Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Reg. No. B. 719. 30-SDECE jainhitaipii| sAhitya, itihAsa, samAja aura dharmasambandhI lekhoMse vibhUSita aNk| C sampAdaka aura prakAzaka-nAthUrAma premii|| gyaarhvaaN| kArtika, maargshiirss| bhaag| zrIvIra ni saMvat 241 vissysuucii| 1 prArthanA (kavitA) ... usa balakI kArakavitA) 3 prAcIna masUrakI eka jhalaka aitihAsika 4 tapakA rahasya dhAmika 15 oNkheM (kavitA) 6 mahAvIra svAmIkA nirvANa-samaya (aitihA 7 jaina nivANasaMvat (aitihAsika jinAcAryakA nivANa 9 prAcIna khoja ... 10 seTha devacanda lAlacanda pustakoddhAra phaMDa 11 durbaddhi ra galpa) mAlavA-prAntika sabhAkA adhivezana 13 seThIjI aura janasamAja 1. vividha prasaMga 15 sahayogiyoM ke vicAra 16 pustaka paricaya MAGARSADNE 002OPEN HOPDnA 117 V A R G For Personal & Private Use Only w .jainelibrary.org
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ stostosteroidacodai S aptomsteoasleedia -bUDhoMko rulAnevAlA, baccoMko ha~sAnevAlA aura javAnoMko romAMcita karanevAlA bUDhakA byaah| pA~ca sundara citroMse aura nayanAbhirAma mukhapRSTha se susajjita / hindImeM bilakula naye DhaMgakA kAvya chapakara taiyAra hai| tIna cAra varSa pahale yaha kAvya jainahitaiSImeM pra. kAzita huA thA / aba bahuta ghaTA bar3hAkara saMzodhita parivadita karake chapAyA gayA hai| isameM eka bAlikAke sAtha eka sATha varSake bUr3heke byAhakA citra khIMcA gayA hai| jise par3hakara Apa ha~seMge, ghaNA kareMge aura oNsU bhaaveNge| eka bAra hAtha meM lekara phira choDaneko jI nahIM caahtaa| bhASA bahuta hI sarala hai| hindIke nAmI citrakAra zrIyuta paM0 gaNezarAmajI mizrake banAye hue kaI darzanIya citra lagAye gye| i haiN| isa kAmameM khUba kharca kiyA gayA hai| vRddhavivA: hake rokane meM isa pustakase bahuta lAbha hogaa| eka prati jarUra mNgaaie| malya chaha Ane / mainejara, jainagrantharatnAkara kAryAlaya, hIrAbAga, giragA~va, bambaI / / Felmrpronpronogpresrorappeaparagraagarmagaramparappssponenes Sectualsecskaniacterdestoftanslitastersteinivery SeroURJROOGoltech For Personal & Private Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ PANNA a PATRO jainhitaissii| zrImatparamambhIrasyAdvAdAmoghalAJchanam / jIyAtsarvajJanAthasya zAsanaM jinazAsanam // 11 vA~ bhAga kArtika, mArgazIrSa vIra ni0 saM0 2441 / 2 aMka - - - Radi THousekeecsikaRNSTOURISeelia praarthnaa| Foregangroverngregangangers dhanI-nirdhanIke dhanI, U~canIcake mIta / laghuse laghutara kITake, pAlaka pitA punIta // . manuja-jAti taka hI nahIM, maryAdita tava dRSTi / dharmadezanA-vRSTise, kI sukhamaya pazu-sRSTi // (3) kiyA na kevala Apane, jainoMkA upkaar| .. dayAdharmase Apake, upakRta saba saMsAra // ... For Personal & Private Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSI mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm 9759 (4) rAja-vibhavasukha chor3akara, auroMke hit-hetu| .. satata 'satya' ghoSita kiyA, he bhvsaagr-setu| kiye punIta vihArase, nava nava nAnA desh| prabho, sunAyA sukhada ati, svArtharahita saMdeza // isa kAraNa tava pada nikaTa, prArthanIya nahiM aura / citameM nita citrita rahe, yaha caritra siramaura // . (7) jisake puNya-prasAdase, yaha jIvana-prAsAda / parahita-rata unnata vimala, bane vigata-avasAda // nahIM cAhie svArthayuta, svargabhoga bhI hey| para-sevAvrata hI rahe, isa jIvanakA dhyeya // tava punIta jIvanacarita, mahAvIra bhagavAn / saba jagakA maMgala kare, bana Adarza mahAn // =ere:vttenteresteelevisite teestutter I usa balakI darakAra / hU~ fianRHEORIEramgramrETENTARVEERTerands giit| .. mujhe hai svAmI, usa balakI drkaar| (Teka) ar3I khar3I hoM amita ar3acaneM, Ar3I aTala apAra / to bhI kabhI nirAza nigor3I, phaTaka na pAve dvAra // 1 jisa caritrake / 2 jIvanarUpI mhl| 3 viSAda yA nAzarahita / For Personal & Private Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ usa balakI darakAra / mujhe hai svAmI, usa balakI darakAra // 1 sArA hI saMsAra kare yadi, durvyavahAra - prahAra / haTe na to bhI satyamArgagata, zraddhA kisI prakAra || mujhe hai svAmI, usa balakI darakAra // 2 dhana-vaibhavakI jisa A~dhIse, asthira saba saMsAra / usase bhI na jarA Diga pAve, mana bana jAya pahAra // mujhe hai svAmI, usa balakI darakAra // 3 asaphalatAkI coToMse nahiM, dilameM par3e darAra / adhikAdhika utsAhita hoU~, mAnU~ kabhI na hAra // mujhe hai svAmI, usa balakI darakAra // 4 dukhadaridratAkRta atizrama se, tana hove bekAra / to bhI kabhI nirudyama ho nahi, baiThUM jagadAdhAra // mujhe hai svAmI, usa balakI darakAra // 5 jisake Age tanabala dhanabala, tRNavat tuccha asAra / mahAvIra jina ! vahI manobala, mahAmahima sukhakAra // mujhe hai svAmI, usahIkI darakAra // 6 For Personal & Private Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSI - prAcIna maisUrakI eka jhalaka / jisa jAtimeM kamaz2orI AjAtI hai aura phira bhI vaha soyA karatI hai, usakA avazya nAza hotA hai / yaha niyama hai ki saMsArameM kamajoroMko koI jIvita nahIM rahane detA / kevala balavAnoMko hI jInekA adhikAra hai / saMsArake itihAsa meM aisI aneka jAtiyoMke nAma maujUda haiM, jinakA aba patA bhI nahIM hai / ataeva jo jAti apane balako kAyama nahIM rakha sakatI usakA duniyAmeM kahIM bhI ThikAnA nahIM / itihAsa isa bAtakA sAkSI - hai ki ve patita jAtiyA~ jo pahale kabhI zreSTha raha cukI haiM punaH unnata ho gaI haiM; parantu unhoMne apanI unnati apane hI udyoga aura balase kI hai / una jAtiyoMne jaba apane prAcIna gauravako apane itihAsa meM dekhA taba unameM utsAhakA saMcAra ho gayA / utsAha saMcArase udyoga prAraMbha huA aura udyogase unnati huI / jainasamAjakI dazA Aja bar3I hI zocanIya hai / kyA isameM bhI utsAha kA saMcAra ho sakatA hai, jaisA anya jAtiyoM meM huA hai? avazya ho sakatA hai / jina kAraNoMse unakI unnati huI hai unakA prayoga karane se una hI jaisA pariNAma hogA / yadi jainasamAjake sAmane usake prAcIna gauravakA itihAsa rakkhA jAyagA to usameM bhI utsAhake darzana hone lageMge; paraMtu itihAsa Aye kahA~se ? ' yaha eka bar3A bhArI - prazna jaina vidvAnoM * For Personal & Private Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna maisUrakI eka jhalaka / ke mAmane upasthita hai / bahuta se jainagraMtha aura anya Avazyaka sAmagriyA~ naSTa ho cukI haiM / yadi aba bhI jainasamAja bacI huI sAmagrIkI rakSA karanA mIgva jAya to bahuta kucha aitihAsika sAdhana mila sakate haiM / yadi jaina vidvAn isI bacI khucI sAmagrI-- graMtha ityAdi ko lekara parizrama karane laga jAya, to jaina-itihAsake bahuta meM aMgoMkI pUrti ho jAya / dekhanA hai ki jainasamAja isa bAtako kava samajhatA hai ! parantu yAda rahe ki ina vacevace sAdhanoMko bhI samAja gvA baTA. to isakA bhayaMkara pariNAma yaha hogA ki jainasamAjakA bhI maMmArake itihAsameM kevala nAmahI nAma raha jAyagA / maikar3oM graMtharatna---jo hamAre prAcIna gauravake AdhAra the-sadaivake lie kho gaye / kabhI kabhI hamArI sarakArakI kRpAse hameM apane prAcIna gauravakI ekAdha jhalaka dikhAI de jAtI hai; usa samaya hamako patA lagatA hai ki jainasamAjakI sthiti prAcIna kAlama aba jaisI nayI ! yadi marakArakI hamAre Upara yaha kRpA na hotI. to hamako itanA bhI patA laganA kaThina thaa| ___ pAThako, Aja Apako usa kSetrake prAcIna gauravakA kucha darzana karAyA jAtA hai jahA~ para aba maisUrarAjya vidyamAna hai-jahA~ para jainavadrI aura mUDabadrI nAmaka jainiyoMke atizaya tIrtha maujUda haiN| isa maMtradhama pahale bahutase anveSaNa ho cuke haiN| yadi una sabako likhA jAya to eka moTI pustaka bana jAya / yahA~ para hamArA abhiprAya kevala kucha naI bAteM prakaTa karanekA hai. jo hAlameM hI mAlUma huI haiM / inake sAtha hI anya manojJa bAtoMkA bhI ullekha kiyA jAya : yadi jainasamAjameM kucha bhI utsAhakA saMcAra huA For Personal & Private Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ . jainahitaiSI to hama apane parizramako saphala samajheMge / hamArA uddeza jainasamAjakA dhyAna jainaitihAsakI ora AkarSita karanekA hai| zravaNabelagula-yahA~ gomaThasvAmIkI vizAla mUrti vindhyagiri parvata para hai, jo lagabhaga 60 phITa U~cI hai| mUrtikI bAI ora pattharakA eka bar3A baratana hai, jisameM mUrtike prakSAlake lie jala rahatA hai| isa baratanakA nAma hai lalitasarovara, jo isake sAmanevAle parvata para khudA huA hai| jaba lalitasarovara bhara jAtA hai taba jitanA jala adhika hotA hai vaha eka nAlIke dvArA baha jAtA hai / mUrtike pAsa eka paimAnA ( skela ) 3 phITa, 4 iMcakA khudA huA hai| isake ThIka bIcameM puSpake AkArakA cihna banA hai, jisase paimAneke do barAbara hisse ho jAte haiN| kucha loga kahate haiM ki isa paimAnekI lambAIko 18 se guNa karanese mUrtikI U~cAI nikala AtI hai; parantu 18 se hI kyoM guNA kiyA jAya, isakA kAraNa nahIM mAlUma / kucha loga kahate haiM ki yaha paimAnA eka dhanuSkI lambAIkA sUcaka hai; parantu dhanuS 33 hAthakA hotA hai, 3 phITa, 4 iMcakA nhiiN| isa paimAne para hAlameM hI dhyAna diyA gayA hai| parantu isa bAtakA patA aba bhI nahIM laga sakA hai ki isakA kyA abhiprAya hai| mUrtike sAmane ghaTe para eka nayA lekha milA hai, jo prAcIna nahIM hai| mUrtike cAroM ora aneka tIrthaMkaroM, aura bAhubalisvAmI ityAdikI kula 41 pratimAyeM haiM / aba yaha mAlUma ho gayA hai ki pratyeka pratimA kisa kisakI hai| isa parvata para aneka maMdira haiN| inameMse ekameM For Personal & Private Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna maisUrakI eka jhalaka / caMdranAthakI pratimA hai / yaha maMdira I0 san 1673 ke lagabhagakA banA mAlUma hotA hai| yahA~ para eka bar3A bhArI patthara hai, nisa para kaI lekha mile haiM / isake uparI aMza para jainaguruoMkI pratimAyeM haiN| kucha pratimAoMke nIce unake nAma bhI likhe haiM / isa maMdirake daravAjekI dAyIM ora eka strIkI mUrti hAtha jor3e khar3I hai| abhI taka loga ise gullakA yakSI samajhate the; parantu isake nIce aba eka lekha milA hai jisase mAlUma hotA hai ki yaha eka seTTIkI putrI hai, jo vahIM mara gaI thii| yahA~ke parvata para tIna lekha aura mile haiN| caMdragiri parvata para bhI kaI maMdira haiN| inameMse do maMdiroMke nAma 'zAntIzvara bastI' aura 'supArzva bastI' haiN| inake bIcameM eka imArata hai, jo aba rasoIgharakA kAma detI hai / isa imAratameM eka mUrti bAhubali ( gomaTha ) ke bhAI bharata. kI hai jo adhUrI banAkara chor3a dI gaI hai / mUrtise kucha dUra eka lekha hai jisameM likhA hai ki ' ariThTho nemigurune........banavAyA' / kyA banavAyA, yaha miTa gayA hai / loga yaha kahate haiM ki ariThTho nemi eka zilpakArakA nAma hai, jisane gomaTha svAmIkI vizAla mUrti banAI thI; parantu yaha ThIka nhiiN| kyoMki zilAlekhase mAlUma hotA hai ki 'ariThTho: nemi' to banavAnevAlekA nAma hai-yaha nahIM mAlUma ki unhoMne kyA banavAyA / yahA~ para aura bhI kaI lekha mile haiM / brahmadeva maMdirake sAmane una yAtriyoMke nAma mile haiM jo yahA~ke maMdiroMko dekhaneke lie kisI samaya Aye the / 'kaccina doDe' nAmaka tAlake pAsa eka lekha milA hai, jisameM likhA hai ki For Personal & Private Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSI tIna bar3e bar3e pattharake Tukar3e kisI kadambavaMzIya rAjAkI * AjJAse yahA~ para lAye gaye / inameMse do patthara to aba bhI par3e haiN| parantu tIsarA bilakula khaMDita ho gayA hai / eka aura lekha milA hai jisameM likhA hai ki ukta tAla jinadevakA ( ke nimitta ) hai / sabase adhika mahattvapUrNa bAteM 'lakidoDe' nAmaka tAlake pAsa mAlama huI haiN| parvatake isa bhAgakI pahale kabhI khoja nahIM huI thI / yahA~ para 30 naye zilAlekha mile haiM jo nauvIM aura dazavIM zatAbdiyoMkI lipimeM likhe hue haiN| inameM adhikatara una yAtriyoMke nAma likhe haiM jo yahA~ darzanake nimitta Aye the| inameMse kucha yAtrI jainaguru, kavi, padAdhikArI aura anya pratiSThita manuSya haiM / eka lekha 'kaMDa' nAmaka chaMdameM diyA hai aura zeSa saba gadyameM haiM / inamase kuchameM yAtriyoMke nAma mAtra hI likhe haiM / isa parvatakI rakSAkI bar3I jarUrata hai, nahIM to ye lekha dhIre dhIre miTa jAyeMge aura saMsArameMse eka mahattvapUrNa cIz2a jAtI rhegii| ye lekha yAtriyoMke nAmoMko to batalAte hI haiM; parantu inase isa aitihAsika bAtakA patA lagatA hai ki nauvIM aura dazavIM zatAbdimeM zravaNabelagulakA mAhAtmya kAyama thA aura isake darzanoMke lie dUra dUrake loga Ate the| kahA jAtA hai ki pArzvanAtha bastIke sAmaneke mAnastaMbha aura maMdirake ghereko uma grAmake do nivAsiyoMne 'cikkadevarAja uDeyara' nAmaka rAjAke samayameM --jisane san 1672 se 1704 taka rAjya kiyA hai * isa vaMzake bahutase ( kadAcit saba ) rAjA jaina the, isa bAtakA patA aura lekhoMse bhI lagA hai| kyA koI mahAzaya isa vaMzake rAjAoMkI khoja jainagraMthoMse karanekA kaSTa uThAveMge jisase inakA eka itihAsa tayAra ho sake ? For Personal & Private Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna maisUrakI eka jhalaka / wwwwwwwwwwww banavAyA thaa| zravaNabelagulakA sabase bar3A maMdira bhaMDArI-bastI' hai| yaha bArahavIM zatAbdike uttarArddhakA banA huA mAlUma hotA hai / isake pharzameM jo pattharake cauke lage haiM ve bahuta bar3e haiN| adhikAMza 12 phITa lambe 6 phITa caur3e aura 9 iMca moTe haiN| na mAlUma ye yahA~ kisa taraha lAye gaye hoNge| eka maMdirameM eka pratimAmeM paMcaparameSThIkI mUrtiyA~ banI haiN| ___ yahA~ para eka 'jainamaTha' bhI hai / maThakI dIvAroM para jinadevoM aura jainarAjAoMke jIvanoMke aneka dRzya citroMdvArA dikhAye gaye haiN| eka citrameM 'kRSNarAjA uDeyara ( tRtIya)' siMhAsana para baiThe haiM / eka citrameM paMca parameSThi, zrIneminAtha, yakSa, yakSI, aura maThake khAmI haiN| eka citrameM zrIpArzvanAthake samavasaraNakA dRzya hai / eka aura citrameM mahArAja bharatajIke jIvanake dRzya haiN| maThakI kaI mUrtiyoM para navIna lekha mile haiN| eka tAla aura parvata para bhI kaI lekha mile haiN| inameMse adhikAMza tAmila aura graMthalipiyoMmeM haiN| isa maThake pustakAlayameM bahutase jainagrantha haiM / isI grAmameM paMDita daurbalI zAstrI rahate haiN| inake nijI pustakAlayameM tAr3a aura kAgaz2a para likhe hue lagabhaga 500 jainagraMtha haiM / paMDitajI apane graMthoMko bar3I sAvadhAnIse surakSita rakhate haiM / ve unako dikhAneko bhI taiyAra haiN| sarakArane ina graMthoMkI eka sUcI prApta kara lI hai| tADapatroM para likhe hue. kucha graMtha eka gaz2ase adhika lambe aura 6 iMcase adhika caur3e haiN| inameM se bahutase abhI prakAzita nahIM hue haiN| kucha aise haiM jo maMThake pustakAlayameM bhI nahIM hai| yahIM para eka aura mahAzayake For Personal & Private Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSI - pustakAlayameM 30 jainagraMtha kannar3a bhASAke haiM / eka graMtha hAla hI milA hai jisakA nAma 'jinendra - kalyANAbhyudaya ' hai / yaha saMskRtameM hai aura isake lekhaka ayyappAkha haiM / isameM jinapUjAkI vidhi likhI hai / yaha grantha san 1319 kA likhA huA hai / lekhakane vIrAcArya, pUjyapAda, jinasena, guNabhadra, vasunaMdi, iMdranaMdi, AzAdhara, hastimala aura ekasaMdhikA ullekha kiyA hai / san 1978 kA likhA huA eka graMtha ' caMdraprabha-zatapadi ' kannar3a bhASAkA milA hai / 10 zravaNabelagulase eka mIla uttarako jinanAthapura nAmaka grAma hai / yahAM 'zAntinAtha bastI' nAmaka maMdira hai / isameM jinadevoM, yakSoM, yakSiyoM, brahma, sarasvatI, manamatha, mohinI, Dhola bajAnevAloM, bAjA bajAnevAloM aura nartakoM ityAdikI mUrtiyA~ haiM / I AsapAsake grAmoMmeM do hinduoMke maMdira haiM jinake staMbha aura anya aMza kisI samaya jainamaMdiroMke bhAga rahe hoMge; parantu aba ve ina maMdiroM meM lage haiN| ina aMzoM para jo lekha mile haiM; unase yaha bAta mAlUma huI hai / aMkanAthapura nAmakA eka ujAr3a grAma hai / yahA~kA bhI hiMduoMkA maMdira jainamaMdiroMke aMzoMse banA hai / isakA nAma aMkanAthezvara hai / isa hindU maMdira ke daravAjeke bagalake patthara para eka jaina lekha milA hai aura maMdirake staMbha para choTI choTI jainapratimAyeM banI huI haiM / lekha konagAva rAjAke samayakA hai / maMdirakI sIr3hiyoM para bhI do jainalekha mile haiN| eka jainalekha maMdirakI chatameM lage hue eka patthara para milA hai / yaha dazavIM zatAbdikA hai / chatakI do paTariyoM para cAra jainalekha aura mile haiM; ye bhI 1 For Personal & Private Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna maisUrakI eka jhalaka / dazavIM zatAvdike haiN| isameM aba koI saMdeha nahIM hai ki yaha hindUmaMdira eka yA adhika jainamaMdiroMke pattharoMse banAyA gayA hai / kAlakI gati bar3I vicitra hai / zAligrAma ----yaha eka prAcIna grAma hai| sunA jAtA hai yahA~ para rAmAnujAcArya Aye the aura eka maMdirameM unakI mUrti bhI yahA~ sthApita hai / yahIM para do jainamaMdira bhI haiM / eka to navIna hai jisako bane hue kevala 40 varSa hue haiM aura dUsarA prAcIna hai, jo eka kile ke bhItara banA hai / isameM anantanAthajIkI pratimA para eka lekha hai. jo kucha kucha miTa gayA hai / isameM eka caturviMzatitIrthaMkara pratimA hai. jisameM bIcakI pratimA khaDDAsanastha hai| bahuta - acchI banI haiN| isa pratimAke pIche eka prAcIna lekha hai / isa bastI arthAt maMdirameM jo jainapratimAoMkA samUha hai vaha aisA zobhAyamAna hai ki dekhate hI banatA hai / anya pratimAoMke siMhAsanoM para bhI kaI lekha mile haiN| ghaMToM para bhI lekha mile haiN| isa grAmase pUrvakI ora kucha dUrI para eka caTTAna hai; ise gurugalare ( gurukI caTTAna ) kahate haiM / isa caTTAna para do caraNapAdukAyeM banI haiN| zrIvaiSNava kahate haiM ki ye rAmAnuja AcAryake caraNa haiM aura jainI inako apane guruke caraNa batAte haiM / jainI inakI pUjA vizeSa kara vivAha ityAdike avasaroM para karate haiM / isake uttarakI ora eka lekha milA hai, jisame aba mAlUma ho gayA hai ki ye caraNapAdukAyeM jainaguru zreyobhadrakI haiM / yahA~ke kucha jainiyoMko aba taka yaha vizvAsa thA ki ye caraNa rAmAnujAcAryake haiM aura kucha varSa hue 11 For Personal & Private Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSImmmmmmmmmmmmmm svayaM jainiyoMmeM hI isa bAta para jhagar3A uTha cukA hai ki ye pAdukAyeM rAmAnujAcArya kI haiM yA jaina gurukii| eka caTTAna para tIna so ke citra bhI bane haiN| ___ cikka hanasoge---isa grAmameM eka kezavakA maMdira hai| eka maMdira aura hai, jisako 'AdinAtha-bastI ' kahate haiN| maMdira durdazAmeM hai; parantu AdinAtha, zAntinAtha, caMdranAthakI mUrtiyA~ acchI dazAmeM haiN| isa maMdirake daravAje para kucha naye lekha mile haiN| ye kannaDa lipimeM haiN| ina lekhoMse aura pahale mile hue lekhoMse aba yaha siddha ho gayA hai ki yaha sthAna kisI samaya jainiyoMkA atizaya kSetra thaa| isameM eka samaya 64 bastiyA~ arthAt maMdira the; parantu aba isa grAmameM tathA isake AsapAsake grAmoMmeM eka bhI jainI nahIM rahatA / uparyukta AdinAthakA maMdira TUTA huA par3A hai, jisakI koI khabara lenevAlA nahIM / kucha varSa hue yahA~kI eka nadImeMse kaI gAr3iyA~ bharakara dhAtukI jainapratimAyeM aura baratana nikAle gaye the| 11 vI zatAbdimeM isake jainamaMdira vidyamAna the| kittura-yahA~ para eka pArzvanAtha bastI hai. jisakI dazA zocanIya hai / isa maMdirameM aba eka lekha milA hai jisase mAlUma huA hai ki yaha maMdira bar3A prAcIna hai| maMdirake baratanoM para bhI kucha lekha pAye gaye haiN| .. ina anveSaNoMse jo naI aitihAsika bAteM mAlUma huI haiM unakA kucha sAra yahA~ para likhA jAtA hai / aMkanAthapurake lekhoMse yaha mAlUma huA hai ki yaha sthAna kisI samaya jainiyoMkA acchA kSetra thaa| For Personal & Private Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna maisUrakI eka jhalaka / kucha jainalekhoMse gaMgavaMzIya rAjAoMke samayakA patA lagatA hai| caMdranAtha vastIke eka lekhase mAlUma huA hai ki usakI pratimA bAlacaMdra-siddhAMta-bhaTTArake ziSya ke....labhadra-goravane virAjamAna karAI thii| yaha kadAcit san 950 kI bAta hai / eka jainalekhase patA lagA hai ki deviyabbe kAMti nAmaka strI pA~ca dina tapasyA karake svargako calI gaI / eka legvameM camakabbe nAmaka strIkI mRtya likhI hai / vaha udiga-meTTI aura DevaradAmayyakI mAtA thI / vaha kuMdakuMdAcAryakI anuyAyinI thii| eka aura lekhameM mahendrakIrti nAmaka jainamunikA aSTakarma kSaya karake svargavAsa (?) likhA hai| ina lekhoMkA samaya izavIM zatAbdi mAlUma hotA hai / zravaNavelagulake yAtriyoMke lekha manorajaname khAlI nahIM haiM / jaisA pahale likhA jA cukA hai ye lekha nauvIM aura dazavIM zatAbdiyoM meM zravaNabelagulakI pratiSThAko pragaTa karate haiN| inameM se kucha lekha AThavIM zatAbdike haiN| kucha lekhoMmeM to kevala yAtriyoM ke nAma hI diye haiM aura kuchameM unakA paricaya bhI diyA hai| pahale prakArake lekhoMke udAharaNa lIjie / gaMgaravaMTha ( gaMgavaMzIya yoddhA ). badavaranaMTha ( nirdhanoMkA mitra ), zrInAgatI Aladama ( nAgatIkA zAsaka ), zrIrAjana caTTa (rAjAkA vyaapaarii)| dUsare prakArake lekhoMke udAharaNa zrIecayya, zatruoMke liye kaThora; zrIIzarayya. dUsaroMkI striyAkA jyeSThaH zrImadariSTanemi paMDita, pratidvaMdI matoMkA nAzaka; zrI nAgavarma.........sUrya / aura bhI bahutase nAma diye haiM. jinameM vizeSa ravicandradeva. zrIkaviratna, zrInAgavarma, zrIvatsarAja bAlAditya, zrIpulikkayya, zrIcAmuNDayya, mArasiMgayya, For Personal & Private Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 jainahitaiSI ityAdi haiM / inameM kaviratna aura nAgavarma ye donoM kannar3a bhASAke prasiddha kavi mAlUma hote haiM jo dazavIM zatAbdimeM vidyamAna the / mArasiMgayya eka gaMgavaMzIya rAjAkA nAma hai| cAmuNDayyayA cAmuMDarAya usa senApatikA nAma mAlUma hotA hai jisane gomaTha svAmIkI vizAla mUrti banavAI hai| eka lekhameM mUrtiyoMke banAnevAle zilpakAroMke nAma caMdrAditya aura nAgavarma likhe haiN| eka lekhameM sarpacULAmaNi nAmaka jainakA nAma likhA hai| yaha nahIM mAlUma ki ye kauna the| kaI lekhoMmeM isa bAtakA ulekha hai ki amuka amuka manuSyoMne Akara usa jagahake darzana kiye athavA tapasyA kii| ___ kadambavaMzake eka rAjAkA jisane pattharake tIna Tukar3e ma~gavAye the, ullekha ho cukA hai| zravaNabelagulake eka aura lekhameM likhA hai ki bAsabeke putra rAcayya, jo kadambabaMzake the, saMsArako tyAga kara yahA~ Aye aura tIna dina taka tapasyA karake devagatimeM pahu~ce / isa lekhake likhanevAlekA nAma * baladeva ' diyA hai| yaha lekha kadAcit san 950 meM likhA gayA hogaa| ___ anaMtakezvara nAmaka maMdirake eka lekhase patA calA hai ki dudamallarasa nAmaka rAjAne, jo haiMgaDaMgameM rahate the, prabhAcaMdra devako aibavalli nAmaka grAma eka jinamaMdira banAneke lie diyA / isa rAjAkA aura bhI lekhoMmeM nAma AyA hai; ye san 1085 ke lagabhaga vidyamAna the / kadAcit ye rAjA konagAlva vaMzake the| holenarasipurake rAmAnujAcAryake maMdirameM eka jainalekha milA For Personal & Private Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna maisUrakI eka jhalaka / hai, jisase vIra konagAlvadeva nAmaka rAjAkA patA calatA hai| isameM likhA hai ki kuMdakuMda-paraMparA, pustaka gaccha, dezIya gaNa aura mUlasaMghake meghacandra-traividya-devake ziSya prabhAcandra siddhAntadevake zrAvaka mahAmaMDalezvara vIrakonagAlva-devane satyavAkya-jinAlayako banavAyA aura usake nimitta prabhAcandra-siddhAMta-devako ' haiMnegaDalU ' nAmaka grAma dAna diyA aura usa grAmako karase bhI mukta kara diyA / isa lekhake meghacandra aura prabhAcandra ' zravaNabelagolA insakripazana' na0 47 meM bhI Aye haiM / yaha dAna san 1115 I0 ke lagabhaga diyA gayA mAlUma hotA hai| ___ zAligrAmakI anantanAtha bastIkI jo caturviMzati pratimA hai, usake pIche eka lekha hai / usameM likhA hai ki mUla saMgha aura balAtkAra gaNake mahAnaMda siddhAMtacakravartike zrAvaka sambu-deva. kI strI bomamavvene isa pratimAkA dAna ( jainiyoMke ) 'ANati nommi' nAmaka vratake samApta karane para kiyA thaa| ___ inake atirikta kaI aura jainapratimAoM para lekha mile haiM, jinase bahutase jainamuni, bhaTTAraka saMgha, zAkhA, gaNa, kula ityAdikA patA calatA hai / inase kaI rAja-vaMzoMkA bhI nirNaya ho sakatA hai / yadi aba taka saMgrahIta saMpUrNa jainalekhoMko ikaTThA karake dekhA jAya to hamAre yahA~kI bahuta paTTAvaliyA~ durusta ho jAya~ aura aneka jainarAjAoMkA patA laga jAya / bhinna bhinna kAloMmeM jainasamAjakI sthiti kaisI rahI hai, isa bAtakA bhI patA laga jAya / udAharaNArtha, aneka jainazilAlekhoMse aba yaha nizcaya For Personal & Private Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSI ho cukA hai ki jainadharmakA mahAvIra svAmIke bAda nauvIM, dazavIM aura gyArahavIM zatAbdiyoMmeM sabase adhika jora rahA / jinasena ityAdi bar3e nAmI nAmI lekhaka, jainamuni aura amoghavarSa ityAdi rAjA isI kAlameM hue haiM / mathurAke jainalekhoMse patA calatA hai ki strIsamAjakI ruci dharmakI ora adhika thii| parizrama karanese aisI hI aneka bAtoMkA patA laga sakatA hai aura lagA hai| -saMzodhaka / tapakA rhsy| (jainahitecchuke eka lekhake eka aMzakA anuvAda / ) yaha saba jAnate haiM ki -- dAna ' aura 'zIla' ke pAlanevAle manuSyake sthUla aura sUkSma donoM zarIra nirmala rahate haiN| tathApi do kAraNa aise haiM hai| jinase ina donoM hI zarIroMmeM maloMke yA aniSTa tattvoMke praveza honekI saMbhAvanA banI rahatI hai| eka to manuSya mAtrase bhUla hotI hai, pramAda hotA hai aura dUsare bhUla yA pramAdase, jAnakara yA binA jAne, zArIrika yA mAnasika atikramaNa yA vyatikramaNa yA anAcAra ho jAnekA saMbhava rahatA hai| isa prakAra jJAta yA ajJAta avasthAmeM jo zArIrika yA mAnasika doSa laga jAte haiM yadi unake bhasma karanekA upAya tatkAla na kiyA jAya to ve dhIre dhIre bar3hate jAte haiM aura bhayaMkara rUpa dhAraNa karake bahuta bar3I hAni pahuMcAte haiM / jaise, zIlasambandhI bAraha vratoMmeM jo For Personal & Private Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 sAtavA~ vrata hai usameM AjJA dI gaI hai ki manuSyako niyamita aura mitAhArI honA caahie| isase usake sthUla sUkSma zarIroMkI nirmalatA bar3hatI hai| yadi vaha kabhI svAdake vazIbhUta hokara bhojana kara le aura cittAkarSaka dRzyoMke dekhaneke lie bahuta rAta taka jAgatA rahe aura isa tarahakI bhUla bAra bAra karatA rahe to bImAra par3a jAyagA / parantu yadi isa aparAdhakA daNDa yA isa bhUlakA prAyazcitta zIghra kara liyA jAyagA, to aniSTa pariNAma na hogA / peTapara par3e hue bojheko kama karaneke lie laMghana yA upavAsa kara liyA jAya athavA vizrAma liyA jAya to itanehIse burA asara daba jAyagA / isa taraha jo doSa jJAta avasthAmeM bana gaye haiM unakA asara adhika na bar3hane pAve, isake lie prAkRtika oSadhi athavA tapakI AvazyakatA hai / isI taraha sAMsArika kAma dhaMdhoMmeM paDe rahanese AtmabhAna nahIM rahatA hai aura vibhAvaramaNatA ho jAtI hai| asatya bolA jAtA hai, ayogya kAma bana jAte haiM aura mAnasika zAnti kho dI jAtI hai| parantu yadi usake bAda ekAntameM baiThakara svAdhyAya arthAt jJAnadAyaka pustakoMkA vAcana manana kiyA jAya, dhyAna pazcAttApa aura janasevAkArya kiye jAveM to khoI huI mAnasika zAnti phira prApta ho jAtI hai aura lage hue doSa nyUnAdhika rUpase dUra ho jAte haiM / isake sivAya pUrvajanmakRta karmoMko bhasma karane ke lie bhI tapakI AvazyakatA rahatI hai / isa taraha pUrvake tathA vartamAnake doSoMko nivAraNa karaneke lie - zArIrika aura mAnasika atikramaNake aniSTa prabhAva naSTa yA nyUna karaneke lie tapakI bar3I bhArI AvazyakatA hai / tapakA rahasya | For Personal & Private Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSI yaha tapa zarIrake tathA manake bhItarake malako jalA DAlaneke lie zaktizAlinI A~ca yA agni hai aura isI lie jagadguru tIrthakaroMne isake do bhAga kiye haiM-eka bAhya tapa aura dUsarA antaraMga tapa / ___ Ajakala logoMmeM bAhyatapake sambandhameM jitanI ajJAnatA yA besamajhI phailI huI hai utanI zAyada hI kisI anya viSayake sambandhameM phailI hogii| jo zarIrazAstra aura vaidyakazAstrase sarvathA aparicita haiM, a~garejIkA bhASAjJAna mAtra prApta kara lenese jo Apako vidvAn samajhane lagate haiM, ve to isa bAhyatapako kevala bahama, pAgalapana, Humbag yA zArIrika aparAdha samajhate haiM aura jo dharmake rahasyoMse anabhijJa sAdhu nAmadhAriyoMke gatAnugatika pUjaka haiM ve kevala laMghanako hI AtmakalyANakA mArga samajha baiThe haiM aura zArIrika tathA mAnasika sthitikA jarA bhI khayAla kiye binA zaktise bAhara tapasyA karake nirbala banajAneko hI saba kucha mAna lenekI mUrkhatA karate haiN| * ajJAnatAse honevAlI ina do prakArakI bhUloMse, catura puruSoMko alaga rahanA cAhie / bAhyatapakA prArambha upavAsase nahIM kintu svAdatyAga, Unodara ( bhUkhase kama khAnA ) ekAsana, vyasanatyAga Adise karanA cAhie / jise adhika masAlA khAnekI Adata par3a rahI ho, usako kucha dina taka svAda parityAgarUpa tapa karanA cAhie; jisase jihvAko vazameM rakhanekI Adata par3e, adhika masAleke khAnese jo hAni hotI hai usase bacA rahai aura thoDAsA kAraNa For Personal & Private Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ tapakA rhsy| pAkara uttejita hojAnevAlA mana kucha saMyamI bane / bArabAra khAnekI AdatavAleko, khUba DaTakara khAnevAleko, apacakI aura asthira manakI zikAyateM karanevAleko Unodara tapa karanA cAhie, arthAt kucha dinoMke lie bhUkhase bhI kama khAnekA niyama le lenA cAhie, kucha samaya taka dinameM kevala eka hI bAra khAnA cAhie aura bIr3I, supArI, tambAkU Adi vyasanoMse bhI niyamita samaya taka pRthak rahanA cAhie / ye saba bAteM tapakI prArambhika avasthAkI haiN| isa bhA~ti zarIrakI asat ( asvAbhAvika ) kSudhA, athavA lAlasAoMko aMkuzameM rakhanekI Adata par3a jAtI hai aura taba upavAsakI dUsarI sIr3hI para car3hanA sugama hotA hai| . pAzcAtya vidvAnoMne, zarIrazAstrake jJAtAoMne, aura anubhavI puruSoMne upavAsake viSayameM bar3I gaharI khoneM kI haiM aura bhA~ti bhA~tike prayogoM dvArA kaI satya siddhAnta sthira kiye haiM / ataH hama bhI isa viSayameM