Book Title: Gunsthan Siddhanta ek Vishleshan
Author(s): Sagarmal Jain
Publisher: Parshwanath Shodhpith Varanasi
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002129/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArzvanAtha pArzvanAtha vidyApITha granthamAlA : 87 guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa lekhaka DaoN0 sAgaramala jaina Ana saccakhu bha Educat pradhAna sampAdaka pro0 sAgaramala jaina pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArzvanAtha vidyApITha granthamAlA : 87 guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa lekhaka pro0 sAgaramala jaina vArANasI jAM pugata pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI 1996 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka pArzvanAtha vidyApITha AI. TI. AI. roDa, karauMdI, vArANasI 5 dUrabhASa: 316521 prathama saMskaraNa : 1996 mUlya : ru0 60.00 HALL akSara-sajjA nayA saMsAra presa bI0 2 / 143 e, bhadainI vArANasI * 1 mudraka varddhamAna mudraNAlaya bhelUpura, vArANasI - 10 Published by Parsvanatha Vidyapitha 1. T. I. Road, Karaundi Varanasi - 5 Phone : 316521 First Edition : 1996 Price: Rs. 60.00 Type-setting at Naya Sansar Press B. 2/143 A, Bhadaini Varanasi-5 Printed at Vardhaman Mudranalaya Bhelupura, Varanasi - 10 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya pratyeka dharma-sAdhanA kA mala uddezya vyakti kA AdhyAtmika vikAsa karanA hotA hai| vibhinna dharma-darzanoM meM isa AdhyAtmika vikAsa kI vibhinna avasthAoM kA citraNa vividha rUpoM meM milatA hai| isI krama meM jaina dharma-darzana meM vyakti ke AdhyAtmika vikAsa kI vibhinna avasthAoM kA citraNa guNasthAna siddhAnta ke rUpa meM haA hai| guNasthAna siddhAnta suspaSTa rUpa se yaha pratipAdita karatA hai ki vyakti apanI vAsanAoM evaM kaSAyoM ko kramaza: kSINa karatA huA paramAtmapada ko prApta kara sakatA hai| guNasthAna siddhAnta kA pratipAdana jaina AcAryoM ne apane aneka granthoM meM kiyA hai| mAtra yahI nahIM, isa siddhAnta ko lekara kucha svatantra grantha bhI paravartI kAla meM likhe gae haiN| prophesara sAgaramala jaina ne una granthoM kA samyak Alor3ana kara isa guNasthAna siddhAnta ko sarala aura sahaja DhaMga se prastuta kiyA hai / isa grantha meM unhoMne vistArapUrvaka isa siddhAnta ke udbhava evaM vikAsa kI bhI carcA kI hai| sAtha hI yaha bhI batAyA hai ki bhAratIya darzana meM isa siddhAnta ke samatulya kauna-kauna sI avadhAraNAe~ pAI jAtI haiM / isa prakAra yaha kRti guNasthAna siddhAnta ko usake aitihAsika vikAsakrama meM tulanAtmaka rUpa se prastuta karatI hai / hama prophesara sAgaramala jaina ke AbhArI haiM ki unhoMne yaha kRti hameM prakAzanArtha upalabdha kraaii| isa kRti kA mUlya aura mahattva kyA hai, yaha to vidvat pAThaka hI hameM batA skeNge| isa sandarbha meM hama unake sujhAvoM kI apekSA rakhate haiN| prastuta kRti ke praNayana ke liye jahA~ hama prophesara jaina ke AbhArI haiM vahIM isakI prUpha-rIDiMga, mudraNa evaM prakAzana sambandhI vyavasthAoM ke liye DaoN0 zrIprakAza pANDaya, pravaktA, pArzvanAtha vidyApITha ke bhI AbhArI haiN| anta hama isakI kampyUTara dvArA kampojiMga ke liye nayA saMsAra presa, bhadainI evaM chapAI ke liye varddhamAna mudraNAlaya, bhelUpura, vArANasI ke prati bhI apanA AbhAra vyakta karate haiM jinhoMne sundara aura satvara rUpa se apane dAyitvoM kA nirvahana kiyA hai| bhUpendranAtha jaina mAnada saciva, pArzvanAtha vidyApITha Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhakIya guNasthAna siddhAnta jaina-darzana kA eka mahattvapUrNa siddhAnta hai| yadyapi isa siddhAnta kA kramika vikAsa paravartI kAla meM arthAt IsA kI prathama zatAbdI se pA~cavI zatAbdI ke madhya huA hai phira bhI hama isake mahattva aura mUlyavattA se inakAra nahIM kara sakate, kyoMki lagabhaga pA~cavI zatAbdI se na kevala jaina karmasiddhAnta ko apitu jaina-darzana kI vibhinna tAttvika evaM sAdhanAtmaka avadhAraNAoM ko guNasthAna siddhAnta ke sandarbha meM hI vivecita kiyA gayA hai| ata: yaha suspaSTa hai ki guNasthAna siddhAnta ko samajhe binA inameM se kisI bhI avadhAraNA ko samyak prakAra se nahIM samajhA jA sktaa| prastuta kRti meM jahA~ hamane eka ora guNasthAna siddhAnta ke pUrva bIjoM ko vibhinna prAcIna stara ke jaina granthoM meM khojane kA prayAsa kiyA hai vahIM dUsarI ora yaha bhI batAyA hai ki kisa prakAra inase guNasthAna siddhAnta kA vikAsa huA hai / kRti ke prathama adhyAya meM guNasthAna siddhAnta kA udbhava aura vikAsa kaise haA yaha spaSTa kiyA gayA hai| dvitIya adhyayana tattvArthasUtra meM guNasthAna siddhAnta ke pUrva bIjoM ke rUpa meM AdhyAtmika vikAsa kI dasa avasthAoM kI carcA karatA hai / tRtIya adhyAya meM tattvArthasUtra meM pratipAdita AdhyAtmika vikAsa kI dasa avasthAoM kA citraNa zvetAmbara sAhitya meM kahA~-kahA~ aura kisa rUpa meM milatA hai, isakI carcA kI gayI hai / caturtha adhyAya mukhya rUpa se digambara sAhitya meM guNasthAna siddhAnta ke bIjoM kI khoja karatA hai aura batAtA hai ki digambara aura yApanIya sAhitya meM guNasthAna siddhAnta ke ye mUla bIja kisa prakAra surakSita rahe haiM aura unase kisa prakAra caudaha guNasthAnoM kI avadhAraNA kA vikAsa huA hai / paMcama adhyAya vyakti ke AdhyAtmika vikAsa-krama ko spaSTa karate hue mukhyata: AtmA ke vikAsa kI tIna avasthAoM-bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA kI carcA karatA hai / isa adhyAya meM AdhyAtmika vikAsa kI prakriyA ke rUpa meM granthi-bheda kI avadhAraNA ko spaSTa kiyA gayA hai / SaSTha adhyAya meM caudaha guNasthAnoM ke svarUpa kA vizleSaNa kiyA gayA Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | V ] saptama adhyAya guNasthAna siddhAnta aura jainakarma siddhAnta ke pArasparika sambandha ko spaSTa karatA hai aura yaha batAtA hai ki guNasthAna meM karmoM kI kina prakRtiyoM kA upazama, kSayopazama yA kSaya hotA hai / isa avadhAraNA ko 'karmastava' nAmaka dUsare karmagrantha meM paM0 sukhalAla jI saMghavI dvArA dI gayI vibhinna tAlikAoM ke AdhAra para spaSTa kiyA gayA hai / ____aSTama adhyAya guNasthAna siddhAnta kI avadhAraNAoM kA tulanAtmaka adhyayana prastuta karatA hai / yaha tulanAtmaka adhyayana bauddha evaM brAhmaNa paramparA ke vividha granthoM ke AdhAra para prastuta kiyA gayA hai / isa adhyAya ke aMta meM jainayoga aura guNasthAna siddhAnta kA sambandha bhI spaSTa kiyA gayA hai / isa prakAra prastuta kRti saMkSepa meM guNasthAna siddhAnta kA eka prAmANika aura zodha-paraka vivaraNa prastuta karatI hai / ___ vastuta: isa kRti kA praNayana aneka kiztoM meM huA hai / guNasthAnoM ke svarUpa kA vizleSaNa aura unakA bauddha evaM brAhmaNa paramparA ke granthoM se tulanAtmaka adhyayana lekhaka ne apane zodha-prabandha ke praNayana ke avasara para Aja se lagabhaga pacIsa varSoM pUrva kiyA thA, jise vahIM se lekara yahA~ prastuta kiyA gayA hai / kintu guNasthAna siddhAnta ke udbhava, vikAsa evaM pUrva bIjoM kI khoja lekhaka ke vigata cAra-pA~ca varSoM ke zodha prayatnoM kA pariNAma hai / isa zodha ke kucha aMza 'zramaNa' evaM anya patra-patrikAoM meM prakAzita bhI hue haiM / usI sAmagrI ke AdhAra para isa kRti ke prathama cAra adhyAyoM kI viSaya-vastu prastuta kI gayI hai / karma-siddhAnta evaM guNasthAna siddhAnta ke pArasparika sambandha ko prastuta kRti ke liye hI vizeSakara likhA gayA hai| lekhaka una sabhI vidvAnoM vizeSa rUpa se paMDita sukhalAla jI saMghavI kA AbhArI hai jinakI lekhana sAmagrI kA prastuta kRti meM vizeSa rUpa se upayoga kiyA gayA hai / guNasthAna siddhAnta ke udbhava aura vikAsa ke sandarbha meM lekhaka kI jo avadhAraNA hai vaha usakI apanI maulika khoja kA pariNAma hai / isI prakAra gItA Adi ke sandarbha meM guNasthAna siddhAnta kA jo tulanAtmaka vivecana prastuta kiyA gayA hai, vaha bhI usakI apanI maulika soca kA pariNAma hai| prastuta kRti ke lekhana, sampAdana evaM prUpha-saMzodhana meM DaoN0 zrIprakAza pANDeya evaM saMsthAna ke anya sahayogiyoM kA jo sahayoga milA hai usake liye lekhaka unakA AbhAra prakaTa karatA hai| sAtha hI pArzvanAtha vidyApITha ke mAnada saciva zrI bhUpendranAtha jI jaina evaM saMcAlaka maNDala ke anya sadasyoM ke prati bhI AbhAra prakaTa karatA hai jinhoMne prastuta kRti ko pArzvanAtha vidyApITha ke mAdhyama se prakAzita kiyA hai| sAgaramala jaina Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 -8 9 - 19 viSaya-sUcI prathama adhyAya . guNasthAna siddhAnta kA udbhava aura vikAsa dvitIya adhyAya tattvArthasUtra meM guNasthAna siddhAnta ke bIja tRtIya adhyAya zvetAmbara sAhitya meM guNasthAna siddhAnta ke bIja caturtha adhyAya digambara sAhitya meM guNasthAna siddhAnta ke bIja paJcama adhyAya jaina darzana meM AdhyAtmika vikAsa 20 - 26 27 - 41 42 - 51 SaSTha adhyAya guNasthAna : svarUpa evaM samIkSA 52 - 70 saptama adhyAya guNasthAna aura karma-siddhAnta 71 - 97 aSTama adhyAya guNasthAna siddhAnta kI avadhAraNAoM kA tulanAtmaka 98 - 121 adhyayana navama adhyAya guNasthAna aura mArgaNA grantha-sUcI zabdAnukramaNikA 122 - 127 128 - 130 131 - 138 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya guNasthAna siddhAnta kA udbhava evaM vikAsa vyakti ke AdhyAtmika vizuddhi ke vibhinna staroM kA nirdhAraNa karane ke liye jaina darzana meM guNasthAna kI avadhAraNA ko prastuta kiyA gayA hai| usameM vyakti ke AdhyAtmika vikAsa kA mUlyAMkana isI avadhAraNA ke AdhAra para hotA hai| yadyapi guNasthAna kI avadhAraNA jainadharma kI eka pramukha avadhAraNA hai, tathApi prAcIna stara ke jaina AgamoM yathA -- AcArAGga, sUtrakRtAGga, uttarAdhyayana, RSibhASita, dazavaikAlika, bhagavatI Adi meM isakA koI ullekha upalabdha nahIM hotA hai| zvetAmbara paramparA meM sarvaprathama samavAyAGga meM jIvasthAna ke nAma se isakA ullekha huA hai| samavAyAGga meM yadyapi 14 guNasthAnoM ke nAmoM kA nirdeza huA hai, kintu unheM guNasthAna na kahakara jIvasthAna ( jIvaThANa ) kahA gayA hai|' samavAyAGga ke pazcAt zvetAmbara paramparA meM guNasthAnoM ke 14 nAmoM kA nirdeza Avazyakaniyukti meM upalabdha hai, kintu vahA~ nAmoM kA nirdeza hote hue bhI unheM guNasthAna ( guNaThANa ) nahIM kahA gayA hai| yahA~ yaha bhI smaraNIya hai ki mUla AvazyakasUtra jisakI niyukti meM ye gAthAe~ AI haiM - mAtra caudaha bhUtagrAma haiM, itanA batAtI haiN| niyukti sarvaprathama una 14 bhUtagrAmoM kA vivaraNa detI hai, phira usameM ina 14 guNasthAnoM kA vivaraNa diyA gayA hai| kintu ye gAthAe~ prakSipta lagatI haiM, kyoMki haribhadra ( 8vIM zatI ) ne Avazyakaniyukti kI TIkA meM "adhunAmumaiva guNasthAnadvAreNa darzayannAha saMgrahaNikAra..." kahakara ina donoM gAthAoM ko uddhRta kiyA hai| isase spaSTa hai ki prAcIna AgamoM aura niyuktiyoM ke racanAkAla meM guNasthAna kI avadhAraNA nahIM thii| niyuktiyoM ke gAthA krama meM bhI ina gAthAoM kI gaNanA nahIM kI jAtI hai| isase yahI siddha hotA hai ki niryakti meM ye gAthAe~ saMgrahaNIsUtra se lekara prakSipta kI gaI haiN| prAcIna prakIrNakoM meM bhI guNasthAna kI avadhAraNA kA abhAva hai| zvetAmbara paramparA meM ina 14 avasthAoM ke liye guNasthAna zabda kA sarvaprathama prayoga hameM AvazyakacUrNi ( 7vIM zatI ) meM milatA hai, usameM lagabhaga tIna pRSThoM meM isakA vivaraNa diyA gayA hai| jahA~ taka digambara paramparA kA prazna hai usameM kasAyapAhuDa ko chor3akara SaTakhaNDAgama', mUlAcAra, bhagavatI ArAdhanA' aura kundakunda ke samayasAra, Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa niyamasAra jaise adhyAtma pradhAna granthoM meM tathA tattvArthasUtra kI pUjyapAda devanandI kI sarvArthasiddhi', bhaTTa akalaMka ke rAjavArtika, vidyAnanda ke zlokavArtika 10 Adi digambara AcAryoM kI TIkAoM meM isa siddhAnta kA vistRta vivecana huA hai| uparyukta granthoM ke mUla sandarbhoM se yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki SaTkhaNDAgama ko chor3akara zeSa sabhI ise guNasthAna ke nAma se abhihita karate haiN| zvetAmbara paramparA meM bhI AvazyakacUrNi tattvArthabhASya kI siddhasenagaNi kI vRtti 12, haribhadra kI tattvArthasUtra kI TIkA Adi meM bhI isa siddhAnta kA guNasthAna ke nAma se vistRta ullekha pAyA jAtA hai| ' 3 hamAre liye Azcarya kA viSaya to yaha hai ki AcArya umAsvAti ne jahA~ apane tattvArthasUtra meM jaina dharma evaM darzana ke lagabhaga sabhI pakSoM para prakAza DAlA hai, vahA~ unhoMne caudaha guNasthAnoM kA spaSTa rUpa se kahIM bhI nirdeza nahIM kiyA hai| tattvArthabhASya, jo tattvArthasUtra para umAsvAti kI svopajJa TIkA mAnI jAtI hai, usameM bhI kahIM guNasthAna kI avadhAraNA kA ullekha nahIM hai| ataH yaha prazna svAbhAvika rUpa se upasthita hotA hai ki kyA tattvArthasUtra ke racanAkAla taka jainadharma meM guNasthAna kI avadhAraNA kA vikAsa nahIM huA thA ? aura yadi usa kAla taka guNasthAna kI avadhAraNA vikasita ho cukI thI to phira umAsvAti ne apane mUla grantha tattvArthasUtra meM athavA usakI svopajJaTIkA tattvArthabhASya meM usakA ullekha kyoM nahIM kiyA ? jabaki ve guNasthAna- siddhAnta ke antargata vyavahRta kucha pAribhASika zabdoM, yathA bAdara-saMparAya, sUkSma-saMparAya, upazAntamoha, kSINamoha Adi kA spaSTa rUpa se prayoga karate haiN| yahA~ yaha tarka bhI yuktisaGgata nahIM hai ki unhoMne grantha ko saMkSipta rakhane ke kAraNa usakA ullekha nahIM kiyA ho, kyoMki tattvArthasUtra ke naveM adhyAya meM unhoMne AdhyAtmika vizuddhi ( nirjarA ) kI dasa avasthAoM ko sUcita karate hue eka lambA sUtra banAyA hai / 94 punaH tattvArthabhASya to unakA eka vyAkhyAtmaka grantha hai, yadi unake sAmane 'guNasthAna kI avadhAraNA hotI to usakA ve usameM avazya pratipAdana karate / tattvArthabhASya meM bhI guNasthAna siddhAnta kI anupasthiti se yaha pratiphalita hotA hai ki tattvArthabhASya umAsvAti kI hI svopajJa TIkA hai| kyoMki yadi tattvArthabhASya umAsvAti kI svopajJa TIkA na hotI, to tattvArthasUtra kI anya zvetAmbara - digambara sabhI TIkAoM kI bhA~ti, usameM bhI kahIM na kahIM guNasthAna kI avadhAraNA kA pratipAdana avazya hotA / isa AdhAra para punaH hameM yaha bhI mAnanA hogA ki tattvArthabhASya, tattvArthasUtra kI sabhI zvetAmbara - digambara TIkAoM kI apekSA prAcIna aura tattvArthasUtra kI samakAlika racanA hai| kyoMki yadi vaha paravartI hotI aura anya digambara Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna siddhAnta kA udbhava evaM vikAsa zvetAmbara TIkAkAroM se prabhAvita hotI to usameM kahIM na kahIM guNasthAna kI avadhAraNA athavA guNasthAna zabda kA prayoga avazya hI hotaa| kyoMki tattvArthabhASya ko chor3akara tattvArthasUtra kI eka bhI zvetAmbara yA digambara TIkA aisI nahIM hai, jisameM kahIM na kahIM guNasthAna kI carcA nahIM huI ho / yadyapi paM0 nAthUrAmajI premI dvArA tattvArthabhASya kI svopajJatA svIkAra kI gaI hai95 kintu unake atirikta anya digambara vidvAnoM kI yaha avadhAraNA ki tattvArthabhASya, tattvArthasUtra para svayaM umAsvAti kI TIkA nahIM hai balki paravartI kisI anya umAsvAti nAmaka zvetAmbara AcArya kI racanA hai16 se bhrAnta siddha ho jAtI hai / bhI ina tathyoM guNasthAna kI avadhAraNA kA aitihAsika vikAsakrama guNasthAna kI avadhAraNA ke aitihAsika vikAsakrama ko samajhane kI dRSTi se yaha tathya mahattvapUrNa hai na kevala prAcIna stara ke zvetAmbara AgamoM meM, apitu digambara paramparA meM Agama rUpa meM mAnya kasAyapAhuDasutta meM tathA tattvArthasUtra aura usake svopajJa tattvArthabhASya meM guNasthAna kI avadhAraNA kA kahIM bhI suvyavasthita nirdeza upalabdha nahIM hotA hai / yadyapi ina tInoM granthoM meM guNasthAna kI avadhAraNA se sambandhita kucha pAribhASika zabdoM jaise darzanamohaupazamaka, darzanamohakSapaka, ( cAritramoha ) upazamaka, ( cAritramoha ) kSapaka, upazAntamoha, kSINamoha, kevalI (jina ) Adi ke prayoga upalabdha haiN| mAtra yahI nahIM ye tInoM hI grantha karma-vizuddhi ke AdhAra para AdhyAtmika vikAsa kI sthitiyoM kA citraNa bhI karate haiN| isase aisA lagatA hai ki ina granthoM ke racanAkAla taka jaina paramparA meM guNasthAna kI avadhAraNA kA vikAsa nahIM ho pAyA thA / aitihAsika dRSTi se yaha bAta bhI mahattvapUrNa hai ki samavAyAGga aura SaTkhaNDAgama meM caudaha guNasthAnoM ke nAmoM kA spaSTa nirdeza hokara bhI unheM guNasthAna nAma se abhihita nahIM kiyA gayA hai| jahA~ samavAyAGgasUtra unheM jIvasthAna ( jIvaThANa ) kahatA hai, vahIM SaTkhaNDAgama meM unheM jIvasamAsa kahA gayA hai / isase yaha siddha hotA hai ki ye donoM grantha prAcIna stara ke zvetAmbara AgamoM, kasAyapAhuDasutta, tattvArthasUtra aura tattvArthabhASya se kiJcit paravartI aura ina caudaha avasthAoM ke liye guNasthAna zabda kA spaSTa ullekha karane vAlI zvetAmbara - digambara racanAoM se pUrvavartI haiN| sAtha hI ye donoM grantha samakAlika bhI avazya haiM kyoMki hama dekhate haiM ki chaThIM zatAbdI aura usake pazcAt ke zvetAmbara - digambara granthoM meM vizeSarUpa se karmasiddhAnta sambandhI granthoM tathA tattvArthasUtra kI TIkAoM meM guNasthAna zabda kA prayoga bahulatA se kiyA jAne lagA 4. m - -- Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa thaa| isase yaha bhI pratiphalita hotA hai ki jaina paramparA meM lagabhaga tIsarI-cauthI zatAbdI taka guNasthAna kI avadhAraNA anupasthita thii| cauthI zatAbdI ke anta se lekara pA~cavIM zatAbdI ke bIca yaha siddhAnta astitva meM AyA, kintu ise guNasthAna na kahakara jIvasthAna yA jIvasamAsa kahA gayA hai| SaTkhaNDAgama, samavAyAMga donoM hI isake liye guNasthAna zabda kA prayoga na kara kramaza: jIvasthAna aura jIvasamAsa zabda kA prayoga karate haiM - yaha bAta hama pUrva meM bhI batA cuke haiN| zvetAmbara paramparA meM sabase pahale guNasthAna zabda kA prayoga AvazyakacUrNi meM kiyA gayA hai, usake pazcAt siddhasenagaNi kI tattvArthabhASyavRtti aura haribhadra kI Avazyakaniyukti kI TIkA ke kAla taka arthAt 8vIM zatI ke pahale usa paramparA meM isa siddhAnta ko guNasthAna ke nAma se abhihita kiyA jAne lagA thaa| jaisA ki hama dekha cuke haiM - digambara paramparA meM sarvaprathama SaTkhaNDAgama, mUlAcAra aura bhagavatI-ArAdhanA ( sabhI lagabhaga pA~cavIM-chaThI zatI ) meM guNasthAnoM kA ullekha upalabdha hotA hai| kasAyapAhuDa meM guNasthAna kI avadhAraNA se sambandhita kucha pAribhASika zabdoM kI upasthiti to dekhI jAtI hai, parantu usameM caudaha guNasthAnoM kI suvyavasthita avadhAraNA anupasthita hai| SaTakhaNDAgama meM ina caudaha avasthAoM kA ullekha hai, kintu inheM jIvasamAsa kahA gyaa| mUlAcAra meM inake liye gaNa nAma bhI hai aura caudaha avasthAoM kA ullekha bhI hai| bhagavatI-ArAdhanA meM yadyapi eka sAtha caudaha guNasthAnoM kA ullekha nahIM hai kintu dhyAna ke prasaGga meM 7veM se 14 veM guNasthAna taka kI, mUlAcAra kI apekSA bhI, vistRta carcA huI hai| usake pazcAt pUjyapAda devanandI kI sarvArthasiddhi TIkA meM guNasthAna ( guNaTThANa ) kA vistRta vivaraNa milatA hai| ina sabhI kA sasandarbha ullekha mere dvArA pustaka ke prArambha meM kiyA jA cukA hai| pUjyapAda devanandI ne to sarvArthasiddhi ( satprarUpaNA Adi ) meM mArgaNAoM kI carcA karate hue pratyeka mArgaNA ke sandarbha meM guNasthAnoM kA vistRta vivaraNa diyA hai| 17 AcArya kundakunda kI yaha vizeSatA hai ki unhoMne niyamasAra, samayasAra Adi meM 'maggaNAThANa, guNaThANa aura jIvaThANa' kA bhinna-bhinna arthoM meM prayoga kiyA hai|18 isa prakAra jIvaThANa yA jIvasamAsa zabda kramaza: samavAyAGga evaM SaTkhaNDAgama taka guNasthAna ke liye prayukta hone lgaa| kundakunda ke granthoM meM jIvasthAna ( jIvaThANa ) kA tAtparya jIvoM ke janma grahaNa karane kI vividha yoniyoM se hai| isakA eka phalitArtha yaha hai ki bhagavatI-ArAdhanA, mUlAcAra tathA kundakunda ke kAla taka jIvasthAna aura guNasthAna donoM kI alaga-alaga aura spaSTa dhAraNAe~ bana cukI thIM aura donoM ke vivecya viSaya bhI alaga ho gae the| jIvasthAna yA Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna siddhAnta kA udbhava evaM vikAsa jIvasamAsa kA sambandha jIva-yoniyoM/jIvajAtiyoM se aura guNasthAna kA sambandha Atmavizuddhi/karmavizuddhi se mAnA jAne lagA thaa| jJAtavya hai ki AcArAGga Adi prAcIna granthoM meM guNa zabda kA prayoga karma / bandhakatva ke rUpa meM huA hai| --Adid isa prakAra yadi guNasthAna siddhAnta ke aitihAsika vikAsa krama kI dRSTi se vicAra kareM to mUlAcAra, bhagavatI ArAdhanA, sarvArthasiddhi evaM kundakunda ke samayasAra, niyamasAra Adi sabhI grantha pA~cavIM zatI ke pazcAt ke siddha hote haiM / Avazyakaniryukti meM bhI saMgrahaNI se lekara jo guNasthAna sambandhI do gAthAe~ prakSipta kI gaI haiM ve bhI usameM pA~cavIM chaThI zatI ke bAda hI kabhI DAlI gaI hogI, kyoMki AThavIM zatI meM haribhadra bhI unheM saMgrahaNI gAthA ke rUpa meM hI apanI TIkA meM uddhRta karate haiN| haribhadra isa sambandha meM spaSTa kahate haiM ki ye gAthAe~ niyukti kI mUla gAthAe~ nahIM haiM ( dekheM - Avazyakaniryukti, TIkA haribhadra, bhAga 2, pR0 106 - 107 ) / isa samasta carcA se aisA lagatA hai ki lagabhaga pA~cavIM zatAbdI ke anta guNasthAna kI avadhAraNA suvyavasthita huI aura isI kAla meM guNasthAna ke karma prakRtiyoM ke bandha, udaya, udIraNA, vipAka Adi se sambandha nizcita kiye ge| samavAyAMga meM guNasthAna kI avadhAraNA ko jIvasthAna ke rUpa meM prastuta karate hue kahA gayA hai karmoM kI vizuddhi kI mArgaNA kI apekSA se pratyuta caudaha jIvasthAna pratipAdita kiye gae haiN| samavAyAMga kI isa carcA kI yadi hama tattvArthasUtra se tulanA karate haiM to hama pAte haiM ki usameM bhI karmanirjarA kI apekSA se dasa avasthAoM kA citraNa kiyA gayA hai| kammavisohimaggaNaM ( samavAyAMgasamavAya 14 ) aura asaMkhyeya guNanirjarA ( tattvArthasUtra 9 / 47 ) zabda tulanAtmaka dRSTi se atyadhika mahattvapUrNa kahe jA sakate haiN| isI prakAra samavAyAMga meM 'suhuM samparAya' ke pazcAt 'uvasAmaevA khavae vA' kA prayoga tattvArtha ke upazamaka, upazAnta aura kSapaka zabdoM ko smRtipaTala para ujAgara kara detA hai / isase yaha bhI phalita hai ki samavAyAMga ke usa kAla taka zreNI-vicAra A gayA thaa| upazamaka, upazAnta aura kSapaka zabdoM ke prayoga ke sAtha-sAtha kasAyapAhuDa meM vyavahRta asamyak, samyak, mizra evaM saMyata, saMyatAsaMyata ( mizra ) aura asaMyata zabdoM ke prayoga hameM yaha spaSTa kara dete haiM ki kasAyapAhuDasutta aura tattvArthasUtra kI karmavizuddhi kI avasthAoM ke AdhAra para hI guNasthAna siddhAnta ko vikasita kiyA gayA hai| Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa sandarbha 1. kammavisohimaggaNaM paDucca cauddasa jIvaTThANa paNNattA, taM jahA micchAdiTThI sAsAyaNasammAdiTThI, sammAmicchAdiTThI, avirayasammAdiTThI, virayasavirae, pamattasaMjae, appamattasaMjae, niaTTibAyare, aniaTTibAyare, suhumasaMparAe, uvasAmae vA khavae vA, uvasaMtamohe, khINamohe, sajogIkevalI, ayogIkevalI / 6 -- samavAyAMga ( sampAdaka - madhukara muni ), 14/15. 2. micchAdiTThI sAsAyaNe ya taha sammamicchAdiTThI ya / avirasaMsammadiTThI virayAvirae patte ya / / tatte ya appamatto niyaTTi aniyaTTibAre suhume / uvasaMtakhINamohe hoi sajogI ajogI ya / / * niyuktisaMgraha ( Avazyakaniryukti ), pR0 149 -- 3. coddasahiM bhUyagAmehiM ... vIsAe asamAhiThApehi / / - -------- -- - 4. tattha imAtiM coddasa guNaTThANANi ... ajogikevalI nAma salesIpADivannao, so ya tIhiM jogehiM virahito jAva kakhagaghaGa iccetAiM paMcahassakkharAI uccarijjaMti evatiyaM kAlamajogikevalI bhAvitUNa tohe savvakammaviNimukko siddha bhavati / Avazyakaniryukti ( haribhadra ) bhAga 2, prakA0 zrI bherUlAla kanhaiyAlAla koThArI dhArmika TasTa, mumbaI, vIra saM0 2598, pR0 106-107. AvazyakacUrNi (jinadAsagaNi), uttara bhAga, pR0 133-136, ratalAma 1929. 5. edesi ceva coddasahaM jIvasamAsANa paruvaNaTThadAe tattha imANi aTTha aNiyogadvArANi NAyavvANi, bhavaMti micchAdiTThi ... sajogakevalI ajogakevala siddhA cedi / SaTkhaNDAgama ( satprarUpaNA ), prakA0 jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, solApura, pustaka 1 dvi0saM0 san 1973, pR0 154-201. 6. micchAdiTThI sAsAdaNo ya missA asaMjado ceva / desavirado pamatto apamatto taha ya NAyavvo / / to avvakaraNo aNiyaTTI suhumasaMparAo ya / vasaMtakhINamoho sajogikevalijiNe ajogI ya / / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna siddhAnta kA udbhava evaM vikAsa suraNArayesu cattAri hoti tiriyesu jANa paMceva / maNusagadIevi tahA coddasaguNaNAmadheyANi / / ___ - mUlAcAra ( paryAptyadhikAra ), pR0 273-279, maNikacanda digambara granthamAlA (23), bambaI, vi0 saM0 1980. 7. adha khavayaseDhimadhigamma kuNai sAdhU apuvvakaraNaM so / hoi tamapuvvakaraNaM kayAi appattapuvvaMti / / aNivittikaraNaNAmaM NavamaM guNaThANayaM ca adhigamma / NiddANiddA payalApayalA tadha thINagiddhiM ca / / -~bhagavatI-ArAdhanA, bhAga 2 ( sampAdaka- kailAzacandra siddhAntazAstrI ), pR0 890 ( vizeSa vivaraNa hetu dekheM, gAthA 2072 se 2126 ) 8. sarvArthasiddhi ( pUjyapAda devanandI ) sUtra 1-8 kI TIkA, pR0 30-40 tathA 9-12 kI TIkA, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, 1955. 9. rAjavArtika ( bhaTTa akalaMka ), 9-10/11, pR0 488. 10. tattvArthazlokavArtikam ( vidyAnandI ), nirNayasAgara presa, san 1918 dekheM - guNasthAnApekSa ... 10-3,... guNasthAnabhedena ... 9-36-4, pR0 403 ... apUrvakaraNAdInAM ... 9-37-2, vizeSa vivaraNa hetu dekheM - 9/33-44 taka kI sampUrNa vyaakhyaa| 11. AvazyakacUrNi ( jinadAsagaNi ), uttarabhAga, pR0 133-136. 