Book Title: Karma Vipak
Author(s): Vinod Jain, Anil Jain
Publisher: Nirgrantha Granthamala
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002694/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma vipAka cikAMkAnUdanAnirimanarA bAnASTakamakAryAcAsikAvedAnasaba mavipAkAya yarthaka mIriTenebarAdopaLatibaMdhAsusvinilAmAmavaSyara vadhAnasudhAunAdarzanAbarakarma badanIyaMvidhAnamaHcarASTAvijJAlinAmA tArAdhikaMvAnamavabhidadhamaMdhiAgAtraMkamanirAgavArIranAma gAvaraNAnajJAna varadA avadhijJAnAvaragomanaHpayA vividhti| acchadarzanAvara pAvadhidarzanAvaraNAkevaladAnasazarIraba kArradarzanAvaraNAlA sAtajananI yAMcyAsAnavedanIyadhiniyasaMpAlanAmA ekIsampagmithyAtvaM citiniTinimohanIyAkAya vedanIyazarIrasaMsThA tpAkhyAnAvarae kocasApAnAlosAyatyAravyAnAvarapAko zarasaMslAmana cArArAdidrAunnamavimAnAcAmAcAcavizIlAyamAnayanAnubaMdhinAyA nAupatrAmapariNAmanacAdivAnarodhakAmayasyodayAdAtmAnAnArapipASANarekhA padayAdAtmAnarakagAnADAkhalAsamAnanamacaniAso nAcabaMdhimAnAyamyodayana bajabaMdirAhAdikSAzAlAkkAdAvadhimAyAyacAnmithyAhimakakAlepiDamira SAvadhabedhAditizcatadasAnAvanapatyArayAnAvaraNAgadavAsaMyamaghAninAyahipAke TaramIcAnAmasTiyATavapoganiAyanemopatyArayAnamA sukhaMjanayatitakatananamadadukha 1 vacanAMkajalasamAnololoDAyaleso pratyAkhyAna pra.sAtavedanIyaMcadhanataraMDaravachaminAyagyodayanAnmAvAlukArekhAsamAnakodhaka pAzAnIyogomUvikAsamAnAkoTilyAcamasamarthaH vAtAthAdazanAyaka brAMca praNetAH AcArya sakalakIrti nelibrary.org For Private & Personal. Use Only anavAdaka bavana Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI sakalakIrti viracita karma - vipAka mUla saMpAdaka - anuvAdaka bra. vinoda jaina "zAstrI" bra. anila jaina "zAstrI" zrI diga. jaina atizaya kSetra papaurA jI jilA TIkamagar3ha (ma.pra.) prastutiH nirgrantha graMthamAlA Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRti karma-vipAka graMtha praNetA - AcArya sakalakIrti ArzIvAda - pa.pU. upA. zrI nirNaya sAgara jI mahArAja mUlasaMpAdaka evaM anuvAdaka - bra. vinoda jaina 'papaurA jI' bra. anila jaina 'papaurA jI' mUlya prathama saMskaraNa 1000 pratiyA~ dIpamAlikA, san 2004 30/ prApti sthala 1. bra. vinoda jaina zrI diga. jaina atizaya kSetra papaurA jI, TIkamagar3ha (ma.pra.) pina-472001 phonaH 07683-244378 candrA kaoNpI hAusa prA. li. haoNspITala roDa, AgarA-282 003 phonaH 0562-2360195 zrI nirgrantha graMthamAlA samiti zrI 1008 RSabhadeva di. jaina mandira, RSabhapurI TUNDalA caurAhA, TUNDalA jilA phirojAbAda (u.pra.) mudrakaH candrA kaoNpI hAusa haoNspITala roDa, AgarA-282003 phonaH 2360195, 9412260879 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya 1997 meM "prakRti paricaya" aura "siddhAMtasAra'' nAmaka granthoM ke prakAzana ke kArya se merA dillI. jAnA huA thaa| usI samaya nayA maMdira dharmapurA dillI ke darzanArtha bhI gayA thaa| suyoga se vahAM ke hasta likhita grantha bhaNDAra kI sUcI bhI dekhane ko mila gii| usI bhaNDAra meM karma vipAka- AcArya sakalakIrti viracita dekhane ko milA thaa| bahu prayAsa ke phalasvarUpa isa grantha kI chAyAprati bhI mila gii| mai isa hastalikhita prati ko apane pAsa rakhe rahA, pANDu lipi kI lipi ko par3hanA kaThina sA pratIta huA tathA granthagata azuddhiyoM ke kAraNa isa para kArya karanA saMbhava nahIM ho skaa| kucha bhaNDAroM meM khoja ke pazcAt yaha grantha nahIM milaa| isI bIca 2002 meM DaoN. kamalacandra sogANI, apabhraMza bhAratI jayapura se dUrabhASa para vArtA huI aura unhoMne karma vipAka grantha Amera ke grantha bhaNDAra meM upalabdha hone kI bAta kahI, Apane usa grantha kI eka chAyAprati bhI bheja dii| ina donoM granthoM ke AdhAra para hamane bra. anila jI ke sAtha kArya prAraMbha kiyaa| kintu nirdoSa saMpAdana hone kI saMbhAvanA nahIM dikhAI dI, kyoMki donoM hI pratiyoM meM paryApta azuddhiyA~ thiiN| grantha sAmAnyataH apanI hastalipi meM likha liyaa| isI bIca bra. anila jI kA mahArASTra jAnA huA- vahA~ nAtepute (mahArASTra) se isa grantha kI tIsarI prati mila gii| ina tInoM pratiyoM ke AdhAra para isa grantha kA kArya kiyA aura phalasvarUpa kArya pUrNa ho gyaa| pahale hamArA bhAva vinA anuvAda ke prakAzana kA thA kintu guruvara AcArya vidyAsAgara jI se isa viSaya meM vArtA huI to Apane kahA ki saMbhava ho to anuvAda sahita hI prakAzana kro| gurujI kA AzISa prApta kara, anuvAda kA kArya hama logoM ne prAraMbha kara diyaa| zIghra hI kArya pUrNa ho gyaa| yaha grantha abhI taka prakAzita nahIM huA hai| prathama bAra hI anuvAda sahita isakA prakAzana ho rahA hai| grantha kA pratipAdya- karma vipAka nAmaka yaha grantha laghukAya hote huye bhI mahat viSaya kA pratipAdana karatA hai| isa grantha meM granthakAra ne karma prakRtiyoM ke bheda nirUpaNa kara, unake nAma diye haiM, pazcAta pratyeka bheda kI paribhASA dI hai, karma prakRtiyoM ke vivecana ke pazcAta karmoM kI utkRSTa-jaghanya sthiti, anubhAgabandha aura pradeza baMdha ke rUpa meM karmoM ke Asrava ke kAraNa tathA karmakSaya prakriyA nirupaNa kI hai| aMta meM siddha parameSThI ko namaskAra kara granthakAra ne grantha ko pUrNa kiyA hai| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grantha kI vizeSatAe~- karmakANDa ko chor3akara, yaha prathama grantha hai, jisa meM saMkSepa se caturvidha prakRti, sthiti, anubhAga evaM pradeza baMdha kA nirUpaNa pAyA jAtA hai| grantha ke vicAraNIya bindu - . anaMtAnubaMdhI kaSAya ko samyaktva evaM deza saMyama kA ghAtaka kahA hai, anyatra anaMtAnubaMdhI kaSAya ko samyaktva ko ghAta karane vAlI mAtra kahA gayA hai| yaha viSaya vizeSa rUpa se anveSaNIya hai| . grantha meM prakRti-baMdha prakaraNa meM karmabaMdha-abaMdha kA nirupaNa hai, aMta meM karma kSapaNA vidhi saMkSepa se prarUpita hai| prakRtibaMdha meM karma baMdha vyucchitti kA kathana kyoM nahIM kiyA? AcArya mahArAja ne udaya anudaya vyucchitti tathA sattva tribhaMgI ko bhI nahIM kahA hai? . pradeza baMdha ke prakaraNa meM jJAnAvaraNAdi karmoM ke Asrava ke kAraNoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| karma Asrava ke kAraNoM kA pradeza baMdha ke aMtargata kyoM grahaNa kiyA? anyatra to baMdha pratyaya prakaraNa meM inako sammilita kiyA gayA hai| . granthakAra ne ayogakevalI guNasthAna ke dvicarama kAla meM asAtA vedanIya kI sattva vyucchitti kI hai tathA carama samaya meM sAtA vedanIya kI sattva vyucchitti kI hai, anyatra dvicarama samaya meM, sAtAvedanIya, asAtAvedanIya ina donoM meM se kisI eka kI vyucchitti kI gaI hai aura carama samaya bhI yahI vyucchitti kI prakriyA hai| isa sampUrNa kArya kA zreya AcArya guruvara vidyAsAgara evaM zrI DaoN. pannAlAla sAhityAcArya ko jAtA hai| kyoMki ApakI satkRpA ke binA yaha gurutara jinavANI kI sevA kA avasara hama logoM ko prApta hI nahIM hotaa| Apa donoM kA AzISa hama logoM para sadA banA rahe jisase niraMtara hama loga sva-para hitakArI kAryoM meM saMlagna rheN| isa grantha kA prakAzana upAdhyAya zrI nirNaya sAgara ke AzIrvAda se nirgrantha granthamAlA se ho rahA hai| hama loga Apake atyadhika AbhArI haiN| upAdhyAya zrI abhIkSNa jJAnopayogI haiN| ApakI zruta meM agAdha bhakti hai| niraMtara sva-para hita meM saMlagna haiN| Age bhI hama logoM ko ApakA AzISa milatA rhe| aisI AzA hai| papaurA jI dIpamAlikA 2004 bra0 vinoda jaina bra0 anila jaina Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kra. 1. 2. 3. 4. 5. prakRtibaMdha 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. viSaya granthakAra kA paricaya maMgalAcaraNa karmoM ke bheda - prabheda karmoM kI pRthak-pRthak paribhASAyeM viSayAnukramaNikA bandha - abaMdha evaM baMdha vyucchitti sAraNI sthiti baMdha mUla- uttara prakRtiyoM kI utkRSTa aura jaghanyasthiti sAraNI anubhAga baMdha pradeza baMdha udaya, anudaya evaM udaya vyucchitti sAraNI karma kSapaNA vidhi sattva asattva evaM sattvatyucchitti sAraNI aMtima maMgalAcaraNa pRSTha saMkhyA 01 05 05 10 43 56 59 67 71 83 102 104 112 114 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAzrIvIrAnA pANDulipiyoM kA paricaya taniSka kammavipAkAvya graMthaMka 25 era nibNdhaatu| bara: karma bedana vidhaantH||4 la jineMdra tArAva nAkA nirva nAmahicanvAri sNgrhaat||5 rAmani nijJAnAvara darza lAla nira danIyAdhinimAnI yAminI samyakkIsamma mithyAtvaM dhanAdaraNAra kalAka sA kabAna (phana jJAnA - nya AkAra 12 x 3.5 ", prApti sthala- di. jaina. sarasvatI bhaNDAra, nayAmaMdira, dharmapurA dillI napuMsaka vedH| navavi dhamilina manuSyagatinAmA devagatinAma ninAmA rinAma samAna namaH sinyaH // jinai drAciM kAM kAnhata ghAtirin purAnUna STaSTakarma kAyAM zvasiddha sAdhUnA karA kammarighAtanAdyaH kAna cAra cinArata va deza' karma vipA kA svAyaM / / kamaridAnAya yA doprattatibaMdhona sthitibaMdhA nivstrtH| zranu nAgaH prAzAvya pratibaMdhaca vrdidhH|| 3jJAnAcaraNa cadhAnadadhAnaH darzanAvaraNa kmmiivdnaadvidhaantH||4|| TAviMzatine daMmodana vadica banAma cicArivAda vAnavatiteda nae vistArAdhika matirAyaNa vAghatika saMyathaiteSAMka mAratA nirUpayAmi | matijJa varana jJAnAvara cavavijJAnAca "jJAnAvarAMpaMca gheti jJAnAvaraNAca sudarzanAvara naHpariyaya jJAnAvaraNa kava hota kevaladarzanAvaraNa nidrA nidrA nidrA pracalApracalApracalA styaangRssiH|| itinavaprakAraM nAva cturdrshnaavrnntrvdhidrshnaavrnn|||| ra sAta vidanIyAM sAla vidanAya dvi ghetivadanAyai // inimodanAryA cAritra modanIyAdidete modanIyA mithyAvAM samyaka samyagmithyAvAM vividhamiti drshnimoniiyaaN| kaSAvidanImAnoM kaSA yAvadanIyaM // dvidheti cAritra modanIyAM canutAnubaMdhi ko dhamAna mAyA lotaa| zrapranyAnAvaraNa ko strAnizarIra nArA AkAra 9x4.5 ", prApti sthala- DaoN. kamalacandra sogANI apabhraMza bhAratI, jayapura - // // sprAM namaH // jinendrAna dharmacakAMkan hata dhaniripUn parAna naSTASTakarmakAyAMzcasiddhAn sAdhUna guNAkarAna || 1 || kamIreghAtanAyuktAnnatvA bhUdhno ca bhAratoM cAkSakamavipAkAvyaM yathe kamorihAnaMye 2 Adau prakRtibadho nAsyativadhAbhidhaH tatI'nubhAgaH pradeprAvyaH itibaMdha caturvidhaH 3 jJAnAvaraName cAdI paMcadhAnavadhA punaH dapUnAvarNekame vedanIyaM dvidhA tataH 4 praSTAviMzatibhedaM mohanIyamAyureva hi caturgho nAmadvicatvAriMprAdbhedaM susaMyahAt 5 vistAraM adhikaM vA navati bhedapramaM dvidhA|mIkamIya paMcadheti karmasaMsaya: 6 prapya teSAM karmaNAmuttara prakRtiH nirUpayAmi matijJAnAvarNA zrutasAvaraNaM pavadhijJAnAvaraNaM manAMparyayajJAnAvaraNaM kevalajJAnAvaraNaM paMcadhati jJAnAvaraNam cakSudarzanAvaraNaM pracakSudarzanAvaraNaM pravadhidarzanAvarNaM kevaladarzanAvaraNaM nidrA nidrAnidrA pracalApracalApracalA styAnagRddhi / ini nava prakAra dInAyAyAm sAtaMvedanIyaM sAta vedanIyaM dvidhati vedanIyaM dapanimohanIyaM cAritramohanIyaM dvidhAte mohanIyaM mithyAtvaM samyagmithyAtvaM samyaktaprakRti maraNAt iti trividha dAmohanIyaM kaSAyaM vedanIyaM noka pApadedanIyaM dvidheti cAritramohanIyaM upanantAnuvandhi kodhamAnamA AkAra 10.5 x 4.5", prApti sthala- di. jaina maMdira nAtepUte, mahArASTra Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI sakalakIrti vipula sAhitya nirmANa kI dRSTi se AcArya sakalakIrti kA mahatvapUrNa sthAna hai| inhoMne saMskRti evaM prAkRta vAMgamaya ko saMrakSaNa kI nahIM diyA, apitu usakA paryApta pracAra aura prasAra bhI kiyaa| harivaMzapurANa kI prazasti meM brahmajinadAsa ne inako mahAkavi kahA hai tatpaTTapaMkajavikAsamAsvAna babhUva nirgranthavaraH prtaapii| mahAkavityAdikalApravINa: taponidhiH shriisklaadikiirtiH|| isase spaSTa hai ki inakI prasiddhi mahAkavIzvara ke rUpa meM thii| AcArya sakalakIrti ne prApta AcAryaparamparA kA sarvAdhikarUpa meM poSaNa kiyA hai| tIrthayAtrAyeM aura janasAmAnya meM dharma ke prati jAgarukatA utpanna kI aura navamaMdiroM kA nirmANa karAkara pratiSThAe~ kraayiiN| AcArya sakalakIrti ne apane jIvanakAla meM 14 bimbapratiSThAoM kA saMcAlana kiyA thaa| galiyAkoTa meM saMghapatimUlarAja ne inhIM upadeza se caturviMzati jinabimba kI sthApanA kI thii| nAgadraha jAti ke zrAvaka saMghapatiThAkura siMha ne bhI kitanI hI bimbapratiSThAoM meM yoga diyaa| AbU meM inhoMne eka pratiSThA mahotsava kA saMcAlana kiyA thA, jisameM tIna caubIsI kI eka vizAla pratimA parikarasahita sthApita kI gaI thii| niHsaMdeha AcArya sakalakIrti kA asAdhAraNa vyaktitva thaa| tatkAlIna saMskRta, apabhraMza, rAjasthAnI Adi bhASAoM para apUrva adhikAra thaa| bhaTTAraka sakalabhUSaNa meM apane upadezaratnamAlA nAmaka grantha kI prazasti meM sakalakIrti ko aneka purANagranthoM kA racayitA likhA hai| bhaTTAraka zubhacandra ne bhI sakalakIrti ko purANa aura kAvya granthoM kA racayitA batAyA hai| likhA hai "tacchiSyAgresarAne kazAstrapayodhipAraprAptAnAm, ekAvalidvikAvali- kanakAvali, ratnAvali, muktAvali, sarvatobhadra, siMhavikramAdimahAtapo vajanAzitakarmaparvatAnAma, siddhAMtasAra-tatvasAra- yatyAcAradyanekarAddhAntavidhAtRNAm, mithyAtvatamo vinAzaikamArtANDAnAm, abhyudaya pUrva nirvANa sukhAvazyavidhAyi-jinadharmAmbudhivivarddhanapUrNa candrANAm, yathoktacaritrAcaraNa- samarthananirgranthAcAryAvaryANAm zrIzrIzrIsakalakIrti bhttttaarkaannaam|" (1) Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt padi ke ziSya, aneka zAstroM meM pAragAmI, ekAbali, ddhikAbali, ratnAbali, muktAbali, sarvatobhadra, siMhavikrama Adi mahAtapoM ke AcaraNa dvArA karma rUpI parvatoM ko naSTa karane vAle, siddhAMtasAra, tatvasAra, yatyAcAra Adi AgamagranthoM ke racayitA, mithyAtvarUpI andhakAra ko naSTa karane ke lie sUryatulya, jinadharma rUpI samudra ko vRddhiMgata karane ke lie candramAtulya aura yathokta cAritra kA pAlana karane vAle nirgranthAcArya sakalakIrti hue| ataH spaSTa hai ki nirgranthAcArya sakalakIrti eka bar3e tapasvI, jJAnI dharma pracAraka aura grantharacayitA the| usa yuga meM advitIya pratibhAzAlI evaM zAstroM ke pAragAmI the| __ AcArya sakalakIrti kA janma vi.saM. 1443 (I. san 1386) meM huA thaa| inake pitA kA nAma karmasiMha aura mAtA kA nAma zobhA thaa| ye hUMvar3a jAti ke the aura aNahilapura paTTana ke rahane vAle the| garbha meM Ane ke samaya mAtA ko svapnadarzana huA thaa| pati ne isa svapna kA phala yogya, karmaTha aura yazasvI putra kI prApti kA honA batalAyA thaa| bAlaka kA nAma mAtA-pitA ne pUrNasiMha yA pUnasiMha rakhA thaa| eka paTTAvalI meM inakA nAma 'padArtha' bhI pAyA jAtA hai| inakA varNa rAjahaMsa ke samAna zubhra aura zarIra 32 lakSaNoM se yukta thaa| pAMca varSa kI avasthA meM pUrNasiMha kA vidyAraMbha saMskAra sampanna kiyA gyaa| kuzAgrabuddhi hone ke kAraNa alpasamaya meM hI zAstrAbhyAsa pUrNa kara liyaa| mAtA pitA ne 14 varSa kI avasthA meM hI pUrNa siMha kA vivAha kara diyaa| vivAhita ho jAne para bhI inakA mana sAMsArika kAryoM ke baMdhanoM meM na baMdha skaa| putra kI isa sthiti se mAtA-pitA ko ciMtA utpanna huI aura unhoMne samajhAyA- "apAra sampatti hai, isakA upabhoga yuvAvasthA meM avazya karanA caahie| saMyama prApti ke lie to abhI bahuta samaya hai| yaha to jIvana ke cauthepana meM dhAraNa kiyA jAtA hai| pitA-putra ke bIca meM jo vArtAlApa huA use bhaTTAraka bhuvanakIrti ne nimnalikhita rUpa meM vyakta kiyA hai| dekhavi caMcala citta mAtA pitA kahi bacha sunni| ahama maMdira bahU vitta Avisiha kAraNi kavai / / lahuA lIlAvaMta sukha bhogavi saMsAra tnnaae| pachai divasa bahUta, achiha saMyama tapa tnnaae|| vayaNi taM ji suNevi putra pitA prati hama khie| nijamana suvisa karevi dhIra je taraNi tapa ghie|| (2) Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyovana gira gamAra pachai pAlai zIyala ghaNAM / te kuhu kavaNa vicAra viNa avasara je varasIyie / / kahA jAtA hai ki mAtA-pitA ke Agraha se ye cAra varSoM taka ghara meM rahe aura 18 veM meM praveza karate hI vi.saM. 1463 (I. san 1406) meM samasta sampatti kA tyAga kara bhaTTAraka padmanandi ke pAsa neNavAM cale gye| 34veM varSa meM AcArya padavI dhAraNa kara apane pradeza meM vApasa Aye aura dharmapracAra karane lge| isa samaya ye nagnAvasthA meM the / AcArya sakalakIrti ne bAgar3a aura gujarAta meM paryApta bhramaNa kiyA thA aura dharmopadeza dekara zrAvakoM meM dharma bhAvanA jAgRta kI thii| una dinoM meM ukta pradezoM meM digambara jaina maMdiroM kI saMkhyA bhI bahuta kama thI tathA sAdhuoM ke na pahuMcane ke kAraNa anuyAyiyoM meM dhArmika zithilatA A gayI thI / ataeva inhoMneM gAMva gAMva meM vihAra kara logoM ke hRdaya meM svAdhyAya aura bhagavadbhakti kI ruci utpanna kii| I balAtkAragaNa iDara zAkhA kA AraMbha bhaTTAraka sakalakIrti se hI hotA hai / ye bahuta hI medhAvI, prabhAvaka, jJAnI aura cAritravAna the / bAgar3a deza meM jahAM kahIM pahale koI prabhAva nahIM thA, vi.saM. 1492 meM galiyAkoTa meM bhaTTAraka gaddI kI sthApanA kI tathA apane Apako sarasvatIgaccha evaM balAtkAragaNa se sambodhi Ata kiyaa| ye utkRSTa tapasvI aura ratnAvalI, sarvatobhadra, muktAvalI Adi vratoM kA pAlana karane meM sajaga the 1 sthitikAla bhaTTAraka sakalakIrti dvArA vi. saM. 1490 (I. san 1433) vaizAkha zuklA navamI zanivAra ko eka caubIsI mUrti, vikrama sambat 1492 (I. san 1435) vaizAkha kRSNa dazamI ko pArzvanAthamUrti saM. 1494 (I. san 1437 ) vaizAkha zuklA trayodazI ko AbU parvata para eka maMdira kI pratiSThA karAyI gyii| jisameM tIna caubIsI pratimAe~ parikara sahita sthApita kI gayIM thIM / vi.saM. 1497 ( I. san 1440 me) eka AdinAtha svAmI kI mUrti tathA sAgavAr3A meM AdinAtha maMdira kI pratiSThA karAyI thii| isI sthAna meM Apane bhaTTAraka dharmakIrti kA paTTAbhiSeka bhI kiyA thA / bhaTTAraka sakalakIrti ne apanI kisI bhI racanA meM samaya kA nirdeza nahIM kiyA hai, to bhI mUrtilekha Adi sAdhanoM ke AdhArapara se unakA nidhana vi. saM. 1499 pauSa mAsa meM mahasAnA (gujarAta) meM honA siddha hotA hai| isa prakAra unakI Ayu 56 varSa kI AtI hai| (3) Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'bhaTTArakasampradAya' grantha meM vidyAdhara joharApurakara ne inakA samaya vi. saM. 1450-1510 taka nirdhArita kiyA hai| para vastutaH inakA sthitikAla vi.saM. 1443-1499 taka AtA hai| racanAe~AcArya sakalakIrti saMskRta bhASA ke praur3ha paMDita the| inake dvArA likhita nimnalikhita racanAoM kI jAnakArI prApta hotI hai| 1. zAntinAthacarita, 2. varddhamAnacarita, 3 mallinAthacarita, 4. yazodharacarita, 5. dhanyakumAracarita 6. sukamAlacarita 7. sudarzanacarita 8. jambUsvAmIcarita zrIpAlacarita 10. mUlAcArapradIpa 11. praznottaropAsakAcAra 12.AdipurANa- vRSabhanAthacarita 13.uttarapurANa, 14. sadbhASitAvalI-sUktimuktAvalI, 15.pArzvanAthapurANa 16. siddhAMtasAradIpaka, 17. vratakathAkoSa, 18. purANasAra saMgraha 19. karmavipAka, 20. tatvArthasAradIpaka, ___ 2 1 paramAtmarAjastotra 22. AgamasAra, 23. sAracaturviMzatikA 24 paMcaparameSThIpUjA 25. aSTAhikA pUjA 26. solahakAraNapUjA 27. 27. dvAdazAnuprekSA 28. gaNadharavalayapUjA 29. samAdhimaraNotsAhadIpaka rAjasthAnI bhASA meM likhita racanAe~1. ArAdhanA pratibodhasAra, 2. nemIzvara-gIta 4. NamokAra-gIta . 5. pArzvanAthASTaka 7. zikhAmaNirAsa 8. ratnatrayarAsa 3.muktAvalI-gIta 6.solahakAraNarAso (4) Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OMnamaH siddhebhyaH karmavipAkaH jinendrAn dharmacakrAkAn hatadhAtiripUn praan| naSTASTakarmakAyAMzca siddhAnsAdhUn gunnaakraan||1|| karmArighAtanodhuktAn natvA mUrnA ca bhaartii| vakSye karmavipAkAravyaM graMthaM krmaarihaanye||2|| Adau prakRtibaMdhonusthitibaMdhAbhidhastataH / anubhAgaH pradezAkhya iti bNdhshcturvidhH||3|| jJAnAvaraNamevAdau paMcadhA navadhA punaH / darzanAvaraNaM karmavedanIyaM dvidhA ttH||4|| aSTAviMzatibhedaM mohanIyamAyureva hi| caturdhA nAma dvicatvAriMzatbhedaM susNgrhaat|5|| vistArA adhikaM vA navati bhedapramaM dvidhaa| gotraM karmAtarAyaM paMcadheti karmasaMcayaH / / 6 / / artha- aSTakarmoM ke samUha kA nAza karane vAle siddhoM, ghAtiyA karmoM kA nAza karane vAle evaM dharmacakra kA prarvatana karane vAle tIrthaMkaroM, karma rUpI zatruoM kA nAza karane ke lie udyata tathA guNoM ke bhaNDAra svarUpa sAdhuoM aura dvAdazAMga jinavANI ko sira se namaskAra kara karma rUpI zatruoM ko nAza karane ke lie karma vipAka nAma kA grantha khuuNgaa||1-2|| prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza baMdha ke bheda se karma baMdha cAra prakAra kA hai||3 / / jJAnAvaraNa 5, darzanAvaraNa 9, vedanIya 2, mohanIya 28, nAmakarma 42, 93 athavA aura adhika gotra 2 aura aMtarAya ke 5 isa prakAra karmoM ke 148 bheda jAnanA caahie|| 4-6|| (5) Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athaiteSAM karmaNAmuttaraprakRti nirUpayAmimatijJAnAvaraNaM zrutajJAnAvaraNaM avadhijJAnAvaraNaM manaHparyayajJAnAvaraNaM kevalajJAnAvaraNaM paMcadheti jnyaanaavrnnN| cakSudarzanAvaraNaM acakSudarzanAvaraNaM avadhidarzanAvaraNaM kevaladarzanAvaraNaM nidA-nidrA nidrA pracalA-pracalA pracalA styAnagRddhiH iti nava prakAraM drshnaavrnnN| sAtavedanIyaM asAtavedanIyaM dvidheti vedniiyN| darzanamohanIyaM cAritramohanIyaM dvidheti mohniiyN| mithyAtvaM samyaktvaM samyagmithyAtvaM trividhamiti drshnmohniiyN| kaSAyavedanIyaM nokaSAyavedanIyaM dvidheti caaritrmohniiyN| aba karmoM kI uttaraprakRtiyoM kA nirUpaNa karatA huuN| mati jJAnAvaraNa, zruta jJAnAvaraNa, avadhi jJAnAvaraNa, manaH paryaya jJAnAvaraNa evaM kevala jJAnAvaraNa isa prakAra jJAnAvaraNIya karma pAMca prakAra kA hai| cakSu darzanAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa, avadhi darzanAvaraNa, kevala darzanAvaraNa, nidrAnidrA, nidrA, pracalApracalA, pracalA evaM styAnagRddhi isa prakAra darzanAvaraNa karma nau prakAra kA hai| sAtAvedanIya aura asAtAvedanIya isa prakAra vedanIya karma do prakAra kA hai| darzanamohanIya aura cAritramohanIya, isa prakAra mohanIya karma do prakAra kA hai| darzanamohanIya tIna prakAra kA hai - mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyaktva prkRti| cAritramohanIya karma do prakAra kA hai - kaSAyavedanIya aura nokaSAya vedniiy| (6) Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anaMtAnubaMdhi-krodhamAnamAyAlobhAH apatyAkhyAnAvaraNa krodhamAnamAyAlobhAH pratyAkhyAnAvaraNa-krodhamAnamAyAlobhAH saMjvalana-krodhamAnamAyAlomAH SoDazaprakAramiti kssaayvedniiyN| hAsyaH rati : aratiH zokaH bhayaH jugupsA strIvedaH puMvedaH napuMsakavedaH navavidhamiti nokssaayvedniiy| narakAyuH tiryagAyuH manuSyAyuH devAyu cturdhetyaayuH| narakagatinAma tiryaggagatinAma manuSyagatinAma devagatinAma catuti gtinaam| ekendriyajAtinAma dIndiyajAtinAma trIndiyajAtinAma caturindiyajAtinAma paMcendiyajAtinAma paMcadheti jaatinaam| audArikazarIranAma vaikriyikazarIranAma AhArakazarIranAma taijasazarIranAma kArmaNazarIranAma paMcadheti shriirnaam| - anaMtAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, lobha, apratyAkhyAna krodha, mAna, mAyA, lobha, pratyAkhyAna krodha, mAna, mAyA, lobha evaM saMjvalana krodha, mAna, mAyA, lobha isa prakAra kaSAyavedanIya 16 prakAra kA hai| nokaSAyavedanIya nava prakAra kA hai- hAsya, rati, arati, zoka, . bhaya, jugupsA, strIveda, puruSaveda aura npuNskved| Ayukarma cAra prakAra kA hai- narakAyu, tiryaMcAyu manuSyAyu aura devaayu| nAmakarma 93 prakAra kA hai - narakagati, tiryaMcagati, manuSyagati aura devagati isa prakAra gatinAmakarma cAra prakAra kA hai| .. ___jAti nAmakarma pAMca prakAra kA hai -ekendriya jAti, dvIndriya jAti, trIndriya jAti, caturindriya jAti aura paMcendriya jAti / ___ zarIra nAmakarma pAMca prakAra kA hai -audArikazarIra , vaikriyikazarIra, AhAraka zarIra, taijasazarIra aura kArmaNa zarIra / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ audArika-zarIrAMgopAMganAma vaikriyika-zarIrAMgopAMganAma AhArakazarIrAMgopAMganAma vidheti shriiraaNgopaaNgnaam| nirmaannnaam| audArikazarIrabaMdhananAma vaikriyikazarIrabaMdhanAma AhArakazarIrabaMdhananAma taijasazarIrabaMdhananAma kArmaNazarIrabaMdhananAma paMcadheti shriirbNdhnnaam| audArikazarIrasaMghAtanAma vaikriyikazarIrasaMghAtanAma AhArakazarIrasaMghAtanAma taijasazarIrasaMghAtanAma kArmaNazarIrasaMghAtanAma paMcadheti- shriirsNghaatnaam| samacaturasazarIrasaMsthAnanAma nyagrodha- parimaMDalazarIrasaMsthAnanAma svAtizarIrasaMsthAnanAma vAmanazarIrasaMsthAnanAma kubjakazarIrasaMsthAnanAma huMDakazarIra saMsthAnanAma SaTvidhamiti shriirsNsthaannaam| zarIra AMgopAMga nAmakarma tIna prakAra kA hai - audArika zarIra AMgopAMga, vaikriyika zarIra AMgopAMga aura AhAraka zarIra AMgopAMga / zarIra bandhana nAmakarma pAMca prakAra hai - audArika zarIra bandhana nAmakarma, vaikriyika zarIrabandhana nAma, AhAraka zarIrabandhananAma, taijasa zarIrabandhana nAma aura kArmaNa zarIrabandhana nAma / zarIra saMghAta nAmakarma pAMca prakAra kA hai - audArika zarIrasaMghAta nAmakarma, vaikriyika zarIrasaMghAta nAmakarma, AhAraka zarIrasaMghAta nAmakarma, taijasa zarIrasaMghAta nAmakarma, kArmaNa zarIrasaMghAta nAmakarma / zarIra saMsthAna nAmakarma chaha prakAra kA hai - samacaturasra saMsthAna nAmakarma, nyagrodhaparimaNDala saMsthAna nAmakarma, kubjaka saMsthAna nAmakarma, svAti saMsthAna nAmakarma, vAmanasaMsthAna nAmakarma, huNDaka saMsthAna naamkrm| (8) Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vajarSabhanArAcazarIrasaMhanananAma vajanArAcazarIrasaMhanananAma nArAcazarIrasaMhanananAma arddhanArAcazarIrasaMhanananAma kIlakazarIrasaMhanananAma asaMprAptAsRpATikAzarIrasaMhanananAma SaTprakAramiti shriirsNhnnnaam| karkazanAma mRdunAma gurUnAma laghunAma snigdha nAma rUkSanAma zItanAma uSNanAma aSTavidha- miti sparzanAma tiktanAma kaTukanAma kaSAyanAma AmlanAma maghuranAma paMcadheti rasanAma kRSNa, nIla, rudhira, pIta, zukla