yahA~ prAcIna granthoMkA havAlA na dekara, vartamAna vaidya-vidyA, aura sAyansake siddhAntoMkA ullekha kareMge / baranAra maika pheDana ( Bernarr Macfadden ) nAmI amerikana zodhaka likhatA hai:___" zarIrameM lagAtAra utpanna honevAle viSoMko-jo bahuta samaya taka rahanese nAnAprakArake rogoMkA rUpa dhAraNa kara pragaTa hote haiMnikAla bAhira karaneke lie jitane uttama aura rAmabANa upAya haiM unameM sabase acchA upAya upavAsa hai| / . isameM kucha sandeha nahIM ki prakRti rogoMkA ilAja karaneke For Personal & Private Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSI lie jo jo upAya karatI hai una sabameM 'upavAsa' sarvotkRSTa aura AvazyakIya hai / yadi hama koI aisA padArtha DhU~DheM jo ki sarva rogoMko haTA sake to vaha sivAya upavAsake aura koI nahIM ho sakatA kyoMki yaha sarva upAyoMse Age khar3A rahatA hai / rogoMkA mukhya kAraNa zarIrameM utpanna honevAle nAnA bhA~tike viSoMkA samUha hai aura una viSoMko nikAla bAhara karaneke hetu anya sAre svAbhAvika upAyoMmeMse, prathama aura AvazyakIya upAya 'upavAsa' hai| " upavAsa karanemeM sabase bar3I kaThinatA yaha hai ki manako samAdhAna nahIM hotaa| vaha nahIM samajhatA ki upavAsa karanA zarIrake lie acchA hai / ataH tumako vizvAsa rakhanA cAhie ki manuSya upavAsa karanese athavA bhUkha rahanese na to azakta hokara burI sthitiko prApta hote haiM aura na kSaNa mAtrameM bhUmi para girakara mara hI jAte haiM / isakI leza mAtra bhI zaMkA na rakkho / bahuta loga samajhate haiM, ki bhUkhe rahanese manuSya mara jAte haiM aura unakA yaha vizvAsa hI unheM mAra DAlatA hai| upavAsa aura Upara kahe hue viSake rahasyase abhijJa puruSa yadi pA~ca yA sAta dina taka upavAsa kare, to sacamuca hI usakA mara jAnA sambhava hai / kyoMki usake manameM yaha vizvAsa jamA rahatA hai ki itane dinataka upavAsa karanese AdamI avazya mara jAtA hai| isase yaha vidita hotA hai ki manakA zarIra para bahuta gaharA prabhAva par3atA hai / isa samaya maiM yaha jora dekara kahU~gA ki jisa prakArase ukta burA kArya maname ho jAtA hai usa hI bhA~ti dUsarI tarahakA uttama kArya bhI manase kiyA jA sakatA hai| yadi For Personal & Private Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 tuma manakI zaktiko vizvAsapUrvaka mAnoge to cAhe kaisA hI roga kyoM na ho tuma usase mukta ho sakoge aura manako svastha karaneke lie dRr3ha saMkalpa karanA hI cittakI dUsarI zakti hai | garaja yaha ki yadi tumako upavAsase nIroga bananA hai to prathama hI upavAsa sambandhI bhaya yA cintAko manase alaga kara do| tapakA rahasya / I | " upavAsase zarIra ke bhItarakI sArI galIja athavA viSailI cIjeM nikala jAtI haiM / isakA eka Azcaryajanaka kintu jAnA huA pramANa yaha hai ki upavAsa ke samaya jihvAke Upara tharasI jamI huI mAlUma hotI hai aura mu~hame durgaMdha nikalane lagatI hai / jihvA kharAba ho jAtI hai, svAda bigar3a jAtA hai aura badabU nikalane lagatI hai / ye sAta pragaTa karatI haiM ki upavAsakI bahuta AvazyakatA thI / pAcanakriyA karanevAle sAre avayava jo aba taka udarameM gaye hue bhojanako pacAnehImeM dhyAna dete the aura puSTikAraka tattvoMko zarIrake pratyeka bhAga vitIrNa karanekA kAma karate the, ve upavAsa ke samaya apanI kAryapraNAlIko tabdIla kara dete haiN| yahI bAta dUsare zabdoMma isa taraha kahI jA sakatI hai ki ve bhojanako pacAneke badale jaharako bAhira nikAlane kA kAma karane lagate haiM / unakA yaha kArya hI zarIrako nIroga karanekA upAya hai aura upavAsame bImAriyA~ dUra honekA kAraNa bhI yahI hai / " sAdharaNatayA nIroga manuSyake mukhase durgandha nahIM nikalatI; kintu yadi kisIke mu~ha se durgandha Ane lage to samajhanA cAhie ki isake zarIrameM kucha roga hai | roga ke sAre UparI kAraNoMke vidita 1 For Personal & Private Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSI rom ho jAne para bhI, yadi tuma usa para kucha dhyAna na dekara, lAparavAhI karoge to yAda rakkho ki vaha kabhI na kabhI eka bar3e bhArI bhayaGkara rUpameM pragaTa hogA jisase yA to tuma maraNAsanna ho jAvoge yA aisA koI nirantara rahanevAlA ( Chronic ) roga ho jAyagA ki jisase mukta honA kaThina hI nahIM balki asambhava ho jAyagA / isameM bhI qhAsa kara yadi Adhunika pracalita elopethI ( Allopathy ) nAmaka vaidyavidyAke anusAra ilAja karAyA karoge, to una ilAjoMke sAtha jo thor3I bahuta khurAka denekI rIti hai usase avazya maraNako prApta ho jaaoge|" ___ DAkTara maika pheDana Age calakara kahate haiM ki " bImArIke samaya udarako bhojana dekara kaSTa pahu~cAnA eka prakArakA aparAdha hai| isa bAtako mithyA pramANita karaneke lie yadi koI vaidya ( Doctor ) athavA vaijJAnika (Scientist) tatpara ho to usako maiM caileMja ( Challenge) detA huuN| jaba tuma kisI kaThina rogase pIr3ita ho rahe ho, jaise ki pheMphar3ekI sUjana, jvara Adi-taba bhalI bhA~ti samajha lo ki tumhArI nAr3I abhItaka tumhAre hAthahImeM hai| ye saba takalIpheM bhA~ti bhA~tike cihna haiN| inakA abhyAsa karo, inakI sUcanAoMko sIkho, aura jyoM hI ye cihna pragaTa ho, tyoM hI upavAsa karanA prArabhma kara do| isa eka hI . upAyase tuma apane para AkramaNa karanevAle aneka kaThina rogoMko roka sakoge, aura isake sAtha hI sAtha yadi anya sAvadhAniyA~ bhI rakkhoge, to dhyAna rakkho ki rogI honA tumhAre lie asambhavasA ho jaavegaa| For Personal & Private Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ tapakA rahasya / ___ " mujhe yAda hai ki mere jIvanameM mujha para nyUmoniyAke kaI AkramaNa hue haiN| usake cihnoMse jyoM hI mujhe usakA AnA mAlUma hotA thA tyoM hI maiM ATha yA dasa dinoMtaka vistaroM para par3akara kaSTa uThAneke badale yaha saccA upAya arthAt -- upavAsa' karanA prArabhma kara detA thA aura adhikase adhika pA~ca dinameM hI use bidA kara detA thA / isahI bhA~ti pratyeka kaThina rogakA ilAja ho sakatA hai| __" jaba tumheM thakAvaTa mAlUma ho, sustI Ane lage, avayava nikammese jAna par3ane lageM, athavA tumhArA mUtrAzaya ( Kidneys ) apanA niyamita kArya karanA banda kara de, aura jaba tumhAre zarIrake kisI bhI bhAgase vikaTa varama ( sUjana ) athavA garamIkA z2ora bAhara AtA huA jAna par3e, to usI samaya tumhArA pharja hai ki tuma ina vikAroMko davA denekA prayatna karo / isake pahale hI ki roga tumako apane jAlameM pha~sA leve tumako cAhie ki Upara kahe hue athavA anya kisI ilAjake dvArA usakA nAza kara do| yadi tuma yaha sUcanA dhyAnameM rakha loge, to DAkTaroMko saikar3oM rupayoMkA bila na cukAnA pdd'egaa| itanA hI nahIM balki kitanI hI vedanAoMse aura kaThinAiyoMse bhI baca jAoge aura sambhava hai ki tumhAre jIvanake varSoM meM bhI kisI kadara vRddhi ho jAya / yadi tuma upavAsake siddhAntoMkA jJAna prApta karoge to yaha jJAna hajAroM lAkhoM rupayoMkI kImatake javAharAtase bhI vizeSa kImatI ho jAyagA / kyoMki saMsArameM pahalA sukha kAyAkA nIroga rahanA hai| " avayavoMke kAryoMmeM khalala honekA-bAdhA paDanekA nAma 'roga' For Personal & Private Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 jainahitaiSI yA 'darda' hai| kaI prasaMgoMmeM tuma yoM bhI kaha sakate ho ki roga yaha nirbala jIvana zakti hai, jIvanazakti ( jo zarIrameM hai ) kA ghaTanA hai, athavA zarIrake kAma karanevAle kala purajoMmeM kucha kharAbIkA ho jAnA hai| yaha mata samajho ki tuma para kisI jAtike kIr3oMne hamalA kiyA hai jisase tumheM roga hogayA hai athavA koI vicitra jAtike sUkSma jaMtu tumhArI zvAsake sAtha bhItara cale gaye haiN| roga prakaTa huA hai, isakA kAraNa yaha hai ki tuma usake lie taiyAra hue ho, athavA tumane svayaM vaisI hAlata taiyAra kI hai| bahutase udAharaNoMmeM rogakA kAraNa yaha hotA hai ki tumane prAkRtika niyamoMkA bhaMga kiyA hai / arthAt tuma prakRtike niyamoMse pratikUla cale ho aura usake daNDake rUpameM tuma rogake pAtra hue ho| to bhI smaraNa rakkho ki roga eka mitrakI bhA~ti hI AtA hai, zatrukI bhA~ti nhiiN| isa bAtako tumheM acchI taraha samajha lenA cAhie ki na yaha rAtako cupacApa gharameM ghusa AnevAle corakI bhA~ti chupakara AtA hai aura na tumako hairAna karaneke lie AtA hai| yaha tumheM lAbha pahu~cAne AtA hai; aura bahutase udAharaNoMse pratIta hotA hai ki yaha tumhAre sthUla zarIrako sAfa kara jAtA hai| __" yadyapi roga ( darda ) eka hI hai, kintu vaha saikar3oM mArgoMse AtA hai aura usake sahasroM cihna dikhAI dete haiN| vaidyaloga una cihnoMko bhinna bhinna rogoMke nAmoMse pahacAnate haiN| magara ve haiM saba eka hI rogake pariNAma / abhyAsase, vyavahAropayogI rItise, athavA kudaratI upAyoMkI rAtise, jo manuSya ArogyatA For Personal & Private Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ tapakA rahasya / prApta karanA jAnate haiM ve samajhate haiM ki roga eka hI hai aura vaha bAharI vastuoMke athavA kharAba cIjoMke zarIrake raktameM mila jAnese hotA hai| ____ jaba dekho ki zarIrameM koI pIDA yA roga hai, taba samajha lo ki jo avayava rakta banAnekA kArya karate haiM aura jinameM vAstavika jIvanazakti rahatI hai ve apanA kartavya pUrNa nahIM kara rahe haiM / ataH raktameM jo mala ekatrita ho gayA hai, usako bAhara nikAlanA caahie| kintu jaba yaha kArya karanevAle avayava azakta ho jAte haiM taba viSamaya padArthoMko raktameMse bhinna nahIM kara sakate / usa samaya kaThinAI A par3atI hai, bakher3A khar3A ho jAtA hai aura zarIrake AvazyakIya avayavoMke kAryameM bAdhA A par3atI hai| jaba ye avayava zarIrameM se ina viSoMko bAhara nikAlanemeM azakta ho jAte haiM taba tumhAre jIvanako bacAneke lie roga dikhalAI detA hai aura vaha mAnoM yaha sUcita karatA hai ki bhojanako pacAnevAle avayavoMkA jo sadAkA kAma hai use banda kara do aura unheM jaharako bAhara nikAlaneke kAmameM lagA do| isa taraha 'roga' bhI eka sahAyaka mitra hai| _ " Ajakala 40 se 50 dinoMtakakA upavAsa karanA to ( amerikAmeM ) sAdhAraNa bAta ho gaI hai| jina logoMne itane upavAsa kiye haiM, unase maiM milA huuN| maiMne sunA hai ki eka amerikanane 70 dinakA upavAsa kiyA thA ! ise loga bahuta Azcaryajanaka samajheMge; parantu vAstavameM upavAsa hI azakti aura adhika For Personal & Private Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 jainahitaiSI - khAnese utpanna hue rogoMko miTAnekA ilAja hai / eka pUrNa upavAsa karaneke bAda zarIra apane Apa hI apane vAstavika vajanakI prApti kara letA hai / " mi. siMkalarakA svAnubhava | amerikAke prasiddha DAkTara mi. siMkalara likhate haiM ki- " merA prAkRtika sudRr3ha zarIra aniyamita AhArase nirbala ho gayA thaa| maiM na kabhI madirApAna karatA thA, na sigareTa pItA thA aura na kabhI cAya yA kAfI hI pItA thA / maiM eka kaTTara vaijITeriyana ( zAkaphala-annabhojI ) thA / kintu bahuta khAnese aura samaya para na khAnese mujhe ajIrNa (Dyspepsia ) kA roga ho gayA aura taba mere zarIrameM nAnA bhA~tike roga utpanna hone lage / antameM aisI kharAba hAlata huI ki mere lie dugdha pacanA bhI kaThina ho gayA / taba maiMne upavAsake dvArA apane rogoMkI cikitsA karanA prArambha kiyA / pahale cAra dinoMmeM merI jo hAlata rahI usako maiM yahA~ saMkSepameM batalAtA hU~ / 1 " pahale dina mujhe bahuta hI kSudhA lagI, vaha aprAkRtika agnike samAna thI / ise pratyeka ajIrNase pIDita manuSya pahacAnatA hai| dUsare dina prAtaHkAla mujhe thor3IsI kSudhA lagI aura usake bAda AzcaryotpAdaka bAta yaha huI ki mujhe kSudhA hI na lagI / annase mujhe aisI napharata ho gaI ki jaise kabhI na khAI huI vastuse ho jAtI hai 1 "upavAsake pahale do tIna saptAhase mere siraMmeM pIr3A rahatI thI; For Personal & Private Use Only
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ tapakA rahasya / 27 kintu upavAsa karanA prArambha karaneke dUsare hI dinase vaha pIr3A miTa gaI aura phira kabhI na huii| __ "dUsare dina mujhe bahuta hI nirbalatA jAna par3I aura uThate samaya cakkara Ane lge| taba maiM kahIM gharase bAhara na jAkara chata para dhUpameM baiTha gayA aura tamAma dina paDhatA rahA / isI prakAra tIsare aura cauthe dina aisA mAlUma huA ki mAnoM merA zarIra hI bekAma ho gayA hai; parantu usI samaya aisA bhI pratIta huA ki merI mAnasika zakti bar3ha rahI hai / pA~caveM dinake bAda mujhameM zakti Ane lagI aura majabUtI jAna par3ane lgii| maiMne bahuta kucha samaya Tahalakara bitAyA, bAdameM kucha limvanA bhI prArambha kara diyA / isa tapasyAmeM mujhe jo sabase adhika acarajakI bAta mAlUma huI vaha manasambandhI capalatAkI thii| kyoMki maiM pahale jitanA par3hane likhanekA kAma kara sakatA thA, usase bahuta jyAdA kAma ina dinoMmeM kara sakA thA / "pahale cAra dinoMmeM merA vajana sADhe sAta sera kama ho gayA; kintu pazcAt usakA kAraNa vicAranese vidita huA ki mere zarIrake snAyu bhAga ( Tissues ) bahuta hI nirbala sthitiko prApta ho gaye the, isalie merA vaz2ana itanA kama ho gayA thaa| tatpazcAt ATha dinoMmeM kevala eka sera hI kama huA jo ki mAmUlI kahA jA sakatA hai| upavAsake dinoMmeM maiM acchI taraha sotA thA / pratidina do paharako mujhe nirbalatA mAlUma hotI thI; kintu pagacampI karavAnese aura zItala jalameM snAna karanese, phira tAz2agI AjAtI thii| For Personal & Private Use Only
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSI __" 11 dina maiMne isa hI bhA~ti binA bhojanake kevala jalapAna karake bitaaye| bArahaveM dina calate samaya thakAvaTa mAlUma hone lagI; parantu mujhe so-rahanA pasanda na aayaa| isalie usa dina nAraMgIkA rasa pIkara maiMne apanA upavAsa bhaMga kara diyA / Age do dina kevala nAraMgIkA rasa hI pIyA / tatpazcAt maiMne mi0 baranAra maika pheDanakI sammatike anusAra dugdha pInA prArambha kiyA / pahale dina prati ghaMTe ekaeka pyAlA pItA rhaa| phira dUsare dina pauna pauna ghaMTeke antarase ekaeka pyAlA dugdha pIne lagA / isa prakAra dina bharameM cAra sera dUdha pIjAne lagA / yadyapi yaha sArA hajama nahIM hotA thA, tathApi peTake andarake avayavoMko dhokara ( Flush ) sApha kara detA thA aura phira dastake dvArA sAre malako lekara bAhira nikala jAtA thA / isase andarake bArIka snAyuoMkA ( Tissues ) poSaNa hokara asAdhAraNa rAtise balavRddhi aura zarIrapuSTi hone lgii| jisa dina dUdha pInA prArambha kiyA, usa dina merA vajana savA dosera bar3ha gayA / tatpazcAt 24 dinoMmeM solaha sera vaz2ana bddh'aa| pahale to mujhameM eka asAdhAraNa jAtikI zAnti utpanna huI / mAnoM mere zarIrakA pratyeka thakA huA tantu eka billIke samAna, jo a~gIThIke pAsa baiThakara ArAma letI ho, ArAma letA huA mAlUma huA / dUsarI tabadIlI yaha huI ki mere manakI zakti bahuta bar3ha gaI / nirantara likhane paDhnekA kArya karate rahanehImeM mujhe Ananda Ane lagA; aura antameM zArIrika parizramakA kucha na kucha kArya karate rahanekA utsAha utpanna hone lgaa|" For Personal & Private Use Only
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ tapakA rahasya / dUsarI tapasyAkA pariNAma / pahalI tapasyAke bAda misTara siMkalarake ajIrNasambandhI sAre vikAra naSTa ho gaye aura unakA mukha gulAbake phUlakI bhA~ti dikhAI dene lgaa| parantu itane hIse unheM santoSa nahIM huA / ve kahate haiM ki "abhI taka maiMne eka pUrI tapasyA, arthAt apane Apa kSudhA lagane taka upavAsa jArI rakhanekI kriyA nahIM kI thii| mere paira dukhane lage the isase pahalI tapasyA chor3a dI thii| ataH phira maiMne dubArA tapazcaraNa karanA prArambha kiyA / abakI bAra maiMne choTI tapasyA karanekA hI vicAra kiyA thA, kintu kSudhA bilkula hI miTa gaI, aura maiMne dekhA ki pahaleke samAna isa bAra maiM nirbala nahIM huaa| maiM nitya prati zItala jalase snAna karatA aura khUba acchI tarahase ghisaghisakara apanA zarIra poMcha DAlatA thA / nitya prati cAra mAilakA cakkara lagAtA, aura phira halakIsI kasarata bhI kara liyA karatA thA; kintu yaha vicAra maiM kabhI nahIM karatA thA ki maiMne bhojana nahIM kiyA hai, athavA maiM upavAsa karatA huuN| ATha dinameM maiM ATha pauMDa ( cAra sera ) kama ho gyaa| phira ATha dina maiMne aMjIra nAraMgI khAkara bitAye; aura inase hI maiMne apanA gayA huA vajana pUrA kiyaa| mujhe kabhI ziraHpIDAkI zikAyata nahIM karanI pdd'ii| maiM varSAke dinoMmeM ThaMDI havAke calate rahane para bhI jaMgaloMmeM phiratA rahatA thA; kintu ThaMDa mujha para kucha asara na karatI thii| vizeSa jAnanekI bAta to yaha hai ki mujhameM kucha aisI zaktikA saMcAra ho gayA thA ki jisase maiM binA kucha kiye eka miniTa bhI nahIM baiTha sakatA thA / yadi kahIM For Personal & Private Use Only
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSI eka Adha miniTakI phurasata milatI, to maiM (dUsarA kArya na honese) kulATehI khAne lagatA yA sirake bala khar3A hojAne lagatA thA ! isa bhA~ti merI zArIrika capalatA bahuta hI bar3ha gaI thii|" upavAsakI jA~ca / ___ sabase jyAdA AvazyakIya aura logoMko pUrNatayA bharosA dilAne vAlI bAta kAranejI iMsTiTyUzana ( Nutrition laboratory of the Carnegie Institution of Washington ) kI hai ki jahA~ upavAsakI jA~ca pUrNa yogyatA aura uttamatAke sAtha ' sAyaMTiphika ' rItise kucha arasA huA cala rahI hai aura usameM kaI AjamAyaze ho bhI cukI haiN| pAThakoMko vidita hogA ki misTara kAranenIne sAMisakI zodhake lie ukta saMsthAmeM lagabhaga 9 karor3a rupayA lagAyA hai| isa saMsthAke sabase bar3e prophesara phrAMsIsa DI. benIDikTa haiM ki jo bahuta anubhavI aura utsAhI gine jAte haiN| ina prophesarasAhabane eka kala aisI banAI hai ki usake andara praveza karanese manuSyake saba avayavoMkI harakateM vahA~ aMkita ho jAtI haiN| dama kisa bhA~ti calatA hai, rakta kaise phiratA hai aura pratyeka avayava kisa bhA~ti kAma karatA hai; ityAdi sUkSmase sUkSma kriyAoMkA bhI isa kalameM ullekha ho jAtA hai| ___ isa saMsthAke kitane hI vidyArthiyoM para upavAsakI jA~ca kI gaI hai| itanA hI nahIM kintu unhoMne kitane hI bAharake manuSyoMpara bhI jA~ca karake yaha nizcaya kiyA hai ki koI bhI sAdhAraNa manuSya dose sAta dinoM taka binA khurAkake kevala jalake AdhAra para / For Personal & Private Use Only
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ tapakA rahasya | 31 hI raha sakatA hai aura isase usako kisI bhA~tikI hAni yA takalIfa nahIM hotI / upavAsa karanese manuSya prati dina AdhA sera vajanameM kama hotA hai; kintu upavAsa tor3ane arthAt punaH khurAka lenA prArambha karane bAda khoye hue vajanase dviguNa vajana prApta karatA hai / isa vajanakI punaH prAptikA kArya bahuta hI zIghratAse hotA hai / sAta dinoMke upAvAsakA pariNAma | sAta dinoMke upavAsase tapasvIke zarIrameM se 81 grAma (Grammes) nAiTrojana ( Nitrogen ) kama ho jAtA hai; aura 12 dinoMmeM vaha use punaH prApta kara letA hai / aisI do tapasyAyeM karaneke bAda eka sAtha 54 grAma nAiTrojana usake zarIra meM bar3ha jAtA hai / isa bhA~ti upavAsa-tapasyArUpa bAhya tapake asaMkhya lAbha haiM / athavA yoM kaho ki zarIrarUpI maizInake kala puraz2e sApha karane ke lie aura usako sazakta banAneke lie bAhya tapakI bahuta AvazyakatA hai / isake binA vaha acchI taraha kAma nahIM de sakatA / hameM pAzcAtya vidvAnoMke abhiprAyase mAlUma huA hai ki upavAsa kevala zarIrako hI lAbha nahIM pahu~cAtA hai, kintu manako bhI zAnti detA hai| isake sivAya isase bAhya vastuoMkI Asaktiko vazameM karanekI Adata par3atI hai aura yaha eka bahuta bar3A lAbha hai / kintu upavAsa ke bAda kama khAnekA, bahuta hI sAdA bhojana kara - nekA, aura tandurustI ke sAmAnya niyama bhalI bhA~ti pAlanekA pUrA dhyAna rakhanA cAhie / yaha bAta kabhI na bhUlanA cAhie / For Personal & Private Use Only
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 jainahitaiSI bAhya tapake viSayameM jina logoMke bhramapUrNa khayAla haiM unake lie zrImunicaMdrasUrikA nimnalikhita zloka bahuta hI upayogI hogAH kAyo na kevalamayaM paritApanIyo, miSTai rasairbahuvidhairna ca laalniiyH| cittendriyAni na caranti yathotpathena, vazyAni yena ca tadAcaritaM jinAnAm / / arthAt-isa zarIrako kevala kaSTa hI pahu~ce, aisA tapa nahIM karanA cAhie / isI prakAra dUsarI ora vividha prakArake madhura rasoM dvArA isakA kevala lAlana pAlana hI na karanA cAhie / ( taba kyA karanA cAhie ? ) citta aura indriyA~ jisase unmArgameM na jAveM aura apane vazameM raheM, aisA zrIjinezvara bhagavAnkA Acarita 'tapa' karanA caahie| upavAsa aura ArAmakA rahasya / amerikAse pragaTa honevAle 'dI enalsa Apha sAikikala sAyansa' nAmaka eka mAnasazAstrasambandhI patrameM do varSa hue eka manana karane yogya lekha nikalA thA / usakA sArAMza nIce diyA jAtA hai:___" yadi gaI huI zakti khurAkase phira prApta hotI to hama kasaratazAlAmeM na jAkara pahale bhojanazAlAmeM jAte; kintu isataraha nahIM hotA / hama jaba thake hue hote haiM, taba bhojanAlayameM nahIM kintu zayanAlayameM jAte haiM jisase ki gata zaktiko punaH prApta kara skeN| hamane cAhe kitanA hI bhojana kiyA ho, cAhe kitanI hI mehanata yA kasarata bhojana pacAneke lie kI ho, to bhI eka samaya avazya aisA For Personal & Private Use Only
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 33 AtA hai ki jaba hameM ArAma lenA par3atA hai, sonA par3atA hai, athavA maranA par3atA hai | tapakA rahasya | "hama yaha jAnate haiM ki dinabhara parizrama karaneke bAda bhojana karaneko baiThajAnA vaidyakazAstra ke viruddha hai aura sAdI AnandadAyaka kasarata aise avasara meM lAbhadAyaka hotI hai| matalaba yaha ki zakti prApta karaneke lie bhojanakI AvazyakatA nahIM; kintu jaba zaktikI AvazyakatA ho usa samaya ArAma aura nIMda lenekA yatna karanA caahie| manuSyazarIra aura yaMtra meM yahI antara hai / manuSyazarIra apane Apa hI apanI kamIko pUrI kara letA hai para yaMtra aisA nahIM kara sakatA / ' eka manuSya se upavAsa karAie, phira dekhie ki vaha jaisA tandurasta upavAsa prArambha karaneke pahale thA usase vizeSa tandurusta aura vizeSa zaktizAlI daza bIma yA tIsa upavAsa ke pazcAt hotA hai yA nahIM: isa bAta bahuta loga ha~ge parantu maiMne ( ukta amerikana patrake sampAdakane) prayoga karake dekhA hai ki jo manuSya upavAsa ke pahale dina jIne para car3hane meM bhI asamartha the ve tIsaveM upavAsa ke dina 5 mAila paidala cala sake the | isase yaha siddha huA ki 'pratidinakI khurAkase zarIrako zakti milatI hai' yaha vizvAsa bhramapUrNa hai / khurAka yA bhojanakA kAma zarIrameM mAre dinake kAmoMmeM jo kamI ho jAtI hai use pUrI kara denA aura parizrama se zithila hue snAyuoM ko tAjA kara denA hai / khurAka zarIrako kisI bhI taraha kI uSNatA athavA zakti nahIM de sakatI / yaha uSNatA aura zakti sarvathA bhinna prakArase hI 1 For Personal & Private Use Only
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSI prApta hotI hai| zArIrika zAstrake vidvAn kucha bAharI bAteM dekhakara bhramameM par3a gaye haiM / uSNatA aura zakti bhojana yA gvagakame nahIM, kintu nidrA aura ArAmame prApta hotI hai / nIMdake samaya manupyazarIra, grahaNa karanekI sthiti ( Receptive .ittitute ) meM hotA hai aura usake puraje arthAt mnAyuAdi sarvavyApaka zani. : All Pey. vading Cosmic Energy ) me bhara jAte haiM / isI zaktimaM hama rahate haiM, calate haiM. phirate haiM aura jIvita rahate hai / nidAke samaya jaba zarIra grAhakaguNa dhAraNa karatA hai. taba usameM yaha dAkti, praveza karatI hai| yahI kAraNa hai ki jaba hama prAta:kAla jAgRta hote haiM. tatra aisA mAlUma hotA hai ki hamameM koI navIna caitanya AgayA hai| ___ khurAkase agni bhI utpanna nahIM hotI hai| vaha gammI bhI netanya kI hI hai / eka muddeke peTameM cAhe jitanI khurAka kyoM na DAla dI usameM kadApi upNatA nahIM AyagI / nIgegAvasthAmeM jitanI uSNatA cAhie utanI uSNatA jina logoM ke zarIra meM na hoba ve yadi upavAga kareM to unako utanI hI upNatA prApta ho sakatI hai| zarIra zakti utpanna karanekA yantra nahIM hai kintu use eka mthalaga dusare mpalameM pahuMcA nekA kArya karanevAlA yantra hai| vaha yantra nidrA aura Agamake samayameM zakti prApta karatA hai aura jAgRtAvasthAmeM usakA vyaya karatA hai| ___ "upavAsa aura laMghana donoM eka saya dhivakula viruddha dazAya haiN| udAharaNArtha, jaba koI vyakti, prAkRtika niyamoMkA ullaMghana karatahai, taba usake zarIrameM bigAi utpanna ho jAte haiM aura phira vaha upavAma karanA prArambha kara kevala jala para hI kaI dinoMtaka nirvAha karatA For Personal & Private Use Only
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ tapakA rahasya / hai| usa samaya usake mala zuddha karanevAle avayava sadA gati karate rahate haiM. isase zarIrakA bhItarI malla yA kacarA saba thoDe hI dinoM meM nikala jAtA hai| jyoM jyoM kacarA nikalatA jAtA hai tyoM tyoM usakI nADI aura uSNatA ThIka sthitimeM AtI jAtI hai / usakA zvAsa sugandhita hotA jAtA hai. umako ArogyatAkI kSudhA lagane lagatI hai. aura yaha kSudhA hI vAstavika kSudhA kahalAtI hai| " bAdameM vaha manapya dhIre dhIre bhojana lenA prArambha karatA hai aura usako vaha pacAna lagatA hai / isase usakA mUla roga naSTa ho jAtA hai / upavAsa prArambha karaneke pahale jitanA bala thA isa vakta usakA apanameM usame vizeSa vala mAlUma hotA hai / isakA kAraNa yaha hai ki usake yaMtra malarahita zuddha ho jAte haiM aura 'isase una yaMtrAke dvArA pahalekI apekSA adhika zakti kArya kara makatI hai| __.. upavAsa. yaha eka zAstrIya ( Scientific) yojanA hai ki jisake jariye roga arthAt mnAyuAMkA kacarA alaga kiyA jAtA hai| upavAsakA pariNAma madA lAbhadAyaka hotA hai / laMghana athavA bhRgva magnA. usa sthitikA nAma hai ki jisameM snAyuoMkA jarUrata ke muvAphika poSaNa nahIM hotA hai / laMghana athavA bhUkhA maranekA pariNAma madeva cuga hotA hai| upavAsakA anta usa samaya hotA hai. jaba prAkRtika sudhAkA laganA prArambha hotA hai aura laMghanakA prAraMbha usa samaya hotA hai jaba ki prakRtika kSudhA bhojana cAhatI hai / upavAsakA pariNAma zaktikI punaH prApti hai aura bhUkhA maranekA pariNAma mRtyu hai / ekake AraMbhake Age dUsarekA anta hai / For Personal & Private Use Only
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSI - "DAkTara DevI apane sundara zabdoM meM kahate haiM: - ' bImAra manupyave peTameMse khurAka le lo, isase tuma bImArako nahIM kintu usake rogake bhUkhA mAranevAle gine jAvoge / ' ina thoDese zabdoMmeM unhoMne upavA sakI philAsaphI aura sAyaMsakA sArA rahasya bhara diyA hai / 36 "bImArakI tAqata jAtI na rahe isa lie kucha na kucha khilAte haiM rahanA cAhie / isa prakArake vicAra kitane bhramapUrNa haiM, isakA pata ukta kathanase saralatA ke sAtha laga jAtA hai / "zarIra zaktiko ekasthAnase dUsare sthAnameM le jAnevAlA yaMtra hai vaha zakti isa zarIra ke dvArA dikhAI detI hai / jIvana zakti yaha eka adbhuta zakti hai jisakA astitva zarIra ke bAhara bhI saMbhava hai aura zarIrase vaha svatantra hai / jisa bhA~ti lempa kAcakI cimanI ke dvArA apanA prakAza bAhara DAlatA hai usI bhA~ti ukta jIvana. zakti, zarIrake z2ariye apanA prakAza prakaTa karatI hai / arthAta vaha zakti isa zarIrake dvArA pragaTa hotI hai / yadi cimanI dhu~dhalI hotI hai, mailI hotI hai yA kisI gahare raMga kI hotI hai to usake anusAra lempakA prakAza bhI nyUnAdhika hotA hai / zarIra ke sambandha meM bhI aisA hI samajhanA cAhie / yadi zarIra khurAkake kacare se bharA ho, rogI ho athavA laMghana kara rahA ho to jIvana aise zarIrake dvArA bhale prakArase darzana nahIM de sakatA hai / " abhyaMtara tapa / bAhya tapake upayoga hetu aura lAbhakA vicAra karane bAda atra hama 'abhyaMtara tapa'kI jA~ca kreNge| sthUla athavA audArikha For Personal & Private Use Only
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ tapakA rahasya / zarIrakA kacaga nikAlaneke lie athavA khoI huI zakti punaH prApta karane ke lie jisa bhA~ti bAhya tapa ' upayogI hai usahI bhA~ti sUkSma zarIrake ( tainama aura kArmANa zarIroMke ) lage hue malako dUra kara una zarIgaMko nirmala aura vizeSa upayogI banAneke lie / abhyantara tapa kI AvazyakatA hai / isa prakArake tapako jaina-philAsaphagane prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya, svadhyAya, dhyAna aura kAyotsarga ina cha: bhAgAma vibhakta kara diyA hai / (, mAna lA ki maiMne kisI majjanapurupake sambandhameM burI bAta phailAI hai / arthAt usakI nindA kara usako logoMkI dRSTise girA diyA hai / aba yadi meM apanI bhala dekha sakU~ merA yaha kRtya hatyAka samAna hai aisA samajha sakU~. to usake lie mere manameM bahuta damba yA pazcAttApa utpanna hogA aura merA mAnasika sUkSma zarIra pazcAttApakI mama agnimeM jalakara zuddha hogA / isa zuddhatAkA vizvAsa tava hI ho sakatA hai ki jaba zuddhikaraNakI kriyA karane ke bAda meM svayaM agaTa rUpame uma manapyake vAremeM logoMko vAstavika bAta batAU~ aura usa manupyame sacce antaHkaraNake sAtha kSamA maaNgeN| itanA hI nahIM balki samaya Ane para usa manupyakI sevA karaneme yA upakI kIrti phailAneme bhI bAja na AU~ / isakA nAma 'prAyazcitta tapa' hai / yadi prAyazcitta niyata maMtroccAraNa karaneNe. yA niyata daMDa nTename ho jAtA, to phira hatyAroM aura vyabhicAriyoM ko nako jAnekA lezamAtra bhI Dara nahIM rahatA / apanese bar3e jJAnI yA guNI ke sAmane kiye hue pApoMkA svarUpa prakAza karanase For Personal & Private Use Only
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSI unake dvArA hamako jo jJAna milatA hai, vaha pApako nivAraNa karanemeM bahuta upayogI hotA hai / isI lie gambhIra vidvAn aura pavitra puruSoMke samakSa pApa pragaTa karake prAyazcitta lenekA dharmazAstroMne nirdeza kiyA hai| kintu dhyAna rakhanA cAhie ki prAyazcitta tapa bAhya tapakA nahIM, kintu abhyantara tapakA bheda hai aura isa hI lie isameM bAhya kriyAoMkA mahattva nahIM haiN| isameM Antarika pazcAttApa aura bhUla sudhAraneke lie yathAzakti yatna karanekA nizcaya, ye do bAteM avazya honI cAhie / hama yaha kahe binA nahIM raha sakate ki jo manuSya apane kiye hue aparAdhoMke lie hArdika kheda karane, aura kRta aparAdhake asarakA yathAzakti nivAraNa karaneko tatpara nahIM hotA hai vaha dhyAna yA kAyotsarga jaise uccakoTike tapake lie bhI yogya nahIM ho sktaa| (2) jhUThe khayAloM aura saMkucita buddhiko jaDamUlase ukhA DanekI zaktivAle satya dharmakI philAsaphI, usa dharmake nirdezAnu sAra AcaraNa karanevAle pavitrahRdaya sadguru, usa dharmake zuddha svarUpake pracAra karanevAle puruSa, usa dharmake pracArArtha aura rakSArtha sthApita kI huI saMsthAyeM-ina sabakI ora satkAra dRSTise dekhane aura sAmAnyatayA guNIjanoMke prati namratA prakaTa karaneko 'vina. ya tapa ' kahate haiM / jahA~ guNa doSa samajhanekI zakti, arthAt vivekabuddhi nahIM hai vahA~ vinayatapakA astitva bhI asambhava hai| jisake hRdayameM guNa doSa pahacAnanekI zakti hai, usake hRdayameM apane Apa hI guNiyoMke prati namratA yA vinaya dikhAneke bhAva For Personal & Private Use Only
