18 3.5.98 3.8.12 3.5.44, 3.7.9 3.5.15, 3.5.119 3.5.118 bhAgaharA 3.5.134 bhAgAH 3.5.98, - go 3.5.25 bhAgAnarham 3.5.142 bhAgAtvam 3.5.93 bhAgArhAH 3.5.92, -rho 3.5.38 bhAgineyaH 3.5.117, -yebhyaH 3.5.122 3.19.36 bhAgyavAn bhAgyAdhikyaprakAzikA 3.15.12 3.7.23 3.6.3 1. 14 3.7.23 3.7.4 bhAryA bhAryAtikramakArI bhAvaH bhAvagamAgamaparIkSaNe bhAvavit bhAvazudvayA 3.19.3 bhAviphalam 3.5.53 bhAvyupAdhi 3.19.24 bhASaNam 3.5.105 bhidodyuktaH 3.19.24 bhindyAt 3.19.33 bhinnakarmabhiH bhinnatAkaraNam bhiSagvara bhItivAn bhuktadravyam bhuktiH bhuktidAnena bhuktidAso bhuGkte bhuvane bhuvaH patiH bhuvi bhUtaDAkinI bhUtAvezAdi bhUdhanaH bhUpaH 259 3.16.24, 3.18.25 2.2.33 3.2.24 2.1.22 1.81 4.1.23 2.1.9 3.4.16 3. 14.12, - Nena 2.1.24 2.1.12 2.1.50, 2.1.64 3.5.128 2.1.17 2.1.34 2.1.38 3.7.11 3.2.58, 3.6.4, -m 4.1.8, -kte 3.2.30 3.7.6 3.7.11 3.2.30, 3.2.45, 3.19.10 3.16.6 2.1.68 2.1.71, 3.5.96, 3.14.13 3.1.23 3.5.77 1.10, 2.1.13 1.7, 1.13, 1.43, 2.1.20, 3.1.10, 3.1.13, 3.2.17, 3.2.20, 3.3.9, 3.3.10, 3.10.29, 3.13.3, 3.14.10, 3.14.15, 3.14.21, 3.16.8, 3.16.11, 3.16.12, 3.16.26, Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 laghvarhannIti 3.18.13, -m 3.11.11, 3.15.8, -NAni 3.17.6 -pAH 3.3.11, -pena 3.1.39, bhUSaNavAsasAm 3.14.7 3.1.40, 3.10.21, 3.16.18, bhUSaNAdikam 3.5.138 3.18.20, 3.18.22, -po 3.1.27, bhUSaNAMzukapAtrAdi 3.5.136 -sya 2.1.7, -nAm 1.16, bhUSaNArtham 3.17.7 bhUpatiH 1.71, 2.1.53, 3.1.63, bhUSAH 3.2.45 3.12.6, 3.18.19 bhUsImA 3.6.3 bhUpapratIpatA 2.1.17 bhRtidviguNadaNDyaH 3.7.24 bhUpayAnAsanasthAyI 2.1.20 bhatisamena 3.7.21 bhUpAjJApUrvakam 3.5.49, 3.5.94 bhRtiH 3.7.19, -m 3.7.26 3.17.27 bhRtyaH 3.7.4, 3.7.21, -m 3.7.26, bhUpAdhikAriNam 3.2.34 -tyo 3.7.24, -tyAya 3.7.17, bhUpAlaH 2.1.10, 2.1.65, 3.7.20, 3.7.22 -lena 2.1.19, 2.1.23, bhRtyakAH 3.7.2 bhUpradezeSu 3.6.18 bhettAram 2.1.16 bhUbhugbhIraupyaiH 3.6.26 bhedane 1.85 bhUbhujam 3.6.29, jA-3.14.4 bhedaH 2.1.17, 3.5.33, 3.9.13, bhUbhRtA 3.5.126, 3.18.25 -dAH 3.1.8, 3.1.9, -dena 2.1.19 bhUbhartA 2.1.39 bheSajAdiSu 3.17.29 bhUmiH 3.19.17 bheSajArtham 4.1.35 bhUmipaH 3.14.11 bhoktavyo 3.2.30, 3.2.44 bhUmipAlena 3.10.25 bhogam 3.6.19 bhUmipramANavittena 3.6.25 bhogyasyAvadhipUrtI 3.2.31 bhUmibhAgam 3.6.19 bhojanam 4.1.2, 4.1.11, 4.1.27, bhUmibhRt 3.14.16 4.1.38, 4.1.38 bhUmimaryAdA 3.6.2 bhojanakArakaH 4.1.13 bhUmirATa 1.9 bhojanavAsasAm 3.5.40 bhUmilobhena 3.6.26 bhojanAvasare 3.19.49 bhUmyAzrayatayA 3.19.17 bhojanAMzukam 3.5.38 bhUyaH 2.1.3, 3.2.57 bhojanAMzukadAnArhA 3.5.65 bhUriSu 3.5.99 bhojyo 4.1.7 bhUvAstu 3.5.64 bhaupAnAm 3.17.26 bhUvaiSamaye 3.18.16 bhraSTe 3.5.52 bhUSaNam 1.33, -NAnAm 3.16.13, bhraSTaiH 3.19.41 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 261 1. 74 bhrAtaraH 3.5.19, 3.5.90, 3.5.134, madhyamA 3.8.11 bhrAtA 3.1.25, 3.5.118, madhyA 2.1.5 -bhrAtuH 3.5.140, -bhrAtR 3.17.16, madhvAmlakaTutikteSa 1.97 bhrAtRRn 3.5.21, -NAm 3.2.23, manISiNA 3.18.26 3.5.129, 3.5.132 manujaH 3.5.58, 3.17.26, bhrAtRbhyo 3.5.35 -jaiH 3.17.2 bhrAtRgaNam 3.5.95 manuSyagoprahartA 3.18.9 bhrAtRjAyA 3.5.130 manuSyaprANahartA ____2.1.12 bhrAtRjAyApIDanakAryakRt 3.17.10 manuSyANAm 3.1.9, 3.5.11 bhrAtRjaiH 3.5.79 manorathAH 3.12.1 bhrAtRpade 3.5.130 manoramA . 3.19.7, -m 3.19.35 bhrAtRvat 3.5.130 mantram 2.1.3 bhrAtRvyam 3.5.54 mantrabhede 2.1.4 'makaravyahasAdhanaH 2.1.38 mantri 2.1.34, -NAm 1.24, maNam 3.2.47 -No 1.45, -bhiH 1.40, 2.1.3 maNDalam 1.87, 2.1.54, mantriyuk -le 2.2.3, 2.2.4 mantriyutA 1.101 maGgalAcAranirato 2.1.72 mantrI 1.66 maGgalAcArapUrvakam 3.5.60 mandena 3.4.8, -ndaiH 3.19.41 maGgalAtodyanAdena 1.71 manyA 3.19.24 matA 3.2.11, 3.2.14 maraNajanyadoSe 4.1.16 mattonmataH 3.4.7 maraNe 2.1.16, 2.1.16 madahetuvimuktaH 3.18.15 martyasya 3.10.2 madAkulaH 3.5.48 1.84 madAndhA 3.5.78 maryAdA 3.2.61 madAviSTaiH 3.19.41 malinatvam 3.19.26 madgahe 3.10.23 malInatvam 2.1.58 madyapaiH 3.2.51 malotsargam 3.19.33 madhya 3.7.17, -dhye 3.2.43, mallam 3.16.1 3.2.48, 3.5.3 mallim 3.16.1 madhyamaH 3.7.4, 3.17.26, mahatkSitau 3.10.2 -m 2.1.15, -me 3.8.11 mahattarAbhiyoge 4.1.36 madhyamasAhasam 3.17.6 mahatpApavibhAgI 3.14.2 marmavit Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 laghvarhannIti mahad 3.2.4 mAnavam 3.17.18, -nAm 3.16.15, mahAparAdhe 2.2.10 __-mAnavo 3.1.68, 3.2.19, mahAbalaH 1.77 3.13.3 mahAghavastUnAm 3.11.5 mAnasamaye 3.17.28 mahAzayA 1.92 mAnuSe 3.3.7 mahAzAstrAt 2.1.73 3.1.49, -m 3.5.46, 3.13.6 mahAhiMsAdikam 4.1.39 mAnyA 3.5.130 mahilA 3.19.22 mAyAvI 3.16.27 mahiSI 3.9.2 mAraNakartA 3.16.27 mahiSIsamaH 3.9.4 mArgasamIpagam 3.9.6 mahIdhanaH 2.1.46, 2.1.57, mArgArddham 3.7.26 3.10.19, 3.16.7 mArge 3.18.15, 3.18.21, 3.19.33 mahInAtho -- 3.13.7 mASakAn 3.19.32 mahIpaH 3.14.9 mASadvayena 2.1.14 mahIpAla: 3.1.67 mAsaH 3.1.26 mahIbhujA 3.4.17, 2.1.8, mAsakRta 3.2.13 2.2.5, 3.16.9 mAsapakSadineSu 3.2.12 mAkanda 3.6.11 mAsapakSAvadhim 3.1.65 mAtaGgayavanAdInAm 4.1.2 mAsavRddhiH 3.2.15 mAtA 3.5.10, -taram 2.2.31, mAsasaptake . 