12. etasya trayaH svAminazcaturtha - paMcama SaSTha gunnsthaanvrtinH...| tattvArthAdhigamasUtra ( siddhasenagaNi kRta bhASyAnusAriNikA samalaGkRtaM, saM0 hIrAlAla rasikalAla kApar3iyA ) 9-35 kI TIkA 13. zrI tattvArthasUtram ( TIkA-haribhadra ), RSabhadeva kezarImala saMsthA, ratalAma saM0 1662, pR0 465-466. 14. samyagdRSTizrAvaka viratAnantaviMyojakadarzana mohakSapakopazamakopazAntamohakSapakakSINamohajinAH krmsho'sNkhyeygunnnirjraaH| 9-47 - tattvArthasUtra, pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1984, navama adhyAya, pR0 136, 15. jaina sAhitya aura itihAsa ( pa0 nAthUrAmajI premI ), pR0 524-529. 16. dekheM - ( a ) jaina sAhitya kA itihAsa, dvitIya bhAga ( paM0 kailAzacandra jI ), caturtha adhyAya, pR0 294-299. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa ( ba ) jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza ( paM0 jugalakizora jI mukhtAra ), pR0 125-149. ( sa ) tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA ( DaoN0 nemicanda jI ), bhAga 2, pR0 167. ( da ) sarvArthasiddhi : bhUmikA, paM0 phUlacandajI siddhAntazAstrI, 31-46. 17. dekheM sarvArthasiddhi, saM0 paM0 phUlacanda siddhAntazAstrI, bhAratIya jJAnapITha (1955) 1-8, pR0 31 33, 34, 46, 55-56, 6567, 84-85, 88. -- 18. ( a ) NAhaM maggaNaThANo NAhaM guNaThANa jIvaThANo Na / kattA Na hi kAraidA aNumaMttA Neva kattINaM / / pR0 niyamasAra, gAthA 77, prakAzaka paMDita ajita prasAda, di seNTrala jaina pabliziMga hAusa, lakhanaU, 1931. ( ba ) Neva ya jIvaTThANA Na guNaTThANA ya atthi jIvassa / jeNa du ede savve puggaladavvassa pariNAmA || samayasAra, gAthA 55, prakA0 zrI ma0 hI 0 pATanI di0 jaina TrasTa mAroTha ( mAravAr3a ), 1953 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya tattvArthasUtra meM guNasthAna siddhAnta ke bIja tattvArthasUtra meM guNasthAna siddhAnta ke bIja usake naveM adhyAya meM milate haiN| naveM adhyAya meM sarvaprathama parISahoM ke sambandha meM AdhyAtmika vikAsa kI carcA huI hai, usameM batAyA gayA hai - "bAdara-samparAya kI sthiti meM 22 pariSaha sambhava hote haiN| sUkSma samparAya aura chadmastha vItarAga ( kSINamoha ) meM caudaha parISaha sambhava hote haiN| jina bhagavAn meM gyAraha parISaha sambhava hote haiN|'' isa prakAra yahA~ bAdara-samparAya, sUkSma-samparAya, chadmastha vItarAga aura jina ina cAra avasthAoM kA ullekha huA hai| puna: tattvArthasUtra ke dhyAna prasaMga meM yaha batAyA gayA hai - "avirata, dezavirata aura pramatta-saMyata - ina tIna avasthAoM meM ArtadhyAna kA sadbhAva hotA hai| avirata aura dezavirata meM raudradhyAna kI upasthiti pAyI jAtI hai| apramattasaMyata ko dharmadhyAna hotA hai| sAtha hI yaha upazAnta kaSAya evaM kSINa kaSAya ko bhI hotA hai| zukladhyAna, upazAnta kaSAya ( upazAnta moha ), kSINa kaSAya ( kSINa moha ) aura kevalI aisI sAta avasthAoM kA ullekha huA hai, puna: karmanirjarA ( karmavizuddhi ) ke prasaMga meM samyagdRSTi, zrAvaka, virata, anantaviyojaka, darzanamoha-kSapaka ( cAritramoha ) upazamaka, upazAnta ( cAritra ) moha, ( cAritramoha ) kSapaka, kSINamoha aura jina aisI dasa kramaza: vikAsamAna sthitiyoM kA citraNa huA hai| yadi hama anantaviyojaka ko apramatta-saMyata, darzanamohakSapaka ko apUrvakaraNa ( nivRtti bAdara samparAya ) aura upazamaka ( cAritra moha-upazamaka ) ko anivRttikaraNa aura kSapaka ko sUkSma samparAya mAneM to isa sthiti meM vahA~ dasa guNasthAnoM ke nAma prakArAntara se mila jAte haiN| yadyapi anantaviyojaka, darzanamohakSapaka, upazamaka, upazAnta-moha tathA kSapaka Adi avasthAoM ko unake mUla bhAvoM kI dRSTi se to AdhyAtmika vikAsa kI isa avadhAraNA se jor3A jA sakatA hai, kintu unheM sIdhA-sAdhA guNasthAna ke caukhaTe meM saMyojita karanA kaThina hai, kyoMki guNasthAna siddhAnta meM to cauthe guNasthAna meM hI anantAnubandhI kaSAyoM kA kSaya yA kSayopazama ho jAtA hai| puna: upazama zreNI se vikAsa karane vAlA to sAtaveM apramattasaMyata guNasthAna meM bhI darzanamoha aura Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa anantAnubandhI kaSAya kA upazama hI karatA hai, kSaya nahIM / ataH anantaviyojaka kA artha anantAnubandhI kaSAya kA kSaya mAnane se upazama zreNI kI dRSTi se bAdhA AtI hai| samyagdRSTi, zrAvaka evaM virati ke pazcAt anantaviyojaka kA krama AcArya ne kisa dRSTi se rakhA, yaha spaSTa nahIM ho pA rahA hai / tulanAtmaka dRSTi se darzanamohakSapaka ko apUrvakaraNa nAmaka AThaveM guNasthAna ke sAtha yojita kiyA jAnA cAhiye / kSapaka zreNI se vicAra karane para yaha bAta kisI sImA taka samajha meM A jAtI hai, kyoMki AThaveM guNasthAna se hI kSapakazreNI prArambha hotI hai aura AThave guNasthAna ke pUrva darzanamoha kA pUrNa kSaya mAnanA Avazyaka hai| isI prakAra cAritramoha kI dRSTi se apUrvakaraNa ( nivRtti bAdara samparAya ) ko cAritramoha upazamaka kahA jA sakatA hai / kSapaka ko sUkSma samparAya se bhI yojita kiyA jA sakatA hai kintu umAsvAti ne upazAntamoha aura kSINamoha ke bIca jo kSapaka kI sthiti rakhI hai usakA yuktisaMgata samIkaraNa kara pAnA kaThina hai, kyoMki aisI sthiti meM upazAntamoha nAmaka gyArahaveM aura kSINamoha nAmaka bArahaveM guNasthAna ke bIca hI use rakhA jA sakatA hai, kintu guNasthAna siddhAnta meM aisI bIca kI koI avasthA nahIM hai| sambhavataH umAsvAti darzanamoha aura cAritramoha donoM kA prathama upazama aura phira kSaya mAnate hoNge| kSINamoha aura jina donoM avadhAraNAoM meM samAna haiN| sayogI kevalI ko 'jina' kahA jA sakatA hai| isa prakAra kvacit matabhedoM ke sAtha dasa avasthAe~ to mila jAtI haiM kintu mithyAdRSTi, sAsvAdana, samyak mithyAdRSTi aura ayogI kevalI kI yahA~ koI carcA nahIM hai / upazama aura kSapaka zreNI kI alaga-alaga koI carcA bhI yahA~ nahIM hai / tulanAtmaka adhyayana ke liye anta meM dI gaI tAlikAe~ upayogI hoNgii| 10 tattvArthasUtra meM AdhyAtmika vikAsa kA jo krama hai, usakI guNasthAna siddhAnta se isa artha meM bhinnatA hai ki jahA~ guNasthAna siddhAnta meM AThaveM guNasthAna se upazama zreNI aura kSapaka zreNI se ArohaNa kI vibhinnatA ko svIkAra karate hue bhI yaha mAnA hai ki upazama zreNI vAlA kramazaH AThaveM, naveM evaM dasaveM guNasthAna se hokara gyArahaveM guNasthAna meM jAtA hai, jabaki kSapaka zreNI vAlA kramazaH AThaveM, naveM evaM dasaveM guNasthAna se sIdhA bArahaveM guNasthAna meM jAtA hai| jabaki umAsvAti yaha mAnate pratIta hote haiM ki cAhe darzanamoha ke upazama aura kSaya kA prazna ho yA cAritramoha ke upazama yA kSaya kA prazna ho, pahale upazama hotA hai aura phira kSaya hotA hai| darzanamoha ke samAna cAritramoha kA bhI kramazaH upazama, upazAnta, kSapaNa aura kSaya hotA hai| unhoMne upazama aura kSaya ko mAnate hue unakI alaga-alaga zreNI kA vicAra nahIM kiyA hai / umAsvAti kI karma-vizuddhi Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthasUtra meM guNasthAna siddhAnta ke bIja 11 kI dasa avasthAoM meM prathama pA~ca kA sambandha darzanamoha ke upazama aura kSapaNa se hai tathA antima pA~ca kA sambandha cAritramoha ke upazama, upazAnta, kSapaNa aura kSaya se hai| prathama bhUmikA meM samyagdRSTi kA kramaza: zrAvaka aura virata ina do bhUmikAoM meM ke rUpa meM cAritrika vikAsa to hotA hai kintu usakA samyaka darzana aupazamika hotA hai, ata: vaha upazAnta darzanamoha hotA hai| aisA sAdhaka cauthI avasthA meM anantAnubandhI kaSAya kA kSapaNa ( viyojana ) karatA hai, ata: vaha kSapaka hotA hai| isa pA~cavIM sthiti ke anta meM darzanamoha kA kSaya ho jAtA hai| ata: vaha kSINadarzanamoha hotA hai| chaThI avasthA meM cAritramoha kA upazama hotA hai ata: vaha upazamaka ( cAritramoha ) kahA jAtA hai| sAtavIM avasthA meM cAritramoha upazAnta hotA hai| AThavIM meM usa upazAnta cAritramoha kA kSapaNa kiyA jAtA hai, ata: vaha kSapaka hotA hai| navI avasthA meM cAritramoha kSINa ho jAtA hai, ata: use kSINamoha kahA jAtA hai aura dasavIM avasthA meM 'jina' avasthA prApta hotI hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki umAsvAti ke samakSa karmoM ke upazAnta aura kSaya kI avadhAraNA to upasthita rahI hogI, kintu cAritramoha kI vizuddhi ke prasaMga meM upazama zreNI aura kSAyika zreNI se alaga-alaga ArohaNa kI avadhAraNA vikasita nahIM ho pAI hogii| isI prakAra upazama zreNI se kiye gae AdhyAtmika vikAsa se punaH patana ke bIca kI avasthAoM kI kalpanA bhI nahIM rahI hogii| jaba hama umAsvAti ke tattvArthasUtra aura tattvArthabhASya se kasAyapAhuDa kI ora Ate haiM to darzanamoha kI apekSA se mithyAdRSTi samyak mithyAdRSTi (mizra-moha) aura samyagdRSTi tathA cAritramoha kI apekSA se avirata, viratAvirata aura virata kI avadhAraNAoM ke sAtha upazama aura kSaya kI avadhAraNAoM kI upasthiti bhI pAte haiN| isa prakAra kasAyapAhuDa meM samyak mithyAdRSTi kI avadhAraNA adhika pAte haiN| isI krama meM Age mithyAdRSTi, sAsvAdana aura ayogI kevalI kI avadhAraNAe~ jur3I hoMgI aura upazama evaM kSapaka zreNI ke vicAra ke sAtha guNasthAna kA eka suvyavasthita siddhAnta sAmane AyA hogaa| isa tulanAtmaka vivaraNa se hama pAte haiM ki tattvArthasUtra ke samAna hI kasAyapAhuDasutta meM na to guNasthAna zabda hI hai aura na guNasthAna sambandhI caudaha avasthAoM kA suvyavasthita vivaraNa hI hai, kintu donoM meM guNasthAna kI avadhAraNA se sambandhita kucha pAribhASika zabda pAe jAte haiN| kasAyapAhuDa meM guNasthAna se sambandhita pAribhASika zabda haiM - mithyAdRSTi, samyak-mithyAdRSTi ( mizra ), avirata samyagdRSTi, deza-virata/viratAvirata ( saMyamAsaMyama ), virata saMyata, upazAntakaSAya evaM kSINamoha tulanA kI dRSTi se tattvArthasUtra meM samyak Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa mithyAdRSTi kI avadhAraNA anupasthita hai, jabaki kasAyapAhuDasutta meM isa para vistRta carcA upalabdha hai|* kintu tattvArthasUtra kI 'anantaviyojaka' kI avadhAraNA kasAyapAhuDa meM upalabdha nahIM hai usake sthAna para usameM darzanamoha upazamaka kI avadhAraNA pAI jAtI hai / tattvArthasUtra kI upazamaka, upazAnta, kSapaka aura kSINamoha kI avadhAraNAe~ spaSTa rUpa se kasAyapAhuDasutta meM cAritramoha upazamaka, upazAnta kaSAya aura cAritramoha kSapaka tathA kSINamoha ke rUpa meM yathAvat pAI jAtI haiN| yahA~ cAritramoha zabda kA spaSTa prayoga inheM tattvArtha kI apekSA adhika spaSTa banA detA hai / punaH kasAyapAhuDasutta meM bhI tattvArthasUtra ke samAna hI pramattasaMyata, apramattasaMyata, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa ye cAroM nAma anupasthita haiM, kintu tattvArthasUtra kI apekSA isameM samyak - mithyAdRSTi ( mizra = misaga ) aura sUkSma- samparAya (suhumarAga / suhumasamparAya ) ye do vizeSa rUpa se upalabdha hote haiM / punaH upazAntamoha aura kSINa moha ke bIca donoM ne kSapaka ( khavaga ) kI upasthiti mAnI hai, kintu guNasthAna siddhAnta meM aisI koI avasthA nahIM hai| isase hama isa niSkarSa para pahu~cate haiM ki kasAyapAhuDa aura tattvArthasUtra meM karma- vizuddhi kI avasthAoM ke prazna para bahuta adhika samAnatA hai mAtra mizra aura sUkSmasamparAya kI upasthiti ke AdhAra para use tattvArtha kI apekSA kiMcit vikasita mAnA jA sakatA hai| donoM kI zabdAvalI, krama aura nAmoM kI ekarUpatA se yahI pratiphalita hotA hai ki donoM eka hI kAla kI racanAe~ haiM / -- 12 - mujhe lagatA hai ki kasAyapAhuDa, tattvArthasUtra evaM usake bhASya ke kAla meM AdhyAtmika- vizuddhi yA karma-vizuddhi kA jo krama nirdhArita ho cukA thA, vahI Age calakara guNasthAna siddhAnta ke rUpa meM astitva meM aayaa| yadi kasAyapAhuDa aura tattvArtha cauthI zatI yA usake pUrva kI racanAe~ haiM to hameM yaha mAnanA hogA ki guNasthAna kI suvyavasthita avadhAraNA cauthI aura pA~cavIM zatI ke bIca hI kabhI nirmita huI hogI, kyoMki lagabhaga chaThI zatI se sabhI jaina vicAraka guNasthAna siddhAnta kI carcA karate pratIta hote haiM / isakA eka phalitArtha yaha bhI hai ki jo kRtiyA~ guNasthAna kI carcA karatI haiM, ve sabhI lagabhaga pA~cavIM zatI pazcAt kI haiN| yaha bAta bhinna hai ki tattvArthasUtra aura kasAyapAhuDa ko prathama - dvitIya zatAbdI kA mAnakara ina granthoM kA kAla tIsarI cauthI zatI mAnA jA sakatA hai / kintu itanA nizcita hai ki SaTkhaNDAgama, bhagavatI ArAdhanA evaM mUlAcAra ke kartA tathA AcArya kundakunda umAsvAti se paravartI hI haiM, pUrvavartI kadApi nahIM / AcArya kundakunda vizeSatA yaha hai ki unhoMne apane pUrvavartI ina jaina cintakoM, mAdhyamikoM evaM prAcIna vedAntiyoM vizeSa rUpa se gaur3apAda ke vicAroM kA lAbha uThAkara jaina - - Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthasUtra meM guNasthAna siddhAnta ke bIja 13 adhyAtma ko eka naI UMcAI para phuNcaayaa| mAtra yahI nahIM unhoMne apane pUrvavartI AcAryoM kI guNasthAna, jIvasthAna, mArgaNAsthAna Adi avadhAraNAoM se pUrNatayA avagata hokara bhI zuddhanaya kI apekSA se AtmA ke sambandha meM ina avadhAraNAoM kA spaSTa rUpa se khaNDana kiyA hai| yaha pratiSedha tabhI sambhava thA, jaba unake sAmane ye avadhAraNAe~ susthira hotiiN| hameM yaha bhI smaraNa rakhanA cAhiye ki AdhyAtmika vikAsa ke ina vibhinna vargoM kI saMkhyA ke nirdhAraNa meM umAsvAti para bauddha paramparA aura yoga paramparA kA bhI prabhAva ho sakatA hai| mujhe aisA lagatA hai ki umAsvAti ne AdhyAtmika vizuddhi kI caturvidha, saptavidha aura dasavidha vargIkaraNa kI yaha zailI sambhavata: bauddha aura yoga paramparAoM se grahaNa kI hogii| sthaviravAdI bauddhoM meM srotApatra, sakRdAgAmI, anAgAmI aura arhat aisI jina cAra avasthAoM kA varNana hai ve parISaha ke prasaMga meM umAsvAti kI bAdara-samparAya, sUkSma-samparAya, chadmastha vItarAga ( kSINamoha ) aura jina se tulanIya mAnI jA sakatI haiN| yogavAziSTha meM AdhyAtmika vikAsa kI jJAna kI dRSTi se jina sAta avasthAoM kA ullekha hai unheM dhyAna ke sandarbha meM pratipAdita tattvArthasUtra kI sAta avasthAoM se tulanIya mAnA jA sakatA hai| isI prakAra mahAyAna sampradAya meM AdhyAtmika vikAsa kI jina dasa avasthAoM kA citraNa hai, unheM nirjarA kI carcA ke prasaMga se umAsvAti dvArA pratipAdita dasa avasthAoM se tulanIya mAnA jA sakatA hai| isI prakAra AjIvikoM dvArA prastuta ATha avasthAoM se bhI inakI tulanA kI jA sakatI hai| isa sambandha meM vistRta vivaraNa AThaveM adhyAya meM diyA gayA hai| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ & # * on >> / / / / / AdhyAtmika vizuddhi kA krama umAsvAti ke anusAra guNasthAna siddhAnta ke anusAra parISahoM ke sandarbha meM | dhyAna ke sandarbha meM / karmanirjarA ke sandarbha meM mithyAdRSTi sAsvAdana samyak-mithyAdRSTi avirata (samyagdRSTi) | samyagdRSTi (darzanamoha upazamaka) samyagdRSTi (aviratadRSTi) dezavirata zrAvaka dezavirata - pramattasaMyata virata sarvavirata (pramattasaMyata) apramattasaMyata ananta viyojaka (upazAnta darzanamoha) | apramattasaMyata darzanamohakSapaka apUrvakaraNa (nivRtti bAdara-samparAya) upazamaka (cAritramoha) anivRttikaraNa sUkSma-samparAya sUkSma-samparAya upazAnta kaSAya upazAnta mohakSapaka upazAntamoha chadmastha vItarAga kSINa kaSAya kSINa-moha kSINamoha jina kevalI (jina) jina sayogI kevalI ayogI kevalI guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa . ; bAdara-samparAya 24.M Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa tathya ko nimna tulanAtmaka tAlikA se samajhA jA sakatA hai| - kasAyapAhuDasutta tattvArtha evaM tattvArthabhASya tIsarI-cauthI zatI guNasthAna, jIvasamAsa, jIvasthAna Adi zabdoM kA pUrNa abhaav| karmavizuddhi yA AdhyAtmika vikAsa kI dasa avasthAoM kA citraNa, mithyAtva kA guNasthAna kI avadhAraNA kA kramika vikAsa antarbhAva karane para 11 avasthAoM kA ullekha / tIsarI-cauthI zatI guNasthAna, jIvasthAna, jIvasamAsa Adi zabdoM kA abhAva, kintu mArgaNA zabda pAyA jAtA hai| karmavizuddhi yA AdhyAtmika vikAsa kI dRSTi se mithyAdRSTi kI gaNanA karane para prakAra bheda se kula 13 avasthAoM kA ullekha / samavAyAMga/ SaTkhaNDAgama 3 zvetAmbara - digambara tattvArtha kI TIkAe~ evaM bhagavatI ArAdhanA, mUlAcAra, samayasAra, niyamasAra Adi 4 chaThIM zatI yA usake pazcAt guNasthAna zabda kI upasthiti / pA~cavIM zatI guNasthAna zabda kA abhAva, kintu jIvaThANa yA jIvasamAsa ke nAma se 14 avasthAoM kA citraNa | 14 avasthAoM kA ullekha hai / / 14 avasthAoM kA ullekha hai / tattvArthasUtra meM guNasthAna siddhAnta ke bIja 15 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ullekha hai| sAsvAdana, samyagmithyAdRSTi aura ayogI kevalIdazA kA pUrNa abhaav| apramattasaMyata, apUrvakaraNa (nivRtti bAdara ) anivRttikaraNa ( anivRtti bAdara ) jaise nAmoM kA abhaav| upazama aura kSaya kA vicAra hai, kintu 8veM guNasthAna se upazama aura kSAyika zreNI se alaga-alaga ArohaNa hotA hai, aisA vicAra nahIM hai| patana kI avasthA kA koI citraNa nhiiN| sAsvAdana ( sAsAdana ) aura / sAsvAdana, samyagmithyAdRSTi ayogIkevalI avasthA kA pUrNa | ( mizradRSTi ) aura ayogI abhAva, kintu samyagmithyAdRSTi | kevalI Adi kA ullekha hai| kI upsthiti| apramattasaMyata, apUrvakaraNa (nivRtti bAdara ) anivRttikaraNa ( anivRtti bAdara ) jaise nAmoM kA abhaav| upazama aura kSapaNa kA vicAra alaga-alaga zreNIhai kintu 8veM guNasthAna se vicAra upsthit| upazama zreNI aura kSapaka zreNI se alaga-alaga ArohaNa hotA hai, aisA vicAra nahIM hai| patana kI avasthA kA koI patana Adi kA mUla pATha citraNa nhiiN| meM citraNa nahIM hai| guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa alaga-alaga zreNI vicAra upsthit| patana Adi kA vyAkhyA meM citraNa hai| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama 4. 8. tattvArthasUtra mithyAtva samyagdRSTi zrAvaka virata anantaviyojaka darzanamoha kSapaka ( cAritramoha ) upazamaka kasAyapAhuDa 3 micchAdiTThi ( mithyAdRSTi ) sammA-micchAiTTho ( missagaM ) sammAiTThI ( samyagdRSTi ) aviradIe viradAvirade ( virata - avirata ) desavirayI ( sAgAra ) saMjamAsaMjama virada ( saMjama ) daMsaNamoha uvasAmage ( darzana moha upazAmaka ) daMsaNamoha khavage ( darzana moha - kSapaka ) carittamohassa upasAmage ( uvasAmaNA ) samavAyAMga/ SaTkhaNDAgama 4 micchAdiTThi ( mithyAdRSTi ) sAsvAdana samyagdRSTi ( sAsAyaNa - sammAdiTThI ) sammA-micchAdiTThI ( samyak-mithyAdRSTi ) aviraya sammAdiTThI virayAvirae ( virata - avirata ) pamattasaMjae apamattasajae niaTTibAyare ani aTTibAyare tattvArtha kI TIkAe~ 5 mithyAdRSTi sAsvAdana samyak-mithyAdRSTi ( mizradRSTi ) samyagdRSTi pramattasaMyata apramattasaMyata apUrvakaraNa anivRttikaraNa tattvArthasUtra meM guNasthAna siddhAnta ke bIja 17 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. suhumarAgo . suhuma saMparAe sUkSma samparAya ( suhumamhi samparAye ) upasaMta kasAya khavage uvasaMta mohe upazAnta-moha upazAnta ( cAritra ) moha ( cAritramoha ) kSapaka kSINamoha khINamohe sajogI kevalI kSINamoha sayogI kevalI jina khINamoha ( chadumatthovedago ) jiNa kevalI savvaNhU-savvadarisI ( jJAtavya hai ki cUrNi meM 'sajogijiNo' zabda hai mUla meM nahIM hai ) cUrNi meM yoganirodha kA ullekha hai guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthasUtra meM guNasthAna siddhAnta ke bIja sandarbha-grantha 1. sUkSmasamparAyacchadmasthavItarAgayozcaturdaza / / 10 / / ekAdaza jine / / 11 / / bAdarasamparAye sarve / / 12 / / tattvArthasUtra, adhyAya 9. 2. tadaviratadezaviratapramattasaMyatAnAm / / 35 / / hiMsA'nRtasteyaviSayasaMrakSaNebhyo raudramaviratadezaviratayoH / / 36 / / AjJAepAyavipAkasaMsthAna vicayAya dharmamapramattasaMyatasya / / 37 / / upazAntakSINakaSAyayozca / / 38 / / zukle cA pUrvavidaH / / 39 / / pare kevalinaH / / 40 / / - tattvArthasUtra, adhyAya 9. 3. samyagdRSTizrAvakaviratAnantaviyojakadarzanamohakSapakopazamakopazAntamohakSapakakSINamohajinAH kramazo'saMkhyeyaguNanirjarAH / / 47 / / tattvArthasUtra, adhyAya 9. 4. kasAyapAhuDasutta, saM0 paM0 hIrAlAla jaina, vIrazAsana, saMgha kalakattA 1955 dekheM - -- boddhavvA / / 82 / / aNAgAre / / 83 / / risobhave / / 91 / / sammattadesavirayI saMjama uvasAmaNA ca khavaNA ca / daMsaNa- caritta mohe addhAparimANaNiddeso / / 14 / / sammatte micchatte ya missage ceya viradIya aviradIe viradAvirade tahA daMsaNamohassa uvasAmagassa pariNAmo daMsaNamohakkhavaNApaTThavago kammabhUmi jAdo suhume ca saMparAe bAdararAge ca boddhavvA / / 121 / / uvasAmaNAkhaeNa du paDivadido hoi suhuma rAgamhi / / 122 / / khINesu kasAesu ya sesANaM ke va hoti vIcArA / / 232 / / saMkAmaNamovaTTaNa kiTTIkhavaNAe khINamohaMte / du / / 110 / / boddhavvA mohaNIyassa / / 233 / / 19 khavaNA ya ANupuvvI 5. vistRta vivaraNa hetu dekheM jaina, bauddha aura gItA ke AcAradarzanoM kA tulanAtmaka adhyayana, bhAga 2, DaoN0 sAgaramala jaina, prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura, pR0 379-471 evaM pR0 487-488. Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyAya zvetAmbara sAhitya meM guNasthAna siddhAnta ke bIja pUrva adhyAya meM hamane guNasthAna siddhAnta ke vikAsa kI pUrva avasthA ke rUpa meM tattvArthasUtra meM pratipAdita karma-nirjarA ke AdhAra para AdhyAtmika vikAsa kI dasa avasthAoM/guNazreNiyoM kI carcA kI hai, jinheM hama guNasthAna siddhAnta kA mUla srota mAnate haiN| hama isa sambandha meM apanI khoja jArI rakhe hue the ki tattvArthasUtra meM varNita ina dasa avasthAoM kA Agamika AdhAra kyA hai aura ina avasthAoM kA prAcInatama ullekha kisa grantha meM milatA hai ? apanI isa khoja ke daurAna hamane zvetAmbara mAnya Agama sAhitya kA AloDana kiyA kintu usameM hameM kahIM bhI ina dasa avasthAoM kA ullekha prApta nahIM ho skaa| yadi vidvAnoM ko isakA koI saMketa bhI upalabdha ho to hameM sUcita kreN| usake bAda hamane prAcInatama Agamika vyAkhyAoM kI dRSTi se niyuktiyoM kA adhyayana prArambha kiyA aura saMyoga se AcArAMganiyukti ke samyaktva parAkrama nAmaka caturtha adhyAya kI niyukti meM ina dasa avasthAoM kA ullekha karane vAlI nimnalikhita do gAthAe~ upalabdha huIM -- sammattupattI sAvae ya virae aNaMtakammaMse / daMsaNamohakkhavae uvasAmaMte ya uvasaMte / / 22 / / khavae ya khINamohe jiNe a seDhI bhave asaMkhijjA / tavvivarIo kAlo saMkhijjaguNAi seDhIe / / 23 / / - AcArAMganiyukti ( niyuktisaMgraha, pR0 441 ) yadi hama niyukti sAhitya ko tattvArthasUtra kI apekSA prAcIna mAnate haiM to hameM yaha kahanA hogA ki tattvArthasUtra kI ina dasa avasthAoM kA prAcInatama srota AcArAMganiyukti hI hai| yadyapi AcArAMganiyukti meM jisa sthala para ye gAthAe~ haiM, unheM dekhate hue aisA lagatA hai ki ye gAthAe~ mUlata: niyuktikAra kI nahIM haiM, apitu pUrva sAhitya ke kisI karmasiddhAnta sambandhI grantha se ina gAthAoM ko isameM avatarita kiyA gayA hai kyoMki samyaktva-parAkrama kI carcA ke prasaMga meM ye gAthAe~ Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zvetAmbara sAhitya meM guNasthAna siddhAnta ke bIja bahuta adhika prAsaMgika nahIM lagatI haiM / phira bhI guNazreNI kI avadhAraNA kA abhI taka jo bhI prAcInatama srota upalabdha hai, vaha to yahI hai / ina donoM gAthAoM meM karma-nirjarA kI kramika adhikatA kI dRSTi se nimnalikhita dasa avasthAoM kA citraNa huA hai 21 1. samyaktvotpatti, 2. zrAvaka, 3. virata, 4. anantaviyojaka ( aNaMtakammaMse ), 5. darzanamohakSapaka, 6. upazamaka, 7. upazAnta, 8. kSapaka, 9. kSINamoha aura 10. jina / ina dasa avasthAoM kA guNasthAna siddhAnta se kisa rUpa meM sambandha hai aura kitanI samAnatA aura vibhinnatA hai isakI vistRta carcA pUrva adhyAya meM kI jA cukI hai phira bhI tulanAtmaka dRSTi se isa sambandha meM saMkSipta vivaraNa prastuta kiyA jA rahA hai| guNasthAna siddhAnta kI caudaha avasthAoM meM se mithyAdRSTi, sAsvAdana aura mizra yA samyak - mithyAdRSTi ina tIna avasthAoM kI carcA isameM nahIM hai| isakI prathama samyaktvotpatti nAmaka avasthA guNasthAna siddhAnta ke aupazamika samyagdRSTi ke samAna hai| isI prakAra dUsarI aura tIsarI zrAvaka aura virata avasthA guNasthAna siddhAnta ke pA~caveM dezavrata aura chaThe pramatta saMyata guNasthAna se tulanIya mAnA jA sakatA hai kyoMki isa avasthA meM kSAyika samyagdRSTi kI prApti ke liye sAdhaka yathApravRttikaraNa Adi tIna karaNa karatA hai| kintu isakI pA~cavIM avasthA darzanamohakSapaka kI tulanA apUrvakaraNa nAmaka AThaveM guNasthAna karaNa se nahIM kI jA sktii| isakI kaSAya upazama aura upazAntakaSAya avasthAoM ko dasaveM aura gyArahaveM guNasthAna se tulanIya mAnA jA sakatA hai| agalI do avasthAe~ kSapaka aura kSINamoha meM kSapaka kA guNasthAna siddhAnta meM koI ullekha nahIM milatA hai / yadyapi kSINamoha, bArahaveM kSINamoha guNasthAna ke samAna hI hai| jina avasthA ko hama sayogI kevalI kI avasthA kaha sakate haiM kintu isameM ayogI kevalI kA koI ullekha nahIM hai| guNasthAna siddhAnta meM jo upazama zreNI aura kSAyika zreNI kI dRSTi se alaga-alaga carcA kI jAtI hai usakA isa avadhAraNA meM abhAva hai| vastutaH isa avadhAraNA meM upazama aura kSAyika zreNiyoM ko alaga-alaga na karake yaha mAnA gayA ki upazama ke bAda hI kSAyika bhAva utpanna hotA hai / samyaktva - utpatti, zrAvaka aura virata ye tInoM avasthAe~ aupazamika samyak - darzana aura vyavahAra cAritra kI sUcaka haiN| eka dRSTi se hama inheM darzanamoha upazamaka aura darzanamoha upazAnta kI avasthA kaha sakate haiN| ananta - viyojaka aura darzanamoha kSapaka ko hama kSAyika samyak darzana kI