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ tapakA rahasya / utpanna ho jAte haiM aura aise vinayase usa manuSyakA hRdaya apane andara dUsaroMke sadguNoMkA AkarSaNa karane yogya bana jAtA hai ! 6upara jo dharma, dharmaguru, dharmapracAraka, dharmarakSaka, dhArmikamaMsthAyaM Adike prati vinaya karaneko kahA gayA hai una sabakA vinaya karake hI cupa nahIM raha jAnA cAhie, kintu isase Age bar3hakara yathAzakti unakI sevA karanA arthAt unake upayogI bananA cAhie / yahI yAvRtya tapa kahalAtA hai| (4) pazcAttApa. vinaya aura mevAna para nA ina tIna guNoMke dhArakakA mastaka aura hRdaya itanA nirmala ho jAtA hai ki usako jJAna prApta karanemeM kucha bhI kaThinAI nahIM par3atI hai. isI meM cauthe nambara para * svAdhyAya tapa' athavA jJAnAbhyAma rakhA gayA hai / jJAna prApta karanA yaha AvazyakIya tapa hai: isako kabhI na bhUlanA cAhie / isake lie pA~ca mIr3hiyA~ batAI gaI haiM , vAcanA' arthAt zikSaka athavA guruke pAsame koI gAra TanA athavA garukA yoga na mile to pustakakA koI aMza para lenaa|| 2, pRcchanA arthAt utane aMzameM jo kaThinAIyAM pratIta hotA ho unako guruse athavA kisI anubhavI puruSame pUcha lana! / / 6 ) * parAvartanA' arthAt sIkhA huA pATa phira yAda kara lenA / ( 4 ) ' anuprekSA ' arthAt abhyasta viSaya para gambhIra vicAra aura manana karanA / ( 5 ) * dharmakathA ' arthAt prApta jJAna dUsaroMko munAnA. samajhAnA. vyAkhyAna, bAtacIta, grantharacanA. tathA carcA ityAdike dvArA dUsaroMko jJAna denekA udyama karanA / isame apanA jJAna bar3hatA hai aura dUsaroMmeM bhI jJAnakA For Personal & Private Use Only
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSI pracAra hotA hai jisase jJAnAntarAyakarma kSINa hotA hai aura isa kAraNa jJAna prApta karanekI vizeSa yogyatA prApta hotI hai| __ yadi koI yaha kahe ki jJAna amuka pustakoMse, yA amuka puruSoMse hI grahaNa karanA cAhie anyase nahIM; to use kabhI mata mAno / isI bhA~ti kisI lokapriya siddhAntake viruddha vicAra karanevAle siddhAntakI dalIloMko sunaneke lie bhI kabhI AnAkAnI mata karo / hRdayako udAra banAo, A~kheM khulI rakkho, sAre saMsArameM tumhAre gharake kUpake jalake atirikta anya kimI kUpase uttama jala kabhI prApta hI nahIM ho sakatA, aisI mUrkhatAkA parityAga karake bhinna bhinna philAsapharoMkA sahavAsa karo, unake vicAroMko suno, bhASAjJAna prApta karo, nyAyazAstra par3ho aura bAdameM ina donoMkI sahAyatAse saMsArakA prAcIna aura avacIna jitanA bhI jJAna prApta kara sako, karo / (5) ukta saba prakArake tapoMme 'dhyAna tapa' vizeSa zaktizAlI hai| saMsArika vijayake hetu aura Atmika muktike lie donoM kAmoMmeM yaha eka tIkSNa auz2Ara hai / cittakI ekAgratA athavA dhyAnake dvArA saba zaktiyA~ eka hI viSaya para eka sAtha upayogameM AtI haiM aura usase IpsitArtha prApta karanemeM bahuta AsAnI ho jAya yaha . svAbhAvika hI hai / asAdhAraNa vijetA nepoliyanakI manovRttiyoMkI ekAgratA itanI haddataka pahu~cI huI thI ki usane senAoMke madhyameM bhI-jahA~ danAdana to dagatI thIM baiThakara rAjyakI kanyAzAlAoMke niyama banAye the ! vaha yuddhabhUmimeM hI 10 yA 15 , For Personal & Private Use Only
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ tapakA rhsy| miniTa paryanta apanI icchAnusAra thakAvaTa dUra karanevAlI nIMda le letA thA : aise manuSya yadi vijayazrIko muTThImeM bA~dha rakkheM to kyA Azcarya hai ? khoI huI cittazAnti punaH prApta karaneke lie, vyApAra ' yA paramArthake kAmoMmeM AI huI kaThinAiyoMkA nirAkAraNa karaneke lie, vastumvarUpakI pahacAnake lie, aura mokSamArgakI prAptike hetu bhI dhyAnakI upayogitA anivArya hai| zAstrakAra ThIka kahate haiM: nirjarAkaraNe bAhyAcchreSThamAbhyantaraM tpH| tatrApyekAtapatratvaM dhyAnasya munayo jguH|| arthAt karmoMko jhar3Aneke kAryameM bAhya tapakI apekSA abhyantara tapa vizeSa upayogI aura uttama haiM aura usameM bhI dhyAna tapakA to ekachatrapana hai, arthAt yaha to tapoMmeM cakravartI hai / kyoMki: antarmuhUrtamAtraM yadekAgracittatAnvitam / tayAnaM cirakAlInAM karmaNAM kSayakAraNam // arthAt antarmuhUrta mAtra cittake ekAgra honeko dhyAna kahate haiN| aisA dhyAna cirakAlake maMcita karmoke bhayakA kAraNa hotA hai| jaha ciasaMciyanidhaNamaNalo ya pavaNasahio duaM Dahai / taha kamiMdhaNamami khaNeNa jhANANalo Dahai // arthAt jisa prakAra bahuta samayake ekaDe-kiye hue kASThako pavanasahita agni tatkAla hI jalA detI hai usI prakAra dhyAnarUpI agni ananta karmarUpI Idhanako eka kSaNa mAtrameM jalA detI hai| siddhAH siddhyanti setsyanti yAvantAH kepi maanvaaH| dhyAnatapobalenaiva te sarvepi zubhAzayAH // arthAt , jitane siddha hue haiM, hote haiM aura hoveMge, so saba zubhAzayayukta dhyAna tapakA hI bala samajhanA cAhie / For Personal & Private Use Only
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 jainahitaiSI ___ dhyAnake bheda mArga Adike sambandhameM bahuta kucha jAnane aura sIkhane yogya hai; kintu isa choTese lekhameM saba bAtoMkA samAveza nahIM kiyA jA sakatA / pAzcAtya vidvAnoMne dhyAnake siddhAntase darda miTAnA, burI AdateM sudhAranA, eka jagaha baiThe baiThe dUrakA saMdezA ma~gAnA Adi adbhuta aura upayogI kArya sAdhe haiM aura AryavicArakoMne isa hI dhyAnake balase muktikA mArga siddha kiyA hai / isa lie yaha adbhuta zAstra buddhizAliyoMko, vizeSakara dharmazikSakoMko avazya sIkhanA caahie| (6) dhyAnase AgekI eka sthiti kAyotsarga hai| isameM kAyAkosthUla zarIrako bilakula mRtavat banAkara sUkSma dehoMke sAtha AtmAko ucca pradezoM meM le jAnA hotA hai / isa avasthAmeM zarIra jala jAyara, chida jAya, to bhI usakA bhAna nahIM rahatA / kyoMki jisa manako bhAna hotA hai vaha mana athavA mAnasika zarIra AtmAke sAtha ucca pradezoMmeM calA jAtA hai / isako koI koI samAdhi bhI kahate haiN| yaha viSaya itanA gaharA hai ki isameM tarka aura vAcana kucha kAma nahIM de sakatA; yaha 'anubhava' kA viSaya hai aura mujhameM itanI yogyatA hai nahIM, isalie isa viSayameM mujhe mauna hI dhAraNa karanA caahie| kRSNalAla vrmaa| For Personal & Private Use Only
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaNkheN| A~kheM / tumheM dekhaneko ye donoM A~kheM aba bhI jItI haiM, AzA-vaza zarIra rakhaneko kevala pAnI pItI haiN| sUkha gaye saba aGga acAnaka ye tItI bhI rItI hai, sAtI nahIM, svapnameM rahatI, kitanI rAteM bItI haiM ! (2) pAnI meM rahakara bhI donoM A~khe pyAsI rahatI haiM, Dava nahIM jAtI hai usameM, vyAkula hokara bahatI he / paDakara pravala-palaka-jAloMmeM para-vaza pIr3A sahatI haiM, kevala mauna, manobhASAmeM, 'pAhi pAhi hI kahatI haiM / A~khAko pAnI de dekara mAnasa sUkhA jAtA hai, svayaM sUkhakara kyoM vaha inako itanA Ardra banAtA hai ? inase tumheM dekhane kI vaha AzA rakhatA AtA hai, dekheM usakA pUrti-yoga vaha kaba taka tumase pAtA hai ! nija pavitra jalase ye A~kheM aba kisakA abhiSeka kareM ? vinA tumhAre kise dekhakara apane manameM dhairya dhareM? inheM iTa yaha hai ki tumhAre rUpa-sindhumeM sadA tare, .. tumheM iSTa kyA hai ki usImeM pAra na pAkara DUba mareM ? palaka-kapATa kholakara A~kha mArga tumhArA dekha rahIM, bAr3ha ArahI hai sammukha hI usakA bhI kucha soca nhiiN| para tuma aise nirdaya nikale-jahA~ gaye rama gaye vahIM bhUlo tuma, para kyA ye tumako bhUla sakeMgI kabhI kahIM! pha~sI tumhAra pravala-guNoMmeM satata zUnyameM jhulI huI, manakI amilASAke Upara tulya bhAvase tulI huI ? kodha kahA~, abhimAna kahA~ ava, avirala jalase dhulI huI hAya : khulI hI raha jAvegI kyA ye A~kheM khulI huI ! For Personal & Private Use Only
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSI - (7) khulI huI A~kheM kyA taba taka tumako dekha na pAyeMgIjagakI dhUla chAna kara jaba taka banda nahIM ho jAvegI // kintu hAya ! ye aisA avasara Apa kahA~se pAveMgI ? sIMca sIMca kara basa AzAke aMkura hI upajAveMgI // ( 8 ) 44 anantaguNamaya ! kyA aise akaruNa tuma ho jAoge - saba kucha dikhalAkara A~khoMko apaneko na dikhAoge ? nahIM nahIM, aisA na karoge, tuma inako apanAoge, divya-dIpti - paripUrNa svayaM hI sahasA sammukha Aoge // maithilIzaraNa gupta | mahAvIra svAmIkA nirvANasamaya / a ba taka sabhI logoMne isa bAtako mAna liyA thA ki mahAvIra svAmIkA nirvANa IsvI sanase 127 varSa pUrva huA; parantu abhI hAlameM jAla cArapeMTiyara nAmaka eka pAzcAtya vidvAn ne isa viSayakA eka vistRta lekha ' iMDiyana eMTikverI ' ka jUna, julAI aura agastake aMkoMmeM prakAzita karAyA hai / isa lekhameM unhoMne yaha siddha karanekA prayatna kiyA hai ki mahAvIra svAmIkA nirvANa IsvI sanse 467 varSa pUrva huA hai / arthAt isa samaya hama jo vIranirvANasaMvat mAna rahe haiM usameM 60 varSakA antara hai -2441 ke sthAna meM 2381 cAhie / For Personal & Private Use Only
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra svAmIkA nirvANasamaya / sAdhAraNa pAThakoMkI dRSTimeM yaha koI mahattvakA viSaya nahIM ki mahAvIra svAmIkA nirvANa 467 varSa pUrva huA yA 127 varSa pUrva huA parantu vizeSa pAThakoM ke lie tathA jainadharmake itihAsake lie yaha viSaya bahuta hI mahattvakA hai / vidvAnoM aura itihAsajJoMkA kartavya hai ki ve ukta vidvAna ke diye hue pramANoM para vicAra kareM aura isa viSayakI acchI taraha jA~ca par3atAla karake apanA samvat nizcaya kareM | jainadharmake lie yaha viSaya bahuta hI Avazyaka hai, kAraNa ki isI para jainadharmake itihAsakA AdhAra hai / jaba taka isakA nirNaya nahIM hogA taba taka jainaitihAsakA likhAjAnA asaMbhava haiM / ukta vidvAnne apane vistRta lekhako tIna bhAgoM meM vibhakta kiyA haiN| hama yahA~ para usakA sArAMza mAtra diye dete haiN| pahale bhAga meM Apane san 1306 kI banI huI merutuMgAcAryakRta vicArazreNI kI una gAthAoMko ayukta aura asambaddha dikhalAyA hai jinameM mahAvIranirvANa tathA vikramAditya ke rAjyArUr3ha hone ke bIca ke mukhya mukhya rAjarAnoMkA ullekha kiyA gayA hai| ve gAthAyeM ye haiM: jaM rayaNIM kAlagao, arihA titthaMkaro mahAvIra / taM rayaNI avaMtivaI, ahisitto pAlago raNNo // 1 // arthAt -- jisa rAtriko mahAvIra tIrthakarakA nirvANa huA usI rAtriko avantIke rAjA pAlakakA rAjyAbhiSeka huA / sahI pAlagaraNI paNNAvaNNalayaM tu hoi naMdANa / asaMya muriyANaM, tIsaM citra prasamittassa // 2 // 45 For Personal & Private Use Only
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 jainahitaiSI pAlaka rAjAne 60 vaSa, nanda rAjAoMne 155 varSa, maurya rAjAoMne 108 varSa aura puSyamitrane 30 varSa rAjA kiyA / balamitta bhANumitta sahIvarasANi catta nahavahana / taha gaddabhilla rajjaM terasavarisA sagasta caU // 3 // balamitra bhAnumitrane 60 varSa, nabhovAhanane 40 varSa, gardabhillane 13 varSa aura zakane 4 varSa rAjA kiyA / isa prakAra mhaaviirmvaa| mIke nirvANa aura vikramasaMvatke AraMbhameM 470 varSakA antara hai| inameM vikrama saMvat aura IsvIsanke bIcake 57 varSa jor3a denese 527 varSa hote haiN| ___ mahAvIra svAmIke nirvANakAlake viSayameM inhIM gAthAoMkA aneka sthaloM para ullekha kiyA jAtA hai; paraMtu ye gAthAyeM kimI prakAra bhI mAnya nahIM ho sktiiN| prathama to ye gAthAyeM merutuMgakI athavA usake samakAlIna graMthakAroMkI banAI huI hI nahIM haiN| kAraNa ki unake samayase bahuta pahale jainavidvAnoMne prAkRtameM likhanA chor3a diyA thA / dUsare ina gAthAoM tathA isI prakArakI anya kAla-viSayaka gAthAoMmeM vikrama samvatkA ullekha kiyA gayA hai aura usa samvatko ujjainIke rAjA vikramAdityakA calAyA huA mAnate haiM / para yaha bilakula asatya hai / yaha bAta bahuta dina hue pUrNarUpame siddha ho cukI hai ki I0 san se 57 varSa pUrva vikramAditya nAmakA koI rAjA hI nahIM huA hai / yaha samvat bahuta pIche vikramAditya rAjAke nAmase prasiddha huA hai / viMseMTa smithake anusAra isa mamvatko mAlavAke jyotiSiyoMne calAyA thA / saMbhavataH candragupta dvitIyake For Personal & Private Use Only
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra svAmIkA nirvANasamaya / samayameM yaha vikramAdityake nAmase prasiddha huA / savasa pahale san 842 I0 ke dhaulapurake eka zilA-lekhameM isakA jikara AyA hai| phira dhanapAlane 'pAjhyalacchI' meM san 972 I0 meM aura amitagatine subhASitaratnasaMdoha meM man 994 I0 meM isa saMvatkA ullekha kiyA hai / tIsare jina rAjagharAnoMkA ina gAthAoMmeM jikara kiyA hai ve bhI asambaddha mAlUma hote haiM / unameM koI sambaMdha nahIM pAyA jAtA / pAlaka avaMtikA rAjA thA. naMda. mauryavaMzI, pupyamitra, magadhake gajA the| zaka uttara pazcimIya hiMdustAnake videzI gharAnekA thaa| gardabhila pazcimIya hiMdustAnameM rAja karatA thA / prophesara jaikobI isa viSayameM apanA saMdeha pahale hI pragaTa kara cuke haiM / avaMsIke rAnA pAlakako magadhAdhipatiyAmeM kaise milA diyA ? isakA una se kyA sambaMdha thA ? isI prakAra balamitra, bhAnumitra, nahavahana ( nabhovAhana ) gardabhila aura zaka rAjAoMke viSaya aura samayameM vaDA saMdeha mAlUma hotA hai / ataeva jainiyoMkI yaha rAjAoMkI sUcI jima para ve mahAvIra bhagavAnake nirvANakA samaya nizcaya karate haiM. aitihAmika dRSTime kucha bhI mahattva nahIM rakhatI / pAlaka gajAkA, jisake 60 varSa batAye gaye haiM, mahAvarime koI sambaMdha nahIM hai aura na valamitra. bhAnumitra. gardabhilla aura zaka gajAoMkA koI sambaMdha hai / niHsaMdeha 293 varSataka magadhake rAjagharAnoMkA zAsana rahA / saMbhAvanA yaha hai ki magadhake rAjAoMse hI isa vIcake samayakA prArambha hotA hai| vimbimAra ( zreNika ) aura ajAtazatra ( kaNika ) kA jainadharmase vaniSTa sambandha rahA hai| For Personal & Private Use Only
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSI dUsare bhAgameM ukta vidvAnne isa bAtako dikhalAyA hai ki gautama buddha aura mahAvIra svAmI ye donoM mahAtmA samakAlIna the| bauddha graMthoMmeM aneka sthaloM para nigaMtha nAtaputta ( nigraMtho jJAtiputraH ) kA jikara AyA hai / ' sAmaNNaphalasutta ' meM likhA hai ki ajAtazatru , nigaMtha nAtaputtake pAsa gayA tathA gautamabuddhake pAsa bhI gayA / jainazAstroMmeM bhI likhA hai ki kuNikA vA koNiyA ( ajAtazatru ) mahAvIra svAmIke pAsa gayA / bauddhazAstroMmeM aneka sthAnoMpara likhA hai ki gautamabuddha nigraMtha sAdhuoMse mile / mahAvIrake ziSya apane guruko buddhadevake samAna hI anaMta jJAna aura anaMta darzanakA dhAroM kahate the aura usI prakAra usakI stuti aura prazaMsA karate the / bauddhagraMthoMmeM mahAvIrasvAmIke sUcaka aneka zabdoM kA prayoga kiyA hai jisase spaSTha pragaTa hotA hai ki bauddhoMko jainiyoM tathA unake gurukA pUrNa paricaya thaa| ataeva isameM koI saMdeha nahIM hai ki gautama buddha aura mahAvIra samakAlIna do bhinnabhinna vyakti the / gautama buddha ne bauddhadharmakA pracAra kliyA / mahAvIra svAmIne jainadharmakA prakAza kiyA / donoM magadhameM hue / Ajakalake prAyaH sabhI vidvAn isa viSayameM sahamata haiN| __ aba saMdeha yaha hai ki jaba gautama buddha aura mahAdagarane sAtha sAtha apane matakA pracAra kiyA taba unake nirvANameM itanA aMtara kyoM hai ? jenarala kaniMghama aura prophesara mokSamUla ke matAnusAra buddhadevakA I0 sanse 477 varSa pUrva virvANa kA) merI rAyameM bhI yahI Thaki mAlUma hotA hai / usa samaya unakI For Personal & Private Use Only
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIrasvAmIkA nirvaannsmy| avasthA (5 varSa kI thI. isameM kimIko bhI vivAda nahIM hai / isase jJAta hotA hai ki yadi mahAvIra svAmIkA I0 sanse 527 varSa pUrva nirvANa huA to buddhadevakI usa samaya kevala 30 varSakI avasthA hogI: paraMtu isako matra koI mAnate haiM ki 36 varSakI avasthAle pahale na to gautamako vodha huA thA aura na unake anuyAyI hI hue the. ataeva mahAvIra svAmIkA unase milanA nitAnta asambhava hai / isake atirikta kahA jAtA hai ki ye donoM nahAtmA anAnazatra. zreNikake putra kuNika ) ke rAjyakAlameM hue aura ajAtazatru buddhadevakI mRtyume / varSa pUrva rAjyasiMhAsana para baiThA aura usane 12 varSa taka rAjya kiyA / isase mahAvIra svAmI aura buddhadevake nirvANakAlameM bar3A saMdeha mAlUma hotA hai / yA to mahAvIra svAmIkA samaya Age bar3hAyA jAya, yA buddhadevakA samaya pIche haTAyA jAyaH paraMtu baddhadevakA samaya vilakula ginA huA hai aura mahAvIra svAmIkA samaya kevaTa, anamAna kiyA huA hai| ataeva hama buddhadevake mRtyusamaya para maMdaha na karake mahAvIra svAmIke mRtyamamaya para saMdeha karate haiN| yadyapi baddhavake manyumamayake viSayameM bhI vidvAnoMkA matabheda hai: vimaTa smitha tathA anya aneka vidvAnoMne abhI hAlameM khoja vAga se yaha nizcaya kiyA hai ki I0 man me 487 varSa pUrva yuddhaaura nityu huIH paraMtu maiM unameM mahamata nahIM hU~ * / yadi thor3I ra ukta vidvAnne aMgarejI lekhameM buddhadevake nirvANa kAlake vipayane aneka kiyA~ dI haiM jinako hamane pAThakoMke lie vizeSa upayogI na dekhakara chor3a dI p| jina mahAzAyoMko isa viSayameM adhika saci ho ve mUla lekhako dekheM / aura ghara kevala lekhakakA Azaya aura abhiprAya diyA hai| For Personal & Private Use Only
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSI- . derake lie mAna bhI liyA jAya ki unakA mata ThIka hai to bhI mahAvIra svAmIkA nirvANa I0 sanse 527 varSa pUrva nahIM ho sktaa| nizcayase gautama buddhakA nirvANa I0sanse 477 varSa pUrva huA / cUMki unakI Ayu 80 varSakI huI, isalie unakA janma I0 san se 557 varSa pUrva huA hogA / pAlI graMthoMse jo isa viSayake mUla AdhAra haiM, jJAta hotA hai ki jisa samaya buddhadevane gRhasthAzramako tyAga kiyA usa samaya unakI avasthA 29 varSakI thI aura jisa samaya unako bodha huA usa samaya 36 varSakI thI, arthAt dUsare zabdoMmeM ve I0 san se 520 varSa pUrva buddha hue| isa hisAbase spaSTa vidita hotA hai ki mahAvIra svAmI aura buddhadeva kabhI nahIM mile hoMge aura pAlI graMthoMmeM jo kucha nAtaputta aura usake anuyAyiyoMke viSayameM likhA hai vaha saba AdyopAMta asatya aura kalpita hai| paraMtu yaha sarvathA mithyA hai; aisA kadApi nahIM ho sakatA / ataeva mahAvIra svAmIkA nirvANa kadApi I0 sanse 527 varSa pUrva nahIM huA; kiMtu usase 60 varSa pIche arthAt IsvIsanse 467 varSa pUrva huA aura isIko tIsare bhAgameM lekhaka mahAzaya jainakathAoMke anusAra siddha karate haiN| hemacandrAcAryake lekhAnusAra kuNikakA campAmeM dehAnta huA aura usakA putra udayana rAjyakA adhikArI huA / yaha rAjA bar3A balavAn thA; parantu isako eka vyaktine dhokhese mAra DAlA aura isake bAda naMda rAjA huA / kathAnusAra yaha ghaTanA mahAvIra For Personal & Private Use Only
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIrasvAmIkA nirvANasamaya / svAmIke nirvANake 60 varSa pazcAt huI / prathama naMdarAjAke viSayameM hemacandrAcAryakI dRSTi acchI mAlUma hotI hai / sambhavataH vaha jainadharmakA saMrakSaka aura premI thaa| yaha bAta udayagirike khAravelake lekhase bhI siddha hotI hai| ina 60 varSoM meM kucha varSa kuNikane rAjya kiyA aura zeSakAla udayanane rAjya kiyA / ataeva yadi mere matAnusAra buddhadevakI I0 san se 477 varSa pUrva mRtyu huI hai to ajAtazatru (kuNika ) I0 sanse 4 83 varSa pUrva rAjyasiMhAsana para baiThA hogA / ajAtazatrukA sabase pahalA kAma kauzalake rAjAse yuddha karanA thA / bhagavatI sUtrake anusAra gozAla, jo mahAvIrase bar3A dveSa rakhatA thA, isa yuddhake samApta hote hI zrAvastImeM mara gayA thA aura mahAvIra 16 varSa bAda taka rahe / gozAlake viSayameM jo aura samaya diye haiM unase bhI yaha bAta milatI hai / jaba gozAla marA, usa samaya mahAvIra svAmIkI avasthA 56 varSakI hogI / isase anumAna hotA hai ki mahAvIrasvAmIkA nirvANa 483-16-467 varSa pUrvameM huA hogA / jahA~ taka maiM anumAna karatA hU~ aisA koI kathana nahIM ki jisake anusAra mahAvIrasvAmIkA ajAtazatruke samayameM nirvANa huA aura na koI aisA hI kathana hai ki unakI udayanase bheTa huI / mere vicArameM hamako yaha natIjA nikAlanA cAhie ki bauddhagraMthoMmeM jo ajAtazatrukA rAjyakAla 30 varSa diyA hai vaha ThIka hai aura yadi ajAtazatru aura udayanake bIcameM koI aura rAjA nahIM huA to udayanane 33 varSase bhI adhika rAjya For Personal & Private Use Only
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSI - kiyA / caMdraguptake viSayameM merutuMgakA mata hai ki usane I0 sanse 312 varSa pUrvameM apanA samvat calAyA / yadyapi maiM isase sahamata nahIM hU~, merI rAyameM candraguptane koI samvat nahIM calAyA, tathApi isase bhI yahI siddha hotA hai ki mahAvIra svAmIkA nirvANa I0 sanse 467 varSa pUrva huA / kAraNa, yaha kahA jAtA hai ki candraguptakA vIra bhagavAn ke 155 varSa bAda, rAjyAbhiSeka huA / 52 prophesara jekobIne kalpasUtrakI bhUmikA 467 varSa pUrvake aura bhI kaI pramANa diye haiM / hemacaMdra se pIchekI jitanI kathAyeM haiM sabameM bhadrabAhukI mRtyu vIra bhagavAnase 170 varSa bAda batalAI hai aura bhadrabAhukA candraguptake samaya se nikaTatama sambaMdha hai / isase bhI siddha hotA hai ki 467 varSa pUrva hI mahAvIra bhagavAnkA nirvANa huA / usI hisAba se bhadrabAhukA samaya I0 sanse 297 varSa nikalatA hai / yahIM candraguptakA samaya hai / isI prakAra aneka yuktiyA~ dete hue, jinakA hamane yahA~ ullekha karanA vizeSa upayogI nahIM dekhA, lekhaka mahAzaya apane lekhako samApta karate haiM aura aMtameM apane vijJa pAThakoMse sAnurodha prArthanA karate haiM ki isa viSaya para pUrNarUpase anveSaNa kareM / hama bhI apane pAThakoMse nivedana karate haiM ki hamane isa lekhameM mUla lekhaka mahAzaya ke vicAroMkA didarzana mAtra karAyA hai / pAThakoMko ucita hai ki isa navIna mata para pakSapAtarahita vicAra kareM / yadi lekhaka mahAzayake vicAra ayukta hoM athavA 527 varSa pUrvake prabala akATya pramANa Apake pAsa maujUda hoM to Apa unako For Personal & Private Use Only
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra svAmIkA nirvANasamaya avazya prakAzita kareM ki jisase isa viSayakA acchI taraha nirNaya ho sake / hama punaH balapUrvaka kahate haiM ki jainaitihAsake lie gRha atyaMta Avazyaka prazna hai / jaba taka yaha hala na hogA jaina-itihAsakA likhA jAnA asambhava hai / hama apane vidvAn jainapaNDitoM se yaha bhI nivedana kara denA cAhate haiM ki lekhaka mahAzaya apane vicAroMko badalaneke lie taiyAra haiM, yadi Apa prabala yuktiyoM dvArA unakA khaMDana kara sakeM aura apanA maMDana kara sake / vAstavameM yaha samaya parIkSAkA hai | isa samaya kevala kahane se kAma nahIM calatA | dikhalAne aura siddha karanekI jarUrata hai / hameM AzA hai ki hamAre vijJa pAThaka isa viSaya para vicAra kareMge aura zIghra hI vIra bhagavAn ke nirvANasamayakA nirNaya kreNge| hama zoka isa bAta kA hai ki hamAre jainIbhAI ina viparyokI ora kiMcit bhI dhyAna nahIM dete haiM / tattvacarcA karate samaya to ve zatAMzoM aura sahasrAzatika pahu~ca jAte haiM aura loka, aloka, asaMkhyAta, anaMta, koDAkoDI sAgaroM aura palyoMkI bAteM karate hai, paraMtu una viSayoMkA jikara taka bhI nahIM karate jina para jainaitihAsakA AdhAra hai / kyA isase adhika aura koI zoka kI bAta hosakatI hai ki dharmapravartaka, tIrthakara bhagavAn mahAvIra svAmIkA nirvANasamaya bhI abhItaka anizcita hai ? kitane jainapaMDitAne aura grejyueToMne isa viSayakA adhyayana kiyA! kitanoMne isa para lekhanI uThAI ? zoka! mahAzoka ! ki hamAre kAmako videzI For Personal & Private Use Only
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 - jainahitaiSI vidvAn hAthameM leveM aura hama unakI kucha bhI sahAyatA na kareM / kAma hamArA aura kareM ve aura usa para hamArA maunAvalambana ! dayAcandra goyalIya, bI. e.| jainanirvANa-saMvat / jainoMke yahA~ koI 2500 varSa kI saMvat-gaNanA kA hisAba hinduoM bhara meM saba se acchA hai| usase vidita hotA hai ki purAne samaya meM aitihAsika paripATI kI varSagaNanA yahAM thI / aura jagaha vaha lupta aura naSTa ho gaI, kevala jainoM meM baca rahI / jainoM kI gaNanA ke AdhAra para hamane paurANika aura aitihAsika bahuta sI ghaTanAoMko jo buddha aura mahAvIra ke samaya se idhara kI haiM samayabaddha kiyA aura dekhA ki unakA ThIka milAna jAnI huI gaNanA se mila jAtA hai| kaI eka aitihAsika bAtoM kA patA jainoM ke aitihAsika lekha paTTAvaliyoM meM hI milatA hai| jaise nahapAna kA gujarAta meM rAjya karanA usa ke sikkoM aura zilA lekhoM se siddha hai| isakA jikra purANoM meM nahIM hai / para eka paTTAvalI kI gAthA meM jisa meM mahAvIra svAmI aura vikrama saMvat ke bIca kA antara diyA huA hai nahapANa kA nAma hama ne pAyA / vaha -- nahavANa 'ke rUpameM hai| jainoM kI purAnI gaNanA meM jo asaMbaddhatA yorapIya vidvAnoM dvArA samajhI jAtI thI vaha hamane dekhA ki vastutaH nahIM hai| yaha saba viSaya anyatra likha cuke haiN| yahAM kevala nirvANa saMvat ke viSaya kucha kahA jAyagA / For Personal & Private Use Only
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ jananirvANa-saMvat / mahAvIra ke nirvANa aura gardabhilla taka 470 varSa kA antara purAnI gAthA meM kahA huA hai jise digaMbara aura zvetAmbara donoM dalavAle mAnate haiM / yaha yAda rakhane kI bAta hai ki buddha aura mahAvIra donoM eka hI samaya meM hue / bauddhoM ke sUtroMmeM tathAgata kA nirgrantha nATaputra ke pAsa jAnA likhA hai aura yaha bhI likhA hai ki jaba ve zAkyabhUmikI ora jA rahe the taba dekhA ki pAvAmeM nATaputrakA zarIrAnta ho gayA hai| jainoM ke * sarasvatI gaccha ' kI paTTAvalI meM vikrama saMvat aura vikramajanma meM 18 varSa kA antara mAnate haiN| yathA--" vIrAt 492 vikrama janmAntaravarSa 22, rAjyAnta varSa 4 / " vikrama viSayakI gAthA kI bhI yahI dhvani hai ki vaha 17 veM yA 18 veM varSa meM siMhAsana para baiThe / isa se siddha hai ki 470 varSa jo jaina-nirvANa aura gardabhilla rAjA ke rAjyAnta taka mAne jAte haiM, ve vikrama ke janmataka hue--(492-22=470) / ataH vikramajanma ( 470 ma0ni0 ) meM 18 aura jor3ane se nirvANa kA varSa vikramIya saMvat kI gaNanA meM nikalegA arthAt ( 470+18 ) 468 varSa vikrama saMvat se pUrva arhanta mahAvIra kA nirvANa huaa| aura vikrama saMvata ke aba taka 1971 varSa bIta gae haiM, ataH 488 vi0 pU0 +1971=2459 varSa Ajase pahale jaina--nirvANa huA / para 'digaMbara jaina ' tathA anya jainapatroM para ni0 saM0 24 4 dekha par3atA hai| isakA samAdhAna yadi koI jainasajjana kareM to anugraha hogaa| 18 varSa kA pharka gardabhilla aura For Personal & Private Use Only
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSI vikramasaMvat ke bIca kI gaNanA chor3a dene se utpanna huA mAlUma hotA hai| bauddha loga--laMkA, zyAma, varmA Adi sthAna meM buddhanirvANa ke Aja 2458 varSa bIte mAnate haiN| so yahA~ milAna khA gayA ki mahAvIra, buddha ke pahale nirvANa prApta hue | nahIM to bauddhagaNanA aura * digaMbara jaina ' gaNanA se arhanta kA anta buddha-nirvANa se 16-17varSa pahale siddha hogA jo purAne sUtroM kI gavAhI ke viruddha pdd'egaa| ( pATaliputrase uddhRta) jinAcAryakA nirvANa .. -usa kA jAtIya utsava- . kahu Izvara kahuM banata anIzvara nAma aneka pro| sat panthahiM pragaTAvana kAraNa lai sarUpa vicro|| jaina dharama meM pragaTa kiyo tuma dayA dharma sgro| 'harIcanda' tumako binu pAe lari lari jagata mro|| jaina-kutUhala / dharmanAyakoMke mata-pravartana kA tattva Upara ke pada kI Adi kar3iyoM meM harizcandra ne kahA hai| aho tuma bahu vidhi rUpa dharo, jaba jaba jaiso kAma parai taba taiso bhekha kro| / jaba jisa bAta kI AvazyakatA par3atI hai, mAnavazakti athavA usa zakti kA preraka eka nayA rUpa dhara kara khar3A hotA hai| hinda jAti kI AtmA ne aise samaya meM jaba ki isa deza kA mukhya bhojana mAMsa thA AcArya mahAvIra nATaputra ke rUpa meM avatAra le For Personal & Private Use Only
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinAcAryakA nirvANa / kahA 'basa ! aba bahuta huA, churI kI jagaha dayA dhAraNa kro|' nATaputra nirgrantha ne yahAMke manuSyetara prANiyoM ko nirgrantha-svataMtra kiyA / bhAgalapura ke pAsa eka choTe se paMcAyatI rAjyANarAjya ke eka ThAkura ke beTe ke mana meM dayA kI digvijaya kI kAmanA uThI / usa samaya bhAratavarSa meM cAroM ora rAjyanaitika digvijaya kI kAmanA havA pAnI per3a patte meM bhara rahIM thI / choTe choTe rAjya pANDavoM ke mahArAjya sA rAjya banAnA cAhate aura Asamudra ekacakra, ekachatra rAjya sthApita kiyA cAhate the; usI phasala meM aGga ke kheta meM eka nirAlA phUla khilaa| use hama 'ahiMsAvijaya' kaheMge / vijaya aura sAtha hI ahiMsA ! jina arthAt vijetA aura 'sAtha hI cIMTI taka na dave ! nATaputra kI vijaya huii| ' sAI cale paulA paulA ciMuTI bacAya ke ' grAma kI bAta hai / cIMTI ko cArA denevAle, piMjarApola banAnevAle, nIlakaMTha koH vyAdha ke hAtha se mukta karanevAle hindU, apanI alaukika dayA para ghamaMDa karane vAle hindU, nATaputra kI bAta mAna gae / aise bahAdara ko jisane apane se nirbala ko mAranA kAyaratA aura pApa manavA diyA, hindU logoM ne ThIka hI -- mahAvIra ' kI upAdhi se bhUSita kiyA / vaha bhArata ke nahIM, saMsAra ke mahAvIroM meM jaba taka candra aura sUrya hai ginA jaaygaa| vedadrohI buddha kA Adara hinduoM ne unheM avatAra mAna kara kiyA / para kyA hindU apane mahAvIra nATaputra ko bhUla gae ? nahIM, usakI yAda ve hara sAla karate haiM / hindUjAti apanA itihAsa For Personal & Private Use Only