2.1.33 3.12.17 mAsastridazapaJcabhUH 3.8.4 mAtApitarau 3.4.12 mAsaikam 3.16.23 mAtAmahAdibhiH 3.5.127 mAMsavikretA 2.2.11 mAturAjJAm 3.5.83 mAMsApakarSaka: 3.18.7 mAtR 3.16.24, 3.17.16, 4.1.30 / 3.2.20,3.12.18 mAtRpitRbhyAm 3.1.51,3.2.3, -trAta 3.5.133, mAtRpitrAdeH 3.5.58 __-tre 2.1.36, 3.1.38 mAtRbhaktiyutaH 3.5.82 mithilA 3.6.3 mAtRvidveSI 3.5.92 mitho 2.1.17, 2.1.28 mAtRsamA 3.5.108 mithyA 3.12.13 mAtRsvasrA 3.5.136 mithyAtvibhiH 1.20 mAtrA 3.5.135 mithyAk 4.1.27 mAnanIyam 3.13.10 mithyAbhiyogI 3.1.55 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA . 263 miSam mizram 3.2.4, 3.2.7, 3.2.9, mUlyapramitam 3.7.23 3.2.14, -gheNa 3.5.50 mUlyam 3.8.3, 3.11.8, 3.16.13, miSakramAt 3.2.21 ___ -lyAd 3.17.9 miSataH 3.5.102 mRgapakSivinAzakaH .2.1.13 miSamutkA 3.2.37 mRtaH 3.5.90, 3.9.9, -te 3.2.49, miSalobhataH 3.2.2 . 3.5.42, -to 3.5.44, 3.5.52, miSavRddhA 3.2.35 3.5.114, -tau 3.5.81, 3.5.97, miSahAniH 3.2.44 3.5.101, 3.5.116, 3.10.15 miSTavacanaiH 3.19.3 mRtavadhvAH 3.5.48 4.1.25 mRtAGgotsRSTavikretA 2.1.20 muktaH 3.2.27, -ktAn 3.16.25 mRtyoM 3.2.53 mukhadantatRNam 2.1.62 mRdaH 3.16.19 mukhe 2.1.38,2.1.49 mRdAdibhiH 2.1.59 mukhekSaNam 3.5.139 mRddhAtukASThapAtrANAm 3.18.14 mukhyatAm 3.3.3 mRdbhANDAnam 3.16.19 mukhyo 3.3.3, -mukhyau 3.5.68 melanam 3.17.11 muNDanam 4.1.46 maitryabhAvena 3.10.8 mudA 3.13.1, 3.19.1 maitryAllobhAt 3.16.29 mudrAGkanAdikam . 3.9.7 mudrAsArdhazatairdamaH 3.12.10 modaka 3.16.20 mudrikAzataiH 3.12.6 __ mohAt 3.18.3 munipuGgavaiH 4.1.35 mohAditADane 3.16.1 munimuSTibhiH 3.6.27 mauktikam 3.19.36 mumUrSuH 3.5.91 maulyam 3.2.31, 3.2.43, 3.2.44, muSkam 3.18.6 3.2.62, -lyAm 3.2.45 muSTimAtrayavAzanam 4.1.44 mlecchaH 1.78, -nAm 4.1.2 muhUrtam 3.19.49, -H 3.19.44 / / mlecchakArAnivAsAd 4.1.38 mUkAndhAspaSTabhASiNI 3.5.77 mlecchadezanivAsena 4.1.37 mUkaH 3.5.92 mlecchabhASAvizAradaH 1.78 mUrkhatve 3.18.20 mlecchAdi 4.1.38 mUrdhAvaziSTAm 3.10.41 mlecchIbhUya 4.1.37 mUlam 3.2.25 mantraNe 2.1.4 3.2.35 mantrabhedakAn 2.1.4 3.3.4 mocyA mUlamavadhau Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 mantrivaraiH mAMsavikretA mAMsApakarSakaH yajJAH yajJopavItena yathAkarma yathAkAryam yathAkulam yathAkRtyam yathAgamam yathAdoSam yathAdravyam yathAnItiH yathAzaktiH yathAzrutam yathAparAdham yathAbIjam yathAbhAgam yathAyatham yathAruciH yathArthavAdI yathAvasaravAkyavid yathAvidhi yathAsthAnam yathAhitam yathecchayA yathaizvaryam yadRcchAgata 2.1.26 yavanAdilipau 2.2.11 yavAnnam 3.18.7 yazaH sampUrNa bhUcakro 1.44 yazaskaraiH 3.1.46 yazasvI 3.7.20 yazo 3.7.22 3.1.56 yazorAziH 3.7.17 yazohetoH 3.15.1 yAcitam 2.2.5, 3.1.52, 3.4.17, 3.17.21 3.3.5 3.1.11, 3.1.29, 3.1.43 2.2.8 3.19.19 3.3.8 3.1.48 3.5.101, 3.5.122 3.1.49 yaddravyam yamAdiprabandhataH 2.1.8, 3.1.45, 3.2.7, 4.1.4 3.1.56, 3.5.61 yugAkSayantravakrANAm yugmamudrAzatam yugmazatena 1.79 yugmazatonmitaiH yugmasahasrakaiH yugminAm yugme yAtrArtham yAnayAnezasvAminaH yAnam yAnAdibhiH yAnAntareNa 2.2.35, 3.5.146, yugyam 3.7.20, 3.7.22 yudhi 2.1.8, 2.2.35 1.67 3.5.124 3.10.31, 3.10.37 3.4.4 2.1.68 2.1.30, 3.16.26, 3.16.29, 3.19.38 1.77 3.19.29 3.4.10, 3.10.15, - te 3.2.21, -tena 3.2.2, - to 3.2.5 3.10.4 3.18.17 2.1.6, -naiH 3.1.24 3.18.15 3.18.21 3.18.16 3.18.19 3.18.7, - taiH 3.17.15 3.12.17 3.14.18 2.2.6 3.18.20 3.18.18 2.1.45 2.1.5 2.1.73 2.1.44 2.1.19, 2.1.21, 2.1.33, -ddhe 2.1.20, 3.7.6, 3.7.11, - dvAya 2.1.28 4.1.1 3.3.5 yuddham yuddhadaNDavyavahAraiH yuddhanItiH yuddhasajjaH laghvarhannIti yogadhyAnA 1.78 1.36 2.1.71 1.53 1.25 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 265 1.1 3.14.7 yoSid yogavillakSyam 1.1 rabhasAt 1.99 yoginam 1.1 ramaNopArjitam 3.5.112 yogIndram 3.6.1 ramAtanum 3.14.23 yogyakarmakRt 3.17. 