utpatti aura darzanamoha ke kSINa hone kI avasthA Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa kaha sakate haiN| Age jo cAra avasthAe~ kahI gayI haiM ve cAritramoha kI dRSTi se haiN| kaSAya-upazamaka, kaSAya-upazAnta, kaSAya-kSapaka aura kSINakaSAya yA kSINamoha, ina cAroM avasthAoM kA sambandha anantAnubandhI ko chor3akara kaSAyacatuSka kI apratyAkhyAnI, pratyAkhyAnI aura saMjvalana caukar3I se aura nokaSAyoM kA pahale upazama phira kSaya karane se hai| ina avasthAoM meM upazamaka aura upazAnta kSapaka aura kSINa - inakA spaSTa aura alaga-alaga ullekha hone se hama isa niSkarSa para pahu~cate haiM ki yaha avadhAraNA upazama aura kSAyika ko alaga-alaga na mAnakara upazama ke pazcAt kSAyika zreNI se vikAsa kI carcA karatI hai| isa samagra carcA kA niSkarSa yaha hai ki guNasthAna siddhAnta kI avadhAraNA ina dasa avasthAoM kA hI eka vikasita rUpa hai| ina dasa avasthAoM ko hama guNasthAna siddhAnta ke bIja kI saMjJA de sakate haiN| ina avasthAoM ko zvetAmbara aura digambara donoM hI paramparAoM meM guNazreNI ke nAma se jAnA jAtA hai| yahA~ guNa zabda kA prayoga sAmAnyatayA karmavargaNA ke pudgaloM ke liye huA hai| merI dRSTi meM isI guNazreNI se hI guNasiddhAnta kA vikAsa huA hai| AdhyAtmika vikAsa yA guNazreNiyoM kI ina dasa avasthAoM kI carcA kA prAcInatama upalabdha AdhAra AcArAMganiyukti ko mAnane para yaha zaMkA upasthita hotI hai ki niyuktiyA~ to dvitIya bhadrabAhu ( varAhamihira ke bhAI ) kI racanAe~ haiN| unakA kAla vidvAn loga IsA kI pA~cavIM zatAbdI mAnate haiN| jabaki umAsvAti ke tattvArthasUtra ko IsA kI prathama zatAbdI se tRtIya zatAbdI ke bIca kI racanA mAnA jAtA hai| ata: yaha mAnanA hogA ki ina dasa avasthAoM kA sarvaprathama citraNa tattvArthasUtra meM hI huA hai, kintu yaha mAnyatA bhI nirdoSa nahIM ho sakatI kyoMki paramparAgata dRSTi se to niyuktiyoM ko prathama bhadrabAhu kI kRti mAnane para do samasyAe~ upasthita hotI haiM - prathama to yaha ki svayaM dazAzrutaskandhaniyukti meM hI niyuktikAra chedasUtroM ke kartA bhadrabAhu prathama hI niyuktiyoM ke racanAkAra haiM to ve svayaM apane ko kaise praNAma kara sakate haiM ? dUsarI bAdhA yaha hai ki Avazyakaniyukti meM vI0 ni0 saM0 184 taka hone vAle sAta nihnavoM kA ullekha AyA hai sAtha hI isameM AryarakSita ( vIra nirvANa saM0 584 ) kA ullekha bhI hai jabaki AcArya bhadrabAhu kA svargavAsa to vI0 ni0 saM0 170 arthAt I0 pU0 tRtIya zatI meM hI ho jAtA hai| ve apane se lagabhaga 400 varSa bAda arthAt vIra nirvANa 584 meM hone vAle nihnavoM aura AryarakSita kA ullekha kaise kara sakate haiM ? isaliye vidvAnoM ne yaha mAnA ki niyuktiyA~ bhadrabAha dvitIya kI racanAe~ haiM kintu niyuktiyoM ko varAhamihira ke bhAI bhadrabAhu kI kRtiyA~ mAnane meM bhI kaI Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zvetAmbara sAhitya meM guNasthAna siddhAnta ke bIja 23 kaThinAiyA~ haiN| yadi hama yaha mAnate haiM ki IsvI san kI pA~cavIM zatAbdI meM hone vAle bhadrabAhu varAhamihira ke bhAI haiM to sabase pahalA prazna yaha uThegA ki vI0 ni0 saM0 609 arthAt IsvI san dvitIya zatI meM hone vAle boTika nihnava kI carcA isameM kyoM nahIM hai ? dUsare yaha ki IsA kI pA~cavIM zatAbdI ke anta taka to guNasthAna kI avadhAraNA spaSTa rUpa se A gaI thI unakA antarbhAva niyuktiyoM meM kyoM nahIM ho pAyA, jabaki AcArAMganiyukti tattvArtha ke samAna mAtra dasa avasthAoM kI hI carcA karatI hai vaha paravartI gyAraha guNazreNiyoM athavA caudaha guNasthAnoM kI carcA kyoM nahIM karatI hai ? niyuktiyoM meM upalabdha viSayavastu kI dRSTi se hameM yahI mAnanA hogA ki ve lagabhaga IsvI san kI dUsarI zatAbdI kI racanA hai| puna: vI0 ni0 saM0 585 taka hone vAle nihnavoM kA ullekha aura vI0 ni0 saM0 609 meM hone vAle boTika zivabhUti kA abhAva yahI siddha karatA hai ki niyuktiyA~ vI0 ni0 saM0 609/I0 san 142 ke pUrva likhI gaI haiN| isa prakAra ve I0 san kI dvitIya zatAbdI ke pUrvArdha meM likhI gaI haiN| yahA~ prazna yaha uThatA hai ki kyA isa kAla meM koI bhadrabAhu hue haiM ? hamane kalpasUtra kI paTTAvalI kA adhyayana karane para yaha pAyA ki Arya kRSNa aura Arya zivabhUti, jinake bIca sacelatA aura acelatA ke prazna ko lekara vivAda huA thA aura boTika sampradAya kI utpatti huI thI, ke samakAlika eka Aryabhadra hue haiN| ye Arya zivabhUti ke ziSya the, ye Arya nakSatra evaM Arya rakSita se jyeSTha the aura inakA kAla I0 sana kI dvitIya-tRtIya zatAbdI hI rahA hai| ata: yaha mAnanA hogA ki niyuktiyA~ inhIM Aryabhadra kI racanAe~ haiM aura Age calakara nAma sAmya aura bhadrabAhu kI prasiddhi ke kAraNa unakI racanAe~ mAnI jAne lgiiN| jisa prakAra prabandhoM ke lekhakoM ne prAcIna bhadrabAhu aura varAhamihira ke bhAI bhadrabAhu ke kathAnaka milA diye haiM usI prakAra niyuktikAra Aryabhadra se bhadrabAhu kI ekarUpatA kara lI gii| puna: niyukti sAhitya meM guNasthAna kI avadhAraNA kI anupasthiti evaM tattvArtha ke samAna dasa guNazreNiyoM kA ullekha yahI siddha karatA hai ki ve tattvArthasUtra kI samakAlika athavA usase kvacit pUrvavartI racanAe~ haiN| punaH prajJApanA jaise vikasita Agama meM guNasthAna siddhAnta ke sAtha-sAtha AdhyAtmika vikAsa kI ina dasa guNazreNiyoM kI carcA kA abhAva hai| prajJApanA kA racanAkAla vidvAnoM ne I0 san kI prathama zatAbdI mAnA hai, ata: hameM yaha mAnanA hogA ki niyuktiyA~ I0 san kI dvitIya zatAbdI se lekara tRtIya zatAbdI ke pUrva nirmita huI haiM, ata: unheM Aryabhadra kI racanA mAnakara I0 san kI dvitIya zatAbdI ke prathama caraNa meM rakhanA anupayukta nahIM hogaa| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa yahA~ koI yaha prazna uThA sakatA hai ki Avazyakaniyukti kI pratikramaNaniyukti meM gAthA saM0 1287 ke pazcAt kI do gAthAoM meM 'cauddasabhUtagAmehiM' ke bAda caudaha guNasthAnoM ke nAmoM kA ullekha milatA hai lekina ye donoM gAthAe~ jinameM caudaha guNasthAnoM kA ullekha huA hai, prakSipta haiM aura inakI gaNanA Avazyakaniyukti kI gAthAoM meM nahIM kI jAtI hai| Avazyakaniyukti kI AThavIM zatAbdI kI haribhadra kI TIkA meM ina gAthAoM ko niyukti gAthA ke rUpa meM nahIM mAnA gayA hai, apitu jIvasamAsa kI carcA ke prasaMga meM inheM kisI saMgrahaNI gAthA ke rUpa meM uddhRta kiyA gayA hai| ata: yaha suspaSTa hai ki niyukti sAhitya meM caudaha guNasthAna kI avadhAraNA pUrNatayA anupasthita hai aura unameM tattvArtha ke samAna hI dasa guNazreNiyoM kI carcA hai| jaisA ki hamane saMketa kiyA hai AcArAMganiryakti meM upalabdha karma nirjarA ke AdhAra para AdhyAtmika vikAsa kI carcA karane vAlI ye gAthAe~ niyuktikAra kI na hokara karma siddhAnta sambandhI pUrva sAhitya ke kisI grantha se lI gaI haiN| yadyapi yaha niyukti gAthA ke rUpa meM mAnya haiN| jisa prakAra ye gAthAe~ SaTakhaNDAgama ke vedanA khaNDa kI cUlikA meM avatarita kI gaIM aura vahIM se Age dhavalA TIkA aura gommaTasAra meM bhI gaI haiM usI prakAra zvetAmbara paramparA meM bhI karmasiddhAnta sambandhI, kisI prAcIna grantha kA aMza hokara vahA~ se niyuktiyoM meM aura karma siddhAnta sambandhI prAcIna aura arvAcIna karmagranthoM meM tathA paMcasaMgraha meM ye gAthAe~ avatarita kI jAtI rahI haiN| niyukti ke pazcAt zvetAmbara paramparA meM ye gAthAe~ kvacit pAThabheda ke sAtha zivazarmasUri ( I0 san pA~cavIM zatI ) praNIta karma prakRti meM upalabdha hotI haiN| prastuta gAthAe~ AcArAMganiyukti aura SaTakhaNDAgama meM avatarita gAthAoM ke samAna haiN| isa sambandha meM yahA~ hama vizeSa carcA karanA Avazyaka nahIM samajhate haiM kevala itanA hI batA denA paryApta hai ki isa zivazarmasUri kI karmaprakRti meM inakA avataraNa prAsaMgika hai| sAtha hI inakI itanI vizeSatA avazya hai ki isameM 'jiNe ya duvihe' kahakara sayogI aura ayogI aise do prakAra ke jinoM kI avadhAraNA A gaI hai aura isa prakAra inameM dasa ke sthAna para gyAraha guNazreNiyA~ mAna lI gaI haiN| ata: inakI sthiti SaTakhaNDAgama ke vyAkhyA sUtroM ke anurUpa hai| zivazarmasUri kI karmaprakRti ke pazcAt ye gAthAe~ kvacit pAThabheda ke sAtha puna: candrarSi kRta paMcasaMgraha ( I0 san AThavIM zatAbdI ke pUrva ) ke bandhadvAra ke udaya-nirUpaNa meM milatI hai, vahA~ ye nimna rUpa meM prastuta haiM - Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zvetAmbara sAhitya meM guNasthAna siddhAnta ke bIja saMmatta - desa - saMpunna-virai-uppatti-aNa - visaMjoge / daMsaNakhavaNe mohassa samaNe uvasaMta khavage ya / / khINAitige assaMkhagaNiyagaNaseDhidaliya jahakamaso / sammattAINekkArasaNha kAlo u saMkhase / / - paMcasaMgraha bandhadvAra, udayanirUpaNa, gAthA 114-115. yahA~ bhI kvacit pAThabheda ko chor3akara ye gAthAe~ samAna hI haiN| nAmoM kI dRSTi se yahA~ 1. samyaktva, 2. dezavirata, 3. sarvavirata, 4. anantAnubandhI visaMyojaka ( aNavisaMjoge ), 5. darzanamohakSapaka, 6. ( kaSAya zamaka ) upazAnta, 7. kSapaka, 8.-10. kSINa, Adi-trik arthAt kSINamoha, sayogI kevalI aura ayogI kevlii| ina gAthAoM kI vizeSatA yaha hai ki inake anta meM samyaktva Adi ekAdaza guNazreNiyoM kA ullekha hai| ye ekAdaza guNazreNiyA~ kevalI ke sayogI aura ayogI aise do vibhAga karane para hI banatI haiN| sambhavataH pA~cavIM-chaThI zatAbdI ke pazcAt gaNasthAna siddhAnta meM sayogI aura ayogI avadhAraNA ke Ane para jina nAmaka dasavIM avasthA ke vibhAjana se guNazreNI kI saMkhyA 10 se bar3hakara 11 ho gaI aura vaha donoM hI paramparAoM meM saMrakSita hotI rhii| zvetAmbara paramparA meM ina 11 guNazreNiyoM kA hameM antima ullekha devendrasUri viracita arvAcIna karmagranthoM meM zataka nAmaka paMcama karmagrantha ke 82vIM gAthA meM prApta hotA hai jo ki nimna rUpa meM hai - sammadarasasavvaviraI u aNavisaMjoyadaMsakhavage ya / mohasamasaMtakhavage khINasajogiyara guNaseDhI / / prastuta gAthA kI vizeSatA yaha hai ki isameM do gAthAoM ke vivaraNa ko saMkSipta sAMketika zabdoM ke AdhAra para eka hI gAthA meM samAhita kara diyA gayA hai, jaise samyagdRSTi ke liye samma, dezavratI ke liye dara, ananta-visaMyojaka ke liye aNavisaMjoya, darzana mohakSapaka ke liye daMsakhavage Adi isa prakAra ke saMkSipta zabdoM kA prayoga huA hai| isI prakAra upazama ke liye kevala zama, upazAnta ke liye kevala santa aura kSINamoha ke liye kevala khINa zabda kA prayoga kiyA gayA hai kintu jinake sthAna para sajogI aura itara aisI do avasthAoM kA saMketa kiyA gayA hai| devendrasUri kI vizeSatA yaha hai ki unhoMne isa gAthA kI svopajJa TIkA meM ina saMkSipta zabdoM ke artha ko spaSTa karane ke sAtha-sAtha ina ekAdaza guNa Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa zreNiyoM kA na kevala spaSTIkaraNa prastuta kiyA hai apitu ina guNazreNiyoM kI guNasthAna kI avadhAraNA se nikaTatA bhI sUcita kI hai| sAtha hI isake bhAvArtha ko bhI TIkA meM spaSTa kiyA hai| isa prakAra guNasthAna siddhAnta ke bIja rUpa ina guNazreNiyoM kA ullekha zvetAmbara paramparA meM AcArAMganiryakti se lekara navIna karma granthoM taka arthAt I0 san kI dUsarI zatAbdI se lekara 13vIM zatAbdI taka nirantara rUpa se milatA hai| ina guNazreNiyoM kA guNasthAna siddhAnta se kyA sambandha hai yaha bhI devendrasari kI TIkA se spaSTa ho jAtA hai aura isase hamArI isa avadhAraNA kI puSTi hotI hai ki guNasthAna siddhAnta kA AdhAra karmanirjarA ke AdhAra para sUcita karane vAlI ye guNazreNiyA~ hI haiN| sandarbha 1. vaMdAmi bhaddabAhuM pAINaM carimasayalasuyanANiM / suttassa kAragamisiM dasAsu kappe ya vavahAre / / - dazAzrutaskadhaniyukti, gAthA 1. 2. dekheM - Avazyakaniyukti, gAthA 774-783. 3. therassa NaM ajjaphaggumittassa goyamasaguttassa ajjadhaNagirI there aMtevAsI vAsiThThasagutte therassa NaM ajjaghaNagirirasa vAsiThThasaguttassa ajjasivabhUIthere aMtevAsI kucchsgutte| therassa NaM ajjasivabhUissa kucchasaguttassa ajjabhadde there aMtevAsI kaasvgutte| therassa NaM ajjabhaddassa kAgravaguttassa ajjanakkhatte there aMtevAsI kaasvgutte| - kalpasUtra, prakA0 zrI haMsa vijaya jaina, phrI lAyabrerI, luNasAvADA, ahamadAbAda, pR0 195. 4. dekheM - Avazyakaniyukti ( haribhadrIya TIkA ), bhAga 2, pR0 107. 5. sammattuppA sAvaya virae saMjoyaNAviNAse ya / daMsaNamohakkhavage kasAya uvasAmaguvasaMte / / khavage ya khINamohe jiNe ya duvihe asaMkhaguNA / udayo tavvivarIo kAlo saMkhejjaguNaseDhI / / - karma-prakRti ( udayakaraNa ), gAthA 394-395. 6. sammadarasavvaviraI, u aNavisaMjoadaMsakhavage a / mohasamasaMtakhavage, khINasajogIaraguNaseDhI / / - zatakanAmA, paMcamakarmagrantha (zrIlaghuprakaraNasaMgrahaH), zA0 nagInadAsa karamacaMda, mu0 pATaNa hAla, mumbaI, san 1925. Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya digambara sAhitya meM guNasthAna siddhAnta ke bIja kArtikeyAnuprekSA ke pariprekSya meM kArtikeyAnuprekSA kA mUlabhUta viSaya to jaina paramparA meM supracalita bAraha anuprekSAoM athavA bAraha bhAvanAoM kA vivecana karanA hai kintu usameM isa vivecana ke antargata yathAprasaMga jaina paramparA ke, dharmadarzana ke sabhI pakSoM ko samAhita kara liyA gayA hai| jisa prakAra tattvArthasUtra sAta tattvoM ko AdhAra banAkara jaina paramparA ke sampUrNa tattvajJAna kI carcA karatA hai, usI prakAra kArtikeyAnuprekSA meM bhI jaina tattvamImAMsA, jJAnamImAMsA, sRSTisvarUpa, muni-AcAra, zrAvaka-AcAra Adi sabhI pakSoM kI carcA hai| hameM yaha dekhakara Azcarya hotA hai ki usameM kahIM bhI guNasthAna siddhAnta kI carcA nahIM hai aura na upazama zreNI aura na kSAyika zreNI ke alaga-alaga vikAsa kI bAta kahI gayI hai| guNasthAna siddhAnta ke apUrvakaraNa, anivRttikaraNa Adi jo viziSTa nAma haiM, usakA bhI unameM koI ullekha nahIM hai| yadi saMkSepa meM kaheM to usameM guNasthAna kI avadhAraNA kA abhAva haiM kintu jisa prakAra tattvArthasUtra meM guNasthAna kI avadhAraNA kA abhAva hote hue bhI karmanirjarA ke AdhAra para samyagdRSTi, zrAvaka, virata Adi dasa avasthAoM kA citraNa hai usI prakAra kArtikeyAnuprekSA meM bhI nirjarA-anuprekSA ke antargata karmanirjarA ke AdhAra para nimnalikhita bAraha avasthAoM kA citraNa huA hai| --- 1. mithyAtvI, 2. samyagdRSTi ( sadRSTi ), 3. aNuvratadhArI, 4. mahAvratI, 5. prathamakaSAyacatuSkaviyojaka, 6. kSapakazIla, 7. darzanamohatrika (kSINa), 8. kaSAyacatuSka upazamaka, 9. kSapaka, 10. kSINamoha, 11. sayogInAtha aura 12. ayogiinaath| uparyukta bAraha avasthAoM meM eka-do nAmoM meM kucha antara ko chor3akara dasa vahI haiM jinakA ullekha hameM AcArAMganiyukti aura tattvArthasUtra meM milatA hai| isameM do nAma jo adhika haiM - ve mithyAdRSTi aura ayogI kevalI haiN| inameM bhI Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa mithyAdRSTi to tulanA kI dRSTi se diyA gayA hai, ata: gyAraha avasthAe~ yA guNazreNiyA~ hI zeSa rahatI haiN| isase aisA pratIta hotA hai ki yaha grantha AcArAMganiyukti aura tattvArthasUtra ke pazcAt kA hai| Age hama dekheMge ki SaTkhaNDAgama ke vedanA-khaNDa kI cUlikA meM jo gAthAe~ dI gaI haiM, unameM AcArAMganiyukti aura tattvArthasUtra ke anurUpa dasa avasthAoM kA hI citraNa hai kintu cUlikA meM ukta gAthAoM ko uddhRta karake jo vyAkhyAsUtra banAe gae haiM unameM jina ke sayogI kevalI aura ayogI kevalI aise do vibhAga karake gyAraha avasthAoM/guNazreNiyoM kA citraNa huA hai| dhavalATIkA meM to spaSTa rUpa se gyAraha kI saMkhyA kA ullekha bhI hai| kArtikeyAnuprekSA meM ina gyAraha avasthAoM ke sAtha mithyAtva kA bhI spaSTa ullekha hone se kula bAraha avasthAe~ ho jAtI haiN| yadyapi yahA~ mithyAtva zabda kA prayoga karma-nirjarA kI sApekSika adhikatA ko batAne kI dRSTi se hI huA hai, use guNazreNI mAnanA granthakAra ko iSTa nahIM hai| tulanAtmaka dRSTi se vicAra karane para hama pAte haiM ki AcArAMganiyukti, tattvArthasUtra aura SaTakhaNDAgama meM avatarita cUlikA gAthAoM meM jahA~ zrAvaka aura virata nAma Ae haiM vahA~ kArtikeyAnuprekSA meM kramaza: unake liye aNuvratadhArI aura jJAnI, mahAvratI aise zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai| 'aNaMtakammase' evaM anantaviyojaka zabda ke sthAna para isameM prathamakaSAyacatuSkaviyojaka zabda kA prayoga huA hai| yadyapi isa zabda vaibhinnya se artha meM ise eka vikAsa to mAnA jA sakatA hai yadi hama kSapaNazIla aura darzanamohatrika ( kSINa ) ina donoM ko alagaalaga karate haiM to yahA~ eka avasthA bar3ha jAtI hai kyoMki AcArAMganiyukti, tattvArtha Adi meM darzanamohakSapaka nAmaka eka hI avasthA kA citraNa nahIM hai| kintu yadi hama 'taha ya khavayasIlo ya daMsaNamoha tiyassa ya' isa sampUrNa pada ko samAsa pada mAnakara eka mAnate haiM to isakA artha hogA - darzanamohatrika kSapaNakazIla aura aisI sthiti meM ise darzanamohakSapaka se tulanIya mAnA jA sakatA hai kintu Age calakara jahA~ AcArAMganiyukti, tattvArtha Adi meM kaSAya upazamaka, upazAntakaSAya, kSapaka aura kSINamoha aisI cAra avasthAoM kA citraNa hai vahA~ kArtikeyAnuprekSA meM upazamaka, kSapaka aura kSINamoha aisI tIna hI avasthAoM kA citraNa milatA hai| isameM upazAntamoha kA kahIM koI ullekha nahIM hai| ata: yahA~ eka avasthA kama ho jAtI hai arthAt usameM upazamaka, kSapaka aura kSINamoha ye tIna hI avasthAe~ zeSa rahatI haiN| anta meM AcArAMganiyukti, tattvArtha Adi meM jahA~ jina kA ullekha huA hai vahA~ kArtikeyAnuprekSA meM kaptAyapAhuDa aura SaTkhaNDAgama Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara sAhitya meM guNasthAna siddhAnta ke bIja 29 vedanAkhaNDa kI cUlikA ke vyAkhyAsUtroM ke anurUpa sayogIkevalI aura ayogIkevalI aisI do alaga-alaga avasthAoM kA ullekha huA hai| ho sakatA hai ki isakI saMkhyA ko yathAvat rakhane ke liye kArtikeyAnuprekSA meM jahA~ eka ora sayogI aura ayogI kevalI kA bheda kiyA gayA, vahIM dUsarI ora upazAnta avasthA ko chor3a diyA gayA ho| isa tulanAtmaka vivaraNa ke vivecana ke pazcAt nAmoM ko spaSTatA tathA sayogI aura ayogI avasthAoM ke vibhAjana ke AdhAra para hama kaha sakate haiM ki kArtikeyAnaprekSA kA yaha vivaraNa AcArAMganiyukti aura tattvArthasUtra kI apekSA kvacit paravartI hai aura kasAyapAhuDa aura SaTkhaNDAgama cUlikA ke vyAkhyAsUtroM ke samakAlika pratIta hotA hai| phira bhI caudaha guNasthAnoM kA spaSTa ullekha na hone ke kAraNa hama kaha sakate haiM ki yaha kasAyapAhuDa kA samakAlika aura SaTakhaNDAgama kA pUrvavartI hai| puna: isameM varNita ye dasa avasthAe~ guNasthAna siddhAnta se sambandhita haiM, ise spaSTa karane kI AvazyakatA nahIM hai| yahA~ yaha ullekhanIya hai ki mUla grantha meM upazAntakaSAya avasthA kA citraNa nahIM hai kintu zubhacandra kI TIkA meM usa avasthA kA ullekha kiyA gayA hai| TIkA meM mithyAtva avasthA kA parigaNana nahIM karake gyAraha avasthAoM kA ullekha kiyA gayA hai| sAtha hI TIkAkAra ne ayogIkevalI kI carcA na kara svasthAna-kevalI aura samudghAta-kevalI aisI do avasthAoM kI carcA kI hai| yadyapi SaTakhaNDAgama ke vyAkhyA-granthoM meM yathApravRtta-kevalI aura yoganirodhakevalI aisI do avasthAoM kI carcA huI hai kintu TIkAkAra ( zubhacandra ) ne yoganirodha-kevalI kI jagaha samudghAta-kevalI kI carcA kI hai| jJAtavya hai ki samudghAta-kevalI kA antarbhAva sayogI-kevalI meM hotA hai, ayogI-kevalI meM nahIM hotaa| yaha kArtikeyAnuprekSA ke TIkAkAra kI apanI vizeSatA hai|' yadi hama kArtikeyAnuprekSA meM guNasthAna siddhAnta ke ullekha ke abhAva tathA isameM karma-nirjarA ke AdhyAtmika vikAsa kI gyAraha avasthAoM ke citraNa kI upasthiti kI dRSTi se isa grantha kA kAla-nirdhAraNa kareM to vaha cauthI zatAbdI ke uttarArddha aura pA~cavIM zatAbdI ke pUrvArddha ke bIca kA pratIta hotA hai| kArtikeyAnuprekSA meM pratipAdya viSayoM kA jo sarala aura suspaSTa vivaraNa hai usake AdhAra para tathA usakI bhASA kI prAcInatA ke AdhAra para use isa avadhi kA mAnane meM sAmAnya rUpa se koI bAdhA nahIM aatii| digambara paramparA meM bAraha anuprekSAoM kA svatantra vivaraNa dene vAle do grantha haiM -- prathama, kumArasvAmI kA bArassANuvekkhA aparanAma kArtikeyAnuprekSA aura dUsarA AcArya kundakunda kA baarssaannuvekkhaa| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa kArtikeyAnuprekSA aura kundakunda kI dvAdazAnuprekSA kA tulanAtmaka adhyayana karane para hama yaha pAte haiM ki kundakunda kI dvAdazAnuprekSA meM spaSTa rUpa se nizcayanaya kI pradhAnatA aura dArzanika gambhIratA hai jabaki kArtikeyAnuprekSA meM isa prakAra kI koI carcA nahIM hai| isase kundakunda kI dvAdazAnuprekSA kI apekSA kArtikeyAnuprekSA kI prAcInatA siddha hotI hai| pro0 e0 ena0 upAdhye ne kArtikeyAnuprekSA kI bhASA kI tulanA karake usakI bhASA ko pravacanasAra ke nikaTa batAyA hai| ata: kArtikeyAnuprekSA ko adhika paravartI nahIM mAnA jA sktaa| merI dRSTi meM yaha kundakunda ke pUrva kI hai kyoMki kundakunda kI dvAdazAnuprekSA kI apekSA bhASA, prastutIkaraNa kI zailI, viSaya-vastu kI saralatA Adi kI dRSTi se yaha prAcIna hI siddha hotI hai| yahA~ yaha bhI smaraNa rakhanA cAhiye ki kundakunda ke nAma se pracalita dvAdazAnuprekSA svayaM unakI hI racanA hai yA kisI anya AcArya kI, yaha vivAdAspada prazna hai| yadyapi nizcayanaya kI pradhAnatA kI dRSTi se use kundakunda kI racanA mAnA jA sakatA hai| grantha ke anta meM 'muninAtha kundakunda ne aisA kahA', isa prazasti gAthA kI upasthiti isake kundakunda kA grantha hone meM bAdhaka banatI hai kyoMki kundakunda svayaM apane ko muninAtha nahIM kaha skte| isa sthiti meM yA to hameM isa prazasti gAthA ko prakSipta mAnanA hogA yA phira yaha mAnanA hogA ki kundakunda ke vicAroM ko AtmasAta karate hue unake kisI nikaTa ziSya ne isakI racanA kI hai| puna: kundakunda ke kucha TIkAkAroM ne unheM kumAranandI kA ziSya batAyA hai| kArtikeyAnuprekSA ke racanAkAra svAmIkumAra yadi kumAranandI haiM, to aisI sthiti meM ve kundakunda ke pUrva hue haiN| puna: isa AdhAra para bhI hama kArtikeyAnuprekSA ko prAcIna kaha sakate haiM kyoMki jahA~ kundakunda guNasthAna siddhAnta se suparicita haiM vahA~ kArtikeyAnuprekSA ke kartA svAmIkumAra usase paricita nahIM haiN| ye mAtra gyAraha guNazreNiyoM se paricita haiN| kArtikeyAnuprekSA ke lekhaka svAmIkumAra kaba hue isa sambandha meM digambara vidvAnoM ne paryApta parizrama kiyA hai| jahA~ e0 ena0 upAdhye unheM joindU ( yogIndu ) ke bAda arthAt lagabhaga sAtavIM zatAbdI ke uttarArdha meM rakhate haiM", vahA~ paM0 jugalakizorajI mukhtAra inheM umAsvAti ke bAda sthApita karate haiN| kArtikeyAnuprekSA meM jo bhAvanAoM kA krama diyA gayA hai vaha umAsvAti ke tattvArtha ke anurUpa hai jabaki mUlAcAra, bhagavatI-ArAdhanA aura kundakunda kI dvAdazAnuprekSA meM jo bhAvanAoM kA krama diyA gayA hai vaha bhinna hai| ina sabhI guNasthAna kI avadhAraNA se paricita paravartI granthoM se bhAvanA-krama kI vibhinnatA aura tattvArtha Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara sAhitya meM guNasthAna siddhAnta ke bIja sUtra kI avadhAraNA kA abhAva aura AdhyAtmika vikAsa kI dasa avasthAoM kA ullekha use tattvArthasUtra se kvacit paravartI siddha karatA hai| kArtikeyAnuprekSA meM umAsvAti ke tattvArtha kA anusaraNa yahI sUcita karatA hai ki ve umAsvAti ke nikaTa paravartI rahe hoNge| isa bAta kI puSTi isa tathya se bhI hotI hai ki kArtikeyAnuprekSA meM umAsvAti ke tattvArtha ke samAna hI guNasthAna siddhAnta kI anupasthiti hai aura karma-nirjarA ke AdhAra para AdhyAtmika vikAsa kI avasthAoM kA citraNa hai| AdhyAtmika vikAsa kI ina avasthAoM kA citraNa kvacit antara ke sAtha donoM meM samAna rUpa se pAyA jAtA hai| ata: kArtikeyAnuprekSA ko umAsvAti ke pazcAt rakhA jA sakatA hai| kArtikeyAnuprekSA ke lekhaka ke rUpa meM jina svAmIkumAra kA ullekha hai, yadi hama unakA samIkaraNa halsI ke tAmrapatra meM ullekhita yApanIya saMgha ke kumAradatta se karate haiM to unakA kAla IsA kI pA~cavIM zatAbdI siddha hogaa| kArtikeyAnuprekSA ko pA~cavIM zatAbdI kI racanA mAnane meM nimnalikhita bAdhAe~ haiM - sarvaprathama to yaha ki isameM nitya ekAnta, kSaNika ekAnta evaM brahmAnanda kA nirAkaraNa, sarvajJatA kI tArkika puSTi Adi pAe jAte haiN| ina vivaraNoM ko dekhate hue aisA lagatA hai ki kArtikeyAnuprekSA para samantabhadra kA spaSTa prabhAva hai| yadyapi samantabhadra ke kAla ke sambandha meM vidvAnoM meM abhI mataikya nahIM hai| jahA~ paM0 jugalakizora Adi vidvAna unheM I0 sana kI dUsarI-tIsarI zatAbdI kA mAnate haiM, vahA~ pro0 madhusUdana DhAkI Adi unheM IsvI san kI sAtavIM zatAbdI kA mAnate haiM ( pro0 DhAkI se vyaktigata carcA ke AdhAra para ) / prastuta kRti meM hama isa sambandha meM vistRta carcA karanA nahIM cAhate haiM kintu itanA to mAnA hI jA sakatA hai ki aikAntika mAnyatAoM ke khaNDana aura sarvajJatA kI tArkika siddhi kI avadhAraNAe~ pA~cavIM zatI meM astitva meM A cukI thiiN| isI prakAra kArtikeyAnuprekSA meM trividha AtmAoM kI carcA upalabdha hai| kArtikeyAnuprekSA ke atirikta yaha carcA kundakunda ke mokSa-prAbhRta, pUjyapAda ke samAdhitantra aura yogIndu ke yogasAra evaM paramArthaprakAza meM bhI pAyI jAtI hai| kintu hama dekhate haiM ki jahA~ kundakunda aura pUjyapAda ke granthoM meM guNasthAna siddhAnta kA ullekha hai vahA~ kArtikeyAnuprekSA ke lekhaka svAmIkumAra ne guNasthAna kI koI carcA nahIM kI hai| sAmAnyatayA digambara paramparA ke vidvAn pUjyapAda kI apekSA kundakunda ko pUrvavartI mAnate haiN| puna: kundakunda ke kucha TIkAkAroM ne kundakunda ke guru ke rUpa meM kumAranandi kA ullekha kiyA hai aura yadi ye Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa kumAranandi hI kArttikeyAnuprekSA ke lekhaka svAmIkumAra haiM to isa dRSTi se bhI unakA samantabhadra aura kundakunda ke pUrva honA siddha ho jAtA hai| eka antima bAdhA kArttikeyAnuprekSA kI prAcInatA ke sandarbha meM yaha hai ki usameM kucha gAthAe~ apabhraMza ke prabhAva yukta haiM aura yogIndu ke granthoM meM pAI jAtI haiN| isa sambandha meM paM0 jugalakizora jI mukhtAra Adi kI kalpanA yaha hai ki kArtikeyAnuprekSA meM ye gAthAe~ prakSipta haiN|' punaH apabhraMza kA prabhAva to pratilipi karane ke daurAna yuga kI bhASAgata vizeSatA ke kAraNa A sakatA hai| hama dekhate haiM ki isa prakAra ke prabhAva prAcIna stara ke zvetAmbara mAnya AgamoM meM bhI A gaye haiN| hama kArttikeyAnuprekSA ko kisa kAla kI racanA mAnate haiM yaha prastuta Alekha kA vivecya viSaya nahIM hai| hamArA pratipAdya mAtra itanA hai ki guNasthAna siddhAnta ke sandarbha meM kArttikeyAnuprekSA kI jo sthiti hai vaha AcArAMganiryukti aura tattvArthasUtra ke bAda kI hai aura SaTkhaNDAgama tathA pUjyapAda devanandI kI sarvArthasiddhi kI TIkA ke pUrva kI hai arthAt yaha lagabhaga 5vIM zatI ke pUrva kI racanA hai / hama yaha bhI mAna leM ki kArttikeyAnuprekSA sAtavIM zatAbdI kI racanA hai to bhI itanA to mAnA hI jA sakatA hai ki usameM karma - nirjarA ke AdhAra para AdhyAtmika vikAsa kI gyAraha avasthAoM kI jo carcA hai vaha prAcIna hai aura guNasthAna ke vikAsa kI avadhAraNA kA AdhAra rahI hai, kyoMki yaha carcA digambara paramparA meM bhI lagabhaga gommaTasAra taka calatI rahI hai| 32 SaTkhaNDAgama : digambara karma - sAhitya ke pariprekSya meM yaha spaSTa hai ki SaTkhaNDAgama meM guNasthAna siddhAnta apane pUrNa vikasita svarUpa meM prApta hotA hai / isakA satprarUpaNA khaNDa caudaha guNasthAnoM kI vistRta vivecanA karatA hai / itanI vizeSatA avazya hai ki isameM 'guNasthAna' zabda ke sthAna para 'jIvasamAsa' zabda hI prayukta huA hai, ataH hama kaha sakate haiM ki SaTkhaNDAgama usa kAla kI racanA hai jaba guNasthAna siddhAnta vikasita to ho cukA thA kintu use guNasthAna nAma prApta nahIM huA thA / zvetAmbara paramparA meM bhI, samavAyAMga meM caudaha guNasthAnoM ke nAma to upalabdha hote haiM kintu unheM jIvaTThANa kahA gayA hai| Avazyakaniyukti meM jo do prakSipta gAthAe~ guNasthAnoM kA vivaraNa detI haiM ve caudaha bhUtagrAmoM kA ullekha hone ke bAda dI gaI haiN| usameM ina caudaha avasthAoM ko koI nAma nahIM diyA gayA hai| ina do gAthAoM ko gAthAoM kI kramasaMkhyA meM parigaNita bhI nahIM kiyA gayA hai| isase aisA pratIta hotA hai ki SaTkhaNDAgama aura samavAyAMga tathA niyukti kA vaha prakSipta aMza eka hI kAla kI racanA hai| samavAyAMga meM yaha aMza antima vAcanA ke samaya hI jor3A gayA hai, aisA Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara sAhitya meM guNasthAna siddhAnta ke bIja 33 paM0 dalasukhabhAI Adi vidvAnoM kI avadhAraNA hai aura usa vAcanA kA kAla IsvI san kI pA~cavIM zatAbdI kA uttarArddha hai| zvetAmbara paramparA meM guNasthAna zabda sabase pahale AvazyakacUrNi meM aura digambara paramparA meM pUjyapAda devanandI kI sarvArthasiddhi TIkA meM upalabdha hotA hai| ina donoM kA kAla vidvAnoM ne chaThI zatAbdI kA uttarArddha aura sAtavIM zatI kA pUrvArddha mAnA hai| isa AdhAra para hama kaha sakate haiM ki SaTkhaNDAgama kA kAla lagabhaga pA~cavIM zatI kA uttarArddha yA chaThIM zatAbdI kA pUrvArddha rahA hogA / itanA nizcita hai ki SaTkhaNDAgama meM 'guNasthAna' nAma ko chor3akara guNasthAna sambandhI samasta avadhAraNAe~ apane vikasita rUpa meM haiN| yadyapi hama apane pUrva adhyAya meM yaha baMtA cuke haiM ki guNasthAna siddhAnta ke vikAsa kA AdhAra AcArya umAsvAti ke tattvArthasUtra meM pratipAdita karma - nirjarA ke AdhAra para AdhyAtmika vikAsa kI dasa avasthAe~ haiM, tathApi isa sambandha meM khojabIna ke daurAna hameM ina dasa avasthAoM kA citraNa SaTkhaNDAgama ke caturtha (vedanA) khaNDa ke antargata saptama vedanAvidhAna kI cUlikA meM tathA AcArAMganiryukti kI gAthA 222 - 223 meM bhI milA hai / SaTkhaNDAgama kI cUlikA meM prastuta gAthAe~ mUla grantha kA aMza na hokara kahIM se lI gaI haiM aura ye cUlikA meM inakI vyAkhyA kI gaI hai| sambhAvanA yaha hai ki ye gAthAe~ AcArAMganiryukti se usameM lI gaI hoN| hama yaha bhI pramANita kara cuke haiM ki umAsvAti ke tattvArthasUtra meM upalabdha guNasthAna siddhAnta ke bIjoM kA hI kvacit vikAsa kasAyapAhuDa meM huA hai| merI dRSTi meM kasAyapAhuDa, umAsvAti ke tattvArthasUtra ke pazcAt lagabhaga 50 se 100 varSa ke bIca nirmita huA hai| yaha bAta bhinna hai ki hama umAsvAti kA kAla kyA mAnate haiM ? umAsvAti ke kAla ke AdhAra para hI ina granthoM ke kAla kA nirdhAraNa kiyA jA sakatA hai| hama sAmAnya rUpa se umAsvAti ke tattvArthasUtra kA kAla tIsarI - cauthI zatAbdI mAnate haiM aura isI AdhAra para hamane ina tithiyoM kA nirdhAraNa kiyA hai| ve loga ina tithiyoM ko ekado zatAbdI pUrva lA sakate haiM / itanA nizcita hai ki prajJApanA ke kAla arthAt IsvI san kI prathama zatAbdI taka guNasthAna siddhAntoM kA vikAsa nahIM huA thA, kintu usa kAla taka karma-nirjarA para AdhArita AdhyAtmika vikAsa kI dasa avasthAoM kI avadhAraNA bana cukI thI, kyoMki tattvArtha ke pUrva AcArAMganiryukti meM bhI yaha avadhAraNA upasthita hai / " yadyapi SaTkhaNDAgama guNasthAna siddhAnta kA eka vikasita grantha hai phira bhI usameM guNasthAna siddhAnta kI bIjarUpa ve gAthAe~ bhI samAhita kara lI gaI haiM, jinase guNasthAna kI yaha avadhAraNA vikasita huI hai / yahA~ hamArA uddezya Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa SaTakhaNDAgama ke vikasita guNasthAna siddhAnta kI carcA karanA nahIM hai, apitu yaha dikhAnA hai ki SaTkhaNDAgama meM vikasita guNasthAna siddhAnta ke sAtha-sAtha ve bIja bhI upasthita haiM jinase guNasthAna kI avadhAraNA vikasita huI hai| ___ apane tattvArthasUtra sambandhI adhyayana aura lekhana ke daurAna mujhe paM0 paramAnanda zAstrI kA lekha "tattvArthasUtra ke bIjoM kI khoja'10 dekhane ko milaa| usameM tattvArthasUtra ke sarvArthasiddhi mAnya pATha ke naveM adhyAya ke 45veM sUtra, jisameM karma-nirjarA ke AdhAra para AdhyAtmika vikAsa kI una avasthAoM kA citraNa hai, ke srota ke rUpa meM SaTkhaNDAgama ke 218 se 225 taka ke sUtroM ko uddhRta kiyA gayA hai| yaha sandarbha apUrNa thA, kyoMki ye sUtra mUla-grantha ke kisa khaNDa meM haiM, yaha nahIM batAyA gayA thaa| ata: yaha saba dekhane ke liye maiMne SaTakhaNDAgama ke mUlapATha ko dekhane kA prayatna kiyaa| cU~ki prastuta sandarbha meM dI gaI sUtra saMkhyA bhI prakAzita SaTakhaNDAgama ke anurUpa na thI, ata: mujhe paryApta parizrama karanA par3A athavA yadi kaheM to SaTkhaNDAgama ke mUla sUtroM kA pUrA pArAyaNa hI karanA pdd'aa| anta meM mujhe SaTkhaNDAgama ke caturtha vedanAkhaNDa meM ukta sUtra to mile, kintu ve grantha kA mUla bhAga na hokara cUlikA ke rUpa meM haiN| merA Azcarya taba aura bar3hA jaba maiMne yaha pAyA ki ye sUtra cUlikA kI do gAthAoM kI vyAkhyA ke rUpa meM hai| isa adhyayana se maiM isa niSkarSa para pahu~cA ki SaTakhaNDAgama kI pUrva pracalita gAthAoM meM se do gAthAe~ lekara ke usakI vyAkhyAsvarUpa ina sUtroM kI racanA huI hai| tattvArtha kI ina dasa avasthAoM ke sandarbha meM paM0 paramAnanda zAstrI ne SaTakhaNDAgama ke jina sUtroM ko diyA hai aura unakA jo krama batAyA hai vaha prakAzita SaTkhaNDAgama se mela nahIM khAtA hai| tattvArthasatra ke bIjoM kI khoja meM unhoMne SaTakhaNDAgama ke jo sUtra diye haiM ve prakAzita grantha ke AdhAra para nahIM haiM, kyoMki usa samaya taka SaTkhaNDAgama kA prakAzana nahIM huA thaa| jaisA ki unakI TippaNI se jJAta hotA hai, unhoMne ye sAre sUtra dhavalA sambandhI paM0 jugalakizora jI mukhtAra kI noTa buka se liye the| unhoMne ina sUtroM kA krama 218 se 225 batAyA hai jabaki prakAzita SaTkhaNDAgamana meM se sUtra caturtha vedanAkhaNDa ke dUsare vedanA anuyogadvAra ke sAtaveM vedanAbhAva vidhAna kI prathama cUlikA ke sUtra saMkhyA 175-184 taka pAe jAte haiN| sUtra saMkhyA ke isa mahattvapUrNa antara se eka vicAra yaha AtA hai ki kyA hastaprati meM jo sUtra mile the aura unheM jo krama diyA gayA thA, unheM badala diyA gayA hai yA jisa prakAra prathama satprarUpaNA khaNDa meM saMyata pada haTA diyA gayA thA, usI taraha se kucha sUtra jo digambara paramparA ke anukUla nahIM baiThate the ve haTA Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara sAhitya meM guNasthAna siddhAnta ke bIja diye ge| yadi sampradAya-nirapekSa dRSTi se mUla hastapratoM se prakAzita SaTkhaNDAgama kA milAna kara yathArtha sthiti ko samajhane kA prayAsa kiyA jAya to uttama hogaa| merI yaha bhI spaSTa avadhAraNA hai ki ye cUlikAsUtra aura usameM dI gaI mUla-gAthA grantha meM bAda meM jor3I gaI hai, cAhe use svayaM granthakAra ne hI jor3A ho| sAtha hI ye donoM gAthAe~ SaTkhaNDAgama kI racanA se prAcIna haiN| bhale hI inakI vyAkhyA ke rUpa meM jo sUtra diye gae haiM ve SaTakhaNDAgama ke apane ho sakate haiN| ye gAthAe~ yA to niyukti se yA saMgrahaNI gAthAoM se hI lI gaI hoNgii| phira maiM ina gAthAoM ke prAcIna mUla srota kI khoja meM lagA aura maiMne pAyA ki ye donoM gAthAe~ AcArAMganiyukti meM usake cauthe adhyayana kI niyukti ke rUpa meM haiN| mujhe inakA anya koI prAcIna srota prApta hogA to maiM pAThakoM ko avazya sUcita kruuNgaa| yadyapi abhI taka AcArAMganiyukti se prAcIna inakA anya koI srota upalabdha nahIM ho sakA hai| AcArAMganiyukti aura SaTkhaNDAgama ke vedanAkhaNDa kI cUlikA kI ye gAthAe~ eka 'kasAya' zabda ko chor3akara zabdaza: samAna haiN| ata: sambhAvanA yahI hai ki gAthAe~ usI se lI gaI hoNgii| phira bhI paM0 paramAnandajI zAstrI ne bhI usa tulanA meM SaTkhaNDAgama kI ina gAthAoM ke vyAkhyAsUtra hI diye the, mUla gAthAe~ nahIM dI thiiN| ye gAthAe~ nimnavat haiM - sammattuppattI vi ya sAvaya virade aNaMtakammaMse / daMsaNamohakkhavae kasAya uvasAmae ya uvasaMte / / khavae ya khINamohe jiNe ya NiyamA bhave asaMkhejjA / tavivarIdo kAlo saMkhejjaguNA ya seDIo / / 12 AcArAMganiyukti meM ye gAthAe~ nimnalikhita rUpa meM haiM - sammattuppattI sAvae virae aNaMtakammaMse / daMsaNa mohakkhavae uvasAmante ya uvasaMte / / khavae ya khINamohe jiNe a ser3hI bhave asaMkhijjA / tavvivarIo kAlo saMkhijjaguNAi seDhIe / / 13 uparyukta donoM granthoM kI gAthAoM meM karma-nirjarA ke AdhAra para AdhyAtmika vikAsa kI jina dasa avasthAoM kA citraNa hai ve hameM tattvArthasUtra meM bhI usI rUpa meM milatI haiN| samyagdRSTizrAvakaviratAnantaviyojakadarzanamohakSapakopazamakopazAntamohakSapakakSINamohajinA: krmsho'sNkhyeygunnnirjraaH|| - tattvArthasUtra 9/47 ( vivecaka paM0 sukhalAlajI ) Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa virata jina AcArAMganiyukti evaM SaTkhaNDAgama / tattvArthasUtra meM varNita dasa cUlikAgAthA meM varNita dasa avasthAe~ avasthAe~ (1) . samyaktva utpatti samyagdRSTi (2) zrAvaka zrAvaka (3) virata (4) anantaviyojaka ( aNaMtakammaMse ) anantaviyojaka (5) darzanamohakSapaka darzanamohakSapaka (6) kasAya upazamaka ( jJAtavya hai ki upazamaka AcArAMganiyukti meM 'kasAya' zabda nahIM hai ) (7) upazAnta upazAntamoha (8) kSapaka kSapaka (9) kSINamoha kSINamoha (10) jina isa prakAra AcArAMganiyukti kI evaM SaTkhaNDAgama cUlikA meM uddhRta uparyukta gAthAoM meM varNita dasa avasthAoM kI tattvArthasUtra se na kevala bhAvagata apitu zabdagata bhI samAnatA hai| SaTkhaNDAgama meM ina donoM gAthAoM kI vyAkhyA ke rUpa meM jo sUtra bane haiM unameM zabda aura bhAva-spaSTatA kI dRSTi se bhI eka vikAsa dekhA jAtA hai| sAtha hI jahA~ uparokta gAthAoM meM dasa avasthAoM kA mUla citraNa hai vahA~ SaTkhaNDAgama ke vyAkhyA sUtroM meM gyAraha avasthAoM kA citraNa hai, jo svata: eka vikAsa kA sUcaka hai| usameM varNita gyAraha avasthAe~ nimnalikhita haiM - (1) darzanamoha upazamaka, (2) saMyatAsaMyata, (3) adhaHpravRtta ( yathApravRtta - jJAtavya hai ki 'adhApavatta' kA saMskRta yA hindI rUpAntara yathApravRtta hai, adha:pravRtta nahIM ), (4) anantAnubaMdhI visaMyojaka, (5) darzanamohakSapaka, (6) kaSAyaupazamaka, (7) upazAntakaSAya vItarAga chadmastha, (8) kaSAyakSapaka, (9) kSINakaSAya vItarAga chadmastha, (10) adhaHpravRtta evaM (11) yognirodhkevliisNyt| inakI pArasparika tulanA meM hama pAte haiM AcArAMganiyukti se tattvArtha kI yaha vizeSatA hai ki usameM 'aNaMtakammaMse' zabda ke sthAna para 'anantaviyojaka' zabda hai jo adhika spaSTa hai| puna: jahA~ AcArAMganiyukti aura tattvArthasUtra meM chaThe Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara sAhitya meM guNasthAna siddhAnta ke bIja krama para mAtra upazamaka zabda hai vahA~ SaTkhaNDAgama meM mUla-gAthA meM kaSAya upazamaka zabda hai jo adhika spaSTa hai| mUla sUtra isa prakAra hai - savvatthovo daMsaNamohauvasAmayassa gunnseddiNgunno| saMjadAsaMjadassa guNaseDiguNo asNkhejjgunno| aNaMtANubaMdhI visaMjoe tassa guNaseDiguNo asNkhejjgunno| daMsaNamohakhavagassa guNaseDiguNo asNkhejjgunno| kasAyauvasAmagassa guNaseDiguNo asNkhejjgunno| uvasaMtakasAya-vIyarAyachadumatthassa guNaseDiguNo asNkhejjgunno| kasAyakhavagassa guNaseDiguNo asNkhejjgunno| / khINakasAya-vIyarAya-chadumatthassa guNaseDiguNo asNkhejjgunno| AdhApavattakevali saMjaladassa guNaseDiguNo asNkhejjgunno| jogaNirodhakevalisaladassa guNaseDiguNo asNkhejjgunno| - SaTakhaNDAgama, sampAdaka bra0 paM0 sumatibAI zahA, ___nyAyatIrtha 4, 2, 7, 175-185. SaTkhaNDAgama ke ina sUtroM meM diye gae nAmoM se yaha spaSTa ho jAtA hai ki inameM gAthAoM meM prayukta mUla zabdoM ko adhika spaSTa kiyA gayA hai| samyaktva utpatti ke sthAna para darzanamoha upazamaka zabda kA prayoga kiyA gayA hai jo use adhika spaSTa kara detA hai| isI prakAra zrAvaka ke sthAna para saMyatAsaMyata zabda kA prayoga huA hai| hama yaha dekhate haiM ki bAda meM bhI gaNasthAna siddhAnta meM zrAvaka zabda kA prayoga na hokara dezavirata, saMyatAsaMyata yA viratAvirata jaise zabdoM kA hI prayoga huA hai| isI prakAra tIsare krama meM virata ke sthAna para adha:pravRttasaMyata yA yathApravRttasaMyata zabda kA prayoga huA hai jo apane meM eka vizeSatA rakhatA hai| cauthe krama meM jahA~ mUla gAthA meM 'aNaMtakammase' zabda hai vahA~ vyAkhyAsUtra meM anantAnubandhI visaMyojaka zabda kA prayoga huA hai jo ki adhika spaSTa hai| pA~caveM aura chaThe krama ke zabda mUla-gAthAoM aura vyAkhyA donoM meM samAna haiM, sAtaveM krama para jahA~ gAthA meM kevala 'upazAnta' zabda hai vahA~ vyAkhyAsUtroM meM 'upazAntakaSAyavItarAgachadmastha' zabda diyA gayA hai| isI prakAra AThaveM krama para 'kSapaka' ke sthAna para 'kaSAyakSapaka' diyA gayA hai| naveM krama para 'kSINamoha' ke sthAna para 'kSINakaSAyavItarAgachadmastha' zabda kA prayoga huA hai, jisase artha meM eka spaSTatA A jAtI hai| dasaveM krama para mUla-gAthA meM tathA tattvArthasUtra meM 'jina' zabda prayukta hai, jabaki SaTkhaNDAgama ke vyAkhyAsUtroM meM yathApravRtta 'kevalI saMyata' zabda diyA gayA hai| jJAtavya hai ki Age calakara guNasthAna siddhAnta meM yathApravRtta ke sthAna para Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa 'sayogI kevalI' zabda kA prayoga hone lagA thaa| sAtha hI jahA~ mUla gAthA meM mAtra dasa avasthAoM kA citraNa hai, SaTkhaNDAgama ke vyAkhyAsUtroM meM 'yoganirodhakevalIsaMyata' nAmaka gyArahavA~ krama bhI diyA gayA hai| yahI Age guNasthAna siddhAnta meM ayogIkevalI bana gyaa| isa prakAra hama dekhate haiM ki mUlagAthA kI apekSA vyAkhyAsUtroM meM vikAsa aura artha kI spaSTatA hai| guNasthAna siddhAnta ke nirmANa kI dRSTi se yadi hama dekheM to SaTkhaNDAgama ke vyAkhyAsUtroM ke ina gyAraha sthAnoM meM mithyAtva, sAsvAdana aura mizra ye tIna sthAna aura jur3akara caudaha guNasthAnoM kA nirmANa huA hai| vizeSa rUpa se dhyAna dene kI bAta yaha hai ki ina avasthAoM meM bhI anantaviyojaka, darzanamohakSapaka aura kaSAyaupazAmaka ke sthAna para guNasthAna siddhAnta meM apramattasaMyata, aparvakaraNa aura anivRttikaraNa ye tIna nae nAma Aye haiM aura upazAnta kaSAya aura kSapaka ina do ke sthAna para sUkSmasamparAya aura upazAntamoha ye do avasthAe~ banI haiN| isa prakAra se SaTkhaNDAgama meM uddhRta mUla gAthAoM meM varNita dasa aura vyAkhyAsUtroM meM varNita gyAraha avasthAe~ hI Age calakara caudaha guNasthAnoM kA rUpa letI haiN| guNasthAna siddhAnta kI uparyukta dasa athavA gyAraha avasthAoM kI eka sabase mahattvapUrNa bhinnatA yaha hai ki ina avasthAoM meM patana kI koI kalpanA nahIM hai| guNasthAna siddhAnta meM sAsvAdana aura mizra guNasthAna patana kI carcA ke pariNAmasvarUpa hI astitva meM Aye haiN| isI prakAra guNasthAna siddhAnta aura karma-nirjarA ke AdhAra para vikasita ina dasa avasthAoM meM dUsarA mahattvapUrNa antara yaha hai ki ina dasa avasthAoM ke citraNa meM darzanamoha aura cAritramoha ke sandarbha meM pahale upazama aura bAda meM kSaya kI avadhAraNA svIkRta rahI hai| upazama zreNI aura kSAyika zreNI se alaga-alaga ArohaNa kI bAta inameM nahIM hai| ye avasthAe~ isa tathya kI sUcaka haiM ki pahale darzanamoha aura cAritramoha kA upazama hotA hai aura usake bAda hI kSaya hotA hai| sIdhe kSAyika zreNI se AdhyAtmika vikAsa karane kI carcA ina dasa athavA gyAraha avasthAoM meM nahIM hai| sAtha hI yaha bhI mAnA gayA hai ki upazamaka samyak darzana aura upazamaka samyak cAritra ke bAda hI kSAyika samyak darzana aura kSAyika cAritra kA vikAsa hotA hai| ina avasthAoM kA guNasthAna siddhAnta ke prakAza meM adhyayana karane se yaha spaSTa ho jAtA hai ki guNasthAna siddhAnta kI avadhAraNAoM kA vikAsa inhIM avasthAoM yA guNazreNiyoM se huA hai| yadyapi SaTakhaNDAgama meM guNasthAna siddhAnta vikasita rUpa meM upasthita haiM, phira bhI usameM una bIjoM ko bhI cUlikAsUtroM ke rUpa meM samAhita kara liyA Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara sAhitya meM guNasthAna siddhAnta ke bIja gayA hai jinase isa siddhAnta kA vikAsa huA hai / isa sambandha meM vizeSa carcA pUrva meM kI jA cukI hai| yadyapi yahA~ itanA jJAtavya hai ki guNasthAna siddhAnta ke ina mUla bIjoM ko saMgRhIta karane kI yaha pravRtti digambara paramparA meM Age gommaTasAra ke kAla taka calatI rahI hai / SaTkhaNDAgama cUlikA meM uddhRta ye donoM gAthAe~ gommaTasAra ke jIvakANDa meM gAthA kramAMka 66-67 meM upalabdha hotI haiM / ye gAthAe~ nimnalikhita haiM 39 sammattappattIye, sAvayavirade atakam / daMsaNamohakkhavage, kasAya uvasAmage ya uvasaMte / / khavage ya khINamohe, jiNesu davvA asaMkhaguNidakamA / tavivarIyA kAlA, saMkhejja guNakkamA hoMti / / gommaTasAra, jIvakANDa, 66-67. inameM dUsarI gAthA ke dUsare aura caturtha caraNa meM kucha pAThabheda ko chor3akara sAmAnyatayA ye gAthAe~ SaTkhaNDAgama meM uddhRta gAthAoM ke samAna hI haiN| merI dRSTi meM ye gAthAe~ SaTkhaNDAgama kI cUlikA se hI usameM lI gaI haiN| kyoMki ina gAthAoM ke TIkAkAra bhI SaTkhaNDAgama ke vyAkhyAsUtroM ke anurUpa gyAraha avasthAoM kA ullekha karate haiM, jabaki mUla meM AcArAMganiryukti evaM tattvArthasUtra ke samAna dasa avasthAe~ hI haiN| punaH ye gAthAe~ gommaTasAra meM caudaha guNasthAnoM kI vistRta carcA ke ThIka pazcAt AI haiM aura inake bAda siddhoM kI carcA hai| viSaya kI dRSTi se prasaMga hote hue vahA~ ye gAthAe~ anAvazyaka hI pratIta hotI haiM kyoMki ayogI kevalI taka kI carcA ke bAda inheM diyA gayA hai| inake dene kA ekamAtra prayojana ina gAthAoM ke mAdhyama se prAcIna paramparA ko saMrakSita karanA thaa| sAtha hI yaha nizcita hai ki ye gAthAe~ na to SaTkhaNDAgama ke karttA kI apanI racanAe~ haiM aura na gommaTasAra ke kartA kii| gommaTasAra ke kartA ne inheM SaTkhaNDAgama se, jo mUlataH yApanIya kRti hai, liyA hai| yApanIyoM meM niyuktiyoM ke adhyayana kI paramparA thI yaha bAta mUlAcAra se bhI siddha hotI hai| ataH sambhAvanA yahI hai ki SaTkhaNDAgamakAra ne inheM niyukti se liyA ho / AcArAMganiryukti meM bhI ye donoM gAthAe~ kahIM se avatarita hI pratIta hotI haiN| ho sakatA hai ki ye gAthAe~ pUrva sAhitya yA karma sAhitya ke kisI prAcIna grantha kA aMza rahI hoM aura vahIM se niyukti, tattvArthasUtra aura SaTkhaNDAgama meM gaI hoN| cU~ki niryukti sAhitya evaM tattvArtha meM guNasthAna siddhAnta pUrNataH anupasthita hai aura racanAkAla kI dRSTi se bhI ye prAcIna haiM, ataH karma- nirjarA ke AdhAra para AdhyAtmika vikAsa kI dasa avasthAoM athavA guNazreNiyoM kA citraNa karane vAlI ina gAthAoM kA avataraNa Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa krama yA paurvAparya merI dRSTi meM isa prakAra hai (1) pUrva sAhitya kA karma - siddhAnta sambandhI koI grantha, (2) AcArAMganiryukti - Aryabhadra, I0 san dUsarI zatI, (3) tattvArthasUtra - umAsvAti, I0 san tIsarI-cauthI zatI, (4) kasAyapAhuDasutta - guNadhara, I0 san cauthI zatI, (5) SaTkhaNDAgama - puSpadaMta - bhUbali, I0 san pA~cavIM - chaThIM zatI, (6) gommaTasAra - nemicandra, I0 san dasavIM zatI kA uttarArdha / sandarbha 40 1. micchAdosaddiTThI -- asaMkha-guNa-kamma- NijjarA tatto aNuvayadhArI tatto ya mahavvaI paDhama kasAya- cauNhaM vijojao taha ya khavaya - sIlo ya / daMsaNa- moha-tiyassa ya tatto uvasamaga- cattAri // khavago ya khINa- moho sajoi - NAho tahA ajoIyA | ede uvariM uvariM asaMkha-guNa-kamma- NijjarayA / / kArttikeyAnuprekSA ( 9/106 - 108 ), svAmIkumAra, TIkA zubhacandra, saM0 DaoN0 e0 ena0 upAdhye, paramazruta prabhAvaka maNDala, zrImadrarAjacandra Azrama, agAsa, sa0 1978 I0. -- 2. kArttikeyAnuprekSA, pUrvokta, 9/106-108. 3. vahI / 4. vahI, pUrvokta, bhUmikA, pR0 69-72. 5. vahI, pUrvokta, bhUmikA. 6. jainasAhitya aura itihAsa para vizada prakAza, paM0 jugalakizorajI mukhtAra, vIrazAsana saMgha, kalakattA, san 1956, pR0 494-500. hodi / NANI / / 7. jaina zilAlekha saMgraha, bhAga 2, lekha kramAMka 100, mANikacandra digambara jaina granthamAlA samiti, zolApura, 1952 I0. 8. jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza, pR0 497-499. 9. guNasthAna siddhAnta kA udbhava evaM vikAsa, zramaNa, janavarI - mArca 92, pA0 vi0 zodha saMsthAna, vArANasI 10. anekAnta, varSa 4, kiraNa 1. - Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara sAhitya meM guNasthAna siddhAnta ke bIja 11. SaTkhaNDAgama, sampAdaka paM0 sumatibhAI zAha, zrI zruta bhaMDAra va grantha prakAzana samiti, phalTana san 1935, vedanAkhaNDa, vedanAbhAva vidhAna, prathama cUlikA, gAthA 7-8, pR0 627. 12 . vahI, gAthA 7-8, pR0 627. 13. AcArAMganiryukti, 22-23. 