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSI - bhUla gaI hai, para apanI aitihAsika saMsthAeM vaha bhaktipUrvaka mAnatI aura calAtI calI AI hai jinake kAraNa buddhibala aura sudina pAne para vaha apanA itihAsa phira jAna jAyagI / hinduoM ke tyohAra usa ke sudina ke anazvara bIja haiM / avasara aura dezakAla kA meha pAuna tyohAroM aura rasmoM se abhyudaya panapa par3egA / 58 'jina' nATaputra kA mRtyudina unake janma dina se bhI bar3e utsava kA dina thA, kyoMki usa dina unhoM ne apanA mokSa mAnA / unakA mokSa kArttika kI amAvasyA ko huA / pAvA kasabe meM vahAM ke z2amIMdAra ke daphtara meM unakA nirvANa huA / unakA mokSa manAne ko pAvApurI ne ' dIpAvalI ' kI / taba hIse Aja eka pAvApurI nahIM AryAvartta kI sArI puriyAM - kArttika kI amAvasyA ko dIpAvalI kA utsava manAne lagIM aura vaha kitanI hI zatAbdiyoM se jAtIya mahotsava ho gayA hai / pi jJAna kA rUpa hai| jJAnI aura jJAnadAtA nATaputra mahAvIra ke smaraNArtha isa se upayukta mahotsava kyA ho sakatA hai? prAkRta jaina kalpasUtra ( 123 se Age ) meM mahAvIra ke jIvanacarita meM pAvA meM unake maraNa kA jahAM vivaraNa diyA hai vahIM nirvANa ke utsava meM divAlI karanA bhI likhA hai / hama logoM ke aura kisI prAcIna grantha meM dIpAvalI mahotsava kI utpattikathA nahIM likhI hai | hama hindU jaise apanI bahuta sI jAtIya bAteM bhUla gae the, usI taraha isa mahotsava kA mUla bhI bhUla gae the / jaise buddha bhagavAn ke maMdira meM hama nahIM jAte, usI taraha For Personal & Private Use Only
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinAcAryakA nirvANa / 59 jinadeva ke bhI mandira meM nahIM jAte, arthAt donoMke mata-vAda ko hindU tasalIma nahIM karate / para donoM AcAryoM ko hindU jAtIya mahAvIra, jAtIya mahAtmA aura jAtIya sabhyatA ke stambha mAnate haiM / apane samaya meM hindUjAti kI dayA ne siddhArtha aura nATaputra ke rUpa meM janma liyA thA, jAti kI jAtine mAnoM unhIM kI AtmAke antargata paiTha apanA nizcaya, dayAnizcaya prakaTa kiyaa| jo titikSA bAbU harizcandra meM thI vahI hamAre pUrvajoM meM thii| pUrvajoM ne bhagavAna buddha ko paramAtmA kA avatAra mAna liyA jaise bAbU harizcandra ne mahAvIra aura unake pahaleke tIrthakara pArzvanAtha ko avatAra kahA / taba. kyA acaraja hai ki pUjAha arhanta mahAvIra kI smRti meM hindU jAtine eka mahotsava calAyA ? jaina ko nAstika bhAkhai kaun| parama dharama jo dayA AhiMsA soI Acarata jauna // .. satkarmana ko phala nita mAnata ati viveka ke bhaun|| tina ke matAhiM viruddha kahata jo mahA mUDha hai tauna // (harizcandra) ( pATaliputrase uddhRta) For Personal & Private Use Only
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSI prAcIna khoj| bhiilsaa| vijayamaNDalamandira--AdimeM yaha mandira vaiSNava yA jaina thA / vartamAnameM vedikAdike cihna bilakula miTa gaye haiM / mandirakI sundara kArIgarI aura citrAdise vidita huA ki yaha bahuta prAcIna hai / khaMbhoMkI nakkAzI purAne DhaMga kI hai| pratyeka khaMbhe para bAraha lahareM par3I huI haiN| - vajramanda jainamandira-yaha maMdira gyArasapurakI ora malADiyana parvatakI talahaTImeM hai| pahale bahuta sundara rahA hogA; para vartamAnameM khaNDahara ho rahA hai / isakI marammata kisI bhadde samayameM huI hai| jina khaMbhoM para mUrtiyA~ virAjamAna haiM ve kisI any| prAcIna mandirase lAye gaye haiN| mandirameM tIna vedikA haiM / madhyakI vedikAmeM hAthiyoMke Upara siMhAsana para eka padmAsana mUrti hai| dAhinI ora eka khaDgAsana-mUrti hai aura usake donoM ora kaI choTI choTI khaDgAsana mUrtiyA~ haiN| isake bAdakI vedikAmeM do siMhoM para rakhe hue siMhAsana para bhI jainamUrti virAjamAna hai / I0 san 650 ke pahalekA yaha mandira mAlUma hotA hai| ___ isI grAmameM eka mandirameM mile hue cAra khaMbhe aura eka toraNa bahuta hI sundara haiM / ye usI samaya ke bane hue mAlUma hote haiM jisa samayakA ukta prAcIna mandira hai| - garUramalakA mandira-bArUke samIpa pathArI grAmameM yaha mandira hai / isake bhItara devoMkI mUrtiyA~ nahIM haiN| kahA jAtA hai ki eka gar3ariyene isako apanI strIkI yAdagArameM banAyA thA / mandirake For Personal & Private Use Only
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna khoj| nu bhItara gar3ariyekI strIkI sundara mUrti hai jo bhItake sahAre khar3I hai| usake pAsa hI cAra sevikAoMkI mUrtiyA~ haiM / ye saba mUrtiyA~ pUre kadakI haiM / mandira para eka bar3hiyA toraNa bhI hai / eka mInAra khar3A hai, usa para eka siMhakI mUrti hai / yaha eka Adarza jainamandira thaa| thobana / thobanase pUrvakI ora patharIle vanameM pArzvanAthake nAmase prakhyAta jainamandiroMkA eka samUha hai| ye saba vaNikoMke banavAye hue haiN| ye bahuta prAcIna nahIM haiM; parantu inake bIcameM eka viSNukA mandira dazavIM zatAbdikA banA huA hai jisameM aneka citra bane hue haiM / eka jainamUrti sthApita karake jainoMne isakI pratiSThA bhI karA DAlI hai| pahale yaha mandira bahuta sundara rahA hogA / isameM bhItara praveza karate hI eka buddha devakI ukIrI huI mUrti dRSTi par3atI hai| ujjain| bharatarI guphA--yaha prAcIna sthAna jainamandiroMke bIcameM hai| isameM zatAbdiyoM pahalekI prAcIna jainamUrtiyA~ sthApita haiN| jumA masajida--sApha mAlUma hotA hai ki yaha bahuta prAcIna jainamandira hai / isameM lAla pattharake bahuta hI sundara khaMbhe haiM; parantu isa jile bharameM kahIM lAla patthara nahIM milatA hai| cainI khaMbhA--yaha lAla retIle pattharakA banA huA hai aura jainoMkI prAcIna zilpakArIkA sundara namUnA hai| ( jayAjI pratApake eka a~garejI lekhase ) vizvabharadAsa gArgIya / For Personal & Private Use Only
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSI wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww.. seTha devacanda-lAlacanda-pustakodAra phaNDa / yaha bar3I hI prasannatAkI bAta hai ki jainasAhityake prakAza karanekI ora jainasamAjakA dhyAna jA cukA hai aura usake udyogase dina para dina AdhikAdhika grantha prakAzita hote jAte haiN| isa viSayameM digambara sampradAyakI apekSA zvetAmbara sampradAya bahuta Age bar3ha gayA hai aura yahI kAraNa hai ki Aja sAhityaseviyoMmeM sabase adhika carcA zvetAmbara sampradAyake granthoMkI hai| isa sampradAyake anuyAyiyoMne jo aneka granthaprakAzinI saMsthAyeM sthApita kI haiM unameM ' seTha devacandalAlacanda pustakoddhAra phaMDa,' vizeSa ullekhayogya hai / ise sUratake prasiddha jauharI seTha devacandalAlacandajI apane mRtyupatrameM 45 hajArakA dAna karake sthApita kara gaye haiN| Age isa phaMDameM seThajIke putra gulAbacandajIne aura unakI putrI zrImatI jIvakora bAIne pacIsa pacIsa haz2Ara rupayA aura bhI diye aura isa taraha aba yaha phaMDa lagabhaga eka lAkha rupayAkA ho gayA hai / isakI orase zvetAmbarasampradAyake saMskRta, prAkRta, gujarAtI aura a~garejI grantha prakAzita kiye jAte haiN| pratyeka grantha lAgatake yA usase bhI kama mUlya para becA jAtA hai / sAdhu sAdhviyoM, asamartha zrAvakoM, pAThazAlAoM, mandiroM aura pustakAlayoMke lie binAmUlya grantha denekI bhI vyavasthA hai| saMsthA acche DhaMgase cala rahI hai| usakI dekharekha 6 TUsTiyoMke hAthameM haiN| rupayA vizvasta baiMkoM tathA prAmisarI noToMmeM surakSita hai| aba taka isakI orase 23 grantha prakAzita ho cuke haiM jina For Personal & Private Use Only
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ seTha devacandalAlacanda-pustakoddhAra phaNDa / www.mmmmm sabakA mUlya lagabhaga 12) ru0 hotA hai / hamAre pAsa saMcAlakoMne nimna likhita cAra grantha bhejanekI kRpA kI hai: 1 AnandakAvyamahodadhi prathama mauktika, (gujarAtI ) 2 paMcapratikramaNa sUtrANi .... .... (saM0prAkRta) 3 di karma-philosophI .... .... ( a~garejI ) 4 di yoga-philosophI .... .... ( , ) pahale granthameM zAlibhadrarAsa, kusumazrIrAsa, kumArapAla-prastAvika kAvya, azokacandra-rohiNIrAsa aura premalAlakSmIdAsa ina pA~ca gujarAtI kAvyoMkA saMgraha hai / prAraMbhameM lagabhaga 60 pRSThakA - vivecana ' hai jisameM pratyeka kAvyake lekhakakA itihAsa, kAvyakA vizeSatva Adi bAtoMkA vicAra kiyA gayA hai / lagamaga 550 pRSTakA kapaDekI pakkI jilda ba~dhA huA grantha hai, to bhI mUlya sirpha daza AnA rakkhA gayA hai| dUsarA grantha saMskRta aura prAkRta bhASAkA hai / isameM stavanoM aura pratikamaNasUtroMkA saMgraha hai / savA dosau pRSThakA pakkI jildakA grantha hai / mUlya sirpha cAra aanaa| tIsarA aura cauthA ye donoM grantha aMgarajIke haiN| inameM svargIya vIracanda rAghavajI gAMdhI bI. e. bairisTara eT lAke una lekhoM aura vyAkhyAnoM saMgraha hai jo unhoMne apane amerIkAke pravAsameM sthAna sthAna para diye the| ye donoM grantha bar3e hI mahatvake haiM aura bar3e hI parizramase saMgraha kiye gaye haiM / unakA mUlya bhI bahuta hI kama arthAt pA~ca pA~ca Ane hai| For Personal & Private Use Only
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSI isa saMsthAkI do varSakI saMkSipta riporTa hamAre pAsa AI hai jisase mAlUma hotA hai ki pichale varSake antameM saMsthAke pAsa 1117210) // maujUda rhe| donoM varSameM lagabhaga 1100 pustakeM muphta bA~TI gii| pichale varSameM arthAt saM0 1970 vikrama saMsthAkI orase ATha grantha prakAzita hue haiN| isa taraha saMsthAka dazA saba tarahase saMtoSayogya jAna par3atI hai| hamArI isa saMsthAke sAtha pUrNa sahAnubhUti hai aura hama cAhate haiM ki jainasamAjameM isa tarahakI aura bhI aneka saMsthAyeM khuleM kyA hI acchA ho yadi hamAre digambara sampradAyake anuyAyI meM eka aisI hI saMsthA sthApita kareM aura usake dvArA apane luptaprAra sAhityako janasAdhAraNakI dRSTi taka pahu~cAnekA zreya prApta kareM svargIya dAnavIra seTha mANikacandanIke smArakameM jo phaNDa khola gayA hai usakI orase eka saMskRta-prAkRta granthamAlA nikAlaneka nizcaya huA hai / kyA hamAre bhAI isI phaNDako baDhAkara kamase kama 25-30 hajArakA nahIM kara sakate haiM ? durbuddhi| maiM eka kasabekI sarakArI aspatAlakA DAkTara hU~ / pulisave thAneke sAmane merA makAna hai / yamarAjake sAtha merI jitanI mitratA thI dArogA : sAhabake sAtha bhI usase kama na thii| jisa taraha maNise valayakI ( kaDekI ) aura valayase maNikI zobhA bar3hatI hai usI taraha merI madhyasthatAse dArogA sAhabakI aura dArogA sAhabakI madhyasthatAse merI Arthika zrIvRddhi hotI thii| For Personal & Private Use Only
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ durbuddhi| ina saba kAraNoMse dArogA lalitacakravartIke sAtha merI gaharI mitratA thii| unake kisI sambandhIkI eka kanyA thI / dArogA sAhaba usake sAtha vivAha karaneke lie mujhase sadA hI anurodha kiyA karate the aura isa taraha unhoMne mujhe apanA bedAmakA gulAma banA rakkhA thA / kintu maiMne apanI ekamAtra mAtRhInA kanyA sAvitrIko vimAtAke hAtha sapanA ucita na samajhA / prativarSa hI naye paMcAMgake anusAra vivAhake na jAne kitane muhUrta nikale aura vyartha cale gaye / na jAne kitane yogya aura ayogya pAtra merI A~khoMke sAmanese vara banakara gRhastha bana gaye; parantu maiM kevala unake vyAhoMkI miThAiyA~ khAkara aura lambI sA~seM khIMcakara hI raha gyaa| A sAvitrIne bAraha pUre karake terahaveM varSa paira rakkhA / maiM vicAra kara rahA thA ki kucha rupayoMkA intajAma ho jAya to lar3akIko kisI acche gharameM byAha dUM aura usake bAda hI apane byAhakI cintA kruuN| isI samaya haranAtha majUmadAra AyA aura pairoM para par3akara rone lgaa| bAta yaha thI ki usakI vidhavA lar3akI rAtako ekAeka mara gaI thI aura isa maukeko vyartha kho denA acchA na samajhakara usake zatruoMne dArogA sAhabako eka venAmakA patra likhakara sUcanA de dI thI ki vidhavA garbhavatI thii|grbhpaat karanekA prayatna kiyA gayA, isalie isameM usakI bhI jAna calI gaI / basa yaha saMvAda pAte hI pulisane haranAthakA ghara ghera liyA aura vidhavAkI lAzakA saMskAra karanemeM rukAvaTa DAla dii| eka to laDakIkA zoka vyAkula kara rahA thA aura usa para For Personal & Private Use Only
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSI mmmmmmmmmmm yaha asahya apavAdakI coTa ! becArA bUDhA asthira ho utthaa| bolAApa DAkTara bhI haiM aura dArogA sAhabake mitra bhI haiM, kirsa taraha mujhe bcaaie| - lakSmIjIkI lIlA vicitra hai / jaba ve cAhatI haiM taba isa taraha binA hI bulAI chappara phor3akara AjAtI haiM / maiMne gardana hilAkara kahA- yaha mAmalA to bar3A beDhaba hai !' aura apanI bAtako pramANita karaneke lie do cAra kalpita udAharaNa bhI de diye / bUDhA haranAtha kA~pa uThA aura baccekI nAI rone lgaa| antameM mAmalA ThIka ho gayA aura haranAthako apane laDakIke zavasaMskAra karanekI AjJA mila gii| usI dina zAmako sAvitrIne mere pAsa Akara karuNApUrNa svarase pUchA-" pitAjI, Aja vaha bUDhA brAhmaNa tumhAre pairoM par3akara kyoM rotA thA ?" maiMne use dhamakAkara kahA-" tujhe ina bAtoMse kyA matalaba hai ! cala apanA kAma kara !" isa mAmalese kanyAdAna karanekA mArga sApha ho gayA / lakSmIjI bar3e acche mauke para prasanna huii| vivAhakA dina nizcita ho gyaa| eka hI kanyA thI, isalie khUba taiyAriyA~ kI gaI / gharameM koI strI nahIM thI, isa lie par3osiyoMse sahAyatA lenI par3I / haranAtha apanA sarvasva kho cukA thA, to bhI merA upakAra mAnatA thA aura isalie isa kAmameM mujhe jI-jAnase sahAyatA dene lgaa| vivAhasamAraMbha pUrA nahIM ho pAyA / jisa dina haldI caDhAI gaI usI dina rAtriko tIna baje sAvitrIko haijA ho gayA / bahuta For Personal & Private Use Only
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ durbuddhi| upAya kiye gaye, parantu lAbha kucha bhI nahIM huA / antameM davAiyoMkI zIziyA~ jamIna para paTakakara maiM bhAgA aura haranAthake pairoM par3akara gir3agir3Akara kahane lagA-" bAbA, kSamA karo, isa pApIko kSamA karo ! sAvitrI merI eka mAtra kanyA hai / saMsArameM ise chor3akara merA aura koI nahIM hai|" ___ haranAtha mere kathanakA kucha bhI matalaba nahIM samajhA; vaha ghabar3Akara bolA-" DAkTara sAhaba, Apa yaha kyA karate haiM? maiM Apake upa kArase dabA huA hU~; mere pairoMko mata chuo !" maiMne kahA--" bAbA, tuma niraparAdha the to bhI maiMne tumhArA sarvanAza kiyA hai / merI kanyA usI pApase mara rahI hai|" .. yaha kahakara maiM saba logoMke sAmane cillAkara kahane lagA" bhAiyo, maiMne manamAne rupayA lUTakara isa vRddha brAhmaNakA sarvanAza kara DAlA hai, aba maiM usakA phala bhoga rahA huuN| bhagavan , merI sAvitrIkI rakSA kro|" isake bAda maiM haranAthake jUte uThAkara apane sirameM caTAcaTa mArane lagA; vRddha ghabar3A gayA, usane mere hAthase jUte chIna liye| ___ dUsare dina 10 vaje haridrA-raMga-raMjita sAvitrI isa lokase vidA ho gaI ! isake dUsare hI dina dArogA sAhabane kahA-" DAkTara sAhaba, kyA cintA kara rahe ho ? ghara-girastIkI sArasaMbhAlake lie eka AdamI to cAhanA hI par3egA; phira aba vivAha kyoM nahIM kara DAlate?" manupyake marmAntika duHkhazokake prati isa tarahakI niSThura azraddhA kisI zaitAnako bhI zobhA nahIM de sakatI! icchA to huI ki dArogA For Personal & Private Use Only
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSI - sAhabako do cAra sunA dU~; parantu samaya samaya para maiM unake sAmane jisa manuSyatvakA paricaya de cukA thA usakI yAda A jAne se isa samaya merA mu~ha uttara deneko nahIM khula skaa| usa dina aisA mAlUma huA ki dArogAkI mitratAne cAbuka mArakara merA apamAna kiyA hai ! 68 hRdaya cAhe jitanA vyathita ho-- cAhe jitanA kaSTa Akara par3e; parantu karmacakra calatA hI rahatA hai-- saMsArake kAma kAja banda nahIM hote / sadAkI nAI bhUkhake lie AhAra, paharaneko kapar3e, aura to kyA cUlhe ke lie IMdhana aura jUtoMke lie phItA taka pUre udyogake sAtha saMgraha kiye binA kAma nahIM calatA / yadi kabhI kAmakAjase phurasata pAkara maiM ghara meM akelA Akara baiThatA thA, to bIcabIcameM vahI karuNakaNThakA prazna kAnake pAsa Akara dhvanita hone lagatA thA--" pitAjI, vaha bUr3hA tumhAre pairoM par3akara kyoM rotA thA? " aura usa samaya mere hRdaya meM zUlakI sI vedanA hone lagatI thI / maiMne daridra haranAthake jIrNa gharakI marammata apane kharca se karA dI | eka dudhArU gAya use de dI aura usakI jo jamIna mahAjanake yahA~ giravI rakhI gaI thI usakA bhI uddhAra karA diyA / maiM kanyAzokakI du:saha vedanAse kabhI kabhI rAta rAtabhara karavaTeM badalatA par3A rahatA thA -- ghaDIbharako bhI nIMda na AtI thI / usa samaya socatA thA ki yadyapi merI komalahRdayA kanyA saMsAralIlAko zeSa karake calI gaI hai to bhI use apane bApa ke niSThura duSkarmo ke kAraNa For Personal & Private Use Only
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ durbuddhi| paralokameM bhI zAnti nahIM mila rahI hai-vaha mAnoM vyathita hokara yahI prazna karatI phiratI hai ki-"pitAjI tumane aisA kyoM kiyA ?" kucha dina taka merA yaha hAla rahA ki maiM garIboMkA ilAja karake unase phIsake lie takAjA na kara sakatA thA / yadi kisI lar3akIko koI bImArI ho jAtI thI to aisA mAlUma hotA thA ki merI mAvitrI hI sAre gA~vakI bImAra lar3akiyoMke rUpameM roga bhoga rahI hai| ___ eka dina mUsaladhAra pAnI barasA / sArI rAta bIta gaI, para varSA banda na huI / jahA~ tahA~ pAnI hI pAnI dikhAI dene lagA / gharase bAhara jAneke lie bhI nAvakI jarUrata par3ane lagI ! usa dina mere lie mAlaguz2Ara sAhabake yahA~se bulAvA AyA thA / bhAlagujArakI nAvake mallAhoMko merA jarA bhI vilamba sahya nahIM ho rahA thA; ve takAje para takAje kara rahe the| pahale jaba kabhI aise mauke para mujhe kahIM bAhara jAnA par3atA thA, taba sAvitrI mere purAne chAteko kholakara dekhatI thI ki usameM kahIM chidra to nahIM hai aura phira komala kaNThase sAvadhAna kara detI thI ki " pitAjI, havA bahuta tejIse cala rahI hai aura pAnI bhI khUba varasa rahA hai, kahIM aisA na ho ki sardI laga jAya / " usa dina apane zanya zabdahIna gharameM apanA chAtA svayaM khojate samaya mujhe usa snehapUrNa mukhakI yAda A gaI aura maiM sAvitrIke vanda kamarekI ora dekhakara socane lagA-jo manuSya dUsareke duHkhoMkI paravA nahIM karatA hai, bhagavAn use sukhI karaneke lie usake gharameM sAvitrI jaisI snehakI cIz2a kaise rakha sakatA hai ? yaha socate socate For Personal & Private Use Only
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSI merI chAtI phaTane lgii| usI samaya bAharase mAlaguz2Ara sAha bake naukaroMke takAjekA zabda suna par3A aura maiM kisI taraha zoka saMvaraNa karake bAhara nikala pdd'aa| nAva para car3hate samaya maiMne dekhA ki thAneke ghATa para eka kisAna la~goTI lagAye hue baiThA hai aura pAnImeM bhIga rahA hai / pAsa hI eka choTI sI DoMgI ba~dha rahI hai / maiMne pUchA- " kyoM re, yahA~ pAnImeM kyoM bhIga rahA hai ? " uttarase mAlUma huA ki kala rAtako usakI kanyAko sA~pane kATa khAyA hai, isa lie pulisa use riporTa likhAneke lie thAnemeM ghasITa lAI hai| dekhA ki usane apane zarIra eka mAtra vastrase kanyAkA mRta zarIra Dhaka rakkhA hai| isI samara mAlagujArake jaldavAz2a mallAhoMne nAva khola dii| ___ koI eka baje maiM vApasa A gayA / dekhA ki taba bhI vaha kisAna hAtha pairoMko sikor3akara chAtIse cipaTAye baiThA hai aura pAnImeM bhIga rahA hai| dArogA sAhabake darzanoMkA saubhAgya use taba bhI prApta nahIM huA thaa| maiMne ghara jAkara rasoI banAI aura usakA kucha bhAga kisAnake pAsa bheja diyA; parantu usane usakA sparza bhI na kiyaa| ___ jaldI jaldI AhArase chuTTI pAkara maiM mAlagujArake rogIko dekhaneke lie phira gharase bAhara huA / saMdhyAko vApasa Akara dekhA to usa kisAnakI dazA kharAba ho rahI hai| vaha bAtakA uttara nahIM de sakatA, mu~hakI ora TakaTakI lagAkara dekhane lagatA hai| usa samaya nadI, gA~va, thAnA, meghAcchanna AkAza aura kIcar3amaya pRthvI Adi saba cIjeM use svapnake jaisI mAlUma hotI For Personal & Private Use Only
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ durbuddhi / thIM ! bArabAra pUchatAcha karane para mAlUma huA ki usase ekabAra eka sipAhIne Akara pUchA thA ki 'tere pAsa kucha rupaye haiM yA nahIM' aura isake uttarameM usane kaha diyA thA ki 'maiM bahuta hI garIba hU~, mere pAsa kucha bhI nahIM hai / ' sipAhI taba yaha kahakara calA gayA thA, 'to kucha nahIM ho sakatA, yahIM par3e rahanA pdd'egaa| ' maiMne isa prakArake dRzya saikar3oM hI bAra dekhe the, para unakA mere citta para kucha bhI asara nahIM par3A thA, magara usa dina usa kipAnakI dazA mujhase nahIM dekhI gaI - merA hRdaya vidIrNa hone lagA | sAvitrIke karuNAgadgad kaNThakA svara jahA~ tahA~se "sunAI par3ane lagA aura usa kanyAviyogI vAkyahIna kisAnakA aparimita duHkha merI chAtIko cIrakara bAhara hone lagA / pI / dArogA sAhaba betakI kursI para baiThe hue Anandase hukkA rahe the / unake pUrvokta sambandhI mahAzaya bhI vahIM baiThe hue gappeM hA~ka rahe the jo ki apanI kanyAkA vivAha mere sAtha karanA cAhate the / ve isa samaya isI kAmake lie vahA~ padhAre the / maiM jhapa - TatA huA pahu~cA aura dArogA sAhaba se cillAkara bolA- "Apa manuSya haiM yA rAkSasa ? " isake sAtha hI maiMne apane jIvanakI sArI kamAI ke rupayoMkI thailI unake sAmane paTaka dI aura kahA - "rupayA cAhie to ye le lo, jaba maroge taba inheM sAtha le jAnA; parantu isa samaya isa garIbako chuTTI de do, maiM isakI kanyAkA antima saMskAra karA dU~ ! "" 71 For Personal & Private Use Only
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 jainahitaiSI - dArogA sAhabakA jo prema-maitrI-viTapa aneka dukhiyoMke A~su oMke secanase lahalahA rahA thA, vaha isa Akasmika A~dhIse girakara jamInameM mila gayA ! ( ravIndrabAbUkI eka galpakA anuvAda / ) mAlavA-prAntika-sabhAkA vArSika adhivezana / ga ta 7 navambarase 9 navambarataka di0 jai0 mAlavA TAN prAntika sabhAkA jalsA khUba dhUmadhAmake sAtha - ho gayA / yaha adhivezana siddhakSetra siddhavarakUTa para huA thA / hamArI jitanI prAntikasabhAyeM haiM unameM aba dUsarA sthAna mAlavAsabhAko milanA cAhatA hai / abhI taka eka bambaI prAntikasabhA hI aisI thI jo eka sabhAke rUpameM kAma karatI thIM; parantu aba dekhate haiM ki mAlavAsabhA bhI usI mArga para paira bar3hAtI jAtI hai / lagabhaga cAra pA~ca hajAra strI puruSoMkA jamAva huA thA / yaha jAnakara pAThaka Azcarya kareMge ki baDavAhakI eka dhanika vidhavA bAIke utsAha aura arthavyayase yaha adhivezana huA thA / isa mahilAratnakA nAma zrImatI besarabAI hai / jainasamAjameM zAyada yaha pahalA udAharaNa hai jisameM For Personal & Private Use Only
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAlavA-prAntika sabhAkA vArSika adhiveshn| 73 eka strIne mandirapratiSThAdike pracalita puNya kAryoMko chor3akara sArvajanika sevA karanevAlI sabhAke lie itanI udAharaNa dikhalAI ho / isase jAna par3atA hai ki hamAre strIsamUhakI bhI ruci sabhAsusAiTiyoMkI ora hotI jAtI hai| ye acche lakSaNa haiM / svAgatakAraNI sabhAne adhivezanakA prabandha prazaMsanIya paddhatise kiyA thaa| isa kAmameM lagabhaga pA~ca hajAra rupaye kharca ho gye| sabhApatikA Asana dhUliyAnivAsI seTha gulAbacandajIko diyA gayA thA / sabhApatikA vyaakhyaan| ApakA vyAkhyAna, samAyAnukUla aura bahuta kucha udAra vicA'roMseM pUrNa huA hai| jainagranthoMko chapAkara prakAzita karanA, jainoMkI samasta jAtiyoMmeM roTIbeTIvyavahAra honA, Adi aise viSayoMkA bhI Apane pratipAdana kiyA hai jinake viSayameM aba takake seTha-sabhApatiyoMmese zAyada hI kisIne jabAna hilAI ho / yadyapi Apane ina bAtoMko davI jabAnase kucha Darate hue kahA hai; para kahA avazya hai / varNAzrama dharma aura rASTrIyatAke viSayameM Apane jo kucha kahA hai vaha isa viSayakI sarva bAjuoM para vicAra karake nahIM kahA hai / varNako guNakarmAnurUpa na mAnakara janmasiddha mAnanese kyA kyA hAniyA~ hotI haiM, dharmadRSTise kisI manuSyako nIca asparya mAnanekA kisIko adhikAra hai yA nahIM aura guNakarmase nIcatva uccatva kahA~taka prApta ho sakatA hai, ina saba bAtoM para vicAra karake isa praznakI mImAMsA honI cAhie For Personal & Private Use Only
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSI - thii| jo loga varNabhedake viruddha haiM unake ve siddhAnta nahIM haiM jo vyAkhyAnameM batalAye gaye haiM / ekatA aura sArvajanika kAmoMmeM yoga, ina do viSayoM para bahuta hI udAratApUrvaka carcA kI gaI hai / isase jAna par3atA hai ki sabhApati mahAzaya sArvajanika kAmoM se bahuta prema rakhate haiM / ekatAmeM unhoMne digambara, zvetAmbara, sthAnakavAsI, terahapaMtha, vIsapaMtha Adike jhagar3oMko bhUlakara sammilita zaktise kAma karanekA upadeza diyA hai / 74 svAgatakAriNI sabhA ke sabhApati zrIyuta bAbU mANikacandrajI bI. e. ela ela. bI. vakIla khaMDavA banAye gaye the / vidyArthI-jIvanameM Apa jainasamAjake kAryoMmeM bahuta yoga diyA karate the / bhAratajainahAmaNDalakI Apa jIjAnase sevA karate the; parantu idhara kaI varSoM se Apane isa ora se bilakula hAtha khIMca liyA thA / harSakA viSaya hai ki mAlavA prAntikasabhA aba unheM phira isa ora khIMca lAI hai aura hameM AzA dilA rahI hai ki bAbU mANikacandajI jainasamAjake kAryoM meM pahalehIke samAna phira yoga dene lageMge / ApakA vyAkhyAna pichale aMkameM prakAzita ho cukA hai / isameM koI sandeha nahIM ki vaha ApakI yogyatAke sarvathA anurUpa huA hai / jainasabhAoM meM isa prakArake vyAkhyAna sunaneke avasara bahuta kama prApta hote haiM aura isakA kAraNa yaha hai ki bahuta kama sabhAyeM aisI haiM jo kabhI bhUla cUkakara aise yogya puruSoMko sabhApati cuna liyA karatI haiM / isa tarahakI eka bhUla bambaI prAntikasabhAne bAbU ajitaprasAdajIkA cunAva karake 1 1 For Personal & Private Use Only
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAlavA-prAntika sabhAkA vArSika adhiveshn| 75 kI thI, yA abakI bAra yaha dUsarI bhUla mAlavA prAntikasabhAne kI hai ! svAgatakAriNI sabhAke sabhApatikA vyAkhyAna / jo loga jainasamAjakI unnatimeM dattacitta haiM aura usakI bhalAImeM laga rahe haiM unake lie yaha vyAkhyAna mArgadarzakakA kAma degA / isameM prAyaH sabhI AvazyakIya bAtoMkI carcA kI gaI hai aura sabhI bAtoM para apane svataMtra mantavya prakaTa kiye gaye haiN| jainasamAjakI unnatikA Adarza kyA honA cAhie, isa viSayameM ve kahate haiM:" jainasamAjakI bhAvI unnatikA Adarza bhI anya jAtiyoMke samAna yaha honA cAhie ki hamArI samAjarUpI imAratake banAnemeM nIva hamAre prAcInakI ho, 'sTAila hamArI ho, parantu masAlA jahA~ acchA mile vahA~se lAkara use apanI AvazyakatAoMke anukUla banAkara dIvAleM tathA chateM usIkI banAI jAveM / nakala kabhI acchA nahIM hotI, vaha cAhe prAcIna pUrvakI ho yA arvAcIna pazcimakI ho| merI sammatimeM hameM bhalI bAteM grahaNa karanemeM z2arA bhI saMkoca na karanA cAhie, cAhe ve prAcInakAlase mileM yA vartamAna kAlase-pUrvase mileM yA pazcimase / una bhalI bAtoMko hameM apane upayukta banAkara unheM grahaNa karanI cAhie / rItiyeM-rasmeM ityAdi kisIkI sampatti nahIM hotIM, una para saba kaumoMkA haqa hai / cAhe koI kucha kare, para hamArI samAja vartamAna kAlake prabhAvase nahIM baca sakatI / auroMne jo sAmAjika vikAsa sambandhI zodha kiye haiM unase hameM lAbha uThanA caahie| ityAdi / " ina thoDIsI paMktiyoMmeM bahuta vicAra karane yogya bAteM For Personal & Private Use Only
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSI www.www... kaha dI gaI haiN| isa Adarzako svIkAra kara lenese prAcInatA aura arvAcInatAke abhimAniyoMkI pAraspArika khIMcAkhIMcI bahuta kucha kama ho sakatI hai| jainasAhityakI rakSA aura prasArake lie bAbU sAhabane bahuta adhika jora diyA hai| kahA hai ki, "jainagrantha isa pracuratAke sAtha chapavAkara vitIrNa kiye jAveM ki sArA saMsAra unase pUrNa ho jAve aura loga unheM paDhaneke lie majabUra ho / ' ArAke siddhAnta bhavanake sambandhameM jo jAtikI udAsInatA dikhalAI gaI hai hamArI samajhameM usake sAtha sAtha usake saMcAlakoMkI bhI udAsInatA aura AlasyakA ullekha karanA cAhie thA / saMcAlaka yadi utsAhI prayatnazIla aura suyogya hoM to ve logoMkI udAsInatAko bahuta kucha kama kara sakate haiM / siddhAnta bhavanake kAryakartA abhI taka apane saMgrahIta padArthoM aura granthoMkI eka sUcI bhI prakAzita nahIM kara sake haiM / tInavarSase to usakI riporTa bhI prakAzita nahIM huI hai| Age unhoMne jainasamAjakI zikSAsaMsthAoMkI AlocanA kI hai| ve kahate haiM ki-" eka doko chor3akara hamArI ina zikSAsambandhI saMsthAoMse hamArI kaumako na vAstavika lAbha huA hai aura na ho rahA hai| isakA pradhAna kAraNa yaha hai ki hama isa kAryako zikSAsambandhI ucita praNAlI nizcita kiye vinA kara rahe haiN| hamArI zikSApraNAlI AvazyakatAoMke ananurUpa aura samayake viparIta hai| aisI koI bhI zikSApraNAlI sarvasAdhAraNako priya tathA svIkRta nahIM ho sakatI jo unheM laukika zikSA pradAna kara unako laukika lAbha tathA laukika unnatike aura jIvananirvAhake mArga For Personal & Private Use Only
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAlavA-prAntika sabhAkA vArSika adhiveshn| 77 pradAna na kare / isI kAraNa sAdhAraNa laukika zikSAke viSayameM sarakArI zikSApaddhatike viruddha eka svataMtra paddhati sthApita kara pRthak pAThazAlAe~ kAyama karanekI jainasamAjake lie AvazyakatA nahIM / aisA karanese kucha lAbha nahIM hogaa| gavarnameMTakI zikSApraNAlImeM jo truTiyA~ haiM, kevala unhIMkI pUrtike lie hameM khAsa udyoga karanA cAhie / arthAt hameM apane bAlakoMko sAdhAraNa zikSA to sarakArI pAThazAlAoMmeM dilAnA cAhie aura dhArmika zikSAke lie hameM svataMtra prabandha kara lenA cAhie / " isameM sandeha nahIM ki ye vicAra bahuta kama logoMko pasanda AveMge; parantu inameM satyatAkA aMza bahuta hai / jina zaharoMmeM sarakArI skUla haiM vahA~ eka svataMtra pAThazAlA sthApita karanA usa dazAmeM acchA ho sakatA hai jaba usakA prabandha aura usakI zikSApaddhati sarakArI skUloMse acchI ho / nahIM to svataMtra pAThazAlAse ulaTI yaha hAni hogI ki jo vidyArthI sarakArI skUloMmeM par3hakara acchI yogyatA sampAdana kara lete, ve hamArI astavyasta pAThazAlAmeM par3hakara mUrkha raha jAyeMge / unheM chahaDhAlA, maMgala, sUtra, bhaktAmara to Avazya A jAveMge; parantu aura kucha nahIM aavegaa| aise sthAnoMmeM dinakI svataMtra pAThazAlAyeM na kholakara do ghaMTeke lie rAtakI pAThazAlAyeM kholI jAveM aura unameM jainadharmakI zikSA dI jAve to bahuta lAbha ho / hama isa vAtako nahIM mAnate ki jainasamAjako apanI svataMtra zikSA-saMsthAyeM kholanA hI na cAhie athavA koI dUsarI svataMtra zikSApaddhati jArI na karanA cAhie / isakI hama bahuta AvazyakatA samajhate haiM-anya For Personal & Private Use Only