13 ramAbhiH 1.53 yogyatAyogyate 3.1.21 ramyavigraham yoddhavyam 2.1.29, 2.1.30, 2.1.60 rasAmitAn 1.3 yoddhRbhyo 2.1.69 rasitAgasAm 1.49 yoniH 3.19.17 rahaHsaMlapanam 1.37 rahaHsthitaH 2.1.3 yauvane 3.19.4 rahasi 3.11.5, 3.14.4 raktavAsA 3.6.14 rAjakarmAdhikAriNaH 3.6.5 raktAdhikyena 3.19.16 rAjakIyAH 3.9.7, -ye 3.15.4 raktAMzukam 3.6.17 rAjakoSApahArakam 2.1.16 rakSakaH 3.9.7, 3.19.4, -bhyaH 3.3.10 rAjagRhapuram 1.8 rakSaNIyam 3.5.50, 3.5.79, rAjacihnaH 2.1.47 -yA 3.9.11, 3.16.32, 3.18.26, rAjatam 3.2.36 3.19.5, 3.19.26, -yAni 1.54 rAjadaNDabhayena / 2.1.18 rakSA 2.1.40, 3.19.23 rAjadvAre 2.1.22 3.19.27 rAjanItiH 3.17.1 rajako 3.17.17, 3.17.21 rAjanItimArgaH 1.11 rajatazate 3.2.35 rAjamudrAGkitam 3.1.15, 3.5.59 rajatAdi 3.2.7 rAjatamudrikAH 3.17.17 rajatAnAm 3.2.12 rAjalatA 3.6.3 rajjum 3.16.10 rAjalokanaraiH 3.14.13 raNabhUmikA 2.1.44 rAjA 3.11.12, -nam 3.2.5, 3.2.16, raNe 2.1.16, 2.1.70 -jJA 1.36, 3.10.18, 3.14.6, 3.8.4 ___ -m 3.13.4, -jJe 3.1.13, -jJeH 2.1.70 ratnamivoddhRtam 3.7.27 rAjAjJAto 3.3.4 ratnavRSTiH 3.10.1 rAjAjJAlekhakaH 2.1.17 ratnAMzukaH 3.5.141 rAjAjJAsAkSisaMyutam 3.5.46 ratham 3.18.18, - the 1.35 rAjAdhvani 3.14.5 rathavAjibhiH 2.1.52 rAjendro ___2.1.33, 2.1.71 raditaH 3.10.31, -to 3.10.35 rAjyakarmAdhikAriNaH 1.75 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 rAjyakAryam rAjyakAryasamAkulAH rAjyakRtye rAjya rAjyadaNDabhAk rAjyadaNDyaH rAjyapadaiSiNaH rAjyavRddhikRt rAjyasabhAsthalam rAjyastambhaH rAjyasthAne rAjyasya rAjyAGgeSu rAjyAdhikAriNA rAjyAMzam rAvaNAdayaH rASTra: rASTrahitam rAzibhaGgake ripum ripurASTrarakSA rItim ruddhako rundhyAt rUpyaiH 1.57 3.15.9 3.10.29, - jye 3.15.6, 2.1.31 1.69 3.6.12, -Su 2.1.17 3.15.5, 3.15.6, 3.15.10 rUpasampattibhRt rogArtam rodhanena majA raupyakyAn raupyam 3.1.10, -ryeSu 3.5.64 raupyayugam 3.1.22 raupyazataiH 3.1.11 lakSakam 3.10.22 lakSaNam 3.5.118 3.1.54 1.58 1.66 3.10.37 lagnAtpUrvaM lagne 3. 14.25 1.56, -STre 3.14.22 1.42, 1.101 3.18.16 2.1.13 lakSmaNAtanayam lakSmIH lakSmyorjjataprabhaM 3.2.28 3.2.36, 3.17.20, - pyAn 3.2.8, 3.2.13, 3.2.42, - pyaiH 3.17.14 laghumadhyottamAdibhedaiH laghvarhannItiH laGghanam laJca liGgabhedaH 1.44 liGginaH laJcAgrAhiniyoginaH latA lalATe lAbhArtham liGgam 3.5.83 3.1.50 3.14.2 3.1.56 lekham 1.25 2.1.62 lekhanam 3.16.8 lekhapatram 3.8.12 lekhayitvA luNThakAnAm lubdhAnAm 3.2.35 3.17.16 4.1.31 3. 6. 19, - NAni 9.76, -NaiH 1.24 3.5.1 2.1.16 2.1.1 3.7.25 3.7.24 3.17.3 1.7 4.1.41 1.83 1.59 lekharItyA lekhitam lekhyena lokadvayahitAvahaH laghvanIti 3.18.8 2.2.27 3.3.2 2.2.30, 3.14.9, -ni 3.6.15 3. 14.17 1.31, -nA 1.38, - nI 3.19.29 3.16.28 1.50 3.1.37, 3.2.38, 3.2.49, 3.2.55 3.16.17 3.2.6 3.2.7 3.2.8 3.10.15 3.5.128 3.19.51 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA lokaviruddham lokavyavahAre lokAnAm loptrA lobhataH lokAdhikAribhiH loptRdarzanataH 3.2.57, 3.5.5, 3.15.11, 3. 16.26, -kaiH 3.5.63 3.1.66 3.1.3 3.16.14 1.41, - to 3.16.25, -m 3.3.12, -bhAt 3.1.40, 3.2.62, 3.4.17, -bhI 3.1.50, - bhena 3.17.6, 3.17.25 3.13.9 3.5.13 3.5.27 3.12.3, 3.12.5, 3.16.9, -sA 3.6.9 vacaH lobhavarjitAH lobhAdikAraNAt laukikavyavahArArtham vacanapAruSyam vajreNa vaTTAnnirmAtA vaDavAlobhataH vaNig 3.19.48 1.22 1.17, 3.16.3, -ke 1.4, vaNiggaNA vatyAsataH vatsatarA vadhaH vadhaparyanto vadhUmadhI: vadhUH vadhvAnItam vanavAsinaH 2.1.51 3.17.31 3.7.7 3.17.32, -jAm 3.13.11, vanavAsitapasvinA vanitAm vane varNazaH varNasaGkarA 1.46 varNAnusArataH varNAzrama varNitA vartitavyam varttanam vardhamAnAH varddhanam varma - jo 3.3.2 3.3.3 3.4.7 3.9.10 1.37, 2.2.26, -m 3.17.8, -dho 2.2.10 vamanam vayo varavarNinI varasAhasam varasya varATikA varjanIyam varNacatuSTaye. varNatraye varNanA varNanIyA varNavinAzaH varSatrayam varSatrayAvadhiH varSaSaTkAvadhiH varSAjalapravAhaiH 2.1.18 3.19.38 varSAd 3.5.111, 3.5.114 valkale 3.5.138 vazIkurvan 3.6.7 vasu 267 3.12.4 3.12.17 3.14.6 4.1.41, -ne 4.1.41 3.1.26 3.5.52 3.17.27 3.5.126 3.2.11, 3.10.10 1.67 2.2.9 3.5.41, -Su 3.14.9 3.17.33 3.5.113 3.14.3 3.2.7 3.14.3 3.12.5 1.15 4.1.50, - to 3.2.64 3.7.16 1.67 4.1.21 1.42, 4.1.5 2.1.32 3.16.16, 3.16.20 3.16.14 3.16.16 3.6.24 3.14.16 3.8.12 3.17.16 3.5.37, 3.10.4 Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 vasundharA vastu vastucoram vastujAtam vastumAtram vastram vaMzakramAgatAn vaMzajAn vaMzam vahnido vahnau vAkyam vahnacAdiSu vAkpAruSyam vAgbhedeSu vAcA 