pNcghetivrnnnaam| sugaMdha | durgadha dvidhA gaMdhanAma / narakagati-prAyogyAnupUrvyanAma tiryaggatiprAyogyAnupUrvyanAma manuSyagati- praayogyaanupuurvynaam| devagatiprAyogyAnupUrvyanAma cturdheti-praayogyaanupuurvnaam| aguruulghunaam| upghaatnaam| prghaatnaam| aatpnaam| udyotnaam| ucchvaasnaam| prshstvihaayogtinaam| aprshstvihaayogtinaam| pratyekazarIranAmA sAdhAraNa shriirnaam| trsnaam| saMhanana nAmakarma chaha prakAra kA hai - vajrarSabhanArAca saMhanana nAmakarma vajanArAcasaMhanana nAmakarma, nArAca saMhanananAmakarma, ardhanArAcasaMhanana nAmakarma, asaMprAptAsRpATikA saMhanananAmakarma / sparzanAmakarma ke ATha bheda hai -- kaThora, mRdu, guru, laghu, rUkSa, snigdha, zIta aura ussnn| rasanAmakarma ke pAMca bheda hai - tikta, kaTuka, kaSAyalA, Amla aura madhura rs| gadhaM nAmakarma do prakAra kA hai- sugaMdha evaM durgadha / varNa nAmakarma pAMca prakAra kA hai- kRSNa, nIla, rakta, pIta aura shukl| AnupUrvI nAmakarma cAra prakAra kA hai - narakagatyAnupUrvI, tiryaMcagatyAnupUrvI, manuSyagatyAnupUrvI aura devgtyaanupuurvii| agurUlaghu, upaghAta, paraghAta, ucchavAsa, Atapa, udyota, prazasta vihAyogati, aprazasta vihAyogati,pratyeka zarIra nAmakarma, sAdhAraNa zarIra nAmakarma,trasanAmakarma / (9) Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthaavrnaam| subhgnaam| durbhgnaam| susvrnaam| dusvrnaam| shubhnaam| ashubhnaam| suukssmnaam| vaadrnaam| pryaaptinaam| apryaaptinaam| sthiranAma! asthirnaam| aadeynaam| anAdeya naam| yshHkiirtinaam| ayshHkiirtinaam| tiirthkrtvnaam| trinavatiprakAraM naamkrmti| uccairgotraM nIcairgotraM dvidheti gotr| ___ lAbhAMtarAyaH dAnAMtarAyaH bhogAMtarAyaH upabhogAMtarAyaH vIryAtarAyaH paMcadhetyaMtarAyaH evamaSTacatvAriMzadadhikazatamuttara prakRtayo vijnyeyaaH| atha tAsAM karmaprakRtinAM svabhAvaM vyaavrnnyaami| avagrahehAdizidadhikatrizat-pramAn matijJAnabhedAnA- vRNotIti mtijnyaanaavrnnN| yAvaMto matijJAnabhedAstAvaMta AvaraNa bhedAH jnyaatvyaaH| ye kecana pahilAvikalAbadhirAbuddhihInAzcAtra bhavaMti te mtijnyaanaavrnnodynaiv| sthAvara nAmakarma, subhaga nAmakarma,durbhaganAmakarma, dusvaranAmakarma, zubhanAmakarma, azubhanAmakarma, sUkSmanAmakarma, vAdara nAmakarma, paryApta nAmakarma, aparyApta nAmakarma, sthira nAmakarma, asthira nAmakarma, Adeya nAmakarma, anAdeya nAmakarma, yazaHkIrti, ayazaH kIrti, tIrthaMkaranAmakarma / gotra karma do prakAra kA hai - uccagotra aura nIcagotra / lAbhAMtarAya, dAnAMtarAya, bhogAMtarAya, upabhogAMtarAya aura vIryAMtarAya isa prakAra aMtarAya karma pAMca prakAra kA hai| isa prakAra karmo kI eka sau aThatAlIsa prakRtiyA~ jAnanA caahiye| aba una prakRtiyoM ke svabhAva kA varNana karatA huuN| avagrahAdi 336 matijJAna ke bhedoM ko jo AvaraNa karatA hai use mati jJAnAvaraNa jAnanA cAhiye / matijJAna ke jitane bheda hote hai, utane hI AvaraNa jAnanA cAhiye / / grahila, vikala, vadhira tathA buddhihIna jo loga yahA~ dRSTigocara hote hai| ve mati jJAnAvaraNa karma ke udaya se hI hote haiN| (10) Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAya-paryAya-samAsAdiviMzatisaMkhyAn zrutajJAna-bhedAnAvRNotIti shrutjnyaanaavrnn-krm| ye mUkAmUrkhAzcAtra syuH te shrutjnyaanaavrnnodyenaiv| rUpIdravya-bhavAMtara-pratyakSa- paricchedakAnugAmyananugAmivarddhamAnahIMyamAnAvasthitAnavasthita bhedminnssttvidhaavdhijnyaanaacchaadkmvdhijnyaanaavrnnN| sUkSma padArthapratyakSa-parijJAyakaM Rjuvipulamatibhedena dvividhaM manaHparyaya-jJAnaM tadAvaraNakAraNaM manaHparyayajJAnAvaraNaM dvividhaM uttarotta rprkRtibheden| trikAlaviSayasamastalokAloka- dravyaguNaparyAyayugapat -pratyakSaprakAzakaM kevalajJAnamAvRNotIti kevljnyaanaavrnn| jo karma paryAya,paryAya samAsa Adi 20 prakAra ke zrutajJAna ke bhedoM ko AvaraNa karatA hai use zrutajJAnAvAraNa karma jAnanA caahiye| yahAM jo mUka aura mUrkha jana hai ve zrutajJAnAvaraNa karma ke udaya ke kAraNa hai| bhavAMtara rUpI dravya ko jAnane vAlA anugAmI, ananugAmI, varddhamAna, hIyamAna, avasthita aura anavasthita chaha bhedoM vAle avadhijJAna ko AcchAdana karane vAlA jJAna avadhi jJAnAvaraNa hai| sUkSma padArtho kA jAnane vAlA Rju- vipulamati ke bheda se do prakAra ke manaH paryaya jJAna ko AvaraNa karane vAlA manaHparyaya jJAnAvaraNa karma hai| trikAlavartI samasta padArtho ko jAnane vAle tathA lokAloka ke samasta dravya, guNa evaM paryAyoM ko eka samaya meM yugapat jAnane vAle jJAna ko AvaraNa karane vAle karma ko kevala jJAnAvaraNa karma kahate hai| (11) Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathA devatAmukhe paTa AcchAdayati meghapaTalaM vA bhAnu tathA jJAnAvaraNakarma hi aatmjnyaanmaacchdyti| rUpidravyAvalokanakSama cakSudarzanaM tadAvaraNakaraM yat karma tat ckssudrshnaavrnnN| yeM'dhA dRzyate te tasyaiva krmodyen| yena zeSacaturidriyamano'valaMvanena yadavalokanaM tadacakSudarzanaM tasyAcchAdakaM yat karma ttckssudrshnaavrnnN| rUpivastusAmAnyAvalokanamavadhidarzanaM tsyaavrnnmvdhidrshnaavrnnN| yugapat-trikAlagatadravyaguNaparyAyasahita -lokAloka-sAmAnyavizeSaprakAzakakevalajJAnAvinAbhUtaM kevala -darzanaM tasyAvaraNaM yat karma tat kevldrshnaavrnnN| jisa prakAra pratimA ke mukha para vastra tathA sUrya ke sammukha meghapaTala, mUla padArtha ke svarUpa ko prakAzita nahIM hone dete usI prakAra jJAnAvaraNa karma ko jAnanA cAhiye / vaha AtmA ke svarUpa ko prakAzita nahIM hone detA hai| rUpI dravya ko dekhane meM samarthatA cakSudarzana hai| isa cakSudarzana ke AvaraNa karane vAle karma ko cakSudarzanAvaraNI kahate hai / yahAM jo aMdhe loga dRSTigocara hote hai ve cakSudarzanAvaraNa karma ke udaya se haiN| cakSurindriya ke atirikta zeSa cAra indriyoM ke aura mana ke dvArA vastu kA sAmAnya grahaNa acakSudarzana hai, usakA AvaraNa karane vAlA karma acakSudarzanAvaraNIya hai / rUpI padArtho kA sAmAnya grahaNa avadhidarzana hai, usakA AvaraNa karane vAlA avadhidarzanAvaraNIya hai| yugapat trikAlavartI dravya, guNa aura paryAya sahita lokAloka kA sAmAnya prakAzaka kevaladarzana hai, usake AvAraka karma kA nAma kevaladarzanAvaraNIya hai| (12) Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madakhedaklamavinAzArtho yaH svApaH sA nidrA tasyA janakaM yat karma tat nidrAdarzanAvaraNaM / yaH suptaH svalpazabdazravaNena jAgarti tasya nidrA vijJeyA / nidrAyA uparyupari yA pravarttamAnA sA nidrAnidrA tasya kAraNaM nidvAnidrA - darzanAvaraNaM / nidrAnidrA karmodayena vRkSAgre samamUmaucAMgI ghorayan na ghorayan vA nirbharaM zete kaSTena jAgarti / yA svApakriyAyAmAtmAnaM pracalayati sA prclaa| AsInasyApi netragAtravikriyAsUcikA tasyA utpAdakaM yat karma tat pracalAdarzanAvaraNaM / pracalAyAstIvrodayena vAlukAbhRte iva locane bhavataH guru bhArAvaSTavdhamiva ziro bhavati / mada, kheda aura parizramajanya thakAvaTa ko dUra karane ke liye nIMda lenA nidrA hai / usa nidrA ko utpanna karane vAlA karma nidrA darzanAvaraNa hai / jo prANI alpa zabda ke dvArA hI saceta ho jAtA hai vaha nidrA hai / isa nidrA ke Upara jo prarvatamAna hai arthAt jo dUsaroM ke dvArA uThAye jAne para bhI nahI uThatA hai vaha nidrA nidrA hai, isa nidrAnidrA kA kAraNa nidrA-nidrA darzanAvaraNa hai / nidrA - nidrA prakRti ke tIvra udaya se jIva vRkSa ke zikhara para viSama bhUmi para ghuraghurAtA huA yA nahIM ghuraghurAtA huA nirbhara arthAt gAr3ha nidrA meM sotA hai / jo kriyA AtmA ko calAyamAna karatI hai vaha pracalA hai, yaha pracalA baiThe huye prANI ke bhI netra, gAtra kI vikriyA kI sUcaka hai, isakA utpAdaka jo karma hai, vaha pracalA darzanAvaraNa hai / pracalA prakRti ke tIvra udaya se locana vAlukA se bhare hue ke samAna ho jAte hai sira gurubhAra ko uThAye huye ke samAna bhArI ho jAtA hai aura netra punaH punaH unmIlana evaM nimIlana karane lagate hai / (13) Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ punaH punaH locane unmIlayati nimIliyati patatamAtmAnaM dhArayati prANI sthitopi zete prclaiv| punaH punaH pravarttamAnA pracalA-pracalA tasyA janakaM yat karma tat pracalA-pracalA -drshnaavrnnN| pracalA- pracalAyAstItodayenAsInotthito vA galallAlaM mukhaM punaH zarIraM zirazca kaMpayannirmaraM shete| (paryaTan vA svapje) yadazAdAtmA raudaM bahudivAkRtyaM karma karoti tat styaangRddhidrshnaavrnnN| styAnagRddhidarzanAvaraNodayenotthApitopi punaH zIyate supto'tikarma karoti daMtAn kaTakaTAyamAnaH shete| yathA pratIhAroH rAjJo darzanaM kartuM na dadAti tathA darzanAvaraNaM karma svAtmAnaM dRSTuM na prycchti| .. pracalA ke udaya se jIva baiThA huA bhI sotA hai / pracalAkarma kA punaH punaH pravartamAna honA pracalA - pracalA hai , isa pracalA pracalA kA utpAdaka karma pracalA pracalA darzanAvaraNa hai| pracalA pracalA prakRti ke tIvra udaya se baiThA yA khar3A huA muMha se giratI huI lAra sahita tathA bAra - bAra kaMpate hue zarIra aura sira se yukta hotA huA jIva nirbhara sotA hai| jisa karma ke udaya se dina meM karane yogya anya raudra kAryo ko rAtri meM kara DAlatA hai vaha styAnagRddhi darzanAvaraNa hai| styAnagRddhi ke tIvra udaya se uThAyA gayA bhI jIva punaH so jAtA hai sotA huA bhI kucha kriyA karatA rahatA hai tathA sote huye bhI bar3abar3AtA hai aura dAMtoM ko kar3akar3AtA hai| jaise pratihAra rAjA ke darzana nahIM karane detA hai vaise darzanAvaraNa karma bhI svAtmA ke sAmAnyagrahaNa rUpa darzana guNa ko rokatA hai / (14) Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manojJAnnapAnavastrAbharaNa - zubha-zarIrAdi- dravyaiH uttama - vimAnadhavala-gRhAdi- divyakSetraH zItoSNAdirahitasAmyakAlena upazamapariNArmena ca devagatyAdau puNyavatAM yat karma sukhaM karoti tat sAtAvedanIyaM / yadudayAdAtmA narakagatyAdau tIvraM dukhaM labhate viSakaMTAkAdyaniSTavastukutsitadehAdidravyaiH narakabilabaMdigRhAdi - kSetraH zItoSNAdivyAptakAlena kaSAyAdyAkulitabhAvena rogasamUhakSudhAtRSAvadhabaMdhAdibhizca tadasAtave danIyaM / yathA madhuliptakhaDgadhArA svAdunA jihvAyAH stokaM sukhaM janayati tat karttanena mahAduHkhaM karoti tathAsAtAvedanIya dehinAM svalpaM zarma vidhatte asAtAvedanIyaM ca dhanataraM dukhaM kurute / manojJa annapAna, vastra, AbhUSaNa zubha zarIrAdi dravya, uttama vimAnazvetagRhAdi divya kSetroM, zIta uSNa kI vAdhA rahita kAla upazama pariNAmoM se puNyavAna jIvoM ko devAdi gati meM jo karma sukha ko utpanna karatA hai, vaha sAtAvedanIya hai / jisa karma ke udaya se narakAdi gati meM tIvra duHkha prApta hotA hai viSa kaMTaka Adi aniSTa padArtha kutsita zarIra Adi dravya, narakabila - kArAgraha Adi kSetra zIta uSNa kI vAdhA se vyApta kAla, kaSAya Adi Akulita bhAva, vyAdhi samUha kSudhA tRSA vadha baMdhanaAdi janya duHkha kA anubhava hotA hai, vaha asAtA vedanIya hai / jaise madhu se lipta talavAra svAda se jihvAjanya alpasukha ko utpanna karatI hai aura kaTane se mahA duHkha utpanna karatI haiM usI prakAra sAtAvedanIya karma prANiyoM ko alpa sukha utpanna karatA hai pazcAt dukha kA utpAdaka hai / asAtAvedanIya karma bahuta duHkha ko utpanna karatA hai / (15) Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AptAgamatattvagurvAdiSu nigraMthamokSamArge ca rUciH zraddhA darzanaM tat mohayati viparItaM karoti drshnmohniiyN| yadudayAdadeve devabuddhiH atattve tattvabuddhiH agurauM gurubuddhiH adharma dharmabuddhiH aguNe guNavuddhiH viparItAmatizca jAyate tanmithyAtvaM kaudrvtussruupN| yathA jvarI zarkarAdugdhaM kaTukaM vetti nibAdikaM ca madhuraM jAnAti tathA mithyAtva-jvara-vyAptoMgI dharma pApaM jAnAti pApaM dharma jAnAti vikalavat svecchayA padArthAnAdatte na manArikcAra caturo bhvti| yasya vipAkenAptAgama-padArtha nigraMtha-mokSa-mArgAdiSu zraddhAyAH zaithilyaM bhavati tat samyaktvaprakRti kodv-tNdul-sdRshN| Apta, Agama, tattva guru Adi evaM nigraMtha mokSa mArga meM pratIti zraddhA darzana hai usa zraddhA ko jo viparIta karatA hai vaha darzana mohanIya karma hai| jisa karma ke udaya se adeva meM deva buddhi , atattva meM tattva buddhi, aguru meM gurubuddhi, adharma meM dharmabuddhi ,aguNa meM guNa buddhi isa prakAra viparIta buddhi kA honA mithyAtva hai kodoM ke tuSa ke samAna / jaise jvara pIr3ita vyakti madhura dugdha ko kar3avA jAnatA hai, niMba Adi ko madhura jAnatA hai usI prakAra mithyAtva jvara se pIr3ita prANI dharma ko pApa jAnatA hai, pApa ko dharma mAnatA hai| unmatta puruSa jisa prakAra icchAnusAra padArtho ke svarUpa ko mAnatA hai usI prakAra mithyAdRSTi jIva ko jAnanA cAhie / jisa karma ke udaya se Apta , Agama , padArtha , nigraMtha mokSamArga meM zraddhA zithila hotI hai vaha samyaktva prakRti hai| kodoM ke cAvala ke samAna / (16) Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yasyodayenAptAgama-tattva-gurvAdau mithyAgamagurvAdau ca nizcaya utpadyate tat samyagmithyAtvaM arddhshuddh-tNdul-smaanN| duHkhasasya-pUritaM karma-kSetraM kRSati phalavat kurvatIti kssaayaaH| aMnatAn bhavAn mithyAtvAsaMyamaucAnubaMdhI zIlaM yeSAM te anaMtAnubaMdhinaH athavA anaMteSu bhaveSvanubaMdhaH saMskAro vidyate yeSAM te anaMtAnubaMdhinaH smyktvdeshsNym-nirodhkaaH| yasyodayAdAtmA bhavAMtarepi pASANa-rekhA-nimaM krodhaM na tyajati sonaMtAnubaMdhi krodhH| yad vipAkena jIvo bhavAMtarepi svAbhimAnaM zaila-staMbha-samAnaM na muMcati sonNtaanubNdhimaanH| jisa karma ke udaya se Apta, Agama, tattva, guru Adi tathA kuzAstra, kudeva, kuguru Adi meM yugapat zraddhA utpanna hotI hai, vaha samyagmithyAtva kahalAtA hai| isake udaya se arddha zuddha madazakti vAle kodoM aura odana ke upayoga se prApta huye mizra pariNAma ke samAna ubhayAtmaka pariNAma hotA hai| duHkha dhAnya se pUrita karma rUpI kSetra ko jo phalavatI karatI hai vaha kaSAya hai| ananta bhavoM tathA mithyAtva , asaMyama ko bAMdhanA hI jinakA svabhAva hai| ve anantAnubaMdhI kahalAte hai athavA anaMta bhavoM meM jinakA anubaMdha rUpa saMskAra vidyamAna rahatA hai ve anaMtAnubaMdhI kahalAte hai| "yaha samyaktva evaM deza saMyama kA vinAza karane vAlI kaSAya hai|" jisake udaya se AtmA bhavAntara meM bhI pASANa rekhA ke sAmAna krodha ko nahIM chor3atA hai, vaha anaMtAnubaMdhI krodha hai| jisake udaya se jIva bhavAMtara meM bhI zaila samAna mAna ko nahIM chor3atA hai, vaha anaMtAnubaMdhI mAna hai| (17) Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yasyodayena prANI maraNe'pi jAtu tIvavakrabhAvaM vaMcanapariNAma vaMzamUlatulyaM na tyajati saanNtaanubNdhimaayaa| yadvazAnmithyAdRSTi rmRtyukAlepi kRmiraMgavat kiMcit lobhaM na tyajet sAnaMtAnubaMdhilobhaH |aptyaakhyaanN saMyamAsaMyamamAvRNotIti apratyAkhyAnAvaraNAH deshsNymghaatinH| yad vipAkenAMgI halarekhAsamAnaM krodhaM tyuktumasamartho bhavati so'prtyaakhyaankrodhH| yasyodayena jIvAnAmasthisAdRzyo garyo jAyate so'prtyaakhyaanmaanH| yat vazAtdehinAM meSazrRMgasamAnA nikRti vaMcanA manasi bhavati so'prtyaakhyaanmaayaa| jisake udaya se prANI kA maraNa hone para bhI vaMza vRkSa kI mUla (jar3a) ke samAna tIvra mAyA rUpa pariNAma ko nahIM chor3atA hai, vaha anaMtAnubaMdhI mAyA hai| jisake udaya se mithyAdRSTi maraNa kAla meM bhI kRmiraMga ke samAna lobha kA tyAga nahIM karatA, vaha anaMtAnubaMdhI lobha hai| - apratyAkhyAna saMyamAsaMyama kA nAma hai usa apratyAkhyAna (saMyamAsaMyama) ko jo AvaraNa karatA hai vaha apratyAkhyAnAvaraNIya hai| yaha kaSAya deza saMyama ko vinAza karane vAlI hai| jisake udaya se jIva hala rekhA ke samAna krodha ko tyAgane meM asamartha hotA hai, vaha apratyAkhyAna krodha hai| jisake udaya se jIva meM asthi ke samAna garva hotA hai, vaha apratyAkhyAna mAna hai| jisake udaya se prANI ke bheMr3e ke sIMga ke samAna mana meM vaMcanA hotI hai, vaha apratyAkhyAna mAyA hai| (18) Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yasyodayenAsubhRtAM kajjalasamAno lobho jAyate so apratyAkhyAnalobhaH / pratyAkhyAnaM - saMyamamAvRNvantIti pratyAkhyAnAvaraNaH krodhamAnamAyAlobhAH mahAvrataghAtinaH / yasyodayenAtmA bAlukArekhAsamAnaM krodhaM karoti sa pratyAkhyAnakrodhaH / yadvipAkenAMgI dArusAdRzamabhimAnaM vidhatte sa pratyAkhyAnamAnaH / yadvazAt jIvo gomUtrikAsamAnaM kauTilyaM haMtumasamarthaH sA pratyAkhyAnamAyA / yasyodayena dehI kardamatulyaM lobhaM na tyajati sa pratyAkhyAnalobhaH / saMyameMna sahaikIbhUya ye jvalati athavA yeSu satsu yathAkhyAtasaMyamo jvalaMtIti te saMjvalana krodhamAnamAyAlobhAH yathAkhyAtacAritraghAtinaH / jisake udaya se kajjala ke samAna lobha utpanna hotA hai, vaha apratyAkhyAna lobha hai / pratyAkhyAna saMyama hai / usa saMyama ko jo AvaraNa karatA hai vaha pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha hai / yaha mahAvrata vinAzaka hai| jisake udaya se AtmA vAlukA rekhA ke samAna krodha ko karatA hai vaha pratyAkhyAna krodha hai / jisake udaya se jIva ke dArU ke sAdRza garva rahatA hai vaha pratyAkhyAna mAna hai / jisa kaSAya ke udaya se jIva gomUtrikA ke samAna kuTilatA chor3ane meM asamartha hai, vaha pratyAkhyAna mAyA hai / jisa kaSAya ke udaya se jIva kardama (kIcar3a ) ke samAna lobha chor3ane meM asamartha hai, vaha pratyAkhyAna lobha hai| saMyama ke avasthAna hone meM eka hokara jo jvalita hote hai arthAt camakate hai yA jinake sadbhAva meM saMyama camakatA rahatA hai, ve saMjvalana krodha, mAna, mAyA aura lobha haiM / (19) Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadudayena muni rjalarekhAnibhaM krodhaM haMtumakSamaH sa saMjvalana krodhaH / yasya vipAkena yati latAsamAnaM mAnaM haMtumasamarthaH sa saMjvalanamAnaH / yasyA udayena saMyamI avalekhanIsamAnaM nikRtiM hRdastyuktumakSamaH sA saMjvalanamAyA / yat vipAkena mahAtmA haridvAtulyaM lobhaM nirAkartuM na samarthaH sa saMjvalanalobhaH / ISat kaSAyAH nokaNAyAH yathAkhyAtasaMyamaghAtinaH / yat karma nimittena rAgahetu hAsa utpadyate tat hAsyaM yena pudgalaskaMdhodayena dravyakSetrakAlabhAveSu rati jayate sA ratiH / yaha kaSAya yathAkhyAta cAritra kI utpatti meM pratibaMdhaka hotI hai| jisa kaSAya ke udaya se jIva jala rekhA ke samAna krodha chor3ane meM asamartha rahatA hai, vaha saMjvalana krodha hai / jisa kaSAya ke udaya se muni latA ke samAna mAna kaSAya se chor3ane meM asamartha rahatA hai, vaha saMjvalana mAna hai| jisake udaya se muni avalekhanI ke samAna mAyA ko hRdaya se chor3ane meM asamartha rahatA hai, vaha saMjvalana mAyA hai / jisake vipAka se muni haldI ke samAna lobha kaSAya kA nirAkaraNa karane meM asamartha hai, vaha saMjvalana lobha hai / ISat kaSAya nokaSAya hai| (nokaSAya meM kaSAya kI apekSA sthiti anubhAga aura udaya kI apekSA alpatA pAI jAtI hai|) jo yathAkhyAta saMyama kI ghAtaka haiM / jisa karma skaMdha ke udaya se jIva ke hAsya nimittaka rAga utpanna hotA hai, vaha hAsya hai / jina karma skandhoM ke udaya se dravya, kSetra, kAla aura bhAvoM meM rAga utpanna hotA hai, vaha rati hai / (20) Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yasya karmavipAkena dravyAdiSu tapodhyAnAdhyanAdiSu cArati bhavati sA artiH| yena pudgalavipAkena dehinAM zokaH prAdurbhavati sa shokH| yena pudgalaskaMdherUdayAd gatau bhayaM jAyate jIvasya teSAM bhayamiti sNjnyaa| yeSAM karmaNAM vazena jugupsA ghRNA utpadyate teSAM jugupsA iti sNjnyaa| yena pudgalaskaMdhodayena puruSe AkAMkSA pravartate sa striivedH| yena karmaNA banitAyAmicchA jAyate sa puNvedH| yena duSkarmavipAkeneSTikAgnisAdRzya yena strIpuruSayorAkAMkSA utpadyate sa npuNskvedH| evaM sarve kssaayaaH| jina karma skandhoM ke udaya se dravya Adi evaM tapa, dhyAna aghyyana Adi meM arati (arUci) hotI hai, vaha arati hai| jina karma skaMdhoM ke udaya se jIva ke zoka utpanna hotA hai, vaha zoka hai / jina karma skaMdhoM ke udaya se jIvoM ke vartamAna gati meM bhIti utpanna hotI hai, vaha bhaya karma hai / jisa karma ke udaya se glAni ghRNA utpanna hotI hai, vaha jugupsA hai| jina karma skaMdhoM ke udaya se puruSa meM AkAMkSA utpanna hotI hai, vaha strIveda hai / jisa karma ke udaya se manuSya kI striyoM meM abhilASA utpanna hotI hai, vaha puruSa veda hai| jisa karma ke udaya se IToM ke avA kI agni ke samAna strI aura puruSa ina donoM meM bhI AkAMkSA utpanna hotI hai, vaha napuMsaka veda hai| isa prakAra sabhI kaSAyoM kA varNana pUrNa huaa| . (21) Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yena duSkarmodayena jIvasyorddhagAMtasvabhAvasya tIvravedanA-vyApteSu -dussaha-zItoSNa-vyAkuleSu narakeSu dIrghatara-jIvanenAvasthAnaM bhavati tat nrkaayuH| yad vipAkena duHkhAkulaH prANI tiryaggatiSu jIvati tat tirygaayuH| yena karma-vipAkena sukhaduHkhAkuleSu manuSyabhaveNu ciramavasthAnaM bhavati dehinAM tnmnussyaayuH| yena puNyakarma-vipAkena zarmAkarAsu devagatiSu ghanataraM kAlaM avasthAnaM dharmiNAM bhavati tad devaayuH| yathA zrRMkhalAbaddhapumAn baMdIgRhAt gamanaM kartuM na zaknoti tathA AyuH zrRMkhalAbaddhoMgIkAya baMdIgRhAt gatyaMtaraM gaMtuM na shknoti| yad duSkarmavazenAtmA narakagatiM yAti sA nrkgtiH| jina karma skaMdhoM ke udaya se Urdhva gamana svabhAva vAle jIva kA tIvra zIta aura uSNa vedanA vAle narakoM meM dIrdha jIvana hotA hai, vaha narakAyu hai / jisa karma ke udaya prANI kA vividha vedanAoM ke sthAna svarUpa tiryaMca gati meM avasthAna hotA hai, vaha tiryagAyu hai| jisa karma ke udaya se sukha aura duHkhoM se vyApta manuSya bhava meM dIrghakAla taka avasthAna hotA hai, vaha manuSyAyu hai| jisa karma ke phalasvarUpa dharmAtmA jIva kA sukhakara devagati meM dIrghakAla taka avasthAna hotA hai, vaha devAyu karma hai| jaise zrRMkhalAvaddha puruSa vaMdIgRha se jAne meM samartha nahIM hotA ThIka usI prakAra Ayu karma se baMdhA huA prANI dUsarI gati meM jAne meM samartha nahIM hotA hai| jisa duSkarma ke phalasvarUpa jIva narakagati meM jAtA hai, vaha narakagati karma hai| (22) Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yat karmodayena pApI tiryaggatiM vrajati sA tiryaggatiH / yad karmavipAkena dehI manuSyagatiM gacchati sA manuSyagatiH / yat puNyakarmodayena puNyavAn devagatiM labhate sA devagatiH / yadi gatinAmakarma na syAdagati jIvaH syAt / yad udayAdAtmA ekendriya kathyate tadekendriyajAtinAma / yat vazAt saMsArI kramyAdijAtiM prApnoti dvIMdriya ucyate tad dvIndriyajAtinAma / yadAdhano dehIM kuMthvAdibhavaM gatastrIndriya nigadyate tad trIndriyajAtinAma / yat karma vipAkena daMzAdi yoniM pariNataH saMsArI caturiMdviyoM nirUpyate taccaturiMdviyajAtinAma | * jisa karma ke udaya se pApI jIva tiryaMcagati meM jAtA hai, vaha tiryaMcagati hai / vaha jisa karma ke udaya se prANI manuSya gati ko jAtA hai, manuSya gati hai| jisa puNya karma ke udaya se puNyavAna jIva ko devagati kI prApti hotI hai, vaha devagati nAmakarma hai / yadi gati nAmakarma na ho to jIva ke anya bhava meM jAnA saMbhava na ho sakegA / jisake udaya se AtmA ekendriya kahA jAtA hai, vaha ekendriya jAti nAmakarma hai / jisa karma ke vaza se jIva kRmi Adi jAti ko prApta dvIndriya hotA hai, vaha dvIndriya jAti nAmakarma hai| jisa karma ke AdhIna prANI kuMthu Adi bhava ko prApta huA trIndriya hotA hai, vaha trIndriya jAti nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se daMzAdi yoni ko prApta hotA huA caturindriya kahalAtA hai, vaha caturindriya nAmakarma hai| (23) Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yat karmodayena paMcendriyAvasthAna prApto jIvaH paMcendriya kathyate tat pNcendriyjaatinaam| yadi jAtinAma karma na syAt tarhi vIhayoH bAhibhiH vRzcikA vRzcikarmatkuNAmatkuNaizca samAnA na jaayern| dRzyate tA jAtayaH pratyakSeNa tataH AptavacanaM pramANaM syaat| yad udayAt saptadhAtumayasyaudArikazarIrasya tiryagmanuSyANAM nivRtti bhavati tdaudaarik-shriirnaam| yat karmavipAkena devanArakANAmane ka-vikriyAkaraNa-samartha vaikriyikazarIraM jAyate tat vaikriyikshriirnaam| yena pudgalaskaMdhodayena zubhaM sUkSma saMzaya-nirnAzakaM AhArakazarIraM munInAmutpadyate tadAhArakazarIranAmAyena karmaNA zubhAzubhAtmakaM jisa karma ke udaya se paMcendriyoM meM avasthAna hotA hai, vaha paMcendriya jAti nAmakarma hai| yadi jAti nAmakarma na ho to dhAnya dhAnya ke sAtha, vicchu vicchuoM ke sAtha, khaTamala khaTamaloM ke samAna na hogeM, kintu ina sabameM paraspara sadazatA dikhAI detI hai| isase jAti nAmakarma kA astittva siddha hotA hai aura Apta ke vacanoM kI nirdoSa siddhi hotI hai| jisa karma ke udaya se saptadhAtumaya audArika tiryaMca aura manuSyoM ke zarIra kI racanA hotI hai, vaha audArikazarIra nAmakarma hai| jisa karma ke phalasvarUpa deva nArakiyoM ke aneka prakAra kI vikriyA karane meM samartha vaikriyika zarIra kI utpatti hotI hai, vaha vaikriyikazarIra nAmakarma hai| jina pudagala skaMdhoM ke udaya se zubha, sUkSma evaM saMzaya nAzaka muniyoM ke AhAraka zarIra kI utpatti hotI hai, use AhArakazarIra kahate haiN| jisa karma ke udaya se sAdhuoM ke zubha azubha rUpa zubha azubha (24) Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zubhAzubhakaraM taijasazarIraM yatInAM bhavati tat taijasa zarIranAma / yad udyAt karmamayaM kArmaNazarIraM dehinAM jAyate tat kaarmnnshriirnaam| yadi zarIranAmakarma na syAdAtmA muktaH syAt / yena karmavipAkena ziraH pRSTorobAhUdalagalakapANipAdASTAMgAni lalATanAsikAdyupAMgAni tadaMtarabhedAni ca bhavati tadaudArikavaikriyikAhArakAMgopAMganAma trividhaM / yad udyAd cakSurAdInAM sva-sva sthAneSu pramANAnvitAzca cakSurAdayo jAyaMte tannirmANanAma / nirmANanAma dvividhN| pramANanirmANaM sthAnanirmANaM ceti / yadyetatkarma na syAtkarNanAsikAdInAM svajAti svarUpe taijasazarIra kI racanA hotI hai, vaha taijasazarIra nAmakarma hai / jisake udaya se prANiyoM ke karma rUpa kArmaNazarIra kI utpatti hotI hai, vaha kArmaNazarIra nAmakarma