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSI - samAjoMne isatarahakI kaI saMsthAyeM kholI bhI haiM; parantu aisI saMsthAyeM kholanA ha~sI khela nahIM hai / isake lie bahuta bar3I pU~jI aura zikSAvijJAnake acche acche vidvAn saMcAlakoMkI AvazyakatAM hai| aisI saMsthAyeM kore nyAya - vyAkaraNa - dharmazAstra ke paNDitoMke bharose nahIM kholI jA sakatI haiM / isalie jabataka hamArepAsa aisI saMsthAyeM kholane ke sAdhana na hoM tabataka choTI choTI svataMtra saMsthAyeM na kholakara sarakArI skUloMse hI lAbha uThAnA cAhie aura dharmazikSAkA prabandha rAtrikI pAThazAlAyeM kholakara kara denA cAhie / Age calakara bAbU sAhabane eka 'jainazikSAsamiti ' sthApita karanekI aura ' mahAvIra jainakAleja ' kholanekI AvazyakatA prakaTa kI hai / hamArI samajhameM ina donoM saMsthAoMkI jarUrata to hai; para abhI inake sthApita honekA - acchI taraha cala sakanekA samaya nahIM AyA hai aura isakA sabase bar3A kAraNa yaha hai ki abhI taka hamAre zikSita bhAiyoMkA dhyAna isa ora bahuta hI kama AkarSita huA hai / hamAre yahA~ kAma karanevAloMkI itanI kamI hai ki kAleja to bahuta bar3I bAta hai - eka hAIskUlakA acchI taraha calA lenA bhI bahuta kaThina jAna par3atA hai / bambaIkA jainahAIskUla isakA pramANa hai / isake bAda Apane jainasamAjake jAtibheda aura vizeSa karake upabhedoMko miTAdenekI carcA karake - bahutasI kurItiyoMko dUra karanekI sUcanA kI hai / samAjasudhArake praznakA vicAra karate hue Apane jo navayuvakoMko aura purAne vicAravAloMko sUcanAyeM kI haiM ve bahuta mahattvakI haiM aura unase ApakI dIrghadRSTikA paricaya 1 78 For Personal & Private Use Only
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAlavA - prAntika sabhAkA vArSika adhivezana | I milatA hai | jahA~ Apane yuvakoMko uddhatatA chor3ane aura dhairyase kAma karane tathA apane pakSa para sthira rahanekA upadeza diyA hai vahA~ bUr3hoMko yaha bhI samajhAyA hai ki ve naI pIr3hIkI vicArapragatike bAdhaka na baneM aura vinA prajAke rAjA aura vinA anuyA - yiyoMke mukhiyA bananekA maukA na Ane deveM / bIcameM aura bhI aneka viSayoMkI carcA karake bAbUsAhabane antameM kahA hai ki "hameM sadA isa bAtakA dhyAna rakhanA cAhie ki hama hindU jAtike eka aMga haiM aura hameM kadApi usase pRthak honekI ceSTA na karanI cAhie / hamako kabhI na bhUlanA cAhie ki hama kevala jaina hI nahIM haiM hama hindU bhI haiM / hama hindusthAnake nivAsI haiM, ataeva isa dezakI bhakti tathA sevA karanA hamArA dharma hai / " hama AzA "karate haiM ki jainasamAjake netA bAbUsAhabake ina vAkyoM para dhyAna rakkheMge aura deza ke sArvajanika kAryoMmeM usI taraha yoga deMge jisa taraha aura loga dete haiM / hameM apane isa kartavyako aura isa adhikArako kabhI na bhulA denA cAhie / abhI taka hamAre prayatna prAyaH apane hindU bhAiyoM se judA rahanekI ora hI ho rahe haiM / prastAva / sabhAke jalsoMmeM saba milAkara 21 prastAva pAsa hue| unameM - se kaI prastAva mahattva hue / 1 poravAr3a jAtikI jo do tIna zAkhAyeM haiM ve milA dI jAveM aura unameM paraspara sambandha hone lageM / 2 siddhavarakUTake AsapAsake sthAnoMkI aitihAsika khoja kI jaay| 79 For Personal & Private Use Only
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 jainahitaiSI yaha prastAva bilakula nayA hai / AzA hai ki isako amalameM lAneke lie bhI kucha udyoga kiyA jAyagA / 3 sabhAkI orase eka 'prabhAta ' nAmakA mAsika patra nikAlA jAya / 4 jainasAhityako prakaTa karake usakA bahulatAke sAtha pracAra kiyA jAya / mAlavAprAntika sabhAke adhivezanameM isa prakArakA prastAva pAsa ho jAnA yaha batalAtA hai ki hama apane mArgameM barAbara pragati karate jA rahe haiM / jaba pahale adhivezanameM mudrita jainagranthoMke Adya pracAraka seTha hIrAcanda nebhicandajI sabhApati ho cuke the, taba isa adhivezanameM isa prastAvakA pAsa honA bilakula * kramayukta ' haiM--yaha honA hI cAhie thaa| - phuTakara baateN|. . sabhAmeM aneka vidvAn upasthita hue the| unake kaI vyAkhyAna aura zAstrIya carcAyeM huii| jainamahilApariSatkI bhI tIna baiThakeM huI / kaI striyoMke vyAkhyAna hue aura kaI prastAva pAsa kiye gye| sabase bar3I mahattvakI bAta yaha huI ki zrImatI besarabAIne strIzikSAke pracArake lie 25 haz2Ara rupayekI rakama denA svIkAra kI ! jainasiddhAntapAThazAlA morenA Adi saMsthAoMko lagabhaga do haz2Ara rupayoMkI sahAyatA milii| azAntiyoga / - isa samaya hamAre samAjameM jo * vicArabheda ' ho rahA hai usakI sAkSI deneke lie aba prAyaH pratyeka hI sabhAmeM azAntiyoga Akara upasthita ho jAtA hai / isa jalsemeM bhI isake kucha samayake lie For Personal & Private Use Only
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ seThIjI aura jainsmaaj| darzana ho gaye / isa prakArakI ghaTanAyeM aba hamAre lie bahuta paricita hotI jAtI haiM, isalie hameM inase koI Azcarya yA kheda nahIM hotA hai; tathApi yaha jAnakara hameM bahuta duHkha huA ki eka dhanI mahAzayane eka jarAsI bAta para-binA samajhe hI eka vayovRddha samAjasevakakA-nahIM, usakI jAtibharakA apamAna kara DAlA / avazya hI ukta sajjanako isakA kucha kheda nahIM huA hai-ve apane jIvanameM aisI bahuta sI ghaTanAoMkA sAmanA kara cuke haiM; tathApi dhanika mahAzayako-jo ki jainasamAjake eka agueke rikta sthAnako bhara denA cAhate haiM-bahuta soca samajhakara-pariNAmakA qhayAla rakhakara apane vacana nikAlanA cAhie / bar3oMkA bar3appana isImeM hai| seThIjI aura jainsmaaj| . yuta bAbU arjunalAlajI seThI Aja 10 mahIM nese jisa vipattimeM par3e haiM usakA saMvAda sarva zruta ho cukA hai / yaha bhI sabako mAlUma hai A ki abhItaka una para koI bhI aparAdha nahIM lagAyA gayA hai / jisa sandehameM ve pakar3e gaye haiM vaha abhI taka sandeha hI sandeha hai / sarakArakI zaktizAlinI aura vicakSaNa dRSTi bhI abhI taka usa sandehako satyake rUpameM pariNata nahIM kara sakI hai / yadi use eka bhI pramANa unake aparAdhI ho For Personal & Private Use Only
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 jainahitaiSI - nekA milatA to vaha mukaddamA calAye binA aura sajA diye binA na rahatI; parantu aba taka vaha koI bhI sudRr3ha pramANa nahIM DhU~r3ha sakI hai aura isI lie Age pramANa milanekI AzAse unheM havAlAtameM sar3A rahI hai / yadyapi kAnUnakI dRSTise kisI vyaktiko isa taraha pramANAbhAvase varSoMtaka havAlAta meM DAla rakhanA anyAya hai aura isa bAtako gavarnameMTa bhI jAnatI hai; parantu usane apaneko nyAyI aura nirdoSI banAye rakhaneke lie eka upAya kara liyA hai aura bahuta saMbhava hai ki seThIjIko jayapurarAjyake havAle kara rakhane meM usakA yahI matalaba ho / gata 5 disambarako jo jayapura - mahArAjakI orase seThIjIke viSayameM eka ArDara nikalA hai, usakA abhiprAya yaha hai ki " isa puruSakA rAjanItika sAz2izoMse gaharA sambandha haiM aura yaha jayapura rAjyake niyamoMse viruddha hai / aise puruSakA svataMtra rakhanA jokhimakA hai / isalie 1 AjJA dI jAtI hai ki arjunalAla seThI 5 varSa taka yA jaba taka dUsarI AjJA na nikale hirAsata meM rakkhA jAya / " isase bhI yahI mAlUma hotA haiLAka gavarnameMTa ke pAsa aura jayapurarAjyake pAsa isa samaya koI bhI pramANa nahIM hai jisase seThIjI para mukaddamA calAyA jA sake aura ve aparAdhI banAye jAsakeM / dillI, ArA aura koTeke mukaddame bhI karIba karIba qhatama ho cuke haiM; parantu unameM bhI kahIM koI bAta aisI nahIM nikalI hai jisase seThIjI para jo saMdeha hai use vizvAsake rUpameM badalanekI gujAiza ho / ina saba bAtoMse sAfa mAlUma hotA hai ki sandehake sivAya aura koI kAraNa seThIjIkI isa vipattikA nahIM hai / For Personal & Private Use Only
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ seThIjI aura jainasamAja / parantu hama pUchate haiM ki kyA sandeha hamezA hI satyakA avalambana karanevAlA hotA hai ? jhUThase usakA kyA kucha bhI sambandha nahIM rahatA hai ? kyA yaha saMbhava nahIM hai ki seThIjI para jisa aparAdhakA sandeha kiyA gayA hai vaha unhoMne sarvathA hI na kiyA ho-kevala kucha UparI bAtoMparase anumAna kara liyA gayA ho ? pulisake hAthoM isa tarahake sandehoM meM nitya hI aneka AdamI pha~sate haiM aura antameM ve niraparAdha Thaharate haiN| phira kyA kAraNa hai jo hama seThIjIke nirdoSa hone para vizvAsa na kareM ? balki aura sandehAspada vyaktiyoMkI apekSA to seThIjIke nirdoSa siddha honekI bahuta adhika saMbhAvanA hai| kAraNa, aura logoMko aparAdhI siddha karaneke lie to pulisa kucha na kucha subUta taiyAra rakhatI hai aura nyAyAdhIza una subatoM para vicAra karake doSI nirdoSI siddha karate haiM; parantu seThIjIke viSayameM to pulisake pAsa eka bhI subUta nahIM hai aura isI kAraNa aba taka ve kisI nyAyAdhIzake sAmane khar3e nahIM kiye gaye haiN| ___ isake sivAya seThIjI eka anubhavI aura vidvAn puruSa haiN| jainadharma para unakI dRDha zraddhA hai / paropakArake lie unhoMne apanA jIvana de DAlA hai / isa lie unake viSayameM hamako kyA, kisIko bhI svapnameM vizvAsa nahIM ho sakatA hai ki unhoMne koI ghRNita rAjadrohakA kAma kiyA hogA / avazya hI kisI bar3e bhArI bhramameM par3akara sarakAra unheM rAjadrohI samajha rahI hai| jainasamAjakI orase seThIjIke viSayameM koI balavAn prayatna nahIM ho rahA hai| isakA kAraNa yaha batalAyA jAtA hai ki jaina For Personal & Private Use Only
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 jainahitaiSI samAja zAntipriya aura rAjabhakta samAja hai, isa lie vaha seThIjI jaise rAjadrohI AdamIke lie koI prayatna karanA bhayaprada samajhatA hai| parantu vAstavameM dekhA jAya to yaha bhaya nirmUla hai aura isI lie hamane Upara batalAyA hai ki seThIjIke rAjadrohI honekA koI bhI subUta nahIM hai; ve kevala sandehake kAraNa ApattimeM phaMse hue haiM / isalie bar3ese bar3e rAjabhakta samAjake lie bhI unakI sahAyatA karanemeM jarA bhI bhayakA kAraNa nahIM hai| kisI aparAdhI samajhegaye AdamIko bacAneke lie-jabataka ki usa para aparAdha sAbita nahIM huA hai-nyAyasaMgata prayatna karanA gavarnameMTakI dRSTimeM bhI koI aparAdha yA rAjadroha nahIM hai| kyoMki jabataka nyAyAdhIzane usako aparAdhI siddha nahIM kiyA hai tabataka gavarnameMTa svayaM bhI use vAstavika aparAdhI nahIM samajhatI / aisI dazAmeM koI kAraNa nahIM hai ki jainasamAja seThIjIko bacAneke lie prayatna na kare / isa prayatnameM use rAjadrohakA jarA bhI bhaya na karanA cAhie / yaha to eka tarahase sarakArake nyAyavibhAgako sahAyatA pahu~cAnA hai--sarakArako anyAyake kalaMkase bacAnekA yatna karanA hai / ise to hama rAjabhakti hI kaheMge / rAjadroha karanekA hamArA uddezya bhI to nahIM hai / hama yaha kahA~ cAhate haiM ki seThInI rAjadrohakA kAma karake bhI mukta ho jAveM / nahIM, hamArA Azaya to yaha hai ki yadi ve vAstavameM niraparAdhI haiM aura pulisake bhramase kaSTa pA rahe haiM to hamAre prayatnase unheM chuTakArA mila jAve / niraparAdhIko kaSToMse bacAnA-usakI sahAyatA For Personal & Private Use Only
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ seThIjI aura jainasamAja | karanA manuSya mAtrakA kartavya hai / phira jainasamAjakA to yaha bAnA hI hai- ki dukhiyoMkA duHkha dUra karanA aura nirbaloMko atyAcAra se bacAnA / isake sivAya seThIjI jainadharmake anuyAyI haiM, jainasamAjake ekAnta hitaiSI haiM / usakI sevAke lie to unhoMne apanA jIvana de DAlA hai / aise puruSakI bhI yadi jainasamAja isa samaya sahAyatA na karegA to usakA dayAdharmakA - parasevAkA bAnA kahA~ rahegA ? yadi eka paropakArI sadharmI bhAIkI -- jainIkI bhI sahAyatA na huI to usakA vAtsalya aMga kahA~ rahegA ? 85 eka aura dRSTise bhI jainasamAjako seThIjIkI sahAyatA karanA apanA parama kartavya samajhanA cAhie / isa samaya jainasamAjakI unnati ke lie sabase bar3I AvazyakatA yaha hai ki sau pacAsa svArthatyAgI karmavIra puruSa taiyAra hoveM aura ve samAjakI sevA ke lie apanI jIvana arpaNa kara deveM / parantu kyA jainasamAja yaha samajhatA hai ki seThIjI jaise puruSoMkI aisI niHsahAya avasthA dekhakara bhI Age koI puruSa samAjasevaka bananeko utsAhita aura utsuka ho sakegA ? seThIjI sabase pahale puruSa haiM jinhoMne ucca zreNIkI vidyA prApta karake aura dharmazAstroMkA gaharA adhyayana karake apanI jAti aura dharmakI sevAke lie jIvana arpaNa kara diyA hai / isa puruSa ratnane Aja sAta ATha varSa se apanA tana-mana-dhana saba kucha lagAkara jisa utsAhase sevA kI hai vaha jainoMke isa yugake itihAsameM apUrva hai / aise puruSako itane bar3e saMkaTa se bacAne ke lie For Personal & Private Use Only
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainAhitaiSI bhI yadi hama taiyAra na hoMge to basa samajha lIjie ki Age zAyada hI koI bhUla cUkakara isa mArga para paira rakkhe / hamAre jAtIya jIvana meM kitanA caitanya hai-kitanA sattva hai, isa bAtakI parIkSA isa seThI jIke mAmalese hI honevAlI hai| isakA sambandha kevala seThIjIre nahIM hai-yaha sAre samAjake jIvanakA prazna hai|| ___ jo saMkaTa Aja seThIjI para hai, yadi isI prakArakA saMkaTa kisI musalamAna, AryasamAja, sikkha yA IsAI para AtA to kyA Apa vizvAsa karate haiM ki ukta samAjoMmeM ApahIke jaisI zAnti aura alasatA chAI rahatI ? nahIM, unameM seMkar3oM puruSa taiyAra ho jAte aura taba zAnta na hote jaba taka apane niraparAdhI bhAIko saMkaTameMse na chur3A lete / isakA kAraNa kyA hai ? yahI ki unameM jIvanI zakti hai, kartavyajJAna hai aura sAmAjika vAtsalya hai| ve jAnate haiM ki apane samAjake eka vyaktikI rakSA karanA sAre samAjakI rakSA karanA hai| jo samAja apane vyaktiyoMkI rakSA nahIM kara sakatA vaha apanI bhI rakSA karanemeM asamartha hotA hai; vaha cAhe jisake pairoMse roMdhA jA sakatA hai| hamAre bhAiyoMko bhI apane ina par3osiyoMse sabaka lenA cAhie aura saMsArako batalA denA cAhie ki hama bhI eka jIvita jAtike aMga haiN| __ aba prazna yaha hai ki seThInIkI sahAyatAke lie kyA prayatna karanA cAhie / hamArI samajhameM kevala sthAnasthAnase tAra arjiyA~ dilAnese aura idhara udhara sabhAyeM karake prastAva pAsa kara lenese lAbha nahIM hogaa| inase lAbha honA hotA to aba For Personal & Private Use Only
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ seThIjI aura jainasamAja / taka ho jaataa| aba to isake lie niyamabaddha paddhatise sammilita prayatna honA cAhie / arthAt kucha AdamiyoMko ague banakara pahale isa kAma ke lie do cAra hajAra rupayekA candA ekatra kara lenA cAhie aura phira eka do acche vakIla bairisTaroMko isa kAma ke lie niyata karake unake dvArA kAnUnake anusAra kArravAI calAnI caahie| jainasamAjameM vakIla vairisTaroMkI kamI nahIM hai / kintu yadi ve isa kAma meM hAtha DAlanekA utsAha na dikhAveM to dUsaroMko phIsa dekara kAmameM lagAnA caahie| sabase pahale to yaha acchA hogA ki zrImAn vAyasarAya sAhabakI sevAmeM seThIjIkI strIkI orase eka memoriyala bhijavAyA jAya aura usameM isa mAmalekA athase iti paryanta tathya kAnUnake anusAra samajhAyA jAya / ArA - dillIke mukaddamoMkI nakaleM lekara aura prAraMbhase abataka seThajikei viSayameM jo jo kArravAiyA~ huI haiM - jo jo likhApar3hI huI haiM una sabako jAnakara kAnUnake acche vidvAn isa memoriyalakA majamUna taiyAra kareM aura seThIjIkI nirdoSatA ke subUtoM kA ullekha kareM to bahuta lAbha ho sakatA hai / kevala dayAkI prArthanA karanA chor3a dene ke lie tAra denA, inakI apekSA isa pramANapUrNa memoriyalakA prabhAva avazya hI bahuta adhika par3egA ! isa viSayameM hameM sabase adhika bharosA prajApriya zAsaka zrImAn lArDa hArDija sAhabake Upara hai / ve kitane udAra nyAyI aura komalacitta haiM isakA patA komAgAtA mArU Adike kaI mAmaloM se laga cukA hai / yaha bAta niHzaMka hokara kahI jA sakatI hai ki unakA zAsana bahuta hI acchA hai| unake samayameM bhI yadi hama apane eka bhAIko bacA sakeM to aura kaba bacA sakeMge ? 1 For Personal & Private Use Only 87
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 jainahitaiSI hama yaha nahIM kahate haiM ki memoriyala hI bhejA jAya / hamArA kahanA to kevala itanA hI hai ki aba jo kucha kiyA jAya, una logoMkI sammatise kiyA jAya jo aise mAmaloMse aura kAnUnoMse paricita haiN| aise sajjana yaha athavA aise hI aura jo jo upAya ucita samajheM unheM kAmameM lAveM aura taba taka udyoga karate raheM jaba taka ki seThIjI chor3a na diye jAveM athavA unake Upara koI mukaddamA na calAyA jAya / ___ antameM hama phira isI bAtako duharAte haiM ki setthiijiikii| sahAyatA karanemeM gavarnameMTakI nArAjI yA etarAz2IkA koI kAraNa nahIM hai| yaha koI rAjadrohakA kArya nahIM hai| pratyeka dukhI prANIkI sahAyatA karanA hamArA dharma hai / isI dharmake khayAlase hameM unakI tanase dhanase jisataraha bana sake usataraha sahAyatA karanI caahie| hama yaha cAhate haiM ki ve yadi niraparAdhI hoM to chUTa jAveM; kintu yadi ve aparAdhI siddha hoMge to sArA jainasamAja eka svarase pukAra kara kahegA ki unheM avazya daNDa diyA jAya / ___ azA hai ki jainasamAja hamAre isa lekha para bahuta jalda dhyAna degA aura seThIjIke prati jo usakA kartavya hai usake sampAdana karanemeM tatpara ho jAyagA / isa kAmake lie do cAra sajjanoMko zIghra Age AnA cAhie aura candA ekatra karake kAmakA AraMbha kara denA caahie| For Personal & Private Use Only
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ vividha prsNg| vividha prsNg| . ave 1 zikSApaddhati para dhyAna diijie| jai nasamAjakI adhikAMza pAThazAlAoM aura zikSA saMsthAoMkI dazA santoSaprada nahIM hai / isakA eka bar3A bhArI kAraNa yaha hai ki unameM prAyaH - jitane adhyApaka yA paNDita rakkhe jAte haiM unheM par3hAnekA DhaMga yA zikSApaddhati nahIM AtI / apane pANDityake Age ve zikSApaddhatiko koI cIz2a hI nahIM samajhate haiN| vidyArthiyoMko pustakeM ba~cavA denA-apanI kliSTa bhASAmeM artha samajhanA denA ( vidyArthI cAhe samajhe yA nahIM ), usase yAda kara lAnekI tAkIda kara denA aura dUsare dina raTA huA pATha suna lenA, isake sivAya ve aura kucha nahIM jAnate haiM / phala isakA yaha hotA hai ki unake pAsa vidyArthI varSoM par3hA karate haiM, para becAroMko kucha bhI bodha nahIM hotA hai / smaraNa zaktike sivAya unakI aura kisI bhI zaktise kAma nahIM liyA jAtA hai aura isa taraha ve pratibhAhIna kalpanAhIna raddU tote banA diye jAte haiM / hamane isa tarahake kaI abhAgI vidyArthiyoMko dekhA hai aura unakI jIvanakI isa durdazA para aphasosa kiyA hai / isa samaya hamAre pAsa eka sajjanakI ciTThI AI hai jise hama yahA~ para prakAzita kara dete haiM aura AzA karate haiM ke zikSAsaMsthAoMke saMcAlakoMkA dhyAna isa ora jAvegA aura ve For Personal & Private Use Only
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSI - zikSApaddhatikI acchI jAnakArI rakhanevAle adhyApakoMko hI apane yahA~ mukarrara kareMge / kyA hI acchA ho yadi syAdvAda vidyAlaya kAzI aura jainasiddhAntapAThazAlA morenA AdimeM zikSApaddhati sikhalAnekA prabandha kara diyA jAve aura jo vidyArthI vahA~se adhyApakI karane ke lie nikaleM ve zikSApaddhatike jAnakAra hokara nikaleM / isa ciTThIse isa bAtakA bhI patA lagegA ki par3hAnekI paddhatimeM bheda honese vidyArthiyoMkI yogyatAmeM kitanA AkAza-pAtAlakA antara ho jAtA hai | 90 mahAzaya, mere gA~vase do lar3ake vizeSa zikSAprApta karane ke lie lagabhaga ekahI samayameM do sthAnoMko bheje gaye the / donoM lar3ake hindIkI pA~ca kakSAyeM par3he hue the aura skUlameM donoMkI yogyatA lagabhaga ekahI sI samajhI jAtI thI / inameMse eka lar3akA jayapurakI zikSApracAraka samitimeM bharatI huA aura dUsarA eka prasiddha jainasaMskRtapAThazAlA meM bharatI huA jisakA ki maiM ullekha nahIM karatA cAhatA hU~ / isa pAThazAlAkA mAsika kharca lagabhaga 2501 rupayA hai aura kaI bar3I bar3I tanakhvAha pAnevAle adhyApaka haiM / pAThazAlA ke sAtha eka chAtrAlaya bhI hai| lagabhaga tIna tIna varSa par3hakara ukta donoM vidyArthI yahA~ apane ghara Aye hue haiN| maiMne samajhA thA ki ina donoMkI yogyatA lagabhaga ekasI hI hogI; parantu jaba maiMne parIkSA lI taba mere AzcaryakA ThikAnA na rhaa| yahA~ maiM yaha nivedana kara denA cAhatA hU~ yaha parIkSA eka yA do dinameM kucha prazna karake hI nahIM kara lI gaI haiM; balki inake " For Personal & Private Use Only
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ vividha prsNg| sAtha mahInoM raha karake maiMne inakI yogyatAkA patA lagAyA hai / samitikA vidyArthI a~garejI to cauthI kakSAtaka par3hA hai-tIsarI a~garejImeM to vaha sarakArI skUlameM bharatI hI ho gayA hai| saMskRtameM usakI itanI yogyatA hai ki hitopadeza AdikI sarala saMskRta sugamatAse samajha letA hai / dharmaviSayameM vaha ratnakaraMDazrAvakAcAra, dravyasaMgraha Adi pustakeM par3hA hai / isake sivAya jainadharmakI sthUla bAtoMkA use acchA jJAna hai, usakI dharmaviSayaka zaMkAyeM sunane yogya hotI haiN| hindIkI usakI itanI acchI yogyatA hai ki usane bIsoM acchI acchI pustakeM par3ha DAlI haiM, sarasvatI Adi ucca zreNIke patroMko par3hanekA use bar3A zoka hai, choTI choTI tukabandiyA~ kara letA hai aura nibandha likha letA hai / bhUgola, itihAsa, sAyansa AdikA bhI use jJAna hai| use phuTabAla krikeTa Adi khela khelanA AtA hai aura zuddha sabhya vArtAlApa karanA AtA hai| yadyapi usakA naitika carita bahuta acchA hai tathApi usameM cApalya bahuta hai / jainasamAjameM kyA ho rahA hai, dezameM kina bAtoMkA Andolana jArI hai, isakA bhI use jJAna hai / maiM isa lar3akekI yogyatAse itanA santuSTa huA hU~ ki yadi Aja samitikA astitva hotA, to maiM usameM apane yahA~ke dazabIsa lar3akoMko bharatI karAye binA na rahatA-unake nirvAhake lie maiM gharaghara bhakhi mA~gakara bhI rupaye saMgraha kara detA / dUsarA lar3akA vyAkaraNameM laghukaumudI paliMga paryanta par3hA hai aura sAhityameM hitopadezake : 10 pRSTha par3hA hai / maiMne kaI zlokoMkA artha pUchA; parantu vaha acchI taraha na batA skaa| For Personal & Private Use Only
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSI dharmazAstra use bilakula nahIM par3hAyA gayA; dharmakI sthUla bAteM bhI vaha nahIM samajhatA hai / pahale vaha bahuta caMcala thA; parantu * aba sustasA ho gayA hai / tandurustI bhI kharAba ho gaI hai / hindI jitanI skUlameM par3hA thA usase eka akSara adhika nahIM jAnatA / deza samAja aura sAhityakA use jarA bhI paricaya nahIM hai / pAThazAlAkA saMcAlana kisa DhaMgase hotA hogA aura usake adhyApa. koMkA zikSApaddhatise kahA~ taka paricaya hai isakA jJAna bhI ukta vidyArthIkI dinacaryAse ho jAtA hai / pAThazAlAke chAtrAlayameM rahate samaya vaha sabere 6 baje sokara uThatA thA, 8 bajese pATha yAda karaneko baiThatA thA, 9 // ke bAda 10-15 miniTameM use pATha de diyA jAtA thA aura pichalA suna liyA jAtA thaa| phira bhojana karatA thaa| Age 2 bajese 4 // baje taka .phira raTatA thA / basa, isa taraha dina samApta ho jAtA thA! yaha eka garIbakA lar3akA hai / isake pitAko AzA thI ki yaha bAhara rahakara par3hegA to suyogya ho jAyagA; parantu usa becArekI AzA para pAnI phira gayA / mujhe bhI bahuta duHkha huA / aba maiMne koziza karake use eka a~garejI skUlameM bharatI honekA prabandha karA diyA hai / yadi rAtadinakI raTantakI mArase usakI buddhimeM kucha cetanatA zeSa rahI hogI, to zAyada isa prayatnameM use kucha saphalatA prApta ho jAya / na jAne ukta saMskRtapAThazAlAne aise kitane honahAra lar3akoMkI buddhikI bADhako isa taraha hAni pahu~cAI hogii| kyA Apa isa viSayameM kucha Andolana nahIM kara sakate haiM ? merI samajhameM to isa tarahakI pAThazAlAoMkI apekSA pAThazAlAoMkA For Personal & Private Use Only
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ vividha prasaMga | 93 1 na honA acchA hai / saMskRtazikSAkI isa taraha badanAmI karane se kyA lAbha hai ? kyA aisI hI saMsthAoMse saMskRtakI aura jainadharmakI unnati hogI ? kyA kore vyAkaraNa aura nyAyase hI hamArI avazyakatAoMkI pUrti ho jAyagI / jo zikSApaddhati se sarvathA anabhijJa haiM aura saMsArameM kyA ho rahA hai isakI jinheM kabhI havA bhI nahIM lagatI hai, aise logoM ke hAthameM mAlUma nahIM hamArA samAja bhI kyoM itanI bar3I bar3I saMsthAyeM sauMpa detA hai / kyA pATha de denA aura suna lenA, basa itanA hI kAma adhyApakoMkA hai ? saMskRtazikSApaddhatikA matalaba kyA yahI hai ki vidyArthiyoMko sArI duniyA se alaga khIMcakara kevala nyAya aura vyAkaraNake sUtra raTA denA ? yadi Apa ucita samajheM to merI isa ciTThIko jainahitaiSImeM prakAzita kara deM aura samAjakA dhyAna isa ora AkarSita karanekI kRpA kareM ki saMsthAoMke calAnevAle zikSAkrama aura zikSApaddhatiko acchI banAnekA yatna kareM, nahIM to unakI saMsthAoMse samAjakA koI lAbha na hogA / - eka skUlamAsTara 2 sahAyaka phaNDa / jainadharma sarva dhamma zreSTha isI kAraNase mAnA jAtA hai ki " ahiMsA paramo dharmaH ' ke niyamako hama jainI adhika kAmameM lAte "" haiN| apanA dhana AhAra, auSadha, vidyA tathA abhayadAnameM lagAkara saphala karate haiN| isase hamako bhI Ananda hotA hai aura pAtroMko For Personal & Private Use Only
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 jainahitaiSI bhI Ananda milatA hai; parantu bahutase logoMkA saMkaTa mAlUma nahIM hotA hai tathA jo manuSya saMkaTameM hote haiM unako isa bAtakA patA lagAnemeM bhI bar3A saMkaTa hotA hai ki kahA~ sahAyatA mila sakatA hai| isalie ' bhAratajainamahAmaNDala' eka sahAyaka phaNDa kholatA hai jisase jo mahAzaya duHkhanivAraNameM sahAyatA denA cAhate hoM ve apanA dhana puNyameM lagA sakeM aura jinako sahAyatA lenI ho ve AsAnIse sahAyatA pAsakeM / isa saMsArameM duHkha bahuta bahuta prakArake haiM aura haraeka prANI kisI na kisI duHkhase grasita hai| yaha asambhava hai ki hara ekako hara prakAra sahAyatA mila ske| isa phaNDase kevala jainadharmiyoMkA acAnaka saMkaTa yA Apatti nivAraNa karanekA yatna kiyA jAvegA / duSkAlameM nirdhanoMkI sahAyatA aura pazurakSA isameM zAmila hai / auSadhase sahAyatA denA, jo binA roz2agAra ho usako rojagArameM lagAnA, isa phaNDakA sAdhAraNa kAma hogA / ekAeka makAna gira jAne para, Aga laga jAne para, yA luTajAne para jo saMkaTa AjAve usako miTAnemeM isa phaMDakA upayoga kiyA jaavegaa| ' dayA dharmakA mUla hai|' jo sAdharmI dukhita haiM unakI sahAyatA karanA sabase bar3A dayAkA kAma hai / isalie AzA hai ki sarva bhAI jo sahAyatA isa phaMDameM de sakate haiM ve avazya kareMge aura isa phaMDameM dravya bhejeMge / hama vizvAsa dilAte haiM ki yaha dravya bahuta vicArake sAtha kharca hogA / jo bhAI dravya bhejeMge unako rasIda milegI aura isakA hisAba chaThe mahIne prakAzita kiyA jAvegA / jisa samaya koI mahAzaya kisI prakArakA dAna kareM ve isa duHkhanivAraka phaNDako For Personal & Private Use Only
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ vividha prsNg| na bhUleM / yaha sabase prArthanA hai ki jahA~ kahIM kisIko yaha jAna par3e ki isa phaNDase sahAyatA milanI cAhie vaha nIce likhe patepara pUrA hAla likhakara sUcita kareM cetanadAsa bI. e., sahAraNapura / 3 jaikobIkA antima vyAkhyAna / zve0jaina-kAnpharasa-heralDameM DA0 jaikobIkA antima vyAkhyAna a~garejImeM prakAzita huA hai| usameM kaI bAteM jAnane / yogya haiM / paTTaNake bhaMDArameM granthoMkA nirIkSaNa karate samaya unheM akasmAt eka grantha hAtha laga gayA / yaha * apabhraMza bhASA' kA hai aura dhanapAlakA banAyA huA hai / aba taka isase pahale apabhraMza-bhASAkA koI bhI grantha na milA thA / isake bAda unheM rAjakoTameM eka -- neminAthacarita' bhI milA jisakA kucha bhAga apabhraMza bhASAmeM likhA huA hai| ina do granthoMke mila jAnese sAhitya-saMsArameM eka naI carcA zurU ho jAyagI / DA0 jaikobI ina granthoMko apane sAtha le gaye haiN| ve inheM bahuta jaldI apabhraMza bhASAke vyAkaraNasahita prakAzita kareMge / yahA~ kaI vidvAnoMke pAsa unake patra Aye haiM jinameM unhoMne apabhraMza bhASAke granthoMke viSayameM bahuta kucha pUchatAcha kI hai / basa aba unheM apabhraMza bhASAkI dhuna savAra ho gaI hai / ina yUropiyana vidvAnoMmeM yaha . bar3A guNa hai ki hara cIz2akI khUba hI khoja karate haiM aura usake lie bar3A parizrama karate haiN| dUsarI vAta vyAkhyAnameM yaha kahI For Personal & Private Use Only
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSI gaI hai ki paTTaNameM merI bheTa himmatavijayajIse huii| ye jainazilpazAstrake bahuta acche jJAtA haiM / jainamandiroMke DhA~ce, unake bhAga AdikA hAla unheM khUba mAlUma hai / bahuta se bhAgoMke. unheMkhAsa khAsa nAma mAlUma haiN| unake pAsa eka pustakAlaya hai jisameM saikar3oM saMskRta aura prAkRta grantha kevala mandira-nirmANavidyAke hI viSayake haiM / ( kheda hai ki ye mahAzaya na to una granthoMko hI prakAzita karate haiM aura na apane jJAnako hii| hamAre deza-vAsiyoMkI yahI to vizeSatA hai|) -sNshodhk| 4 sarvasAdhAraNajanoMmeM zikSAkA pracAra / yaha kahanekI AvazyakatA nahIM hai ki jainasamAjakA bhI bhAratavarSake-apane pyAre dezake sAtha vahI sambandha hai jo dUsare samAjoMkA hai / arthAt hama kevala jaina hI nahIM haiM, bhAratavAsI bhI haiM / isalie jisa taraha hamArA yaha kartavya hai ki apane samAjameM zikSAkA pracAra kareM, usI taraha yaha bhI hai ki apane dezameM--dezakeM tamAma manupyoMmeM bhI zikSAkA vistAra kareM / yaha bAta hameM acchI taraha samajha lenA cAhie ki jabataka anya sabhya dezoMkI bhA~ti hamAre yahA~ bhI zikSAkA pracAra bahulatAke sAtha na hogA tabataka hamArA deza jIvanakI daur3ameM dUsaroMkI barAbarI kadApi na kara sakegA / hama yaha nahIM cAhate haiM ki apane samAjameM zikSApracArake lie hama jo udyoga kara rahe haiM usameM kisI taraha zithilatA A jAve; nahIM, use te For Personal & Private Use Only