41 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama adhyAya jaina darzana meM AdhyAtmika vikAsa AdhyAtmika vikAsa kA pratyaya bhI utanA hI mahattvapUrNa hai, jitanA mahattvapUrNa Atma- - pUrNatA kI avadhAraNA hai| jaina darzana meM AdhyAtmika vikAsa ke vibhinna staroM kA vivecana huA hai / yahA~ yaha smaraNa rakhanA hogA ki usameM ina vibhinna staroM kA vivecana vyavahAra dRSTi se hI kiyA gayA hai| pAramArthika ( tattva ) dRSTi se to paramatattva yA AtmA sadaiva hI avikArI hai / usameM vikAsa kI koI prakriyA hotI hI nahIM hai / vaha to bandhana aura mukti, vikAsa aura patana se pare yA nirapekSa hai| AcArya kundakunda kahate haiN| AtmA guNasthAna, mArgaNAsthAna aura jIvasthAna nAmaka vikAsa - patana kI prakriyAoM se bhinna hai / " isI bAta kA samarthana prophesara ramAkAnta tripAThI ne apanI pustaka 'spinojA ina di lAiTa oNfa vedAnta' meM kiyA hai| spinojA ke anusAra AdhyAtmika mUlatattva na to vikAsa kI sthiti meM hai aura na prayAsa kI sthiti meM / lekina jaina- vicAraNA meM to vyavahAra- dRSTi bhI utanI hI yathArtha hai jitanI ki paramArtha yA nizcayadRSTi, cAhe vikAsa kI prakriyAe~ vyavahAranaya ( paryAyadRSTi ) kA hI viSaya hoM; lekina isase usakI yathArthatA meM koI kamI nahIM hotI / AtmA kI tIna avasthAe~ jaina darzana meM AdhyAtmika pUrNatA arthAt mokSa kI prApti hI sAdhanA kA lakSya mAnA gayA haiM / isa lakSya kI prApti ke liye sAdhaka ko sAdhanA kI vibhinna zreNiyoM se gujaranA hotA hai / ye zreNiyA~ sAdhaka kI sAdhanA kI U~cAiyoM kI mApaka haiM, lekina vikAsa to eka madhya avasthA hai| usake eka ora avikAsa kI avasthA aura dUsarI ora pUrNatA kii| isI tathya ko dhyAna meM rakhate hue jainAcAryoM ne AtmA kI tIna avasthAoM kA vivecana kiyA hai| 1. bahirAtmA, 2. antarAtmA aura 3. paramAtmA / - AtmA ke ina tIna prakAroM kI carcA jaina sAhitya meM prAcIna kAla se upalabdha hai| sarvaprathama hameM AcArya kundakunda ke 'mokSaprAbhRta' ( mokkhapAhuDa ) meM AtmA kI tIna avasthAoM kI spaSTa carcA upalabdha hotI hai / yadyapi isake bIja hameM AcArAMga jaise prAcInatama Agama meM bhI upalabdha hote haiM / 'AcArAMga' meM yadyapi Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AdhyAtmika vikAsa 43 spaSTa rUpa se bahirAtmA, antarAtmA jaise zabdoM kA prayoga nahIM hai kintu usameM ina tInoM hI prakAra kI AtmAoM ke lakSaNoM kA vivecana upalabdha ho jAtA hai| bahirmukhI AtmA ko AcArAMga meM bAla, manda aura mUr3ha ke nAma se abhihita kiyA gayA hai| ye AtmAe~ mamatva se yukta hotI haiM aura bAhya viSayoM meM rasa letI haiN| antarmukhI AtmA ko paNDita, medhAvI, dhIra, samyaktvadarzI aura ananyadarzI ke nAma se citrita kiyA gayA hai| ananyadarzI zabda hI unakI antarmukhatA ko spaSTa kara detA hai| inake liye muni zabda kA prayoga bhI huA hai| AcArAMga ke anusAra ye ve loga haiM jinhoMne saMsAra ke svarUpa ko jAnakara lokeSaNA kA tyAga kara diyA hai| pApavirata evaM samyagdarzI honA hI antarAtmA kA lakSaNa hai| isI prakAra AcArAMga meM mukta AtmA ke svarUpa kA vivecana bhI upalabdha hotA hai| use vimukta, pAragAmI tathA tarka aura vANI se agamya batAyA gayA hai| AtmA ke isa trividha vargIkaraNa kA pramukha zreya to AcArya kundakunda ko hI jAtA hai|5 paravartI sabhI digambara aura zvetAmbara AcAryoM ne inhIM kA anukaraNa kiyA hai| kArtikeya, pUjyapAda, yogInda, haribhadra, Anandaghana aura yazovijaya Adi sabhI ne apanI racanAoM meM AtmA ke uparyukta tIna prakAroM kA ullekha kiyA hai. - 1. bahirAtmA : jainAcAryoM ne usa AtmA ko bahirAtmA kahA hai, jo sAMsArika viSaya-bhogoM meM ruci rakhatA hai| parapadArthoM meM apanatva kA AropaNa kara unake bhogoM meM Asakta banA rahatA hai| bahirAtmA dehAtma buddhi aura mithyAtva se yukta hotA hai| yaha cetanA kI viSayAbhimukhI pravRtti hai| 2. antarAtmA : bAhya viSayoM se vimukha hokara apane antara meM jhA~kanA antarAtmA kA lakSaNa hai| antarAtmA AtmAbhimukha hotA hai evaM sva-svarUpa meM nimagna rahatA hai| yaha jJAtA-draSTA bhAva kI sthiti hai| antarmukhI AtmA dehAtma buddhi se rahita hotA hai kyoMki vaha AtmA aura zarIra arthAt sva aura para kI bhinnatA ko bhedavijJAna ke dvArA jAna letA hai| antarAtmA ke bhI tIna bheda kiye gae haiN| avirata samyagdRSTi sabase nimna prakAra kA antarAtmA hai| deza-virata gRhastha, upAsaka aura pramatta muni madhyama prakAra ke antarAtmA haiM aura apramatta yogI yA muni uttama prakAra ke antarAtmA haiN| 3. paramAtmA : karma-mala se rahita, rAga-dveSa kA vijetA, sarvajJa aura sarvadarzI AtmA ko paramAtmA kahA gayA hai| paramAtmA ke do bheda kiye gae haiM - arhat aura siddh| jIvanamukta AtmA arhat kahA jAtA hai aura videhamukta AtmA siddha kahA jAtA hai| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa kaThopaniSad meM bhI isI prakAra AtmA ke tIna bheda jJAnAtmA, mahadAtmA aura zAntAtmA kiye gae haiN| tulanAtmaka dRSTi se jJAnAtmA, bahirAtmA, mahadAtmA, antarAtmA aura zAntAtmA paramAtmA hai / 44 mokSaprAbhRta, niyamasAra, rayaNasAra, yogasAra, kArtikeyAnuprekSA Adi sabhI meM tInoM prakAra kI AtmAoM ke yahI lakSaNa kiye gae haiM / - AtmA kI ina tInoM avasthAoM ko kramaza: 1. mithyAdarzI AtmA, 2. samyagdarzI AtmA aura 3. sarvadarzI AtmA bhI kahate haiM / sAdhanA kI dRSTi se hama inheM kramazaH patita avasthA, sAdhaka avasthA aura siddhAvasthA kaha sakate haiN| apekSA - bheda se naitikatA ke AdhAra para ina tInoM avasthAoM ko 1. anaitikatA kI avasthA, 2. naitikatA kI avasthA aura 3. atinaitikatA kI avasthA kahA jA sakatA hai| pahalI avasthA vAlA vyakti durAcArI yA durAtmA hai, dUsarI avasthA vAlA sadAcArI yA mahAtmA hai aura tIsarI avasthA vAlA AdarzAtmA yA paramAtmA hai | jaina darzana ke guNasthAna siddhAntoM meM prathama se tIsare guNasthAna taka bahirAtmA kI avasthA kA citraNa hai| caturtha se bArahaveM guNasthAna taka antarAtmA kI avasthA kA vivecana hai / zeSa do guNasthAna AtmA ke paramAtma svarUpa ko abhivyakta karate haiN| paNDita sukhalAlajI inheM kamazaH AtmA kI (1) AdhyAtmika avikAsa kI avasthA, (2) AdhyAtmika vikAsa krama kI avasthA aura (3) AdhyAtmika pUrNatA yA mokSa kI avasthA kahate haiM / 9 prAcIna jainAgamoM meM AtmA kI isa naitika evaM AdhyAtmika utkrAnti kI yAtrA ko guNasthAna kI paddhati dvArA spaSTa kiyA gayA hai, jo na kevala sAdhaka kI vikAsayAtrA kI vibhinna manobhUmiyoM kA citraNa karatI hai, varan vikAsayAtrA ke pUrva kI bhUmikA se lekara gantavya Adarza taka kI samucita vyAkhyA bhI prastuta karatI hai| jaina darzana ke anusAra AtmA ke svaguNoM yA yathArtha svarUpa kA AvaraNa karane vAle karmoM meM moha kA AvaraNa hI pradhAna hai| isa AvaraNa ke haTate hI zeSa AvaraNa saralatA se haTAe jA sakate haiN| ata: jainAcAryoM ne AdhyAtmika utkrAnti ko abhivyakta karane vAle guNasthAna - siddhAnta kI vivecanA isI mohazakti kI utkaTatA, mandatA tathA abhAva ke AdhAra para kI hai| AdhyAtmika evaM naitika vikAsa kA artha hai AdhyAtmika yA naitika pUrNatA kI prApti / pAribhASika zabdoM meM yaha AtmA kA svarUpa meM sthita ho jAnA hai| isake liye sAdhanA ke lakSya yA svarUpa kA yathArtha bodha Avazyaka hai| moha kI vaha zakti jo svasvarUpa yA Adarza kA yathArtha bodha nahIM hone detI aura jisake kAraNa kartavya-akartavya kA yathArtha bhAna nahIM ho pAtA, use jaina darzana meM darzana - moha kahate haiM aura jisake kAraNa Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AdhyAtmika vikAsa 45 AtmA svasvarUpa meM sthita hone ke liye prayAsa nahIM kara pAtA athavA naitika AcaraNa nahIM kara pAtA, use cAritramoha kahate haiN| darzana-moha viveka buddhi kA kuNThana hai aura cAritra-moha satpravRtti kA kuNThana hai| jisa prakAra vyavahAra-jagat meM vastu kA yathArtha bodha ho jAne para hI usakI prApti kA prayAsa saphala hotA hai, usI prakAra AdhyAtmika-jagat meM bhI satya kA yathArtha bodha hone para usakI prApti kA prayAsa saphala hotA hai| AdhyAtmika vikAsa kI prakriyA meM AtmA ke do pramukha kArya haiM -- pahalA sva-svarUpa aura para-svarUpa yA Atma aura anAtma kA yathArtha viveka karanA aura dUsarA svasvarUpa meM sthiti| darzana-moha ko samApta karane se yathArtha bodha prakaTa hotA hai aura cAritramoha para vijaya pAne se yathArtha prayAsa kA udaya hokara svasvarUpa meM sthiti ho jAtI hai| darzanamoha aura cAritramoha meM darzanamoha hI prabala hai| yadi AtmA isa darzanamoha arthAt yathArtha bodha ke avarodhaka tattva ko bhedakara eka bAra sva-svarUpa kA darzana kara letA hai arthAt AtmA ko apane gantavya lakSya kA bodha ho jAtA hai, to phira vaha svazakti se isa cAritramoha ko bhI parAsta kara svarUpa lAbha yA Adarza kI upalabdhi kara hI letA hai| jaina darzana yaha mAnatA hai ki AtmA ko svasvarUpa ke lAbha yA AdhyAtmika Adarza kI upalabdhi ke liye darzanamoha aura cAritramoha se saMgharSa karanA hotA hai| azubha vRttiyoM se saMgharSa vikAsa ke liye Avazyaka hai| isI saMgharSa se AtmA kI vijaya-yAtrA prArambha hotI hai| jaina vicAraNA ke anusAra AtmA svabhAva se vikAsa ke liye prayatnazIla hai| phira bhI isa saMgharSa meM sadaiva jayalAbha hI nahIM karatA hai, varan kabhI parAsta hokara puna: patanonmukha ho jAtA hai| dUsare, isa saMgharSa meM sabhI AtmAe~ vijayalAbha nahIM kara pAtI haiN| kucha AtmAe~ saMgharSavimukha ho jAtI haiM, to kucha isa AtmAtmika saMgharSa ke maidAna meM DaTI rahatI haiM aura kucha vijayalAbha kara sva-svarUpa ko prApta kara letI haiN| vizeSAvazyakabhASya meM ina tInoM avasthAoM kA sodAharaNa vivecana hai - tIna pravAsI apane gantavya kI ora jA rahe the| mArga meM bhayAnaka aTavI meM unheM cora mila ge| coroM ko dekhate hI una tInoM meM se eka bhAga khar3A huaa| dUsarA unase Darakara bhAgA to nahIM, lekina saMgharSa meM vijayalAbha na kara sakA aura parAsta hokara unake dvArA pakar3A gyaa| lekina tIsarA asAdhAraNa bala aura kauzalya se unheM parAsta kara apane gantavya kI ora bar3ha gyaa| vikAsonmukha AtmA hI pravAsI hai| aTavI manuSya-jIvana hai| rAga aura dveSa ye do cora haiN| jo AtmA ina coroM para vijayalAbha karatI hai, vahI apane gantavya ko prApta karane meM saphala hotI hai| yahA~ para hameM tIna prakAra ke vyaktiyoM kA citraNa milatA hai| eka, / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa ve jo AdhyAtmika lakSya kI prApti ke liye sAdhanA ke yuddhasthala para Ate to haiM, lekina sAhasa ke abhAva meM zatru kI cunautI kA sAmanA na kara sAdhanArUpI yuddhasthala se bhAga khar3e hote haiM / dUsare ve jo sAdhanArUpI yuddhakSetra meM DaTe rahate haiM, saMgharSa bhI karate haiM, phira bhI kauzala ke abhAva meM zatru para vijaya - lAbha karane meM asaphala hote haiN| tIsare, ve jo sAhasa ke sAtha kuzalatApUrvaka prayAsa karate hue sAdhanA ke kSetra meM vijaya - zrI kA lAbha karate haiM / vaidika cintana meM bhI isa bAta ko isa prakAra prakaTa kiyA gayA hai ki kucha sAdhaka sAdhanA kA prArambha hI nahIM kara kucha use madhya meM hI chor3a dete haiM lekina kucha usakA anta taka nirvAha karate hue apane sAdhya ko prApta karate haiN| lakSya - upalabdhi kI yaha prakriyA jainasAdhanA meM granthibheda kahalAtI hai / granthi-bheda kA tAtparya AdhyAtmika vikAsa meM bAdhaka pragAr3ha moha evaM rAga-dveSa kI vRttiyoM kA chedana karanA hai| agale pRSThoM meM hama isI viSaya para vicAra kreNge| pAte, 46 AdhyAtmika vikAsa kI prakriyA aura granthi - bheda jaina naitika sAdhanA kA lakSya sva-svarUpa meM sthita honA yA AtmasAkSAtkAra karanA hai| lekina Atma-sAkSAtkAra ke liye mohavijaya Avazyaka hai, kyoMki AtmA kA zuddha svarUpa isI moha se AvRtta hai| moha ke AvaraNa ko dUra karane ke liye sAdhaka ko tIna mAnasika granthiyoM kA bhedana karanA hotA hai| eka sarala udAharaNa leM yaha AtmA jisa prAsAda meM rahatA hai usa para moha kA Adhipatya hai| moha ne AtmA ko bandI banA rakhA hai| prAsAda ke tIna dvAroM para usane apane praharI lagA rakhe haiN| prathama dvAra para niHzastra praharI haiN| dUsare dvAra para sazastra sabala aura durjeya praharI haiM aura tIsare dvAra para punaH niHzastra praharI haiN| vahA~ jAkara Atma-deva ke darzana - lAbha ke liye vyakti ko tInoM dvAroM se unake prahariyoM para vijaya - lAbha karate hue gujaranA hotA hai| yaha Atmadeva kA darzana hI Atma-sAkSAtkAra hai aura yaha tIna dvAra hI tIna granthiyA~ haiM aura ina para vijaya - lAbha karane kI prakriyA granthibheda kahalAtI hai, jisake kramazaH nAma haiN| 1. yathApravRttikaraNa 1, 2. apUrvakaraNa aura 3. anivRttikaraNa / - 1. yathApravRttikaraNa : paMDita sukhalAlajI ke zabdoM meM ajJAnapUrvaka duHkha - saMvedanA janita atyalpa Atmazuddhi ko jaina zAstra meM yathApravRttikaraNa kahate haiN| yathApravRttikaraNa Atmadeva ke rAjaprAsAda kA vaha dvAra hai jisa para nirbala evaM niHzastra dvArapAla hotA hai / aneka AtmAe~ isa saMsArarUpI vana meM bhramaNa karate hue saMyogavaza isa dvAra ke samIpa pahu~ca jAtI haiM aura yadi mana nAmaka zastra se Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AdhyAtmika vikAsa 47 susajjita hotI haiM to vaha isa nirbala, niHzastra dvArapAla ko parAjita kara isa dvAra meM praveza pA letI haiN| yathApravRttikaraNa prayAsa aura sAdhanA kA pariNAma nahIM hotA hai, varan eka saMyoga hai, eka prAkRtika upalabdhi hai| phira bhI yaha eka mahattvapUrNa ghaTanA hai kyoMki Atma-zakti ke prakaTana ko rokane vAle yA use kuNThita karane vAle karma-paramANuoM meM jaina vicArakoM ke anusAra sarvAdhika 70 kror3A-kror3I sAgaropama kI kAla-sthiti mohakarma kI mAnI gayI hai aura yaha avadhi jaba girinadI-pASANa nyAya se ghaTakara mAtra 1 kror3A-kror3I sAgaropama raha jAtI hai, taba yathApravRttikaraNa hotA hai, arthAt jaise pahAr3I nadI ke pravAha meM girA huA pASANa khaNDa pravAha ke kAraNa acetana rUpa meM hI AkRti ko dhAraNa kara letA hai, vaise hI zArIrika evaM mAnasika duHkhoM kI saMvedanA ko jhelate-jhelate isa saMsAra meM paribhramaNa karate hue jaba karmAvaraNa kA bahulAMza zithila ho jAtA hai to AtmA yathApravRttikaraNa rUpa zakti ko prApta hotI hai| yathApravRttikaraNa vastuta: eka svAbhAvika ghaTanA ke pariNAmasvarUpa hotA hai, lekina isa avasthA ko prApta karane para AtmA meM svaniyantraNa kI kSamatA prApta ho jAtI hai| jisa prakAra eka bAlaka prakRti se hI calane kI zakti pAkara phira usI zakti ke sahAre vAMchita lakSya kI ora prayANa kara use pA sakatA hai, vaise hI AtmA bhI svAbhAvika rUpa meM svaniyantraNa kI kSamatA ko prApta kara Age prayAsa kare to AtmasaMyama ke dvArA AtmalAbha kara letA hai| yathApravRttikaraNa ardhaviveka kI avasthA meM kiyA gayA AtmasaMyama hai jisameM vyakti tIvratama ( anantAnubandhI ) krodha, mAna, mAyA evaM lobha para aMkuza lagAtA hai| jaina vicAraNA ke anusAra kevala paJcendriya samanaska ( mana sahita ) prANI hI yathApravRttikaraNa karane kI yogyatA rakhate haiM aura pratyeka samanaska prANI aneka bAra yathApravRttikaraNa karatA bhI hai| jaba prANI mana jaisI niyantraka zakti ko pA letA hai to svAbhAvika rUpa se hI vaha usake dvArA apanI vAsanAoM para niyantraNa kA prayAsa karane lagatA hai| prANIya vikAsa meM mana kI upalabdhi se hI bauddhikatA evaM viveka kI kSamatA jAgrata hotI hai aura bauddhidatA evaM viveka kI kSamatA se prANI vAsanAoM para adhizAsana karane lagatA hai| vAsanAoM ke niyantraNa kA yaha prayAsa viveka-buddhi kA svAbhAvika lakSaNa hai aura yahIM se prANIya vikAsa meM svatantratA kA udaya hotA hai| yahA~ prANI niyati kA dAsa na hokara usa para zAsana karane kA prayAsa karatA hai| yahIM se cetanA kI jar3a ( karma ) para vijaya-yAtrA evaM saMgharSa kI kahAnI prArambha hotI hai| isa avasthA meM cetana AtmA aura jar3akarma saMgharSa ke liye eka dUsare ke sAmane DaTa jAte haiN| AtmA granthi ke sammukha ho jAtA hai| yathApravRttikaraNa kI prakriyA karane ke pUrva Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa AtmA jina cAra zaktiyoM (labdhiyoM ) ko upalabdha kara letA hai, ve haiM ( ka ) kSayopazama : pUrvabaddha karmoM meM kucha karmoM ke phala kA kSINa ho jAnA athavA unakI vipAka zakti kA zamana ho jAnA, 48 (kha) vizuddhi, ( ga ) dezanA : jJAnIjanoM ke dvArA mArgadarzana prApta karanA aura (gha) prayoga : AyuSya karma ko chor3akara zeSa karmoM kI sthiti kA eka kor3A - kror3I sAgaropama se kama ho jAnA / jo AtmA isa prathama yathApravRttikaraNa nAmaka granthi-bheda kI kriyA meM saphala ho jAtA hai, vaha mukti kI yAtrA ke yogya ho jAtA hai aura jaldI yA dera se mukti avazya prApta kara letA hai / jo sipAhI zatru senA ke sAmane DaTane kA sAhasa kara letA hai vaha kabhI na kabhI to vijaya-lAbha kara hI letA hai| vijaya yAtrA ke agrima do caraNa apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa kI avasthA meM AtmA azubha karmoM kA alpa sthiti kA evaM rukSa bandha karatI hai| yaha naitika cetanA ke udaya kI avasthA hai| yaha eka prakAra kI AdarzAbhimukhatA hai| 2. apUrvakaraNa : yathApravRttikaraNa ke dvArA AtmA meM naitika cetanA kA udaya hotA hai; viveka-buddhi aura saMyama - bhAvanA kA prasphuTana hotA hai / vastutaH yathApravRttikaraNa meM vAsanAoM se saMgharSa karane ke liye pUrva-pIThikA taiyAra hotI hai / AtmA meM itanA naitika sAhasa ( vIryollAsa ) utpanna ho jAtA hai ki vaha saMgharSa kI pUrva taiyArI kara vAsanAoM se yuddha karane ke liye sAmane DaTa jAtI hai| kabhI zatru ko yuddha ke liye lalakArane kA bhI prayAsa karatI hai, lekina vAstavika saMgharSa prArambha nahIM hotA / aneka bAra to aisA prasaMga AtA hai ki vAsanArUpI zatruoM ke prati mithyAmoha ke jAgRta ho jAne se athavA unakI durjeyatA ke acetana bhaya ke vaza arjuna ke samAna yaha AtmA palAyana yA dainyavRtti ko grahaNa kara maidAna se bhAga jAne kA prayAsa karatI hai, lekina jina AtmAoM meM vIryollAsa yA naitika sAhasa kI mAtrA kA vikAsa hotA hai ve kRtasaMkalpa ho saMgharSarata ho jAtI haiM aura vAsanArUpI zatruoM ke rAga aura dveSarUpI senApatiyoM ke vyUha kA bhedana kara detI haiN| bhedana karane kI kriyA hI apUrvakaraNa hai| rAga aura dveSarUpI zatruoM ke senApatiyoM ke parAsta ho jAne se AtmA jisa Ananda kA lAbha karatI hai, vaha sabhI pUrva anubhUtiyoM se viziSTa prakAra kA yA apUrva hotA hai / vastutaH isa avasthA meM mAnasika tanAva aura saMzaya pUrI taraha samApta ho jAte haiM, ataH AtmA ko eka anupama zAnti kA anubhava hotA hai, yahI apUrvakaraNa hai / aba AtmA apanI zakti ko baTorakara vikAsa ke agrima caraNa ke liye prasthita ho jAtI hai| Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AdhyAtmika vikAsa 49 vastutaH yaha avasthA aisI hai jahA~ mAnavIya AtmA jar3a prakRti para vijaya prApta karatI hai| manovijJAna kI bhASA meM cetana ahaM ( Ego ) vAsanAtmaka ahaM ( Id ) para vijaya prApta kara letA hai| yahIM se anAtma para vijayayAtrA prArambha hotI hai| vikAsagAmI AtmA ko yahA~ prathama bAra zAnti kA anubhava hotA hai, isaliye yaha prakriyA apUrvakaraNa kahI jAtI hai| isa apUrvakaraNa kI prakriyA kA pramukha kArya rAga aura dveSa kI granthiyoM kA chedana karanA hai kyoMki yahI tanAva yA du:kha ke mUla kAraNa haiN| sAdhanA ke kSetra meM yahI kArya atyanta duSkara hai, kyoMki yahI vAstavika saMgharSa kI avasthA hai| moha rAjA ke rAjaprAsAda kA yahI vaha dvitIya dvAra hai jahA~ sabase adhika balavAna evaM sazastra aMgarakSaka dala tainAta haiN| yadi ina para vijaya prApta kara lI jAtI hai to phira moharUpI rAjA para vijaya pAnA sahaja hotA hai| apUrvakaraNa kI avasthA meM AtmA karma-zatruoM para vijaya pAte hue nimnalikhita pA~ca prakriyAe~ karatI haiM - ( ka ) sthitighAta : karmavipAka kI avadhi meM parivartana krnaa| ( kha ) rasaghAta : karma-vipAka evaM bandhana kI pragAr3hatA (tIvratA) meM kmii| (ga ) guNazreNI : karmoM ko aise krama meM rakha denA tAki vipAka kAla ke pUrva hI unakA phalabhoga kiyA jA ske| (gha ) guNa-saMkramaNa : karmoM kA avAntara prakRtiyoM meM rUpAntara arthAt jaise du:khada vedanA ko sukhada vedanA meM rUpAntarita kara denaa| ( ca ) apUrvabandha : kriyamANa kriyAoM ke pariNAmasvarUpa hone vAle bandha kA atyanta alpakAlika evaM alpatara mAtrA meM honaa| 3. anivRttikaraNa : AtmA apUrvakaraNa kI prakriyA ke dvArA rAga aura dveSa kI granthiyoM kA bhedana kara vikAsa kI dizA meM apanA agalA caraNa rakhatI hai, yaha prakriyA anivRttikaraNa kahalAtI hai| isa bhUmikA meM Akara AtmA zuddha AtmasvarUpa para rahe hue moha ke AvaraNa ko anAvarita kara apane hI yathArtha svarUpa meM sAdhaka ke sAmane abhivyakta ho jAtA hai| anivRttikaraNa meM puna: 1. sthitighAta, 2. rasaghAta, 3. guNazreNI, 4. guNasaMkramaNa aura 5. apUrvabandha nAmaka prakriyA sampanna hotI hai, jise antarakaraNa kahA jAtA hai| antarakaraNa kI isa prakriyA meM AtmA darzanamohanIya karma ko prathamata: do bhAgoM meM vibhAjita karatI hai| sAtha hI anivRttikaraNa ke antima caraNa meM dasare bhAgoM ko bhI tIna upavibhAgoM meM vibhAjita karatI hai, jinheM kramaza: 1. samyaktvamoha, 2. mithyAtvamoha aura 3. mizramoha kahate haiN| samyaktvamoha satya ke Upara zveta kA~ca kA Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa AvaraNa hai, jabaki mizramoha halke raMgIna kA~ca kA aura mithyAtva moha gahare raMga ke kA~ca kA AvaraNa hai| pahale meM satya ke svarUpa kA darzana vAstavika rUpa meM hotA hai, dUsare meM vikRta rUpa meM hotA hai, lekina tIsare meM satya pUrI taraha Avarita rahatA hai| samyagdarzana ke kAla meM bhI AtmA guNasaMkramaNa nAmaka kriyA karatA hai aura mithyAtvamoha kI karma-prakRtiyoM ko mizramoha tathA samyaktvamoha meM rUpAntarita karatA rahatA hai| samyagdarzana meM udayakAla kI eka antarmaharta kI samaya-sImA samApta hone para puna: darzanamoha ke pUrva meM vibhAjita tIna vargoM meM se kisI bhI varga kI karmaprakRti kA guNazreNI ke anusAra udaya ho sakatA hai| yadi prathama (udaya) phalabhoga samyaktva moha kA hotA hai to AtmA vizaddhAcaraNa karatA haA vikAsonmukha ho jAtA hai, lekina yadi mizramoha athavA mithyAtvamoha kA vipAka hotA hai to AtmA punaH patanonmukha ho jAtA hai aura apane agrima vikAsa ke liye use punaH granthi-bheda kI prakriyA karanI hotI hai| phira bhI itanA to nizcita hai ki vaha eka sImita samayAvadhi meM apane Adarza ko upalabdha kara hI letI hai| granthi-bheda kI prakriyA kA dvividha rUpa yahA~ yaha zaMkA ho sakatI hai ki granthi-bheda kI yaha prakriyA to samyagdarzana nAmaka caturtha guNasthAna kI upalabdhi ke pUrva prathama guNasthAna meM hI ho jAtI hai, phira saptama, aSTama aura navama guNasthAnoM meM hone vAle yathApravRttikaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa kauna se haiM ? vastuta: granthi-bheda kI yaha prakriyA sAdhanA ke kSetra meM do bAra hotI hai| pahalI prathama guNasthAna ke antima caraNa meM aura dUsarI sAtaveM, AThaveM aura naveM gaNasthAna meN| lekina prazna yaha uThatA hai ki yaha do bAra kyoM hotI hai aura pahalI aura dUsarI bAra kI prakriyA meM kyA antara hai ? vAstavikatA yaha hai ki jaina-darzana meM bandhana ke pramukha kAraNa moha kI do zaktiyA~ mAnI gayI haiM - 1. darzanamoha aura 2. caaritrmoh| darzanamoha yathArtha dRSTikoNa ( samyagdarzana ) kA AvaraNa karatA hai aura cAritramoha naitika AcaraNa ( samyak-cAritra ) meM bAdhA DAlatA hai| moha ke ina do bhedoM ke AdhAra para hI granthibheda kI yaha prakriyA bhI do bAra hotI hai| prathama guNasthAna ke anta meM hone vAlI granthi-bheda kI prakriyA kA sambandha darzanamoha ke AvaraNa ko samApta karane se hai, jabaki sAtaveM, AThaveM aura naveM gaNasthAnoM meM hone vAlI granthi-bheda kI prakriyA kA sambandha cAritramoha arthAt anaitikatA ko samApta karane se hai| pahalI bAra prakriyA ke anta meM samyagdarzana kA lAbha hotA hai, jabaki dUsarI bAra prakriyA ke anta meM samyak-cAritra kA udaya hotA hai| eka meM vAsanAtmaka vRttiyoM kA nirodha hotA hai, jaba ki dUsarI meM durAcaraNa kA nirodh| eka se darzana ( dRSTikoNa ) Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM AdhyAtmika vikAsa zuddha hotA hai, dUsarI se cAritra zuddha hotA hai| jaina - sAdhanA kI pUrNatA darzanavizuddhi meM na hokara cAritravizuddhi meM hai / yadyapi yaha eka svIkRta tathya hai ki darzanavizuddhi ke pazcAt yadi usameM TikAva rahA to cAritravizuddhi anivAryatayA hotI hai / satya ke darzana ke pazcAt usakI upalabdhi eka AvazyakatA hai| yaha bAta isa prakAra bhI kahI jA sakatI hai ki samyagdarzana kA sparza kara lene para AtmA kI cAritrika vizuddhi aura usake phalasvarUpa mukti avazya hI hotI hai| sandarbha 1. niyamasAra, 77. 2. spinojA ina di lAiTa oNpha vedAnta, pR0 38 TippaNI, 199, 204. 3. ( a ) adhyAtmamata parIkSA, gA0 125. ( ba ) yogAvatAra dvAtriMzikA, 17-18. ( sa ) mokkhapAhuDa, 4. 4. dekhie 5. mokkhapAhuDa, 4. 6. vahI, 5, 8, 10, 11. 7. vahI, 5, 9. 8. vahI, 5, 6, 12. 9. vizeSa vivecana evaM sandarbha ke liye dekhiye (a) darzana aura cintana, pR0 276-277. (ba) jainadharma, pR0 147. 10. vizeSAvazyakabhASya, gAthA 1211-1214. 11. gommaTasAra, jIvakANDa, 17. 