hai| yadi zarIra nAmakarma na ho to jIva ke azarIratA kA prasaMga ho jAyegA jabaki saMsArI jIvoM ke zarIra dRSTigocara hotA hI hai| jisa karma ke udaya se mastaka, pITha, hRdaya, do hAtha, nitamba (kamara ke pIche kA bhAga), do paira, do hAtha, ye ATha aMga tathA lalATa, nAka Adi upAMga hote haiM vahI AMgopAMga audArika, vaikriyika aura AhAraka ke bheda se tIna prakAra kA hai / jisa nAmakarma ke anusAra cakSu Adi sva-sva sthAnoM meM yathA yogya pramANa niSpanna hote haiM, vaha nirmANa nAmakarma hai| nirmANa nAmakarma do prakAra kA hai, pramANanirmANa evaM sthAna - nirmANa / yadi pramANa evaM sthAna nirmANa nAmakarma na ho to kAna, nAsikA (25) Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NAtmanaH sthAnena pramANena ca niyamo naasti| yat zarIranAmakarmodayAt gRhItapudgalAnAM zarIrarUpeNAnyonyasaMzleSaNaMyato bhavati tat bNdhnnaam| audArikAdibhedena paMcavidhaM yadi baMdhana nAmakarma na syAd vAlukApuruSazarIramiva zarIraM syaat| yaduyAdaudArikAdizarIrANAM vivirarahitAnyonyapravezAnupravezenekatvApAdAnaM bhavati tat saMghAtanAma pNcvidh| audArikAdibhedena yadi saMghAtanAmakarma na syAt tarhi tilamodaka iva jIvazarIraM syaat| yenodayAgatena karmaskaMdhena gIrvANajinezazarIrANAM (iva) zubhaM samacaturasasaMsthAnaM kriyate tat smcturssNsthaannaamkrm| svasthAna tathA yathA yogya pramANa meM hone kA abhAva ho jAyegA, jisase aMga pratyaMga saMkara aura vyatikara svarUpa ho jaavegeN| __ jisa karma ke udaya se jIva ke sAtha pudgaloM kA anyonya pradeza saMzleSa sambandha hotA hai, vaha baMdhana nAmakarma hai / yaha audArika Adi zarIra ke bhedoM se pAMca prakAra kA hai| yadi zarIra baMdhana nAmakarma jIva ke na ho to bAlukA dvArA banAye gaye puruSa (zarIra) ke samAna jIva kA zarIra hogA, kyoMki paramANuoM kA paraspara meM baMdha nahIM hogaa| jisake udaya se audArika Adi zarIroM meM chidra rahita hokara paraspara pradezoM ke anupraveza dvArA ekarUpatA AtI hai vaha saMghAtanAmakarma hai| yaha saMghAta nAmakarma audArika Adi paMca zarIroM ke bheda se pAMca prakAra kA hai| yadi zarIrasaMghAta nAmakarma jIva ke na ho to tila ke modaka ke samAna apuSTa zarIra vAlA jIva ho jAve , kintu aisA hai nahIM kyoMki tila ke modaka ke samAna saMzleSa rahita paramANuoM vAlA zarIra pAyA nahIM jaataa| jisa karma ke udaya se tIrthaMkara bhagavAna ke samAna zubha zarIra (26) Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yat karmavazAt nyagrodhapari- maMDalAkAraM nAbherurddhaparamANubahUpetaM adho hasvaM AyAtavRttaM zarIrasya saMsthAnaM bhavati tat nyagrodha primNddlssthaanN| yena karmodayena vAlmIkAkAraM zAlmalinibhaM vA nAbheradho'vayava- vizAlaM UrddhasUkSmaM zarIrasya saMsthAnaM bhavati tat svaatisNsthaan| yad vazAt sarvAMgopAMga hasvopetaM zarIrasya saMsthAnaM jAyate tad vaamnssthaanN| yena karmavipAkena pRSTapradeze bahupudgala- pracayayuktaM saMsthAnaM bhavati tat kubjksNsthaanN| yena karmodayena nArakazarIrANAM saMAMgopAMga huMDasaMsthitikaraM vIbhatsaM saMsthAnamutpadyate tat hudd'ksNsthaannaam| kA saMsthAna hotA hai, vaha samacaturasra saMsthAna nAma karma hai| nyagrodha (baTa) vRkSa ke samAna nAbhi ke Upara zarIra meM sthUlatva aura nIce ke bhAga meM laghu pradezoM kI racanA honA nyagrodha parimaNDala saMsthAna hai| valmIka yA zAlmalI vRkSa ke AkAra ke samAna nAbhi se nIce vizAla aura Upara sUkSma yA hIna jisa zarIra kA AkAra hotA hai, vaha svAtizarIrasaMsthAna hai| jisa karma ke udaya se pITha para bahuta pudgaloM kA piNDa ho jAtA hai, vaha kubjakasaMsthAna nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se zarIra ke sabhI aMga upAMga choTe hote haiM, use vAmanasaMsthAna kahate haiN| jisa karma ke udaya se sabhI aMga aura upAMga anicita AkAra huNDa ke samAna evaM viSama (asuhAvane) AkAra vAle hote haiM, vaha hur3aka saMsthAna hai| (27) Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadi zarIrasaMsthAnaM na syAt jIvazarIramasaMsthAnaM syaat| yena zubha pudgalodayena vajAsthimayaMvajavalayaveSTitaM vajanArAcakIlitaM atyaMtadRDhaM zarIrasya saMhananaM bhavati tat vjrssbhnaaraacsNhnn| yena karma vipAkena vajAsthimayaM vajanArAcakIlitaM zarIrasya saMsthAnaM jAyate tat vjnaaraacsNhnnN| yat karmavazAdasthi saMdhi baMdha nArAcIlitaM saMhananaM bhavati tat naaraacsNhnnN| yasya karmodayena nArAcenArddhakIlitAsthisaMcayamayaM saMhananaM jAyate tdrddhnaaraacsNhnnN| yena karmaNA ubhayAsthiprAMte kIlitaM saMhananaM bhavati tat kIlikA sNhnnN| yat duSkarmavazAdaMtaraprApta parasparAsthisaMdhivAhiH zirAsnAyumAMsaghaTitaM saMhananaM bhavati yadi zarIrasaMsthAna nAmakarma svIkAra nahIM kiyA jAya to zarIra saMsthAna nAmakarma ke abhAva meM jIva kA zarIra AkRti rahita ho jaayegaa| jisa karma ke udaya se vajramaya haDDiyA~ vajramaya veSTana se veSTita aura vaz2amaya nArAca se kIlita hotI haiM, vaha vajaRSabha -nArAcazarIrasahanana hai| jisa karma ke udaya se nArAca se kIlita haDDiyoM kI saMdhiyA~ hotI hai, vaha nArAcazarIrasaMhanana nAmakarma hai| . jisa karma ke udaya se asthibaMdha ardha kIlita hotA hai, use ardhanArAcasaMhanana kahate haiM / jisa karma ke udaya se vajarahita haDDiyA~ aura kIleM hotI hai, vaha kIlaka zarIra sahanana nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se bhItara haDDiyoM kA paraspara bandha na ho mAtra bAhara se ve sirA snAyu mAMsa Adi lapeTa kara saMghaTita kI gayI (28) Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tdsNpraaptaasRpaattikaasNhnnN| yadyetat saMhananaM nAmakarma na syAt zarIramasaMhananaM bhvet| yena karmaNA gaMDakAdikAyapudagalAnAM karkazabhAvo bhavati tat karkaza naam| yadvazAnmayUrapicchAdiSu (iva) mRdutvaM jAyate tat mRdunaam| yena karmodayena lohAdau (iva) gurutvaM bhavati tad gurunaam| yasya karmodayenArkatUlAdInAM (iva) laghutvaM jAyate tllghunaam| yad karmavazAt tilAdau (iva) snigdhatA bhavati tat snigdhnaam| yena karmaNA bAlukAdau (iva) rUkSatA utpadyate tat ruukssnaam| yena karmaNA jalAdau (iva) zItatvaM bhavati tdshiitnaam| hoM, vaha asaMprAptasRpATikAsaMhanana hai / saMhanana nAmakarma ke abhAva meM zarIra saMhanana rahita ho jaayegaa| jisa karma ke udaya se zarIra meM gaMDakAdi rUpa kaThoratA hotI hai, vaha karkaza nAmakarma hai| __ jisa karma ke udaya se mayUra pIchI Adi ke samAna zarIra meM mRdutA hotI hai, vaha mRdu nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se zarIra saMbaMdhI pudgaloM meM gurutA hotI hai, vaha guru nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se zarIra saMbaMdhI pudgaloM meM rUI ke samAna laghutA hotI hai, vaha laghu nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se zarIra meM tiloM kI snigdhatA ke samAna snigdhatA hotI hai, vaha snigdha nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se prANIyoM ke zarIra meM bAlU ke samAna rUkSatA utpanna hotI hai, vaha rUkSa nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se jalAdi ke samAna zarIra me zItalatA hotI hai, vaha zItanAmakarma hai| (29) Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yat karmavazAt agnikAyAdau (iva) uSNatvaM syAt tat ussnnnaam| naiteSAmabhAvaH sarvatra karkazamRdvAdi drshnaat| yasya karmaNA udayena zrRMgaverAdiSu (iva) zarIrapudgalAstiktasvarUpeNa pariNamaMti tat tiktnaam| yat vazAnibAdau (iva) zarIrapudgalAH kaTukabhAvena pariNamaMti tat kttuknaam| yad vipAkena vabhItaka phalAdau nibhaM kaSAyabhAvena pudgalA ekIbhAvaM ati tat kssaaynaam| yasya karmodayena zarIrapudgalA AmlasvarUpena ciMcA vRkSAdau (nibha) tanmayatvaM yAMti tdaamlnaam| yena karmaNA kAyayogyapudgalAH ikSvAdiSu (iva) madhurarUpeNa pariNamaMti tanmadhura -naam| na teSAmabhAvo niMbAdInAM pratiniyata rsoplNbhaat| jisa karma ke udaya se agnikAya Adi ke samAna uSNatA hotI hai, vaha uSNa nAmakarma hai| karkazAdi kA abhAva nahIM hai kyoMki sarvatra karkazamRdutva Adi ke darzana hote haiN| jisa karma ke udaya se zrRMgavera Adi ke samAna zarIra ke pudgala skaMdha tikta rUpa pariNata hote haiM, vaha tikta nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se niMba Adi ke samAna zarIra ke pudgala skaMdha kaTuka pariNata hote haiM, vaha kaTuka nAmakarma hai| jisa karma ke phalasvarUpa A~valo ke phala ke samAna zarIra ke skaMdha kaSAyale rUpa hote haiM, vaha kaSAya nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se zarIra ke skaMdha ciMcA vRkSa ke samAna Amla rUpa se pariNata hote haiM, vaha Amla nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se zarIra ke skaMdha ganne Adi ke samAna madhuratA ko prApta hote haiM, vaha madhura nAmakarma hai| rasakarma kA abhAva nahIM hai,kyoMki niMbAdi meM pratiniyata rasa dekhA jAtA hai| (30) Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yasya karmaskaMdhasyodayena zarIrapudgalAH sugaMdhA bhavati tat sugNdhnaam| yena karmavipAkena zarIrapudgalA durgadhA bhavaMti tat durgdhnaam| netyorbhaavH| hastyAdijAtiNu pratiniyatagaM goplbhaat| yasya karmaNA udayena zarIrapudgalAnAM kRSNatA bhavati tat kRssnnnaam| yat karmavazAt kAyapudgalAnAM nIlatvaM bhavati tat niilnaam| yena karmavipAkena zarIrapudagalAnAM raktatA jAyate tat rktvrnnnaam| yena karmodayena dehANuskaMdhAnAM pItatvamutpadyate tat piitvrnnnaam| yena karmavipAkena zarIrapudlAnAM zuklatA bhavati tat shuklnaam| jisa karma ke udaya se zarIra saMbaMdhI pudgala sugandhita hote haiM, vaha sugaMdha nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se zarIra saMbaMdhI pudgala durgaMdhita hote hai, vaha durgaMdha nAmakarma hai| gaMdha nAmakarma kA abhAva nahIM hai kyoMki hAthI Adi meM niyata gaMdha pAI jAtI hai| jisa karma ke udaya se zarIra saMbaMdhI pudgaloM kA kRSNa varNa hotA haiM, vaha kRSNa nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se zarIra saMbaMdhI pudgaloM kA nIla varNa hotA haiM, vaha nIla nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se zarIra saMbaMdhI pudgaloM kA rakta varNa hotA haiM, vaha rakta nAmakarma hai| jisa karbha ke udaya se zarIra saMbaMdhI pudgaloM kA pIta varNa hotA haiM, vaha pIta nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se zarIra saMbaMdhI pudgaloM kA zukla varNa hotA haiM, vaha zukla nAmakarma hai| (31) Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eteSAmabhAvepyavarNa zarIraM syaat| pUrvottarazarIrayoraMtarAle ekadvitrisamayeSu vartamAnasya narakagatiM gatasya jIvasya yasya karmaskaMdhasyodayena narakagati- prAyogyasaMsthAnaM bhavati tat nrkgtipraayogyaanupuuyN| yena karmavipAkena tiryaggatiM gatasya jIvasya vigrahagatau vartamAnasya tiryaggatiprAyogyaM saMsthAnaM jAyate tat tiryggtipraayogyaanupuurvy| yena karma vipAkena manuSyagati gatasya dehino manuSyagati prAyogyaM saMsthAnaM syAt tat manuSyagatiprAyogyAnupUyaM / yasya karmaNa udayena devagati gatasya prANino devagatiprAyogyaM saMsthAnamutpadyate tat devagati prAyogyAnupUrya naam| ina karmoM ke abhAva meM aniyata varNAdi vAlA zarIra ho jAyegA, kintu aisA dekhA nahIM jaataa| pUrva aura uttara zarIroM ke ataMrAla vartI eka, do aura tIna samaya meM jisa karma ke udaya se naraka gati ko jAne vAle jIva ke naraka gati ke yogya saMsthAna hotA hai, vaha narakagati prAyogyAnupUrvI nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se tiryaMcagati ko gaye huye aura vigrahagati meM vartamAna jIva ke tiryaMcagati ke yogya saMsthAna hotA hai, vaha tiryaMcagati prAyogyAnupUrvI nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se manuSyagati ko gaye huye aura vigrahagati meM vartamAna jIva ke manuSyagati ke yogya saMsthAna hotA hai, vaha manuSyagati prAyogyAnupUrvI nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se devagati ko gaye huye aura vigrahagati meM vartamAna jIva ke devagati ke yogya saMsthAna hotA hai, vaha devagati prAyogyAnupUrvI nAmakarma hai| (32) Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAsyAbhAvaH vigrahagatau jAtipratiniyata- sNsthaanoplNbhaat| yasya karmaskaMdhasya vipAkena jIvo'yaH piMDavannAdhopatati nArkatUlavat laghutvAt UdhaM vrajati tadaguru- lghunaam| yad vazAdaMgIbaMdhanocchavAsanirodhAgnipravezapatanAdyaiH svayaMmAtmAnaM haMti tadupaghAtanAma athavA yat karmajIvasya svapIDAhetUnavayavAn mahAzrRMgalaMbastanodarAdIn karoti tdupghaatnaam| yad vipAkena paraghAtahetavaH zarIrapudgalAH sarpadaMSTrAvRzcikapuchAdibhavaH parazastrAdyAghAta vA bhavanti tat prghaatnaam| yadi AnupUrvI nAmakarma na ho to vigrahagati ke kAla meM jIva aniyata saMsthAna vAlA ho jAyegA, kintu aisA hai nahIM kyoMki jAti pratiniyata saMsthAna vigraha gati meM pAyA jAtA hai| jisake udaya se zarIra lohe ke piNDa ke samAna guru hone se jIva kA zarIra na to nIce giratA hai aura na arkatUla ke samAna laghu hone se Upara jAtA hai, vaha agurulaghu nAmakarma hai| jina karma skaMdhoM ke udaya se jIva apane dvArA kiye gaye bancha na zvAsa, nirodha, agni praveza Adi ke nimitta se svayaM kA ghAta karatA hai, vaha upadhAta nAmakarma hai athavA jisa karma ke udaya se zarIra meM svapIr3A ke kAraNabhUta avayava utpanna hote haiM, vaha upaghAta nAmakarma haiM jaise mahAzRMga (bAraha siMgA) ke samAna bar3e sIMga, vizAla toMda aadi| jisa karma ke udaya se zarIra meM para ko ghAta karane vAle pudgala niSpanna hote haiM, vaha paraghAta nAmakarma hai, jaise sA~pa kI dAr3hoM meM viSa, vicchU kI pUMcha meM para duHkha ke kAraNabhUta pudgalo kA saMcaya Adi / (33) Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yat vazAtprANizarIreAtApo bhavati tdaatpnaam| nAsyAbhAvaH sUryamaMDalapRthvI kAyAdiSu drshnaat| yena karmavipAkenAMgidehe udyotojAyate tdudyotnaam| nAsyAbhAvaH cNdrnksstrkhdyotpRthviikaayaadissvuplNbhaat| yena karmodayena jIva ucchavAsaniH zvAsotpAdanasamarthaH syAt tat ucchvaasnaam| yadudayena siMhakuMjaravRSamAdInAmiva khevidyAgharadevAdInAM prazastAgati bhavati tat prshstvihaayogtinaam| yad duSkarmavazAt rakheuSTrazrRMgAlAdInAmiva makSikApakSyAdInAmaprazastagati bhavati tdprshstvihaayogtinaam| jisa karma ke udaya se jIva ke zarIra meM Atapa hotA hai, vaha Atapa nAmakarma hai, uSNatA sahita prakAza ko Atapa kahate haiN| yadi Atapa nAmakarma na ho to pRthivIkAyika jIvoM ke zarIra rUpa sUrya maNDala meM Atapa kA abhAva ho jAya, kintu aisA hai nahIM kyoMki vaisA pAyA nahIM jAtA / / jisa karma ke udaya se jIva ke zarIra meM udyota utpanna hotA hai, vaha udyota nAmakarma hai| udyota nAmakarma hai, kyoMki candra, nakSatra, tArA aura khadyota (juganU) Adi ke zarIroM meM udyota pAyA jAtA hai| jisa karma ke udaya se jIva ucchavAsa aura niHzvAsa rUpa kArya ke utpAdana meM samartha hotA hai use ucchavAsa nAmakarma kahate haiN| jisa karma ke udaya se siMha, kuMjara, vRSabha, vidyAdhara aura deva Adi ke samAna gamana karane rUpa prazastagati hotI hai, vaha prazasta vihAyogati hai| jisa karma ke udaya se UMTa, siyAla Adi ke samAna tathA makkhI, pakSI Adi ke samAna aprazastaamanojJa gamana hotA hai, vaha aprazasta vihAyogati hai| (34) Jairt Education International Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAsyAbhAva svalpazarIriNAM pakSiNAmapyAkAzagamanadarzanAt / zarIranAmakarmodayena niSpAdyamAnaM zarIramekAtmopabhoga- kAraNaM yato bhavati tat pratyeka zarIranAma / yena karmodayena bahvAtmopabhoganimittaM zarIraM syAt tat sAdhAraNazarIranAma / yad vazAt dehinAM trasatvaM bhavati tat trsnaam| anyathA dvIndriyANAmabhAvaH syAt / yena duSkarmodaye- nAMgI sthAvareSUtpadyate tat sthaavrnaam| anyathA sthAvarANAmabhAvaH syAt / yadudayAt strIpuruSayoranyonyaprabhavaM saubhAgyaM jAyate tat subhaganAma / vihAyogati nAmakarma hai, kyoMki tiryaMca, manuSya tathA pakSiyoM kA AkAza meM gamana pAyA jAtA hai / zarIra nAmakarma ke udaya se racA jAne vAlA jo zarIra jisake nimitta se eka AtmA ke upabhoga kA kAraNa hotA hai, vaha pratyeka zarIra nAmakarma hai / jisa karma ke udaya se bahuta AtmAoM ke upabhoga kA hetu rUpa sAdhAraNazarIra hotA hai, vaha sAdhAraNa zarIra nAmakarma hai / jisa karma ke udaya se jIvoM ke sapanA hotA hai, vaha trasa nAmakarma hai| sa nAmakarma hai, kyoMki anyathA dvIndriya Adi jIvoM kA abhAva ho jaayegaa| jisa duSkarma ke udaya se sthAvara (ekendriya) jIvoM meM utpatti hotI hai, vaha sthAvara nAmakarma hai / sthAvara nAmakarma hai, anyathA sthAvara jIvoM kA abhAva ho jAyegA / jisa karma ke udaya se strI aura puruSoM meM saubhAgya arthAt rUpAdi guNoM ke hone para prItikara avasthA utpanna hotI hai, vaha subhaga nAmakarma hai / (35) Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yat vazAt strIpuMsayoH surUpAdiguNe satyapi aprItikaraM daurbhAgyaM bhavati tad durbhgnaam| yat zubhakarmavazAt dehinAmanyonyo madhuraH susvaraH jAyate tat susvrnaam| yena duSkarmaNA prANinAM kaTukaH parapIDAkaro duHsvara utpadyate tat duHsvrnaam| yacchubhodayAdaMgopAMgAnAM ramaNIyatvaM bhavati tcchubhnaam| yadazAdaMgopAMgAnAM virUpakatvaM bhavati tad ashubhnaam| yat vazAdanyabAdhAkareSu zarIreSu jIva utpadyate tad vaadrnaam| yena duSkarmodayenAMgI sUkSmakAyeSu jAyate tat suukssmnaam| jA jisa karma ke udaya se strI aura puruSoM meM rUpAdi guNoM ke hone para bhI aprItikara avasthA hotI hai, vaha durbhaga nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se prANiyoM ke dUsaroM ko madhura lagane vAlA svara utpanna hotA hai, vaha susvara nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se prANiyoM ke kaTuka dUsaroM ko duHkha karane vAlA svara utpanna hotA hai, vaha duHsvara nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se AMgopAMganAma karmodaya janita aMgoM aura upAMgoM ke zubhapanA (ramaNIyatva) hotA hai, vaha zubha nAmakarma jisa karma ke udaya se aMga aura upAMgoM meM azubhapanA utpanna hotA hai, vaha azubha nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se jIva dUsaroM ko bAdhA diye jAne yogya sthUla zarIra meM utpanna hotA hai, vaha bAdara nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se prANI sUkSma zarIra meM utpanna hotA hai, vaha sUkSma nAmakarma hai| (36) Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yat vazAdAhArAdiSaTparyAptiniSpatti jIvasya jAyate tat paryApti -naam| yat vazAt paryApayitumAtmA asamartho bhavati tadapa ptinaam| yasya zubhakarmaNo vipAkena duSkaropavAsAdi -tapaHkaraNe'pi aMgopAMgAnAM sthiratvaM bhavati tat sthirnaam| yad vazAt upavAsAdikaraNe svalpazItoSNAdi aMgopAMgAni kRzI bhavanti tdsthirnaam| yena zubhakarmodayenAdeyatvaM prabhopetaM zarIraM bhavati tdaadeynaam| yad vazAdanAdeyaM niHprabhavazarIraM bhavati tat anaadeynaam| yat karmavipAkAt sadbhUtAnAM vAsadabhUtAnAM guNAnAM lokekhyApanaM jAyate tdyshHkiirtinaam| jisa karma ke udaya se AhAra Adi SaT paryAptiyoM kI racanA hotI hai, vaha paryApti nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se jIva paryAptiyoM ke pUrNa karane ke lie samartha nahIM hotA hai, vaha aparyApta nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se duSkara upavAsa Adi tapa karane se bhI aMga upAMga Adi sthira bane rahate haiM kRza nahIM hote, vaha sthira nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se alpa upavAsa Adi karane para athavA alpazIta yA uSNa ke saMbaMdha se aMgopAMga kRza ho jAte haiM, vaha asthira nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se prabhA yukta zarIra hotA hai, vaha Adeya nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se niSprabha zarIra utpanna hotA hai, vaha anAdeya nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se vidyamAna yA avidyamAna guNoM kA udbhAvana logoM ke dvArA kiyA jAtA hai, vaha yazaH kIrti nAmakarma hai| (37) Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadudayAt bhUtAnAmabhUtAnAM ca doSANAM khyApanaM loke bhavati tada- yshHkiirtinaam| yenAtyaMtazubhodayena lokatrayacamatkArakSobhakArakaM paMcakalyANapUjAyogyamArhatvaM sadRSTe bhavati tat sarvotkRSTa tiirthkrtvnaam| yathA citrakArI hastyazvadevanArakacitrANi nAnArUpANi karoti tathA nAmakarma devamanuSyanArakakITataruvRzcikAdi naanaaruupaanvidhtte| yat zubhakarmodayAt lokapUjiteSattamakuleSu janma prApyate tad uccairgaatrN| yat vazAt lokagahiteSu kuleSu janma syAt tat niicairgotrN| yathA kuMbhakAro laghuvRhadbhAjanAni kurute tathA gotrakarma uttamaniMdyakulAni jnyti| jisa karma ke udaya se vidyamAna yA avidyamAna avaguNoM kA udbhAvana loka dvArA kiyA jAtA hai, vaha ayazaH kIrti nAmakarma hai| ___ jisa zubha nAmakarma ke udaya se tIna loka meM camatkAra, kSobha utpanna karane vAlI, paMcakalyANaka pUjA yogya Arhantya pada kI prApti hotI hai, vaha sarvotkRSTa tIrthaMkara nAmakarma hai| jaise citrakAra hAthI, ghor3A, deva aura nArakI ke nAnA rUpa vAle citroM ko banAtA hai usI prakAra nAmakarma deva, manuSya, nArakI, kITa, vRkSa, bicchU Adi nAnA rUpoM kI racanA karatA hai| jisake udaya se lokapUjita uttama kuloM meM janma hotA hai, vaha uccagotra hai| jisake udaya se lokagarhita (niMdya) kuloM meM janma hotA hai, vaha nIcagotra hai| jaise kuMbhakAra choTe bar3e bartana banAtA hai, usI prakAra gotrakarma uttama, niMdya kuloM meM utpanna karAtA hai| (38) Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yad vazAt dAtuMkAmo'pi na prayacchati sa dAnAtaMrAyaH / yadudayAt labdhakAmo'pi na labhate sa lAbhAMtarAyaH / yad vipAkAt bhokSumicchannapi na bhuMkte sa bhogAMtarAyaH / yad vazAt upabhogaktumabhivAMcchannapi nopabhuMkte sa upabhogAMtarAyaH / yena karmodayenotsAhitukAmo'pi notsahate sa vIryAAMtarAyaH / yathA rAjJo bhaMDAgAriko dAnAdInAM vighnaM karoti tathAMtarAyaH karmajIvasya dAnalAbhabhogopabhogavIryANAM vighnaM vidadhAti / imAH sarvA aSTacatvAriMzadadhikazatapramANAH karmaNAmuttaraprakRtayaH pRthak pRthak svabhAvA vijJeyAH / jisa karma ke udaya se dene kI icchA karatA huA bhI nahIM detA, vaha dAnAMtarAyakarma hai| jisake udaya se prApta karane kI icchA karanA huA bhI prApta nahIM kara pAtA hai, vaha lAbhAMtarAya karma hai / jisa karma ke udaya se bhogane kI icchA karatA huA bhI nahIM bhoga sakatA, vaha bhogAMtarAya karma hai / jisa karma ke udaya se upabhoga kI icchA karatA huA bhI upabhoga nahIM kara sakatA vaha upabhogAMtarAya karma hai| jisa karma ke udaya se utsAhita hone kI icchA rakhatA huA bhI utsAhita nahIM hotA vaha vIryAMtarAya karma hai| yathA rAjA kA bhaNDArI dAnAdi meM vighna DAlatA hai, usI prakAra aMtarAya karma jIva ko dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya Adi meM vighna DAlatA hai / ye saba pRthak pRthak svabhAva vAlI karma kI 148 uttara prakRtiyAM jAnanA cAhie / (39) Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ idAnIM puNyaprakRtInAM bhedaM niruupyaami| sAtAvedanIyaM devAyuH manuSyAyuH tiryagAyuH manuSyagatiH devagatiH paMcendriyajAti paMcazarIrANi trINyaMgopAMgAni nirmANaM samacaturasasaMsthAnaM vajarSamanArAcasaMhananaM prazastasparzaH prazastarasaH prazastagaMdhaH prazasta -varNaH manuSyagatiprAyogyAnupUrya devagatiprAyogyAnupUrvya agurulaghuH paraghAtaH AtapaH udyotaH ucchavAsaH prazastavihAyogatiH pratyekazarIraH trasaH subhagaH susvaraH zumaH vAdaraH paryAptiH sthiraH AdeyaH yazaHkIrtiH tIrthakaratvaM uccaiH gotraM etAH puNyaprakRtayo jIvAnAM sukhajanyo dvicatvAriMzat -prmaannaaHbhvNti| aba puNya prakRtiyoM ke bhedoM kA nirUpaNa karate haiN| sAtA vedanIya, devAyu, manuSyAyu, tiryaMcAyu, manuSyagati, devagati, paMcendriyajAti, pAMca zarIra, tIna aMgopAMga, nirmANa, samacaturasrasaMsthAna, vajravRSabhanArAca saMhanana, prazasta sparza, prazastarasa, prazastagaMdha, prazasta varNa, manuSyagati prAyogyAnupUrvI, devagatiprAyogyAnupUrvI, agurulaghu, paraghAta, Atapa, udyota, ucchvAsa, prazastavihAyogati, pratyeka zarIra, trasa, subhaga, susvara, zubha, bAdara, paryApta, sthira, Adeya, yazaH kIrti, tIrthaMkara evaM uccagotra ye jIvoM ko sukha utpanna karane vAlI 42 puNya prakRtiyAM haiN| vizeSArtha- bheda vivakSA se to 68 puNyaprakRtiyA~ hotI haiN| aura abheda vivakSA se 42 prakRtiyA~ hai so isakA abhiprAya yaha hai ki pA~ca bandhana aura pA~ca saMghAta pA~ca zarIroM ke avinAbhAvI haiN| ataH unako pRthak nahIM ginane se 10 prakRtiyA~ ye evaM varNAdi kI 20 meM se sAmAnya se varNa catuSka kahane para 16 prakRtiyA~ ve kama ho gii| isa prakAra ina 26 prakRtiyoM ko kama kara dene para abheda vivakSA se 42 hI prakRtiyA~ rahatI haiM evaM bheda vivakSA se ina 26 kA bhI kathana hone se 68 prakRtiyA~ ho jAtI haiN| (40) Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcajJAnAvaraNAni navadarzanAvaraNAni SoDazakaSAyAH nava- nokaSAyAH mithyAtvaM paMcAMtarAyAH narakagatiH tiryaggatiH catasojAtayaH paMcasaMsthAnAni paMcasaMhananAni aprazastasparzaH apazastarasaH aprazastagaMdhaH apazastavarNaH narakagatiprAyogyAnupUrvya tiryaggatiprAyogyAnupUrvya upaghAtaH aprazasta -vihAyogatiH sAdhAraNazarIraH sthAvaraH durbhagaH dusvaraH azubhaH sUkSmaH aparyAptiH asthiraH anAdeyaH ayazaHkIrti asAtA -vedanIyaM nIcairgotraM nArakAyuH etA dvayazIti pApaprakRtayaH prANinAM duHkhamAtaro jnyaatvyaaH| pAMca jJAnAvaraNa, navadarzanAvaraNa, solaha kaSAya, nava nokaSAya, mithyAtva, pAMca aMtarAya, narakagati, tiryaMcagati, ekendriya Adi cAra jAtiyA~, nyagrodhaparimaNDalAdi pAMca saMsthAna, vajranArAcAdi pAMca saMhanana, aprazasta sparza, aprazasta rasa, aprazasta gaMdha, aprazastavarNa, narakagati -prAyogyAnupUrvI, tiryacagatiprAyogyAnupUrvI, upaghAta, aprazastavihAyogati, sAdhAraNazarIra, sthAvara, durbhaga, dusvara, azubha, sUkSma, aparyApta, asthira, anAdeya, ayazaH kIrti, asAtAvedanIya, nIcagotra evaM narakAyu ye jIvoM ko dukha utpanna karane vAlI 82 pApa prakRtiyAM