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ vividha prasaMga | 95 hameM bar3hAte hI jAnA cAhie sAtha hI sarvasAdhAraNajanoMkI zikSAke kAryameM bhI hameM hAtha ba~TAnA caahie| sabase pahale to hameM yaha cAhie ki jahA~ jahA~ hamArI nijI saMsthAyeM haiM vahA~ yadi anya logoMke par3hane likhanekA kucha prabandha nahIM hai - koI anya skUla pAThazAlA nahIM hai to apanI pAThazAlAmeM hI auroMke likhAne par3hAnekA prabandha kara denA cAhie / yadi anya vidyArthI hamArI dharmazikSA lenA pasanda na kareM to unheM kevala likhanA par3hanA sikhalAne kA hI prabandha kara denA cAhie / jahA~ hamArI rAtrikAlameM laganevAlI pAThazAlAyeM haiM vahA~ aDosa-par3osake una jainetara lar3ake-lar3akiyoMko likhanA par3hanA sikhalAnekA intajAma kara denA cAhie jo dina bhara kAma dhaMdA yA maz2adUrI karake apane mAbApoMkI sahAyatA karate haiM aura isa kAraNa dinake skUloMmeM par3hane nahIM jA sakate haiM / isa tarahake prayatnoMse hamArA dUsaroMke sAtha premabhAva bar3hegA aura hamAre alpa vyaya aura parizramase hI dUsaroMko bahuta lAbha pahu~cegA / isake bAda jina sthAnoMmeM hamArI saMkhyA thor3I ho aura dUsaroMkI bhI zakti pAThazAlAyeM sthApita karanekI na ho vahA~ hameM unake sAtha milakara sAdhAraNa likhanA par3hanA sikhalAne yogya pAThazAlAyeM kholakara apanA aura unakA hita karanA cAhie / jahA~ koI pAThazAlAdi sthApita karanekA prabandha bilakula na ho sakatA ho vahA~ hameM cAhie ki yadi hama thor3A bahuta jitanA kucha par3he-likhe haiM vahI apane ar3osa - paDosake 10-5 lar3akoMko ghaMTe AdhaghaMTe ke lie ekaTThA karake par3hA diyA kareM / zikSita vyakti mAtrako pratyeka nirakSara bAlaka-bAlikA, I 7 For Personal & Private Use Only
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSI strI-puruSako par3hAne likhAnekA vrata grahaNa kara lenA cAhie / jo par3he likhe nahIM haiM kintu samartha haiM unheM dhanakI sahAyatA karake eka do bAlakoMko zikSita banAnekI pratijJA karanA cAhie / nagaroM aura kasboMkI apekSA gA~va-kher3oMmeM zikSApracArake udyogakI bar3I jarUrata hai| isake lie yadi kucha calate-phirate zikSaka rakkhe jAveM aura yadi ve pratyeka gA~vameM do do cAra cAra mahIne Thaharakara vahA~ke laDa. koMko par3hanA likhanA sikhalAveM to bahuta lAbha ho sakatA hai / yadi kucha choTI choTI sundara prAraMbhika pAThya pustakeM taiyAra kI jAveM aura ve bahuta hI sastI lAgatake mUlyameM yA muphtameM bA~TI jAveM to bahuta lAbha ho / isa taraha jaise bane taise pratyeka dezavAsIko dezameM zikSA pracArake lie yatna karanA caahie| ... 5 eka strIratnakA anta / mizana kAleja indaurake prophesara bAbU raghuvaradayAlajI jainI ema. e. kI suzIlA gRhiNI zrImatI kundanabAIkI mRtyukA saMvAda sunakara hameM bahuta duHkha huA / bAbU sAhaba hamAre mitra haiN| unake dvArA hameM vidita huA ki svargIyA kundanabAI eka striirtnthiiN| unakA svabhAva bahuta hI acchA thA / zikSA bhI unheM bahuta acchI milI thii| unameM apane vidvAn patiko saba tarahase prasanna rakhane yogya yogyatA bhI thii| unakA rahana-sahana dezI DhaMgakA thA aura vaha bahuta hI pavitra sAdA aura mohaka thA / ve dayAla, udAra, aura dharmase prema rakhanevAlI thIM / dhArmika pustakoMke svAdhyAya karane aura saMgraha karanekA unheM bahuta zauka thaa| For Personal & Private Use Only
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ vividha prsNg| ~ apanI ar3osa par3osakI dUsarI bahanoMko bhI ve pustakeM par3haneke lie detI thii| unakI mRtyuse bAbU sAhabake hRdaya para gaharI coTa lagI hai| bAbU sAhabane unakI smRtimeM 25 ru0 kI jainadharmakI pustakeM vitaraNa karake unake eka prAre kAryakA sampAdana kiyA hai| 6 candraguptakA jainatva / prasiddha itihAsajJa mi0 vinseMTa e. smithane apane bahumUlya grantha * bhAratavarSakA prAcIna itihAsa' kA tIsarA saMskaraNa saMzodhana karake prakAzita kiyA hai / isameM unhoMne candragupta mauryake jaina hone aura rAjapATa chor3akara jainamuni ho jAnekI 'saMbhAvanA':ko svIkAra kiyA hai| zAyada AgAmI anveSaNoMmeM ve isa bAtako bilakula satya svIkAra kara leN| -sNshodhk| 7 zAkaTAyanake viSayameM khoja / pro0 pAThakane iMDiyana eMTikverImeM eka lekha prakAzita karavAyA hai jisameM unhoMne jaina-zAkaTAyanako mahArAja amoghavarSakA samakAlIna batalAyA hai / isa viSayameM unhoMne kaI pramANa bhI diye haiN| amoghavRtti nAmaka TIkA svayaM zAkaTAyanakI hI banAI huI hai| use unhoMne mahArAja amoghavarSake nAma smaraNArtha banAyA thA / zAkaTAyanake viSayameM unakA vizvAsa hai ki ve zvetAmbarI the / vidvAnoMko ukta lekha para vicAra karanA caahie| For Personal & Private Use Only
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSI ... kyA jainajati jIvita raha sakatI hai ? ji sa samaya sArA saMsAra apanI unnatikI AzA karatA MEINS hai, samastajatiyA~ apane sudhArake svapna dekhatI haiM aura ma saba koI apane samRddhizAlI bhaviSyakI ora prasanna citta dRSTipAta karate haiM, usa samaya uparyukta prazna asaMgata pratIta hotA hai / avazya usa praznake upasthita karanemeM kucha ' phaizana ' ke vicArakI AvazyakatA nahIM hai; apanI vAstavika dazAkA citrA sadaiva apane sAmane rakhanA hI apanI truTiyoko pUrtimeM sahAyatA de sakatA hai| parantu kyA jAti bhI kabhI mRtyuko prApta ho sakatI hai ? jisa prakAra manuSyakI zArIrika zaktiyoMke daurbalyase usakI jIvanalIlAkA aMta honA hama nityaprati dekhate haiM usa hI prakAra samAja aura jAtike astitvakA bhI aMta honA kucha AzcaryakArI nahIM hai / jAtimeM bhI aisI zaktiyA~ haiM ki jinameM durbalatA A jAne para jAti mRtyupatha para vegase agrasara hone lagatI hai| hama dekhate haiM ki prativarSa jainadharmAnuyAyiyoMkI sakhyA ghaTa rahI hai / 20 varSa 14 lAkhase 12 lAkha ho jAnA isa ghaTatIke vegako sUcita karatA hai / jarA vicArakI bAta hai ki yadi isahI prakAra ghaTatI hotI rahI to abase sau savA sau varSameM kyA aisI koI jAti zeSa raha jAyagI jo apane Apako jainI kahe ? isakA kAraNa jAnanekA bahutoMne prayatna kiyA hai aura unhoMne apanI sammati. samaya samaya para pragaTa bhI kI hai / anakya, bAlavivAha, vRddhavivAha, aura paraspara 'vivAhasambandha na honese isa jainajAtike anrtagata bahutasI alpasaMkhyaka jAtiyoMkA sarvanAza hocukA hai aura bar3I bar3I jAtiyoMkI saMkhyA bhI vegase ghaTa rahI hai| ina viSayoM para bahuta vicAra prakaTa kiye jAcuke haiM; parantu Aja jainajAtikI jisa zaktike rogagrasta honekA vRttAnta sunAnake lie maiM upasthita huA hU~ usa para bahuta kama dhyAna diyA gayA hai aura avasara aisA AgayA hai ki yaha roga bar3hakara usa zaktikA sarvathA nAza karanehIvAlA pratIta hotA hai| For Personal & Private Use Only
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ kyA jainajAti jIvita raha sakatI hai ? manuSyake zarIrameM bhI yaha zakti hotI hai aura yadi isameM kucha bhI nyUnatA A jAya to manuSyakA isa saMsAra meM jIvita rahanA yadi nitAnta asambhava nahIM to bahuta kaThina avazya hI hojAya / parantu prakRti aisI buddhimatI hai ki usane isa zaktimeM nyUnAdhika karane kA adhikAra manuSyoM ko diyA hI nahIM aura isa kAraNa manuSyake zarIra meM isakI kamI kabhI dRSTigocara nahIM hotI / to bhI hama yaha AsAnIse samajha sakate haiM ki isakI nyUnatAkA pariNAma manuSya ke zarIra para kyA hogA / parantu isase prathama isa zaktiko jAna lenA atyAvazyaka hai / zarIra meM hAtha, pA~va, nAka, kAna, Adi pRthak pRthak aMgopAMga haiM / prakRtikA niyama hai ki pratyeka dUsarese sahAnubhUti rakhatA hai, usakA Adara karatA hai, aura samaya par3ane para binA saMkoca sahAyatA karatA hai / yaha Adara, yaha sahAnubhUti aura yaha sahAyatA aisI zakti hai ki pratyeka aMga isake kAraNa apanA kArya niHsaMzaya pratipAdana karatA hai / pA~va zarIrako eka sthAnase dUsare sthAna para lejAne meM yaha vicAra nahIM karatA ki kahI~ Thokara lagakara mujhe coTa na laga jAya, kahIM gar3hameM girakara maiM apanA nukasAna na kara lU~ | kyoMki use dRr3ha vizvAsa hai ki A~kheM sadaiva use Thokara khAnese bacAveMgI aura hAtha usako girane para bhI sahAyatA deMge / kA~TA lagane para pA~vako vizeSa ciMtA nahIM hotI / kyoMki A~kha aura hAtha vinA prArthanA kiye hI svayaM kaSTa nivAraNa karaneko prastuta rahate haiM / A~kha ko bhI kabhI isa bAta kI ciMtA karane ka avasara nahIM milatA hai ki koI vastu Akara mujha para AghAta na kara de / kyoMki vaha jAnatI hai ki palakeM turanta hI use AghAta se bacAne ke lie apanA zarIra taka chor3ane se na cUkeMgI / isahI prakAra pratyeka aMga apanA apanA kArya zarIra ke vAste niDara hokara sampAdana karatA hai / 101 " parantu mAna lIjie ki kisI prakAra isa AdarakA isa sahAnubhUtikA aura isa sahAyatA ke bhAvakA abhAva ho jAya to kyA zarIra kucha bhI kArya kara sakegA ? kyA pA~va binA hAtha aura A~khakI sahAyatA ke zarIra ko calA sakatA hai; aura calAvehIgA kyoM ? yadi calAyA bhI to kahIM Thokara khAkara, yA gar3he meM girakara, apanI hAnike sAtha sAtha sAre zarIrakI hAni karegA | kyA peTa binA dA~toMke bhojana pacA sakatA hai ? yadi kabhI himmata kare bhI, to kyA ajIrNa Adi rogoM se apane Apako aura sAre zarIrako nukasAna nahIM pahu~cAvegA ? garaja yaha hai ki isa sahAnubhUtike abhAva se koI bhI aMga zarIrakI sevA nahIM kara sakatA / For Personal & Private Use Only
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 jainahitaiSI ThIka isahI prakAra jAtike susaMgaThita rahane ke lie isa sahAnubhUtikI atyanta AvazyakatA hai / yaha hI vaha zakti hai jisake bharose pratyeka manuSya apanI jAtike lie kucha kAma kara sakatA hai / isahIke sahAre manuSya jAtike lie. apane svArthakA tyAga kara sakatA hai aura yahI use apane kAryase vicalita honese roka rakhatI hai| vaha jAnatA hai ki yadi usa para kucha kaThinAI paDegI to samAja usako dUra karanekA prayatna kregaa| use vizvAsa hai ki avasara Ane para jAti use akelA nahIM chor3a degii| use isakA bhI bharosA hai ki yadi vaha jAtiko apanA jIvana samarpaNa kara cukA hai to jAti bhI usake jIvanako bahumUlya samajhatI hai aura isa lie vaha use kadApi duHkha nahIM pAne degii| vaha jAnatA hai. ki usa para kaSTa Ane para usake bAlabaccoM kI rakSA karanA jAti apanA parama kartavya samajhegI / isI vizvAsa para nizcinta hokara vaha jAtikI sevA karatA hai, apane strI putrAdikoMkI kucha bhI paravA na kara, apane svAsthyakI bhI upekSA kara. vaha kartavyakA pAlana karatA hai aura taba hI jAti susaMgaThita raha sakatI hai| taba hai? jAtiko zikSApracAra, sAmAjika sudhAra ityAdi Avazyaka kAryoMke lie prayatna karanevAlA eka sevaka milatA hai aura vaha jAti kAlase yuddha karanemeM saphala ho sakatI hai| ___ aba mAna lIjie ki kisI samAjameM isa hI zaktikA astitva na ho, sevakoM meM aura jAtimeM sahAnubhUti na ho, samaya par3ane para jAti apane uddhArakakA sAtha na de, kaSTameM use akelA chor3a de aura usakI asamarthatAmeM usake strI putroMkA pAlana na kare to usa mahAn AtmAkA to avazya kucha na bigar3egA; parantu anya jo koI jAtisevA karanekA vicAra karatA ho aura yaha cAhatA ho ki svArthakA tyAgakarake samAjasudhArake lie kucha kAma karanA cAhie, kahie usa para isa sahAnubhUtike abhAvakA kyA prabhAva par3egA? mAnA ki yadi vaha vAstavama ucca AtmA hai, yadi vAstavameM usakI icchA prabala hai to vaha kadApi isase pIche na haTegA; parantu sAdhAraNataHhamAre durbhAgyase aisI ucca AtmAyeM adhika nahIM hotA aura jo AtmAyeM bahuta unnata na hokara bhI samAjasevA karaneko udyata hotI haiM unake lie yaha nitAnta kaThina hai ki ve apane Apako binA sahAyatA aura sahAnubhatike kaSTameM DAla deN| aura yadi DAla bhI diyA to jAtiko vizeSa lAbha na hogA, varan honahAra navayuvakoMke sAmane du:kha aura kaThinAIyoMkA citraH AvazyakatAse bhI adhika sajIva bhAvase khiMca jAyagA aura isakAraNa unako kabhI For Personal & Private Use Only
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ kyA jainajati jIvita raha sakatI hai ? 103 samAjake lie kArya karanekA sAhasa na hosakegA aura binA aise AtmatyAgiyoMke asambhava hai ki jAti samayakI AvazyakatAoMko pUrI kara sake / niHsadeha vaha sabase pIche rahakara nAzako prApta hojaaygii|| kyA jainasamAjakI aisI dazA hai ? kyA janajAti apane lie sarvasva tyAga karanevAloMkI sahAyatA nahIM karatI ? kyA unake kaSTa nivAraNa karanekA prayatna nahIM karatI ? inakA uttara kevala eka bAtase diyA jA sakatA hai ki paM0 arjunalAlajI seThI Aja prAyaH 10 mAsase jelameM sar3Aye jA rahe haiM / kisa aparAdha para ? kisa kusUra para ? paramAtmA jAne ! kyoM ki Ajataka na koI abhiyoga calAyA gayA aura na kahIM pramANita huA ki unhoMne amuka aparAdha kiyA hai| aisI dazA hone para bhI jainasamAjane kyA kiyA? kyA sarakArataka apanI pukAra sunAI ? kyA zrImAn lArDa hArDijake kAnoMtaka bAta pahu~cAI ? kyA nyAyazIlA gavarnameMTakA dhyAna isa ora akarSita karAyA ? kyA isake lie sabhAyeM kI aura tAra bheje ? kyA kisI prakArakA andolana kiyA ? bar3e duHkhake sAtha kahanA par3atA hai ki inameMse kucha bhI nahIM kiyaa| kyoM? kucha loga kahate haiM ki yaha saba 'siDIzana' (rAjadroha) samajhA jAtA hai aura sarakAra aprasanna hotI hai, isa kAraNa cupa rahanA hI ThIka thaa| yaha ThIka hai ki Ajakala mAmUlI sI bAteM bhI siDIzana samajha lI jAtI haiM; parantu nyAyake lie prArthanA karanA, atyAcArase bacAnekI pukAra karanA aura nirdoSIkI sahAyatAke lie sarakAra tathA janatAko uttejita karanA bhI yadi siDIzana samajhA jA sake to kahanA hogA ki isa bIsavIM zatAbdimeM bhI abhI nyAyapriyatA nahIM aaii| jaba eka choTe rAjyako par3ausI jarmanIke atyAcArase bacAneke lie iMgleMDa abjoM rupaye kharca kara sakatA hai aura lAkhoM manuSyoMkI kSati bhI sahaneke lie taiyAra hai, taba kyA vaha nyAyapriya rAjya hamAre krandanako siDIzana samajhegA ? nahIM, kadApi nahIM / yaha kevala bahAnA mAtra hai aura aisA bahAnA yahI sUcita karatA hai ki sahAnubhUti hamAre yahA~se havA ho gii| jaba jelake duHkhoMse bhI hRdaya nahIM pighalA, jaba strI-putrAdikoMkA viyogadRzya bhI kaThora hRdayoMko na hilA sakA, jaba jinadarzana karanekI manAI bhI dhArmikoMko duHkhita na kara sakI, jaba 8 dina nirAhAra rahane para bhI jAtiko rulAI na AI, jaba niraparAdha 5 varSakI kaidakI AjJAne bhI A~kheM na kholI to kahanA hogA ki yadyapi dayaTa For Personal & Private Use Only
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 jainahitaiSI aura vAtsalya kisI samaya jainajAtike bhUSaNa the, parantu Aja una hRdayoMse jinameM unhIM maharSiyoMke raktakA saMcAra hai dharma aura dayAkA nirAdarapUrvaka bahiSkAra kara diyA gayA hai| - bhAratasarakArase isa viSayameM hameM yahI pUchanA hai ki kyA isIko nyAya kahate haiM ? kyA isa zatAbdImeM bhI binA adAlatameM mukaddamA calAye kisI vyaktiko adhikAra hai ki kisI bhI manuSyakI svataMtratA chIna le ? kyA Aja bhI briTiza chatrakI chAyAmeM aisA ho sakatA hai ? to kyA yaha briTiza nyAyakI duhAI pravaJcanA mAtra hai ? yadi seThIjI aparAdhI haiM to kyoM nahIM pramANita kiye jAte ? yaha kahanese kAma na calegA ki yaha to jayapura rAjyakA mAmalA hai, hama kucha nahIM kara sakate / kyoMki prathama to janatAko nizcaya hai khAsa sarakArane hI pakar3akara unako pIchese jayapura bheja diyA thA aura dUsare vaha yaha bhI jAnatI hai ki jaba jaba dezI rAjyoMne anyAya kiyA hai taba taba bhAratasarakArane hastakSepakara briTiza sAmrAjyako kalaMkase bacAyA hai / phira isa bAra dera kyoM ? jainiyo, yadi tumheM apanI jAtiko jIvita rakhanA hai, yadi tumheM apanA nAma isa saMsArase sadAke lie miTA nahIM denA hai, yadi tumheM jainadharmase prIti hai aura usake lie maranevAloMse bhI sneha hai to yaha avasara hAthase na jAne do| seThIjI jaisA saccA suhRda tumheM na milegaa| tuma sacce hitaiSIkI AzA hI karate rahoge; parantu kadApi use na pA skoge| tuma seTIjI para dayA na karo, unake putrake jIvana bigar3a jAnekA bhI khayAla na karo; parantu apanI jAti para to dayA karo; use to sarvanAzase bacAnekA prayatna karo / jainajAti bhI saMsArameM rahakara eka uddezya pUrA kara sakatI hai-usa uddezya-jainadharma-kI ora to upekSAkI dRSTise na dekho| kyA tuma cAhate ho ki aba koI yuvaka jAtisevA karaneke lie udyata na ho ? kyA tumheM yaha rucikara hogA ki honahAra utsAhI puruSa jainajAtikI sevAko chor3akara anya kisI kAryameM apanI zaktiyoMkA prayoga karane lageM ? yadi nahIM, to sAhasa karake usa mahatpuruSakI sahAyatAke lie taiyAra ho jaao| samAcArapatroM dvArA apanA ronA sarakArako sunAo, sabhAoM dvArA apanA karuNanAda dillI taka pahu~cAo, DepUTezana dvArA zrImAn vAisarAyake kAnoMtaka apanI pukAra pahu~cAo, isataraha apanA kartavya pAlana karo; phira yaha sambhava nahIM ki sunAI na ho,-bhare hue hRdayoMkI Ahako saMsArakI koI bhI zakti nahIM roka sktii| -cintitahRdaya / For Personal & Private Use Only
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ sahayogiyoMke vicAra / 105 sahayogiyoMke vicAra / na ye varSake isa aMkase ukta staMbha zurU kiyA jAtA hai| isameM jaina aura jainetara sAmayika patroMmeM prakAzita hue - lekha, lekhAMza, unake anuvAda yA saMkSipta sAra prakA ANESSINzita kiye jaaveNge| jainahitaiSIke pAThakoMko yaha jJAna hotA rahe ki dUsare patroMmeM isa samaya kisa prakArake vicAra prakaTa ho rahe haiM, unameM kisa DhaMgakA sAhitya prakAzita ho rahA hai aura jainadharmake viSayameM kahA~ kahA~ kyA . carcA ho rahI hai, isI abhiprAyase yaha staMbha prAraMbha kiyA gayA hai / jahA~ taka hogA, isameM ve hI lekha prakAzita kiye jAya~ge jo bahuta mahattvake hoMge athavA jinakI ora jainasamAjakI dRSTi vizeSarUpase AkarSita karanekI AvazyakatA hogii| isase eka bar3A bhArI lAbha yaha bhI hogA ki jo bhAI dUsare patra nahIM par3hate haiM unako eka jainahitaiSIke par3hanese hI jainasaMsArakI prAyaH saba hI jAnaneyogya bAtoMkA jJAna hotA rhegaa| parantu pAThakoM ko yaha smaraNa rakhanA cAhie ki isa staMbhake lekhoMkA kisI bhI prakArakA uttaradAyitva hama para na rhegaa| lekhoMkA paricaya karA denA bhara hamArA kAma hai, unakI aura saba jimmevAriyA~ unake lekhakoM para haiN| AzA hai ki hamArA yaha nayA prayatna pAThakoMko pasanda AyagA aura ve isa staMbhase bahuta lAbha uThAveMge / uccazreNIke a~garez2I baMgalA Adike mAsika patra isa staMbhake dvArA apane pAThakoMkI jJAnavRddhimeM bahuta bar3I sahAyatA pahu~cAte haiN| -sampAdaka / praarthnaa| he sarvajJa, Apa hameM samyagjJAnakI bhIkha dIjie, jisake dvArA hama apane pavitra dharmapracArake lie yatna kareM-usake nirdoSa tattvoMkA saMsArameM pracAra kreN| hamAre deza aura jAtiko ajJAnarUpI bAdaloMkI ghanaghora kAlI ghaTAoMne Dhaka rakkhA hai unheM naSTakara jJAnakA ujjvala prakAza ho / usa sundara prakAzase deza aura jAtikA kaSTa dUra ho, unakI Arthika, naitika dazA sudhare, parasparameM prematattvakA prasAra ho For Personal & Private Use Only
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 jainahitaiSI - aura sAre saMsAra meM dayA, ahiMsA, zAnti, udAratA, vIratA, zAlInatA AdikI prakAzamAna jyoti jagamage / he ananta zaktizAlin, Apa hameM kucha zaktiyoMkA dAna dIjie, jisase hama apanI zatAbdiyoMkI nirbalatA aura kAyaratAko naSTakara balavAn baneM / hama apane deza aura jAtikI sevAmeM apane jIvanakA bhoga de sakane meM samartha hoM / hamArA jIvana - pravAha svArthakI ora na jAkara parArthakI ora jaae| hama viSaya-vAsanA ke gulAma na banakara jayI, sAhasI aura kartavyazIla baneM / he dayAsAgara, Apa hameM dayAkI bhI kucha bhIkha dIjie, jisase hama pahale apane hRdayameM dayAkA sotA bahAveM aura phira use ananta hRdayarUpI kyAriyoM meM lejAkara sAre saMsAra meM dayAdevIkA pavitra sAmrAjya sthApita kara deM / yadyapi Apane dayA karanA hamAre jIvanakA mukhya lakSya batAyA thA, para ajJAnase use hama bhUlakara nirdayatA ke upAsaka bana gaye- dUsaroM ke duHkhoM para sahAnubhUti batalA - kara unheM dUra karanA hamane sarvathA chor3a diyA / isalie he nAtha, hamAre lie ukta guNoMkI bar3I z2arUrata hai | Apa hamArI ina jarUratoM ko pUrI kIjie ( sabhApatikA vyAkhyAna ) - satyavAdI aMka 10 / nirmAlya dravya | jainamitrameM bahuta samaya se nirmAlya dravyakI carcA cala rahI hai / nahIM kahA jA sakatA ki Age yaha carcA aura kaba taka calatI rahegI; parantu aisA mAlUma hotA hai ki Age aba isa viSayase pAThaka Uba jAveMge / hamAre pichale samaya ke AcAryoMne kriyAkAMDako itanA adhika mahattva kyoM diyA thA isa viSaya meM hama Age vistArasahita likhanA cAhate haiM / isa samaya hama itanA hI kahate haiM ki yadi kriyAkANDako eka ora rakhakara - gauNa mAnakara jJAnakANDako adhika mahattva diyA jAya aura usake anusAra samAjakA bhI rukha badalA jAya to phira nirmAlya dravyakI itanI carcA karanekI avazyakatA hI na rhe| paMcakalyANa pUjA, 360 vidhAna, aSTadravyapUjA Adi saba milakara samyagdarzana ke ( ? ) eka aMga haiM vAstavameM jainadharmake niyamAnusAra kSamA, mArdava, Arjava Adi sadguNoMko dhAraNa karake saMsAra meM jisa zAntisukha kI prApti karanA cAhie usako eka ora rakhakara athavA una guNoMkI prApti karaneke lie prayatna karanA chor3akara hamAre bhAI mAlUma hotA hai: For Personal & Private Use Only
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ sahayogiyoM ke vicAra / 107 ki kevala karmAdhIna ho rahe haiM / yadi bhagavAna ke Age TokarI bhara phUla yA serabhas cAvala car3hAye gaye athavA kisIne 50 rupayA dekara bhaktAmara vidhAna karavAyA, to vaha devake sammukha arpaNa kiyA huA dravya nirmAlya ho gayA, isameM koI sandeha nahIM; parantu isa para eka AdamI kahatA hai ki usa nirmAlyako khAnA nahIM cAhie, dUsarA kahatA hai ki khAveM nahIM to kyA kareM ? aura tIsarA kahatA hai ki kyoM ? khAne meM hAni kyA hai ? parantu hamArI samajhameM itanI carcA karane kI apekSA yaha acchA hai ki kriyAkANDakA jo atireka ho gayA hai use dhIre dhIre kama karake jJAnakA mArga vistRta kiyA jAya / isase svayaM hI nirmAlya dravyakI ulajhana sulajha jAyagI / zAstra bhI kyA haiM ? apane apane samayako sAmAjika paristhitike anusAra unakI racanA kI jAtI hai / hamAre bar3e bar3e caityAlayoM meM jo prAcIna kAlakI mUrtiyA~ haiM z2arA unakI ora to acchI taraha se dekho / ve tumase yaha. nahIM kaha rahI haiM " hamAre Age pUjana sAmagrI kI rAzi lagAyA karo aura nirmAlyadravyasambandhI carcAmeM sirapaccI kiyA kro| " ve yaha kahatI haiM ki bhaktajano, hama sarIkhe vItarAga bananekA prayatna karo / rAgI banakara pUjanasAmagrIke Dhera lagAneko hI saba kucha mata samajha baiTho / pUjanasAmagrI yadi na ho. to hAni nahIM; parantu rAgarahita hue binA tumheM hama apanI barAbarIke nahIM samajha sakeMgI / rAgarahita honeke lie apane meM utkRSTa dazadharma pAlana karane ke yogya zakti saMcaya kro| " garaja yaha ki kriyAkANDako adhika mahattva na dekara jina upAyoMse jJAnakA aura sadguNoMkA prasAra adhikAdhika ho unako kAmameM lAo isase nirmAlyadravyacarcAkA phaisalA svayaM hI ho jAyagA, nahIM to isa vyarthavAdakI samApti honA asaMbhava hai / pragati ANi jinavijaya tA. 8 navambara 1914 / gotrIya carcA | << gotroM kI utpatti eka gA~va meM rahaneke kAraNa, eka RSikA upadeza mAnane ke kAraNa athavA aise hI aura kAraNoMse huI hai / jaise pATana ke rahanevAle pATanI, gargaRSike anuyAyI gArgIya, aura sone loheke vyApArI sonI lahAr3A Adi isase yaha nahIM siddha hotA ki eka gotrake saba loga eka hI kuTumbake haiM aura isa lie unameM pArasparika vivAhasambandha nahIM honeke viSaya meM koI sabala kAraNa nahIM hai / kyA eka gA~va ke rahanevAle lar3ake-lar3akiyoM kA vivAha nahIM For Personal & Private Use Only
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 jainahitaiSI hotA ? lekhakakI rAyameM isa gotrakalpanAko uThA denA cAhie aura pratyeka jainIko cAhe vaha kisI bhI jAtikA yA gotrakA ho yadi apanA kuTumbI nahIM hai to be-rokaToka ApasameM vivAhasambandha karanA cAhie / padmAvatI puravAroMmeM gotra nahIM haiM, isa kAraNa unameM aisA hotA bhI hai| gotrakalpanAkA zAstroMmeM ullekha nahIM miltaa| yaha Adhunika hai| jainajAtike -hAsameM gotroMkA jhagar3A bhI eka kAraNa hai| kisI kisI jAtimeM to chaha chaha sAta sAta gotra bacAye jAte haiN| isase bahuta hAni ho rahI hai / isa viSayameM vidvAnoMko zAntitApUrvaka vicAra karanA cAhie / -rUpacanda acrjlaal| jainamitra aMka 1, 2 / sUryakI dhUpakI upakAritA / sUryakI dhUpako sevana karanese aneka prakArake roga dUra hote haiN| Ajakala aneka vilAyatI cikitsaka durbala bAlakoM aura yuvaka puruSoMko svAsthyonnatike lie dhUpasevanakI salAha dete haiM / janevA nagarake DA0 prophesara rogeTane rogI bAlakoMke lie eka 'Aloka cikitsAlaya' sthApita kiyA hai / isameM nitya bAlakoMko binA vastra-khule zarIra dhUpasevana karAyA jAtA hai| isase thor3e hI dinoMmeM bAlaka Arogya aura balavAn bana jAte haiN| savere nau daza baje aura tIsare pahara tIna cAra baje dhUpasevanakA uttama samaya hai| kisI kisI rogIko do paharakI tIkSNa dhUpameM bhI rakhanekI AvazyakatA hotI hai / ekabArameM 10 mi. niTase lekara eka ghaMTAtaka dhUpakA sevana TIka ho sakatA hai| hamAre deza meM zItakAlameM dhUpameM baiThanekI prathA bahuta samayase pracalita hai |-vaidy, saM0 11 // bhagavAna mahAvIrakA sevAmayajIvana aura sarvo payogI mizana / jJAtibheda, ajJAnamUlaka kriyAoM aura bahamoMko dezase nikAla bAhara karaneke lie jisa mahAvIra nAmaka mahAn sudhAraka aura vicArakane tIsa varSataka upadeza diyA thA vaha upadeza pratyeka deza, pratyeka samAja aura pratyeka vyakSikA uddhAra karaneke lie samartha hai| parantu dharmaguruoM yA paNDitoMkI ajJAnatA aura zrAvakoMkI andhazraddhAke kAraNa Aja ve mahAvIra aura vaha jainadharma anAdRta ho rahA hai / sAyansakA himAyatI, sAmAnya buddhi (Common Sense) For Personal & Private Use Only
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ sahayogiyoMke vicAra | 109 ko vikasita karanevAlA, antaHzaktiko prakAzita karanekI cAvI denevAlA, prANimAtrako bandhutvaka sA~kalase jor3anevAlA, Atmabala athavA svAtmasaMzrayakA pATha sikhalA kara rovanI aura karmavAdinI duniyAko javA~marda tathA karmavIra banAnevAlA, eka nahIM kintu pacIsa dRSTiyoMse pratyeka vastu aura pratyeka ghaTanA para vicAra karanekI vizAladRSTi arpaNa karanevAlA aura apane lAbhako chor3akara dUsaroMkA hita sAdhana karanekI prareNA karanevAlA - isa tarahakA atizaya upakArI vyAvahArika ( Practical ) aura sIdhAsAdA mahAvIrakA upadeza bhale hI Aja jainasamudAya samajhanekA prayatna na kare, parantu aisA samaya A rahA hai ki vaha prArthanAsamAja, brahmasamAja, thiosophikala susAiTI aura yUropa amerikA ke saMzodhakoMke mastaka meM avazya nivAsa karegA / " sAre saMsAra ko apanA kuTumba mAnanevAle mahAvIra gurukA upadeza na pakSajainadharma pAtI hai aura na kisI khAsa samUha ke lie hai / unake dharmako kahate haiM, parantu isameM 'jaina' zabda kevala 'dharma' kA vizeSaNa hai / jaDabhAva, svArthabuddhi, saMkucita dRSTi, indriyaparatA, Adi para jaya prApta karAne kI cAvI denevAlA aura isa taraha saMsAra meM rahate hue bhI amara aura AnandasvarUpa tattvakA svAda cakhAnevAlA jo upadeza hai usIko jainadharma kahate haiM aura yahI mahAvIropadezita dharma hai / tattvavettA mahAvIra isa rahasya se aparicita nahIM the ki vAstavika dharma, tattva, satya athavA AtmA kAla, kSetra, nAma Adike bandhana yA maryAdAko kabhI sahana nahIM kara sakatA aura isI lie unhoMne kahA thA ki " dharma utkRSTa maMgala hai aura dharma aura kucha nahIM ahiMsA, saMyama aura ekatra samAveza hai | " unhoMne yaha nahIM kahA ki 'jainadharma hI utkRSTa maMgala hai ' athavA 'maiM jo upadeza detA hU~ vahI kintu ahiMsA ( jisameM dayA, nirmala prema, bhrAtRbhAvakA samAveza hotA hai ), saMyama ( jisase mana aura indriyoMko vazameM rakhakara AtmaramaNatA prApta kI jAtI hai ) aura tapa ( jisameM parasevAjanya zrama, dhyAna aura adhyayayanakA samAveza hotA haiM ) ina tattvoM kA ekatra samAveza hI dharma athavA jainadharma hai aura vahI mere ziSyoMko tathA sAre saMsArako grahaNa karanA cAhie, yaha jatAkara unhoMne ina tInoM tattvoMkA upadeza vidvAnoMkI saMskRta bhASA meM nahIM; parantu usa samayakI tapakA For Personal & Private Use Only utkRSTa maMgala hai 1 5 ;
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 jainahitaiSI janasAdhAraNakI bhASAmeM pratyeka varNake strIpuruSoMke sAmane diyA thA aura jAtibhedako tor3akara kSatriya mahArAjAoM, brAhmaNa paNDitoM aura adhamase adhama gine jAnevAle manuSyoMko bhI jaina banAyA thA tathA striyoMke darjeko bhI U~cA uThAkara vAstavika sudhArakI nIva DAlI thii| unake 'mizana ' athavA 'saMgha' meM puruSa aura striyA~ donoM haiM aura strI-upadezikAyeM puruSoMke sAmane bhI upadeza detI haiN| ina bAtoMse sApha mAlUma hotA hai ki mahAvIra kisI eka samUhake guru nahIM, kintu sAre manuSyasamAjake sArvakAlika guru haiM aura unake upadezoM se vAstavika sudhAra aura dezonnati ho sakatI hai| isa lie isa sudhAramArgake zodhaka samayako aura dezako to yaha dharma bahuta hI upayogI aura upakArI hai| isalie kevala zrAvakakulameM janme hue logoMmeM hI chupe hue isa dharmaratnako yatnapUrvaka prakAzameM lAnekI bahuta hI AvazyakatA hai / prAcIna samaya meM itihAsa itihAsakI dRSTise zAyada hI likhe jAte the| zvetAmbara aura digambara sampradAyake judA judA granthoMse, pAzcAtya vidvAnoMkI pustakoMse tathA anyAnya sAdhanoMse mahAvIracarita taiyAra karanA pdd'egaa| kisI bhI sUtrameM yA grantha mahAvIra bhagavAnkA pUrA jIvanacarita nahIM hai aura judA judA granthakAroMkA matabheda bhI hai| usa samaya dantakathAyeM, atizayoktiyukta carita aura sUkSma bAtoMko sthUlarUpameM batalAne ke lie upamAmaya varNana likhanekI Adhika paddhati thI aura yaha paddhati kevala jainoMmeM hI nahIM kintu brAhmaNa, IsAI Adike sabhI granthoM meM dikhalAI detI hai / isa lie yadi Aja koI puruSa pUrvake kisI mahApuruSakA buddhigamya carita likhanA cAhe to usake lie upayukta sthUla varNanoM, dantakathAoM aura bhaktivaza likhI huI Azcaryajanaka bAtoMmeMse khoja karake vAstavika manuSyacarita likhanekAyaha batalAnekA ki amuka mahAtmA kisa prakAra aura kaise kAmoMse utkrAnta hote gaye aura unakI utkrAnti jagatako kitanI lAbhadAyaka huI-kAma bahuta hI jokhimakA hai| magadhadezake kuNDagrAmake rAjA siddhArthakI rAnI trizalAdevIke garbhase mahAvIrakA janma I0 sa0 se 598 varSa ( ? ) pahale huaa| zvetAmbara granthakartA kahate haiM ki pahale ve eka brAhmaNIke garbha Aye the; parantu pIche devatAne unheM trizalA kSatriyANIke garbhameM lA diyA ! isa vAtako digambaragranthakartA svIkAra nahIM karate For Personal & Private Use Only