3.11.9, -m 3.17.32, - naH 3.10.14, 2.2.30, -ni 3.10.23, -nAm 3.17.5, - stau 3.2.63 3.11.11 3.5.95, 3.5.131 3.19.10 1.33, 3.17.19, -Ni 3.16.10, vAcyam vAjiSu vATasvam vANijya 3.9.11 3.5.112, 3.8.6, 3.11.7, vAlA 3.17.21, -stre 3.17.22 vAlukAH 3.8.9 vAhanaH 2.1.57 3.1.7, 3.12.2, 3.12.18 3.10.18, 3.12.198, -sya 3.1.53, - kyaiH 2.1.23, 3.5.86 1.97 vikrIto 3.5.126, 3.12.4, vikrIya 3.16.24, 3.16.27 vikretA 3.12.3 vikretum 1.35 vikreyam vikroSTA 1.16 vikSipta vAtapitognA vAtAdidUSitAGgA vAtsalyatrayam vAdikauzika bhAskaram vAdiH vAdipatram vAde vAdyabhiyogaH vAdyam vAdyuktam vApyAvaTena vAraNe vAruNAdIni 3.2.46 1.45 vAsataH 2.1.65 vAsasAm 2.1.67 vAsupUjyajinam 2.2.33 vAhakaH 3.1.23 3.5.77 4.1.18 3.8.1 vikalpaH vikrayaH vikhyAtaH vigrahaH 3.1.15, -naH 3.1.56, 3.1.57 3.1.29 3.2.37, - do 3.2.33 3.1.18 1.47 vikrINAti vikrItAnuzayo vighAta laghvarhannIti 3.10.12 3.6.10 1.35 2.1.57 3.5.9 3.6.13 3.6.18 3.16.13, - sAMsi 3.2.45 3.9.1 3.7.4 2.1.32, -naiH 2.1.60 3.4.3 3.1.6, 3.11.1, 3.11.2, 3.11.4, -m 3.5.10, 3.5.125, - yI 2.2.11 3.11.3 3.8.3 3.7.8 3.8.3 3.7.7, 3.8.8, -ram 3.11.7 3.5.8 3.5.5 3.17.12 3.5.77, - te 3.5.52 3.19.36 1.57, 2.1.6, 2.1.27, -m 2.1.10 4.1.51 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 269 3.1.44 vighnakaro 3.7.24 vinirmite 3.18.3 vicakSaNaH 3.19.50, -NAH 1.97, vinirmuktAH 1.92 -NaiH 3.4.5 vinizcitya 3.6.17 vicArapUrvakAbhASo 1.79 vinizcayam 3.6.18 vijane 2.1.3, 3.14.6 vipakSANAm 1.49 vijayo 2.1.20 vipakSapakSadalana 2.1.11 vijAtibhiH 3.10.11 vipakSavyUhaH 2.1.22 vijAtIyAH 3.10.33 viparItAn 2.1.58 vijita 3.7.6 vipram 2.1.61, 3.1.46, -pro 3.18.7, vijJaptiH 3.1.15, 3.1.17, 3.1.20 2.1.15, -sya 3.12.9 vijJAtA viprAgnisAkSikam 3.5.137 vijJApanam 1.101 vipattau 3.5.144 vijJe 3.4.13 viparyayo 3.6.12 vijJeyA 3.10.39 vipraluJcakaH 3.16.27 vittam 1.95, 2.2.8, -tte 3.2.40 vibudhyadhvam 3.14.24 viditAcArAn vibhaktA 3.2.53, 3.5.15, 3.5.26, vidyAH 17 3.5.124, -ktAn 3.5.21, vidvajjanaiH 3.1.2 -kte 3.2.23, -kteSa 3.5.36, vidyAbhyAsaikatatparaH 3.5.82 -bhyo 3.5.35 vidyAbalena 3.5.133 vibhAgakAle 3.5.89 viddhamannam 3.19.32 vibhAgaH 3.5.36, -ge 3.5.128, vidhavA 3.5.48, 3.5.56, 3.5.109, 3.5.129, -gena 3.5.26 3.5.110, 3.5.124, 3.5.130 vibhAgottarajAtaH 3.5.35 vidhAyakam 1.7 vimizreNa 4.1.6 vidhAyAzu 3.13.7 vimuktaH 4.1.26 vidhiH 3.14.6, 4.1.20, viruddham 3.3.4 -nA 3.19.22 viruddhavAk 3.1.50 vidheyo 3.19.47 virekam 4.1.41, -reke 4.1.41 vinayA 3.5.105 vivAdaH 3.1.6, -de 3.3.5, vinayAnvitA 3.5.113 -do 3.6.4, 3.10.9, 3.14.1 vinayI 1.83, 3.5.57 vivAdAspadasthAne 3.6.5 vinAzake 2.1.12 vivAdadarzanArtham . 3.10.37 vinikSipet 3.10.6 vivAdabhUH 3.13.2 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 laghvarhannIti vivAsayet 3.14.16, 3.16.10 vIrAn 2.1.46 vivAhakaraNAdibhiH 4.1.39 vIryAdhikyena 3.19.16 vivAhakAla 3.5.135 vRkSabhedakaH 3.18.9 vivAhAdau 3.17.18 vRttam 3.6.8 vivAhitA 3.5.25, 3.5.34, vRttAntam 1.9, -nto 3.7.1 -to 3.5.94 vRttiH 3.3.2, 3.14.13 vivAhe 3.5.133, 3.5.137 vRthA 3.2.55, 3.18.12 vizAtmajA 3.5.39 vRthotsAho 1.99 viMzatiH 3.12.7, -viMzatibhiH 3.17.30 vRddhatve 3.19.4 vizi 3.12.13 vRddham 3.16.30,-ddhAH 3.10.33, vizuddhiH 4.1.50 -ddhAn 3.6.7 vizeSaH 4.1.50. vRddhAnugaH 1.26 vizeSakRtye 3.1.27 vRddhAhannItau 3.17.3 vizodhanAd 4.1.40 vRddhiH 3.2.9, 3.2.11, 3.2.13, vizodhanAm 4.1.40 3.2.14, 3.2.18, 3.2.46, vizodhanArUpam 4.1.49 3.8.11, 3.8.12, 3.2.48, vizvAsaH 2.1.36, -m 1.50 3.8.10, 3.19.17, -m 3.2.11, vizrutaH 2.1.71 3.2.12, 3.2.19, 3.2.41, vizrambhAya 3.2.28 -ddheH 3.2.48, -ddhau 3.2.4 3.4.12, vizrAmadAyakaH 3.5.11 3.17.28, 3.17.31 viSAktaiH 2.1.59 vRddhikAmena 3.19.21 viSadaH 2.2.33 vRddhitayA 3.2.9 viSamabhAginaH 3.5.16 vRddhimRNam 3.2.47 viSTAghaTam 3.14.24 vRddhihAnitA 3.2.30 viSazastrabhayAdyaiH / 3.17.7 vRnde 3.17.19, 3.17.21 viSamAyAma 3.19.16 vRSaH 3.16.3, -m 4.1.43, vistareNa 3.4.18 -Se 3.18.16 visaMvAdaH 3.10.6 vRSarodhAdau 3.18.21 visarjayet 3.13.7 vRSAdInAm 3.17.15 vItiH 3.3.12 veNubhiH 3.6.11 vIrabhagavAna 1.8 vetanam 3.4.6, 3.7.17, 3.7.20, vIrarasAveza 1. 