jAnanA caahie| vizeSArtha- yahA~ aprazasta prakRtiyoM meM ghAtiyA karmoM kI prakRtiyAM kahI gaI haiM so ghAtiyA karma to aprazasta rUpa hI haiN| unakI 47 prakRtiyAM- jJAnAvaraNa 5, darzanAvaraNa 9, mohanIya 28 aura aMtarAya kI 5 haiM tathA nIcagotra, asAtA vedanIya, narakAyu, narakagati, narakagatiprAyogyAnupUrvI, tiryaMcagati, tiryaMcagatiprAyogyAnupUrvI, ekendriyAdi cAra jAti, samacaturasra saMsthAna binA nyagrodhaparimaNDalAdi pA~ca saMsthAna, vajarSabhanArAca binA vajanArAcAdi pA~ca saMhanana, azubhavarNa (41) Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathA sarveSAM vastUnAM madhye amRtasamAnaM madhuraM sukhakAraka anyaM na kiMcit bhvti| halAhalanibhaM prANaharamaparaM kiMcinnAsti tathA sarveSAM prakRtinAM madhye tribhuvanezvararyajananI sarvadukhAMtakAriNI kRtsnaprANihitaMkarA tIrthakaratvaprakRti -samAnA parA zreSTA prakRtiH kalAtraye'pi na syaat| sarva duHkhAkarIbhUtA anaMtasaMsArakAriNI nikotasaptamanarakaparyaMtadukhaHdAyinI mithyAtvaprakRtisamA anyA azubhA prakRti naasti| gaMdha-rasa-sparza, upaghAta, aprazasta vihAyogati, sthAvara, sAdhAraNazarIra, durbhaga, dusvara, azubha, sUkSma, aparyApta, asthira, anAdeya, ayazaHkIrti isa prakAra varNAdi kI 16 kama karane se udayApekSA 84 prakRtiyA~.tathA ghAtiyA karma kI 47 meM se samyagmithyAtva aura samyaktva prakRti kama kara dene se baMdhApekSA 82 prakRtiyA~ aprazasta rUpa kahI haiN| bheda vivakSA se varNAdi kI 16 milAne para baMdhApekSA 98 evaM udayApekSA samyagmithyAtva va samyaktva prakRti milane se 100 prakRtiyA~ pAparUpa (aprazasta) kahI haiN| __ jaise sabhI vastuoM meM amRta ke samAna madhura sukhakAraka anya kucha nahIM hotA tathA halAhala viSa ke samAna prANoM ke haraNa karane vAlA kucha bhI nahIM hai, usI prakAra tInoM kAloM meM arthAt bhUta, bhaviSyata aura vartamAna kAla meM sabhI karmaprakRtiyAM meM tInoM lokoM ke aizvarya utpanna karane vAlI, sabhI dukhoM kA aMta karane vAlI, sabhI prANiyoM kA hita karane vAlI tIrthakara prakRti ke samAna dUsarI koI zreSTha prakRti nahIM haiM tathA dukha ko dene vAlI, anaMta saMsAra ko karane vAlI nigoda aura saptama naraka paryaMta dukha ko dene vAlI mithyAtva prakRti ke samAna koI azubha prakRti nahIM hai| (42) Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakRtibaMdhaH atha baMdhakAbaMdhakaprakRtInAM vivaraNaM karomi / paMcajJAnAvaraNAni navadarzanAvaraNAni dvidhAvedanIyaM SoDazakaSAyAH navanokaSAyAH mithyAtvaM caturAyUMSi caturgatayaH paMcajAtayaH paMcazarIrANi trINyaM gopAMgAni nirmANaM SaTsaMsthAnAni SaTsaMhananAni sparzaH rasaH gaMdhaH varNaH caturAnupUrvyANi agurulaghuH upaghAtaH paraghAtaH AtapaH udyotaH ucchavAsaH dvidhAvihAyogatiH pratyekazarIraH sAdhAraNazarIraH trasaH sthAvaraH subhagaH durbhagaH susvaraH duHsvaraH zubhaH azubhaH sUkSmaH bAdaraH paryAptiH aparyAptiH sthiraH asthiraH AdeyaH anAdeyaH yazaH kIrtiH ayazaH kIrtiH tIrthakaratvaM dvidhA gotraM paMcAMtarAyAH etA vizatyadhikazatapramAbaMdhaprakRtayo maMtavyAH / aba baMdha aura abaMdha yogya prakRtiyoM kA nirUpaNa karatA hU~ / pAMca jJAnAvaraNa, nava darzanAvaraNa, do vedanIya, solaha kaSAya, nava nokaSAya, mithyAtva cAra Ayu, cAra gatiyAM, pAMca jAtiyAM, pAMca zarIra, tIna AMgopAMga, nirmANa, chaha saMsthAna, chaha saMhanana, sparza, rasa, gaMdha, varNa, cAra AnupUrvI, agurulaghu, upaghAta, paraghAta, Atapa, udyota, ucchvAsa, do vihAyogati, pratyeka zarIra, sAdhAraNa zarIra, trasa, sthAvara, subhaga, durbhaga, susvara, dusvara, zubha, azubha, sUkSma, bAdara, paryApta, aparyApta, sthira, asthira, Adeya, anAdeya, yazaH kIrti, ayazaH kIrti, tIrthaMkara, do gotra evaM pAMca aMtarAya ye eka sau bIsa baMdha yogya prakRtiyAM haiN| samyaktva prakRti, samyagmithyAtva prakRti, pAMca zarIra baMdhana, pAMca zarIra saMghAta, sAta sparza, cAra rasa, eka gaMdha, cAra varNa ye 28 abaMdha prakRtiyAM haiN| (43) Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktvaM samyagmithyAtvaM paMcazarIrabaMdhanAni paMcazarIrasaMghAtAni saptasparzAH caturasAH gaMdhaH caturvarNAH imA aSTAvizaMtyabaMdhaprakRtayo bhvti| mithyAtvaguNasthAne AhArakazarIraM AhArakAMgopAMgaM tIrthakaratvamiti prakRtitrayaM muktvA zeSAH saptadazAdhikazatasaMkhyAH prakRti mithyaadRssttirbdhnaati| paMcajJAnAvaraNAni navadarzanAvaraNAni dvidhAvedanIyaM SoDazakaSAyA : hAsyAdiSaTkaM strIvedaH puMvedaH napuMsakavedaH tiryaggAyuH manuSyAyuH devAyuH manuSyagatiH devagatiH paMcendiyajAtiH audArikazarIraH vaikriyikazarIraH taijasaH vizeSArtha- pA~ca jJAnAvaraNa, nava darzanAvaraNa, do vedanIya, 26 mohanIya kyoMki samyaktva aura mizra prakRti kA baMdha nahIM hotA udaya va sattva hI hotA hai| 4 Ayu, 67 nAmakarma kI, kyoMki 5 baMdhana aura 5 saMghAta kA 5 zarIroM meM aMtarbhAva hotA hai tathA varNAdi kI 16 prakRtiyoM kA varNa catuSka meM aMtarbhAva hone se ina 26 prakRtiyoM ko bandha meM pRthaka nahIM ginA hai| gotra kI 2 aura aMtarAya kI 5 isa prakAra 120 prakRtiyA~ bandha yogya kahI gaI haiM zeSa 28 abaMdhayogya kahI gaI haiN| mithyAtva guNasthAna meM AhAraka zarIra, AhAraka zarIra AMgopAMga, aura tIrthaMkara ina tIna prakRtiyoM ko chor3a kara zeSa 117 prakRtiyoM kA mithyAdRSTi baMdha karatA hai| pAMca jJAnAvaraNa, nava darzanAvaraNa,. do vedanIya, solaha kaSAya, hAsyAdi chaha no kaSAya, strIveda, puMveda, napuMsaka veda, tiryaMcAyu, manuSyAyu, devAyu , manuSyagati, devagati, paMcendriya jAti, audArika zarIra, vaikriyaka (44) Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArmaNaH audArikAMgopAMgaH vai kriyikAMgopAMgaH nirmANa smctursnygrodhprimNddlsvaativaamnkubjksNsthaanaani| vajarSabhanArAcaH vajanArAcaH nArAcaH arddhanArAcaH kiiliksNhnnN| sparzaH rasaH gaMdhaH vrnnH| tirygmnussydevgtipraayogyaanupuurvyaanni| agurulaghuH upaghAtaH paraghAtaH udyotaH ucchavAsaH dvidhAvihAyogatiH pratyekazarIraH trasaH subhagaH durbhagaH susvaraH dusvaraH zumaH azubhaH bAdaraH paryAptiH sthiraH asthiraH AdeyaH anAdeyaH yazaHkIrti ayshHkiirtiH| ddhidhaagotrN| pNcaaNtraayaaH| etA ekottarazatakarmaprakRtiH sAsAdanaguNasthAne sAsAdana smygdRssttirbdhnaati| mithyaatvN| npuNskvedH| nrkaayuH| nrkgtiH| ekdvitricturiNdiyjaatyH| huDakasaMsthAnaM / asNpraaptaasRpaattikaasNhnnN| nrkgtipraayogyaanupuuyN| AtapaH zarIra, taijasa zarIra, kArmaNa zarIra, audArika zarIra AMgopAMga, vaikriyakazarIra AMgopAMga, nirmANa, samacaturasra-nyagrodhaparimaNDala- svAti-kubjaka aura vAmanasaMsthAna, vajravRSabhanArAca, vajranArAca, nArAca, ardhanArAca evaM kIlaka saMhanana, sparza, rasa, gaMdha, varNa, tiryaMca, manuSya evaM devagati prAyogyAnupUrvI, agurulaghu, upaghAta, paraghAta, udyota, ucchvAsa, prazastAprazasta vihAyogati, pratyekazarIra, trasa, subhaga, durbhaga, susvara, dusvara, zubha, azubha, bAdara, paryApta, sthira, asthira, Adeya, anAdeya, yazaH kIrti, ayazaHkIrti, do gotra, pAMca aMtarAya ye 101 prakRtiyAM sAsAdana guNasthAna meM sAsAdana samyagdRSTi baMdha karatA hai| mithyAtva, napuMsakaveda, narakAyu, narakagati, ekendriya, dvIndriya, trIndriya evaM caturindriya jAti, huNDakasaMsthAna, asaMprAptAsRpATikA saMhanana, narakagati prAyogyAnupUrvI, Atapa, (45) Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAvaraH sAdhAraNaH sUkSmaH aparyAptiH imA SoDazaprakRtayaH sAsAdana guNasthAne abaMdhakA bhvti| pNcjnyaanaavrnnaani| cakSuracakSuravadhikevaladarzanAni nidrA prclaa| dvidhA vedniiyN| apratyAkhyAna-pratyAkhyAna-saMjvalana-krodha mAnamAyAlobhAH dvAdaza kaSAyAH hAsyAdi SaTkaM puMvedaH devagatiH manuSyagatiH paMcendriyajAtiH audArikavaikriyika-taijasa-kArmaNazarIrANi audArikAMgopAMgaH baikriyikAMgopAMgaH nirmANaM samacatu -rasasaMsthAnaM vajavRSabhanArAcasaMhananaM sparzaH rasaH gaMdhaH varNaH deva -manuSyagatiprAyogyAnupUrvyadvayaM agurulaghuH upaghAtaH paraghAtaH ucchavAsaH prazastavihAyogatiH pratyekazarIraH trasaH subhagaH susvaraH zubhaH azubhaH vAdaraH paryAptiH sthiraH asthiraH AdeyaH yazaHkIrtiH ayazaHkIrtiH uccairgotraM paMcAMtarAyAH etAzcatuHsaptati sthAvara, sAdhAraNa, sUkSma evaM aparyApta ina 16 prakRtiyoM kA sAsAdana guNasthAna meM abaMdha hotA hai| ___ pAMca jJAnAvaraNa, cakSu, acakSu, avadhi aura kevala darzanAvaraNa, nidrA, pracalA, do vedanIya, apratyAkhyAna-pratyAkhyAna-saMjvalanakrodha, mAna, mAyA, lobha bAraha kaSAyeM, hAsyAdi chaha no kaSAya, puMveda, devagati, manuSyagati, paMcendriya jAti, audArika-vaikriyika-taijasakArmaNazarIra, audArikazarIra AMgopAMga, vaikriyakazarIra AMgopAMga, nirmANa, samacaturasrasaMsthAna, vajavRSabhanArAcasaMhanana, sparza, rasa, gaMdha, varNa, devagatiprAyogyAnupUrvI, manuSyagatiprAyogyAnupUrvI, agurulaghu, upaghAta, paraghAta, ucchvAsa, .prazasta vihAyogati, pratyekazarIra, trasa, subhaga, . susvara, zubha, azubha, bAdara, paryApta, sthira, asthira, Adeya, yazaH kIrti, ayazaH kIrti, ucca gotra aura 5 aMtarAya, ina 74 prakRtiyoM kA (46) Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmaprakRtiH mizraguNasthAne samyagmithyAdRSTi bnnaati| nidrA-nidrA pracalA-pracalA styAnagRddhiH caturanaMtAnubaMdhi -kssaayaaH| strIvedaH tiryagAyuH manuSyAyuH devAyuH tiryaggatiH nygrodhprimNddlsvaativaamnkubjksNsthaanaani| vajanArAca- naaraacaarddhnaaraackiiliksNhnnaani| tiryaggatiprAyogyAnupUyaM udyotaH aprazastavihAyogatiH durbhagaH dusvaraH anAdeyaHnIcairgotraM imAH saptaviMzati prakRtayo mizraguNasthAne abaMdhakA vijnyeyaaH| pUrvokta mizraguNasthAnaprakRtirmanuSyadevAyustIrtha karatva sahitAH saptasaptatisaMkhyakAH avirataguNasthAne avirata samyag -dRssttirbdhnaati| __paMcajJAnAvaraNAni cAracakSuravadhike valadarzanAvaraNAni nidrA pracalA dvidhA vedanIyaM pratyAkhyAnasaMjvalana krodhamAnamAyA mizra guNasthAna meM samyagmithyAdRSTi baMdha karatA hai| nidrA-nidrA, pracalApracalA, styAnagRddhi, anaMtAnubaMdhI cAra kaSAya, strIveda, tiryaMcAyu, manuSyAyu, devAyu, tiryaMcagati, nyagrodhaparimaNDala-svAti-vAmana-kubjaka saMsthAna, vajranArAca-nArAca-ardhanArAca-kIlaka saMhanana, tiryaMcagati --prAyogyAnupUrvI, udyota, aprazastavihAyogati, durbhaga, dusvara, anAdeya, nIcagotra ina 27 prakRtiyoM kA mizra guNasthAna meM abaMdha jAnanA caahie| pUrvokta mizraguNasthAna meM baMdhane vAlI 74 prakRtiyA~ tathA manuSyAyu, devAyu evaM tIrthaMkara ina tIna prakRtiyoM sahita, avirata samyagdRSTi ke caturtha guNasthAna meM 77 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai| pAMca jJAnAvaraNa, cakSu-acakSu-avadhi-kevaladarzanAvaraNa, nidrA, pracalA, do vedanIya, pratyAkhyAna evaM saMjvalanakrodha-mAna-mAyA-lobha, (47) Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - lobhAH puMvedaH hAsyAdiSaTkaM devAyuH devagatiH paMcendriyajAtiH / vaikriyikataijasakArmaNazarIrANi vaikriyikAM- gopAMgaH nirmANaM samacaturasrasaMsthAnaM sparzaH rasaH gaMdhaH varNaH devagatiprAyogyAnupUrvyaM agurulaghuH upaghAtaH paraghAtaH ucchvAsaH prazastavihAyogatiH / pratyekazarIraH trasaH subhagaH susvaraH zubhaH azubhaH bAdaraH paryAptiH sthiraH asthiraH AdeyaH yazaH kIrtiH / ayazaH kIrti tIrthakaratvaM uccairgotraM paMcAtarAyAH etA saptaSaSTiprakRti dezavirataguNasthAne saMyatAsaMyato badhnAti / apratyAkhyAnAvaraNakrodhamAnamAyAlobhAH manuSyAyuH manuSyagatiH audArikazarIraH audArikAMgopAMgaH vajrarSabhanArAcasaMhananaH manuSyagatiprAyogyAnupUrvya imA dazaprakRtayaH paMcamaguNasthAne abaMdhakA jJAtavyAH / puMveda, hAsyAdi 6 nokaSAya, devAyu devagati, paMcendriya jAti, vaikriyaka - taijasa evaM kArmaNa zarIra vaikriyikAMgopAMga, nirmANa, samacaturasra saMsthAna, sparza, rasa, gaMdha, varNa, devagatiprAyogyAnupUrvI, agurulaghu, upaghAta, paraghAta, ucchvAsa, prazastavihAyogati, pratyeka zarIra, trasa, subhaga, susvara, zubha, azubha, bAdara, paryApta, sthira, asthira, Adeya, yazaH kIrti, ayazaH kIrti, tIrthaMkara, uccagotra, paMcAMtarAya ina 67 prakRtiyoM kA dezavirata guNasthAna meM saMyatAsaMyata baMdha karatA hai / apratyAkhyAnAvaraNa krodha-mAna- mAyA - lobha, manuSyAyu, manuSyagati, audArikazarIra, audArika aMgopAMga, vajravRSabhanArAcasaMhanana aura manuSyagatiprAyogyAnupUrvI ina daza prakRtiyoM kA paMcama guNasthAna meM abaMdha jAnanA cAhie / (48) Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcajJAnAvaraNAni cakSuracakSuravadhikevaladarzanAvaraNAni nidrA pracalA dvidhAvedanIyaM saMjvalanacatuSkaM hAsyAdiSaTka puMvedaH devAyuH devagatiH paMcendriyajAtiH vaikriyikataijasakArmaNazarIrANi vaikriyikAMgopAMgaH nirmANaM samacaturasasaMsthAnaM sparzaH rasaH gaMdhaH varNaH devagatiprAyogyAnupUyaM agurulaghuH upaghAtaH paraghAtaH ucchavAsaH prazastavihAyogatiH pratyekazarIraH trasaH subhagaH susvaraH zubhaH azubhaH bAdaraH paryAptiH sthiraH asthiraH AdeyaH yazaHkIrtiH ayazaHkIrtiH tIrthakaratvaM uccairgAtraM paMcAMtarAyAH etAH triSaSThikarmaprakRtiH' pramattaguNasthAne pramattasaMyatA bdhnaati| etasminnevaguNasthAne pratyAkhyAnAvaraNaprakRtiH catumraH abaMdhakA vijnyeyaaH| paMcajJAnAvaraNAni cakSuracakSuravadhikevaladarzanAvaraNAni paMcajJAnAvaraNa, cakSu, acakSu, avadhi evaM kevala darzanAvaraNa, nidrA, pracalA, do vedanIya, saMjvalanacatuSka, hAsyAdiSaT, puMveda, devAyu, devagati, paMcendriya jAti, vaikriyika, taijasa evaM kArmaNa zarIra, vaikriyaka AMgopAMga, nirmANa, samacaturasra saMsthAna, sparza, rasa, gandha, varNa, devagati -prAyogyAnupUrvI, agurulaghu, upaghAta, paraghAta, ucchavAsa, prazastavihAyogati, pratyeka zarIra, trasa, subhaga, susvara, zubha, azubha, bAdara, paryApta, sthira, asthira, Adeya, yazaHkIrti, ayazaHkIrti, tIrthaMkara, uccagotra aura pAMca aMtarAya, ina 63 prakRtiyoM kA pramattasaMyata jIva pramattasaMyata guNasthAna meM baMdha karatA hai| isa guNasthAna meM pratyAkhyAnAvaraNa catuSka kA abaMdha jAnanA caahie| pAMca jJAnAvaraNa, cakSu, acakSu, avadhi evaM kevala darzanAvaraNa, (49) Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidrA pracalA sAtAvedanIyaM catuH saMjvalanakaSAyAH hAsyaM ratiH bhayaM jugupsAH puMvedaH devAyuH devagatiH paMcendriyajAtiH vaikriyikAhArakatai jasakArmaNazarIrANi vaikriyikAMgopAMgaH AhArakAMgopAMgaH nirmANaM samacaturasrasaMsthAnaM sparzaH rasaH gaMdha T: varNaH devagatiprAyogyAnupUrvyaM agurulaghuH upaghAtaH paraghAtaH ucchvAsaH prazastavihAyogatiH pratyekazarIraH trasaH subhagaH susvaraH zubhaH vAdaraH paryAptiH sthiraH AdeyaH yazaH kIrti tIrthaMkaratvaM uccairgotraM paMcAMtarAyAH etA aikonaSaSTiprakRtiH apramattaguNasthAne apramattasaMyato badhnAti asAtAvedanIyaM aratiH zokaH asthiraH azubhaH ayazaH kIrti etA SaTprakRtayo'smin guNasthAne'baMdhakA bhavati / devAyu saMjJikAmekAM prakRtiM parihRtya zeSA apramatta baMdha nidrA, pracalA, sAtA - vedanIya, saMjvalanakaSAyacatuSka, hAsya, rati, bhaya, jugupsA, puMveda, devAyu, devagati, paMcendriyajAti, vaikriyika- AhAraka, taijasa-kArmaNa zarIra, vaikriyika- AhAraka AMgopAMga, nirmANa, samacaturasra saMsthAna, sparza, rasa, gaMdha, varNa, devagatiprAyogyAnupUrvI, agurulaghu, upaghAta, paraghAta, ucchvAsa, prazastavihAyogati, pratyeka zarIra, trasa, subhaga, susvara, zubha, bAdara, paryApta, sthira, Adeya, yazaH kIrti, tIrthaMkara, uccagotra tathA pAMca aMtarAya ina 59 prakRtiyoM kA apramatta guNasthAna meM apramattasaMyata baMdha karatA hai / asAtAvedanIya, arati, zoka, asthira, azubha,. ayazaH kIrti ina 6 prakRtiyoM kA isa guNasthAna meM abaMdha hotA hai / apramatta guNasthAna meM baMdha yogya prakRtiyoM meM se devAyu ko (50) Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -prakRti apUrvakaraNaguNasthAnasya prathamabhAge aSTapaMcAzatpramA apUrvakaraNo bdhnaati| tatastA eva nidrApracalArahitAH SaTpaMcAzatpramAprakRtiH sa evApUrvakaraNasaMkhyAtabhAgeSu baMdhnAti tata UTa va sakhyeyabhAge paMcendiyajAtiH vaikriyikAhArakataijasakArmaNazarIrANi samacaturaya saMsthAnaM vaikriyikazarIrAMgopAMgaH AhArakazarIrAMgopAMgaH varNaH gaMdhaH rasaH sparzaH devagatiH devagatiprAyogyAnupUyaM agurulaghuH upaghAtaH paraghAtaH ucchavAsaH prazastavihAyogatiH trasaH vAdaraH paryAptiH pratyeka -zarIraH sthiraH zubhaH subhagaH susvaraH AdeyaH nirmANatIrthakaratvaM etastriMzataprakRtistyaktvA zeSA SaTviMzati prakRtiH sa eva apUrva -karaNo bdhnaati| kiM nAmAstAH prakRtayaH paMcajJAnAvaraNAni chor3akara zeSa 58 prakRtiyoM kA baMdha apUrvakaraNa guNasthAna ke prathama bhAga meM apUrvakaraNa guNasthAnavAlA jIva karatA hai| isake pazcAt ina 58 prakRtiyoM meM se nidrA aura pracalA se rahita 56 prakRtiyoM kA vahI apUrvakaraNa guNasthAna vAlA saMkhyAtaveM bhAga meM baMdha karatA hai isake saMkhyAtaveM bhAga Upara jAkara paMcendriya jAti, vaikriyika-AhArakataijasa-kArmaNa zarIra, samacaturasra saMsthAna, vaikriyika zarIra AMgopAMga, AhArakazarIra AMgopAMga, varNa, gaMdha, rasa, sparza, devagati, devagatyAnupUrvI, agurulaghu, upaghAta, paraghAta, ucchvAsa, prazasta vihAyogati, trasa, bAdara, paryApta, pratyekazarIra, sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeya, nirmANa aura tIrthaMkara ina tIsa prakRtiyoM ko chor3akara zeSa 26 prakRtiyoM kA vaha apUrvakaraNa guNasthAnavAlA bAMdhatA hai| 26 prakRtiyoM ke nAma isa prakAra se haiM- pAMca jJAnAvaraNa, (51) Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -cAracakSuravadhikevaladarzanAvaraNAni sAtA- vedanIyaM catuHsaMjvalanakaSAyAH hAsyaM rati bhayaM jugupsA puMvedaH yazaHkIrti uccairgotraM pNcaaNtraayshceti| tataH anivRttiguNasthAnasya prathamabhAge evaM apUrvakaraNaprakRti hAsyaratibhayajugupsArahitA dvAviMzatipramAH anivRttIkaraNe bdhnaati| tata Urddha puMvedarahitA ekavizatiprakRti anivRtti -dvitIyamAge bdhnaati| tataH saMjvalanakrogharahitaH viMzati prakRtiH tRtIyabhAge bdhnaati| tatomAnarahitAH ekonaviMzati prakRtIH caturthabhAge bdhnaati| tato mAyArahitAH aSTAdazaprakRtiH paMcamabhAge bdhnaati| kiM nAmAstAH paMcajJAnAvaraNAni cakSuracakSu -ravadhikevaladarzanAvaraNAni sAtAvedanIyaM lobhaH' yazaH kIrti uccairgotraM pNcaaNtraayaaH| cakSu-acakSu-avadhi kevaladarzanAvaraNa, sAtAvedanIya, saMjvalanakaSAya catuSka, hAsya, rati, bhaya, jugupsA, puMveda, yazaHkIrti, uccagotra aura 5 aNtraay| - isake bAda anivRttikaraNa guNasthAna ke prathama bhAga meM apUrvakaraNa guNasthAna kI 26 prakRtiyoM meM se hAsya, rati, bhaya aura jugupsA se rahita zeSa 22 prakRtiyoM kA anivRttikaraNa guNasthAna meM baMdha karatA hai| isake Upara anivRttikaraNa ke dUsare bhAga meM puruSa veda rahita zeSa 21 prakRtiyoM kA baMdha karatA hai| tIsare bhAga meM saMjvalana krodha rahita zeSa 20 prakRtiyoM kA baMdha karatA hai| caturtha bhAga meM saMjvalana mAna rahita 19 prakRtiyoM kA baMdha karatA hai| paMcama bhAga meM saMjvalana mAyA rahita 18. prakRtiyoM kA baMdha karatA hai| ina 18 prakRtiyoM ke nAma isa prakAra haiM- pAMca jJAnAvaraNa, cakSu, acakSu, avadhi, kevaladarzanAvaraNa, sAtAvedanIya, saMjvalanalobha, yazaH kIrti, uccagotra aura pAMca aNtraay| (52) Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tata Urddha ta evAnivRttiprakRtiH lobharahitaH saptadazapramANAH sUkSmasAparAyaguNasthAne sUkSmasAparAyo bdhnaati| .. tata Urddha sAtavedanIyakhyAmekAM prakRti upazAMtakaSAya kSINa - kaSAyaH sayogikevalino bdhnaati| ayogakevalI abaMdhako vijnyeyH| __ isake Upara anivRttikaraNa kI ukta prakRtiyoM meM se lobha rahita 17 prakRtiyoM kA sUkSmasAmparAya guNasthAna meM sUkSmasAmparAya vAlA jIva bandha karatA hai| isake Upara upazAMta kaSAya-kSINakaSAya-sayogakevalIjina eka sAtA vedanIya kA baMdha karate haiN| ayoga kevalI ko abaMdhaka jAnanA caahie| vizeSa TippaNa- yahAM jo granthakAra ne guNasthAnoM meM abaMdhaka prakRtiyoM kA kathana kiyA hai vaha pUrva ke guNasthAna meM vyucchitti ko prApta huI prakRtiyoM mAtra kA kiyA hai| jaise paMcama guNasthAna meM abaMdhaka prakRtiyA~ daza kahI gaI haiN| ye dasa prakRtiyAM caturtha guNasthAna meM vyucchitti ko prApta huI prakRtiyAM haiN| isakA tAtparya yaha nahIM samajhanA cAhie ki paMcama guNasthAnavI jIva mAtra dasa prakRtiyoM kA hI abaMdhaka hai| kintu prathama Adi guNasthAno meM vyucchitti ko prApta prakRtiyoM kA bhI abaMdhaka hai, aisA grahaNa karanA caahie| isI prakAra Age ke guNasthAnoM meM bhI grahaNa karanA caahie| anyathA granthakAra kI vyavasthA nahIM bana skegii| vizeSa jAnakArI ke lie baMdha-abaMdha-baMdha vyucchitti vAlI agrima saMdRSTi dekheN| prakRtiyoM kA guNasthAna meM baMdha abaMdha kA kathana karane ke pazcAt baMdha vyucchitti kA nirUpaNa upayogI jAnakara yahA~ para diyA gayA hai jo isa prakAra se haimithyAtvAdi guNasthAnoM meM kramazaH baMdha vyucchitti ___ mithyAtva, huNDakasaMsthAna, napuMsakaveda, asamprAptAsRpATikA saMhanana, ekendriya-dvIndriya- trIndriya,-caturindriyajAti, sUkSma, sthAvara, Atapa, aparyApta, sAAdhAraNa, narakagati, narakagatyAnupUrvI aura narakAyu ina 16 (53) Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakRtiyoM kI baMdha vyucchitti mithyAtva guNasthAna ke aMta meM hotI hai| anaMtAnubaMdhI catuSka, styAnagRddhi, nidrA-nidrA, pracalApracalA, durbhaga, duHsvara, anAdeya. nyagrodhaparimaNDala-svAti-kubjaka aura vAmana saMsthAna, vajranArAca, nArAca, ardhanArAca aura kIlaka saMhanana, aprazasta vihAyogati, strIveda, nIca gotra, tiryaMcagati, tiryaMcagatyAnupUrvI, tiryaMcAyu aura udyota, ina 25 prakRtiyoM kI baMdha vyucchitti sAsAdana guNasthAna meM hotI haiN| / tRtIya mizra guNasthAna meM baMdha vyucchitti kA abhAva hai| caturtha guNasthAna meM apratyAkhyAnAvaraNa catuSka, vajarSabhanArAcasaMhanana, audArika zarIra, audArikAMgopAMga, manuSyagati, manuSyagatyAnupUrvI aura manuSyAyu ina dasa prakRtiyoM kI bandhavyucchitti hotI hai| deza saMyata guNasthAna meM pratyAkhyAna catuSka kI baMdha vyucchitti hotI hai| pramattasaMyata guNasthAna meM asthira, azubha, asAtAvedanIya, ayazaHskIrti, arati aura zoka ina chaha prakRtiyoM kI bandha vyucchitti hotI hai| apramattasaMyata guNasthAna meM eka devAyu kI baMdha vyucchitti hotI hai| apUrvakaraNa guNasthAna ke prathama bhAga meM nidrA aura pracalA ina do prakRtiyoM kI, chaThe bhAga meM tIrthakara, nirmANa, prazasta vihAyogati, paMcendriya jAti, taijasa-kArmaNa-AhAraka zarIra, AhAraka zarIrAMgopAMga, samacaturasra saMsthAna, devagati, devagatyAnupUrvI, vaikriyikazarIra, vaikriyakazarIrAMgopAMga, sparza, rasa, gaMdha, varNa, agurulaghu, upaghAta, paraghAta, ucchvAsa, trasa, bAdara, paryApta, pratyeka zarIra, sthira, zubha, subhaga, susvara aura Adeya, ina tIsa prakRtiyoM kI tathA saptama bhAga meM hAsya, rati, bhaya aura jugupsA ina cAra prakRtiyoM kI bandha vyucchitti hotI hai| isa prakAra apUrvakaraNa guNasthAna meM kula 36 prakRtiyoM kI bandha vyucchitti hotI hai| anivRttikaraNa guNasthAna ke pAMca bhAgo meM kramazaH puruSaveda, saMjvalana krodha-mAna-mAyA evaM lobha ina pAMca prakRtiyoM kI baMdha vyucchitti hotI hai| sUkSmasAmparAya guNasthAna meM jJAnAvaraNa kI pAMca, darzanAvaraNa kI (54) Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAra, aMtarAya kI pAMca, yazaHkIrti aura uccagotra ina 16 prakRtiyoM kI bandha vyucchitti hotI hai| . upazAMta moha aura kSINa moha guNasthAna meM bandha vyucchitti kA abhAva hai| tathA sayoga kevalI guNasthAna meM eka sAtAvedanIya kI bandha vyucchitti hotI hai| vizeSa- prasaMgAnusAra prakRti baMdha ke vizeSa niyama isa prakAra se jJAtavya haiM- tIrthaMkara prakRti kA baMdha samyakta avasthA meM hI hotA hai| AhAraka zarIra, AhAraka AMgopAgaM kA baMdha apramattaguNasthAna se lekara apUrvakaraNa guNasthAna ke chaThe bhAga taka hotA hai tathA Ayukarma kA baMdha mizra guNasthAna aura nivRtti aparyApta avasthA ko prApta mizrakAya yoga ke binA mithyAtva guNasthAna se apramattaguNasthAna paryaMta hotA hai| avazeSa prakRtiyoM kA bandha mithyAdRSTi Adi guNasthAnoM meM apanI apanI baMdha vyucchitti paryaMta jaannaa| prathamopazama samyaktva meM tathA zeSa tIna dvitIyopazamasamyaktva, kSAyopazamika samyaktva aura kSAyika samyaktva meM asaMyata se apramatta guNasthAna paryaMta manuSya hI tIrthaMkara prakRti ke baMdha kA prAraMbha kevalI athavA zruta kevalI ke pAdamUla meM karate haiN| prathamopazama samyaktva ko pRthak karane kA kAraNa yaha hai ki isakA kAla aMtarmuhUrta hone se isa samyaktva meM sohalakAraNa bhAvanA nahIM bhA skte| ataH isa samyaktva meM tIrthaMkara prakRti kA baMdha nahIM hotaa| isa prakAra kinhIM AcAryoM ne kahA hai| manuSya hI tIrthaMkara prakRti kA baMdha karate haiM anya gati vAle jIva tIrthaMkara prakRti kA baMdha prAraMbha nahIM kara sakate, kyoMki unake viziSTa sAmagrI kA abhAva hai| isake baMdha kA prAraMbha kevalIdvaya ke pAdamUla meM hI hotA hai| aisA niyama hai, kyoMki anyatra usa prakAra kI pariNAma vizuddhi nahIM ho sakatI, jisase tIrthaMkara prakRti ke baMdha kA prAraMbha ho ske| tIrthaMkara prakRti ke baMdha kA prAraMbha to caturtha guNasthAna se saptama guNasthAna paryaMta hI hotA hai, kintu Age AThave guNasthAna ke chaThe bhAga paryaMta hotA rahatA hai| (55) Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAnoM meM bandha-abaMdha evaM baMdha vyucchitti yogya prakRtiyoM kI saMdRSTiguNasthAna | bandharUpa abaMdha rUpa bandha se vyucchinna prakRtiyA~ | prakRtiyA~ / prakRtiyA~ mithyAtva |117 3 (AhAraka 116 (mithyAtva, huNDakasaMsthAna, zarIra, AhAraka napuMsakaveda, asamprAptAAMgopAMga, sRpATikAsaMhanana, ekendriya dvIndriya-trIndriya-caturindriya jAti, sUkSma, sthAvara, Atapa, aparyApta, sAdhAraNa, narakagati, narakagatyAnupUrvI aura narakAyu) tIrthakara) sAsAdana |101 19 (uparyukta 3|25 (anaMtAnubaMdhI catuSka | + mithyAtvastyAnagRddhi, nidrA-nidrA, guNasthAna kI16 pracalA-pracalA, durbhaga, duHsvara, vyucchinna anAdeya, nyagrodhaparimaNDalaprakRtiyA~) |svAti-kubjaka aura vAmana saMsthAna, vajanArAca-nArAcaardhanArAca aura kIlaka saMhanana, aprazastavihAyogati, strIveda, nIcagotra, tiryaMcagati, tiryaMcagatyAnupUrvI, tiryaMcAyu aura udyota) 46 (uparyukta19 zUnya (6) + sAsAdana guNasthAna kI vyucchinna 25 prakRtiyA~ + manuSyAyu, devAyu) mizra 174 (56) Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asaMyata 177 dezasaMyata | 67 pramatta saMyata | 63 43 (uparyukta 46 | 10 (apratyAkhyAnAvaraNa catuSka, - tIrthaMkara vajarSabhanArAca saMhanana, audArika manuSyAyu, devAyu) zarIra, audArikAMgopAMga, manuSyagati, manuSyagatyAnupUrvI aura manuSyAyu) 53 (uparyukta43 |4 (pratyAkhyAnacatuSka) +asaMyata guNasthAna kI vyucchinna 10 prakRtiyA~) 57 (uparyukta 53 |6 (asthira, azubha, + dezasaMyata asAtAvedanIya, ayazaHkIrti, guNasthAna kI arati aura zoka) vyucchinna 4 prakRtiyA~) 61 (uparyukta 57 | 1 (devAyu) +6 asthira, azubha asAtAvedanIya, ayazaHkIrti, arati aura zoka)-2 (AhAraka dvika) apramatta saMyata | 59 apUrvakaraNa bhAga -1 bhAga -6 | 56 62 (uparyukta61 | 2 (nidrA aura pracalA) + devAyu) 64 (uparyakta 62 | 30 (tIrthaMkara, nirmANa, prazasta +nidrA aura vihAyogati, paMcendriya-jAti, pracalA) taijasa,kArmaNazarIra,AhArakadvika, samacaturasra saMsthAna, devagati, devagatyAnupUrvI, vaikriyikadvika sparza, rasa, gaMdha, varNa, agurulaghu, | (57) Main Education International Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAga -7 anivRttikaraNa bhAga-1 bhAga-2 bhAga - 3 bhAga - 4 bhAga -5 26 kSINa kaSAya sayoga kevalI ayoga kevalI 22 222 upazAMtakaSAya 1 21 20 sUkSmasAmparAya 17 19 18 1 1 0 94 ( uparyukta64 + apUrvakaraNa ke chaThe bhAga kI vyucchinna 30 prakRtiyA~) 98 (uparyukta 94 + hAsya, rati, bhaya aura jugupsA) 99 ( uparyukta 98 + puruSaveda) 100 ( uparyukta 99. + saMjvalanakrodha) 101 ( uparyukta 100 +saMjvalanamAna) 102 ( uparyukta 101 + saMjvalanamAyA) 103 (uparyukta 102 + saMjvalanalobha) 119 ( uparyukta 103 +sUkSmsAmparAya guNasthAna kI vyucchinna 16 prakR.) 