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ sahayogiyoM ke vicaar| aisA mAlUma hotA hai ki brAhmaNoM aura jainoMke bIca jo pArasparika spardhA bar3ha rahI thI usake kAraNa bahutase brAhmaNa vidvAnoMne jainoMko aura bahutase jainAcAryoMne brAhmaNoMko apane apane granthoM meM apamAnita karaneke prayatna kiye haiN| yaha garbhasaMkramaNakI kathA bhI unhI prayatnoMmeMkA eka udAharaNa jAna par3atA hai| isase yaha siddha kiyA gayA hai ki brAhmaNakula mahApuruSoMke janma leneke yogya nahIM hai| isa kathAkA abhiprAya yaha bhI ho sakatA hai ki mahAvIra pahale brAhmaNa aura pIche kSatriya bane, arthAt pahale brahmacaryakI rakSApUrvaka zaktizAlI vicAraka (Thinker) bane, pUrva bhavoMmeM dhIre dhIre vicAra balako bar3hAyA-jJAnayogI bane aura phira kSatriya athavA karmayogI-saMsArake hitake lie svArthatyAga karanecAle vIra bne| bAlaka mahAvIrake pAlana poSaNake lie pA~ca pravINa dhAyeM rakkhI gaI thIM aura unake dvArA unheM bacapanase vIrarasake kA yoMkA zauqa lagAyA gayA thaa| digambaroMkI mAnatAke anusAra unhoMne AThaveM varSa zrAvakake bAraha vrata aMgIkAra kiye aura 'jagatke uddhArake lie dIkSA leneke pahale uddhArakI yojanA hRdayaMgata karanekA prAraMbha itanI hI umrase kara diyA / abhiprAya yaha ki ve bAlabrahmacArI rahe / zvetAmbarI kahate haiM ki unhoMne 32 varSakI avasthA taka indriyoMke viSaya bhogebyAha kiyA, pitA bane aura uttama prakArakA gRhavAsa ( jalakamalavat ) kisa prakArase kiyA jAtA hai isakA eka udAharaNa ve jagatake samakSa upasthita kara gye| jaba dIkSA lenekI icchA prakaTa kI taba mAtApitAko duHkha huA, isase ve unake svargavAsataka gRhasthAzramameM rahe / 28 veM varSa dIkSAkI taiyArI kI gaI kintu bar3e bhAIne roka diyaa| taba do varSa taka aura bhI gRhasthAzramameM hI dhyAna tapa Adi karate hue rahe / antima varSameM zvetAmbara granthoM ke anusAra karor3oM rupayoMkA dAna diyaa| mahAvIra bhagavAnakA dAna aura dIkSAmeM vilamba ye do bAteM bahuta vicAraNIya haiN| dAna, zIla, tapa aura bhAvanA ina cAra mAgoMmeMse pahalA mArga sabase sahaja hai| aMguliyoMke nirjIva nakhoMke kATa DAlaneke samAna hI 'dAna' karanA sahaja hai| kacce nakhake kATaneke samAna ' zIla ' pAlanA hai / aMgulI kATaneke samAna 'sapa' hai aura sAre zarIraparase svatva uThAkara AtmAko usake prekSakake samAna * taTastha banA denA 'bhAvanA' hai / yaha sabase kaThina hai| ina cAroMkA kramika rahasya For Personal & Private Use Only
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 jainahitaiSI apane dRSTAntase spaSTakara deneke lie bhagavAnane pahale dAna kiyA, phira saMyama aMgIkAra kiyA aura saMyamakI ora lau laga gaI thI to bhI gurujanoMkI AjJA jabataka na milI taba taka bAhya tyAga nahIM liyA / vartamAna jainasamAja isa paddhatikA anukaraNa kare to bahuta lAbha ho| 30 varSakI umnameM bhagavAnane jagaduddhArakI dIkSA lI aura apane hAthase kezaloca kiyA / apane hAthoMse apane bAla ukhAr3anekI kriyA AtmAbhimukhI dRSTikI eka kasauTI hai / prasiddha upanyAsa lekhikA merI korelIke 'Temporala pAvara' nAmaka rasikagraMthameM julmI rAjAko sudhAraneke lie sthApita kI huI eka guptamaNDalIkA eka niyama yaha batalAyA gayA hai ki maNDalIkA sadasya eka gupta sthAnameM jAkara apane hAtha kI nasameMse talavArake dvArA khUna nikAlatA thA aura phira usa khUnase vaha eka pratijJApatrameM hastAkSara karatA thA ! jo manuSya jarAsA khUna girAnemeM DaratA ho vaha dezarakSAke mahAna kAryake lie apanA zarIra arpaNa kadApi nahIM kara sakatA / isI taraha jo puruSa vizvoddhArake 'mizana'meM yoga denA cAhatA ho use Atma aura zarIrakA bhinnatva itanI spaSTatAke sAtha anubhava karanA cAhie ki bAla ukhAr3ate samaya z2arA bhI kaSTa na ho| jaba taka manobalakA itanA vikAsa na ho jAya taba taka dIkSA lenese jagatkA zAyada hI kucha upakAra ho ske| mahAvIra bhagavAn pahale 12 varSa taka tapa aura dhyAnahImeM nimagna rhe| unake kiye hue tapa unake AtmabalakA paricaya dete haiM / yaha eka vicAraNIya bAta hai ki unhoMne tapa aura dhyAnake dvArA vizeSa yogyatA prApta karaneke bAda hI upadezakA kArya hAthameM liyaa| jo loga kevala 'sevA karo,-sevA karo'kI pukAra macAte haiM unase jagatakA kalyANa nahIM ho sakatA / sevAkA rahasya kyA hai, sevA kaise karanA cAhie, jagatake kauna kauna kAmoMmeM sahAyatAkI AvazyakatA hai. thoDe samaya aura thor3e parizramase adhikasevA kaise ho sakatI hai, ina saba bAtoMkA jinhoMne jJAna prApta nahIM kiyA-abhyAsa nahIM kiyA, ve loga saMbhava hai ki lAbhake badale hAni karanevAle ho jaay| 'pahale jJAna aura zakti prApta karo, pIche sevAke lie tatpara hoo' tathA 'pahale yogyatA aura pIche sArvajanika kArya' ye amUlya siddhAnta bhagavAnake caritase prApta hote haiM / inheM pratyeka puruSako sIkhanA caahie| For Personal & Private Use Only
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ sahayogiyoM ke vicAra / 113 yogyatA sampAdana karaneke bAda bhagavAnane lagAtAra 30 varSoM taka parizrama karake apanA 'mizana ' claayaa| isa 'mizana ' ko cirasthAyI banAneke lie unhoMne 'zrAvaka-zrAvikA ' aura 'sAdhu-sAdhviyoM kA saMgha yA svayaMsevakamaNDala banAyA / krAisTake jaise 12 eposTalsa the vaise unhoMne 11 gaNadhara banAye aura unheM gaNa athavA gurukuloMkI rakSAkA bhAra diyaa| ina gurukuloMmeM 4200 muni, 10 hajAra ummedavAra muni, aura 36 hajAra AryAyeM zikSA letI thiiN| unake saMghameM 159000 zrAvaka aura 300000 zrAvikAyeM thii| rela. tAra, posTa Adi sAdhanoMke binA tIsa varSameM jisa puruSane pracArakA kArya itanA adhika bar3hAyA thA, usake utsAha, dhairya, sahanazIlatA, jJAna, vIrya, teja kitanI uccakoTike hoMge isakA anumAna sahaja hI ho sakatA hai| pahale pahala bhagavAnane magadhameM upadeza diyaa| phira brahmadezase himAlaya taka aura pazcima prAntoMmeM ugra vihAra karake logoMke bahamoMko, andhazraddhAko, ajJAnatimirako, indriyalolupatAko aura jar3avAdako dUra kiyaa| videhake rAjA ceTaka, aMgadezake rAjA zatAnIka, rAjagRhake rAjA zreNika aura prasannacandra Adi rAjAoMko tathA bar3e bar3e dhanikoMko apanA bhakta banAyA / jAtibheda aura liMgabhedakA unhoMne bahiSkAra kiyA / jaMgalI jAtiyoMke uddhArake lie bhI unhoMne udyoga kiyA aura usameM aneka kaSTa she| mahAvIra bhagavAn eTomeTika (Automatic) upadezaka na the, arthAt kisI gurukI batalAI huI bAtoM yA vidhiyoM ko pakar3e rahanevAle (conservative) kansaraveTiva puruSa nahIM the; kintu svataMtra vicAraka banakara dezakAlake anurUpa svAMgameM satyakA bodha karanevAle the / zvetAmbarasampradAyake uttarAdhyayana sUtrameM jo kezI svAmI aura gautamasvAmIkI zAnta-kAnphareMsakA varNana diyA hai usase mAlUma hotA hai ki unhoMne pahale tIrthakarakI bA~dhI huI vidhivyavasthAmeM pheraphAra karake use nayA svarUpa diyA thaa| itanA hI nahIM, unhoMne ucca zreNIke logoMmeM bolI jAnevAlI saMskRta bhASAmeM nahIM kintu sAdhAraNa janatAkI mAgadhI bhASAmeM apanA upadeza diyA thaa| isa bAtase hama loga bahuta kucha sIkha sakate haiN| hameM apane zAstra, pUjApATha, sAmAyikAdike pATha, purAnI, sAdhAraNa logoMke lie durbodha Jain Educaton International For Personal & Private Use Only
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 jainahitaiSI - bhASAmeM nahIM kintu unake rUpAntara, mUlabhAva kAyama rakhake vartamAna bolacAlakI bhASAoM meM, dezakAlAnurUpa kara DAlanA cAhie / mahAvIra bhagavAnkA jJAna bahuta hI vizAla thA / unhoMne SaDdravya ke svarU pameM sAre vizvakI vyavasthA batalA dI hai / zabdakA vega lokake anta taka jAtA haiM, isameM unhoMne binA kahe hI TelIgrAphI samajhA dI hai / bhASA pudgalAtmakA hotI hai, yaha kaha kara TelIphona aura phonogrApha ke aviSkAra kI nIva DAlI hai| mala, mUtra Adi 14 sthAnoMmeM sUkSmajIva utpanna huA karate haiM, isameM chUtake rogoMkA siddhAnta batalAyA hai / pRthvI, vanaspati AdimeM jIva hai, unake isa si* ddhAntako Aja DAkTara vasune siddha kara diyA hai / unakA adhyAtmavAda aura syAdvAda vartamAnake vicArakoM ke lie pathapradarzakakA kAma denevAlA hai / unakA batalAyA huA lezyAoMkA aura labdhiyoMkA svarUpa vartamAna thiosophisToM. kI zodhoMse satya siddha hotA hai / padArthavijJAna, mAnasazAstra aura adhyAtma* ke viSaya meM bhI aDhAI hajAra varSa pahale hue mahAvIra bhagavAn kuzala the / ve padArthavijJAnako mAnasazAstra aura adhyAtmazAstra ke hI samAna dharmaprabhaH vanAkA aMga mAnate the / kyoMki unhoMne jo ATha prakArake prabhAvaka batalAye / unameM vidyA-prabhAvakoMkA arthAt sAyansa ke jJAnase dharmakI prabhAvanA karanevAloM ka bhI samAveza hotA hai / bhagavAnakA upadeza bahuta hI vyavahArI ( prAkTikala ) hai aura vaha Ajakala logoMkI zArIrika, naitika, hArdika, rAjakIya aura sAmAjika unnatike li bahuta hI anivArya jAna par3atA hai| jo mahAvIra svAmI ke upadezoMkA rahasya sama jhatA hai vaha isa vitaMDavAdameM nahIM par3a sakatA ki amuka dharma saccA hai au dUsare saba jhUThe haiN| kyoMki unhoMne syAdvAdazailI batalAkara nayanikSepAdi 2 dRSTiyoM se vicAra karanekI zikSA dI hai / unhoMne dravya ( padArthaprakRti ), kSeH ( deza ), kAla ( jamAnA ) aura bhAva ina cAroMkA apane upadezameM Ada kiyA hai| aisA nahIM kahA ki ''hamezA aisA hI karanA, dUsarI tarahase nahIM / ' manu SyAtmA svataMtra hai, use svataMtra rahane denA - kevala mArgasUcana karake aura amu deza kAlameM amuka rIti se calanA acchA hogA yaha batalAkara use apane deza kAlAdi saMyogoM meM kisa rIti se vartAva karanA cAhie yaha soca lenekI svatantrata For Personal & Private Use Only
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ sahayogiyoMke vicAra / 115 de denA--yahI syAdvAdazailIke upadezakakA kartavya hai / bhagavAnane dazavaikAlika sUtrameM sikhalAyA hai ki khAte-pIte, calate, kAma karate, sote hue, harasamaya yatnAcAra pAlo arthAt " Work with attentiveness or bala. nced mind " pratyeka kAryako cittakI ekAgratA pUrvaka samatolavRttipUrvaka karo / kAryakI saphalatAke lie isase acchA niyama koI bhI mAnasatattvajJa nahIM batalA sakatA / unhoMne pavitra aura uccajIvanako pahalI sIr3hI nyAyopArjita dravya prApta karanekI zaktiko batalAyA hai aura isa zaktise yukta jIvako 'mArgAnusArI' kahA hai / isake Age ' zrAvaka'varga batalAyA hai jise bAraha vrata pAlana karanA par3ate haiM aura usase adhika utkrAnta-unnata hue logoMke lie sampUrNa tyAgavAlA 'sAdhu-Azrama' batalAyA hai| dekhie, kaisI sukara svAbhAvika aura prAkTikala yojanA hai| zrAvakake bAraha vratoMmeM sAdA, mitavyayI aura saMyamI jIvana vyatIta karanekI AjJA dI hai / eka vratameM svadezarakSAkA gupta maMtra bhI samAyA huA hai, eka vratameM sabase bandhutva rakhanekI AjJA hai, eka vratameM brahmacaryapAlana ( svastrIsantoSa ) kA niyama hai jo zarIrabalakI rakSA karatA hai, eka vrata bAlavivAha, vRddhavivAha aura punarvivAhake lie khar3e honeko sthAna nahIM detA hai, eka vrata jisase Arthika, AtmikaM yA rASTrIya hita na hotA ho aise kisI bhI kAmameM, tarka vitarkameM, apadhyAnameM, cintA udvega aura zokameM, samaya aura zarIrabalake khonekA niSedha karatA hai aura eka vrata AtmAmeM sthira rahanekA abhyAsa DAlaneke lie kahatA hai / ina saba vratoMkA pAlana karanevAlA zrAvaka apanI utkrAnti aura samAja tathA dezakI sevA bahuta acchI taraha kara sakatA hai| jaba bhagavAnkI AyumeM 7 dina zeSa the taba unhoMne apane samIpa upasthita hue bar3e bhArI janasamUhake sAmane lagAtAra 6 dina taka upadezakI akhaNDa. dhArA bahAI aura sAtaveM dina apane mukhya ziSya gautama RSiko jAna bUjhakara AjJA dI ki tuma samIpake gA~voMmeM dharmapracArake lie jAo / jaba mahAvIra. kA mokSa ho gayA, taba gautama RSi lauTakara Aye / unheM guruviyogase zoka hone lagA / pIche unheM vicAra huA ki "aho merI yaha kitanI bar3I bhUla hai ! bhalA, mahAvIra bhagavAnako jJAna aura mokSa kisane diyA thA ? merA mokSa bhI mere hI hAthameM hai| phira unake lie vyartha hI kyoM azAnti bhogUM ? " isa pauruSa yA mardAnagIse For Personal & Private Use Only
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 jainahitaiSI bhare hue vicArase--isa svAvalambanakI bhAvanAse unheM kaivalya prApta ho gayA aura devadundubhI baja uThe ! " tuma apane pairoM para khar3e rahanA sIkho; tumheM koI dUsarA sAmAjika, rAjakIya yA Atmika mokSa nahIM de sakatA, tumhArA haratarahakA mokSa tumhAre hI hAthameM hai|" yaha mahAmaMtra mahAvIra bhagavAn apane ziSya gautamako zabdoMse nahIM kintu binA kahe sikhalA gaye aura isI lie unhoMne gautamako bAhara bheja diyA thaa| samAjasudhArakoMko, dezabhaktoM aura AtmamokSake abhilASiyoMko yaha maMtra apane pratyeka raktabinduke sAtha pravAhita karanA caahie| mahAvIra bhagavAnke upadezoMkA vistRta vivaraNa karaneke lie mahInoM caahie| unhoMne pratyeka viSayakA pratyakSa aura parokSarItise vivecana kiyA hai / unake upadezoMkA saMgraha unake bahuta pIche devardhigaNine-jo unake 27 veM paTTameM hue haiM-kiyA hai aura usameM bhI dezakAla aura logoMkI zakti vagairahakA vicAra karake kitanI hI tAttvika bAtoM para sthUla alaMkAroMkI pozAka car3hA dI hai jisase isa samaya unakA gupta bhAva athavA Mysticism samajhanevAle puruSa bahuta hI thor3e haiM / ina gupta bhAvoMkA prakAza usI samaya hogA jaba kuzAgrabuddhivAle aura Atmika Anandake abhilASI saikar3oM vidvAn sAyansa, mAnasazAstra, darzanazAstra AdikI sahAyatAse jainazAstroMkA abhyAsa kareMge aura unake chupe hue tattvoMkI khoja kareMge / jainadharma kisI eka varNa yA kisI eka dezakA dharma nahIM; kintu sArI duniyAke sAre logoMke lie spaSTa kiye hue satyoM kA saMgraha hai / jisa samaya dezavidezoMke svataMtra vicArazAlI puruSoMke mastaka isakI ora lageMge, usI samaya isa pavitra jainadharmakI jo isake janmasiddha ThekedAra bane hue logoMke hAthase miTTI palIda ho rahI hai vaha banda hogI aura tabhI yaha vizvakA dharma bnegaa| (prArthanAsamAja-bambaIke vArSikotsavake samaya diyA huA zrIyuta vADIlAla motIlAla zAhakA saMkSipta vyAkhyAna / ) -jainakAnphareMsa heralDa, aMka 10-11-12 / For Personal & Private Use Only
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ pustk-pricy| 117 wwwww pustaka-paricaya / 1 svapnavAsavadattam / svIsanse pahale 'bhAsa' nAmake eka kavi ho gaye haiN| ve mahAkavi kAlidAsase bhI pahale hue haiM / kAlidAsAdine apane granthoMmeM unakA smaraNa kiyA hai| abhItaka unakA koI bhI grantha prApya nahIM thA; parantu - aba trAvaNakorake prAcIna pustakAlayameM unake eka sAtha teraha grantha mila gaye haiM aura unameMse 10 grantha ukta rAjyane uttama rItise sampAdana karAke prakAzita bhI karA diye haiM / ye terahoM grantha nATaka haiM aura saMskRta sAhityake prazaMsanIya ratna haiM / harSakA viSaya hai ki paM0 bAbUlAla mayAzaMkara dube, rAjanAMdagAMva ( sI. pI. ) ne ukta nATakoMmeMse isa eka nATakakA hindI gadyapadyamaya anuvAda bhI prakAzita kara diyA aura isa taraha unakI kRpAse aba hindIbhASAbhASI bhI bhAsakI kRtikA kucha paricaya pA skeNge| anuvAda sAdhAraNataH acchA huA hai| bhUmikAmeM bhAsake sambandhakI bahutasI jAnane yogya bAteM likhI gaI haiN| prAraMbhameM bhAsake nATakoMkI saMskRtasUktiyoMkA jo saMgraha kiyA gayA hai vaha bahuta acchA hai| hindIbhASiyoMke upakArake lie unakA artha bhI likhadenA cAhie thA / pustakakA mUla chaha AnA hai / 2 kAryavivaraNa pahalA aura dUsarA bhaag| kalakatteke tRtIya hindI sAhityasammelanakA vivaraNa do bhAgoMmeM prakAzita huA hai / pahale bhAgameM sabhApati mahAzayakA vizAla vyAkhyAna aura dUsare kAmoMkA kramabaddha varNana hai| dUsare bhAgameM una lekhoMkA saMgraha hai jo sammelanameM par3he gaye the athavA par3haneke lie Aye the| inameM kaI acche acche vidvAnoMke likhe hue haiN| hindIhitaiSI mAtrako ye vivaraNa par3hanA cAhie / inase bahuta jJAna prApta hogA aura hindIkI vartamAna avasthA para vicAra karanemeM subhItA hogaa| bahuta karake ye hindIsAhityasammelana kAryAlaya ilAhAbAdase mila sakeMge / mUlya mAlUma nhiiN| For Personal & Private Use Only
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 jainahitaiSI 3 navanIta / hindIkA mAsika patra hai / ise banArasakI granthaprakAzaka samiti nikAlatI hai| dUsare varSakI tIsarI saMkhyA hamAre sAmane hai / isameM yUropake vartamAna yuddha ke sambandhakI sabhI jAnane yogya bAteM likhI gaI haiM jo bar3e parizramase saMgraha kI gaI haiM / isa yuddhake viSayameM jinheM kucha jAnanA ho, ve isa aMkako avazya hI Adyanta pATha kara jAyeM / isa aMkameM eka 10pejake upanyAsako chor3akara zeSa 70peja yuddhakI hI bAtoMse bhare hue haiM / vArSika mUlya 2|aur eka aMkakA mUlya / / hai| 4 vaiSNavasarvasva / yaha vaiSNavoMke nimbArka sampradAyakA mAsika patra hai| hAla hI nikalA hai| prakAzaka, zrIchabIlelAla gosvAmI, sudarzana presa vRndAvana / vArSika mUlya do rupayA / jo mahAzaya isa sampradAyake sambandhameM kucha jAnanA cAheM ve ise avazya mNgaaveN| __5 svAmI-ziSyasaMvAda / isameM svAmI vivekAnanda aura unake ziSyake bIcameM jo vArtAlApa hue the veM likhe gaye haiM / gujarAtImeM svargIya bhaggUbhAI phatehacanda jI ( sampAdaka jaina ) ne isakA anuvAda kiyA thaa| mesarsa meghajI hIrajI kampanI, pAyadhUnI, bambaI isake prakAzaka haiM / zrIyuta meghajI bhAIne apane vivAhake samaya apane iSTamitroMmeM vitaraNa karaneke lie yaha pustaka chapAI thii| bar3I hI acchI pustaka hai / dhArmika rASTrIya bhAvoMse sarAbora hai / hamane isake prAraMbhake do lekha par3he, para hameM unameM koI bAta aisI na mAlUma huI jo jainadharmake viruddha ho| hamArI samajhameM yaha pratyeka bhAratavAsIke par3hane aura manana karaneke yogya pustaka hai| jainabhAIyoMke dvArA isaprakArake sArvajanika vicAroMkA pracAra honA bahuta hI AzAjanaka hai| 6 digambarajainakA khAsa aMka / pichale varSoM kI nAI isa varSa bhI digambarajainakA dIpamAlikAkA vizAla aMka khUba ThATavATase nikalA hai / saba milAkara. 50 citra haiM ; eka citra raMgIna haiM / lekha bhI pahaleke hI samAna a~gerajI, saMskRta, prAkRta, For Personal & Private Use Only
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ pustaka- paricaya | 119 hindI, gujarAtI aura marAThI ina chaha bhASAoMke haiN| abakI bAra do cAra lekha aura citra mahattvake haiM / isameM sandeha nahIM ki kApar3iyAjI bar3e hI parizrama; adhyavasAya aura arthavyayase khAsa aMka taiyAra karAte hai; aura isa viSaya meM unake utsAhakI sabhI prazaMsA karate haiM; parantu hamArI samajhameM unakA parizrama aura arthavyaya bahuta hI kama saphala hotA hai / sAdhAraNajanatA antaraMgakI apekSA bahiraMga hI adhika pasanda karatI hai, citrAdi nayanAbhirAma cIz2oM kA sarvatra hI adhika Adara hotA hai, aura upahArakI pustakeM bhI usake grAhakoMko bahuta milatI haiM isalie saMbhava hai ki digambara jaina kI grAhakasaMkhyA saMtoSaprada ho; parantu hamArI samajhameM grAhakasaMkhyA adhika honA hI saphalatAkA pramANa nahIM hai / pahale bhI hama kaI bAra likha cuke haiM aura aba bhI mitrabhAvase likhate haiM ki sahayogIko bAharI ThATavATake sAtha apanA antaraMga bhI acchA banAnA cAhie / acche lekhoM aura pragatizIla sAhityake pracArakI ora use vizeSa dRSTi denA cAhie / isa samaya jainasamAjako citroMkI z2arUrata nahIM hai, use cAhie apanI unnatikA mArga dikhAnevAle samayopayogI lekha, aura hama dekhate haiM ki sahayogIkA isa ora bahuta hI kama dhyAna hai / isa aMkakA adhikAMza aise lekhoMse bharA gayA hai jo isa bahumUlya aMkake lie sarvathA ayogya haiM / kucha hindIkI kavitAyeM aisI haiM jo hindI ke prasiddha patroMse ur3Akara kATa chA~Takara kaI jainakaviyoM ne (?) apane nAmase prakAzita karA dI haiM / jo docAra acche lekha haiM, ve bahutase ghAsa-phUsa ke bhItara bilakula chupa gaye haiM / hama nahIM kaha sakate ki anya bhASAoMkI zuddhatAkI ora kitanA dhyAna diyA gayA hai, para becArI hindIkI to bahuta hI durdazA kI gaI hai / prAkRtake lekhoMse kyA lAbha hogA, yaha hama nahIM samajha sake / saMskRta ke lekha bhI vizeSa lAbhadAyaka nahIM ho sakate / unameM kucha tathya bhI nahIM hai / aneka bhASAoM kI gar3abar3akI apekSA yadi koI eka hI bhASAkA prAdhAnya rakkhA jAya to adhika lAbha ho / upahArakI pustakoM meM bhI sahayogIko isa bAtakA dhyAna rakhanA cAhie / jahA~taka hama jAnate haiM usake hindI jAnanevAle grAhakoMkI saMkhyA AdhI se adhika hogI / aisI dazA meM jina grAhakoM kI mAtRbhASA gujarAtI hai ve to hindI pustakoMse thor3A bahuta lAbha uThA bhI sakate hoMge; parantu jinakI mAtRbhASA hindI hai unameM sau pacAsa hI aise hoMge jo gujarAtI pustakoMse kucha For Personal & Private Use Only
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 jainahitaiSI lAbha uThA skeN| aisI avasthAmeM sahayogIko yA to upahArakI samasta pustakeM hindImeM hI nikAlanA cAhie, yA hindI grAhakoMko hindI aura gujarAtI grAhakoMko gujarAtIkI pustakeM denA cAhie / upahArakI pustakeM bhI kucha samajha bUjhakara nikAlanA cAhie / citroMke viSayameM bhI sahayogI sImAse adhika udAratA dikhalAtA hai / jisa zreNIke logoMke citroMko vaha sthAna de detA hai usase hama samajhate haiM ki abhI nahIM to thor3e hI samayameM logoMke hRdayase isa bAtakA mahattva hI uTha jAyagA ki kisI puruSakA citra prakAzita honA usake zreSThatva yA gauravakA bhI dyotaka hai / AzA hai ki sampAdaka mahAzaya hamArI ina sUcanA oM para dhyAna denekI kRpA kareMge aura inheM kisI bure abhiprAyase likhI huI na smjheNge| 7 jainatattvaprakAzinI sabhA iTAvAke TrekTa / sRSTivAdaparIkSA, jainadharma, jainaphilAsaphI, jainiyoMkA tattvajJAna aura cAritra, vRddhavivAha, bAlavivAha, aura IzvarAstitva ye sAta TrekTa hameM samAlocanAke lie mile haiN| inameMse pahale cAra TrekTa jainahitaiSImeM prakAzita ho cuke haiN| prakAzaka mahAzaya ina para yaha likhanA bhUla gaye haiM ki ye jainahitaiSIse uddhata kiye gaye haiN| itanA likha dene meM kucha harja na thaa| pA~caveM TrekTameM vRddhavivAhakI aura chaThemeM bAlyavivAhakI eka eka kalpita kahAnI upanyAsake DhaMga para likhI gaI hai / ye acche nahIM haiM--kaI jagaha azlIlatA AgaI hai / sAtaveMmeM paM0 puttUlAlajIkA likhA huA eka nibandha hai / pA~coM TrekTa pracAra karaneke yogya haiM / milate bhI bahuta saste haiM / bAbU candrasenajI maMtrIse maiMgAnA caahie| 8 sptvysnnissedh| - ise vIraputra AnandasAgarajIne likhA hai aura rAyasAhaba seTha kesarIsiMhajI ratalAmane prakAzita karAyA hai| prakAzaka, granthakartA aura unake guruke citra bhI haiM / pustakakI bhASA acchI nahIM hai / jagaha jagaha aMgarez2Ike zabda binA kAraNa diye haiN| isameM pAnIkA artha 'vATara' likhanekA isake sivAya aura kyA kAraNa ho For Personal & Private Use Only
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ pustk-pricy| 121 sakatA hai ki granthakartAko loga a~garez2IkA jAnakAra samajheM / jo kucha ho pustaka binA mUlya milatI hai, isa lie acche abhiprAyase hI prakaTa kI gaI jAna par3atI hai / sAdhAraNa par3he likhe bhAiyoMko isase lAbha uThAnA cAhie / 9 dayAsvIkAra mAMsatiraskAra / ise bAbU buddhamalajI pATaNIne likhA hai aura rAyabahAdura seTha kalyANamalajI indoravAloM kI sahAyatAse bhAratajanamahAmaMDalake jIvadayAvibhAgake maMtrI bAbU dayAcandrajI bI. e. lakhanaUne chapAyA hai| hitaiSIke AkArake 112 pRSTha haiM / abhItaka isa viSayake jitena TrekTa nikale haiM una sabase yaha pustaka bar3I hai| isakI racanAzailI kucha zAstrIya DhaMgakI ho gaI hai aura bahutasI bAteM viSayase bAharakI likha dI gaI haiM / jaise jainadharmakI utkRSTatAke viSayameM lokamAnya paM0 bAlagaMgAdhara tilakakI sammati; isakI jarUrata na thI kyoMki yaha pustaka vizeSakara jainetaroM ke lie likhI gaI hai| to bhI dayA aura mAMsake tyAgake sambandhakI saikar3oM : bAtoMkA isameM saMgraha kara diyA gayA hai / isake lie lekhaka mahAzayane acchA parizrama kiyA hai / aisI pustakoMkA jitanA hI pracAra kiyA jAsake utanA hI acchA hai| bahuta karake yaha pustaka muphtameM bA~TI jAtI hai / AraMbhameM seTha kalyANamalajIkA saMkSipta jIvanacarita diyA gayA hai jisase unakI udAratAkA paricaya milatA hai| __10 prbhujnmotsvgiit| hitaiSIke pAThakoMko zrIyuta dattAtraya bhImAjI raNadivekA paricaya kaIbAra karAyA jA cukA hai / Apa marAThIke nAmI kaviyoMmeMse eka haiM / yaha bahuta hI choTI sI pustaka ApahIkI racanA hai / ise par3hakara jAna par3atA hai ki Apa kaise pratibhAzAlI kavi haiN| isameM AdinAtha bhagavAnake janmotsavakA aura abhiSekakA bilakula nayI zailIkA varNana hai / jahA~taka hama jAnate haiM jainadharmake pichale sAhityameM isa jor3akI kavitA zAyada hI koI ho / hamAre hindIke pAThaka isa kavitAke rasakA kucha AsvAdana kara sakeM, isalie hama yahA~ para isakI kucha paMktiyoMkA bhAvArtha likha dete haiM: For Personal & Private Use Only
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 jainahitaiSIwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww mmmmmmmmwwwwwwwwwwwm he jIvadayA, Aja yaha terA mukha prasanna kyoM ho uThA hai ? tere adhara para yaha musakurAhaTa aura gAloM para lalAI kyoM jhalaka rahI hai ? he buddhidevI, Aja tU. Anandake mAre nRtya kyoM kara rahI hai ? sadAse tere pairoMmeM jo gulAmIkI ber3I par3I huI thI, vaha kaise TUTa gaI ? bhAI viveka, Aja tU AkAzameM ur3Ane kyoM bhara rahA hai ? ye sundara paMkhe tujhe phirase kisane de diye ? cirakAlakI nidrAse Aja tU jAga kaise uThA ? kyA tere kAnoMmeM kisIne zaMkha phUMka diyA hai ? pyArI samatA, Aja tere zarIra para ye harSake aMkura kyoM uTha rahe haiM ? itanA sukha tujhe kisa kAraNa ho rahA hai ? he anAtha pazuo aura dIna jantuo, tuma isa taraha AzAke netroMse kisakI ora dekha rahe ho ? tumhAre duHkhoMko dUra karanevAlA kauna A gayA ? bhalA batalAo to sahI ki tumhArA mUkarodana kisake kAnoMtaka pahu~ca gayA aura tumhArI gUMgI pukAra sunakara kisakA hRdaya pighala gayA ? are bhAI, tuma yaha kyA pUche rahe ho ? jisa taraha tumheM tumhArI buddhine chor3a diyA hai usa taraha kyA kAnoMne bhI chor3a diyA ? sunate nahIM ho ki Aja sampUrNa anAthoMkA saMrakSaka aura durbaloMkA sahAyaka prabhu svargasukhoMko chor3akara padadalitoM-patitoMko Upara uThAneke lie, bhayabhItoMko abhaya deneke lie, jIvamAtrake sAtha mitratA rakhanA sikhalAneke lie aura akhila prANiyoMko jIvanadAna deneke lie nIce utarA hai / vasanta Rtuke samAna usase sArI jaDacetana--sRSTi praphullita ho jAyagI / suno, usake ye janmamahotsavake bAjoMkI dhuni sunAI de rahI hai aura dekho, yaha ayodhyApurI Anandase kisa taraha nRtya kara rahI hai / samasta janoMkA pyArA vasanta apane Agamanase sabako sukhI kara rahA thA / sRSTisundarI AnandameM tallIna ho rahI thii| usakI godImeM aisA koI na thA jo hIna dIna ho-sabhI prasanna the / vRkSa aura latAye pattoM aura phUloMse lada rahI thiiN| vAyu bhI phUloMkI sugandhise bharA huA manda manda. baha rahA thA aura ina sabako hI nIcA dikhalAneke lie mAnoM nisarga-gAyakoMke nAyaka piva For Personal & Private Use Only
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ pustaka pricy| 123 ( koyala ) mIThe svara alApa rahe the ! isa tarahake isa atyanta sukhaprada aura maMgalamaya samayameM mAnoM mUrtimatI mAMgalya devatA hI santAnavatI huI-nAbhirAjAkI ramaNI ramaNIbhUSaNa marudevIne eka anupama sutamaNiko janma diyA; jisa taraha pUrvadizA vAsaramaNi ( sUrya ) ko janma detI hai / ityAdi / pustakakA mUlya 'tIna paisA' hai| yaha lekhakake pAsa 'rAstyAcI peTha ghara naM0 102, pUne ' ke patese mila skegii| 11 mahAvIra aMka ( uttraardh)| zve0 jainakAnphareMsa heralDake mahAvIra aMkakA paricaya hama pahale de cuke haiM; aba usakA dUsarA bhAga bhI usake vidvAn sampAdakane prakAza kiyA hai / isameM bhI kaI acche acche lekha prakAzita hue haiM / jo sajjana mahAvIra bhagavAnke sambadhameM vizeSa jJAna sampAdana karanA cAheM aura gujarAtI jAnate hoM unheM yaha aMka aura isake pahalekA aMka ma~gAkara avazya par3hanA caahie| isameM kaI lekha jainetara vidvAnoMke likhe hue bhI haiM / isa aMkake eka lekhakA saMkSipta anuvAda hamane anyatra prakAzita kiyA hai| mahAvIrakA vistRta carita likhanemeM ina saba lekhoMse bahuta sahAyatA milegI / vidvAnoMko inakA saMgraha kara rakhanA caahie| isa aMkakA mUlya ATha AnA hai| nIce likhI pustakeM sAdara svIkAra kI jAtI haiM:1 riporTa-syAdvAda mahAvidyAlaya kAzIkI, daza varSakI / 2 riporTa-jainapAThazAlA sadara bAjAra meraThakI, dvitIya varSakI / 3 riporTa-jainavidyAlaya kUcA seTha dehalIkI, tIsare vrsskii| 4 riporTa-jaina senTrala lAyabrerI aura saMskRta pAThazAlA bambaIkI, cauthii| 5 upadezaka bhajanAvalI-prakAzaka, vaizyasabhA bhivAnI ( hisAra ) / 6 avyayavRttiH-pra0, umAdatta haMsarAja, kasUra ( hisAra ) / 7 sAkSAt mokSa-pra0, jainajJAnaprasAraka maMDala, sirohii| 8 sAdhuguNaparIkSA-pra0, sAdhumArgI jaina sabhA, bar3anagara / 9-10 bAlyavivAha, vRddhavivAha-pra0, mAlavA prAntika sabhA, bar3anagara / 11 prArthanAstotra-pra0, maMtrI jainavidyAlaya kUcA seTha, dehlii| 12 guNasthAnadarpaNa-milanekA patA, rAvata zerasIMga gauDavaMzI, ratalAma / For Personal & Private Use Only