12. vahI, 25. - AcArAMga, prathama zrutaskandha adhyayana 3-4. , -- 51 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyAya guNasthAna : svarUpa evaM samIkSA jaina- vicAradhArA meM AdhyAtmika vikAsa krama kI caudaha avasthAe~ mAnI gayI haiM 1. mithyAtva, 2. sAsvAdana, 3. mizra, 4. avirata samyagdRSTi, 5. deza - virata samyagdRSTi, 6 pramattasaMyata, 7 apramattasaMyata ( apramattavirata ), 8. apUrvakaraNa, 9 anivRttikaraNa, 10. sUkSmasamparAya, 11. upazAntamoha, 12. kSINamoha, 13. sayogIkevalI aura 14. ayogIkevalI / prathama se caturtha guNasthAna taka kA krama darzana kI avasthAoM ko prakaTa karatA hai, jabaki pA~caveM se bArahaveM guNasthAna taka kA vikAsakrama samyagcAritra se sambandhita hai / terahavA~ evaM caudahavA~ guNasthAna AdhyAtmika pUrNatA kA dyotaka hai| inameM bhI dUsare aura tIsare guNasthAnoM kA sambandha vikAsa-krama se na hokara, mAtra caturtha guNasthAna se prathama guNasthAna kI ora hone vAle patana ko sUcita karane se hai| ina guNasthAnoM kA saMkSipta paricaya yahA~ Avazyaka pratIta hotA hai / 1. mithyAtva guNasthAna isa avasthA meM AtmA yathArtha jJAna aura satyAnubhUti se vaMcita rahatI hai / AdhyAtmika dRSTi se yaha AtmA kI bahirmukhI avasthA hai| isameM prANI yathArthabodha ke abhAva ke kAraNa bAhya padArthoM se sukhoM kI prApti kI kAmanA karatA hai aura use AdhyAtmika yA AtmA ke Antarika sukha kA rasAsvAdana nahIM ho pAtA / ayathArtha dRSTikoNa ke kAraNa vaha asatya ko satya aura adharma ko dharma mAnakara calatA hai| / vaha digbhramita vyakti kI taraha lakSya-vimukha ho bhaTakatA rahatA hai aura apane gantavya ko prApta nahIM kara paataa| yaha AtmA kI ajJAnamaya avasthA hai| naitika dRSTi se isa avasthA meM prANI ko zubhAzubha yA kartavyAkartavya kA viveka nahIM hotA hai / vaha naitika viveka se to zUnya hotA hI hai, naitika AcaraNa se bhI zUnya hotA hai| isI bAta ko pAribhASika zabdoM meM isa prakAra kahA jA sakatA hai ki mithyAtva guNasthAna meM AtmA darzanamoha aura cAritramoha kI karma - pravRttiyoM se pragAr3ha rUpa se jakar3I hotI hai| mAnasika dRSTi se mithyAtva guNasthAna meM prANI tIvratama krodha, mAna, mAyA aura lobha ( anantAnubandhI kaSAya ) ke vazIbhUta rahatA hai / vAsanAtmaka pravRttiyA~ usa para pUrNa rUpa se hAvI hotI haiM jinake kAraNa vaha Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna : svarUpa evaM samIkSA 53 satya darzana evaM naitika AcaraNa se vaMcita rahatA hai| jaina vicAradhArA ke anusAra saMsAra kI adhikAMza AtmAe~ mithyAtva guNasthAna meM hI rahatI haiM, yadyapi ye bhI do prakAra kI AtmAe~ haiM - 1. bhavya AtmA - jo bhaviSya meM kabhI na kabhI yathArtha dRSTikoNa se yukta ho naitika AcaraNa ke dvArA apanA AdhyAtmika vikAsa kara pUrNatva ko prApta kara sakeMgI aura 2. abhavya AtmA - ve AtmAe~ jo kabhI bhI AdhyAtmika evaM naitika vikAsa nahIM kara sakeMgI, na yathArtha bodha hI prApta kreNgii| mithyAtva guNasthAna meM AtmA 1. ekAntika dhAraNAoM, 2. viparIta dhAraNAoM, 3. vainayikatA ( rUr3ha paramparAoM ), 4. saMzaya aura 5. ajJAna se yukta rahatI hai| isaliye usameM yathArtha dRSTikoNa ke prati usI prakAra ruci kA abhAva hotA hai, jaise jvara se pIr3ita vyakti ko madhura bhojana rucikara nahIM lgtaa| vyakti ko yathArtha dRSTikoNa yA samyaktva kI prApti ke liye jo karanA hai vaha yahI hai ki vaha aikAntika evaM viparIta dhAraNAoM kA parityAga kara de, svayaM ko pakSAgraha ke vyAmoha se mukta rkhe| jaba vyakti itanA kara letA hai, to yathArtha dRSTikoNa vAlA bana jAtA hai| vastuta: vaha yathArtha yA satya prApta karane kI vastu nahIM hai| vaha sadaiva usI rUpa meM upasthita hai, kevala hama apane pakSAgraha aura aikAntika vyAmoha ke kAraNa use nahIM dekha pAte haiN| jo AtmAe~ durAgrahoM se mukta nahIM ho pAtI haiM, ve ananta kAla taka isI varga meM banI rahatI haiM aura apanA AdhyAtmika vikAsa nahIM kara pAtI haiN| phira bhI isa prathama varga kI sabhI AtmAe~ AdhyAtmika vikAsa kI dRSTi se samAna nahIM haiN| unameM bhI tAratamya hai| paNDita sukhalAlajI ke zabdoM meM --- prathama guNasthAna meM rahane vAlI aisI aneka AtmAe~ hotI haiM jo rAga-dveSa ke tIvratama vega ko thor3A-sA dabAye hue hotI haiN| ve yadyapi AdhyAtmika lakSya ke sarvadA anukUlagAmI nahIM hotI, to bhI unakA bodha va cAritra anya avikasita AtmAoM kI apekSA acchA hI hotA hai| yadyapi aisI AtmAoM kI avasthA AdhyAtmika dRSTi se sarvathA Atmonmukha na hone ke kAraNa mithyAdRSTi, viparItadRSTi yA asaddRSTi kahalAtI hai, tathApi vaha saddRSTi ke samIpa le jAne vAlI hone ke kAraNa upAdeya mAnI gayI haiN| AcArya haribhadra ne mArgAbhimukha avasthA ke cAra vibhAga kiye haiM, jinheM kramaza: mitrA, tArA, balA aura dIpA kahA gayA hai| yadyapi ina vargoM meM rahane vAlI AtmAoM kI dRSTi asat hotI hai, tathApi unameM mithyAtva kI vaha pragAr3hatA nahIM hotI jo anya AtmAoM meM hotI hai| mithyAtva kI alpatA hone para isI guNasthAna ke antima caraNa meM Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa AtmA pUrvavarNita yathApravRttikaraNa, apUrvakaraNa aura anAvRttikaraNa nAmaka granthibheda kI prakriyA karatA hai aura usameM saphala hone para vikAsa ke agale caraNa samyagdRSTi nAmaka caturtha guNasthAna ko prApta karatA hai / 54 2. sAsvAdana guNasthAna yadyapi sAsvAdana guNasthAna krama kI apekSA se vikAsazIla kahA jA sakatA hai, lekina vastuta: yaha guNasthAna AtmA kI patanonmukha avasthA kA dyotaka hai / koI bhI AtmA isameM prathama guNasthAna se vikAsa karake nahIM AtI, varan jaba AtmA Upara kI zreNiyoM se patita hokara prathama guNasthAna kI ora jAtI hai to isa avasthA se gujaratI hai / patanonmukha AtmA ko guNasthAna taka pahu~cane kI madhyAvadhi meM jo kSaNika ( cha: avalI ) samaya lagatA hai, vahI isa guNasthAna kA sthitikAla hai| jisa prakAra phala ko vRkSa se TUTakara pRthvI para pahu~cane meM samaya lagatA hai, usI prakAra AtmA kI girAvaTa meM jo samaya lagatA hai vahI samayAvadhi sAsvAdana guNasthAna ke nAma se jAnI jAtI hai| jisa prakAra miSThAnna khAne ke anantara vamana hone para vamita vastu kA eka vizeSa prakAra kA AsvAdana hotA hai, usI prakAra yathArtha bodha ho jAne para mohAsakti ke kAraNa jaba punaH ayathArthatA ( mithyAtva ) kA grahaNa kiyA jAtA hai to use grahaNa karane ke pUrva thor3e samaya ke liye usa yathArthatA kA eka viziSTa prakAra kA anubhava banA rahatA hai| yahI patanonmukha avasthA meM hone vAlA yathArthatA kA kSaNika AbhAsa yA AsvAdana 'sAsvAdana guNasthAna' hai| 3. samyak - mithyAdRSTi guNasthAna yA mizra guNasthAna yaha guNasthAna bhI vikAsa zreNI kA sUcaka na hokara patanonmukha avasthA kAhI sUcaka hai, jisameM avakrAnti karane vAlI patanonmukha AtmA caturtha guNasthAna se patita hokara AtI hai / yadyapi utkrAnti karane vAlI AtmAe~ bhI prathama guNasthAna se nikalakara tRtIya guNasthAna ko prApta kara sakatI haiM yadi unhoMne kabhI bhI caturtha guNasthAna kA sparza kiyA ho / jo caturtha guNasthAna meM yathArtha kA bodha kara puna: patita hokara prathama guNasthAna ko prApta karatI haiM ve hI AtmAe~ apane utkrAnti kAla meM prathama guNasthAna se sIdhe tRtIya guNasthAna meM AtI haiN| lekina jina AtmAoM ne kabhI samyaktva ( yathArtha bodha ) kA sparza nahIM kiyA hai ve apane vikAsa meM prathama guNasthAna se sIdhe caturtha guNasthAna meM jAtI haiN| kyoMki saMzaya use ho sakatA hai jise yathArthatA kA kucha anubhava huA hai| yaha eka anizcaya kI avasthA hai, jisase sAdhaka yathArtha bodha ke pazcAt saMzayAvasthA ko prApta ho jAne ke kAraNa satya aura asatya ke madhya jhUlatA rahatA hai| naitika dRSTi se kaheM to yaha Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna : svarUpa evaM samIkSA 55 eka aisI sthiti hai jabaki vyakti vAsanAtmaka jIvana aura kartavyazIlatA ke madhya athavA do paraspara virodhI kartavyoM ke madhya use kyA karanA zreya hai, isakA nirNaya nahIM kara pAtA) vastuta: jaba vyakti satya aura asatya ke madhya kisI eka kA cunAva na kara anirNaya kI avasthA meM hotA hai, taba hI yaha anizcaya kI sthiti utpanna hotI hai| isa anirNaya kI sthiti meM vyakti ko na samyagdRSTi kahA jA sakatA hai, na mithyaadRsstti| yaha bhrAnti kI eka aisI avasthA hai jisameM satya aura asatya aise rUpa meM prastuta hote haiM ki vyakti yaha pahacAna nahIM kara pAtA ki inameM se satya kauna hai ? phira bhI isa varga meM rahA huA vyakti asatya ko satya rUpa meM svIkAra nahIM karatA hai| yaha asvIkRta bhrAnti hai, jisameM vyakti ko apane bhrAnta hone kA jJAna rahatA hai, ata: vaha pUrNata: na to bhrAnta kahA jA sakatA hai na abhraant| jo sAdhaka sanmArga yA mukti patha meM Age bar3hate haiM, lekina jaba unheM apane lakSya ke prati saMzaya utpanna ho jAtA hai, ve cauthI zreNI se girakara isa avasthA meM A jAte haiN| apane anizcaya kI alpa kAlAvadhi meM isa varga meM rahakara, sandeza ke naSTa hone para yA to puna: cauthe samyagdRSTi guNasthAna meM cale jAte haiM yA patha-bhraSTa hone se pahale mithyAdRSTi guNasthAna meM cale jAte haiN| manovaijJAnika dRSTi se yaha pAzavika evaM vAsanAtmaka jIvana ke pratinidhi idam ( abodhAtmA ) aura Adarza evaM mUlyAtmaka jIvana ke pratinidhi naitika mana ( AdarzAtmA ) ke madhya saMgharSa kI vaha avasthA hai jisameM cetana mana ( bodhAtmA ) apanA nirNaya dene meM asamarthatA kA anubhava karatA hai aura nirNaya ko svalpa samaya ke liye sthagita rakhatA hai| yadi cetana mana vAsanAtmakatA kA pakSa letA hai to vyakti bhogamaya jIvana kI ora mur3atA hai arthAt mithyAdRSTi ho jAtA hai aura yadi cetana mana AdarzoM yA naitika mUlyoM ke pakSa meM apanA nirNaya detA hai, to vyakti AdarzoM kI ora mur3atA hai arthAt samyagdRSTi ho jAtA hai| mizra guNasthAna jIvana ke saMgharSa kI avasthA kA dyotaka hai, jisameM satya aura asatya, zubha aura azubha athavA mAnava meM nihita pAzavika vRttiyoM aura AdhyAtmika vRttiyoM ke madhya saMgharSa calatA hai| lekina jainavicAradhArA ke anusAra yaha vaicArika yA mAnasika saMgharSa kI avasthA antarmuhUrta ( 48 minaTa ) se adhika nahIM rhtii| yadi AdhyAtmika evaM naitika pakSa vijayI hotA hai to vyakti AdhyAtmika vikAsa kI dizA meM Age bar3hakara yathArtha dRSTikoNa ko prApta kara letA hai, arthAt vaha caturtha avirata samyakdRSTi guNasthAna meM calA jAtA hai, kintu jaba pAzavika vRttiyA~ vijayI hotI haiM to vyakti vAsanAoM ke prabalatama AvegoM ke phalasvarUpa yathArtha dRSTikoNa se vaMcita ho puna: patita hokara prathama mithyAtva guNasthAna meM calA jAtA hai| isa prakAra naitika pragati kI dRSTi se Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa yaha tIsarA guNasthAna bhI avikAsa kI avasthA hI hai; kyoMki jaba taka vyakti meM yathArtha bodha yA zubhAzubha ke sambandha meM samyak viveka jAgRta nahIM ho jAtA hai, taba taka vaha naitika AcaraNa nahIM kara pAtA hai| isa tIsare guNasthAna meM zubha aura azubha ke sandarbha meM anizcaya kI avasthA athavA sandehazIlatA kI sthiti rahatI hai, ataH isa avasthA meM naitika AcaraNa kI sambhAvanA nahIM mAnI jA sakatI / mahattvapUrNa bAta yaha hai ki isa tRtIya mizra guNasthAna meM arthAt anizcaya kI avasthA meM mRtyu nahIM hotI, kyoMki AcArya nemicandra kA kathana hai ki mRtyu usI sthiti meM sambhava hai jisameM bhAvI Ayukarma kA bandha ho ske| isa tRtIya guNasthAna meM bhAvI Ayukarma kA baMdha nahIM hotA, ataH mRtyu bhI nahIM ho sakatI / isa sandarbha meM DaoNkTara kalaghATagI kahate haiM ki isa avasthA meM mRtyu sambhava nahIM ho sakatI, kyoMki mRtyu ke samaya isa saMgharSa kI zakti cetanA meM nahIM hotI hai, ataH mRtyu ke samaya yaha saMgharSa samApta hokara yA to vyakti mithyA dRSTikoNa ko apanA letA hai yA samyak dRSTikoNa ko apanA letA hai| yaha avasthA alpakAlika hotI hai, lekina alpakAlikatA kevala isI AdhAra para hai ki mithyAtva aura samyaktva kI sImA rekhAoM kA sparza nahIM karate hue saMzaya kI sthiti meM adhika nahIM rahA jA sktaa| lekina mithyAtva aura samyaktva kI sImAoM kA sparza karate hue yaha anizcaya kI sthiti dIrghakAlika bhI ho sakatI hai| gItA arjuna ke caritra ke dvArA isa anizcaya kI avasthA kA sundara citra prastuta karatI hai| AMgla sAhitya meM zeksapIyara ne apane hemaleTa nAmaka nATaka meM rAjaputra hemaleTa ke caritra kA jo zabdAMkana kiyA hai vaha bhI sat aura asat ke madhya anizcayAvasthA kA acchA udAharaNa hai| 4 56 4. avirata samyak - dRSTi guNasthAna avirata samyagdRSTi guNasthAna AdhyAtmika vikAsa kI vaha avasthA hai jisameM sAdhaka ko yathArthatA kA bodha yA satya kA darzana ho jAtA hai / vaha satya ko satya ke rUpa meM aura asatya ko asatya ke rUpa meM jAnatA hai / usakA dRSTikoNa samyak hotA hai, phira bhI usakA AcaraNa naitika nahIM hotA hai / vaha azubha ko azubha to mAnatA hai, lekina azubha ke AcaraNa se baca nahIM pAtA / dUsare zabdoM meM vaha burAI ko burAI ke rUpa meM jAnatA to hai, phira bhI pUrva saMskAroM ke kAraNa unheM chor3a nahIM pAtA hai| usakA jJAnAtmaka pakSa samyak ( yathArtha ) hone para bhI AcaraNAtmaka pakSa asamyak hotA hai| aise sAdhaka meM vAsanAoM para aMkuza lagAne kI yA saMyama kI kSamatA kSINa hotI hai / vaha satya, zubha yA nyAya ke pakSa ko samajhate hue bhI asatya, anyAya yA azubha kA sAtha chor3a nahIM pAtA / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna : svarUpa evaM samIkSA mahAbhArata meM aisA caritra hameM bhISma pitAmaha kA milatA hai jo kauravoM ke pakSa ko anyAyayukta, anucita aura pANDavoM ke pakSa ko nyAyapUrNa aura ucita mAnate hue bhI kauravoM ke pakSa meM hI rahane ko vivaza haiM / jaina vicAra isI ko avirata samyagdRSTitva kahatA hai| isa sthiti kI jaina vyAkhyA yaha hai ki darzanamoha karma ko zakti ke daba jAne yA usake AvaraNa ke virala yA kSINa ho jAne ke kAraNa vyakti ko yathArtha bodha to ho jAtA hai lekina cAritramoha karma kI sattA ke bane rahane ke kAraNa vyakti naitika AcaraNa nahIM kara paataa| vaha eka apaMga vyakti kI bhA~ti hai, jo dekhate hue bhI cala nahIM paataa| avirata samyagdRSTi AtmA naitika mArga ko, zreya ke mArga ko, jAnate hue bhI usa para AcaraNa nahIM kara paataa| vaha hiMsA, jhUTha, abrahmacarya Adi ko anaitika mAnate hue bhI unase virata nahIM hotA / phira bhI avirata samyagdRSTi AtmA meM bhI kisI aMza taka Atma-saMyama yA vAsanAtmaka vRttiyoM para saMyama hotA hai, kyoMki avirata samyagdRSTi meM bhI krodha, mAna, mAyA aura lobha ina cAra kaSAyoM ke sthAyI tathA tIvratama AvegoM kA abhAva hotA hai| kyoMki jaba taka kaSAyoM ke isa tIvratama AvegoM arthAt anantAnubandhI caukar3I kA kSaya yA upazama nahIM hotA taba taka use samyagdarzana bhI prApta nahIM hotaa| jainavicAra ke anusAra samyak - avirata samyakdRSTi guNasthAnavartI AtmA ko nimna sAta karma-prakRtiyoM kA kSaya, upazama yA kSayopazama karanA hotA hai| 1. anantAnubandhI krodha ( sthAyI tIvratama krodha ), 2. anantAnubandhI mAna ( sthAyI tIvratama mAna ), 3. anantAnubandhI mAyA ( sthAyI tIvratama kapaTa ), 4. anantAnubandhI lobha ( sthAyI tIvratama lobha ), 5. mithyAtva moha, 6. mizra moha aura 7. samyaktva moha | AtmA jaba ina sAta karma - prakRtiyoM ko pUrNataH naSTa (kSaya) karake isa avasthA ko prApta karatA hai to usakA samyaktva kSAyika kahalAtA hai aura aisA AtmA isa guNasthAna se vApasa giratA nahIM hai, varan agrima vikAsa - zreNiyoM se hokara anta meM paramAtmA svarUpa ko prApta kara letA hai / usakA samyaktva sthAyI hotA hai, lekina jaba AtmA uparyukta karma-prakRtiyoM kA damana kara Age bar3hatA hai aura isa avasthA ko prApta karatA hai taba usakA samyaktva aupazamika samyaktva kahalAtA hai| isameM vAsanAoM ko naSTa nahIM kiyA jAtA, varan unheM dabAyA jAtA hai, ataH aise yathArtha dRSTikoNa meM asthAyitva hotA hai aura AtmA antarmuhUrta ( 48 minaTa ) ke andara hI damita vAsanAoM ke punaH prakaTIkaraNa para unake prabala AvegoM ke vazIbhUta ho yathArthatA se vimukha ho jAtA hai| isI prakAra jaba vAsanAoM ko AMzika rUpa meM kSaya karane para aura AMzika rUpa meM dabAne para Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa yathArthatA kA jo bodha yA satya-darzana hotA hai usameM bhI asthAyitva hotA hai kyoMki damita vAsanAe~ pana: prakaTa hokara vyakti ko yathArtha dRSTi ke stara se girA detI haiN| vAsanAoM ke AMzika kSaya aura AMzika damana (upazama) para AdhArita yathArtha dRSTikoNa kSAyopazamika samyaktva kahalAtA hai| tulanAtmaka dRSTi se vicAra karane para sthaviravAdI bauddha paramparA meM isa avasthA kI tulanA srotApanna avasthA se kI jA sakatI hai| jisa prakAra aupazamika evaM kSAyopazamika kI avasthA se samyak mArga se parAGmukha hone kI sambhAvanA rahatI hai, usI prakAra srotApanna sAdhaka bhI mArgacyuta ho sakatA hai| mahAyAnI bauddha sAhitya meM isa avasthA kI tulanA 'bodhi praNidhicitta' se kI jA sakatI hai| jisa prakAra caturtha guNasthAnavartI AtmA yathArtha mArga ko jAnatI hai, usa para calane kI bhAvanA bhI rakhatI hai, lekina vAstavika rUpa meM usa mArga para calanA prArambha nahIM kara pAtI, usI prakAra 'bodhi praNidhicitta' meM bhI yathArtha mArgagamana kI yA lokaparitrANa kI bhAvanA kA udaya ho jAtA hai, lekina vaha usa kArya meM pravRtta nahIM hotaa| AcArya haribhadra ne samyagdRSTi avasthA kI tulanA mahAyAna ke bodhisatva ke pada se kI hai| bodhisatva kA sAdhAraNa artha hai - jJAna-prApti kA icchuk| isa artha meM bodhisatva samyagdRSTi se tulanIya hai, lekina yadi bodhisatva ke loka-kalyANa ke Adarza ko sAmane rakhakara tulanA kI jAya to bodhisatva pada usa samyagdRSTi AtmA se tulanIya hai jo tIrthaGkara hone vAlA hai|' 5. dezavirati samyagdRSTi guNasthAna vaise yaha AdhyAtmika vikAsa kI pA~cavIM zreNI hai, lekina naitika AcaraNa kI dRSTi se yaha prathama stara hI hai, jahA~ se sAdhaka naitikatA ke patha para calanA prArambha karatA hai| caturtha avirata samyagdRSTi guNasthAna meM sAdhaka kartavyAkartavya kA viveka rakhate hue bhI kartavya-patha para ArUr3ha nahIM ho pAtA, jabaki isa pA~caveM dezavirati samyagdRSTi guNasthAna meM sAdhaka kartavyapatha para yathAzakti calane kA prArambhika prayAsa prArambha kara detA hai| ise dezavirati samyagdRSTi-guNasthAna kahA jA sakatA hai| dezavirati kA artha hai - vAsanAmaya jIvana se AMzika rUpa meM nivRtti| hiMsA, jhUTha, parastrIgamana Adi azubhAcAra tathA krodha, lobha Adi kaSAyoM se AMzika rUpa meM virata honA hI dezavirati hai| isa guNasthAna meM sAdhaka yadyapi gRhasthAzramI rahatA hai, phira bhI vAsanAoM para thor3A-bahuta yathAzakti niyantraNa karane kA prayAsa karatA hai| jise vaha ucita samajhatA hai usa para AcaraNa karane kI koziza bhI karatA hai| isa guNasthAna meM sthita sAdhaka zrAvaka ke bAraha vratoM kA AcaraNa karatA hai| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna : svarUpa evaM samIkSA caturtha guNasthAnavartI vyaktiyoM meM vAsanAoM evaM kaSAyoM ke AvegoM kA prakaTana to hotA hai aura ve una para niyantraNa karane kI kSamatA nahIM rakhate haiM, mAtra unakI vAsanAoM evaM kaSAyoM meM sthAyitva nahIM hotaa| ve eka avadhi ke pazcAt upazAnta ho jAtI haiN| jaise tRNapuMja meM agni tIvratA se prajvalita hotI hai aura usa para kAbU pAnA bhI kaThina hotA hai, phira bhI eka samaya ke pazcAt vaha svayaM hI upazAnta ho jAtI hai| kintu jaba taka vyakti meM kaSAyoM para niyantraNa kI kSamatA nahIM A jAtI, taba taka vaha pA~caveM guNasthAna ko prApta nahIM kara sakatA hai| isa guNasthAna kI prApti ke liye apratyAkhyAnI ( aniyantraNIya ) kaSAyoM kA upazAnta honA Avazyaka hai| jisa vyakti meM vAsanAoM evaM kaSAyoM para niyantraNa karane kI kSamatA nahIM hotI vaha naitika AcaraNa nahIM kara sktaa| isI kAraNa naitika AcaraNa kI isa bhUmikA meM vAsanAoM evaM kaSAyoM para AMzika niyantraNa kI kSamatA kA vikAsa honA Avazyaka samajhA gyaa| paMcama guNasthAnavartI sAdhaka sAdhanA-patha para phisalatA to hai, lekina usameM sa~bhalane kI kSamatA bhI hotI hai| yadi sAdhaka pramAda ke vazIbhUta na ho aura phisalane ke avasaroM para isa kSamatA kA samucita upayoga karatA rahe to vaha vikAsa-krama meM Age bar3hatA jAtA hai, anyathA pramAda ke vazIbhUta hone para isa kSamatA kA samucita upayoga na kara pAne ke kAraNa apane sthAna se gira bhI sakatA hai| aise sAdhaka ke liye yaha Avazyaka hai ki krodhAdi kaSAyoM kI Antarika evaM bAhya abhivyakti hone para unakA niyantraNa kare evaM apanI mAnasika vikRti kA parizodhana evaM vizuddhikaraNa kre| jo vyakti cAra mAsa ke andara unakA parizodhana tathA parimArjana nahIM kara letA, vaha isa zreNI se gira jAtA hai| 6. pramatta sarvavirati samyak-dRSTi guNasthAna pramatta-saMyata guNasthAna - yathArtha bodha ke pazcAt jo sAdhaka hiMsA, jhUTha, maithuna adi anaitika AcaraNa se pUrI taraha nivRtta hokara naitikatA ke mArga para dRr3ha kadama rakhakara bar3hanA cAhate haiM, ve isa varga meM Ate haiN| yaha guNasthAna sarvavirati guNasthAna kahA jAtA hai, arthAt isa guNasthAna meM sthita sAdhaka azubhAcaraNa athavA anaitika AcaraNa se pUrNarUpeNa virata ho jAtA hai| aise sAdhaka meM krodhAdi kaSAyoM kI bAhya abhivyakti kA bhI abhAva-sA hotA hai, yadyapi Antarika rUpa meM evaM bIja rUpa meM ve banI rahatI haiN| udAharaNa ke rUpa meM krodha ke avasara para aisA sAdhaka bAhya rUpa se to zAnta banA rahatA hai tathA krodha ko bAhara abhivyakta bhI nahIM hone detA aura isa rUpa meM vaha usa para niyantraNa bhI karatA hai, phira bhI krodhAdi kaSAya vRttiyA~ unake antara-mAnasa ko jhakajhoratI rahatI haiN| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa aisI dazA meM bhI sAdhaka azubhAcaraNa aura azubha manovRttiyoM para pUrNata: vijaya prApta karane ke liye dRr3hatApUrvaka Age bar3hane kA prayAsa karatA rahatA hai| jaba-jaba vaha kaSAyAdi pramAdoM para adhikAra kara letA hai taba-taba vaha Age kI zreNI ( apramatta saMyata guNasthAna ) meM calA jAtA hai aura jaba-jaba kaSAya Adi pramAda usa para hAvI hote haiM taba-taba vaha usa Age kI zreNI se puna: lauTakara isa zreNI meM A jAtA hai| vastuta: yaha una sAdhakoM kA vizrAnti-sthala hai jo sAdhanA-patha para pragati to karanA cAhate haiM, lekina yatheSTa zakti ke abhAva meM Age bar3ha nahIM paate| ata: isa varga meM rahakara vizrAma karate hue zakti-saMcaya karate haiN| isa prakAra yaha guNasthAna azubhAcaraNa se adhikAMza rUpa meM virata hai| isameM azubha manovRttiyoM ko kSINa karane kA bharasaka prayAsa kiyA jAtA hai| isa avasthA meM prAya: AcaraNa-zuddhi to ho jAtI hai, lekina vicAra (bhAva) zuddhi kA prayAsa calatA rahatA hai| isa guNasthAnavartI sAdhanApatha meM paricAraNa karate hue sAdhaka Age bar3hanA to cAhatA hai, lekina pramAda usameM avarodhaka banA rahatA hai| aise sAdhakoM ko sAdhanA ke lakSya kA bhAna to rahatA hai, lekina lakSya ke prati jisa satata jAgarukatA kI apekSA hai, usakA unameM abhAva hotA hai|| zramaNa chaThe aura sAtaveM guNasthAna ke madhya paricAraNa karate rahate haiN| gamanAgamana, bhASaNa, AhAra, nidrA Adi jaivika AvazyakatAoM evaM indriyoM kI apane viSaya kI ora caMcalatA ke kAraNa jaba-jaba ve lakSya ke prati satata jAgarukatA nahIM rakha pAte taba-taba ve isa guNasthAna meM A jAte haiM aura punaH lakSya ke prati jAgaruka banakara sAtaveM guNasthAna meM cale jAte haiN| vastuta: isa guNasthAna meM rahane kA kAraNa dehabhAva hotA hai| jaba bhI sAdhaka meM dehabhAva AtA hai, vaha sAtaveM se isa chaThe guNasthAna meM A jAtA hai| phira bhI isa guNasthAnavartI AtmA meM mUrchA yA Asakti nahIM hotii| ___guNasthAna meM Ane ke liye sAdhaka ko moha-karma kI nimnalikhita pandraha prakRtiyoM kA kSaya, upazama, kSayopazama karanA hotA hai - 1. sthAyI prabalatama ( anantAnubandhI ) krodha, mAna, mAyA aura lobha, 2. asthAyI kintu aniyantraNIya ( apratyAkhyAnI ) krodha, mAna, mAyA aura lobha, 3. niyantraNIya ( pratyAkhyAnI ) krodha, mAna, mAyA aura lobha, 4. mithyAtvamoha, mizramoha aura smyktvmoh| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna : svarUpa evaM samIkSA 61 isa avasthA meM Atma-kalyANa ke sAtha loka-kalyANa kI bhAvanA aura tadanukUla pravRtti bhI hotI hai| yahA~ AtmA padagalAsakti yA kartRtva bhAva kA tyAga kara vizuddha jJAtA evaM draSTA ke sva-svarUpa meM avasthiti kA prayAsa to karatI hai, lekina deha-bhAva yA pramAda avarodha karatA hai, ata: isa avasthA meM pUrNa AtmajAgRti sambhava nahIM hotI hai, isalie sAdhaka ko pramAda ke kAraNoM kA unmUlIkaraNa yA upazamana karanA hotA hai aura jaba vaha usameM saphala ho jAtA hai to vikAsa kI agrima zreNI meM praviSTa ho jAtA hai| 7. apramatta-saMyata guNasthAna Atma-sAdhanA meM sajaga ve sAdhaka isa varga meM Ate haiM, jo deha meM rahate hue bhI dehAtItabhAva se yukta ho AtmasvarUpa meM ramaNa karate haiM aura pramAda para niyantraNa kara lete haiN| yaha pUrNa sajagatA kI sthiti hai| sAdhaka kA dhyAna apane lakSya para kendrita rahatA hai, lekina yahA~ para daihika upAdhiyA~ sAdhaka kA dhyAna vicalita karane kA prayAsa karatI rahatI haiN| koI bhI sAmAnya sAdhaka 48 minaTa se adhika dehAtItabhAva meM nahIM raha paataa| daihika upAdhiyA~ use vicalita kara detI haiM, ata: isa guNasthAna meM sAdhaka kA nivAsa alpakAlika hI hotA hai| isake pazcAt bhI yadi vaha dehAtItabhAva meM rahatA hai to vikAsa kI agrima zreNiyoM kI ora prasthAna kara jAtA hai yA dehabhAva kI jAgRti hone para lauTakara puna: nIce ke chaThe darje meM calA jAtA hai| apramatta-saMyata guNasthAna meM sAdhaka samasta pramAda ke avasaroM ( jinakI saMkhyA 37,500 mAnI gayI hai- ) se bacatA hai| ' sAtaveM guNasthAna meM AtmA anaitika AcaraNa kI sambhAvanAoM ko samUla naSTa karane ke liye zakti-saMcaya karatI hai| yaha gaNasthAna naitikatA aura anaitikatA ke madhya hone vAle saMgharSa kI pUrva taiyArI kA sthAna hai| sAdhaka anaitika jIvana ke kAraNoM kI zatru-senA ke sammukha yuddhabhUmi meM pUrI sAvadhAnI evaM jAgarukatA ke sAtha DaTa jAtA hai| agrima guNasthAna usI saMgharSa kI avasthA ke dyotaka haiN| AThavA~ guNasthAna saMgharSa ke usa rUpa ko sUcita karatA hai jisameM prabala zakti ke sAtha zatru senA ke rAga-dveSa Adi senA pramukhoM ke sAtha hI sAtha vAsanArUpI zatru-senA ko bhI bahuta kucha jIta liyA jAtA hai| naveM guNasthAna meM avaziSTa vAsanArUpI zatru-senA para bhI vijaya prApta kara lI jAtI hai, phira bhI unakA rAjA ( sUkSma lobha ) chadmarUpa se baca nikalatA hai| dasaveM gaNasthAna meM usa para vijaya pAne kA prayAsa kiyA jAtA hai| lekina yaha vijaya-yAtrA do rUpoM meM calatI hai| eka to vaha jisameM zatru-senA ko naSTa karate hue Age bar3hA jAtA hai, dUsarI vaha jisameM zatru-senA ke avarodha ko dUra karate hue pragati kI jAtI hai| dUsarI avasthA Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa meM zatru - sainikoM ko pUrNata: vinaSTa nahIM kiyA jAtA, mAtra unake avarodha ko samApta kara diyA jAtA hai, ve titara-bitara kara diye jAte haiM, jinheM jaina pAribhASika zabdAvalI meM kramazaH kSAyika zreNI aura upazama zreNI kahA jAtA hai| kSAyika zreNI meM moha, kaSAya evaM vAsanAoM ko nirmUla karate hue Age bar3hA jAtA hai, jabaki upazama zreNI meM unako nirmUla nahIM kiyA jAtA, mAtra unheM damita kara diyA jAtA hai| lekina yaha dUsare prakAra kI vijaya yAtrA ahitakara hI siddha hotI hai| ve vAsanArUpI zatru - sainika samaya pAkara ekatra ho usa vijetA para usa samaya hamalA bola dete haiM jabaki vijetA vijaya ke bAda kI vizrAnti kI dazA meM hotA hai aura use parAjita kara usa para apanA adhikAra jamA lete haiM / yaha gyArahaveM guNasthAnavartI upazAnta moha kI avasthA hai, jahA~ se sAdhaka punaH patita ho jAtA hai| lekina jo vijetA zatru senA ko nirmUla karatA huA Age bar3hatA hai, usakI vijaya ke bAda kI vizrAnti usake agrima vikAsa kA kAraNa banatI hai| isa avasthA ko kSINa-moha nAmaka bArahavA~ guNasthAna kahA jAtA hai| isa prakAra sAtaveM guNasthAna ke bAda sAdhaka kI vijaya yAtrA do rUpoM meM calatI hai| - 8. apUrvakaraNa yaha AdhyAtmika sAdhanA kI eka viziSTa avasthA hai| isa avasthA meM karmAvaraNa ke kAphI halakA ho jAne ke kAraNa AtmA eka viziSTa prakAra ke AdhyAtmika Ananda kI anubhUti karatI hai / aisI anubhUti pUrva meM kabhI nahIM huI hotI hai, ata: yaha apUrva kahI jAtI hai| isa avasthA meM sAdhaka adhikAMza vAsanAoM se mukta hotA hai| mAtra bIjarUpa ( saMjvalana ) mAyA aura lobha hI zeSa rahate haiN| zeSa anantAnubandhI, apratyAkhyAnI aura pratyAkhyAnI kaSAyoM kI tInoM caukar3iyA~ tathA saMjvalana kI caukar3I meM se bhI saMjvalana - krodha evaM saMjvalana - mAna bhI yA to kSINa ho jAte haiM athavA damita (upazamita) kara diye jAte haiM aura isa prakAra sAdhaka vAsanAoM se kAphI Upara uTha jAtA hai| ataH na kevala vaha eka AdhyAtmika Ananda kI