119 ( uparyukta) 119 ( uparyukta ) 120 ( uparyukta + sAtAvedanIya) (58) upaghAta, paraghAta, ucchvAsa, trasa, bAdara, paryApta, pratyeka zarIra, sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeya) 4 (hAsya, rati, bhaya, jugupsA) 1 ( puruSaveda) 1 ( saMjvalanakrodha) 1 (saMjvalanamAna ) 1 ( saMjvalanamAyA ) 1 ( saMjvalanalobha) 16 (jJAnAvaraNa kI 5, darzanAvaraNa 4, aMtarAya 5, yazaH kIrti aura uccagotra) zUnya (0) zUnya (0) 1 (sAtAvedanIya) zUnya (0) Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthitibaMdhaH karmaNAM sthitihaMtAraM ntvaanNtgunnaaNbudhi| sthitibaMdhasamAsena vakSye tat sthitihaanye|| paMcajJAnAvaraNanavadarzanAvaraNAsAtavedanIyapaMcAMtarAyakarmaNAM utkRssttaasthitivNdhstriNshtkottikottisaagrprmaannH| mithyAtvasya utkRSTAsthitiH spttikottikottisaagrprmaannH| sAtavedanIyastrIvedamanuSyagatimanuSyagatiprAyogyAnupUrvANAM utkRSTAsthitiH pNcdshsaagropmkottiikottyH| SoDazakaSAyANAM paramaH sthitibaMdhaH jaladhInAm ctvaariNshtkottikottyH| puMvedahAsyararidevagatisamacatuyasaMsthAnabajarSabhanArAcasaMhananadevagatiprAyogyAnupUrvaprazastavihAyogatisthirazubhasubhagasusvarAdeya-yazaHkIrti karmoM kI sthiti ko naSTa karane vAle aura anaMta guNoM ke sAgara aise aha~ta aura siddha parameSThI ko namaskAra kara, maiM apane karmoM kI sthiti ko nAza karane ke lie saMkSepa meM prakRti baMdha ke pazcAt sthiti baMdha ko khuuNgaa| pAMca jJAnAvaraNa, navadarzanAvaraNa, asAtAvedanIya, pAMca aMtarAya, kA utkRSTa sthiti baMdha 30 kor3A kor3I sAgara pramANa hai| mithyAtva kA utkRSTa sthiti baMdha sattara kor3Akor3I sAgara pramANa hai| sAtAvedanIya, strIveda, manuSyagati, manuSyagatvAnupUrvI kA utkRSTa sthitibaMdha 15 kor3Akor3IsAgara hai| solaha kaSAyoM kA utkRSTa sthiti baMdha cAlIsa kor3Akor3IsAgara hai| puMveda, hAsya, rati, devagati, samacaturasrasaMsthAna, vajavRSabha- nArAcasaMhanana, devagatiprAyogyAnupUrvI, prazastavihAyogati, sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeya, yazaHkIrti, ucca gotra kA (59) Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uccagotrANAM utkRSTAsthitibaMdhaH dazasAgaropama-koTikoTyaH / napuMsakavedAratizokabhayajugupsAnarakagati tiryagatyaikendriyapaMcendriyajAtyaudArikarva kriyika- taijasakArmaNa-zarIrahuMDakasaMsthAnaaudArikavai kriyikAMgopAMga-asaMprAptAspATikAsaMhananavarNarasagaMdhasparza narakagatitiryaggati-pAyogyAnupUrvyAgurulaghUghAtaparaghAtocchavAsAtapodyotA-prazasta vihAyogatitrasasthAvarabAdaraparyApti-pratyekazarIrA-sthirAzubha durbhagaduHsvarAnAdeyAyazaHkIrtinirmANanIcairgotrANAm utkRSTA sthitiH viNshtiHkotti-kottisaagrprmaannH| nArakadevAyuSoH parAsthitiH trayastriMzatsAgaropamANitiryagmanuSyAyuSoH paramAsthitistrINipalyopamAni dIdiyatrIindiyacaturidiyajAtivAmana utkRSTa sthiti baMdha dasa kor3Akor3I sAgara hai| napuMsakaveda, arati, zoka, bhaya, jugupsA, narakagati, tiryaMcagati, ekendriyajAti, paMcendri yajAti, audArika-vai kriyika-taijasa-kArmaNa zarIra, huNDakasaMsthAna, audArika-vaikriyika AMgopAMga, asaMprAptAsRpATikA saMhanana, varNa, rasa, gaMdha, sparza, narakagatiprAyogyAnupUrvI, tiryaMcagatiprAyogyAnupUrvI, agurulaghu, upaghAta, paraghAta, ucchavAsa, Atapa, udyota, aprazastavihAyogati, trasa, sthAvara, vAdara, paryApta, pratyekazarIra, asthira, azubha, durbhaga, duHsvara, anAdeya, ayazaHkIrti, nirmANa aura nIcagotra kI utkRSTa sthiti 20 kor3Akor3I sAgara pramANa hai| narakAyu evaM devAyu kI utkRSTa sthiti 33 sAgara hai| tiryaMcAyu-manuSyAyu kI utkRSTa sthiti tIna palya hai| dvIndriya, trIndriya, caturindriyajAti, (60) Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakRtinAmutkRSTAsthitiraSTAdazAvadhiMkoTI koTyaH / AhArakazarIrA hArA - kAMgopAMgatIrthakaranAmnA utkRSTAsthitibaMdha: aMtaH koTAkoTipramANaM / nyagrodhaparimaMDalasaMsthAnaM - bajranArAcasaMhananayorutkRSTAsthiti rdvAdazAbdhikoTIkoTyaH / svAtisaMsthAna nArAcasaMhananayozcaturdazajaladhikoTi-koTisaMkhyakA / kubjakasaMsthAnArddhanArAcasaMhananayoH parAH sthitibaMdhaH SoDzasAgaropamakoTI koTyaH / sarvatra yAvaMtyaH sAgaropamakoTikoTyastAvaMti varSa - zatAnyAbAdhA karma sthitiH / yeSAM tu aMtaHkoTikoTyaH sthitisteSAmAMtamuhUrttaH AbAdhA / iyaM saMjJipaMcendriyasyotkRSTA karmabaMdhasthitiH / -saMsthAnakIlikasaMhananasUkSmAparyAptisAdhAraNa vAmanasaMsthAna, kIlaka saMhanana, sUkSma, aparyApta aura sAdhAraNa zarIra kI utkRSTa sthiti baMdha - 18 kor3A kor3I sAgara hai / AhArakazarIra, AhArakazarIrAMgopAMga aura tIrthakara prakRti kI utkRSTa sthiti aMtaH kor3A -- kor3I sAgara pramANa hai / nyagrodhaparimaMDala saMsthAna, vajranArAca saMhanana kI utkRSTa sthiti 12 kor3Akor3I sAgara hai| svAti saMsthAna, nArAca saMhanana kI utkRSTa sthiti 14 kor3Akor3I sAgara hai / kubjaka saMsthAna, arddhanArAca saMhanana kI utkRSTa sthiti 16 kor3Akor3I sAgara hai I sarvatra jitane kor3Akor3I sAgaropama karma sthiti hai utane varSa usa karma kI AbAdhA hotI hai| jina karmoM kI antaH kor3Akor3I sAgara pramANa sthiti hai, unakI AbAdhA aMtarmuhUrta hai / Upara yaha saMjJIpaMcendriya jIvoM kI apekSA se utkRSTakarma baMdha kA nirUpaNa kiyA gayA hai| (61) Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekendriyasya punaH mithyAtvasyotkRSTAsthitibaMdhaH eksaagrH| kaSAyANAM sAgaropama-saptabhAgAnAM ctvaarobhaagaaH| jJAnAvaraNadarzanavaraNAMtarAyasAtavedanIyAnAmutkRSTAsthitibaMdha: sAgarasaptabhAgAnAM tryobhaagaaH| nAmagotranokaSAyANA sAgarasaptabhagAnAM daubhaagau| dIndiyasya mithyAtvasyotkRSTAsthitiHpaMcaviMzatisAgara -prmaaH| trIndriyasya mithyAtvasyotkRSTAsthitiH pNcaashtsaagropmsNkhykaa| caturidiyasya mithyAtvasya parAH sthitibaMdhaH shtsaagrprmaannH| asaMjJipaMcendriyasya mithyAtvasyotkRSTA sthitibaMdhaH shssaagrprmaaH| dvIndriyAdInAM zeSakarmaNAM sthitibaMdhaH AgamAt vijnyeyH| ekendriya ke mithyAtva kA utkRSTa sthiti baMdha eka sAgara hai| ekendriya ke kaSAyoM kI utkRSTa sthiti 4/7 sAgara pramANa hai tathA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, aMtarAya ina tIna ghAtiyAkarmoM kI 19 prakRtiyoM kI tathA asAtAvedanIya kI ekendriya jIva ke utkRSTa sthiti 3/7 sAgara baMdhatI hai| nAma, gotra evaM nokaSAyoM kI ekendriya jIvoM kI utkRSTa sthiti 2/7 sAgara pramANa baMdhatI hai| . dvIndriya ke mithyAtva kI utkRSTa sthiti 25 sAgara pramANa hai| trIndriya ke mithyAtva kI utkRSTa sthiti 50 sAgaropama hai| caturindriya ke mithyAtva kI utkRSTa sthiti 100 sAgara pramANa hai| asaMjJI paMcendriya ke mithyAtva kA utkRSTa sthiti baMdha eka hajAra sAgara pramANa hai| dvIndriyAdi ke zeSa karmoM kA sthiti baMdha Agama se jAnanA caahie| __ (62) Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcajJAnAvaraNacakSuracakSuravadhikevaladarzanAvaraNa saMjvalanalobhapaMcAMtarAyANAM jaghanyasthitibaMdho'ntarmuhUrttaH / sAtAvedanIyasya dvAdazamuhUrtaH yazaH kIrtiuccairgotrayoraSTau - muhUrttAH / krodhasaMjvalanasya dvaumAso saMjvalanamAnasyaikomAsaH / saMjvalanamAyAyAH arddhamAsaH / puruSavedasyASTau saMvatsarAH / nidrAnidrApracalApracalAstyAnagRddhinidvApracalAsAtavedanIyAnAM sAgarasaptabhAgAnAM trayobhAgAH palyopamAsaMkhyAta bhAgahInAH / mithyAtvasya sAgarasyasaptasaptabhAgAH palyopamAsaMkhyAta- bhAgahInAH / anaMtAnubaMdhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnAnAM sAgaropama- saptabhAgAnAM vizeSArtha - dvIndriya jIva ke sabhI karmoM kI utkRSTa sthiti ekendriya se 25 guNI adhika baMdhatI hai| trIndriya jIvoM ke sabhI karmoM kI utkRSTa sthiti ekendriya se 50 guNI adhika baMdhatI hai / caturindriya jIvoM kI sabhI karmoM kI utkRSTa sthiti ekendriya se sau guNI evaM asaMjJI paMcendriya jIvoM ke sabhI karmoM kI utkRSTa sthiti ekendriya se hajAra guNI adhika baMdhatI hai / paMca jJAnAvaraNa, cakSu - acakSu avadhi - kevaladarzanAvaraNa, saMjvalana lobha evaM pAMca aMtarAyoM kI jaghanya sthiti baMdha antarmuhUrta pramANa hai| sAtAvedanIya kI 12 muhUrta, yazaH kIrti aura uccagotra kI ATha muhUrta, saMjvalana krodha kI do mAha, saMjvalana mAna kI eka mAha, saMjvalana mAyA kI pandraha dina, puruSaveda kI ATha varSa, nidrA - nidrA, pracalApracalA, styAnagRddhi, nidrA, pracalA, asAtAvedanIya kI palyopama ke asaMkhyAta bhAga se hIna 3/7 sAgara pramANa jaghanya sthiti hai| mithyAtva kI palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se kama 7 / 7 sAgara pramANa hai / anaMtAnubaMdhI, apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa kI jaghanya sthiti (63) Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ catvArobhAgAH plyopmaasNkhyaatbhaaghiinaaH| aSTanokaSAyANAM sAgarasaptabhAganAM daubhAgau plyopmaasNkhyaatbhaaghiinau| nArakadevAyuSordazavarSasahastrANi tirygmnussyaa-yussorNtrmuhuurtH| naraka -gatidevagativikriyikazarIrAgopAMga-narakagatidevagatiprAyogyAnupUrvANAM sAgarasahasasaptabhAgAnAm dvaubhAgau plyopmsNkhyaatbhaaghiinau| AhArakazarIra-AhArakAMgopAMgatIrthakarANAM aNtHkottiikottyH-saagropm| zeSANAM sAgaropama saptabhAgAnAm dvaubhAgau plyopmaasNkhyaatbhaaghiinau| sarvatra jaghanyasthitiriti sNbNdhniiyaa| sarvatra cAntaramuhUrta AvAdhA AvAdhIna karmasthitiH krmnissekH| palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se kama 4/7 sAgara pramANa hai| puruSaveda ko chor3akara zeSa ATha nokaSAyoM kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se kama 2/7 sAgara pramANa haiN| narakAyu evaM devAyu kI jaghanya sthiti daza hajAra varSa aura tiryaMcAyu evaM manuSya Ayu kI jaghanya sthiti aMtarmuhUrta hai| narakagati, devagati, vaikriyakazarIra, vaikriyikazarIra AMgopAMga, narakagatiprAyogyAnupUrvI, devagati prAyogyAnupUrvI kI jaghanya sthiti palyopama ke saMkhyAtaveM bhAga se kama 2000/7 sAgara pramANa hai| AhArakazarIra, AhArakazarIrAMgopAMga aura tIrthaMkara prakRti kA jaghanya sthiti baMdha antaH kor3Akor3I sAgaropama hai| zeSa prakRtiyoM kA jaghanya sthiti baMdha palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se kama 2/7 sAgara pramANa hai| Upara jo karmoM kI sthiti kA ullekha hai vahAM sarvatra jaghanya sthiti se saMbaMdha jor3anA cAhie tathA ina sabhI kA AbAdhAkAla aMtarmuhUrta mAtra hai| ina sabhI karmoM kI AvAdhAkAla se kama karma sthiti rUpa karma niSeka hote haiN| (64) Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvAyaM jaghanyasthitibaMdha sAmAnyApekSayA saMjJipaMcendriyasya ekendriyadvIndriyatrIMdriyacaturidriyAsaMjJIpaMcendriyANAM jaghanya sthitibaMdho ya evotkRssttH| uktA sa eva palyopamAsaMkhyAtabhAgahIno dRssttvyH| sAmAnya apekSA se saMjJI paMcendriya kA jo jaghanya sthiti baMdha hai vaha ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura asaMjJI paMcendriya jIvoM ke jaghanya sthiti baMdha meM utkRSTa ke samAna hai tathA yahAM sabhI jagaha palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se hIna kI saMyojanA karanA caahie| vizeSArtha- utkRSTa evaM jaghanya sthiti baMdha ke svAmI siddhAMta granthAnusAra nimna haiM- zubhAzubha karma kA utkRSTa sthiti baMdha yathA yogya utkRSTa saMkleza pariNAma vAle cAroM gati ke jIvoM ke hI hotA hai| tiryaMca, manuSya va devAyu binA anya 117 prakRtiyoM kA utkRSTa sthiti bandha tatprAyogya utkRSTa saMkleza pariNAmoM se hotA hai aura jaghanya sthiti bandha yathAyogya vizuddha pariNAmoM se hotA hai| tiryaMca Adi tIna Ayu kA utkRSTa sthiti baMdha yathAyogya vizuddha pariNAmoM se hotA hai tathA jaghanya sthiti bandha yathAyogya saMkleza pariNAmoM se hotA hai| AhAraka dvika, tIrthakara aura devAyu binA zeSa 116 prakRtiyoM kA utkRSTa sthiti baMdha mithyAdRSTi jIva hI karatA hai tathA AhArakadvika Adi cAra prakRtiyoM kA utkRSTa sthiti baMdha samyagdRSTi jIva hI karatA hai| devAyu kI utkRSTa sthiti ko apramatta guNasthAna meM jAne ke sammukha huA pramatta guNasthAna vAlA jIva bAMdhatA hai| AhArakadvika kI utkRSTa sthiti ko pramatta guNasthAna ke sanmukha huA apramatta guNasthAnavartI saMkleza pariNAmI jIva bAMdhatA hai| tIrthaMkara prakRti kI utkRSTa sthiti ko dUsare yA tIsare naraka meM jAne ke sammukha huA kSayopazama samyagdRSTi asaMyata manuSya hI bAMdhatA hai| devAyubinA zeSa tIna Ayu, vaikriyaka zarIra, vaikriyaka zarIra AMgopAMga, narakagati, naraka gatyAnupUrvI, devagati, devagatyAnupUrvI, (65) Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikalatraya aura sUkSmAdi tIna ina sabhI kA utkRSTa sthiti bandha manuSya aura tiryaMca jIva hI karate haiN| audArika dvika, tiryaMcagati, tiryaMcagatyAnupUrvI, udyota va asamprAptAsRpATikA saMhanana kI utkRSTa sthiti mithyAdRSTi deva aura nArakI jIva hI bAMdhate haiN| ekendriya, Atapa aura sthAvara ina tIna prakRtiyoM kA utkRSTa sthiti bandha mithyAdRSTi deva karate haiN| zeSa 92 prakRtiyoM ko utkRSTa saMkleza pariNAma vAle tathA ISat madhyama saMkleza pariNAma vAle cAroM gatiyoM ke jIva bAMdhate haiM / pAMca jJAnAvaraNa, cAra darzanAvaraNa, pAMca aMtarAya, yazaH kIrti, uccagotra aura sAtA vedanIya kA jaghanya sthiti baMdha kSapaka sUkSmasAmparAya guNasthAnavartI jIva ke aMtima samaya meM hotA hai| puruSaveda evaM saMjvalana kaSAya catuSka kA jaghanya sthiti baMdha kSapaka anivRttikaraNa guNasthAnavartI jIva ke hotA hai| tIrthaMkara aura AhAraka dvika kA jaghanya sthiti baMdha apUrvakaraNa guNasthAnavartI kSapaka jIva ke hotA hai| devagati, devagatyAnupUrvI, narakagati, narakagatyAnupUrvI, vaikriyakazarIra, vaikriyaka AMgopAMga kA jaghanya sthiti baMdha asaMjJIpaMcendriya jIva ke hotA hai / devAyu aura narakAyu kA jaghanya sthiti baMdha saMjJI athavA asaMjJI jIva ke hotA hai| manuSya aura tiryaMcAyu kA jaghanya sthiti baMdha karmabhUmiyAM manuSya yA tiryaMca karate haiN| nidrA-nidrA, pracalA - pracalA, styAnagRddhi, nidrA, pracalA, asAtAvedanIya, mithyAtva anaMtAnubaMdhI catuSka apratyAkhyAnacatuSka, pratyAkhyAnacatuSka, strIveda, napuMsaka veda, hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, tiryaMcagati, manuSyagati, ekendriyajAti, dvIndriyajAti, trIndriyajAti, caturindriyajAti, paMcendriya jAti audArika- taijasa- kArmaNazarIra, chaha saMsthAna, audArikazarIra AMgopAga, chaha saMhanana, varNa, gaMdha, rasa, sparza, tiryaMcagatiprAyogyAnupUrvI, manuSyagatiprAyogyAnupUrvI, agurulaghu upaghAta, paraghAta, ucchvAsa, Atapa, udyota, prazasta - aprazasta vihAyogati, trasa, sthAvara, bAdara, sUkSma, paryApta, aparyApta, pratyekazarIra, sAdhAraNa zarIra sthira, asthira, zubha, azubha, subhaga, durbhaga, susvara, dusvara, Adeya, anAdeya, ayazaH kIrti, nirmANa aura nIcagotra ina prakRtiyoM kA jaghanya sthiti baMdha sarvavizuddha, bAdara ekendriya paryAptaka jIva karatA hai / (66) Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtA mUla-uttara prakRtiyoM kI utkRSTa aura jaghanyasthitisaMbaMdhI saMdRSTi prakRtiyA~ sthitibandha mUla prakRti uttaraprakRti utkRSTa jaghanya jJAnAvaraNIya matijJAnAvaraNAdi pAMca | 30 kor3Akor3I sAgaro. | antarmuhUrta darzanAvaraNIya nidrA-nidrA, 30 koDAkor3I sAgaro. | 3/7 sA.* pracalA-pracalA 30 kor3Akor3I sAgaro. | 3/7 sA.* va styAnagRddhi 30 kor3Akor3I sAgaro. | 3/7 sA.* nidrA va pracalA 30 kor3Akor3I sAgaro. | 3/7 sA.* cakSu, acakSu, 30 kor3Akor3I sAgaro. | antarmuhUrta avadhi va kevaladarzana | 30 kor3Akor3I sAgaro. / | antarmuhUrta | vedanIya 15 kor3Akor3I sAgaro. | 12 muhUrta asAtA 30 kor3Akor3I sAgaro. 3/7 sA.* mohanIya (a) darzanamohanIya | mithyAtva 70 koDAkor3I sAgaro. | 7/7 sA.* (A) cAritramohanIya | anaMtAnubaMdhI 4 40 kor3Akor3I sAgaro. 4/7 sA.* | (1) kaSAyavedanIya apratyAkhyAna 4 40 kor3Akor3I sAgaro. 4/7 sA.* pratyAkhyAna 4 40 kor3Akor3I sAgaro. 4/7 sA.* saMjvalana krodha 40 kor3Akor3I sAgaro. 2 mAsa saMjvalana mAna 40 kor3Akor3I sAgaro. 1 mAsa saMjvalana mAyA 40 kor3Akor3I sAgaro. __1 pakSa saMjvalana lobha 40 kor3Akor3I sAgaro. antarmuhUrta (2) nokaSAyavedanIya | strIveda 15 kor3Akor3I sAgaro. 2/7 sA.* puruSaveda 10 kor3Akor3I sAgaro. 8 varSa napuMsakaveda 20 kor3Akor3I sAgaro. 2/7 sA.* hAsya 10 koDAkor3I sAgaro. | 2/7 sA.* rati 10 kor3Akor3I sAgaro. 2/7 sA.* 20 koDAkor3I sAgaro. 2/7 sA.* 20 kor3Akor3I sAgaro. | 2/7 sA.* 20 kor3Akor3I sAgaro. 2/7 arati zoka bhaya (67) Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ayu nAma (piNDaprakRtiyA) (1) gati (2) jAti jugupsA narakAyu tiryaMcAyu manuSyAyu devAyu naraka tiryaMca manuSya deva ekendriya dvIndriya trIndriya caturindriya paMcendriya audArika (3) zarIra 5 ( 4 ) zarIrabandhana 5 vaikriyaka (5) zarIrasaMghAta 5 AhAraka taijasa kArmaNa (6) zarIrasaMsthAna samacaturasra nyagrodhaparimaNDala svAti kubjaka vAmana huNDaka (7) zarIra AMgopAMga audArika vaikriyaka AhAraka (8) zarIrasaMhanana vajrarSabhanArAca 20 kor3Akor3I sAgaro. 33 sAgaropama 3 palyopama 3 palyopama 33 sAgaropama 20 kor3Akor3I sAgaro. 20 kor3Akor3I sAgaro. 15 kor3Akor3I sAgaro. 10 kor3Akor3I sAgaro. 20 kor3Akor3I sAgaro. 18 kor3Akor3I sAgaro. 18 kor3Akor3I sAgaro. 18 kor3Akor3I sAgaro. 20 kor3Akor3I sAgaro. 20 kor3Akor3I sAgaro. 20 kor3Akor3I sAgaro. aMtaH kor3Akor3I 20 kor3Akor3I sAgaro. 20 kor3Akor3I sAgaro. 10 kor3Akor3I sAgaro. 12 kor3Akor3I sAgaro. 14 kor3Akor3I sAgaro. 16 kor3Akor3I sAgaro. 18 kor3Akor3I sAgaro. 20 kor3Akor3I sAgaro. 20 kor3Akor3I sAgaro. 20 kor3AkoDI sAgaro. aMtaH kor3Akor3I 10 koDAkoDI sAgaro. (68) 2/7 10 sahasravarSa antarmuhUrta antarmuhUrta 10 sahasravarSa 2000/7 sA. * 2/7 sA.* 2/7 sA.* 2000/ 7** 2/7 sA.* 2/7 sA.* 2/7 sA.* 2 / 7sAgara 2/7 sA.* 2/7 sA.* 2000/7* aMtaH koDakor3I 2/7 sA.* 2/7 sA.* 2/7 sA.* 2/7 sA.* 2/7 sA.* 2/7 sA.* 2/7 sA.* 2/7 sA.* 2/7 sA.* 2000 / 7sA.* aMta: koDAkoDI 2/7 sA.* Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9) varNa (10) gaMdha (11) rasa (12) sparza (13) AnupUrvI vajranArAca nArAca ardhanArAca kIlaka sRpATikA kRSNAdi 5 sugaMdha durgaMdha tiktAdi 5 karkazAdi 8 narakagati AnupUrvI tiryaMcagati AnupUrvI manuSyagati AnupUrvI | devagati AnupUrvI (14) vihAyogati prazasta aprazasta (apiNDaprakRtiyAM) agurulaghu upaghAta paraghAta ucchvAsa Atapa udyota trasa sthAvara bAdara sUkSma paryApta aparyApta pratyekazarIra sAdhAraNazarIra sthira 12 kor3Akor3I sAgaro. 14 kor3Akor3I sAgaro. 16 kor3Akor3I sAgaro. 18 kor3Akor3I sAgaro. 20 kor3Akor3I sAgaro. 20 kor3Akor3I sAgaro. 20 kor3Akor3I sAgaro. 20 kor3Akor3I sAgaro. 20 kor3Akor3I sAgaro. 20 kor3Akor3I sAgaro. 20 kor3Akor3I sAgaro. 20 kor3Akor3I sAgaro. 15 kor3Akor3I sAgaro. 10 kor3Akor3I sAgaro. 10 kor3Akor3I sAgaro. 20 kor3Akor3I sAgaro. 20 kor3AkoDI sAgaro. 20 kor3AkoDI sAgaro. 20 kor3Akor3I sAgaro. 20 kor3Akor3I sAgaro. 20 kor3Akor3I sAgaro. 20 kor3Akor3I sAgaro. 20 kor3Akor3I sAgaro. 20 kor3Akor3I sAgaro. 20 kor3Akor3I sAgaro. 18 kor3Akor3I sAgaro. 20 kor3Akor3I sAgaro. 18 kor3Akor3I sAgaro. 20 kor3Akor3I sAgaro. 18 kor3Akor3I sAgaro. 10 kor3Akor3I sAgaro. 69 2/7 sA.* 2/7 sA.* 2/7 sA.* 2/7 sA.* 2/7 sA.* 2/7 sA.* 2/7 sA.* 2/7 sA.* 2/7 sA.* 2/7 sA.* 2000 / 7sA. * 2/7 sA.* 2/7 sA.* 2000 / 7sA. * 2/7 sA.* 2/7 sA.* 2/7 sA.* 2 / 7sA.* 2/7 sA.* 2/7 sA.* 2/7 sA.* 2/7 sA.* 2/7 sA.* 2/7 sA.* 2/7 sA.* 2/7 sA.* 2/7 sA.* 2/7 sA.* 2/7 sA.* 2/7 sA.* 2/7 sA.* Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * * * * nIca asthira 20 kor3Akor3I sAgaro. 2/7 sA.* zubha 10 kor3Akor3I sAgaro. | 2/7 sA.* azubha 20 kor3Akor3I sAgaro. 2/7 sA.* subhaga 10 kor3Akor3I sAgaro. 2/7 sA.* durbhaga 20 kor3Akor3I sAgaro. 2/7 sA.* susvara 10 kor3Akor3I sAgaro. 2/7 sA.* duHsvara 20 kor3Akor3I sAgaro. 2/7 sA.* Adeya 10 kor3Akor3I sAgaro. 2/7 sA.* anAdeya 20 kor3Akor3I sAgaro. 2/7 sA.* yaza:kIrti 10 kor3Akor3I sAgaro. 8 muhUrta ayazaHkIrti | 20 kor3Akor3I sAgaro. | 2/7 sA.* nirmANa 20 kor3Akor3I sAgaro. | 2/7 sA.* tIrthaMkara aMtaH kor3Akor3I | aMtaH koDako. gotra ucca 10 kor3Akor3I sAgaro. 8 muhUrta .. 20 koDAkor3I sAgaro. | 2/7 sA.