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 jainahitaiSI 13 dAnavIra seTha mANikacanda yAMce jIvanacaritra-pra0, bande jinavaram presa, nipANI (belgaaNv)| 14 zrImadvijayAnanda dvAtriMzikA (saMskRta)-sohanalAla battanalAla jauharI, dehlii| 15 mahAvIracaritra-le0, brahmacArI shiitlprsaadjii| pra0, paM0. pannAlAlajI jaina, maidAginI jainamandira, banArasa / 16 dazalakSaNa dharma kathAsahita (hindI) prakAzaka, 17 trepana kriyA vivaraNa digambara jaina pustakAlayaM 18 upadeza mAlA suurt| 19 bhAratIya kisAna prakAzaka, bAbU nArAyaNa20 manuSya ke kartavyakA paricaya ' prasAda aror3A bI. e. 21 amerikAkA gRhaprabandha J kAnapura 22 saptavyasananiSedha-pra0, mUlacanda bar3akura, damoha ( sI. pI.) 23 tIna varSakI riporTa-jaina anAtharakSaka susAiTI, dehlii| 24 jainapuSpamAlA-pra0, pannAlAla jainI, bisAnA, hAtharasa / 25 ratnAkarapaccIsI-pra0, mAvajI dAmajI zAha, jaina hAIskUla, bambaI / 26 devaparIkSA-pra0, AtmAnanda pustakapracAraka maMDala, dehlii| 26 hU~Dhakamatake netA-pra0, vasanta, sikandarAbAda ( bulandazahara ) / samAcAra / -zrIyuta bAbU jugamaMdaralAlajI jainI ema. e. bairisTara eTlA indaurakI cIpha korTake sekinDa jaja niyata hue haiN| -iTAvAkA 'jainatattva prakAzaka' phira nikalane gagA hai / tIna cAra aMka nikala gaye haiM / bAbUcandrasenajI sampAdana karate haiM / -satyavAdIkA sampAdana-kArya paM0 udayalAlajIne chor3a diyA hai / aba paM0 khUbacandrajI zAstrI usakA sampAdana kreNge| -yUropakA mahAbhArata khUba jorazorase jArI hai / philahAla zAntikI koI AzA nhiiN| -indaurakA zrAvikAzrama bhI khula gyaa| -syAdvAdapAThazAlAkA vArSikotsava saphalatAke sAtha pUrNa huA / For Personal & Private Use Only
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ dAnavIra seTha mANikacandajIkA smAraka / dAnavIra seTha mANikacandajIkA smAraka | * yaha jAnakara pAThakoM ko prasannatA hogI ki svargIya dAnavIra seTha mANikacanda je. pI. ke smaraNArtha eka * granthamAlA ' nikAlane kA nizcaya kiyA gayA hai / isameM saMskRta aura prAkRtake prAcIna jainagrantha prakAzita hogeM aura lAgata mAtrake mUlya para bece jAyeMge / pratyeka granthakI kucha pratiyA~ muphta bhI bA~TI jAveMgI / aisA prabandha kiyA jA rahA hai ki bahuta jaldI eka do grantha prakAzita kara diye jAveM / zAstradAna karanevAloMke subhIte ke lie eka yojanA yaha bhI kI jAyagI ki jo dharmAtmA kisI granthakI so dosau yA isase adhika pratiyA~ dAnake lie kharIdanA cAheMge unakA smaraNapatra bhI una pratiyoMmeM chapavA diyA jAyagA / granthapracAra aura granthoddhAra yaha svargIya seThajIkA bahuta hI pyArA kArya thA / isalie yaha ' granthamAlA ' kA nikalanA unakA bahuta hI anurUpa aura ucita smAraka hogA / jo sajjana seThajIke upakAroMko bhUle nahIM haiM - unake prati jinakI Adarabuddhi hai AzA hai ki unheM yaha kArya bahuta pasanda AyagA aura ve isameM hara tarahase sahAyatA pahu~cAyeMge / abhI taka smAraka phaMDameM lagabhaga cAra hajAra rupayekA candA huA hai jo lagabhaga vasUla ho cukA hai / hama cAhate haiM ki yaha phaMDa kamase kama dazahajAra rupayekI avazya ho jAya jisase thor3ehI samaya meM isake dvArA saikar3oM prAcIna granthoMkA uddhAra ho jAya aura unake darzana ghara ghara hone lage / granthamAlAkI niyamAvalI bana rahI hai jo zIghra hI prakAzita hogI / jo mahAzaya isa viSaya meM kucha sUcanAyeM karanA cAheM yA sammatiyA~ denekI icchA kareM ve mujhase se patravyavahAra kareM / 125 nAthUrAma premI, hIrAbAga po0 giragAMva - bambaI | For Personal & Private Use Only
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 jainahitaiSI Avazyaka praarthnaa| jainahitaiSIke pAThakoMko yaha batalAnekI jarUrata nahIM hai ki yaha patra jainasamAjakI aura jainasAhityakI kitanI sevA kara rahA hai aura isakA pracAra adhikatA. ke sAtha honekI kitanI AvazyakatA hai| isa sAlakA upahAra to grAhakoMke hAthameM maujUda hI hai| ise dekhakara yaha bhI mAlUma kiyA jA sakatA hai ki jainahitaiSIkA vAstavika uddezya kyA hai ? yaha jainasamAjakI bhalAI ke lie nikalatA hai yA kamAIke lie / yadi pAThakoMkI samajhameM hitaiSIse vAstavameM hI samAjakA kucha hita hotA ho to hama unase prArthanA karate haiM ki ve isa samaya isake kucha grAhaka bar3hAnekA prayatna avazya kareM / Apaloga yadi thor3I sI bhI koziza kareMge to sahaja hI isake dosau cArasau grAhaka bar3ha jaaveNge| isa sAlake sAdhAraNopayogI upahAra granthoMkA judA mUlya DA~kakharcasahita 2) hai| isa lie jainahitaiSI kevala 12 paisoMmeM milegA jo ki 12 aMkoMke DA~kakharca meM hI laga jaaveNge| ye grantha jisa kisIko bhI batalAye jAveMge vahI thoDIsI preraNA karanepara grAhaka bananeko taiyAra ho jAyagA / kevala jainI hI nahIM, ina grantharatnoMke mohase ajainI bhI grAhaka bana jAveMge / isa lie pAThakoMse bArabAra prArthanA hai ki ve isa varSa grAhaka bar3hAnekI kAziza jarUra kreN| isa varSa lar3AIke kAraNa kAgaja aura chapAIkA bhAva bahuta bar3ha gayA hai isalie grAhakoMkI saMkhyA yatheSTa na hogI to hameM bahuta ghATA uThAnA pdd'egaa| __ grAhaka jitane hI adhika hoMge, patrakI pRSTha saMkhyA hama utanI hI Adhika bar3hAnekA prabandha kreNge| grAhakasaMkhyA bar3he binA koI bhI patra tarakkI nahIM kara sktaa| isa varSa hameM koI bhI mahAzaya janahitaiSIko muphtameM yA Adhe paune mUlyameM ma~gAneke lie lAcAra na kreN| jina saMsthAoMmeM hitaiSI vinAmUlya jAtA hai unake saMcAlakoM aura vidyArthiyoMse khAsa taurase prArthanA hai ki ve parizrama karake hameM isa varSa kucha grAhaka juTA denekI kRpA kreN| ___mainejara, jainhitaissii| For Personal & Private Use Only
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ (1) naye chape hue jaina grantha / bhaktAmaracarita / isameM pratyeka zloka, usakA artha, pratyeka zlokakI vistRta kathA, hindI kavitA, pratyeka zlokakA maMtra aura yaMtra ye saba bAteM chapAI gaI haiM / kathAyeM bar3I vilakSaNa haiM / unameM kisa puruSane kisa maMtrakA kisa taraha jApa kiyA, usako kaisI kaisI takalIpheM bhoganI par3I aura phira antameM use kisa taraha maMtrakI siddhi huI ina saba bAtoMkI Azcaryajanaka ghaTanAoMkA varNana kiyA hai| bhASA bahuta sarala banAI gaI hai| yaha mUla saMskRta granthakA nayA anuvAda hai / kapar3ekI sundara jilda ba~dhI huI pustaka hai / mUlya savA rupyaa| zreNikacarita / yaha antima tIrthaMkara mahAvIra bhagavAnke parama bhakta mahArAjAzreNikakA jo itihAsajJoMmeM bimbisArake nAmase vikhyAta haiM-carita hai / ise zreNikapurANa bhI kahate haiM / isakA anuvAda mUla saMskRta grantha parase paM. gajAdharalAlajIne kiyA hai / Aja kalakI bolacAlakI bhASAmeM hai, puSTa cikanA kAgaz2a, uttama chapAI, kapar3ekI pakkI jilda, pRSTha saMkhyA 400 / mUlya 1 // ) dharmapraznottarazrAvakAcAra / zrIsakalakIrti AcAryake saMskRta granthakA sarala anuvAda / isameM prazna aura uttarake rUpameM zrAvakAcArakI sArI bAteM bar3I hI saralatAseM samajhAI gaI haiM / saba bhAIyoMko ma~gAkara par3hanA cAhie / sAdhAraNa par3he likhe logoMke bar3e kAmakA grantha hai / mUlya do rupyaa| For Personal & Private Use Only
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 2 ) nATaka samayasAra bhASATIkAsahita / kavivara paM0 banArasIdAsajIke bhASA nATakasamayasArako kauna nahIM jAnatA / unakI bhASA kavitA jainasAhityameM ziromaNi samajhI jAtI hai / isa adhyAtmakI kavitAkA artha sabakI samajha meM nahIM AtA thA, isa kAraNa zrIyuta nAnA rAmacandra nAga ( jaina brAhmaNa ) ne bhASA bacanikA sahita isa granthako khule patroM meM chapAyA hai / chapAI sundara hai / mUlya 2 // ) bAlaka-bhajanasaMgraha ( dvitIyabhAga ) / isameM naI tarz2ake, naI cAlake 21 bhajanoMkA saMgraha hai / isake banAnevAle lAlA bhUrAmalajI ( bAlaka ) muzarapha jayapura nivAsI haiM / mUlya Der3a AnA / mahendrakumAra nATakake gAyana / jayapurakI zikSApracArakasamiti jo mahendrakumAra nAmakA navIna vicAroMse paripUrNa nATaka khelatI thI usameMke gAyana chapAye gaye haiN| bar3e acche haiM / mUlya eka AnA / vizvatattva cArTa | yaha bar3hiyA kAg2az2a para chapA huA nakazA hai / isameM jainadharmake anusAra sAta tattva aura unakA vistAra batalAyA hai / jainadharmakI sArI bAteM isameM A gaI haiM / pratyeka mandirameM jar3avAkara TA~gane lAyaka hai / mUlya do AnA / ArAdhanA kathAkoza / jainakathAoM kA bhaMDAra / mUla saMskRtasahita sundaratAse chapA hai / bhASA bolacAlakI sabake samajhane yogya hai / pahale bhAgakA mUlya 1 | ) For Personal & Private Use Only
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 3 ) anityabhAvanA / zrIpadmanandi AcAryakA anityapaMcAzata mUla aura usakA anuvAda | anuvAda bAbU jugalakizorajI mukhtAra ne hindI kavitA meM kiyA hai / zoka duHkha ke samaya isa pustakake pAThase bar3I zAnti milatI hai / mUlya Der3a AnA / paMcaparameSThIpUjA / saMskRtakA yaha eka prAcIna pUjAgrantha hai / isake karttA zrIyazonandi AcArya haiN| isameM yamaka aura zabdADambarakI bharamAra hai / par3hane meM bar3A hI Ananda AtA hai / jo bhAI saMskRta pUjApAThake premI haiM unheM yaha avazya ma~gAnA cAhie / acchI chapI hai / mUlya cAra AnA / cauvIsI pATha (satyArthayajJa ) / yaha kavi manaraMgalAlajIkA banAyA huA hai / isakI kavitA para mugdha hokara ise lAlA ajitaprasAdajI ema. e. ela ela. bI. ne chapAyA hai / kapar3ekI jilda ba~dhI hai / mUlya | ) jainArNava / isameM jainadharmakI choTI bar3I saba milAkara 100 pustakeM haiM / safara meM sAtha rakhanese pAThAdike lie bar3I upayogI cIz2a hai | bahuta sastI hai / kapar3e kI jilda sahita mUlya 1 ) zrI pAlacarita / pahale yaha grantha chanda baMdha chapA thA / aba paM. dIpacandajIne sarala bolacAla kI bhASA meM kara diyA hai jisase samajhane meM kaThinAI nahIM par3atI / kkI kapar3ekI jilda ba~dhI hai / mUlya 1) For Personal & Private Use Only
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ (4) dhrmrtnodyot| yaha grantha ArA nivAsI bAbU jagamohanadAsakA banAyA huA hai| ka. vitAmeM hai| jainadharmasambandhI pacAsoM bAteM kavitAmeM samajhAI gaI haiN| kavitA sarala aura acchI hai| nirNayasAgara presameM baDhiyA enTika kAgaz2a para chapAyA gayA hai| mUlya eka rupyaa| jaingiitaavlii| vivAhAdike samaya striyoMke gAne yogya gIta / ye gAliyoMkI cAlameM dhArmika gIta haiM / bundelakhaMDakI striyoMmeM bahuta pracAra hai / mUlya / ) suzIlA upnyaas| isa upanyAsakI prazaMsAkI z2arUrata nhiiN| dUsarI bAra sundaratAse chapA hai| isameM manoraMjanake sAtha jainadharmakA sAra bhara diyA gayA hai|' pakkI kapar3ekI jilda / mU0 11) karnATaka- jainkvi| karnATaka dezameM jo nAmI nAmI jaina kavi hue haiM unakA isameM aitihAsika paricaya diyA gayA hai| saba milAkara 75 kaviyoMkA itihAsa hai| bar3e mahattvakI pustaka hai / mUlya lAgatase bhI kama AdhA AnA hai| jinshtk| yaha zrImAn samantabhadra svAmIkA bilakula aprasiddha grantha hai| bahuta U~ce darjekA saMskRta citrakAvya hai| hindIjAnanevAle bhI isakA kucha abhiprAya samajha sakeM isa lie mUla zlokoMkA bhAvArtha bhI likha diyA hai| isa granthakI saMskRta TIkAyeM likhanameM bar3e bar3e AcAryoMkI akla cakarAI hai| mUlya // ) For Personal & Private Use Only
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ jmbuusvaamiicrit| yaha bhI kavitAse badalakara sAdI bolacAlakI bhASAmeM kara diyA gayA hai / antima kevalI jambUsvAmIkA pavitra caritra hai / mUlya / ) dazalakSaNadharma / isameM uttama kSamAdi dazadharmoMkA vistRta vyAkhyAna hai| ratnakaraMDavacanikA AdigranthoMke AdhArase naye DhaMgase likhA gayA hai| bhASA bolacAlakI hai / sAthameM dazalakSaNa vrata kathA bhI hai / zAstrasabhAmeM bA~cane yogya hai / bhAdoMke to bar3e kAmakI cIz2a hai| mUlya pA~ca aanaa| aatmshuddhi| / yaha pustaka lAlA muMzIlAlajI ema. e. kI likhI huI hAlahI prakAzita huI hai / viSaya nAmase hI spaSTa hai / jainagranthoMke AdhArase likhI gaI hai| isameM 'zIla aura bhAvanA' bhI zAmila hai / muuly|) gRhiNIbhUSaNa / striyoMke lie bar3I hI upayogI pustaka hai / jainastriyoMke sivAya dUsarI striyA~ bhI lAbha uThA sakatI haiM / striyoMke kartavya, vyavahAra, vinaya, lajjA, zIla, gRhaprabandha, baccoMkA lAlanapAlana, pAtivrata, paropakAra Adi-sabhI viSayoMkI isameM sundara zikSA dI gaI hai / bhASA zuddha aura sarala hai| jainasamAjameM strIzikSAkI isase acchI aura koI pustaka pracalita nahIM / mUlya ATha AnA / shaantikuttiir| yaha bahuta hI sundara aura zikSAprada upanyAsa hai / pratibhA upanyAsake lekhakakAhI yaha likhA huA hai / isase isakI prazaMsA karanA vyartha hai| 15 janavarI taka taiyAra ho jAyagA / mUlya 1) __mainejara, jainagrantharatnAkara kAryAlaya, giragA~va, bmbii| For Personal & Private Use Only
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvasAdhAraNopayogI hindI grantha / ___ svargIya jIvana / yaha amerikAke AdhyAtmika vidvAna DA0 rAlpha vAlDo TrAinake suprasiddha grantha In Tune with the infinite kA hindI anuvAda hai| pavitra, zAnta, nIrogI aura sukhamaya jIvana kaise bana sakatA hai, mAnasika pravRttiyoMkA zarIra para aura zArIrika prakRtiyoMkA mana para kyA prabhAva par3atA hai Adi bAtoMkA isameM bar3A hRdayagrAhI varNana hai| pratyeka sukhAbhilASI strIpuruSako yaha pustaka par3hanA caahie| isameM vizvakA utkRSTa tattva, manuSyajIvanakA parama satya, zArIrika ArogyatA aura zakti, premakA pariNAma, pUrNa zAntikI siddhi, pUrNa zaktikI prApti, samRddhizAlI honekA niyama, mahAtmA santa aura dUradarzI bananeke niyama, saba dharmokA asalI tattva, sarvazreSTha dhana prApta karanekI rIti, ye daza adhyAya haiN| isake viSayameM sarasvatIke sampAdaka mahAzaya likhate haiM:-" jagadAtmAse aikya sthApanA aura AtmAnandakA sukhAnubhava prApta karaneke viSayameM TrAina mahodayako jo anubhava hue haiM unhIMkA isameM varNana hai / pustaka divya vicAroMse paripUrNa hai / adhyAtmakA thoDAsA bhI jJAna prApta karanekI icchA rakhanevAloMko avazya avalokana karanA caahie|" mUlya // 3) gyAraha Ane / bAbU maithalIzaraNajI guptake kAvya grantha / hindIke suprasiddha kavi bAbU maithilIzaraNajIko kauna nahIM jAnatA / apane grAhakoMke subhItake lie hamane unake saba prantha vikrIke lie ma~gAkara rakkhe haiM / bAjiba mUlya para bheje jAte haiM:bhAratabhAratI, sAdI 1) raMgameM bhaMga ) , rAjasaMskaraNa 2) padyaprabandha // 3) jayandrathavadha kAvya ) mauryavijaya / ) For Personal & Private Use Only
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ (7) jayanta naattk| kaviziromANa zeksapiyarake 'hemleTa' kA hindI anuvAda / isa nATakakI prazaMsA karanA vyartha hai| anuvAdake viSayameM itanA kaha denA kAphI hogA ki ise bilakula dezI pozAka pahanA dI gaI hai aura isa kAraNa isa dezavAsiyoMke lie yaha bahuta hI rucikara hogA / rUpAntarita hone para bhI yaha apane mUlake bhAvoMkI khUba saphalatAke sAtha rakSA kara sakA hai| raMgamaMca para acchI taraha khelA jA sakatA hai / mUlya // ) citrazAlA presake hindI grantha / pUnake citrazAlA presase hindIke jo acche acche grantha prakAzita 'hue haiM unake vikraya karanekA bhI hamane prabandha kiyA hai| isa presake grantha sundara aura uttama hone para bhI kama mUlyameM bece jAte haiM: 1 dAsabodha-mahArASTrake suprasiddha sAdhu rAmadAsakA banAyA huA rASTrIya grantha hai / ye ve hI sAdhu haiM jo vIrakesarI zivAjIke guru the aura jinake upadezase zivAjIne mahArASTra sAmrAjya sthApita kiyA thA / hindIke prasiddha lekhaka paM0 mAdhavarAva sapre bI. e. ne isakA anuvAda kiyA hai / mUlya 2) 2 bhAratIya yuddha-mahAbhAratakA yaha eka tarahakA sAra hai / isameM kathAnakakI naitika bAtoMpara bahuta jora diyA gayA hai aura mahAbhAratakI kUTanItikA bahuta acchI taraha khulAsA kiyA gayA hai / pAtroMkA AcaraNa bar3I hI mArmikatAke sAtha samajhAyA gayA hai| isameM lokamAnya '. mahAtmA tilakakI likhI huI eka vistRta prastAvanA hai| bhinna bhinna prasaMgoMke 17 sundara citra bhI diye gaye haiM / mulya 1) For Personal & Private Use Only
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) 3 a~garejI praveza - mUlya ATha AnA / 4 sacitra akSara boba - bAlakoM ke lie bahuta hI upayogI | = ) 5 citramaya jApAna - jApAna sambandhI 84 citra aura unakA paricaya | mUlya 1) 6 rAjA ravivarmA prasiddha citra - vivaraNasahita | mUlya 1 ) 7 varNamAlA ke raMgIna tAza - cAra Ane / 8 sacitra bhagavadgItA - rezamI jilda 1= ), sAdI / ) hindI -- grantharatnAkara --sIrIjakI naI pustakeM svadeza - jagatprasiddha kavisamrAT DA0 ravIndranAtha TAgora ke 8 nibandhoM kA saMgraha | jo loga asalI bhAratavarSake darzana karanA cAhate haiM, ' bhAratake samAjataMtra aura rASTrataMtrA rahasya samajhanA cAhate haiM, pUrva aura pazcimake bhedako hRdayaMgama karanA cAhate haiM aura sacce svadezasevaka bananA cAhate haiM unheM yaha nibandhAvalI avazya par3hanA cAhie / yaha sIrIjakI AThavIM pustaka hai / mUlya daza Ane / caritragaThana aura manovala - yaha prasiddha amerikana vidvAn rAlpha vAlDo TrAinake aMgarejI grantha' kairekTara bilDiMga - thATa pAvara' kA hindI anuvAda hai / isameM isa bAtako bahuta acchI tarahase batalA diyA hai ki manuSya apane caritrako jaisA cAhe vaisA banA sakatA hai / mAnasika vicAroMkA caritra para bahuta gaharA prabhAva par3atA hai / pratyeka bAlaka yuvaka vRddha bA~cane lAyaka hai / isameM koI bhI bAta jainadharmase viruddha nahIM hai | sIrIjakI yaha navIM putaka hai| mUlya tIna Ane / mainejara, hindI - mantharatnAkara kAryAlaya hIrAbAga, po0 giragA~va, bambaI / For Personal & Private Use Only
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 9 ) sanAtana jaina graMthamAlA ke naye niyama | isa graMthamAlA meM, jainadarzana, siddhAMta, nyAya, adhyAtma, kAvya, sAhitya, purANa, itihAsAdi jainAcAryakRta sarva prakAra ke prAcIna graMtha saMskRta, prAkRta, tathA saMskRta TIkA sahita bar3I zuddhatApUrvaka chapate haiM vA chpeNge| pratyeka khaMDa rAyala vA supararAyala 10 phAramase ( 80 pRSTase ) kamakA nahiM hotA / isakI nyochAvara 12 aMkoMkI sarvasAdhAraNa jainI bhAiyoMse vA jainamaMdira vA jaina saMsthAoMse 10 ) rupaye aura phuTakara eka eka aMkakI 2) ru. kI jAtI hai / dhanADhya raIsoM se unake padasthAnusAra adhika lI jAtI hai| DAMka kharca judA hai so pratyeka aMka ( kho jAne ke Dara se ) pa/Teja vI. pI. se bhejA jAtA hai / isa graMthamAlA ke 16 aMkoM meM nIce likhe ATha graMtha pUrNa ho gaye vA ho jAya~ge / Ageko zAkaTAyana vyAkaraNa, padmapurANa va zlokavArtikAdi chpeNge| yaha graMthamAlA pratyeka jinavANI bhakta jainIke sivAya pratyeka maMdirajI pAThazAlA, pustakAlaya saMsthA meM saMgraha karake bhagavAna kI pratimAjIkI taraha inakA bhI nitya darzana pUjana vinaya karanA cAhiye / ye graMtha saMskRta haiM hamAre kAmake nahIM aisA samajha inakI upekSA va avinaya nahiM karanA cAhiye | devaguru zAstra kI barAbara bhaktipUjA vinaya karanA cAhiye / ina ArSagraMthoMkI rakSA va pracAra karanA hI jainadharma kI rakSA hai / 1 graMthamAlA grAhaka na hokara phuTakara graMtha lenevAloMke liye mUlyakA niyama | 1 - 2 / AptaparIkSA saTIka aura patra parIkSA mUla eka sAtha 3 | samayaprAbhRta do TIkAsahita 4 / rAjavArtikajI pAMca adhyAya 4 / zeSa pAMca adhyAya 99 5) jainendraprakriyA guNanaMdI kRta prAcIna 6 / zabdArNava, caMdrikA jaineMdravyA karaNakI laghuvRtti gu 5 3 10 / jainendrasUtrapATha asalI chapatA hai || zAkaTAyana prakriyA pUrNa sUtra pAThasahita 3 / ] zAkaTAyana dhAtupATha 5] | gaNaratnamahodadhi *J milane kA patA --- pannAlAla bAkalIvAla, Thi. madAgina jainamaMdira po. banArasa siTI. noTa- ye saba grantha jainagrantharatnAkara kAryAlaya bambaI meM bhI milate haiM / 2 7 / AptamImAMsA (devAgama ) akalaMka bhASya aura vasunaMdivRtti sahita tathA pramANaparIkSA 9 / zabdAnuzAsanakI ( zAkaTAyana vyAkaraNakI ciMtAmaNi nAmaka ) laghuvRtti prathama khaMDa 1|| For Personal & Private Use Only
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ (10) - rASTrIya granthaH 1 srl-giitaa| isa pustakako par3hakara apanA aura apane dezakA kalyANa kIjiye / yaha zrImadbhagavadgItAkA sarala-hindI anuvAda hai| isameM mahAbhAratakA saMkSipta vRttAnta, mUla zloka, anuvAda aura upasaMhAra ye cAra mukhya bhAga haiN| . sarasvatIke suvidvAna saMpAdaka likhate haiM ki yaha 'pustaka divya hai|' mUlya // 2 jayanta / zeksapiyarakA iMglaiMDameM itanA sammAna hai ki vahAMke sAhityapremI apanA sarvasva usake granthoMpara nyochAvara karane ke lie taiyAra hote haiN| usI zeksapiyarake sarvottama 'haimlaiTa' nATakakA yaha bar3A hI sundara anuvAda hai| mUlya // 3; sAdI jilda / 3 dharmavIra gAndhI / isa pustakako par3hakara eka bAra mahAtmA gAndhIke darzana kIjiye, unake jIvanakI divyatAkA anubhava kIjiye aura da0 aphrikAkA mAnacitra dekhate hue apane bhAiyoMke parAkrama jAniye / yaha apUrva pustaka hai| muuly|| 4 mahArASTra-rahasya / mahArASTra jAtimeM kaise sAre bhAratapara hindU sAmnAjya sthApita kara saMsArako kaMpA diyA isakA nyAya aura vedAntasaMgata aitihAsika vivecana isa pustakameM hai / parantu bhASA kucha kaThina hai| muuly-|| 5 sAmAnya-nItikAvya / sAmAjika rItinItipara yaha eka anUThA kAvya prantha hai| saba sAmayika patroMne isakI prazaMsA kI hai / mUlya ] ina pustakoMke atirikta hama hindIkI cunI huI uttama pustakeM bhI apane yahA~ vikrayArtha rakhate haiN| navanIta-mAsika patra / rASTrIya vicAra / vA0 mUlya 2] yaha apane DhaMgakA nirAlA mAsika patra hai / hinda deza, jAti aura dharma isa patrake upAsya deva haiN| Atmika unnati isakA dhyeya hai| itanA paricaya paryApta na ho to / / ke TikaTa bhejakara eka namUnekI kApI maMgA liijiye| pranthaprakAzaka samiti, navanIta pustakAlaya. pattharagalI, kAzI. For Personal & Private Use Only
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ pavitra asalI ( 12 ) AjamUdA viSakA saikar3oM prazaMsA patra prApta hAjamekI prasiddha aksIra davA namaka salemAnI ki / ) sI eka darjana 5) runTa phAyadA na kare to dAma vApasa. milane kA patA candrasena jaina vaidya iTAvA. vaha TreDa mArka dekhe dadradamana- dAdakI akasara davA kI dantakumAra-- itikI rAmabANa davA | devI noTa - saba rogoMkI tatkAla guNa dikhanevAlI davAoMkI bar3I sUcI ma~gA dekhiye ! For Personal & Private Use Only dekha kharide
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ - (12) citrazAlA sTIma presa, pUnA siTikI .. anokhI pustakeM / citramayajagat-yaha apane DhaMgakA advitIya sacitra mAsikapatra hai / " ilesTreTeDa laMDana nyUja" ke DhaMga para bar3e sAijameM nikalatA hai / eka eka pRSThameM kaI kaI citra hote haiM / citroMke anusAra lekha bhI vividha viSayake rahate haiM / sAla bharakI 12 kApiyoMko ekameM baMdhA lenese koI 400, 500 citroMkA manohara alabama bana jAtA hai| janavarI 1913 se isameM vizeSa unnati kI gaI hai| raMgIna citra bhI isameM rahate haiN| ArTapeparake saMskaraNakA vArSika mUlya 5 // ) DA~0 vya0 sahita aura eka saMkhyAkA mUlya // ) AnA hai / sAdhAraNa kAgajakA vA0 mU0 3 // ) aura eka saMkhyAkA / -) hai| rAjA ravivarmA ke prasiddha citra-rAjA sAhabake citra saMsAramarabharameM nAma pA cuke haiN| unhIM citroMko aba hamane sabake subhIteke liye ArTa peparapa0 pustakAkAra prakAzita kara diyA hai| isa pustakameM 88 citra maya vivaraNake haiN| rAjA sAhabakA sacitra caritra bhI hai| TAiTala peja eka prasiddha raMgIna citrase suzobhita hai| mUlya hai sirpha 1) ru.| . citramaya jApAna-ghara baiThe jApAnakI saira / isa pustakameM jApAnake sRSTisauMdarya, rItiravAja, khAnapAna, nRtya, gAyanavAdana, vyavasAya, dharmaviSayaka aura rAjakIya, ityAdi viSayoMke 84 citra, saMkSipta vivaraNa sahita haiM / pustaka avvala nambarake ArTa pepara para chapI hai / mUlya eka rupyaa| sacitra akSarabodha-choTe 2 baccoMko varNaparicaya karAnemeM yaha pustaka bahuta nAma pA cukI hai / akSaroM ke sAtha sAtha pratyeka akSarako batAnevAlI, usI akSarake AdivAlI vastukA raMgIna citra bhI diyA hai| pustakakA AkAra bar3A hai| jisase citra aura akSara saba suzobhita dekha par3ate haiM / mUlya chaha aanaa| varNamAlAke raMgIna tAza-tAzoMke khelake sAtha sAtha baccoMke varNaparicaya karAneke liye hamane tAza nikAle haiN| saba tAzoMmeM akSaroMke sAtha raMgIna citra aura khelaneke cinha bhI haiM / avazya dekhiye / phI seTa cAra Ane / For Personal & Private Use Only
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ (13) sacitra akSaralipi - yaha pustaka bhI uparyukta " sacitra akSarabodha DhaMgakI hai / isameM bArAkhaDI aura choTe choTe zabda bhI diye haiM / vastucitra saba raMgIna haiM / AkAra ukta pustakase choTA hai / isIse isakA mUlya do Ane haiM / saste raMgIna citra - zrIdattAtraya, zrIgaNapati, rAmapaMcAyatana, bharatabheTa hanumAna, zivapaMcAyatana, sarasvatI, lakSmI, guralIdhara, viSNu, lakSmI, gopIcanda, ahilyA, zakuntalA, menakA, tilottamA, rAmavanavAsa, gajeMdramokSa, harihara bheTa, mArkaNDeya, rambhA, mAninI, rAmadhanurvidyAzikSaNa, ahilyoddhAra, vizvAmitra menakA, gAyatrI, manoramA, mAlatI, damayantI aura haMsa, zeSazAyI, damayantI ityAdike sundara raMgIna citra | AkAra 745, mUlya prati citra eka paisA / zrI sayAjIrAva gAyakavADa bar3odA, mahArAja paMcama jArja aura mahArAnI merI, kRSNaziSTAI, svargIya mahArAja saptama eDavarDa ke raMgIna citra, AkAra 8x10 mUlya prati saMkhyA eka AnA / lithoke bar3hiyA~ raMgIna citra - gAyatrI, prAtaHsandhyA, madhyAha sandhyA, sAyaMsandhyA pratyeka citra . ) aura cAroM milakara // ) nAnaka paMthake dasa gurU, svAmI dayAnanda sarasvatI, zivapaMcAyatana, rAmapaMcAyatana, mahArAja jArja, mahArAnI bherI / AkAra 16 X 20 mUlya prati citra / ) Ane / "> anya sAmAnya- isake sivAya sacitra kArDa, raMgIna aura sAde, svadezI baDhena, svadezI diyAsalAI, svadezI cAkU, aitihAsika raMgIna khelane ke tArA, Adhunika dezabhakta, aitihAsika rAjA mahArAjA, bAdazAha, saradAra, aMgrejI rAjakatA, gavarnara janarala ityAdike sAde citra ucita aura saste mUlya para milate haiM / skUloM meM kiMDaragArDana rItise zikSA deneke liye jAnavaroM Adike citra saba prakAra ke raMgIna nakaze, DrAIMgakA sAmAna, bhI yogya mUlyapara milatA hai / isa pate para patravyavahAra kIjiye / mainejara citrazAlA presa, pUnA siTI / For Personal & Private Use Only
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ (14) jainahitaiSIke niyama / 1 isakA vArpika mUlya posTejasahita 1 // hai| - 2 upahAra lenevAle grAhakoMko upahAra kharca judA denA par3atA hai / isa varSa yaha kharca // daza AnA rakkhA gayA hai| arthAt jo bhAI upahArake granthoMsahita vI. pI. ma~gAveMge unheM 2 do rupayA tIna AnA denA hogaa| - 3 isakA varSa divAlIse zurU hotA hai| zurU sAlase hI grAhaka banAye jAte haiM, bIcase nahIM / jo sajana bIcameM grAhaka baneMge unheM taba takake nikale hue aMka bhI lenA hoNge| 4 jo bhAI khoyA huA aMka phirase ma~gAveM unheM tIna Aneke TikiTa bhejanA caahie| 5 prabandhasambandhI patravyavahArAdi isa patese karanA cAhie: mainejara, jainahitaiSI jainagrantharatnAkara kAryAlaya hIrAbAga, po. giragA~va, bambaI / pavitra kezara / . kAzmIrakI acchI aura pavitra pavitra kezara hamase ma~gAyA kIjie / haravakta taiyAra rahatI hai / mU0 1] tolaa| sUtakI maalaayeN| jApa denekI mAlAyeM eka rupayekI daza / mainejara, jainamantharatnAkarakAryAlaya hIrAbAga, giragA~va, bambaI / For Personal & Private Use Only
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalakatte ke prasiddha DAktara barmana kI kaThina roMgoM kI sahaja dvaaeN| gata 30 varSa se sAre hindusthAnameM ghara ghara pracalita haiN| vizeSa * vijJApana kI koI AvazyaktA nahIM hai, kevala kaI eka davAiyoM kA nAma nIce dete haiN| haijA garmI ke dasta meM asala arkakapUra mola / ] DA:maH-] 1 se 4 zIzI peciza, maror3a, peThana, zUla, AMba ke dastameM kloroDina mola [2] darjana 4] rupayA kaleje kI kamajorI miTAne meM aura bala bar3hAne meM - kolA Taunika peTa darda, bAdIke lakSaNa miTAne meM arkapUdInA [ sabja] mola [] DAHmaH [-] Ane / andarake athavA bAharI darda miTAne meM pena hIlara mola || DAH maH - pAMca Ane sahaja aura halakA julAba ke li. julAbakI golI 2 golI rAtako khAkara sove sabere khulAsA dasta hogA / 16 goliyoM kI DibbI - ]DAHmaH 1 se 8 taka 1] pAMca Ane. mola 1 ) DAH -] Ane / pUre hAla kI pustaka vinA mUlya milatI hai davA saba jagaha hamAre ejenTa aura davA pharozoMka pAsa milegI athavA DA. esa. ke vacana 5. 9 STraTa, For Personal & Private Use Only:
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'aaaaaaaaaaaa upahArakI suucnaa|| DYASCAAYAA. jina grAhakoMne hamAre pAsa upahAra ravAnA karanekI AjJA bheja dI thI unakI sevAmeM isa aMkake sAtha upahArake grantha bI. pI. se bheja diye gaye haiN| parantu jinhoMne upahArake viSayameM kucha bhI sUcanA nahIM dI thI unake pAsa kevala jainahitaiSI hI eka rupayA nau jAneke bI. pI. se bheja diyA gayA hai| binA ma~gAye upahAra meM bhejanekA kAraNa yaha hai ki yadi vI. pI. vApasa ho AtA to hameM upahArake tranthoMkA DAkakharca-jo lagabhaga tIna Aneke hotA. hai-vyartha lA jaataa| parantu isase unheM adhIra na honA cAhie, upahArako antha bhejane ke lie hama aba bhI taiyAra haiM / isa sUcanAko par3hate hI hameM eka kAIse sUcita kara dekheM ki upahArake amuka tarahake anya hamAre ta bheja do| na tatkAla hI // gyAraha AnekA vI.pI. karake upahAragaH bheja deMge / para kArDa likhate samaya kaunasA upahAra bhejA jAne so sAsa denA cAhie ! yA to dharmavilAsa aura nemicarita yeAjanAtha meMgA lIjie yA AtmoddhAra aura kaThinAImeM vidyAbhyAsa ina do sarvasAdhAraNa anthoM ke lie likhie| eka trAhakako ekahI tarahake do grantha mila sakate haiN| donoM tarahake cAroM nahIM mila skte| upahArake grantha itane acche aura bahumUlya hai ki unheM dekhakara avazya hI logoMkI icchA hogI aura ve inheM maeNgAye binA na rheNge| paranu upahArake anyoM kI kApiyA~ hamAre pAsa itanI kama haiM ki hama inheM bahuta samaya taka na de sakeMge / isalie jo bhAI grAhaka honA cAheM unheM zodhatA karanA caahie| 31 janavarI ke bAda jinakI sUcanA milegI unase cAra Aye adhika zikSA jAveMge athAt rA do mayA sAta AnekA vI. pI kiyA jaaygaa| -mainejara, jnhitaissii| Printed by Nathuram Premi at the Bombay Vaibhay Press, Servante of India Society's Building, Sandhurst Road, Girgaon Bombay, & Published by him at Hiratag, Near C.P. Tank Girgaon Bombay For Personal & Private Use Only