82 3.7.22, 3.4.6, 3.7.17 vIrarasena 2.1.56 vetanAdAnam Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 271 vaicitryam vairam vetanAdAnasvarUpam 3.7.27 vyavasAyaH 3.19.47 vetane 3.7.18, 3.7.21 vyavahAra 3.5.129, -re 3.4.5, 3.9.13, vedA'gni 3 3.1.57 ___-reSu 3.1.25, -ro 3.1.3 vedAgnidvipaNaiH 3.12.13 vyavahAravinirNaya 3.11.4 vedhane 2.1.55 vyavahArapade 3.4.4 vedhyavedhanakovidaH 2.1.53 vyavahAravidhikramaH 3.1.68 veSAntaradharaiH 2.1.35 vyavahAravidhau 3.4.2 vezmabhiH 3.6.23 vyavahAravilopI 3.1.4 vezyAm vyavahAriNaH 3.10.29 3.5.145 vyavahatim 3.10.3, 3.19.49, vaiphalyam 3.4.15 -tau 3.4.9 2.1.6 vyasaMnatatparaH 3.5.85 vairiSu vyasanAnAm 1.29, -nAni 1.48 vaizAkhapratyAlIDhAni 2.1.54 vyasanApetaH 3.5.83 vaizAkhasthAnake 2.1.55 vyAkrozam 3.12.6 vaizyaH 2.2.1, -m 3.18.4, vyAghuTya 3.5.61 -yAm 3.14.19, -yena 3.12.10, vyAdhau 3.5.144 -yo 3.14.19, -sya 3.12.11 vyApArakarmaNi 3.8.13 vaizyAkroze 3.12.7, 3.12.9, vyAvahArikamArge 3.1.8 3.12.11, 3.12.12 vyUhanirmitiH 2.1.50 vaizyAjjAtaH 3.5.40 vyUhasaMsthitaiH 3.13.10 vyagracitto 3.5.17 zakunam - 2.1.46 vyatikramaH 3.14.5 zaktaH ___3.2.61, 3.5.142, 3.8.5, vyatikrAntiH 3.13.2 3.11.13, -ktA 3.5.53, 3.5.101, vyatIte 3.2.5, 3.2.48 3.5.104, 3.5.109, 3.5.113, vyapAsakaH 1.29 3.5.121, -kto 3.5.8, 3.5.83, vyabhicArarataH 3.5.17 3.2.19 vyabhicAriNI 3.5.76 zaktitrikam 1.54 vyayaH 3.10.20, -m 3.5.101, zaktibalahInaH 2.1.12 3.5.103, 3.5.106, 3.5.124, zaktimAn 3.16.12. 3.5.127, -ye 3.5.126 zaktisaGgamaH 1.88 vyasanasevI 3.1.50 zaktihInam 2.1.64 vyayIkartum 3.5.100, 3.5.113 zaktyanusAreNa 3.2.26 Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 laghvarhannIti zaGkA zatam zaktyapekSayA 3.2.9 zAntaH 3.5.82, -ntam 3.13.1 2.1.15 zAntAzivam 3.13.1 3.9.12, 3.12.12 zAnti 3.13.1 zatadaNDyAH 3.6.22 zAntikarmapurassaram 2.1.32 zatadvayam 3.9.12 zAntikA 4.1.4 zatapaJcakadaNDyaH 2.1.18 zAntikAdyAH 4.1.10 zatamaSTottaram 3.1.9 zAradasoma 3.1.1 zatamudrAm 3.18.20 zAla 3.6.11 zatarAjataiH 3.14.20, 3.17.11 zAligodhUmamudgAH 3.19.19 zatarUpyakaiH 3.2.34 zAlmalI 3.6.11 zataraupyakaiH 3.1.59 zAsanam . 3.4.11, -naiH 3.17.24 zatAdgavAm 3.9.10 zAstrayoH 1.28 zate 3.8.10, -taiH 3.12.14, zAstravicakSaNaH 1.61 3.17.4, 3.17.9 zAstravizAradAH 1.90 zatairdamanam 3.14.17 zAstrasAgarAt 3.13.12 zatrumitrasamekSaNAH 24 zAstrauSadhigavAzvAnAm 3.16.18 zatruH 1.88, -trUn 1.59, zAzvatI 3.19.17 -trau 2.1.60, 3.1.38 zikSA 1.60, 1.96, -kSAH 1.24 zatruvaMzyAn ziktA 3.5.110 zatrusanmukham 2.1.6 ziraH 3.18.6, -ro 3.19.42, zapatham 3.1.63, 3.1.64, 3.1.65, -si 3.17.8 3.6.8, -thaiH 3.10.17 ziromuNDanam 2.2.28 zamI zilpaH 1.16 zaraNAgatam 2.1.62 zivam 3.13.1 zarIram 3.14.24 ziSTajanaiH 3.15.11 zarIrasaMskRtim 3.19.12 ziSTAnAm 3.16.6 zarkarAH 3.6.13, 3.17.19, 3.17.21 ziSyaH 3.7.2, 3.16.24, 3.17.16 zastrapANiH 2.2.33 zucayo 1.91, 3.13.9 zastram 3.16.30, 1.28, -Ni 2.1.46, zuciH 1.77, 3.19.45, 4.1.23 -streSu 2.1.57, -straiH 2.1.52, 2.1.60 zuciguNaH 3.1.1 zasyAH 3.10.32 zuddhaH 3.1.62 zaMsanam 2.2.4 zuddhacittAbhiprAyeNa 3.7.16 zAkhibhiH / - 3.6.11 zuddhamArgAt 3.12.2 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 273 zuddharAjakulodbhavaH 1.26 zvapadAGkaH 2.2.28 zuddhavaMzodbhavA 3.10.33 zvabhram 3.1.4, 3.15.11 zuddhavaMzajA. 3.10.41 ___ zvazurasthApite 3.5.107 zuddhA . 3.5.93 __ zvazureNa 3.5.139 zuddhiH 4.1.8, 4.1.25, 4.1.37 zvazUkaravinAzakRta 2.1.14 zuddho 4.1.6, 4.1.12, 4.1.20, zvazrUnirdezakAriNI 3.5.104 __4.1.29, 4.1.48 zvazrUH 3.5.108, 3.5.109, zuddhayartham 4.1.17, 4.1.20 3.5.111, 3.5.117, zuddhayai 4.1.27, 4.1.33, 4.1.34, -m 3.5.105, 3.5.106, 4.1.35 -zvazrvA 3.5.139 zubham 2.1.9 zvazrUmanonugam 3.5.108 zubhazIlA 3.5.104 zvazrUzvazurahastagam 3.5.110 zulkalobhena 3.2.8 zvazrUsattve 3.5.107, 3.5.113 zUkaravyUhaH 2.1.38 zrAddhabhojanam 1.32 zUdraH 3.14.19 zrINAm 1.49 zUdrakam 3.18.4 zrIpArzva 4.1.1 zUdrapravrajitAnabhuk 3.17.13 zrImad 3.11.1, -dbhiH 3.10.10 zUdramAneSu 2.2.9 zrIyuktam 3.15.1 zUdrasaMsaktam 4.1.27 zrIyutam 3.16.1 zUdrasya 2.1.21, 3.5.43 zrIvimalasya 3.10.1 zUdrAkroze 3.12.7, 3.12.9, zrIzItalam 3.7.1 3.12.10, 3.12.12 zrIzreyAMsam 3.8.1 zUdrAjAto 3.5.38, 3.5.40 zrISa 3.19.31 zUdrAdInAm 4.1.24 zrIsumatiH 3.2.1 zUdrAnucArI 3.14.20 zrIsuvratam 3.17.1 zUdrAsevakavaizyo 3.14.20 zrutapAthodhiH 3.7.27, 3.16.33 zUdrAsevI 3.14.19 zrutam 1.5, 3.10.22, -tAd 3.16.1 zUdrotpanno 3.5.39 zratasambhavama 2.2.1 zUrAH 1.90, -n 2.1.56 zrutasAgarAt 3.9.13 zokena 3.4.7 zrutAdhyayanasampannAH 3.1.38 zauryAbhimAninaH 2.1.56 zrutAdhyayanasaMyutAH 3.10.33 zauryeNa 3.5.133 zrutimAtrataH 3.10.27 zmazAne 3.19.33 zreNika Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 SaT SaDguNAH SaDguNyam SaDdarzaneSu SaDvidham SaNDaH SaNDakaiH SaSThAMzam