* aMtarAya dAna-lAbhAdi 5 | 30 kor3Akor3I sAgaro. | antamuhUrta noTa- 1. uparyukta saMdRSTi dha.pu. 6 va mahAbaMdha pu. 2 ke anusAra hai| 2. yaha saMdRSTi (*) isa cinha 3/7,7/7,4/7, 2/7 sAgararUpa saMkhyA palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se hIna grahaNa karanA cAhie, kintu 2000/7 sAgararUpa saMkhyA palyopama ke saMkhyAtaveM bhAga se hIna grahaNa karanA caahie| 3. saMdRSTi meM 2000/7 sAgara* diyA hai| vaha asaMjJI paMcendriya kI apekSA diyA hai| kyoMki vaikriyika SaTka kA baMdha eka indriya evaM vikalatraya jIva nahIM karate haiN| asaMjJI paMcendriya jIva ke mithyAtva karma kA utkRSTa sthiti baMdha eka hajAra sAgara hai| isase nAma aura gotra kA jaghanya sthiti baMdha palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama 2000/7 sAgara hotA hai| zaMkA- strIveda, hAsya, rati, sthira, zubha, subhaga, susvara Adi prakRtiyoM kA jaghanya sthiti baMdha palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se kama sAgaropama ke 2/7 bhAga mAtra ghaTita nahIM hotA hai| kyoM ki ina strIvedAdi prakRtiyoM kA bIsa koDAkor3I sAgaropama pramANa utkRSTa sthiti baMdha nahIM hotA hai| samAdhAna- yadyapi ina strIvedAdi prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti bIsa kor3Akor3I sAgaropama pramANa nahIM hai tathApi mUla prakRti kI utkRSTa sthiti ke anusAra hrAsa ko prApta hotI huI ina prakRtiyoM kA palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se kama sAgaropama ke 2/7 bhAgamAtra jaghanya sthiti baMdha meM koI virodha nahIM hai| (dha.pu. 6 pR. 190) (70) Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubhAgabaMdhaH karmAnubhAganirmuktaM, vItarAgaM jgdguruN|| natvA vakSye'nubhAgAkhyaM, baMdhaM ttshaanye|| jJAnAvaraNAdikarmaNAM yo raso (yo'nubhAvo) rAgadveSAdipariNAmo vAdhyavasAnajanitaHzubhaHsukhadaH azubho dukhadaH sonubhaagbNdhH| yathA ajAgomahiSyAdikSIrANAM tIvramaMdAdibhAvena rasa -vizeSo bahudhA bhavati tathA karmapudalAnAM tIvramaMdAdibhAvena svagata sukhduHkhaadidaansaamrthyvishessH| utkRSTajaghanyAdibhedaminno bahudhA kutracidAtmani zubhapariNAmaprakarSAt zubhaprakRtinAM prakRSTonubhavaH azubhaprakRtInAM nikRSTaH azubhapariNAmaprakarSe azubhaprakRtInAM -prakRSTonubhavaH zubhaprakRtinAM niHkRssttonubhvH| aSTa karmoM ke phala se mukta, rAga rahita, tInoM logoM ke guru sarvajJa deva ko namaskAra kara, maiM apane karmarUpI phala se prApta hone vAle rasa ko nAza karane ke lie karmoM ke phala kA nirUpaNa karane vAle anubhAga baMdha kA prakaraNa kahatA huuN| jJAnAvaraNAdi karmoM kA phala yA vipAka jo rAgadveSAdi adhyavasAna se utpanna hone vAlA zubha sukha dene vAlA, azubha dukha dene vAlA hai, vaha . anubhAga baMdha hai| jisa prakAra bakarI gAya aura bhaiMsa Adi ke dUdha kA alaga alaga tIvra maMdAdi rUpa se rasa vizeSa (mAdhurya, tIkhA dhImAdi rUpa) hotA hai usI prakAra karma pudgaloM kA alaga alaga svagata sAmarthya vizeSa anubhAga hai| karmoM ke utkRSTa jaghanya Adi bahuta bhedoM se kabhI jIva ke zubha pariNAmoM ke prakarSa bhAva ke kAraNa zubha prakRtiyoM kA prakRSTa anubhAga baMdha hotA hai aura azubha prakRtiyoM kA nikRSTa anubhAga baMdha hotA hai tathA azubha pariNAmoM ke prakarSa bhAva ke kAraNa azubha prakRtiyoM kA prakRSTa anubhAga baMdha hotA hai aura zubha prakRtiyoM kA nikRSTa anubhAga baMdha hotA hai| (71) Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSArtha- sAtAvedanIyAdi zubha prakRtiyoM kA utkRSTa anubhAga bandha vizuddha pariNAmoM se hotA hai aura asAtAvedanIyAdi azubha (pApa) prakRtiyoM kA utkRSTa anubhAga bandha saMkleza pariNAmoM se hotA hai tathA inase viparIta pariNAmoM se jaghanya anubhAga bandha hotA hai arthAt zubha-prakRtiyoM kA saMkleza pariNAmoM se aura azubha prakRtiyoM kA vizuddha pariNAmoM se jaghanya anubhAga bandha hotA hai| isa prakAra sabhI prakRtiyoM kA anubhAga bandha jaannaa| mandakaSAya rUpa to vizuddha pariNAma tathA tIvrakaSAya rUpa saMkleza pariNAma hote haiN| zaMkA- zubha prakRti kA saMkleza pariNAmoM se jaghanya anubhAga bandha hotA hai aura vizuddha pariNAmoM se pApa-prakRti kA jaghanya anubhAga bandha hotA hai| aisA siddhAMta kA kathana hai| isameM zaMkA yaha hai ki prathama to saMkleza-pariNAmoM se zubha-prakRti kA bandha hI nahIM hotA, kyoMki saMkleza pariNAmoM ko pApa pariNAma kahate haiM aura pApa pariNAmoM se zubha kA bandha nahIM hotA, pApa pariNAmoM se pApa hI kA baMdha hotA hai? isako udAharaNa sahita spaSTa kreN| samAdhAna- zubha pariNAmoM se zubha prakRtiyoM kA hI Asrava va bandha hotA hai aura azubha pariNAmoM se pApa prakRtiyoM kA hI Asrava aura baMdha hotA hai, aisA ekAnta niyama nahIM hai| kyoMki 47 dhruvabandhI prakRtiyoM meM puNya aura pApa donoM prakAra kI prakRtiyAM haiN| jinakA zubha aura azubha donoM prakAra ke pariNAmoM meM nirantara Asrava va bandha hotA rahatA hai| ve dhruvabandhI 47 prakRtiyAM isa prakAra haiM :pAMca jJAnAvaraNa, nau darzanAvaraNa, pAMca aMtarAya, mithyAtva, solaha kaSAya, bhaya, jugupsA, taijasazarIra, kArmaNazarIra, varNAdika cAra, agurulaghu, upaghAta aura nirmANa naamkrm| ina 47 dhruvabandhI prakRtiyoM meM se taijasazarIra, kArmaNazarIra, agurulaghu aura nirmANa ye cAra zubha (puNya) prakRtiyAM haiM aura zeSa 43 azubha (pApa) prakRtiyAM haiN| isa prakAra azubha pariNAmoM se uparyukta cAra zubha prakRtiyoM kA to avazya hI baMdha hotA hai| inake atirikta (72) Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ audArika yA vaikriyika zarIra, paMcendriyajAti, trasakAya, bAdara, paryApta, pratyekazarIra, tiryaMcAyu kA bhI yathAyogya jaghanya anubhAga baMdha hotA hai| zubha pariNAmoM se uparyukta 43 dhruva baMdhI azubha prakRtiyoM kA jaghanya anubhAga baMdha hotA hai| . sarvArthasiddhi adhyAya 6 sUtra 3 kI TIkA meM bhI kahA gayA hai - jo yoga zubha pariNAmoM ke nimitta se hotA hai vaha zubha yoga hai aura jo yoga azubha pariNAmoM ke nimitta se hotA hai vaha azubha yoga hai| zAyada koI yaha mAne ki zubha aura azubha karma kA kAraNa hone se zubha aura azubha yoga hotA hai so bAta nahIM hai, yadi isa prakAra inakA lakSaNa kahA jAtA hai to zubha yoga hI nahIM ho sakatA, kyoMki zubha yoga ko bhI jJAnAvaraNAdi karmoM ke bandha kA kAraNa mAnA hai| utkRSTa anubhAga baMdha ke svAmI pAMca jJAnAvaraNa, nava darzanAvaraNa, asAtAvedanIya, mithyAtva, 16 kaSAya, arati, zoka, bhaya, jugupsA, puMveda ye 5 nokaSAya, huNDaka saMsthAna, aprazasta sparza, rasa, gaMdha, varNa, upaghAta, aprazasta vihAyogati, asthira, azubha, durbhaga, dusvara, anAdeya, ayazaHkIrti, nIcagotraM aura pAMca aMtarAya, ina prakRtiyoM ke utkRSTa anubhAga baMdha kA svAmI paMcendriya saMjJI mithyAdRSTi sarva paryAptiyoM se paryApta sAkAra, jAgRta niyama se utkRSTa saMkleza yukta aura utkRSTa anubhAga baMdha karane vAlA anyatara 4 gati kA jIva hai| sAtA vedanIya, yazaHkIrti aura ucca gotra ke utkRSTa anubhAga baMdha kA svAmI, kSapaka sUkSmasAmparAya saMyata aura aMtima samaya meM utkRSTa anubhAga baMdha karane vAle anyatara jIva hai| strIveda, puMveda, hAsya, rati, nyagrodhaparaNimaNDalAdi cAra saMsthAna, vajanArAcAdi cAra saMhanana kA bhaMga matijJAnAvaraNa ke samAna hai| kiMtu vizeSatA itanI hai ki yaha tatprAyogya saMkleza pariNAma vAle jIva ke kahanA caahie| narakAyu, tIna jAti, sUkSma, aparyApta aura sAdhAraNa ke utkRSTa anubhAga kA svAmI sarvaparyAptiyoM se paryApta huA sAkAra, jAgRta, tatprAyogya saMkleza pariNAma vAlA aura utkRSTa (73) Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubhAga baMdha karane vAlA anyatara manuSya yA saMjJI paMcendriya tiryaMca jIva hai| tiryaMca va manuSyAyu ke sabaMdha meM bhI yahI kathana hai| kintu vizeSatA itanI haiM ki yahAM tatprAyogya vizuddha pariNAma vAlA aura utkRSTa anubhAga baMdha karane vAlA jIva kahanA caahie| devAyu ke utkRSTa anubhAga baMdha kA svAmI sAkAra jAgRta tatprAyogya vizuddha pariNAma vAlA aura utkRSTa anubhAga baMdha karane vAlA anyatara apramatta saMyata jIva hai| narakagati va narakagatyAnupUrvI kA utkRSTa saMkleza pariNAma vAlA aura utkRSTa anubhAga baMdha ko karane vAlA anyatara manuSya yA paMcendriya tiryaMca jIva hai| mithyAdRSTi sAkAra jAgRta niyama se utkRSTa anubhAga baMdha karane vAlA anyatara deva aura nArakI, tiryaMca gati asamprAptAsRpATikA saMhanana aura tiryaggatyAnupUrvI ke utkRSTa anubhAga baMdha kA svAmI hai| samyagdRSTi sAkAra, jAgRta, sarvavizuddha aura utkRSTa anubhAga baMdha karane vAlA anyatara deva aura nArakI jIva manuSya gati, audArikazarIra, audArika AMgopAMga, vajarSabhanArAca saMhanana aura manuSyagatyAnupUrvI ke utkRSTa anubhAga baMdha kA svAmI hai| devagati, paMcendriya jAti, vaikriyikazarIra, AhArakazarIra, taijasazarIra, kArmaNazarIra, samacaturasra saMsthAna, vaikriyika AMgopAMga, AhAraka AMgopAMga, prazasta sparza, rasa, gaMdha, varNa, devagatyAnupUrvI, agurulaghu, paraghAta, ucchvAsa, prazastavihAyogati, trasacatuSka, sthira, zubha, susvara, subhaga, Adeya, nirmANa va tIrthaMkara ke utkRSTa anubhAga baMdha kA svAmI anyatara kSapaka apUrvakaraNa jo parabhava saMbaMdhI nAmakarma kI prakRtiyoM kA aMtima samaya meM utkRSTa anubhAga baMdha karane vAlA hai vaha jIva hai| ekendriya jAti aura sthAvara ke utkRSTa anubhAga baMdha kA svAmI mithyAdRSTi, sAkAra-jAgRta, niyama se utkRSTa saMkleza pariNAma vAlA aura utkRSTa anubhAga baMdha karane vAlA anyatara saudharma aura IzAna kalpa kA deva hai| Atapa prakRti ke utkRSTa anubhAgabaMdha kA svAmI saMjJI, sAkAra, jAgRta tatprAyogya vizuddha pariNAma vAlA aura utkRSTa anubhAga baMdha karane vAlA anyatara tIna gati kA jIva hai| udyota prakRti ke utkRSTa anubhAga baMdha kA svAmI mithyAdRSTi sarvaparyAptiyoM (74) Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se paryApta, sAkAra jAgRta sarvavizuddha, tadanaMtara samaya meM samyaktva ko prApta hone vAlA aura utkRSTa anubhAga baMdha karane vAlA anyatara saptama pRthvI kA nArakI jIva hai| jaghanya anubhAga bandha ke svAmI ___ azubha varNAdi cAra, upaghAta, jJAnAvaraNa pAMca, antarAya pAMca, darzanAvaraNa cAra, nidrA, pracalA, hAsya, rati, bhaya, jugupsA, puruSaveda tathA saMjvalana cAra ina tIsa prakRtiyoM kI jahAM-jahAM bandha vyucchitti hotI hai, vahAM-vahAM kSapaka zreNI vAle ke jaghanya anubhAga bandha hotA hai| anantAnubandhI cAra, styAnagRddhi Adi tIna nidrAyeM aura mithyAtva, ina ATha prakRtiyoM kA mithyAtvaguNasthAna meM, apratyAkhyAna kI cAra kaSAya asaMyata guNasthAna meM, pratyAkhyAna kI cAra kaSAya deza saMyata guNasthAna meM isa prakAra ina guNasthAnoM meM ye 16 prakRtiyAM saMyama guNa ko dhAraNa karane ke sammukha haA arthAta tadantara samaya meM saMyama ko prApta karegA aisA vizuddha pariNAmI jaghanya anubhAga sahita bAMdhatA hai| AhAraka zarIra va AhAraka AMgopAMga ina do zubha prakRtiyoM ko pramatta guNasthAna ke sammukha huA saMkleza pariNAma vAlA apramatta guNasthAnavartI jIva jaghanya anubhAga sahita bAMdhatA hai| arati aura zoka ko tatprAyogya vizuddha pramatta guNasthAnavI jIva jaghanya anubhAga sahita bAMdhatA hai| sUkSma, aparyApta, sAdhAraNa, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, devadvika, narakadvika, vaikriyikadvika, devAyu va narakAyu kA jaghanya anubhAga sahita bandha manuSya va tiryaMca karatA hai| tiryaMca va manuSyAyu kA labdhyaparyAptaka jIva karatA hai| udyota aura audArika dvika kA jaghanya anubhAga baMdha saMkliSTa pariNAmI deva aura nArakI ke hotA hai| saptama naraka meM samyaktva ke abhimukha vizuddha nArakI ke tiryaMca gati, tiryaMcagatyAnupUrvI aura nIcagotra kA jaghanya anubhAga baMdha hotA haiN| sthAvara va ekendriya kA jaghanya anubhAga bandha narakagati binA zeSa tInagati vAle mAdhyama pariNAmI jIva karate haiN| Atapa prakRti kA jaghanya anubhAga baMdha bhavanatrika aura saudharma yugala vAle saMklezapariNAmI devoM ke hotA hai| tIrthaMkara prakRti (75) Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evaM pratyayavazAdupAttarasavizeSo dvidhA vartate / svamukhena paramukhena ca sarvAsAM mUlaprakRtInAM svamukhenAnubhavaH / uttara - prakRtInAM tulyajAtInAM paramukhenApi bhavati / Ayurdarzana dvitIya yA tRtIya naraka jAne vAle mithyAtva ke sammukha asaMyata guNasthAnavartI manuSya ke jaghanya anubhAga sahita baMdhatI hai| paraghAta, ucchvAsa, taijasazarIra, kArmaNazarIra, trasa, bAdara, paryApta, pratyeka, zubharUpa varNa catuSka, nirmANa, paMcendriya, agurulaghu ina paMdraha prazasta prakRtiyoM kA cAroM gati ke saMkliSTa jIvoM ke tathA strIveda aura napuMsakaveda ina do aprazasta prakRtiyoM kA cAroM gati ke vizuddha pariNAmI jIva jaghanya anubhAga bagha karate haiN| "sthira - asthira, zubha -azubha, yazaH kIrti - ayazaH kIrti, sAtAvedanIya va asAtAvedanIya ina ATha prakRtiyoM kA parivartamAna' athavA aparivartamAna madhyama pariNAmI mithyAdRSTi jIva ke yA samyagdRSTi jIva ke tathA ucca gotra, 6 saMsthAna, 6 saMhanana, prazasta - aprazasta vihAyogati, manuSyagati, manuSyagatvAnupUrvI, devagati, devagatyAnupUrvI, subhaga, durbhaga, Adeya, anAdeya ye 23 prakRtiyA~ parivartamAna madhyama pariNAmI mithyAdRSTi jIva ke jaghanya anubhAga sahita baMdhatI haiN| ( jo pariNAma saMkleza athavA vizuddhi se prati samaya bar3hate hI jAve yA ghaTate hI jAveM punaH pUrvAvasthA ko prApta na ho unheM aparivartamAna pariNAma kahate haiM tathA jo pariNAma eka avasthA se dUsarI avasthA ko prApta hokara punaH pUrva avasthA ko prApta ho sakeM ve parivartamAna pariNAma haiM / ) isa prakAra kAraNa vaza se prApta huA vaha anubhAga do prakAra se pravRtta hotA hai- svamukha aura paramukha se saba mUla prakRtiyoM kA anubhAga svamukha se pravRtta hotA hai| Ayu, darzanamohanIya aura cAritra mohanIya ke sivAya tulyajAtIya uttaraprakRtiyoM kA anubhAga paramukha (76) Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritravarjanAM na hi narakAyurmanuSyAyurdaivAyurtiryagAyurvA pacyate nApi darzanamohAzcAritramohamukhena cAritramoho vA drshnmohmukheneti| .. tathA dezadhAtisarvaghAtibhedenAnubhAgo diprakAro bhvti| dezaM stokaM guNaM ghAtayaMtIti deshghaatii| sarvaguNaM ghAtayaMtIti srvghaatii| kevalajJAnAvaraNake valadarzanAvaraNanidAnidApracalApracalAstyAnagRddhinidApacalAnaMtAnubaMdhyAdidvAdazakaSAyamithyAtvavizatiprakRtInAmanubhAgaH sarvaghAtI jJAnAdi-guNAn sarvAn ghAtayaMtIti dAvAnala iv| se bhI pravRtta hotA hai| narakAyu ke svamukha se tiryaMca Ayu yA manuSya Ayu kA vipAka nahIM hotA, darzanamoha cAritramoha rUpa se aura cAritra moha darzanamoha rUpa se vipAka ko nahIM prApta hotaa| dezaghAti aura sarvaghAti ke bheda se anubhAga baMdha do prakAra kA hotA hai| jo deza stoka guNoM ko ghAtatI hai arthAt jIva guNoM kA pUrNarUpa se ghAta nahIM karatI, vaha dezaghAtI hai| tathA jo sampUrNa guNa ko ghAtatI hai, vaha sarvaghAtI hai| kevalajJAnAvaraNa, kevaladarzanAvaraNa, nidrA-nidrA, pracalA-pracalA, styAnagRddhi, nidrA, pracalA, anaMtAnubaMdhI Adi 12 kaSAya evaM mithyAtva ina bIsa prakRtiyoM kA anubhAga dAvAnala agni ke samAna jIva ke jJAnAdi guNoM kA pUrNa rUpa se ghAta karatI haiM ataH ye sarvaghAti prakRtiyA~ haiN| . vizeSArtha- kevalajJAnAvaraNa, kevaladarzanAvaraNa, styAnagRddhi, nidrAnidrA, pracalApracalA, nidrA, pracalA, anaMtAnubandhI, apratyAkhyAna pratyAkhyAna (77) Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matizrutAvadhimanaHparyayajJAnAvaraNacakSuracakSura-vadhidarzanAvaraNapaMcAMtarAyacatuHsaMjvalananavanokaSAyaNAm utkRSTAnubhAga baMdhaH sa sarvaghAtato'zeSaH sarvaghAtI vA dezaghAtI vA jaghanyo deshghaatii| krodha, mAna, mAyA, lobha ye 12 kaSAyeM aura mithyAtva ye 20 prakRtiyAM baMdha kI apekSA sarvaghAtI haiM tathA samyagmithyAtva prakRti kiMcit sarvaghAti to hai, kintu bandha yogya nahIM hai, udaya aura sattva meM jAtyaMtararUpa se sarvaghAti hai ataH udaya aura sattva kI apekSA 21 prakRtiyA~ sarvaghAti haiN| ye prakRtiyAM sarvaghAti isalie haiM kyoMki ye jIva ke guNoM kA pUrNarUpa se ghAta karatI haiN| jaise kevalajJAnAvaraNa kA udaya 12 veM guNasthAna taka rahatA hai| to 12veM guNasthAna taka kevalajJAna kA aMza bhI pragaTa nahIM hotA hai| usakA pUrNa rUpa se AvaraNa rahatA hai| isI prakAra kevala darzanAvaraNAdi sabhI sarvaghAti prakRtiyoM ke viSaya meM samajhanA caahie| mati-zruta-avadhi-manaHparyayajJAnAvaraNa, cakSu-acakSu-avadhi darzanAvaraNa, paMca aMtarAya, saMjvalana catuSka aura nava nokaSAya ina 25 prakRtiyoM kA jo utkRSTa anubhAgabaMdha hai, vaha sarvaghAtI hai| isase zeSa (madhyama) anubhAga baMdha sarvaghAtI athavA dezaghAtI rUpa hai tathA jaghanya anubhAga dezaghAtI rUpa hai| vizeSArtha- mati Adi cAra jJAnAvaraNa, cakSu Adi tIna darzanAvaraNa, saMjvalana krodha, mAna, mAyA, lobha, hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, puMveda, napuMsakaveda, dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIryAMtarAya ye 25 prakRtiyA~ baMdha kI apekSA dezaghAtI haiM tathA udaya aura sattva kI apekSA samyaktva prakRti sahita 26 prakRtiyAM dezaghAtI (78) Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiN| ye 26 prakRtiyAM jIvaguNoM kA pUrNa rUpa se ghAta nahIM karatIM ataH dezaghAtI hai yathA 12 veM guNasthAna taka matijJAnAvaraNAdi karma kA udaya hote hue bhI matijJAnAdi AMzika prakaTa rahate haiN| . ghAtiyA karmoM kI zakti (spardhaka) latA, dAru, asthi aura zaila kI upamA ke samAna cAra prakAra kI hai| jisa prakAra latA Adi meM krama se adhika-adhika kaThoratA pAI jAtI hai| usI prakAra ina karmaspardhakoM arthAt karmavargaNA ke samUhoM meM apane phala dene kI anubhAga rUpa zakti krama se adhika adhika pAyI jAtI hai| latA bhAga se dArubhAga ke anaMtaveM bhAga paryaMta spardhaka dezaghAti hai, inake udaya hone para bhI AtmA ke guNa eka deza rUpa se pragaTa rahate haiN| tathA dArubhAga ke anaMta bhAgoM meM se eka bhAga binA zeSa bahubhAga se zaila bhAga paryaMta jo spardhaka haiM ve sarvaghAti haiM kyoM ki inake udaya rahane para Atma guNoM kA eka aMza bhI pragaTa nahIM hotA athavA pUrNa guNa pragaTa nahIM hote| jaise jahAM avadhijJAna kA aMza bhI prakaTa na ho vahAM avadhijJAnAvaraNa ke sarvaghAti spardhakoM kA udaya jAnanA cAhie tathA jahAM para avadhijJAna aura avadhijJAnAvaraNa bhI pAyA jAtA hai vahAM avadhijJAnAvaraNa ke dezadhAti spardhakoM kA udaya jaannaa| isI prakAra anya prakRtiyoM meM bhI kathana samajhanA caahie| mati Adi cAra jJAnAvaraNa, cakSu Adi tIna darzanAvaraNa, antarAya pAMca, saMjvalana cAra aura eka puruSaveda ye 17 prakRtiyAM zaila, asthi, dArU aura latA ina cAra bhAva rUpa pariNata hotI haiN| jahAM, zaila bhAga nahIM hotA vahAM asthi, dAru, latA rUpa pariNata hotI haiN| tathA jahAM asthi bhAga bhI nahIM hai vahA~ dArU aura latA rUpa pravartita hotI haiN| evaM jahAM dArU bhAga bhI nahIM hai vahAM kevala latA rUpa hI pariNata hotI haiM tathA ina 17 prakRtiyoM ke binA avazeSa prakRtiyoM meM se samyaktva aura mizra prakRti binA ghAtiyA karma kI samasta prakRtiyoM ke tIna prakAra ke bhAva jAnanA / kevalajJAnAvaraNa, kevaladarzanAvaraNa, 5 nidrA aura anaMtAnubaMdhI, apratyAkhyAna, pratyAkhyAna krodha- mAna-mAyA-lobha (79) Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtAsAtAvedanIyacaturAyaH samastanAmaprakRtiH uccainIMce gautraNAmutkRSTAdyanubhAgabaMdhaH ghAtinAM pratibhAgaH / ghAtivinAze svakAryakaraNasAmarthyAbhAvAt / etA aghAtiprakRtayaH puNyapApasaMjJAH zeSAH pUrvoktAH punaH pApAkhyA bhavatIti / rUpa ina 12 kaSAyoM ke sarvaghAti spardhaka hI haiM, dezaghAtI nahIM haiM, ataH inake spardhaka zaila, asthi aura dArU ke anaMtabahubhAga rUpa haiM tathA zaila ke binA 2 prakAra evaM asthi ke binA eka prakAra bhI pAe jAte haiM / isalie tInoM prakAra ke bhAva rUpa haiN| puruSa veda ke binA ATha no kaSAya zaila, asthi, dAru aura latA rUpa cAroM prakAra ke anubhAga se sahita haiN| inameM se zaila, asthi, dArU va latA tathA asthi dAru va latA rUpa athavA dArU va latArUpa se tIna prakAra pariNata hotI haiN| kevala latA rUpa ke kadAcita bhI pariNata nahIM hotI hai | darzanamohanIya karma ke latA bhAga se dAru bhAga ke eka bhAga ke anaMta bhAgoM meM se eka bhAga paryaMta dezaghAti ke sabhI spardhaka samyaktva prakRti rUpa haiM tathA dAru bhAga ke eka bhAga binA zeSa bahubhAga ke anaMtakhaNDa karake unameM se adhastana eka khaNDa pramANa bhinna jAti ke sarvaghAti spardhaka mizra prakRti rUpa jAnanA tathA zeSa dArU bhAga ke bahubhAga meM eka bhAga binA bahubhAga se asthi bhAga zailabhAga paryaMta jo spardhaka haiM / ve sarvaghAti mithyAtva rUpa jAnanA / sAtA vedanIya, asAtAvedanIya, cAra Ayu, nAmakarma kI sabhI prakRtiyA~, ucca-nItra gotra ghAtiyA karmoM kA pratibhAga hai kyoMki ghAtiyA karmoM ke naSTa ho jAne para ye sAtA vedanIya Adi aghAtiyA karma apane kArya karane se samarthya nahIM hote haiM / sAtAvedanIya Adi 101 aghAtiyA prakRtiyAM puNya pApa rUpa hotI haiN| zeSa pUrvokta 47 ghAtiyA karmoM kI prakRtiyA~ pApa rUpa hI hotI haiN| (80) Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azubhaprakRtinAM catvAristhAnAni nivakAMjIraviSakAlakUTa -smaanaani| zubhaprakRtInAM catvAristhAnAni gur3akhaMDazarkarAmRta tulyaani| vizeSArtha- sarvaghAtI aura dezaghAtI ke sivAya avaziSTa vedanIya, Ayu, nAma aura gotra karma kI 101 prakRtiyA~ aghAtiyA jAnanA caahie| ve svayaM to AtmaguNoM ke ghAtane meM asamartha haiM, kintu ghAtiyA prakRtiyoM kI pratibhAgI haiM arthAt unake sahayoga se AtmaguNoM ko ghAtane meM samartha hotI haiN| ina 101 aghAtiyA prakRtiyoM meM hI puNya aura pApa rUpa vibhAga hai| zeSa cAra ghAtiyA karmoM kI 47 prakRtiyoM ko to pAparUpa hI jAnanA caahie| aghAtiyA karma kI 101 prakRtiyAM dAru, asthi aura zaila rUpa tIna prakAra ke bhAvoM se pariNata hotI haiM ye prakRtiyAM latA rUpa bhAvoM se pariNata nahIM hotI hai| azubha prakRtiyoM ke cAra sthAna- niMba, kAMjIra, viSa aura kAlakUTa (halAhala) ke sAmana haiM aura zubha prakRtiyoM ke cAra sthAnagur3a, khANDa, zarkarA aura amRta ke samAna haiN| vizeSArtha- aprazasta prakRtiyoM ke pratibhAga niMba, kAMjIra, viSa aura kAlakUTa ke samAna haiN| jisa prakAra nimba, kAMjIra, viSa aura kAlakUTa eka dUsare kI apekSA adhika-adhika kaTu haiN| usI prakAra nimbabhAga, kAMjIrabhAga, viSabhAga aura kAlakUTabhAga rUpa aprazasta prakRtiyoM ke spardhaka duHkha ke kAraNa haiN| azubha prakRtiyAM nimba, kAMjIra, viSa aura kAlakUTa yA nimba kAMjIra viSa athavA nimba, kAMjIra ina tIna bhAva rUpa pariNata hotI haiN| zubha prakRtiyoM ke pratibhAga arthAt zakti ke bheda gur3a, khANDa, zarkarA aura amRta ke samAna haiN| jaise gur3a, khANDa, zarkarA aura amRta eka dUsare se adhika-adhika sukha ke kAraNa arthAt miSTa haiM usI prakAra gur3a bhAga, khANDa bhAga, zarkarAbhAga, aura amRta bhAga rUpa prazasta prakRti ke spardhaka adhika-adhika. sAMsArika sukha ke kAraNa haiN| prazasta prakRtiyAM gur3a, khANDa, zarkarA, amRta yA gur3a, khANDa, zarkarA athavA gur3a va khANDa ina tIna bhAva rUpa pariNata hotI haiN| (81) Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcazarIrapaMcazarIrasaMghAtapaMcazarIrabaMdhanAni triAMgopAMgaSaTsaMsthAnaSaTsaMhananapaMcavarNadvigaMdhapaMcarasASTasparzA - gurulaghUpaghAta - paraghAtAtapodyotanirmANapratyekasAdhAraNasthirAsthirAzubhAzubhAH etAH prakRtayaH pudgalavipAkAH pudgalapariNAminyo yata iti / catvAryAyUMSi bhavavipAkAni bhavadhAraNatvAt / caturAnupUrvANI kSetravipAkAni kSetramAzrityaphaladAnAt / zeSA tu prakRtayo jIvavipAkAH jIvapariNAmanimittatvAt / pAMcazarIra, pAMca zarIrasaMghAta, pAMca zarIrabaMdhana, tIna AMgopAMga, chaha saMsthAna, chaha saMhanana, pAMca varNa, do gaMdha, pAMca rasa, ATha sparza, agurulaghu, upaghAta, paraghAta, Atapa, udyota, nirmANa, pratyeka, sAdhAraNa sthira, asthira, zubha aura azubha ye 62 prakRtiyAM pudgala vipAkI haiN| kyoM ki pudgala meM hI inakA phala hotA hai| bhava dhAraNa meM kAraNa hone se cAroM Ayu bhava vipAkI haiN| arthAt narakAyu tiryaMcAyu, manuSyAyu aura devAyu ke cAroM Ayu bhAva vipAkI prakRtiyA~ haiM / kSetra ke Azraya se arthAt vigrahagati meM phala dene ke kAraNa cAroM AnupUrvI kSetra vipAkI haiN| arthAt narakagatyAnupUrvI, tiryaMcagatyAnupUrvI, manuSyagatyAnupUrvI aura devagatyAnupUrvI ye cAroM AnupUrvI kSetra vipAkI prakRtiyAM haiM / zeSa prakRtiyAM jIva ke pariNAmoM meM nimitta hone se jIva vipAkI haiN| vizeSArtha - jina prakRtiyoM kA vipAka jIva meM hotA hai arthAt jo prakRtiyAM jIva ke pariNAmoM ke Azrita hotI haiM unheM jIva vipAkI kahate haiM / jIva vipAkI prakRtiyAM 78 hotI haiN| jo isa prakAra haiM- pAMca jJAnAvaraNa, nava darzanAvaraNa, do vedanIya, 28 mohanIya, cAra gati, pAMca jAti, ucchvAsa, prazastAprazastavihAyogati, trasa, sthAvara, bAdara, sUkSma, paryApta, aparyApta, subhaga, durbhAga, susvara, dusvara, Adeya, anAdeya, yazaH kIrti, ayazaH kIrti, tIrthaMkara do gotra aura pAMca aMtarAya / (82) Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradezabaMdhaH vIraMjagattrayAdhIzaM, prdeshbNdhnaashinN| natvA vakSye pradezAkhyaM, baMdhaM tt-bNdhhaanye|| yatra AkAzapradeze karmAdAnatatpara AtmAtiSThati tatraiva kSetre anaMtAnaMtAH sUkSmajJAnAvaraNAdikarmabaMdhayogyAH pudgalANavastiSThati tenaMtAnaMtaparamANavaH manovAkkAyavyApAravizeSAt sarveSvAtmapradezeSu UrddhaaghastiryakSu yat parasparaM saMzleSarUpeNa samayaM samayaM prati saMbaMdhaM yAMti sa prdeshbNdh| zubhAzubhayogena prakRtipradezabaMdhau prANI bdhnaati| kaSAyena sthityanubhAgabaMdhau jIvo bdhnaati| karmoM ke pradeza baMdha ko naSTa karane vAle, tInoM lokoM ke svAmI vIrajina ko namaskAra karake maiM apane pradeza baMdha ko naSTa karane ke lie pradeza baMdha kA nirUpaNa karatA huuN| jina AkAza pradezoM meM karma ko grahaNa karane meM tatpara jIva rahatA hai| usa hI kSetra meM jJAnAvaraNAdi karma baMdha ke yogya anaMtAnaMta sUkSma pudgala paramANu rahate haiN| ve anaMtAnaMta paramANu mana vacana evaM kAya ke vyApAra vizeSa se Upara nIce aura tirache sampUrNa Atma pradezoM se prati samaya saMbaMdha ko prApta hote haiM, use pradeza baMdha kahate haiN| jIva zubha azubha yoga se prakRti aura pradeza baMdha karatA hai tathA kaSAya se sthiti aura anubhAga baMdha karatA hai| vizeSArtha - eka kSetra meM sthita sUkSma jJAnAvaraNAdi karmarUpa pariNamana ke yogya Upara, nIce aura tirache saba Atma pradezoM meM vyApta pudgala mana-vacana aura kAya ke vyApAra vizeSa ke kAraNa prati samaya jIva se (83) Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyotsargadRDhAsana nirvikArasAmya-gurusevAdi zubhakAyena / satyahitamitabhASaNadharmopadezanapaMcanamaskArajapana siddhAMtapaThanAdizubhavacanena / tatvA jinendragurvAdistavanakaraNa valaMbanaprazastadhyAnakaraNa- jineMdAdi-guNasmaraNasaMsAradehabhoga vairAgyabhAvanA - mokSopAya - ciMtanAdi zubhamanasA ca zubhaprakRtipradezabaMdhau dehI svIkurute / prANighAtavadha - baMdhanAnAyatanagamanasvecchAcaraNavikArakAraNAdyazubhakAyena / anRtaparuSakaTu-karmAdi-bhASaNaparaniMdana mithyopadezanadharmaviruddha- jalpanavikathA-karaNAdyazubhavacanena saMbaMdha ko prApta hote haiM, use pradeza baMdha kahate haiM / karma yogya pudgala paramANu, kahIM bAhara se nahIM Ate apitu jIva ke grahIta zarIra meM vyApta AkAza pradezoM meM rahate haiM aura ve hI karmarUpa pariNamana kara jAte haiM / zubha kAya se arthAt kAyotsarga - dRr3hAsana - nirvikAra - sAmya mudrA vAle guru Adi kI sevA, satya, hita, mita, priyabhASaNa, dharmopadeza, paMca namaskArajApa, jinendra guru Adi kA stavana (stuti) karanA, siddhAMta zAstroM kA par3hanA Adi zubha vacana se tathA tattva kA avalaMbana, prazasta dhyAna, jinendrAdi paMcaparameSThiyoM ke guNoM kA smaraNa, saMsAra, zarIra bhogoM se vairAgya kI bhAvanA, mokSa ke upAya kA ciMtanAdi zubha pariNAmoM se jIva zubha prakRti aura pradeza baMdha ko karatA hai / prANighAta, vadha, baMdhana, anAyatanagamana, svecchAcaraNa, vikAra utpanna karane vAlI azubha kAya asatya, paruSa, kaTuka Adi rUpavacana, dUsaroM kI niMdA, jhUThA upadeza, dharma virUddha bolanA, vikathA karanA Adi (84) Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parastrIdhanAdAnaciMtana-viSayasukhAsauMdaryasmaraNa-kuzAstrAdidhAraNA-mithyA- devaprazaMsAghazubhaciMtanena ca saMsArI azubha - prakRtipradezabaMdhau bdhnaati| . jJAnaM jJAnijana-doSabhASaNa-paizUnyapariNAma-vidyAgarvajJAna gurvAdinihnava-paThanAdivighnakaraNa-jJAnavinaya-prakAzana guNakIrtinAdyanuSThAnapaThana-yogyApAThanAcAryopAdhyAyasAdhu pratyanIkatvAkAladhyayanakUTapaThana-zraddhAbhAvAlasyAnAdarazravaNa tIrthoparodhabahuzruta-mAtsarya-kujJAnabhAvana bahuzrutAvamAnAnaikAMtamatatyajanaikAMtamatasthApana-siddhAMtaviruddha svecchAjalpanotsUtrabhASaNa mithyopadeza-zAstravikraya-vikathAkaraNa azubha vacana se parastrI evaM paradhana grahaNa ciMtana, viSayasukha evaM sauMdarya smaraNa, kuzAstrAdi dhAraNa, mithyA deva prazaMsA Adi azubha pariNAmoM se jIva azubha prakRti aura pradeza baMdha karatA hai| - jJAna aura jJAnI janoM ke viSaya meM doSa yukta bolanA, IrSyAbhAva, vidyA kA garva, vidyAguru Adi kA nAma chipAnA, par3hane Adi meM vighna karanA, jJAna viSaya prakAzana meM anAdara, guNa kIrtinAdi kArya meM anAdara, paThana yogya