anubhUti karatA hai, varan usameM eka prakAra kI Atmazakti kA prakaTana bhI ho jAtA hai, jisake phalasvarUpa vaha pUrvabaddha karmoM kI sthiti aura tIvratA ko kama kara sakatA hai aura sAtha hI usake navIna karmoM kA baMdha bhI alpakAlika evaM alpamAtrA meM hI hotA hai| isa avasara kA lAbha uThAkara isa avasthA meM sAdhaka usa prakaTita Atmazakti ke dvArA pUrvabaddha karmoM kI kAlasthiti evaM tIvratA ko kama karatA hai tathA karma-vargaNAoM ko aise krama meM rakha detA hai jisake phalasvarUpa unakA samaya ke pUrva hI phalabhoga kiyA jA ske| sAtha hI vaha azubha phala dene vAlI karma-prakRtiyoM ko zubha phala dene vAlI karma - prakRtiyoM meM parivartita - Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna : svarUpa evaM samIkSA 63 karatA hai evaM unakA mAtra alpakAlIna bandha karatA hai| isa prakriyA ko jaina pAribhASika zabdoM meM 1. sthitighAta, 2. rasaghAta, 3. guNa-zreNI, 4. guNasaMkramaNa aura 5. aparva sthitibandha kahA jAtA hai aura yaha samasta prakriyA 'apUrvakaraNa' ke nAma se jAnI jAtI hai| isa guNasthAna kA yaha nAmakaraNa isI apUrvakaraNa nAmaka prakriyA ke AdhAra para huA hai| bandhanoM se ba~dhA huA koI vyakti una bandhanoM meM se adhikAMza ke jIrNa-zIrNa ho jAne para prasannatA kA anubhava karatA hai| sAtha hI pahale vaha jahA~ apanI svazakti se una bandhanoM ko tor3ane meM asamartha thA, vahIM aba vaha apanI svazakti se una zeSa rahe hae bandhanoM ko tor3ane kI koziza karatA hai aura bandhana-mukti kI nikaTatA se prasanna hotA hai| ThIka isI prakAra isa guNasthAna meM Ane para AtmA karmarUpa bandhanoM ke adhikAMza bhAga kA nAza ho jAne se evaM kaSAyoM ke vinaSTa hone se bhAvoM kI vizuddhirUpa apUrva Ananda kI anubhUti karatA hai tathA svata: hI zeSa karmAvaraNoM ko naSTa karane kA sAmarthya anubhava kara unako naSTa karane ke prayAsa karatA hai| isa avasthA meM sAdhaka mukti ko apane adhikAra-kSetra kI vastu mAna letA hai| sadAcaraNa kI dRSTi se vastuta: sacce puruSArtha bhAva kA prakaTIkaraNa isI avasthA meM hotA hai| yadyapi jaina darzana niyati (deva) aura puruSArtha ke siddhAntoM ke sandarbha meM ekAntika dRSTikoNa nahIM apanAtA hai, phira bhI yadi puruSArtha aura niyati ke prAdhAnya kI dRSTi se guNasthAna-siddhAnta para vicAra kiyA jAya to prathama se sAtaveM guNasthAna taka kI sAta zreNiyoM meM niyati kI pradhAnatA pratIta hotI hai aura AThaveM se caudahaveM guNasthAna taka kI sAta zreNiyoM meM puruSArtha kA prAdhAnya pratIta hotA hai| jaina paramparA yaha svIkAra karatI hai ki yathApravRttikaraNa kI pUrva avasthA taka jo ki samyak AcaraNa kI dRSTi se sAtaveM guNasthAna meM hotI hai, naitika yA cAritragata vikAsa mAtra giri-nadI-pASANa nyAya se hotA hai| isa AdhAra para yaha mAnA jA sakatA hai ki isa guNasthAna taka AdhyAtmika vikAsa meM saMyoga kI hI pradhAnatA rahatI hai| usameM AtmA kA svata: kA prayAsa sApekSatayA alpa hI hotA hai| AtmA karmoM kI zrRMkhalA tathA tajjanita vAsanAoM meM itanI burI taraha jakar3I hotI hai ki use svazakti ke upayoga kA avasara hI prApta nahIM hotA hai| yahA~ taka karma AtmA ko zAsita karate haiN| lekina AThaveM guNasthAna se yaha sthiti badala jAtI hai| apUrvakaraNa kI prakriyA ke dvArA aba AtmA karmoM para zAsana karane lagatI hai| antima sAta guNasthAnoM meM karmoM para AtmA kA prAdhAnya hotA hai| dUsare zabdoM meM prANi-vikAsa kI caudaha zreNiyoM meM prathama sAta zreNiyoM taka anAtma kA Atma para adhizAsana hotA hai aura antima sAta zreNiyoM meM Atma kA anAtma para adhi Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa zAsana hotA hai| guNasthAna kA siddhAnta Atma aura anAtma ke vyAvahArika saMyoga kI avasthAoM kA nidarzana hai| vizuddha anAtma aura vizuddha Atma donoM hI usake kSetra se pare haiN| aise kisI upaniveza kI kalpanA kIjiye jisa para kisI videzI jAti ne anAdikAla se Adhipatya kara rakhA ho aura vahA~ kI janatA ko gulAma banA liyA ho - yahI prathama guNasthAna hai| usa parAdhInatA kI avasthA meM hI zAsaka varga ke dvArA pradatta suvidhAoM kA lAbha uThA kara vahIM kI janatA meM svatantratA kI cetanA kA udaya ho jAtA hai - yahI caturtha guNasthAna hai| bAda meM vaha janatA kucha adhikAroM kI mA~ga prastuta karatI hai aura kucha prayAsoM aura paristhitiyoM ke AdhAra para unakI yaha mA~ga svIkRta hotI hai| yahI pA~cavA~ guNasthAna hai| isameM saphalatA prApta kara janatA apane hitoM kI kalpanA ke sakriya hone para aupanivezika svarAjya kI prApti kA prayAsa karatI hai aura saMyoga usake anukUla hone se unakI vaha mA~ga svIkRta bhI ho jAtI hai - yaha chaThA~ guNasthAna hai| aupanivezika svarAjya kI isa avasthA meM janatA pUrNa svatantratA-prApti kA prayAsa karatI hai, usake hetu sajaga hokara apanI zakti kA saMcaya karatI hai - yahI sAtavA~ guNasthAna hai| Age vaha apanI pUrNa svatantratA kA udghoSa karatI huI una videziyoM se saMgharSa prArambha kara detI hai| saMgharSa kI prathama sthiti meM yadyapi usakI zakti sImita hotI hai aura zatru-varga bhayaMkara hotA hai, phira bhI apane adabhuta sAhasa aura zaurya se usako parAsta karatI hai - yahI AThavA~ guNasthAna hai| navA~ guNasthAna vaisA hI hai jaise yuddha ke bAda Antarika avasthA ko sudhArane aura chipe hue zatruoM kA unmUlana kiyA jAtA hai| 9. anivRttikaraNa ( bAdara-samparAya guNasthAna ) AdhyAtmika vikAsa ke mArga para gatizIla sAdhaka jaba kaSAyoM meM kevala bIjarUpa sUkSma lobha ( saMjvalana ) ko chor3akara zeSa sabhI kaSAyoM kA kSaya yA upazamana kara detA hai tathA usake kAmavAsanAtmaka bhAva, jinheM jaina paribhASA meM 'veda' kahate haiM, samUlarUpeNa naSTa ho jAte haiM, taba AdhyAtmika vikAsa kI yaha avasthA prApta hotI hai| isa avasthA meM sAdhaka meM mAtra sUkSma lobha tathA hAsya, rati, arati, bhaya, zoka aura ghRNA ke bhAva zeSa rahate haiN| ye bhAva nokaSAya kahe jAte haiN| sAdhanA kI isa avasthA meM bhI ina bhAvoM yA nokakaSAyoM kI samupasthiti se kaSAyoM ke puna: utpanna hone kI sambhAvanA rahatI hai, kyoMki unake kAraNa abhI zeSa haiN| yadyapi sAdhaka kA uccastarIya AdhyAtmika vikAsa ho jAne se yaha sambhAvanA bhI atyalpa hI hotI hai| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna : svarUpa evaM samIkSA 10. sUkSma- samparAya AdhyAtmika sAdhanA kI isa avasthA meM sAdhaka kaSAyoM ke kAraNabhUta hAsya, rati, arati, bhaya, zoka aura ghRNA ina pUrvokta cha: bhAvoM ko bhI naSTa (kSaya) athavA damita ( upazAnta ) kara detA hai aura usameM mAtra sUkSma lobha zeSa rahatA hai| jaina pAribhASika zabdoM meM mohanIya karma kI aTThAisa karma - prakRtiyoM meM se sattAisa karma-prakRtiyoM ke kSaya yA upazama ho jAne para jaba mAtra saMjvalana lobha zeSa rahatA hai, taba sAdhaka isa guNasthAna meM pahu~catA hai| isa guNasthAna ko sUkSmasamparAya isaliye kahA jAtA hai ki isameM AdhyAtmika patana ke kAraNoM meM mAtra sUkSma lobha hI zeSa rahatA hai| lobha ke sUkSma aMza ke rahane ke kAraNa hI isakA nAma samparAya hai| DaoNkTara TATiyA ke zabdoM meM AdhyAtmika vikAsa kI uccatA meM rahe hue isa sUkSma lobha kI vyAkhyA avacetana rUpa meM zarIra ke prati rahe hue rAga ke artha meM kI jA sakatI hai / " 65 11. upazAnta- moha guNasthAna jaba adhyAtma-mArga kA sAdhaka pUrva avasthA meM rahe hue sUkSma lobha ko bhI upazAnta kara detA hai, taba vaha isa vikAsa zreNI para pahu~catA hai| lekina AdhyAtmika vikAsa meM agrasara sAdhaka ke liye yaha avasthA bar3I khataranAka hai| vikAsa kI isa zreNI meM mAtra ve hI AtmAe~ AtI haiM jo vAsanAoM kA damana kara yA upazama zreNI se vikAsa karatI haiN| jo AtmAe~ vAsanAoM ko sarvathA nirmUla karate hue kSAyika kI zreNI se vikAsa karatI haiM, ve isa zreNI meM na Akara sIdhe bArahaveM guNasthAna meM jAtI haiN| yadyapi yaha naitika vikAsa kI eka uccatama avasthA hai, lekina nirvANa ke Adarza se saMyojita nahIM hone ke kAraNa sAdhaka kA yahA~ se lauTanA anivArya ho jAtA hai| yaha AtmotkarSa kI vaha avasthA hai, jahA~ se patana nizcita hotA hai| prazna hai, aisA kyoM hotA hai ? vastutaH naitika evaM AdhyAtmika vikAsa kI do vidhiyA~ haiM eka kSAyika vidhi aura dUsarI upazama vidhi| kSAyika vidhi meM vAsanAoM evaM kaSAyoM ko naSTa karate hue Age bar3hA jAtA hai aura upazama vidhi meM unako dabAkara Age bar3hA jAtA hai| eka tIsarI vidhi ina donoM ke mela se banatI hai, jise kSayopazama vidhi kahate haiM, jisameM AMzika rUpa meM vAsanAoM evaM kaSAyoM ko naSTa karake aura AMzika rUpa meM unheM dabAkara Age bar3hA jAtA hai| sAtaveM guNasthAna taka to sAdhaka kSAyika, aupazamika athavA unake saMyukta rUpa kSayopazama vidhi meM se kisI eka dvArA apanI vikAsa-yAtrA kara letA hai, lekina AThaveM guNasthAna se ina vidhiyoM kA tIsarA saMyukta rUpa samApta ho jAtA hai aura sAdhaka ko kSaya aura upazama vidhi meM se kisI eka ko apanAkara -- Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa Age bar3hanA hotA hai| jo sAdhaka upazama vidhi se vAsanAoM evaM kaSAyoM ko dabAkara Age bar3hate haiM ve kramazaH vikAsa karate hue isa gyArahaveM upazAnta moha nAmaka zreNI meM Ate haiM / upazama athavA damana ke dvArA AdhyAtmika evaM naitika vikAsa kI yaha antima avasthA hai| isa avasthA meM vAsanAoM evaM kaSAyoM kA pUrNa nirodha ho jAtA hai| lekina upazama yA nirodha sAdhanA kA saccA mArga nahIM hai| usameM sthAyitva nahIM hotA / duSpravRttiyA~ yadi naSTa nahIM huI haiM to unheM kitanA hI dabAkara Age bar3hA jAya unake prakaTana ko adhika samaya ke liye rokA nahIM jA sakatA, varan jaise-jaise damana bar3hatA jAtA hai, vaise-vaise unake adhika vega se visphoTita hone kI sambhAvanA bar3hatI jAtI hai| yahI kAraNa hai ki jo sAdhaka upazama yA damana mArga se AdhyAtmika vikAsa karatA hai usake patana kI sambhAvanA nizcita hotI hai| yaha zreNI vAsanAoM ke damana kI parAkASThA hai, ataH upazama yA nirodha-mArga kA sAdhaka svalpakAla ( 48 minaTa ) taka isa zreNI meM rahakara niruddha vAsanAoM evaM kaSAyoM ke punaH prakaTana ke phalasvarUpa nIce gira jAtA hai| AcArya nemicandra gommaTasAra meM likhate haiM ki jisa prakAra zarad Rtu meM sarovara kA pAnI miTTI ke nIce jama jAne se svaccha dikhAI detA hai, lekina usakI nirmalatA sthAyI nahIM hotI, miTTI ke kAraNa samaya Ane para vaha punaH malina ho jAtA hai, usI prakAra jo AtmAe~ miTTI ke samAna karmamala ke daba jAne se naitika pragati evaM Atma zuddhi kI isa avasthA ko prApta karatI haiM ve eka samayAvadhi ke pazcAt punaH patita ho jAtI haiM / 10 athavA jisa prakAra rAkha meM dabI huI agni vAyu yoga se rAkha ke ur3a jAne para punaH prajvalita hokara apanA kAma karane lagatI hai, usI prakAra damita vAsanAe~ saMyoga pAkara punaH prajvalita ho jAtI haiM aura sAdhaka punaH patana kI ora calA jAtA hai| isa sambandha meM gItA aura jainAcAradarzana kA mataikya hai / damana athavA nirodha eka sImA ke pazcAt apanA mUlya kho dete haiN| gItA kahatI hai damana yA nirodha se viSayoM kA nirvatana to ho jAtA hai, lekina viSayoM kA rasa arthAt vaiSayika vRtti kA nirvatana nahIM hotA / vastuta: upazamana kI prakriyA meM saMskAra nirmUla nahIM hote haiM, saMskAroM ke sarvathA nirmUla na hone se unakI paramparA samaya pAkara punaH pravRddha ho jAtI hai| isaliye kahA gayA hai ki upazama zreNI yA damana ke dvArA AdhyAtmika vikAsa karane vAlA sAdhaka sAdhanA ke ucca stara para pahu~cakara bhI patita ho jAtA hai / yaha gyArahavA~ guNasthAna punaH patana kA hai / 66 - 12. kSINamoha guNasthAna jo sAdhaka upazama yA damana vidhi se Age bar3hate haiM ve gyArahaveM Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna : svarUpa evaM samIkSA 67 guNasthAna taka pahu~ca kara puna: patita ho jAte haiM, lekina jo sAdhaka kSAyika vidhi arthAt vAsanAoM evaM kaSAyoM kA kSaya karate hue, unheM nirmUla karate hue vikAsa karate haiM, ve dasaveM guNasthAna meM rahe hue avaziSTa sUkSma lobha ko bhI naSTa kara sIdhe bArahaveM guNasthAna meM A jAte haiN| isa varga meM Ane vAlA sAdhaka moha-karma kI aTThAisa pravRttiyoM ko pUrNarUpeNa samApta kara detA hai aura isI kAraNa isa gaNasthAna ko kSINamoha guNasthAna kahA gayA hai| yaha naitika vikAsa kI pUrNa avasthA hai| yahA~ pahu~cane para sAdhaka ke liye koI naitika kartavya zeSa nahIM rahatA hai| usake jIvana meM naitikatA aura anaitikatA ke madhya hone vAlA saMgharSa sadaiva ke liye samApta ho jAtA hai, kyoMki saMgharSa ke kAraNarUpa koI bhI vAsanA zeSa nahIM rhtii| usakI samasta vAsanAe~, samasta AkAMkSAe~ kSINa ho cukI hotI haiN| aisA sAdhaka rAga-dveSa se bhI pUrNata: mukta ho jAtA hai, kyoMki rAga-dveSa ke kAraNa moha samApta ho jAtA hai| isa naitika pUrNatA kI avasthA ko yathAkhyAtacAritra kahate haiN| jaina vicAraNA ke anusAra mohakarma aSTakarmoM meM pradhAna hai| vaha bandhana meM DAlane vAle karmoM kI senA kA pradhAna senApati hai| isake parAsta ho jAne para zeSa karma bhI bhAgane laga jAte haiN| moha karma ke naSTa ho jAne ke pazcAt thor3e hI samaya meM darzanAvaraNa, jJAnAvaraNa, antarAya ye tInoM karma bhI naSTa hone lagate haiN| kSAyika mArga para ArUr3ha sAdhaka dasaveM guNasthAna ke antima caraNa meM usa avaziSTa sUkSma lobhAMza ko naSTa kara isa bArahaveM guNasthAna meM Ate haiM aura eka antarmuhUrta jitane alpakAla taka isameM sthita rahate hue isake antima caraNa meM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura. antarAya nAmaka tInoM karmoM ke AvaraNoM ko naSTa kara anantajJAna, anantadarzana aura anantazakti se yukta ho vikAsa kI agrima zreNI meM cale jAte haiN| vikAsa kI isa zreNI meM patana kA koI bhaya hI nahIM rhtaa| vyakti vikAsa kI agrima kakSAoM meM hI bar3hatA jAtA hai| yaha naitika pUrNatA kI avasthA hai aura vyakti jaba yathArtha naitika pUrNatA ko prApta kara letA hai to AdhyAtmika pUrNatA bhI upalabdha ho jAtI hai| vikAsa kI zeSa do zreNiyA~ usI AdhyAtmika pUrNatA kI upalabdhi se sambandhita haiN| isa prakAra hama dekhate haiM ki jaina naitikatA meM AdhyAtmikatA, dharma aura naitikatA tInoM alaga-alaga tathya na hokara eka dUsare se saMyojita haiN| naitikatA kriyA hai, AcaraNa hai aura AdhyAtmikatA usakI upalabdhi yA . phala hai| vikAsa kI yaha avasthA naitikatA ke jagat se AdhyAtmikatA ke jagat meM saMkramita hone kI hai| yahA~ sAdhaka naitikatA kI sImA kA atikramaNa kara vizuddha AdhyAtmikatA ke kSetra meM praveza pA jAtA hai| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa 13. sayogIkevalI guNasthAna ___isa zreNI meM Ane vAlA sAdhaka aba sAdhaka nahIM rahatA, kyoMki usake liye kucha bhI zeSa nahIM raha jaataa| lekina use siddha bhI nahIM kahA jA sakatA, kyoMki usakI AdhyAtmika pUrNatA meM abhI kucha kamI hai| aSTakarmoM meM se jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, moha aura antarAya ye cAra ghAtI karma to kSaya ho hI jAte ... haiM, lekina cAra aghAtI karma zeSa rahate haiN| Ayu, nAma, gotra aura vedanIya ina cAra karmoM ke bane rahane ke kAraNa AtmA deha se apane sambandha kA parityAga nahIM kara paatii| yahA~ bandhana ke mithyAtva, avirati, kaSAya, pramAda aura yoga ina pA~ca kAraNoM meM yoga ke atirikta zeSa cAra kAraNa to samApta ho jAte haiM, lekina AtmA kA zarIra ke sAtha sambandha banA rahane ke kAraNa kAyika, vAcika aura mAnasika vyApAra jinheM jaina darzana meM 'yoga' kahA jAtA hai, hote rahate haiN| isa avasthA meM mAnasika, vAcika aura kAyika kriyAe~ hotI haiM aura unake kAraNa bandhana bhI hotA hai, lekina kaSAyoM ke abhAva ke kAraNa TikAva nahIM hotaa| pahale kSaNa meM bandha hotA hai, dUsare kSaNa meM usakA vipAka ( pradezodaya ke rUpa meM ) hotA hai aura tIsare kSaNa meM ve karma paramANu nirjarita ho jAte haiN| isa avasthA meM yogoM ke kAraNa hone vAle bandhana aura vipAka kI prakriyA ko karma-siddhAnta kI mAtra aupacArikatA hI samajhanA caahiye| ina yogoM ke astitva ke kAraNa hI isa avasthA ko sayogIkevalI guNasthAna kahA jAtA hai| yaha sAdhaka aura siddha ke bIca kI avasthA hai| isa avasthA meM sthita vyakti ko jainadarzana meM arhat, sarvajJa evaM kevalI kahA jAtA hai| yaha vedAnta ke anusAra jIvanamukti yA sadeha-mukti kI avasthA hai| 14. ayogIkevalI guNasthAna sayogIkevalI guNasthAna meM yadyapi AtmA AdhyAtmika pUrNatA ko prApta kara letI hai, phira bhI AtmA kA zarIra ke sAtha sambandha banA rahane se zArIrika upAdhiyA~ (kaSTa) to lagI rahatI haiN| prazna hotA hai ki ina zArIrika upAdhiyoM ko samApta karane kA prayAsa kyoM nahIM kiyA jAtA ? isakA eka uttara yaha hai ki bArahaveM guNasthAna meM sAdhaka kI sArI icchAe~ samApta ho jAtI haiM, usameM na jIne kI kAmanA hotI hai, na mRtyu kii| vaha zArIrika upAdhiyoM ko naSTa karane kA bhI koI prayAsa nahIM krtaa| dUsare sAdhanA ke dvArA unhIM karmoM kA kSaya ho sakatA hai jo udaya meM nahIM Aye haiM arthAt jinakA phala-vipAka prArambha nahIM huA hai| jina karmoM kA phalabhoga prArambha ho jAtA hai unako phalabhoga kI madhyAvasthA meM parivartita yA kSINa nahIM kiyA jA sktaa| vedAntika vicAraNA meM bhI yaha tathya svIkRta hai| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna : svarUpa evaM samIkSA 69 lokamAnya tilaka likhate haiM -- "jina karma-phaloM kA upabhoga Arambha hone se yaha zarIra evaM janma milA unake bhoge binA chuTakArA nahIM hai - 'prArabdhakarmaNA bhogAdeva kssyH'|'' nAma ( zarIra ), gotra evaM AyuSya karma kA vipAka sAdhaka ke janma se hI prArambha ho jAtA hai| sAtha hI zarIra kI upasthiti taka zArIrika anubhUtiyoM ( vedanIya ) kA bhI honA Avazyaka hai| ata: puruSArtha evaM sAdhanA ke dvArA inameM koI parivartana karanA sambhava nhiiN| yahI kAraNa hai ki jIvanmukta bhI zArIrika upAdhiyoM kA niSkAma bhAva se unakI upasthiti taka bhoga karatA rahatA hai| lekina jaba vaha ina zArIrika upAdhiyoM kI samApti ko nikaTa dekhatA hai to zeSa karmAvaraNoM ko samApta karane ke liye yadi Avazyaka ho to prathama kevalI samudghAta karatA hai aura tatpazcAt sUkSmakriyApratipAti zukladhyAna ke dvArA mAnasika, vAcika evaM kAyika vyApAroM kA nirodha kara letA hai tathA samucchinnakriyApratipAti zukladhyAna dvArA niSprakampa sthiti ko prApta karake zarIra tyAga kara nirupAdhi siddhi yA mukti prApta kara letA hai| (isa guNasthAna kA sthitikAla atyanta alpa hotA hai| jitanA samaya pA~ca hrasva svaroM a, i, u, R, lu ko madhyama svara se uccArita karane meM lagatA hai utane hI samaya taka isa guNasthAna meM AtmA rahatI hai| yaha guNasthAna ayogIkevalI guNasthAna kahA jAtA hai, isakA artha yaha hai ki isa avasthA meM samagra kAyika, vAcika aura mAnasika vyApAra arthAt yoga kA pUrNata: nirodha ho jAtA hai| vaha yoga saMnyAsa hai, yahI sarvAMgINa pUrNatA hai, carama Adarza kI upalabdhi hai| bAda kI jo avasthA hai use jaina vicArakoM ne mokSa, nirvANa, zivapada evaM nirguNa-brahma-sthiti kahA hai|19 sandarbha 1. tattvArthasUtra, sarvArthasiddhi TIkA ( pUjyapAda ), 8/1. 2. gommaTasAra ( jIvakANDa ), 17. 3. yogadRSTi samuccaya. 4. ( a ) gommaTasAra ( jIvakANDa ), 24, 25. ( ba ) sama praoNblamsa oNpha jaina sAikolaoNjI, pR0 156. 5. yogabindu, 270. 6. bodhipaMjikA, pR0 421, uddhRta bauddhadarzana, AcArya narendradeva, pR0 119. 7. yogabindu, 273-274. Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa 8. 25 vikathAe~, 25 kaSAya aura nokaSAya, 6 mana sahita pA~coM indriyA~, 5 nidrAe~, 2 rAga aura dveSa, ina sabake guNanaphala se yaha 37500 kI saMkhyA banatI hai| 9. sTaDIz2a ina jaina philaoNsaphI, pR0 278. 10. gommaTasAra ( jIvakANDa ), gAthA 61. 11. jJAnasAra tyAgASTaka ( darzana aura cintana, bhAga 2, pR0 275 para uddhRta ) Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyAya guNasthAna aura karmasiddhAnta guNasthAna siddhAnta aura karmasiddhAnta donoM eka dUsare se nikaTa rUpa se sambandhita haiN| jaina darzana ke anusAra AtmA ke bandhana kA kAraNa karma hai aura karmoM ke bandha, vipAka Adi kA vivecana karmasiddhAnta karatA hai, ata: AtmA kI bandhana se vimukti taka kI yAtrA ko karmasiddhAnta ke abhAva meM nahIM samajhAyA jA sktaa| puna: guNasthAna siddhAnta AtmA ke AdhyAtmika vikAsakrama ko yA usakI bandhana se vimukti kI yAtrA ko spaSTa karatA hai| ata: guNasthAna siddhAnta aura karmasiddhAnta ko eka dUsare ke abhAva meM nahIM samajhA jA sakatA hai| dArzanika cintana ke itihAsa kI dRSTi se bhI guNasthAna siddhAnta kA vikAsakrama karmasiddhAnta ke vikAsakrama kA sahagAmI hai| jaise-jaise karmasiddhAnta gahana aura sUkSma hotA gayA vaise-vaise guNasthAna siddhAnta meM gahanatA aura sUkSmatA AtI gyii| kasAyapAhuDa aura SaTakhaNDAgama ( mahAkarmaprakRtizAstra ) mUlataH karmasiddhAnta ke grantha haiM, kintu unakI carcA kA prArambha guNasthAnoM ke rUpa meM varNita karmavimukti kI vibhinna avasthAoM se hI hotA hai| kasAyapAhuDa meM cAhe spaSTata: guNasthAna siddhAnta kA ullekha na ho, kintu usameM sAsvAdana Adi kucha guNasthAnoM ko chor3akara adhikAMza guNasthAnoM kA nirdeza upalabdha hai| SaTkhaNDAgama ke prArambha meM bhI cAhe 'guNasthAna' zabda kA prayoga na huA ho, kintu usake 'satprarUpaNA' nAmaka prathama khaNDa kI sampUrNa vivecanA kA AdhAra caudaha guNasthAnoM kI avadhAraNA hI hai| prArambha meM usameM guNasthAnoM ko jIvasamAsa ke nAma se abhihita kiyA gayA hai, kintu Age calakara usameM guNasthAna zabda kA spaSTa prayoga bhI milatA hai| yaha eka sunizcita tathya hai ki vibhinna guNasthAnoM kI vyAkhyA ke liye unameM hone vAle karmoM ke bandha, sattA, udaya, udIraNA, kSaya, upazama Adi kI vibhinna avasthAoM para vicAra karanA Avazyaka hai| digambara paramparA meM SaTkhaNDAgama, gommaTasAra Adi meM aura zvetAmbara paramparA meM pA~ca karmagranthoM meM se dUsare karmagrantha - 'karmastava' meM ina caudaha guNasthAnoM ke prasaMga meM hI karmoM ke baMdha, udaya, udIraNA, sattA Adi kA vicAra kiyA gayA hai| karmastava nAmaka yaha dUsarA karmagrantha to vastuta: isI carcA se bharA par3A hai ki kisa guNasthAna meM kitanI Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa karmaprakRtiyoM kA bandha, sattA, udaya, udIraNA, upazama, kSayopazama aura kSaya hotA hai| 72 jaina darzana ke anusAra karmavargaNA ke pudgaloM kA AtmapradezoM ke sAtha lauha piNDa meM samAviSTa agni ke samAna eka dUsare meM samAviSTa ho jAnA hI bandha hai| bandha ke pazcAt aura apane phalavipAka arthAt udaya ke pUrva karmoM kI jo avasthA hotI hai use karma kA sattAkAla kahate haiN| jaba karmavargaNA ke pudgala apane sattAkAla ke samApta hone para apanA phala pradAna karate haiM to yaha avasthA udaya ke nAma se jAnI jAtI hai / kintu karmavargaNA ke pudgaloM ko unake sattAkAla ke samApta hone ke pUrva hI udaya meM lAkara unake phaloM kA bhoga kara lenA udIraNA kahA jAtA hai| udaya kAla-labdhi ke paripUrNa hone para svataH hI hotA hai, usameM vyakti kA apanA koI prayatna yA puruSArtha nahIM hotA hai, kintu udIraNA kAlAvadhi ke pUrva vaiyaktika puruSArtha se hotI hai / udaya yA udIraNA ke pazcAt jo karma nirjarita yA samApta ho jAte haiM unheM kSaya kahA jAtA hai| kintu kabhI-kabhI vyakti apane prayatna yA puruSArtha se udaya meM Ane vAle karmoM ko apanA vipAka yA pariNAma dene se roka detA hai to vaha avasthA upazama kahalAtI hai| karmoM ke bandha, sattA, udaya, udIraNA, upazama aura kSaya kI yaha carcA yahA~ isaliye Avazyaka hai ki isI ke AdhAra para jaina karma-siddhAnta aura guNasthAna siddhAnta ke pArasparika sambandha ko samajhA jA sakatA hai, kyoMki koI bhI AtmA guNasthAnoM kI ina abhinna avasthAoM meM ArohaNa tabhI kara sakatA hai, jaba vaha vibhinna karmaprakRtiyoM kA upazama, kSaya yA kSayopazama karatA hai / kisa guNasthAna meM kina-kina karmaprakRtiyoM kA bandha, sattA, udaya, udIraNA aura kSaya hotA hai ise samajhane ke pUrva jaina karmasiddhAnta ke anusAra karmoM kI bandha, sattA, udaya aura udIraNA yogya karmaprakRtiyA~ kauna-kauna sI aura kitanI haiM, ise samajha lenA Avazyaka hai| bandha - yogya 120 karma - prakRtiyA~ - ( 1 ) jJAnAvaraNa karma kI pA~ca karma prakRtiyA~ - 1. matijJAnAvaraNa, 2. zrutajJAnAvaraNa, 3. avadhijJAnAvaraNa, 4. mana:paryayajJAnAvaraNa aura 5. kevljnyaanaavrnn| ( 2 ) darzanAvaraNa karma kI nau karma prakRtiyA~ 1. cakSudarzanAvaraNa, 2. acakSudarzanAvaraNa, 3. avadhidarzanAvaraNa, 4. kevaladarzanAvaraNa, 5. nidrA, 6. nidrAnidrA, 7. pracalA, 8. pracalApracalA aura 9. styAnarddhi / 1. sAtAvedanIya aura ( 3 ) vedanIya karma kI do karma - prakRtiyA~ 2. asAtAvedanIya / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna aura karmasiddhAnta 73 (4) mohanIya karma kI chabbIsa karma-prakRtiyA~ - 1. mithyAtvamohanIya, 2. anantAnubandhI-krodha, 3 anantAnubandhI-mAna, 4. anantAnubandhImAyA, 5. anantAnubandhI-lobha, 6. apratyAkhyAnAvaraNa-krodha, 7. apratyAkhyAnAvaraNa-mAna, 8. apratyAkhyAnAvaraNa-mAyA, 9. apratyAkhyAnAvaraNa-lobha, 10. pratyAkhyAnAvaraNa-krodha, 11. pratyAkhyAnAvaraNa-mAna, 12. pratyAkhyAnAvaraNa-mAyA, 13. pratyAkhyAnAvaraNa-lobha, 14. saMjvalana-krodha, 15. saMjvalana-mAna, 16. saMjvalana-mAyA, 17. saMjvalana-lobha, 18. strIveda, 19. puruSaveda, 20. napuMsakaveda, 21. hAsya, 22. rati, 23. arati, 24. zoka, 25. bhaya aura 26. jugupsaa| (5) Ayu karma kI cAra karma-prakRtiyA~ - 1. nAraka-Ayu, 2. tiryaJca-Ayu, 3. manuSya-Ayu aura 4. dev-aayu| (6) nAmakarma kI sar3asaTha karma-prakRtiyA~ -- 1. naraka-gatinAmakarma, 2. tiryaJca-gatinAmakarma, 3. manuSya-gatinAmakarma aura 4. deva-gatinAmakarma - ye cAra gatinAmakarma; 5. ekendriya-jAtinAmakarma, 6. dvIndriya-jAtinAmakarma, 7. trIndriya-jAtinAmakarma, 8. caturendriya-jAtinAmakarma, 9. paJcendriyajAtinAmakarma - ye pA~ca jAtinAmakarma; 10. audArika-zarIranAmakarma, 11. vaikriya-zarIranAmakarma, 12. AhArakzarIranAmakarma, 13. taijasa-zarIranAmakarma aura 14. kArmaNa-zarIranAmakarma - ye pA~ca zarIranAmakarma; 15. audArikaaGgopAGganAmakarma, 16. vaikriya-aGgopAGganAmakarma, 17. AhAraka-aGgopAGganAmakarma - ye tIna aGgopAGganAmakarma; 18. vajraRSabhanArAca-saMhanananAmakarma, 19. RSabhanArAca-saMhanananAmakarma, 20. nArAca-saMhanananAmakarma, 21. ardhanArAca-saMhanananAmakarma, 22. kIlikA-saMhanananAmakarma, 23. sevArta-saMhanananAmakarma - ye cha: saMhanananAmakarma, 24. samacaturasra-saMsthAnanAmakarma, 25. nyagrodhaparimaMDala-saMsthAnanAmakarma, 26. sAdi-saMsthAnanAmakarma, 27. vAmanasaMsthAnanAmakarma, 28. kubja-saMsthAnanAmakarma aura 29. huMDaka-saMsthAnanAmakarma - ye cha: saMsthAnanAmakarma; 30. varNa-nAmakarma, 31. gandha-nAmakarma, 32. rasa-nAmakarma, 33. sparza-nAmakarma 34. narakAnupUrvInAmakarma, 35. tiryagAnupUrvInAmakarma, 36. manuSyAnupUrvI-nAmakarma aura 37. devAnupUrvI-nAmakarma - ye cAra AnupUrvInAmakarma; 38. zubha-vihAyogatinAmakarma aura 39. azubhavihAyogatinAmakarma - ye do vihaayogtinaamkrm| ye kula untAlIsa bheda bArahapiNDa-prakRtiyoM ke hote haiN| bandhana-nAmakarma aura saMghAtana-nAmakarma - ina do piNDa-prakRtiyoM kA samAveza zarIra-nAmakarma meM hI kiyA jAtA hai| 40. parAghAta Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa nAmakarma, 41. upaghAta - nAmakarma, 42. ucchAsa- nAmakarma, 43. Atapa - nAmakarma, 44. udyota - nAmakarma, 45. agurulaghu- nAmakarma, 46. tIrthaGkara nAmakarma, 47. nirmANa - nAmakarma ye ATha pratyeka nAmakarma haiM; 48 trasa - nAmakarma, 49. bAdara - nAmakarma, 50 paryApta nAmakarma, 51. pratyeka nAmakarma, 52. sthiranAmakarma, 53. zubha-nAmakarma, 54. subhaga-nAmakarma, 55. susvara - nAmakarma, 56. Adeya - nAmakarma aura 57. yazaH kIrtti nAmakarma ye trasadazakanAmakarma haiM; 58. sthAvara - nAmakarma, 59. sUkSma-nAmakarma, 60 aparyApta nAmakarma, 61. sAdhAraNanAmakarma, 62. asthira nAmakarma, 63. azubha nAmakarma, 64. durbhaga- nAmakarma, 65. du:svara - nAmakarma, 66. anAdeya-nAmakarma aura 67. ayaza: kIrtinAmakarma ye sthAvaradazakanAmakarma haiN| isa prakAra nAmakarma kI kula sar3asaTha prakRtiyA~ huiiN| 74 nIcagotra | - -------- ( 7 ) gotra - karma kI do prakRtiyA~ haiM - ( 8 ) antarAya - karma kI pA~ca karma- prakRtiyA~ haiM 2. lAbhAntarAya, 3. bhogAntarAya, 4. upabhogAntarAya, aura 5. 