SoDazAMzam SoDhA saMvidhAya saMvRddhiH saMvegabhAvam saMsArArNavatArakam saMskAravidhiH saMsthitim sakalam sakRddhau saGgataH saGgamaH saGgare saGghapUjA saGghabhaktiH saGghasevA saGghAcarnam saGgha sacivAdIn saccidAnandam 3.8.9 1.57, 2.1.8 1.88 1.64 3.4.6, -dho 3.10.28 3.9.7, - SaNDo 3.5.91 3.19.41 3.16.5 3.10.19 satyanivedanam 3.6.4 satyam 2.1.32 1.100 3.1.10 sacchAstram sajjanaiH satkArya 1.2 1.15 1.16 3.2.43, 3.3.10, 4.1.12, -lAm 3.7.26, lo 3.19.47 3.17.22 3.19.30 satkRtya satputraH sattva sattve'sattve satpratibhAnvitaH satpAtre satyatAm 3.5.119, 3.17.12 3.5.62 satyadharmaparAyaNAn satyamantaH satyavaktA satyavAk satyasaGghaH satyasamAzritaH satyA satyAsatyaparAkramaH satye satsaGgato sadane sadasi 1.33 2.1.58 4.1.22, 4.1.32 4.1.4, 4.1.26 4.1.28 sadgurUn 4.1.48 saddAnam sadAcAraratAtmani sadAtaptastejasvI sadocitA sadoSavAcA 3.6.1 sanAtham 1.7 saniyamam 4.1.10 saddharmivatsalAH 2.1.65 sadhavAgItatUryAdi 1.95, 2.2.30, 3.10.12 3.1.66 3.5.82 3.1.62 1.27 1.61 3.1.57 1.62 3.10.4 3.1.3 4.1.2 santatam santatiH laghvarhannIti 3.13.7 3.19.4 3.19.34 3.5.53 3.19.50 4.1.19 3.10.11 3.6.8 1.99 3.1.10 3.10.4 1.77 3.15.9 3.12.16 1.5 3.5.61 4.1.3 3.5.60 2.1.1 3.2.2 3. 14.24 3.5.88, 3.10.2, 3.14.3 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 275 santoSya 2.1.68, -ghyaH 2.1.27, sabhyasammatim 3.1.10, 3.1.67 __-dhyA 3.19.3 sabhyaH 3.2.16 sandigdho 2.1.20 samakSam 3.6.20 sandehatattvayogataH 3.1.3 samagrArtham . 3.1.12 sandhAne 1.85 samatikrAntam 3.7.26 sandhiH 1.57, 2.1.6 samatvena 3.2.53 sannaddhabaddhakavacaH 2.1.47 samadaH 3.1.11 sannyAyarItitaH 3.16.8 samadaNDabhAk 2.2.30 sapatnIkaH 3.5.45 samadharmiNAm 4.1.22 saparicchadaH 1.9 samantataH 2.1.40 saparyA 3.19.22 samanvitaH 1.74 sapiNDaH 3.5.73, -DaiH 3.5.79 samapAdam 2.1.54 saptakSetre . 4.1.23 samabhAginaH 3.5.43 saptadinam 3.8.5 samamAtrayA 1.27. saptadhA 2.2.2 samaya 3.13.2 saptabhedayuk 3.4.13 samayavyatikrAntiH 3.1.7, 3.13.1, saptamam 3.4.1 3.13.12 saptamabhAgena 3.7.25 samayocitam 2.1.60 saptavarSasaMstham 3.5.55 samarthA 3.5.78, 3.5.106, saptavyasanasaMsaktAH 3.5.119 -rtho 3.5.83 saptAGgA 1.56 samarpaNIyam 3.13.8 saptAham 4.1.42, 4.1.45 samavAyaH 3.3.3 saprakAzo 3.4.15 samavAsArSIt sapratijJam 3.2.42, 3.2.7 samastAH 3.6.21, -ni 3.10.23 sapratibandhaH 3.5.2 samAyAm 3.19.16 sabandhana 3.16.21 samAyAto 2.1.43 sabandhini 3.3.7 samAropya 2.2.29 sabandhI 3.16.21 samAzayaH 1.63, -yAH 1.91 sabhAgatAn 1.75 samAMzataH 3.5.15 sabhAmadhye 1.74 samAMzabhAk 3.5.67 sabhAsthAne 3.15.9 samAMzinaH 3.5.27 sabheTa 3.15.7 samAsataH 2.1.73, 3.13.12, sabhedo 3.4.18 3.14.26, 3.15.12, -to 4.1.50 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 samAsAdya samAsena samAhitaH samAhvayasaMjJikA samiSam samIhate samutkaH samutthAnakramam samutpannaH sampUjya sambodhitA sambhavam samudAyasya samudAhRtA samudrAdhAnavikrayam samudbhUto samUhe samRddho sampadi sambhUya sambhUyotthAnam sammatim sammukham samyak (ga) 3.11.10 2.1.67, 3.19.51 2.1.3, 2.1.13, - to 2.1.35, 4.1.48 sarasA sariti sarodha 3.15.3 3.1.57, 3.2.7, sarvadehinAm 3.2.54, -SA 3.10.5 sarvadhanasya 2.1.26, 3.8.6 1.9 3.3.1 3.5.69, -nne 3.5.28, 1.5 3.13.6 3.2.56 sarvakarmakaro sarvakarmavinAzakam sarvakarmAdhikAriSu sarvajIvasukhapradaH sarvajIvopakArAya sarvalokaprapaJcakaH 3.6.5 sarvavyasananAyikA 3.13.4 sarvavyasananirmuktAH 3.17.3 3.17.30 1.51 2.1.66 3.5.86 2.2.1, -t 3.5.145, 3.6.12, 4.1.27 3.3.1, 3.5.12 3.3.12 3.5.100 3.18.16, 3.19.34 1.101, 2.1.25, 2.1.58, 3.1.67, 3.4.1, 3.4.3, 3.5.59, 3.18.1 3.6.10 3.19.34 sarvabAndhavAH sarvabhASA sarvamAnyAH sarvazaH sarvazrutam sarvasampatpravarddhanI sarvasvam sarvasvaharaNam sarvAparAdhAnAm sarvAriSTavibhedane sarvauSadhiH savarNAH savatsAnAm savistArau savRddhidhanadAnAd savyayam sasAkSikam sasnehAm sahacAriNaH sahasAkarma sahasAkRtim 2.2.4 sahastau laghvarhannIti 3.7.3 3.12.1 1.96 3.10.5 3.19.51 4.1.50 3.5.115 3.2.53 1.98 3.13.10 3.10.25 3.15.11 1.91 3.15.5 3.12.15 3.2.10 2.2.29, 3.4.10 2.2.26, 3.17.8 3.14.22 3.19.1 4.1.6 3.5.65, -yAm 3.5.39, 3.5.40 3.9.3 2.1.55 3.7.10 3.2.17 3.2.54 3.19.35 2.1.64 3.17.2 3.2.38 2.1.55 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 277 sahasrarajataiH 3.14.18 sAkSye 3.10.34 sahoDhajaH 3.5.71 sAdhanam 3.1.48 sAkSiNaH 3.1.44, 3.1.48, 3.1.58, sAdhanAjJAm 3.1.41 3.6.6, 3.6.19, 3.6.20, sAdhayet 3.11.7 3.10.30, 3.10.40, sAdharmikAnAm 4.1.18 -NAm 3.1.52, 3.2.59, sAdhAraNam 3.4.10, 3.5.96, .3.10.40, -No 3.1.42, 3.5.118, 3.13.5 3.1.43. 