zAstra ko nahIM par3hAnA, AcArya aura upAdhyAya ke pratikUla calanA, akAla adhyayana, mithyA zAstra par3hanA, azraddhA, abhyAsa meM Alasya, anAdara se artha sunanA, tIrthoparodha arthAt divya dhvani ke samaya svayaM vyAkhyA karane laganA, bahuzrutapane kA garva, khoTe jJAna kI bhAvanA, bahuzruta kA apamAna, anekAMta mata ko chor3akara ekAMta mata kI sthApanA, apanI icchAnusAra siddhAMta viruddha bolanA, sUtra viruddha bolanA, mithyopadeza, zAstra becanA, vikathA karanA, (85) Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maunarahitabhojanamalotamaga-maithunAdisevana prANAtipAtamRSAvAdaparaniMdAdayo jJAnAvaraNAzravasya hetavo vijnyeyaaH| ___netrotpATanaparastrI-mukhayoni-aMgArAdidarzana kutIrthamithyAtvasthApana pApakAryAcavalokana diya-vikArakaraNa dharmijanAsahana darzanamAtsaryAMtarAyajinadharmapratyanIkatva jinadharma -mahotsavajinacaityacaityAlayanirga thAnavalokana-dRSTigaurava divAzayanabahunidAlasyanAstikAMgIkArasamyagdRSTijJAnijJAna tapasvisaMdUSaNakutIrtha-mithyAdRSTi-prazaMsA-yatijana-jugupsA hiMsAnRta-para-dhanaharaNAdayo darzanAvaraNakarmaNAM hetavo bhvti| mauna rahita bhojana karanA, adhyayana karate samaya zarIra se mala (nAsikA, karNa, netra ityAdi se) nikAlanA, maithuna sevana, hiMsAdi kArya karanA, jhUTha bolanA, dUsaroM kI niMdA karanA jJAnAvaraNa karma ke Azrava ke kAraNa jAnanA caahie| AMkheM phor3anA, parastrI kA mukha, yoni, zrRMgArAdi dekhanA, kutIrtha evaM mithyAtvamata kI sthApanA, pApa Adi kArya karanA, cakSu indriya meM vikAra karanA, dharmIjanoM ke prabhAva ko sahana nahIM kara pAnA, darzanamAtsarya, darzanaaMtarAya, jina dharma ke viparIta calanA, jinadharma ke mahotsava jina caitya caityalaya aura nirgrantha sAdhuoM ko nahIM dekhanA, dRSTi kA garva, dina meM sonA, bahuta nidrA lenA, ati Alasya karanA, nAstikatA ko dhAraNa karanA, samyagdRSTi kI zraddhA meM, jJAni ke jJAna meM, tapasvI ke cAritra meM dUSaNa lagAnA, kutIrtha. evaM mithyAdRSTi prazaMsA, yati janoM ke prati glAni bhAva, hiMsA karanA, jhUTha bolanA, dUsaroM ke dhana kA haraNa karanA ityAdi darzanAvaraNa karma ke Azrava ke kAraNa haiN| (86) Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ du:kha-zo karodanAkraMdana-saMtApa-paribhavaviSAdatIvakheda-saMkleza-vadha-baMdhanAMgopAMgachedana-bhedana-tADana-trAsanatarjanoccATana-nirodhana-mardana-damana-nirbhatsanahiMsana niSThuratvanirdayatvAzubhopayoga-paraparivAda-paizUnya-kaTukAlApa-mRSAvAdaparadravyApahAra-paraniMdAtmaprazaMsA-saMklezotpAdana mahAraMbhaprarvatanabahuparigrahasaMgrahavakratA niHzIlatvapApakarmapravINa-tvAnarthadaMDakaraNaviSamizraNazarajAlapAzapaMjarayaMtrAyudhAgni yASTikAdAnaparastrI-viSayalaMpaTatvanizAbhojanAkhAdyabhakSaNa- manovAkkAyakauTilyAnnapAnanirodha-kRpaNatva-svecchAcaraNA-dIn yaH svayaM karoti cAnyeSAM kArayati svAnyozcotpAdayati tasyAsAtA -vedanIya-karmAzrava-nimittAste duHkhAdayo bhvNti| dukha, zoka, rodana, AkraMdana, saMtApa, paribhava, viSAda, atikheda, saMkleza, vadha, baMdhana-AMgopAMga-chedana-bhedana-tADana-trAsana-tarjanauccATana- nirodhana-mardana-damana-bhartsana-hiMsana- niSThuratA, nirdayatA, azubhopayoga, paraparivAda, paizUnya, kaThora bolanA, jhUThabolanA, dUsaroM ke dravya kA haraNa, dUsaroM kI niMdA, apanI prazaMsA, saMkleza ko utpanna karane vAle mahAraMbha meM pravRtti, bahu parigraha kA saMcaya, yogoM kI vakratA, zIlarahita, pApakarma meM pravINatA, anarthadaNDa karanA, viSa milAnA, bANa, jAla, pAza, piMjarA, yantra, zastra, agni, lAThI Adi dUsaroM ko denA, parastrI viSaya laMpaTatva, rAtri bhojana, abhakSya bhakSaNa, mana vacana kAya kI kuTilatA, annapAna nirodha, kRpaNatva, svecchAcaraNa (apanI icchAnusAra kucha bhI karanA) uparyukta kAraNoM ko jo svayaM karatA, dUsaroM se karavAtA, apane yA dUsaroM ke lie sAdhana upalabdha karAtA hai| usake ye karma asAtAvedanIya , karma ke Azrava ke kAraNa haiM aura ye Azrava duHkha rUpa hote haiN| (87) Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva satvamaitrI - guNipramoda - kliSTAMgi- kRpApAtradAna paropakAra - kSamA mArdava - nirlo bhatvasarAgasaMyama-saMyamAsaMyama tapojina - smaraNa - niryathaguru- sevArhad-bhakti- jinadharmaprabhAvanA dharmi janasneha - vAtsalya - dhyAnAdhyayanapaMcanamaskArajapanajinapUjana- zubhAzaya- vaiyAvRtayakaraNa-dharmopadezajiteditvajinacaityAlaya-vivasiddhAntoddhArakaraNa- vinayAdayaH sAtA -- vedanIyakarmaNAmAzravahetavo jJAtavyAH / kevalijina - siddhAnta devamuni zrAvaka - jinazAsanajinadharma-samyagdRSTi- tapasvidharmijanAvarNavAda - kutIrthanamana sutIthollaMghanamithyAdRSTi - kujJAna- kutapaH prazaMsA jinavacana saMsAra ke sabhI jIvoM ke prati maitrI bhAva, guNI janoM ke prati pramoda, dukhI janoM ke prati kRpAbhAva, dAna, paropakAra, kSamA, mArdava, nirlobhatva, sarAgasaMyama, saMyamAsaMyama, RddhidhArI sAdhuoM kA smaraNa, nirgratha guru kI sevA, arhata bhakti, jinadharma prabhAvanA, dharmijanoM ke prati sneha, vAtsalya, dhyAna, adhyayana, paMca namaskAra maMtra kA jApa, jinapUjA, prazasta abhiprAya, vaiyAvRtti, dharmopadeza, jitendriyatva, jina caityAlaya, jina bimba evaM jina siddhAMta kA uddhAra karanA tathA vinayAdi karanA sAtA vedanIya karma ke Azrava ke kAraNa jAnanA cAhie / kevalI jina, siddhAMta, deva, muni, zrAvaka, jina zAsana, jinadharma, samyagdRSTi, tapasvI evaM dharmijanoM kA avarNavAda, kutIrthanamana, sutIrtha ullaMghana, mithyAdRSTi - kujJAna- kutapaprazaMsA, jina vacana meM (88) Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkAlokAcAra-dharmAcaraNa-mUDhatva mithyAdRSTimAnanamaskAra pUjAkaraNa jinamuniguNakIrtananamaskArAkaraNasnAna-tarpaNazrAddhAdikaraNa-mithyAtvapoSaNa-tatvazraddhAbhAvAdayo darzanamohAsavasya nimittAH bhvnti| svaparatIva-kaSAyotpAdanavratAdiyukta-garhaNa- raudapariNAma bahulobhAbhimAna-nikRti-dharmadhvaMsananiHzIlatvaguNitapasvi mAtsarya-kaSAyIjanasaMgati-yamaniyamaka takSamAdyabhAvAdayaH kaSAya-vedanIyAsavakAraNA vijnyeyaaH| dharmijanadInopahAsAdihAsakaMdarpahAsabahupralApA- zcaryotpAdanalajjAbhAvAdayo hAsyahetavaH syuH| vicitrakrIDaNa-zrRMgArAdi zaMkA, lokAcAra evaM dharmAcaraNa meM mUr3hatA mithyAdRSTiyoM kA sammAna, namaskAra pUjana, munigaNa aprazaMsA-anamana, nadI Adi meM snAna, divaMgata pUrvajoM ke prati jala tarpaNa, zrAddha Adi karanA, mithyAtva poSaNa, tattvazraddhA abhAva Adi darzana mohanIya karma ke Azrava ke kAraNa hote haiN| svayaM tIvra kaSAya karanA, dUsaroM meM tIvra kaSAya utpanna karanA, vratI niMdA, raudra pariNAma, bahuta lobha, bahuta abhimAna, duSTatA, dharma nAza, niHzIlatva, guNI tapasvI janoM ke prati mAtsarya bhAva, kaSAyI logoM kI saMgati, yama, niyama, vrata evaM kSamAdibhAva kA abhAva ye saba kaSAya vedanIya karma ke Azrava ke kAraNa jAnanA caahie| dharmIjanoM kI dInatA pUrvaka haMsI, bahuta haMsI majAka, kAmavikAra pUrvaka haMsI, bahupralApa, Azcarya utpAdana, lajjA abhAva Adi hAsya vedanIya ke Azrava ke kAraNa haiN| vicitra krIr3A, zrRMgArAdi (89) Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanautsakya-bahuvidha-pIDAbhAva-prItikara-vAkyAdayo ratikarmaNo hetavo mNtvyaaH| pararativinAza-pApazIlasaMsarga niMdyakriyAprotsAhodvegAdirarativedanIyasya hetuH syaat| svAnyazokotpAdana-paravastvAdyAdAnazokavihvalAbhinaMdAdayaH zokakarmAstrava hetavaH syuH| svabhayatrastapariNAma-parabhayakaraNa trAsana-tarjana-nirdayatvAdirbhayavedanIyAzravasya nimitto bhvti| kuzalakriyAsahana-malaliptagAtramunijugupsAparaparivAdAdayo jugupsAvedanIyAzravasya nimittA vijnyeyaaH| prakRSTakrodhamAyA bahuvaMcane alIkabhASaNaprabRddharAgakAmabhogAsaMtoSamUDhatvastrIvezadhAritvAdayaH strIvedAzravakAraNAH syuH| maMdakrodhArjavAnutsi dekhane meM utsuktA, dUsaroM ko aneka prakAra ke dukha dene ke bhAva honA prIti kara vAkyAdi rati karma ke Azrava ke kAraNa haiN| dUsaroM kI rati kA vinAza, pApa zIla vyaktiyoM kI saMgati, niMdya kriyA ko protsAhana denA evaM udvegAdi arati vedanIya ke Azrava ke kAraNa haiN| sva zoka, dUsaroM meM zoka utpAdana, dUsaroM kI vastu Adi kA grahaNa, zoka se vihvala puruSoM kA abhinaMdana Adi, zoka karma ke Azrava ke kAraNa haiN| svayaM bhayabhIta rahanA, dUsaroM ko bhayabhIta karanA, trAsana, tarjana, nirdayatA Adi bhaya vedanIya ke Azrava ke kAraNa haiN| kuzala kriyA ko karane vAloM meM glAni, malinatA se yukta munirAja se glAni, dUsaroM kI badanAmI Adi jugupsA vedanIya ke Azrava ke kAraNa jAnanA caahie| atyadhika krodha-mAyA, bahu vaMcana, mithyA bhASaNa, tIvrarAga, kAma bhoga meM asaMtoSa, mUr3hatA, strI kA veza ghAraNa Adi strI veda ke Azrava ke kAraNa haiN| maMda krodha, Arjava, abhimAna (90) Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ktatvAlparAgasvadArasaMtoSadAnapUjana-bhogavastvanAdarakUTAbhAvAdayaH puMvedasya hetavo vijnyeyaaH| bahukaSAyaguDeMdriyavyaparopaNa -strIpuruSAnaMgakrIr3AvyasanitvazIlavratAdidhAripramathanastrIpazugamanatIvarAganiraMtarakAmabhogAkAMkSA-karaNAnAcArAdayo naMpusaka -vedAzravasya hetavo mntvyaaH| ____bahvAraMbhapravartanabahuparigrahAbhilASA mithyAtvapathAnurAgasapta -vyasanitvaniSThurAnRtavacana-paradhanastrIharaNIva kaSAyitvanidaryatvakRSNalezyAtIvarAgasandiyaviSayalaMpaTatvajinadharmadveSakaraNa- pApapaNDitatva-yatijanajugupsA-kuzAstrAbhyasanadharmAdivighnakaraNa-nIcajanaprasaMga-raudadhyAnAdayo nArakAyuSa Azravahetavo bhveyuH| kA na honA, alparAga, svadArasaMtoSa, dAna pUjA karanA, bhoga-upabhoga kI vastueM nahIM cAhanA, kUTa bhAvoM kA abhAva Adi puruSa veda ke Azrava ke kAraNa jAnanA caahie| tIvra kaSAya, gupta indriyoM kA vinAza, strI aura puruSoM meM anaMga krIr3A kA vyasana, zIla vrata dhArI puruSoM ko vicakAnA strI aura pazuoM ke sAtha kAma bhoga kI icchA, tIvra rAga, hamezA kAma bhoga kI icchA, anAcAra pravartana Adi napuMsaka veda ke Azrava ke kAraNa jAnanA caahie| bahu AraMbha pravartana, bahuparigraha abhilASA, mithyAtva ke mArga meM anurAga, sapta vyasana sevana, niSThuratA, asatya vacana, para dhana tathA parastrI haraNa, tIvra kaSAya, nirdayatA, kRSNalezyA, tIvrarAga, paMcendriyoM ke viSayoM meM laMpaTatA, jinadharma se dveSa, pApa kAryoM meM pANDitva, yatijanoM ke prati glAni bhAva, kuzAstroM kA abhyAsa, dhArmika kAryoM meM vighna, nIca logoM kI saMgati tathA raudra dhyAna Adi narakAyu ke Azrava ke kAraNa haiN| (91) Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAyA-paravaMcanacAturya mithyAmArga ratamUDhatvasnAnAdikaraNa pazutarUpUjanabahupApAraMbhapravartanalo bhAkulitacittaniH zIlatvakUTakarmabhUmibhedasamaroSAnarthodbhAvanakRtrima hemAdikaraNa jAtikulazIladUSaNasadguNAlo pAsadaguNakhyApanakumArga gamanasvecchAcaraNakApotalezyArttadhyAnAdayastiryagAyurAzrava kAraNA bhavati / svalpAraMbhaparigrahatvaprakRtibhadatArja vAcAradhUlirAjisadRzaroSaniH kapaTavyavahArakAruNyAzayapradoSa- kukarma - nirvatti madhuravacanaudAsInyAnasUyAlpasaM klezadevagurvAdipUjAkapotapItalezyAzubhadhyAnadayo manuSyAyurAzrava hetubhUtA jJAtavyaH / - mAyAcAra, dUsaroM ko Thagane meM catura, mithyAmArga meM pravRtti, mUr3hatA, gaMgA snAna, gAya pazu evaM pIpala Adi vRkSa kI pUjana, bahuta pApa AraMbha meM pravRtti, lobha se Akulita citta, niHzIlatA, kUTakarma, pRthvI rekhA ke samAna krodhAdi, anarthodbhAvana, kRtrima svarNAdi banAnA, jAtikula evaM zIla meM doSa lagAnA, dUsaroM ke sadguNoM kA lopa aura asad doSoM kA prakAzana, kumArgagamana, svecchAcaraNa, kApota lezyA tathA Arta dhyAna, tiryaMcAyu ke Azrava ke kAraNa haiM / alpa AraMbha, alpa parigraha, prakRti bhadratA, Arjava pariNAma, dhUli kI rekhA ke samAna krodhAdi, sarala vyavahAra, dayAbhAva, pradoSa nirvRtti, duSTa kAryoM se nirvRtti, madhura vacana bolanA, audAsInyavRtti, IrSyA rahita pariNAma, alpa saMkleza, devatA, guru Adi kI pUjA karanA, kApota, pIta lezyA ke pariNAma, zubha dhyAna Adi manuSya Ayu ke Azrava kA kAraNa jAnanA cAhie / (92) Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarAgasaMyamasaMyamAsaMyamabAlatapazcaraNajiteMdiyatvaniH -kaSAyitva-parISahasahiSNutvadRgvatazIlAcaraNajinabhaktipAtradAnapUjanatatparatAvairAgyabhAvanAdharmopadezapApanivAraNa -dhyAnAdhyayanaparopakAraH dharmAcaraNatatparatAvivekatvaguNAnurAga nirguNamadhyasthakSamArjavamArdavAdayo devAyurAavasya hetavo vijnyeyaaH| __manovAkkAyavakratAjineMdrazrutamunidharmAdhavarNavAdamithyAdarzanapizunacalacittakUTasAkSitvaparaniMdAtmaprazaMsAnRtapuruSA asabhyasarAgavacanaparakotUhalotpAdanapragaTakaraNa-paradravyAdAna mahAraMmaparigrahatvojvajalaveSamadamAtsaryaparastrIvazIkaraNacaityapUjAdAnAdiniSedhanapariviDaMbanopahAsyAdikaraNadAvAgniprayogaprati sarAga saMyama, saMyamAsaMyama, bAlatapa, jitendriyatva, niSkaSAya, pariSahoM ko sahana karanA, digvrata, zIlAcaraNa, jina bhakti, pAtra dAna pUjana meM tatparatA, vairAgya bhAvanA, dharmopadeza, pApa nivAraNa, dhyAna, adhyayana, paropakAra, dharmAcaraNa meM tatparatA, viveka, guNoM meM anurAga, nirguNoM ke prati madhyastha, kSamA, Arjava aura mArdava Adi devAyu ke Azrava ke kAraNa jAnanA caahie| ' mana, vacana, kAya kI vakratA, jinendra deva, zruta, muni evaM dharmAdi kA avarNavAda, mithyAdarzana, pizunatA, asthiracitta, jhUThI gavAhI, paraniMdA, AtmaprazaMsA, jhUTha, kaThora, asabhya evaM rAga yukta vacana, dUsaroM ko kautUhala utpanna karane vAle kArya karanA,paradravya haraNa, bahuta AraMbha, bahuta parigraha, zaukIna veSa kA ghamaNDa, mAtsarya, parastrI vazIkaraNa prayoga, caitya pUjA, dAnAdi kA niSedha, dUsaroM ko parezAna karanA, haMsI Adi ur3AnA, dAvAgni jalavAnA, pratimA Ayatana (93) For Private &Personal-Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -mAyatanapratizrayArAmavinAzakrUrakAyAkrozavadhabaMdhAcAdara -tIvrakaSAyapApakarmajIvanAdayo'zubhanAmno nimittAH bhvti| ete sarve viparItAH zubhayogAdayaH zubhanAmAzravasya hetavaH maMtavyAH / mUr3hatrayAdipaMcavizatidoSarahitAH niHzaMkAdiguNopetA darzanavizuddhiH jJAnadarzanacAritratapogurubhaktikaraH vinysmpnntaa| shiilvtessunirvdyaacrnnaanticaarH| siddhaantptthnpaatthnsmrnnaadirbhiikssnnjnyaanopyogH| saMsAradehabhogAdivirakti -janakaH sNvegH| svazaktayA catuvidhadAnakaraNaM tyAgaH svazaktyA dvAdazaprakAraM tpH| munigaNAsamAdhinirAkArakaM sAdhu vinAza, Azraya vinAza, ArAma vinAza, krUra kArya, Akroza, vadha baMdhana Adi meM Adara, tIvra kaSAya aura pApakarma jIvikA Adi azubha nAmakarma ke Azrava ke kAraNa hote haiN| azubha nAmakarma ke AzravoM se viparIta zubha nAma ke Azrava ke kAraNa jAnanA caahie| tIna mUr3hatA Adi 25 doSoM se rahita niHzaMkita Adi guNoM se sahita darzana vizuddhi hai| jJAna, darzana, cAritra evaM tapa se yukta guru kI bhakti karanA vinaya saMpannatA hai| zIla vratoM meM nirdoSa pravRtti zIla vrateSvanaticAra hai| siddhAMta granthoM kA paThana pAThana smaraNAdi karanA abhIkSNajJAnApayoga hai| saMsAra, deha evaM bhogAdi se virakti rahanA saMvega hai| apanI zakti ke anusAra cAra prakAra kA dAna karanA svazakti tyAga hai| apanI zakti ke anusAra bAraha prakAra kA tapa karanA zaktitastapa hai| muniyoM kI asamAdhi kA nirAkaraNa arthAt (94) Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -smaadhiH| nirvdyyaavRtyaacaaryaadisushruussaavaiyaavRtykrnnN| jinapUjAsmaraNastavAdyanurAgo'rhadbhakti tadvaMdanAjJApratipAlanAdyanurAga aacaarybhktiH| tat namaskAravinayakaraNAdhanurAgo bahuzrutabhaktiH / jinAgamaciMtanapUjananiHzaMkitatvAdyanurAgaH prvcnbhktiH| sAmAyikacaturviMzatistavaikatIrthaMkara paMcaparameSThivaMdanApratikramaNapratyAkhyAnakAyotsargANAmakhaMDAcaraNaM aavshykaaprihaanniH| tapo jJAnAdibhiH dAnapUjApratiSThAdibhiH vA jainadharmaprakAzanaM maargprbhaavnaa| sadharmisnehaH pravacanavatsalatvaM etAH SoDazabhAvanAstIrthakara prakRtyAzrava hetubhUtA vijnyyaaH| muniyoM kI samAdhi meM kisI prakAra kA vighna upasthita ho to usakA dUra karanA sAdhu samAdhi hai| nirdoSa rIti se AcAryAdi kI sevA karanA vaiyAvRtyakaraNa hai| jinapUjana, smaraNa, stavana Adi meM anurAga arhad bhakti hai| AcArya vaMdanA, unakI AjJA pAlana Adi rUpa anurAga AcArya bhakti hai| AcArya Adi ko namaskAra, vinaya Adi meM anurAga bahuzruta bhakti hai| jinAgama ciMtana, pUjana niHzaMkita Adi guNoM meM anurAga pravacana bhakti hai| sAmAyika, caturviMzati stava-eka tIrthakara stava, paMcaparameSThi vaMdanA, pratikramaNa, pratyAkhyAna, kAyotsarga ina SaT AvazyakoM kA nirdoSa pAlana karanA AvazyakaparihANi hai| tapa, jJAna, dAna, pUjA evaM pratiSThAdi ke dvArA jaina dharma kA prakAzana karanA mArga prabhAvanA hai| sadharmijanoM meM sneha karanA pravacana vatsalatva hai| ye solaha bhAvanAyeM tIrthaMkara prakRti ke Azrava ke kAraNa jAnanA caahie| (95) Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paraniMdAtmaprazaMsAtmAnyasadguNocchAdanAsadguNodbhAvana -svadoSocchAdanaguNAkhyApanajAtikulezvaryarUpajJAnatapo balAjJA madakaraNaparAvajJAparivAdagurudharmijanaparibhavajinendramunitapasvi -guNijanAcAryAdinamaskArAMjalistutyabhyutthAnAdhakaraNAvamAnamAtsaryAdIni nIcairgotrasya kAraNAni syuH| paraguNagrahaNaparaniMdAparAnmukhasvaniMdAkaraNasvaguNAkhyApanadevazrutasadharmigurvAdinamaskArapratipatyAdikaraNakulAdi garvAbhAvadharmazIlatAnirahaMkAravinayavaiyAvRtyamArdavAdayaH uccairgotrasya hetavaH niruupitaaH| dAnapUjanajinacaityAlayabimvapratiSThAdiSu vidhnakaraNapara para niMdA, AtmaprazaMsA, dUsaroM ke sad guNoM kA AcchAdana, avidyamAna guNoM kA udbhAvana, apane doSoM ko chipAnA, guNoM ko prakaTa karanA, jAti, kula, aizvarya, rUpa, jJAna, tapa, bala aura AjJA Adi 8 kA mada karanA, para kI avajJA, dUsaroM kI niMdA, guru evaM dhArmika janoM kA tiraskAra, jinendra deva, muni, tapasvI, guNIjana AcArya Adi ko namaskAra, aMjali stuti, Adara Adi meM avamAna aura mAtsarya bhAva honA ye sava nIca gotra ke Azrava ke kAraNa haiN| paraguNa grahaNa, paraniMdA parAnmukhatA, apanI niMdA karanA, apane guNoM . ko pragaTa nahIM karanA, jina deva, zruta, sadharmi guru Adi ko namaskAra, Adara, kula Adi kA garva nahIM karanA, dharmazIlatA, nirahaMkAra, vinaya, vaiyAvRtya, mArdava Adi bhAva uccagotra ke Azrava ke kAraNa kahe gaye haiN| ___ dAna, pUjana, jina caityAlaya, jinabimba pratiSThA Adi meM vighna karanA, dUsaroM kI zakti ko prakaTa nahIM hone denA, dharma viccheda karanA, (96) Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIryApaharaNadharmAtaMrAyakuzalAcaraNaM kriyAparanirodhaparabhojanAdi -nivAraNabaMdhaguhyakarNanAsikAdichedanAnyaviyogakaraNAdayA'taMrAyakarmAzravasya hetubhUtA bhvti| kuzala cAritra vAle tapasvI guru Adi kI pUjA meM vyAghAta karanA, paranirodha, dUsaroM ko diye jAne vAle bhojanAdi meM vighna karanA, baMdhana, guhya aMgaccheda, karNa, nAsikAdi kA kATa denA, dUsaroM kA viyoga karA denA Adi aMtarAya karma ke Azrava ke kAraNa hote haiN| - granthakAra ne grantha meM prakRti baMdha, sthiti baMdha, anubhAga baMdha aura pradeza baMdha kA kathana kramazaH saMkSepa rIti se kiyA hai| prakRti baMdha meM, karmabaMdha kI guNasthAnoM meM baMdha abaMdha yogya prakRtiyoM kA kathana kiyA hai| jisa zailI se baMdha abaMdha kI vyavasthA granthakAra ne grantha meM nirUpita kI hai usI zailI kA anusaraNa kara udaya anudaya kI vyavasthA nirUpaNa kI jA rahI hai| isa vyavasthA se pAThakagaNoM ko udaya anudaya saMbaMdhI prakRtiyoM ke prAyaH nAmollekha upalabdha hote jaayeNge| ataH usI zailI se nirUpaNa nimna prakAra hai udaya yogya prakRtiyAM- bheda vivakSA se 148 prakRtiyA~ udaya yogya haiN| kintu abheda vivakSA se 122 prakRtiyAM udaya yogya haiN| jo isa prakAra haiM- 5 jJAnAvaraNa , 9 darzanAvaraNa, 2 vedanIya, 28 mohanIya, 4 Ayu, cAra gati, pAMca jAti, pA~ca zarIra, tIna AMgopAMga, 6 saMsthAna, 6 saMhanana, sparza, rasa, gaMdha, varNa, cAra AnupUrvI, agurulaghu, upaghAta, paraghAta, ucchavAsa, Atapa, udyota, prazastavihAyogati, aprazastavihAyogati, trasa, sthAvara, bAdara, sUkSma, paryApta, aparyApta, pratyeka zarIra, sAdhAraNa zarIra, sthira, asthira, zubha, azubha, subhaga, (97) Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durbhaga, susvara, dusvara, Adeya, anAdeya, yazaHkarti, ayazaHkIrti, nirmANa aura tIrthaMkara isa prakAra nAmakarma kI ye 67 prakRtiyA~, 2 gotra aura 5 aNtraay| mithyAtvAdi guNasthAnoM meM udaya, anudaya evaM udaya vyucchitti yogya prakRtiyAM mithyAtva guNasthAna meM uparyukta 122 prakRtiyoM meM se tIrthaMkara, AhAraka zarIra, AhAraka zarIrAMgopAMga, mizra mohanIya aura samyaktva mohanIya ina pAMca prakRtiyoM ke binA zeSa 117 prakRtiyoM kA udaya hai| uparyukta tIrthaMkarAdi pAMca prakRtiyoM kA anudaya hai| mithyAtva, Atapa, sUkSma, aparyApta, sAdhAraNa, sthAvara, ekendriya, dvIndriya, trIndriya evaM caturindriya ina 10 prakRtiyoM kI udaya vyucchitti hotI hai| dUsare sAsAdana guNasthAna meM udaya yogya 122 prakRtiyo meM se tIrthaMkara, AhAraka zarIra, AhAraka zarIrarAMgopAMga, mithyAtva, mizra mohanIya, samyaktva mohanIya, Atapa, sUkSma, aparyApta, sAdhAraNa, sthAvara, ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura narakagatyAnupUrvI ina 16 prakRtiyoM ke binA zeSa 106 prakRtiyoM kA udaya hai| uparyukta tIrthaMkarAdi 16 prakRtiyoM kA anudaya hai| anantAnubandhI catuSka kI udaya vyucchitti hotI hai| tIsare mizra guNasthAna meM udaya yogya 122 prakRtiyoM meM tIrthaMkara, AhAraka zarIra, AhAraka zarIra AMgopAMga, mithyAtva, samyaktva, Atapa, sUkSma, aparyApta, sAdhAraNa, sthAvara, ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindraya, cAroM AnupUrvI evaM anaMtAnubaMdhI catuSka ina 22 prakRtiyoM ke binA zeSa 100 prakRtiyoM kA udaya hai| ukta tIrthaMkarAdi 22 prakRtiyoM kA anudaya hai| samyagmithyAtva prakRti kI udaya vyucchitti hotI hai| caturtha asaMyata guNasthAna meM udaya yogya 122 prakRtiyoM meM se tIrthakara, AhAraka zarIra, AhAraka zarIrAMgopAMga, mithyAtva, samyagmithyAtva, Atapa, sUkSma, aparyApta, sAdhAraNa, sthAvara, ekendriya, vikalatraya, (dvIndriya, trIndriya, caturindraya) evaM anaMtAnubaMdhI catuSka ina 18 (98) Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakRtiyoM ke binA zeSa 104 prakRtiyoM kA udaya hai / ukta tIrthaMkarAdi 18 prakRtiyoM kA anudaya hai / apratyAkhyAnacatuSka, devagati, devagatyAnupUrvI, devAyu, narakagati, narakagatyAnupUrvI, narakAyu, vaikriyaka zarIra, vaikriyakazarIrAMgopAMga, manuSyagatvAnupUrvI, tiryaMcagatvAnupUrvI, durbhaga, anAdeya evaM ayazaHkIrti ina 17 prakRtiyoM kI udaya vyucchitti hotI hai / paMcama dezasaMyata guNasthAna meM caturtha guNasthAna meM udaya yogya 104 prakRtiyoM meM se apratyAkhyAnacatuSka, devagati, devagatyAnupUrvI, devAyu, narakagati, narakagatyAnupUrvI, narakAyu, vaikriyika zarIra, vaikriyika zarIra AMgopAMga, manuSyagatyAnupUrvI, tiryaMcagatyAnupUrvI, durbhaga, anAdeya evaM ayazaH kIrti ina 17 prakRtiyoM ke binA zeSa 87 prakRtiyoM kA udaya hotA hai| caturtha guNasthAna meM anudaya yogya 18 prakRtiyoM meM pUrvokta apratyAkhyAna catuSka Adi 17 prakRtiyAM milAne para 35 prakRtiyoM kA anudaya hai| pratyAkhyAnacatuSka, tiryaMcAyu, tiryaMcagati, nIcagotra evaM udyota, ina ATha prakRtiyoM kI udaya vyucchitti hotI hai| pramatta saMyataguNasthAna meM jJAnAvaraNa 5, darzanAvaraNa 9, vedanIya 2, samyaktva, saMjvalana kaSAya catuSka, navanokaSAya, manuSyAyu, manuSyagati, paMcendriya jAti, audArika- AhAraka - taijasa - kArmaNa zarIra, audArika zarIra AMgopAMga, AhArakazarIrAMgopAMga, chaha saMsthAna, chaha saMhanana, sparza, rasa, gaMdha, varNa, agurulaghu, upaghAta, paraghAta, ucchvAsa, prazasta - aprazasta vihAyogati, trasa, bAdara, pratyeka, paryApta, sthira, asthira, zubha, azubha, subhaga, susvara, dusvara, Adreya, yazaH kIrti, nirmANa, uccagotra evaM aMtarAya 5 ina 81 prakRtiyoM kA udaya hai / mithyAtva, samyagmithyAtva anaMtAnubaMdhIcatuSka, apratyAkhyAnacatuSka, pratyAkhyAnacatuSka, narakagati, tiryaMcagati, devagati, narakAyu, tiryaMcAyu, devAyu, ekendriya jAti, vikalatraya, vaikriyaka zarIra vaikriyaka zarIra AMgopAMga, cAra AnupUrvI, Atapa, udyota, sthAvara, sUkSma, aparyApta, sAdharaNa, durbhaga, anAdeya, ayazaHkIrti, nIcagotra aura tIrthaMkara ina 41 prakRtiyoM kA anudaya hai| AhAraka zarIra, AhAraka AMgopAMga, styAnagRddhi, nidrA-nidrA, (99) Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pracalApracalA ina 5 prakRtiyoM kI udaya vyucchitti hotI hai| ___ apramatta guNasthAna meM pramatta guNasthAna meM udaya yogya 81 prakRtiyoM meM se AhAraka dvika (AhAraka zarIra, AhAraka zarIrAMgopAMga) styAnagRddhi, nidrA-nidrA, pracalA-pracalA ina 5 prakRtiyoM ke binA zeSa 76 prakRtiyoM kA udaya hai| pramatta guNasthAna kI anudaya yogya 41 prakRtiyoM meM AhAraka dvika, styAnagRddhi, nidrA-nidrA, pracalA-pracalA, ina pAMca prakRtiyoM ko milAne para 46 prakRtiyoM kA anudaya hai| samyaktva, ardhanArAca,kIlaka evaM asaMprAptAsRpATikA saMhanana ina cAra prakRtiyoM kI udaya vyucchitti hotI hai| apUrvakaraNa guNasthAna meM apramatta guNasthAna meM udaya yogya 76 prakRtiyoM meM se samyaktva, ardhanArAca, kIlaka va saMprAptAsRpATikA saMhanana ina 4 prakRtiyoM ke binA zeSa 72 prakRtiyoM kA udaya hai| apramatta guNasthAna kI anudaya yogya 46 prakRtiyoM meM samyaktva, ardhanArAca, kIlaka aura asaMprAptAsRpATikA saMhanana ina 4 prakRtiyoM ko milAne para 50 prakRtiyoM kA anudaya hai| hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA ina 6 prakRtiyoM kI udaya vyucchitti hotI hai| anivRttikaraNa guNasthAna meM apUrvakaraNa guNasthAna kI udaya yogya 72 prakRtiyoM meM se hAsya, rati, arati, zoka, bhaya aura jugupsA ina 6 prakRtiyoM ke binA zeSa 66 prakRtiyoM kA udaya hotA hai| apUrvakaraNa guNasthAna meM anudaya yogya 50 prakRtiyoM meM pUrvokta hAsyAdi 6 prakRtiyoM ko milAne para 56 prakRtiyoM kA anudaya hai| strI-puruSa-napuMsaka veda, saMjvalana krodha, mAna aura mAyA ina 6 prakRtiyoM kI udaya vyucchitti hotI hai| sUkSma sAmparAya guNasthAna meM anivRttikaraNa guNasthAna meM udaya yogya 66 prakRtiyoM meM se tIna veda, saMjvalana krodha, mAna, mAyA ina 6 prakRtiyoM ke binA zeSa 60 prakRtiyoM.kA udaya hai| anivRttikaraNa guNasthAna kI anudaya yogya 56 prakRtiyoM meM tIna veda, saMjvalana krodha-mAna-mAyA ye 6 prakRtiyoM milAne para 62 prakRtiyoM kA anudaya, . (100) Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA eka sUkSma lobha kI udaya vyucchitti hotI hai| upazAMta mohaguNasthAna meM sUkSma sAmparAya guNasthAna kI udaya yogya 60 prakRtiyoM meM sUkSmalobha ke binA 59 prakRtiyoM kA udaya hai| sUkSmasAmparAya guNasthAna kI anudaya yogya 62 prakRtiyoM meM sUkSmalobha milAne para 63 prakRtiyoM kA anudaya hai| nArAca evaM vajranArAca saMhanana ina do prakRtiyoM kI vyucchitti hotI hai| kSINa moha guNasthAna meM upazAMtamoha guNasthAna meM udayayogya 59 prakRtiyoM meM se nArAca, vajanArAca saMhanana kama karane para zeSa 57 prakRtiyoM kA udaya hai| upazAMta moha guNasthAna meM anudaya yogya 63 prakRtiyoM meM nArAca va vajanArAca saMhanana ina do prakRtiyoM ko milAne para 65 prakRtiyoM kA anudaya hai| jJAnAvaraNa 5, cakSu-acakSu-avadhikevaladarzanAvaraNa, nidrA, pracalA aura aMtarAya karma kI pAMca ina 16 prakRtiyoM kI udaya vyucchitti hotI hai| sayoga kevalI guNasthAna meM vedanIya do, manuSyAyu, manuSyagati, paMcendriya jAti, audArika, taijasa, kArmaNa zarIra, audArika AMgopAMga, chaha saMsthAna, vajarSabha nArAca saMhanana, sparza, rasa, gaMdha, varNa, agurulaghu, upaghAta, paraghAta, ucchavAsa, aprazastavihAyogati, trasa, sthAvara, bAdara, paryApta, pratyeka, sthira, asthira, zubha, azubha, subhaga, susvara, dusvara, Adeya, yazaHkIrti, nirmANa, tIrthaMkara aura uccagotra ina 42 prakRtiyoM kA udaya hai| kSINamoha guNasthAna meM anudayayogya 65 prakRtiyoM meM se tIrthaMkara prakRti kama karane tathA jJAnAvaraNa 5, darzanAvaraNa 4, nidrA, pracalA, aMtarAya 5 ye 16 prakRtiyAM milAne para 80 prakRtiyoM kA anudaya hai| vajarSabhanArAca saMhanana, nirmANa, sthira, asthira, zubha, azubha, susvara, dusvara, prazasta-aprazasta vihAyogati, audArika zarIra, audArika zarIrAMgopAMga, taijasa-kArmaNa zarIra, saMsthAna 6, sparza, rasa, gaMdha, varNa, agurulaghu, upaghAta, paraghAta, ucchavAsa, aura pratyeka zarIra, ina 29 prakRtiyeM kI udaya vyucchitti hotI hai| ayoga kevalI guNasthAna meM, sayogakevalI guNasthAna meM udaya (101) Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogya 42 prakRtiyoM meM se vajrarSabha nArAca saMhanana Adi 29 prakRtiyoM ke binA zeSA 13 prakRtiyoM kA udaya hai| sayoga kevalI guNasthAna meM anudaya yogya 80 prakRtiyoM meM sayogakevalI guNasthAna kI vyucchinna 29 prakRtiyoM ko milAne para 109 prakRtiyoM kA anudaya hai| 2 vedanIya, manuSyagati, manuSyAyu, paMcendriya jAti, subhaga, trasa, bAdara, paryApta, Adeya, yazaHkIrti, tIrthaMkara aura ucca gotra ina 13 prakRtiyoM kI udaya vyucchitti hotI hai| guNasthAnoM meM udaya saMbaMdhI niyama AhAraka zarIra aura AhAraka AMgopAMga kA udaya pramatta guNasthAna meM hI hotA hai| tIrthaMkara prakRti kA udaya sayogI aura ayoga kevalI ke hI haiN| mizra mohanIya kA udaya samyagmithyAtva guNasthAna meM hI hai| samyaktva prakRti kA udaya asaMyatAdi cAra guNasthAnavartI vedaka samyagdRSTi ke hI haiN| AnupUrvI kA udaya mithyAdRSTi, sAsAdana aura asaMyata guNasthAna meM hI hai| anyatra inake udaya kA abhAva hai| sAsAdana samyagdRSTi maraNakara narakagati meM nahIM jAtA hai isI kAraNa usake sAsAdana guNasthAna meM narakagatyAnupUrvI kA udaya nahIM hai tathA zeSa prakRtiyoM kA udaya mithyAtvAdi guNasthAnoM meM apane-apane udaya sthAna ke aMta samayaparyaMta jaannaa| guNasthAnoM meM udaya, anudaya evaM udaya vyucchitti prakRtiyoM kI saMdRSTi guNasthAna udaya | anudaya udaya vyucchitti mithyAtva | 117 | 5 |10 (mithyAtva, Atapa, sUkSma, aparyApta, sAdhAraNa, sthAvara, ekendriya, dvIndriya, trIndriya va caturindriya.) sAsAdana | 164 (anantAnubandhIcatuSka) 22 1 (samyagmithyAtva) asaMyata |17 (apratyAkhyAnacatuSka, devagati, devagatyAnupUrvI, devAyu, narakagati, narakagatyAnupUrvI, narakAyu, vaikriyaka zarIra, (102) mizra .18 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaikriyakazarIrAMgopAMga, manuSyagatvAnupUrvI, tiryaMcagatvAnupUrvI, durbhaga, anAdeya, va ayazaHkIrti) dezasaMyata 187 | 35 | 8 (pratyAkhyAnacatuSka, tiryaMcAyu, tiryaMcagati, nIcagotra, udyota) pramattasaMyata 181 41 15 (AhArakazarIra, AhAraka AMgopAMga, | styAnagRddhi, nidrAnidrA, pracalApracalA) apramattasaMyata | 76 4 (samyaktva, ardhanArAca,kIlaka, | asaMprAptAsRpATikAsaMhanana) apUrvakaraNa |72 6 (hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA) anivRttikaraNa | 66 | 6 (strI-puruSa napuMsakaveda, saMjvalana krodha, mAna aura mAyA) sUkSmasAmparAya 60 1 (sUkSmalobha) upazAMtamoha |59 2 (nArAca va vajanArAcasaMhanana) kSINamoha 57 16 (jJAnAvaraNa 5, darzanAvaraNa 4, nidrA, pracalA| aura aMtarAya pAMca) |sayogakevalI | 42 | 80 29 (vajrarSabhanArAcasaMhanana, nirmANa, sthira, asthira, zubha, azubha, susvara, dusvara, prazasta-aprazasta vihAyogati audArikazarIra, audArikazarIrAMgopAMga, taijasa-kArmaNazarIra, saMsthAna 6, sparza, rasa, gaMdha, varNa, agurulaghu, upaghAta, paraghAta, ucchvAsa aura pratyeka zarIra.) ayogakevalI | 13 | 109 13 (sAtA-asAtAvedanIya, manuSyagati, manuSyAyu, paMcendriyajAti, subhaga, trasa, bAdara, paryApta, Adeya, yazaHkIrti, tIrthaMkara aura uccagotra) (103) Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmaNAM kSayakartAraM, trijagatsvAminaM jin| praNamya prakRtinAM vakSye kSayaM krmhaanye| anaMtAnubaMdhikrodhamAnamAyAlobhAH mithyAtvaM samyagmithyAtvaM - samyaktvaM narakAyuH tiryagAyuH devAyuH etA dazaprakRti asaMyatasamyagdRSTiH saMyatAsaMyataH pramattasaMyato'pramattasaMyattA vA krameNa ksspyti| styAnagRddhinidrA-nidrApracalA-pracalAnarakagatiH tiryaggatiH ekendriyajAtiH dvIndriyajAtiH trIndriyajAtiH caturindriyajAtiH narakagatiprAyogyAnupUrvya tiryaggatiprAyogyAnupUrvya AtApaH karma ko kSaya karane vAle, tInoM jagata ke svAmI, jinendra deva ko namaskAra karake maiM apane karmoM ke kSaya karane ke lie karma prakRtiyoM kI kSayavidhi ko khuuNgaa| ___narakAyu, tiryaMcAyu aura devAyu ke sattva vinA koI carama zarIrI jIva pariNAmoM kI vizuddhi dvArA vRddhi ko prApta hotA huA asaMyata saMmyagdRSTi, saMyatAsaMyata, pramattasaMyata aura apramatta saMyata ina cAra guNasthAnoM meM se kisI eka guNasthAna meM mohanIya kI 7 prakRtiyoM kA kSaya karake kSAyika samyagdRSTi hokara kSapaka kSeNI para ArohaNa karane ke lie sammukha hotA huA apramatta saMyata guNasthAna meM adhaH pravRttakaraNa ko prApta hokara apUrvakaraNa ke prayoga dvArA apUrvakaraNa kSapaka guNasthAna ko prApta karatA hai| pazcAt anivRttikaraNa kI prApti ke dvArA anivRtti vAdarasAmparAya guNasthAna para ArohaNa karake styAnagRddhi, nidrA-nidrA, pracalA-pracalA, narakagati, tiryaMcagati,, ekendriya, dvIndriya, trIndriya caturindriyajAti, narakagatiprAyogyAnupUrvI, tiryaMcagati (104) Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udyotaH sthAvaraH sUkSmaH sAdhAraNaH etAH SoDazaprakRti anivRttiguNasthAnasya prathamabhAge saMyataH ksspyti| dvitIyabhAge apratyAkhyAnapatyAkhyAnAvaraNA aSTau kaSAyAzca tRtIyabhAge naMpusakavedaM caturthabhAge strIvedaM paMcamamAge hAsyAdiSaTkaM SaSTamabhAge puvedaM saptamamAge saMjvalanakroghaM aSTamabhAge sNjvlnmaanN| navamabhAge saMjvalanamAyAM ksspyti| tataH sUkSmasAmrAyaguNasthAne sUkSmalobhaM ksspyti| tataH kSINakaSAyasya dvicaramasamaye nidrA pracalA prakRti kSINakaSAyI ksspyti| tato'nantaraM paMcajJAnAvaraNAni cakSuracakSuravadhikevaladarzanAvaraNAni paMcAMtarAyAH etAzca caturdaza prAyogyAnupUrvI, Atapa, udyota, sthAvara, sUkSma aura sAdhAraNa ina solaha prakRtiyoM kA anivRttikaraNa guNasthAna ke prathama bhAga meM eka sAtha kSaya karatA hai| dvitIya bhAga meM apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAna krodha-mAna-mAyA aura lobha ina ATha kaSAyoM kA kSaya karatA hai| tRtIya bhAga meM napuMsakaveda caturtha bhAga meM strIveda, paMcamabhAga meM hAsyAdi chaha nokaSAya, chaThebhAga meM puruSaveda sAtaveM bhAga meM saMjvalana krodha, AThaveM bhAga meM saMjvalana mAna aura naveM bhAga meM saMjvalana mAyA kA kSaya karatA hai| sUkSmasAmparAya nAmaka dazaveM guNasthAna meM saMjvalana lobha kA kSaya karatA hai| kSINakaSAya nAmaka bArahaveM guNasthAna ke dvicarama samaya meM kSINa kaSAyI jIva nidrA aura pracalA kA kSaya karatA hai| isake bAda isI guNasthAna ke aMtima samaya meM pAMca jJAnAvaraNa, cAra darzanAvaraNa evaM (105) Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakRtIstasyaiva guNasthAne upAntasamaye etA triSaSTiprakRtIH kSapayitvA sayogikevalijino bhvti| - sayogikevalijino na kimapi ksspyti| ayogikevalijino devagatiH paMcazarIrANi paMcazarIrasaMghAtAH paMcazarIrabaMdhanAni tryAMgopAMgAni SaTsaMsthAnAni SaTsaMhananAni paMcavarNAH digaMdhAH paMcarasAH aSTasparzA:devagatiprAyogyAnupUrya agurulaghuH upaghAtaH paraghAtaH ucchavAsaH dvighA- vihAyogatiH aparyAptiH pratyekaH sthiraH asthiraH zubhaH azubhaH durbhagaH susvaraH dusvaraH anAdeyaH ayazaHkIrtiH asAtAvedanIyaM nIcegotraM nirmANaM etA dAsaptatiH prakRtiH asayogakevalI dvicarama samaye ksspyti| tataH AdeyaH manuSyagatiH mamukhyagatiprAyogyAnupUyaM paMcendriyajAtiH manuSyAyuH paryAptiH trasaH pAMca aMtarAya ina caudaha prakRtiyoM kA kSaya karake sayogakevalIjina hotA hai| sayogakevalIjina kisI bhI prakRti kA kSaya nahIM karate haiN| ayogakevalIjina dvicarama samaya meM ina 72 prakRtiyoM kA kSaya karate haiM- asAtAvedanIya, devagati, pAMcazarIra, pAMcazarIrasaMghAta, pAMcazarIra baMdhana, tIna AMgopAMga, chaha saMsthAna, chaha saMhanana, pAMca varNa, do gaMdha, pAMca rasa, ATha sparza, devagatyAnupUrvI, agurulaghu, upaghAta, paraghAta, ucchavAsa, prazastAprazastavihAyogati, aparyApta, pratyeka, sthira, asthira, zubha, azubha, durbhaga, susvara, dusvara, anAdeya, ayazaHkIrti, nirmANa evaM niicgotr| isake bAda sAtAvedanIya, manuSyAyu, manuSyagati, manuSyagatyAnupUrvI, paMcendriyajAti, paryApta, (106) Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAdaraH subhagaH yazaHkIrtiH sAtAvedanIyaM uccaiA~traM tIrthakaratvaM etAstrayodazaprakRtiH ayogakevalIguNasthAne caramasamaye apyti| tato jIvo'STaguNamayonaMtasukhasaMpannaH sidhdo bhvti| trasa, bAdara, subhaga, Adeya, yazaHkIrti, tIrthaMkara aura uccagotra ina teraha prakRtiyoM kA kSaya ayoga kevalI guNasthAna ke aMtima samaya meM hotA haiN| isake bAda jIva anaMta darzana, anaMtajJAna, anaMtasukha, anaMtavIrya, avyAbAdhatva, avagAhanatva, sUkSmatva aura agurulaghutva ina aSTaguNoM se yukta hotA huA siddha hotA hai| guNasthAnoM meM sattva, asattva evaM sattva vyucchittiyoM kA nirUpaNa mithyAtva guNasthAna meM sabhI 148 prakRtiyoM kA sattva hai| isa guNasthAna meM asattva evaM sattva vyucchitti kA abhAva hai| sAsAdana guNasthAna meM AhArakadvika aura tIrthaMkara prakRti ke binA 145 prakRtiyoM kA sattva hai| ukta AhAraka Adi tIna prakRtiyoM kA asattva hai| sattva vyucchitti kA abhAva hai| mizra guNasthAna meM tIrthaMkara prakRti ke binA 147 prakRtiyoM kA sattva hai| eka tIrthaMkara prakRti kA asattva hai tathA sattva vyucchitti kA abhAva hai| asaMyata guNasthAna meM sabhI 148 prakRtiyoM kA sattva hai| asattva kA abhAva hai tathA narakAyu kI sattva vyucchitti hotI hai| ___ saMyatAsaMyata guNasthAna meM narakAyu binA .147 prakRtiyoM kA sattva hai| eka narakAyu kA asattva hai tathA eka tiryaMcAyu kI vyucchitti hotI hai| (107) Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramattasaMyata guNasthAna meM narakAyu evaM tiryaMcAyu ke binA zeSa 146 prakRtiyoM kA sattva hai| narakAyu, tiryaMcAyu ina do prakRtiyoM kA asattva hai| sattva vyucchitti kA abhAva hai| apramattasaMyata guNasthAna meM narakAyu, tiryaMcAyu ke binA zeSa 146 prakRtiyoM kA sattva hai| inhIM do prakRtiyoM kA asattva hai| anaMtAnubaMdhI catuSka, devAyu, mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyagprakRti ina ATha prakRtiyoM kI sattva vyucchitti hotI hai| . apUrvakaraNa guNasthAna meM narakAyu, tiryaMcAyu, devAyu, anaMtAnubaMdhIcatuSka, darzanamohanIya kI tIna ina 10 prakRtiyoM ke binA 138 prakRtiyoM kA sattva hai| Upara kahI gaI 10 prakRtiyoM kA hI asttv| sattva vyucchitti kA abhAva hai| __ anivRttikaraNa guNasthAna ke prathamabhAga meM (kSapaka kSeNI vAle) ke apUrvakaraNa guNasthAna ke samAna 138 prakRtiyoM kA sattva hai| apUrvakaraNa guNasthAna ke samAna 10 prakRtiyoM kA asattva hai| narakagati, narakagatyAnupUrvI, tiryaMcagati, tiryaMcagatyAnupUrvI, vikalatraya, styAnagRddhi, nidrA-nidrA, pracalA-pracalA, udyota, Atapa, ekendriya, sAdhAraNa, sUkSma aura sthAvara ina 16 prakRtiyoM kI sattva vyucchitti hotI hai| anivRttikaraNa ke dvitIya bhAga meM prathama bhAga kI 138 prakRtiyoM meM se uparyukta 16 prakRtiyoM ke binA 122 prakRtiyoM kA sattva pAyA jAtA hai| anivRttikaraNa ke prathama bhAga meM asattva yogya 10 prakRtiyoM meM ukta narakagati Adi 16 prakRtiyoM ke milAne para 26 prakRtiyoM kA asattva hai| apratyAkhyAnacutaSka evaM pratyAkhyAnacatuSka ina 8 prakRtiyoM kI sattva vyucchitti hotI hai| anivRttikaraNa ke tRtIya bhAga meM anaMtAnubaMdhI-apratyAkhyAnAvaraNa -pratyAkhyAnakrodha-mAna-mAyA-lobha, darzanamohanIya kI tIna, ekendriyAdi cAra jAtiyA~, naraka-tiryaMca-devAyu, narakagati, narakagatyAnupUrvI, tiryaMca (108) Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gati, tiryaMcagatyAnupUrvI, styAnagRddhi Adi 3 nidrAaiM, udyota, Atapa, sAdhAraNa, sUkSma evaM sthAvara ina 34 prakRtiyoM ke binA zeSa 114 prakRtiyoM kA sattva hai| uparyukta kathita 34 prakRtiyoM kA asattva hai| napuMsaka veda kI sattva vyucchitti hotI haiM anivRttikaraNa ke caturthabhAga meM tRtIya bhAga kI sattva 114 prakRtiyoM meM se napuMsakaveda ke binA 113 prakRtiyoM kA sattva hai tRtIyabhAga kI asattva 34 prakRtiyoM meM napuMsakaveda ko milAne para 35 prakRtiyoM kA attva hai tathA strIveda kI sattva vyucchitti hotI hai| anivRttikaraNa ke paMcamabhAga meM caturtha bhAga kI 113 prakRtiyoM meM se strIveda ke binA 112 prakRtiyoM kA sattva hai| caturthabhAga meM asattvayogya 35 prakRtiyoM meM strIveda ko milAne para 36 prakRtiyoM kA asattva rahatA hai tathA hAsyAdi 6 nokaSAya kI sattva vyucchitti hotI hai / anivRttikaraNa ke SaSTama bhAga meM paMcama bhAga kI 112 prakRtiyoM meM se hAsyAdi 6 nokaSAya ke binA 106 prakRtiyoM kA sattva hai / paMcamabhAga kI asattvayogya 36 prakRtiyoM meM uparyakta 6 prakRtiyAM milAne para 42 prakRtiyoM kA asattva rahatA hai tathA puruSaveda kI sattva vyucchitti hotI haiM / anivRttikaraNa ke saptama bhAga meM SaSTama bhAga kI 106 prakRtiyoM meM se puruSaveda ke binA zeSa 105 prakRtiyoM kA sattva hai / SaSTama bhAga kI 42 asattva prakRtiyoM meM puMveda milAne para 43 prakRtiyoM kA asattva haiN| saMjcalana krodha kI sattva vyucchitti hotI hai / anivRttikaraNa ke aSTamabhAga meM saptama bhAga kI 105 prakRtiyoM meM se saMjvalana krodha ko kama karane para 104 prakRtiyoM kA sattva rahatA hai| saptama bhAga kI asattva 43 prakRtiyoM meM saMjvalana krodha ko milAne para 44 prakRtiyoM kA asattva hotA hai tathA saMjvalana mAna kI (109) Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattva vyucchitti hotI hai| anivRttikaraNa ke navama bhAga meM aSTama bhAga kI 104 prakRtiyoM meM se saMjvalana mAna ke binA zeSa 103 prakRtiyoM kA sattva hai| aSTama bhAga kI asattva 44 prakRtiyoM meM saMjvalana mAna milAne para 45 prakRtiyoM kA asattva pAyA jAtA hai tathA saMjvalana mAyA kI sattva vyucchitti hotI hai| sUkSmasAmparAya guNasthAna meM anivRttikaraNa guNasthAna ke navama bhAga kI 103 prakRtiyoM meM se saMjvalana mAyA ke binA 102 prakRtiyoM kA sattva pAyA jAtA hai| navama bhAga kI asattva 45 prakRtiyoM meM saMjvalana mAyA milAne para 46 prakRtiyoM kA asattva rahatA hai tathA saMjlavana lobha kI sattva vyucchitti hotI hai| kSINa moha guNasthAna meM sUkSmasAmparAya guNasthAna kI sattva 102 prakRtiyoM meM se saMjvalana lobha ke binA zeSa 101 prakRtiyoM kA sattva hotA hai| sUkSma sAmparAya guNasthAna meM asattva yogya 46 prakRtiyoM meM saMjvalana lobha milAne para 47 prakRtiyoM kA asattva rahatA hai| jJAnAvaraNa 5, darzanAvaraNa 4, nidrA, pracalA aura aMtarAya 5 ina 16 prakRtiyoM kI sattva vyucchitti hotI hai| ___ sayoga kevalI guNasthAna meM vedanIya do, manuSyAyu, manuSyagati, devagati, paMcendriya jAti, 5 zarIra, 5 baMdhana, 5 saMghAta, 6 saMsthAna, 6 saMhanana, 3 AMgopAMga, 8 sparza, 5 rasa, 2 gaMdha, 5 varNa, manuSyagatyAnupUrvI, devagatyAnupUrvI, agurulaghu, upaghAta, paraghAta, ucchavAsa, prazasta-aprazasta vihAyogati, trasa, bAdara, paryApta, aparyApta, pratyeka zarIra, sthira, asthira, zubha, azubha, subhaga, durbhaga, susvara, dusvara, Adeya, anAdeya, yazaHkIrti, ayazaHkIrti, nirmANa, tIrthakara, nIcagotra evaM uccagotra ina 85 prakRtiyoM kA sattva rahatA hai| 5 jJAnAvaraNa, 9 darzanAvaraNa, 28 mohanIya narakAyu, devAyu, tiryaMcAyu, narakagati, naraka gatyAnupUrvI, (110) Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiryaMcagati, tiryaMcagatyAnupUrvI, ekendriyAdi cAra jAti, Atapa, udyota, sUkSma, sAdhAraNa, sthAvara aura 5 aMtarAya ina 63 prakRtiyoM kA asattva rahatA hai| yahAM sattva vcucchitti kA abhAva hai| ayogakevalI guNasthAna ke dvicarama samaya meM sayoga kevalI guNasthAna ke samAna 85 prakRtiyoM kA sattva hai| sayoga kevalI guNasthAna ke hI samAna 63 prakRtiyoM kA asattva hai| 5 zarIra, 5 baMdhana, 5 saMghAta, 6 saMsthAna, 6 saMhanana, 3 AMgopAMga, 8 sparza, 5 rasa, 2 gaMdha, 5 varNa, sthira, asthira, zubha, azubha, susvara, dusvara, devagati, devagatyAnupUrvI, prazasta-aprazasta vihAyogati, durbhaga, nirmANa, ayazaHkIrti, anAdeya, pratyeka, aparyApta, agurulaghu, upaghAta, paraghAta, ucchavAsa, AsAtAvedanIya aura nIcagotra ina 72 prakRtiyoM kI sattva vyucchitti hotI hai| ___ ayoga kevalI ke aMtima samaya meM sAtAvedanIya, manuSyAyu, manuSyagati, manuSyagatyAnupUrvI, paMcendriyajAti, subhaga, trasa, bAdara, paryApta, Adeya, yazaHkIrti, tIrthakara aura uccagotra ina 13 prakRtiyoM kA sattva rahatA hai| 148 prakRtiyoM meM se ina 13 prakRtiyoM ke binA zeSa 135 prakRtiyoM kA asattva jAnanA cAhie tathA ukta 13 prakRtiyoM kI sattva vyucchitti hotI hai| guNasthAnoM meM sattva saMbaMdhI niyama- mithyAtva guNasthAna meM jisake tIrthakara prakRti kA sattva hai usake AhArakadvika kA sattva nahIM hotA tathA jisake AhAraka dvika kA sattva hotA hai usake tIrthaMkara prakRti kA sattva nahIM hotA hai| jisake AhArakadvika aura tIrthakara prakRti kA yugapat sattva pAyA jAtA hai usake mithyAtva guNasthAna nahIM hotA ataH mithyAtva guNasthAna meM eka jIva kI apekSA AhAraka dvika aura tIrthakara prakRti kA yugapata sattva na hokara eka kA hI sattva rahatA hai tathA nAnA jIvoM kI apekSA donoM kA sattva pAyA jAtA hai| isa (111) Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAra mithyAtva guNasthAna meM 148 prakRtiyoM kA sattva nAnAjIvoM kI apekSA hotA hai| sAsAdana guNasthAna meM eka jIva athavA nAnA jIvoM kI apekSA krama se yA yugapat tIrthaMkara aura AhAraka dvika kA sattva nahIM hone se 145 prakRtiyA~ sattva yogya haiN| mizra guNasthAna meM eka tIrthaMkara prakRti kA sattva na hone se 147 prakRtiyoM kA sattva hai, kyoMki ina prakRtiyoM kA jinake sattva pAyA jAtA hai unake vaha guNasthAna nahIM hotaa| __cAroM hI gatiyoM meM se kisI bhI Ayu kA bandha hone para samyaktva hotA hai, kintu devAyu ke binA anya tIna Ayu kA baMdha karane vAlA aNuvrata-mahAvrata dhAraNa nahIM kara sktaa| naraka, tiryaMca tathA devAyu kA sattva hone para krama se dezavrata, mahAvrata aura kSapaka zreNI nahIM hotI hai| mithyAtva guNasthAnoM meM sattva, asattva evaM sattvavcucchitti kI saMdRSTi guNasthAna sattva | asattva | sattvavyu cchitti 148 sAsAdana 145 mizra 147 asaMyata 148 1 (narakAyu) dezasaMyata 147 | 1 (tiryaMcAyu) pramatta saMyata 146 apramatta saMyata | 146 8 ( anantAnubaMdhI 4, devAyu, darzana mohanIya kI 3) apUrvakaraNa anivRttikaraNa 138 16 (narakagati, naraphagatyAnupUrvI, tiryaMcagati, kSapaka tiryaMcagatyAnupUrvI, vikalatraya 3, ratyAnagRddhi prathama bhAga Adi 3 nidrA, udyota, Atapa, ekendriya, sAdhAraNa, sUkSma, sthAvara) (112) o o NN-Otwo 138 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya bhAga tRtIya bhAga caturthabhAga paMcamabhAga SaSTama bhAga saptamabhAga aSTamabhAga navamabhAga sUkSmasAmparAya kSapaka kSINamoha 8 (apratyAkhyAna 4 aura pratyAkhyAna 4) 1 (napuMsakaveda) 1 (strIveda) 6 (hAsyAdi nokaSAya) 1 (puruSaveda) 1 (saMjvalana krodha) 1 (saMjvalana mAna) 1 (saMjvalana mAyA) 1 (saMjvalana lobha) 15 16 (5 jJAnAvaraNa, 4 darzanAvaraNa, 5 aMtarAya, nidrA, pracalA) | 0. sayoga kevalI | 85 ayogakevalI | 85 ke dvicarama samaya meM 72 (5 zarIra, 5 baMdhana, 5 saMghAta, 6 saMhanana, 3 AMgopAMga, 6 saMsthAna, 5 varNa, 2 gaMdha, 5 rasa, 8 sparza, sthira, asthira, zubha, azubha, susvara, duHsvara, devagati, devagatyAnupUrvI, prazasta-aprazasta vihAyogati, durbhaga, nirmANa, ayazaHkIrti, anAdeya, pratyeka, aparyApta, agurulaghu, upaghAta, paraghAta, ucchavAsa, asAtA vedanIya, nIcagotra ) 13 (sAtAvedanIya, manuSyagati, paMcendriya jAti, subhaga, trasa, bAdara, paryApta, Adeya, yazaHkIrti, tIrthaMkara, manuSyAyu, uccagotra, manuSyagatyAnupUrvI) ayogakevalI | 13 | 135 ke carama samaya meM (113) Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paThatImaM hi yo graMthaM krmsvbhaavsuuck| karmArIn saH parijJAya, hatvA yAtiH zivaM sudhiiH|| akhilavidhivimuktAn, vizvalokAgravAsAn / nirupamasukhavArDIn jJAnamUrtIn videhAn / / vasuvaraguNavibhUSAn, siddhanAthAnanaMtAn / .. sakalaparamakIA , saMstuve tdgunnaaptyaiH|| ityAcAryazrIsakalakIrtidevaviracitaM karmavipAkagraMthaH smaaptH| jo karmoM ke svabhAva kA nirUpaNa karane vAle isa grantha ko par3hatA hai, vaha buddhimAna karmarUpI zatruoM ko jAnakara tathA unheM naSTa karake mokSapada ko prApta karatA hai| sampUrNa karmoM se rahita, lokAkAza ke agrabhAga meM virAjamAna, upamA se rahita sukha ko prApta, jJAna mUrti, deha rahita, ATha utkRSTa guNoM se suzobhita, sampUrNa utkRSTa guNoM se prasiddha aise anaMta siddha parameSThI kI unake sadRza guNoM kI prApti ke lie maiM (sakalakIrti AcArya) stuti karatA huuN| isa prakAra AcArya zrI sakalakIrti deva racita karmavipAka grantha samApta huaa| (114) Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bra. vinoda jaina evaM bra.anila jaina dvArA anuvAdita/sampAdita kRtiyA~ 1. siddhAMta sAra AcArya jinacandra - prakAzita prakRti paricaya saMkalana prakAzita dhyAnopadeza koSa AcArya gurudAsa prakAzita bhAva tribhaMgI AcArya zrutamuni prakAzita paramAgama sAra AcArya zrutamuni prakAzita laghu nayacakra AcArya devasena prakAzita 7. dhyAnasAra zrI yazaH kIrti prakAzita 8. zruta skaMdha brahma hemacandra prakAzita 1. Asrava tribhaMgI AcArya zrutamuni prakAzita 10. sacce sukha kA mArga saMpAdana prakAzita 11. varNI dainaMdinI saMpAdana prakAzita 12. jJAnalocana evaM zrI vAdirAja kavi prakAzita bAhubalI stotram evaM ajJAta kartRka . arhat pravacanam zrI prabhAcandra - prakAzita 14. karma vipAka - AcArya sakala kIrti - prakAzita varNI vicAra (1938) zrI gaNeza prasAda varNI- prakAzita 16. dhavalA pAribhASika koza saMkalana aprakAzita jIvakANDa (praznottarI) aprakAzita caraNAnuyoga pravezikA aprakAzita 19. jainendra laghu prakriyA AcArya pUjyapAda aprakAzita 20. paMca saMgraha ajJAta kartRka aprakAzita 21. satsaMkhyAkSetrasparzana..... saMkalana aprakAzita puruSArthasiddhapAya (TIkA) ajJAta kartRka aprakAzita tatva vicAra AcArya basunaMdI aprakAzita 24. dravya saMgraha (praznottarI) aprakAzita 25. tatvArthasAra dIpaka - AcArya sakalakIrti - aprakAzita 22. 23. (115) Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnApracalA claadaanjnyaanaadre| vaha chApnInamaH // jenindrAna dhamecakAMkana halaghaniripUna parAna kara pdnnaashriiviitraagaaynmH|| mAnanIyuktAnanatvA mUnIca bhAratoM cAkSakamaviSAkAkhyA nibaMdhazuddhiAjJInAvaraNa nato'nubhAga: pradezAvyaH iti baMdhaJcanarvidhara 3 jJAnAvaNa nAmahidatvAri rAjedaMsusaMgrahA mINAmatarapanirapayAmi aSTAviMzatibheda mohanIyAzIlayasinimAlayavi gotrakamAntaNya paMcadhati kAstrIboTayenAsAnavAcalAivalApAnagRhilA nAvaraNaM manAyayeyajJAnAvaNatAMcAsvanneyavAdIsahanAyAdhiniAmAhanIyAmi nayahidInAcaraNodahanIyAananAnubaMdhikodhamAnama maNakavalonAvaraNaM nikaTAyamAnAzAtayathApratidArArAjJAdavAnakA lacasAvadhanubaMdhAsaMskArItmAnaMdraSTunaprayachatiminAjhAnnapAnavasvAsana nityajanisAnaMtAnubaMdhikocavalarAdAdidivAivAzItAkAdirahItasAra zrIsanatyajesonanAmubaMdhita pAlpAAdApuepacatoyakarmakheko titasAdAvana khAsamAnakotyanumasamma nAnAviSaTakAdyaniSTavastuUsitAdAdidrAyaH uhinAmaSasamAnAmivyAnakAAlanakaSAyAdyAUAkSatatAvanarogasama pAkhyAnaMsaMyamamAhavaMtInidanIyAyagrAmadhuninnavadudhArAsvADanAnihAya pAravyAnAkAdhAyapiAkanaukarotitadhAsAtAvadanIyadedinAsvalpatrAmma Jain teraction reciaticatNI hAusa, TokhAla & Rasonal UserOnly-3 phonaH 23000jarelibrary.org,