3.1.56, 3.1.57, sAdhuvRttayaH 3.5.76 3.1.60, 3.6.2, -Nau 3.1.63, sAdhya 3.1.13 -nAmAni 3.1.41, -bhiH 3.5.128, sAdhyadharmeNa 3.1.12 3.18.13 sAdhye 3.7.20 sAkSikarmaNi 3.1.58 sAdhvarcanam 4.1.48 sAkSiNastrayaH 3.10.33 sAma 2.1.12, 2.1.17 sAkSitaH 3.16.16 sAmagrIm 2.1.32 sAkSitA 3.2.58 sAmadAmAdi 1.78 sAkSinirNaye 3.2.62 sAmadAmau . 1.55 sAkSinizcita 3.10.26 sAmantaH 2.1.34, -ntAH 3.6.22, sAkSiyogyatA 3.10.41 -ntAn 3.6.7 sAkSisAkSI 3.10.31 sAmayikaH 3.13.4, -m 3.13.3 sAkSI 3.1.49, 3.1.51 sAmnA 2.1.19 sAkSIsAkSI 3.1.62, 3.10.27, sAmyam 2.1.28, 3.2.63 3.10.28, 3.10.35, 3.10.38, 3.10.40 sArathiH 3.18.18, 3.18.19, sAkSyatAm 3.1.43 3.18.21, -nA 3.18.17, sAkSyadAyakaH 3.10.40 -m 3.18.15, -the: 3.18.20, sAkSyabhAve 3.6.14 3.18.18 sAkSyam 3.1.47, 3.1.51 sArdhakaH 3.5.27, -m 3.1.12 sAkSyamAnyaH 3.1.50 sArddham 3.12.12, 3.19.39 sAkSyayogyatA 3.1.61 sArddhavarSe 3.2.48 sAkSyAdibhiH 3.10.11, 3.10.26, sAvahitthasya 1. 81 3.11.8 sAhasam 3.17.2, 3.17.5, sAkSyAdizapathaiH 3.10.17 ___ -sena 3.17.30, -sya 3.17.33 sAkSyAdihetubhiH 3.1.54 sAhasikakramam 3.17.1 1.6 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 laghvarhannIti sitAkarpAsabhasmanAm 3.16.19 sutAyAH 3.5.30, -yai 3.5.122 siddham 3.1.19, 3.10.41, sutAsutam 3.5.54 -ddhe 3.7.22 . sutotpattiH 3.19.23 siddhAsiddhau 2.1.24 sutodbhavaH / 3.5.70 siddhim 3.1.37, -daH 3.1.1 sudhIH 3.14.23, 3.19.44, 4.1.49 siMhAhividyudAgnai 3.9.9 sundaram 3.19.2 sImA 3.6.2, -m 3.6.24, suptAm 3.19.39 3.6.25, -yAH 3.6.15 subandhubhiH 3.5.130 sImAcihnAni 3.6.26 sumatim 3.2.1 sImAjJAne 3.6.1 sumuhUrte 3.19.36 sImAnirNayaH 3.6.1 sumedhasA 3.19.47 sImAnirNayakarmaNi ------- 3.6.16 surabhiH 3.9.2 sImAbhaJjanapUrvakam. 3.17. 11 surAsuranRyonibhiH 3.16.6 sImAvAdam 3.6.17, -de 3.6.5, sulabhAni 2.1.42 -sya 3.6.32 suvinIte 3.5.51 sImAsandhiSu 3.6.13 suvRddhikRt 3.2.2 sImAsaMvAdanirNayam 3.6.9 suzayyAyAm 3.19.15 sImAsthalam 3.6.12 suzIlAprajasaH 3.5.76 sukulodbhavam 3.5.88 susamAhitaH 1.73 sukhabodham 1.7 susthitAH 1.60 sukhamakSayam 3.1.11 sUkSmasUtraiH 3.8.11 sukhamicchatA 3.2.44 sUcyA 2.1.51 sukhAni 3.10.1 sUtikAdayaH 3.9.7 sukhArtham 3.5.88 sUto 3.18.22 sugurum 3.5.61 sUttaram 3.1.31 sujanasya 1.44 sUtritam 4.1.51 sutaH 3.2.63, 3.5.29, 3.5.102, sUpakArAn 1.45 3.5.116, 3.5.130, -tAn sUjitam 2.1.11 3.17.16, -te 3.5.103, sUryAgni 3.19.34, 3.17.16 -tena 3.2.22, -to 3.1.25, setuH 3.6.28, 3.6.29, -nA 3.6.10 -m 3.19.9, -sya 3.5.30 senAgatiH 2.1.44 sutarAm 3.1.53, 3.5.32 . senAm 2.1.42 sutAbhAve 3.5.125 senApatiH 1.75, 1.77, 2.1.40 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 279 2.1.41 sthApanAjJA sevakAH 3.7.2, -kaiH 1.40 strIdhanam 3.5.143, -nAm 3.5.142 sevAm 3.2.14, -vayA 3.5.133, strIdhanatAm 3.5.136 -su 3.5.12, 3.5.57, strIpuMdharmavibhAgaH 3.1.8 sodaraH 3.5.36, 3.5.70, strIpuMdharmavyavahatiH 3.19.1 -rA 3.5.119, -reSu 3.5.99 strIbAlagarbhaghAte 3.1.47 sopadhiceSTAH 2.1.58 strImanonugam 3.5.46 somni 3.6.20 strIsvam 3.5.144 sautaH 3.5.70 strIpuMdharmavicAro 3.19.51 sautrike 3.8.10 stryAdhInA 3.14.13 sauvarNam 3.2.36, -Ne 3.2.36 sthavirA 3.1.22 sauvidallAn sthAnam 3.15.4, -ni 2.1.54, sauhRde 3.5.112 -ne 3.14.6 skandhAvAraH 3.5.123 stanandhayAH 3.5.65, -ye 3.5.8 sthApanIyo 3.5.88 stena . 3.16.26, -no 3.16.11 sthApayAmi 3.10.23, -yed 3.6.14, steyasya 3.16.16, -yAd 3.16.11, 3.16.14, 3.17.17 -ye 3.1.28 sthApitam 3.5.47, -taH 3.10.38, stainyakarmaNi 3.18.25 -tum 3.5.109, 3.5.121, stainyakRtye 2.2.28 3.5.123 stainyataH 3.16.10 sthApyAH .. 3.6.16, 3.17.14 stainyaprakaraNam 3.16.1 sthApyo 3.5.130, 3.16.16, stainyam 3.1.7 3.16.18 stainyAdibhayato 3.10.3 sthAvaram 3.5.3, 3.5.5, 3.5.7, stainyAdibhyo 3.16.2 3.5.8, -sya 3.4.15, 3.5.6, strI 3.5.43, 3.5.58, 3.5.104, -rANi 3.5.4, -re 3.1.15 3.8.4, 3.19.4, 3.19.6, sthitaH 3.14.4, -tAnAm 3.9.3, -striyaH 3.5.37, 3.5.97, -tiH 3.13.2, -taiH 3.13.6 3.10.34, 3.19.30, snapayet 4.1.47 -NAma 1.49, 3.10.34, snAtvA 3.19.6, 4.1.6 3.19.22, 3.19.23, snAnam 3.19.28, 4.1.11, 4.1.45 -bhiH 3.14.12, -m 3.2.19, snAnakAle 3.19.7, 3.19.9 3.16.30, -ghu 3.19.31 snAyAt 3.19.42, 3.19.43 strIcaritre ___3.1.28 snuSAyai 3.5.139 Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 laghvarhannIti smAryA sneha 3.17.29 svanAmayuk spRhA 1.96 svanAmAGkam sparzacumbanam 3.14.8 svapaktiSu spRzan 3.17.12 svapatinA spRzed 3.19.10, 3.19.42 svaparyAyAnusArataH sphuTam 3.1.12, 3.1.51, svapitA . 3.1.52, 3.2.6 svaputrIpremapAzataH 3.15.11 svapuram smRtam 3.17.5, -tA 3.2.9, svapet -tAH 2.2.2, ti 1.7, -to 3.1.50 svapauruSAt smRtihInA 3.5.78 svaprajAnAm syandanA 2.1.70 svaprajApAlanam sva svaprANarakSaNam svam 2.2.25, 3.2.4, 3.2.5, svabuddhayA 3.5.122, 3.11.3 svabhAvataH svakanyAyai 3.5.80 svabha; svakam 3.7.21, 3.10.4 svabhAvadhvastakalmaSam svakarmaphalam 3.2.33 svabhUmau svakarmANi 1.76 svabhrAtRbhiH svakIyakularItiH 3.19.26 svamarthI svakIyam 3.10.8, -ye 3.15.4 svamAdatte svakuTumbAtmajam 3.5.54 svayam svakoSAt 3.2.20 svayamAgataH svakSetraviSaye 3.2.33 svayamAnIto svagRhe 3.15.10 svarakSArtham svacchandavidhavA 3.17. 12 svarAmAbhUSaNAdikam svajAtitaH 3.17.14 svarASTra svajIvikArtham 3.5.9 svargam svatAtakaramudrAGkam 3.2.49 svargagata svadApane 3.15.8 svarNaniSkataH svadharmaniratA 3.5.104, -tAH 3.10.32 / / svarNaratnAdi svadharmam 3.13.3 svarNaraupyAdi svadharmavicyutA 3.16.24 svalobhena 3.2.6 3.5.46 4.1.7 3.19.15 3.19.19 3.1.14 3.5.114 2.1.72 3.19.40 2.1.70 1.50 3.16.2 1.89 3.19.2 1.77 3.5.110 3.6.1 3.17.11 3.5.92 3.1.54 3.2.43 2.1.17, 3.10.38 3.7.11 3.10.35 3.5.45 3.5.131 2.1.31 3.16.8 3.16.26 3.18.6 3.5.140 3.5.4 3.17.29 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 281 svalpAntasaMhatAn 2.1.51 svAmidattAdhipa 3.5.110 svavittasya 3.5.125 svAmin 1.11, 3.10.10, -nam 2.1.25, svavizvastaiH 3.5.49 3.1.6, 3.6.29, 3.7.9, svasannivezaH 3.1.14 3.7.23, -nA 1.94, 3.5.47, svasAkSi 3.2.6 3.7.17, 3.8.8, -ni 3.2.49, svasU / 3.17.16 -nI 3.5.114, 3.5.115 svastikam 3.5.60 svAmibhRtyayoH 3.9.13 svastrIkalaGkabhItyA 2.1.18 svAmibhRtyavivAdo 3.9.1 svasthaH 2.1.3, 3.16.4, svAmivAJchA 3.7.19 -sthAH 3.16.32 svAmivittasya 3.7.19 svasthacittA 3.19.15 svAmI 3.14.22, 3.18.18, 3.18.19 svasrAdIn 3.5.62 svAmyajJAtakRte 3.11.3 svasvatvApAdanam 3.5.2 svAmyarthasAdhakam 1.100 svasvadharmakaH 3.5.120 svAmyasattve 3.11.2, 3.11.4 svasvapakSasamarthakaH 3.1.41 svAmyAptam 3.11.13 svasvapakSe 3.1.43 svArthasiddhaye 3.5.72 svasvAmI 3.5.73 svAMzam 3.15.5, 3.15.10, -zena 3.15.6 svahastena 3.14.8 svIkRto 2.2.3 svahita 3.14.25 svIyadhavAnanam ---- 3.19.13 svA 3.14.12 svIyabhartRpade 3.5.123 svAjJAm 2.1.65 svIyam 3.7.14, -yAt 3.10.25 svAdhikArapadacyuta 3.5.49 svIyArjitam 3.5.8 svAdhikAram 3.5.120 svaurasa 3.5.56 svAdhInA 3.19.4 haraNam 3.4.13, -Ne 3.16.15 svAnucaraiH 3.14.10 hartA 3.10.21, 3.16.18, svAntadhvAntanivArakam 3.14.1 3.16.20, -tuH 3.16.13 svApam 3.19.12 harSeNa 2.1.72 svAmi 1.56 halavAhanam 4.1.43, -ne 4.1.43 svAmikArya 1.83, 1.98 hastau 2.1.24 svAmikAryahita 3.10.11 hastyazvAdi 3.2.61 svAmikArye 1.69 hAniH 1.69, 2.1.30, 3.8.7 svAmigaveSaNe 3.3.8, 3.3.8 hAnIrajatasya 3.8.9 svAmitvam 3.5.96 hiMsA 1.20 Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 laghvarhannIti hitam hitavAdivaco hitAhitam / hitAhitavicAraNam hitecchubhiH hiraNyadhAnyavastrANAm hiraNyarajatAdInAm 3.12.18 - hInaH 3.13.6 hInapakSakAH 1.101. hRtam . 2.1.2 1.43 hRSTatvam '3.2.18 hetunA 3.16.13 3.1.36, -nena 2.1.30 .3.1.22 3.2.32, 3.5.132, __-te 3.2.43 2.1.58 3.14.5, -bhiH 3.10.24 Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azoka kumAra siMha (janma 1 janavarI 1956) ne saMskRta tathA darzana viSayoM meM snAtakottara upAdhiyA~ arjita kI haiN| ilAhAbAda vizvavidyAlaya ne unheM rAjazekharasUri viracita prabandhakoza kA AlocanAtmaka adhyayana viSaya para zodha prabandha hetu Di. phila. kI upAdhi pradAna kI hai| DaoN. siMha ne 7 se adhika pustakoM kA sampAdana kiyA hai tathA 3 pustakoM meM saha-sampAdaka kI bhUmikA adA kI hai| Apake 27 se adhika zodha patra prakAzita ho cuke haiM tathA 11 se adhika rASTrIya-antarrASTrIya saMgoSThiyoM evaM kAryazAlAoM me Apake zodhapatra prastuta kiye gaye haiN| DaoN. azoka ne pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI meM vividha zaikSaNika padoM para kArya karane ke sAtha hI esosieTa prophasara ke rUpa meM bI. ela. insTicyUTa oNpha iNDolaoNjI meM prAkRta bhASA evaM sAhitya ke zikSaNa-evaM saMzodhana meM yogadAna kiyA hai| Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Kalikalasarvajna Acarya Hemacandra's LAGHVARHANNITI (Text with commentary, variant readings, Hindi translation and appendices) Editor Ashok Kumar Singh zimizana rASTrIya pANDa II FAITHAI National Mission for Manuscripts