1. uccagotra aura 2. isa prakAra jJAnavaraNIya kI 5, darzanAvaraNIya kI 9, vedanIya kI 2, mohanIya kI 26, AyuSyakarma kI 4, nAmakarma kI 67, gotrakarma kI 2 aura antarAya kI 8, aisI kula 120 karma - prakRtiyA~ bandhayogya haiN| ---- udaya evaM udIraNA yogya 122 karma prakRtiyA~ jahA~ bandhayogya karma-prakRtiyoM kI saMkhyA 120 haiM, vahA~ udayayogya karma - prakRtiyoM kI saMkhyA 122 hai / isa antara kA kAraNa yaha hai ki jahA~ mohanIya karma meM bandha mAtra mithyAtvamoha kA hotA hai, vahA~ usakA udaya mithyAtvamoha, mizramoha aura samyaktvamoha ina tIna rUpoM meM hotA hai| mithyAtva moha ke sthAna para ina tInoM ko samAhita karane para mohanIya karma kI udayayogya karmaprakRtiyA~ 26 ke sthAna para 28 ho jAtI haiN| isa prakAra udayayogya kula karmaprakRtiyA~ 122 ho jAtI haiN| inameM jina do kI vRddhi huI hai, ve haiM samyaktva - moha aura mizra - moha | 1. dAnAntarAya, viiryaantraay| sattAyogya 148 karma - prakRtiyA~ jaina karma-siddhAnta meM jahA~ bandha yogya karma - prakRtiyA~ 120 aura udaya yogya karma-prakRtiyA~ 122 haiM, vahA~ sattA yogya karmaprakRtiyA~ 148 haiN| isa prakAra sattA yogya karma-prakRtiyA~ bandha yogya karma - prakRtiyoM kI apekSA saMkhyA meM 28 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna aura karmasiddhAnta 75 adhika aura udaya yogya karma-prakRtiyoM kI apekSA saMkhyA meM 26 adhika haiN| ye adhika karma-prakRtiyA~ kauna sI haiM, isakA spaSTIkaraNa paM0 sukhalAlajI ne dvitIya karmagrantha ( karmastava ) kI vyAkhyA meM nimna prakAra se kiyA hai - ___sattA meM yogya karma-prakRtiyA~ 148 mAnI jAtI haiN| bandha yogya yA udaya yogya karma-prakRtiyoM kI carcA meM pA~ca bandhanoM aura pA~ca saMghAtanoM kI vivakSA alaga se nahIM kI gaI hai, kintu una dasoM karma-prakRtiyoM kA samAveza pA~ca zarIranAmakarmoM meM kiyA gayA hai| isI prakAra usa carcA meM varNa, gandha, rasa aura sparza nAmakarma kI eka-eka prakRti hI vivakSita hai| parantu isa sattA-prakaraNa meM bandhana tathA saMghAtana-nAmakarma ke pA~ca-pA~ca bheda zarIra-nAmakarma se bhinna mAne gae haiN| isI prakAra varNa, gandha, rasa aura sparza-nAmakarma kI eka-eka prakRti ke sthAna para varNa kI pA~ca, gandha kI do, rasa kI pA~ca aura sparza nAmakarma kI ATha karma-prakRtiyA~ mAnI gaI haiN| yathA - 1. audArika-bandhananAmakarma, 2. vaikriya-bandhananAmakarma, 3. AhAraka-bandhananAmakarma, 4. taijasa-bandhananAmakarma aura 5. kArmaNabandhananAmakarma - ye pA~ca bandhananAmakarma haiM; 6. audArika-saMghAta-nAmakarma, 7. vaikriya-saMghAtanAmakarma, 8. AhAraka-saMghAtanAmakarma, 9. taijasa-saMghAtanAmakarma aura 10. kArmaNa-saMghAtanAmakarma - ye pA~ca saMghAtanAmakarma haiM; 11. kRSNanAmakarma, 12. nIlanAmakarma, 13. lohitanAmakarma, 14. haridra- nAmakarma aura 15. zuklanAmakarma -- ye pA~ca varNanAmakarma haiM; 16. surabhi-gandhanAmakarma aura durabhigandhanAmakarma - ye do gandhanAmakarma haiM; 18. tikta-rasanAmakarma, 19. kaTuka-rasanAmakarma, 20. kaSAya-rasanAmakarma, 21. amla-rasanAmakarma, 22. madhura-rasanAmakarma - ye pA~ca rasanAmakarma haiM; 23. karkaza-sparzanAmakarma, 24. mRdu-sparzanAmakarma, 25. laghu-sparzanAmakarma, 26. guru-sparzanAmakarma, 27. zIta-sparzanAmakarma, 28. uSNa-sparzanAmakarma, 29. snigdha-sparzanAmakarma, 30. rukSa-sparzanAmakarma - ye ATha sparzanAmakarma haiN| isa taraha udayayogya 122 karma-prakRtiyoM meM bandhana-nAmakarma tathA saMghAta-nAmakarma ke pA~ca-pA~ca bhedoM ko aura varNAdika ke sAmAnya cAra bhedoM ke sthAna para ukta 20 bhedoM ke ginane se kula 148 karma-prakRtiyA~ ( 122+10+10+20-4=148 ) sattAdhikAra meM hotI ha pratyeka guNasthAna meM kina-kina karma-prakRtiyoM kA bandha, sattA, udaya, udIraNA Adi sambhava hote haiM, inheM samajhane ke liye Age kucha tAlikAe~ dI jA rahI haiN| ina tAlikAoM ke sambandha meM kucha bAteM vizeSa rUpa se dhyAna dene yogya haiN| prathama to pratyeka guNasthAna kI prArambhika aura antima avasthA meM bandha, sattA, Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa udaya, udIraNA ke yogya karma - prakRtiyoM kI saMkhyA meM kabhI-kabhI antara A jAtA hai / ataH tAlikA meM rekhA ke Upara dI huI saMkhyA prArambhika avasthA kI sUcaka hai aura rekhA ke nIce dI gaI saMkhyA usa guNasthAna ke antima avasthA kI sUcaka hai / punaH vikAsa-yAtrA meM do guNasthAnoM ke bIca eka saMkramaNa kI avasthA bhI hotI hai, jo pUrvavartI guNasthAna kI samApti aura uttaravarttI guNasthAna ke prArambha kI sUcaka hai| prastuta tAlikAoM meM saMkramaNa kI avasthA ko uttaravartI guNasthAna kI prArambhika avasthA mAnakara hI carcA kI gayI hai| isI prasaMga meM yaha bhI dhyAna dene yogya hai ki sAtaveM guNasthAna ke pazcAt jaba AtmA upazama athavA kSAyika meM se kisI eka zreNI kA Azraya lekara apanA AdhyAtmika vikAsa karatA hai, to una guNasthAnoM meM zreNiyoM ke anusAra sattA Adi kI apekSA se karma-prakRtiyoM kI saMkhyA meM antara hotA hai, jinheM bhI ina tAlikAoM meM spaSTa kara diyA gayA hai| sarvaprathama hamane eka sAmAnya tAlikA prastuta kI hai, usake pazcAt AThoM karmoM kI uttara - prakRtiyoM ke vivaraNa yukta bandha, sattA, udaya, udIraNA Adi kI alagaalaga tAlikAe~ bhI prastuta kI gayI haiM, jisase pAThakoM ko yaha samajhane meM suvidhA hogI ki bandha, sattA Adi kI apekSA se aSTa karmoM meM se kisa-kisa karma kI kitanI-kitanI uttara - prakRtiyA~ kisa-kisa guNasthAna meM hotI haiN| prathama tAlikA ko chor3akara zeSa tAlikAe~ dvitIya karmagrantha ( karmastava ) kI paM0 sukhalAlajI kI vyAkhyA se uddhRta kI jA rahI haiM 76 ---------------- Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna aura karmasiddhAnta 77 sattA krama guNasthAna sattA kSaya/upazama (mohanIya kI apekSA) udaya udIraNA bandha | sattA yogyatA kI apekSA sattA upazama zreNI thapaka 0 ogha (sAmAnya) 0 1. | mithyAtva 0 | sAsvAdana 0 0 3. / mizra 147 4. | avirata 138 145 | dezavirata 138 145 6. | pramattasaMyata 138 145 148 7. | apramattasaMyata 8. | apUrvakaraNa 148 | anivRttikaraNa 142 48 10. sUkSma samparAya 11. upazAntamoha 142 28 kA 48 upazama 142 12. | kSINamoha cAroM ghAtIya karmoM 8 kI 47 prakRtiyoM kI apekSA se 13. | sayogI kevalI 14. | ayogI kevalI | 47 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / - - 8. h m s bh m h krama 78 14. ayogI guNasthAna 13. sayogI guNasthAna kSINamoha guNasthAna 11. | upazAntamoha guNasthAna 10. | sUkSmasamparAya guNasthAna sAmAnya guNasthAna anivRttikaraNa guNasthAna apUrvakaraNa 7. apramatta guNasthAna 6. pramatta guNasthAna | dezavirata guNasthAna | avirata guNasthAna mizra guNasthAna sAsvAdana guNasthAna mithyAtva guNasthAna guNasthAnoM ke deg 0 0 * * 0 0 0 0 * 0 0 6 6 6 6 6 6 6 6 60G GGINANG * * * 152 6 , , , , , , , , , - < < < < < < < < m . . . . . , - mUla-prakRtiyA~ | uttara-prakRtiyA~ , , | jJAnAvaraNIya | . . darzanAvaraNIya vedanIya bandha tAlikA guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 mohanIya 0 0 0 . . . . . Ayukarma 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 " 0 " 0 " 0 0010 >> "" "" nAmakarma gotrakarma antarAyakarma 0 0 0 0 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ C MER: . krama 14. | ayogI | sayogI kSINamoha | upazAMtamoha sUkSmasamparAya anivRttikaraNa guNasthAna ke nau bhAgoM meM apUrvakaraNa apramatta | pramattasaMyata dezavirata avirata mizra sAsvAdana mithyAtva sAmAnya ke nAma guNasthAnoM RG MANA . . . mUla-prakRtiyA~ aair IRRRRRRRRRRRRRRRRRRRIER uttara-prakRtiyA~ / / / / 0 0 0 0 | upazamazreNI Jalaika RARREAR * * * * kSapakazreNI / / 5 5 5 5 5 5 5 | jJAnAvaraNIya / / in mmmmmmmmmm 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 darzanAvaraNIya sattA sambandhI tAlikA guNasthAna aura karmasiddhAnta h mr h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h @ h 444 / / / IRRIRIKName : RRORI 5 . . : | mohanIyakarma . Ayukarma nAmakarma 1080610016..... . bh mr bh bh bh bh bh h h h h h h h h h h h h h h h h h naf / / . . 6 6 6 6 6 6 6 antarAyakarma 79 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 krama guNasthAnoM ke nAma 0 sAmAnya 1. mithyAtva guNasthAna 2. sAsvAdana guNasthAna 3. mizra guNasthAna 4. avirata guNasthAna | dezavirata guNasthAna 5. guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa udaya sambandhI tAlikA 6. pramatta guNasthAna 7. apramatta guNasthAna 8. apUrvakaraNa guNasthAna 9. anivRtti guNasthAna 0 sAmAnya 1. mithyAtva guNasthAna 2. sAsvAdana guNasthAna 3. mizra guNasthAna 4. avirata guNasthAna 5. dezavirata guNasthAna 6. pramatta guNasthAna 8 8 8 8 8 8 8 8 8 10. sUkSmasamparAya guNasthAna 8 11. upazAntamoha guNasthAna 7 59 57 7 12. kSINamoha guNasthAna 13. sayogIkevalI guNasthAna 4 14. ayogIkevalI guNasthAna 4 12 0 7. apramatta guNasthAna 8. apUrvakaraNa guNasthAna 9. anivRtti guNasthAna mUla- prakRtiyA~ uttara - prakRtiyA~ J jJAnAvaraNAya darzanAvaraNIya 122 5 1175 111 | 5 100/5 1045 22 87 81 5 www w 5 Jr0 5 g g g 76 5 72 5 66 5 60 5 6 6 69 6 63 10. sUkSmasamparAya guNasthAna 6 57 11. upazAntamoha guNasthAna 5 56 12. kSINamoha guNasthAna 5 54 52 13. sayogIkevalI guNasthAna 2 39 14. ayogIkevalI guNasthAna 0 0 5 5 8 8 8 8 8 8 87 5 8 81 5 55 1005 9 1045 9 002 mmm m m mm.00000 5 5 3550 o 5 5 0 73 5 6 now www www w/o0 vedanIya mohanIya Ayukarma nAmakarma 6 DY Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y 2 udIraNA sambandhI tAlikA 6 2 C 2 0 2 9 2 2 1225 117 5 9 2 26 111 5 WWWWW 28 4 26 4 4 59 4 4 55 25 22 22 9 2 28 0 0 0 x 14 14 0 13 7 v w x x ~ x 2 m 9 or 00 18 2 44 0 0 0 0 2 22 2 18 25 6 0 7 22 14 13 1 0 0 0 0 1 or or or or 1 1 n ' 14 1 1 1 39 1 39 UUU 1 39 m 4 4 2 or 2 67 1 1 9 00 0 wo6MY M 0 64 o 51 0 44 o 42 39 38 2002 2 44 37 1 42 gotrakarma antarAyakarma 39 22 2 2 2 1 0 Now 67 64 59 51 2 55 2 44 2 1 1 1 1 or 1 or or or 1 1 39 1 39 1 39 1 37 1 or 0 38 1 2 2 2 5 5 5 5 5 5 0 5 5 g g g g gg 5 50 0 5 g g g g g 5 5 5 5 5 5 5 5 5 0 0 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna aura karmasiddhAnta 81 uparokta tAlikAoM ke AdhAra para yahA~ pratyeka guNasthAna meM karmaprakRtiyoM kI bandha, sattA, udaya, udIraNA, kSaya Adi kI apekSA se kyA sthiti hotI hai, isakA saMkSipta vivaraNa yahA~ prastuta kiyA jA rahA hai - 1. mithyAtva guNasthAna - bandhayogya kula karma-prakRtiyA~ 120 mAnI gaI haiN| inameM se prathama mithyAtva nAmaka guNasthAna meM tIrthaGkaranAmakarma tathA AhArakadvik ina tIna karma-prakRtiyoM ko chor3akara zeSa 117 karma-prakRtiyoM kA bandha sambhava hai| udaya tathA udIraNA kI apekSA se uttarakarma-prakRtiyoM kI saMkhyA 122 hotI hai kyoMki bandha to mAtra mithyAtva moha kA hotA hai kintu udaya mizramoha aura samyaktvamoha kA bhI hotA hai| ata: udayayogya karma-prakRtiyA~ 122 hotI haiN| mithyAtva guNasthAna meM mizramoha, samyaktvamoha, AhArakadvik aura tIrthaGkara nAmakarma ina pA~ca kI udaya yA udIraNA sambhava nahIM hai, ata: isa guNasthAna meM zeSa 117 karma-prakRtiyoM kI hI udaya athavA udIraNA sambhava hotI hai| jahA~ taka sattA kA prazna hai mithyAtva guNasthAna meM 148 karma-prakRtiyoM kI sattA mAnI gaI hai| yahA~ yaha prazna svAbhAvika rUpa se utpanna hotA hai ki jaba bandha yogya prakRtiyA~ 120 hI haiM to phira sattA yogya karma-prakRtiyA~ 148 kaise ho sakatI haiM ? isakA uttara yaha hai ki bandha kI apekSA se to nAmakarma kI prakRtiyA~ 67 hotI haiM, kintu sattA kI apekSA se ve 93 haiN| isa prakAra nAmakarma meM sattA kI apekSA se 26 karma-prakRtiyA~ adhika mAnI gaI haiN| usI prakAra mohanIyakarma meM bhI mizramoha aura mithyAtvamoha ina do karma-prakRtiyoM kI sattA adhika hotI hai| ata: nAmakarma kI uparokta 26 aura mohanIya karma kI 2 kula 28 prakRtiyA~ sattA meM adhika hotI haiN| isa prakAra 120 + 28 = 148 karmaprakRtiyoM kI sattA sambhava hai| jahA~ taka mithyAtva nAmaka prathama guNasthAna kA prazna hai usameM una sabhI 148 karma-prakRtiyoM kI sattA sambhava hai, kyoMki mithyAtva avasthA meM tIrthaGkara nAmakarma kI sattA bhI sambhava hotI hai| vaha jIva jisane samyaktva ko prApta karake tIrthaGkara nAmakarma kA upArjana to kara liyA hai, kintu yadi vaha pUrva meM narakAyu kA bandha kara cukA hai to apane mRtyu-kAla meM vaha niyama se mithyAtva ko grahaNa karatA hai, kyoMki mithyAtva ke abhAva meM naraka meM gamana sambhava nahIM hai, yadyapi naraka meM vaha punaH samyaktva ko grahaNa kara letA hai| usI apekSA se mithyAtva guNasthAna meM 148 karma-prakRtiyoM kI sattA mAnI gaI hai| jahA~ taka kSaya aura upazama kA prazna hai, mithyAtva guNasthAna meM kisI bhI karmaprakRti kA pUrNataH kSaya yA upazama nahIM hotaa| yadyapi mithyAtva guNasthAna ke anta meM, jo jIva samyaktva guNasthAna meM ArohaNa karate haiM, ve jIva anantAnubandhI kaSAya Adi kA upazama yA kSaya karate haiN| ve jIva sAta karma-prakRtiyoM arthAt Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa anantAnubandhI kaSAyacatuSka aura mithyAtvamoha, mizramoha aura samyaktvamoha aisI sAta karma - prakRtiyoM kA upazama yA kSaya karake caturtha guNasthAna meM ArohaNa kara jAte haiN| kSaya aura upazama kI jo prakriyA ghaTita hotI hai, vaha mithyAtva guNasthAna ke carama samaya meM hI ghaTita hotI hai, kintu unake kSaya kA upazama hone para mithyAtva guNasthAna nahIM raha jAtA hai / ata: prathama guNasthAna kI apekSA se karma-prakRtiyoM ke kSaya aura upazama kI koI carcA nahIM kI jA sakatI hai| 2. sAsvAdana guNasthAna prathama guNasthAna ke anta meM jaba jIva mithyAtva se samyaktva kI ora saMkramaNa karatA hai aura vahA~ se punaH girakara jaba taka mithyAtva ko grahaNa nahIM kara letA taba taka naraka-trika arthAt narakAyu, narakagati aura narakAnupUrvI, jAti-catuSka, sthAvara- catuSka arthAt sthAvara, sUkSma aparyApta aura sAdhAraNa nAmakarma, huMDaka-saMsthAna, AtapanAmakarma, sevArta saMhanana, napuMsaka veda aura mithyAtva moha ina solaha karma-prakRtiyoM kA bandha nahIM hotA hai, kyoMki ye prakRtiyA~ mithyAtva mohanIya ke udaya meM hI ba~dhatI haiM, ataH sAsvAdana guNasthAna meM 109 karma - prakRtiyoM kA hI bandha sambhava hotA hai| sattA kI apekSA se tIrthaGkara nAmakarma ko chor3akara zeSa 147 karma - prakRtiyoM kI sattA sAsvAdana guNasthAna meM hotI hai / udaya aura udIraNA kI apekSA se dvitIya guNasthAna meM mithyAtvamoha, mizramoha, samyaktvamoha, tIrthaGkaranAmakarma, AhArakadvika, sUkSmazarIra, aparyApta avasthA, sAdhAraNazarIra, AtapanAmakarma tathA narakAnupUrvI ina gyAraha karma-prakRtiyoM kA anudaya hone se isa guNasthAna meM 111 karma-prakRtiyoM ke udaya kI sambhAvanA hotI hai| 82 -T 3. mizra guNasthAna mizra guNasthAna meM sAsvAdana guNasthAna kI bandhayogya 101 karma - prakRtiyoM meM se bhI tiryaJcatrika, styAnarddhi- trika ( arthAt styAnarddhi, pracalA aura pracalApracalA, durbhaganAmakarma, dussvaranAmakarma, anAdeya nAmakarma, anantAnubandhI kaSAya- catuSka, madhyama- saMsthAna - catuSka ( madhya ke cAra saMsthAna ), madhyama saMhanana catuSka ( madhya ke cAra saMhanana ), nIcagotra, udyotananAmakarma, azubhavihAyogati, strIveda ina 25 karma - prakRtiyoM kA cheda tathA devAyu aura manuSyAyu ina do kA bandha sambhava na hone se (101 - 27 = 74) zeSa karma-prakRtiyoM kA bandha sambhava hotA hai| sattA kI apekSA se tIrthaGkara-nAmakarma ko chor3akara isameM bhI 147 karma - prakRtiyA~ sattA meM rahatI haiN| tRtIya guNasthAna ke prArambha meM udayayogya 122 karma - prakRtiyoM meM se anantAnubandhI kaSAyacatuSka, sthAvaranAmakarma, ekendriyanAmakarma aura tIna vikalendriyanAmakarma kA cheda tathA tiryaJca, manuSya aura devAnupUrvI kA anudaya tathA mizramoha kA udaya hone se zeSa 111 karma-prakRtiyoM ke udaya - udIraNA kI sambhAvanA hotI hai / -------- - -- Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna aura karmasiddhAnta 4. avirata samyak-dRSTi guNasthAna - isa guNasthAna meM bandha ke yogya 120 karma-prakRtiyoM meM se mAtra 77 karma-prakRtiyoM ke bandha kI sambhAvanA hotI hai| vaise tRtIya guNasthAna meM bandha-yogya 74 karma-prakRtiyA~ mAnI gaI haiM - unameM tIrthaGkara-nAmakarma, manuSya-Ayu aura deva-Ayu ina tIna ke bandha kI sambhAvanA isa guNasthAna meM hone se isameM bandha-yogya karma-prakRtiyA~ 77 hotI haiN| isameM jina 43 karma-prakRtiyoM kA bandha sambhava nahIM hai, ve nimnalikhita haiM - AhArakadvika (2), narakatrika (3), jAticatuSka (4), tiryazcatrika (3), styAnaddhitrika arthAt styAnarddhi, pracalA aura pracalA-pracalA (3), huMDakasaMsthAna (1), madhyamasaMsthAnacatuSka (4), AtapanAmakarma (1), udyotanAmakarma (1), strIveda (1), napuMsakaveda (1), sevArta saMhanana (1), madhyamasaMhananacatuSka (4), nIcagotra (1), azubhavihAyogati (1), anantAnubandhIcatuSka (4), sthAvaracatuSka (4), durbhagatrika (3) aura mithyAtvamoha (1)- ina 43 karma-prakRtiyoM kA bandha nahIM hotA hai, kintu isa avasthA meM tIrthaGkara-nAmakarma ke bandha kI sambhAvanA rahatI hai| jahA~ taka vibhinna guNasthAnoM meM karma-prakRtiyoM kI sattA kA prazna hai yaha hama batA cuke haiM ki prathama guNasthAna meM 148, dvitIya evaM tRtIya guNasthAnoM meM tIrthaGkara nAmakarma kI asambhAvanA hone se 147 karma-prakRtiyoM kI sattA hotI hai| puna: caturtha guNasthAna se gyArahaveM guNasthAna taka ina sabhI guNasthAnoM meM 148 karma-prakRtiyoM kI sattA mAnI jAtI hai, kintu isa sattA ko jIva kI bandhana yA bandha sambhAvanA yogyatA kI apekSA se hI samajhanA caahiye| vastuta: to kisI bhI jIva meM eka samaya meM do Ayu arthAt vartamAna Ayu aura bhAvI jIvana kI Ayu se adhika kI sattA nahIM rahatI, kintu usameM yaha sAmarthya avazya hotI hai ki vaha vikalpa se kisI bhI Ayu kA bandha kara ske| isa prakAra usameM rahI huI karmabandha kI yogyatA kI apekSA se hI ina guNasthAnoM meM bhI 148 hI karma-prakRtiyoM kI sambhava-sattA mAnI jAtI hai| yadyapi caturtha guNasthAna meM sambhava-sattA kI apekSA se to sAmAnya jIva, jisane kSAyika samyaktva prApta nahIM kiyA hai, meM 148 karma-prakRtiyoM kI sambhava-sattA mAnI jAtI hai, kintu jo carama zarIrI AtmA kSapaka zreNI kA ArohaNa kara usI bhava meM mokSa jAne vAlI hai, phira bhI jinhoMne abhI ArohaNa prArambha kiyA nahIM hai, usameM 145 karma-prakRtiyoM kI sattA hotI hai, kyoMki usameM narakAyu, tiryaJcAyu aura devAyu - ina tIna kA viccheda hotA hai| jisa AtmA ne caturtha guNasthAna meM kSAyika samyaktva prApta kara liyA hai, kintu abhI usakA bhavabhramaNa zeSa hai, usameM anantAnubandhI kaSAyacatuSka aura darzana moha-trika kA viccheda ho jAne se 141 karma-prakRtiyoM kI sattA hotI hai| jisa caramazarIrI kSapaka zreNI se ArohaNa karane vAle jIva ne Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa kSAyika samyaktva prApta kara liyA usameM anantAnubandhI kaSAya-catuSka, darzanamoha-trika aura manuSyAyu chor3akara Ayutrika - ina 10 karma-prakRtiyoM kA viccheda ho jAne se mAtra 138 karma-prakRtiyoM kI sattA rahatI hai| isa prakAra caturtha guNasthAna meM adhikatama 148 aura nyUnatama 138 kI sattA ho sakatI hai| udaya aura udIraNA kI apekSA se caturtha avirati samyak dRSTi guNasthAna meM 104 karma-prakRtiyoM ke udaya evaM udIraNA kI sambhAvanA hotI hai| udaya aura udIraNA ke yogya 122 karma-prakRtiyA~ mAnI gayI haiN| caturtha guNasthAna meM sthita jIva ko jJAnAvaraNIya kI pA~ca, darzanAvaraNa kI nau, vedanIya kI donoM prakRtiyoM kA tathA isI prakAra AyuSya kI cAroM, gotra kI donoM aura antarAya kI pA~coM - isa prakAra chaha karmoM kI sabhI sattAIsa avAntara karma-prakRtiyoM kA udaya to sambhava hI hai kintu zeSa mohanIya karma kI udaya-yogya 28 prakRtiyoM meM se 22 kA hI udaya hotA hai| use anantAnubandhI kaSAya-catuSka kA aura mohatrika meM se mithyAtvamoha aura mizramoha ina do ko milAkara kula cha: prakRtiyoM kA udaya nahIM hotA hai| kintu samyaktva mohanIya karma kA udaya ho sakatA hai| isa prakAra usameM mohanIya karma kI 22 prakRtiyoM kA hI udaya hotA hai| isI prakAra nAmakarma kI bhI udaya yogya 67 karma-prakRtiyoM meM se 55 karma-prakRtiyoM kA hI udaya hotA hai| nAmakarma kI jina bAraha karma-prakRtiyoM kA udaya nahIM hotA, ve haiM - 1. sUkSma nAmakarma, 2. aparyApta nAmakarma, 3. sAdhAraNa nAmakarma, 4. Atapa nAmakarma, 5. sthAvara nAmakarma, 6. ekendriyajAti nAmakarma, 7. dvIndriyajAti nAmakarma, 8. trIndriyajAti nAmakarma, 9. caturendriyajAti nAmakarma, 10. AhAraka zarIra, 11. AhAraka aGgopAGga aura 12. ardhanArAca naamkrm| isa prakAra udaya yogya 122 meM se mohanIya kI chaha aura nAmakarma kI 12 - kula 18 karma-prakRtiyoM kA udaya nahIM hotA hai aura mAtra 104 karmaprakRtiyoM kA udaya hotA hai aura utanI hI udIraNA bhI sambhava hai| caturtha guNasthAna meM udaya-yogya aura udIraNA-yogya karma-prakRtiyoM kI saMkhyA samAna hotI hai| 5. dezavirata samyakadRSTi guNasthAna - isa guNasthAna meM bandha-yogya 120 karma-prakRtiyoM meM se 67 karma-prakRtiyoM kA bandha hI sambhava hai| isameM jJAnAvaraNIya kI to pA~coM karma-prakRtiyoM kA bandha hotA hai kintu mohanIya karma kI bandha-yogya 26 karma-prakRtiyoM meM se mAtra 15 kA hI bandha hotA hai| isameM mohanIyakarma kI anantAnubandhI kaSAyacatuSka aura apratyAkhyAnI kaSAyacatuSka, mithyAtvamoha, napuMkasakaveda aura strIveda ina gyAraha prakRtiyoM kA bandha nahIM hotA, zeSa pandraha kA hotA hai| AyuSka karma kI cAra meM se kevala eka devAyu kA baMdha hI hotA hai, zeSa tIna narakAyu, tiryazcAyu aura manuSyAyu kA bandha inameM nahIM hotA hai tathA nAmakarma Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna aura karmasiddhAnta kI 67 karma-prakRtiyoM meM se nimnalikhita mAtra 32 karma-prakRtiyoM kA hI bandha isa guNasthAna meM hotA hai - 1. devagati nAmakarma, 2. paJcendriya-jAti nAmakarma, 3. vaikriya-zarIra nAmakarma, 4. taijasazarIra nAmakarma, 5. kArmaNazarIra nAmakarma, 6. vaikriyaaGgopAMga nAmakarma, 7. vajraRSabhanArAca saMhanana nAmakarma, 8. samacaturasra saMsthAna nAmakarma, 9. huMDakasaMsthAna nAmakarma, 10. varNa nAmakarma, 11. gandha nAmakarma, 12. rasa nAmakarma, 13. sparza nAmakarma, 14. devAnupUrvI nAmakarma, 15. zubhavihAyogati nAmakarma, 16. parAghAta nAmakarma, 17. upaghAta nAmakarma, 18. ucchAsa nAmakarma, 19. udyota nAmakarma, 20. agurulaghu nAmakarma, 21. tIrthaGkara nAmakarma, 22. nirmANa nAmakarma, 23. trasa nAmakarma, 24. bAdara nAmakarma, 25. paryApta nAmakarma, 26. pratyeka nAmakarma, 27. sthira nAmakarma 28. zubha nAmakarma, 29. subhaga nAmakarma, 30. susvara nAmakarma, 31. Adeya nAmakarma evaM 32. yaza:kIrti naamkrm| zeSa gatitrika (devagati ko chor3akara zeSa tIna gati), AnupUrvItrika (devagati ko chor3akara), jAticatuSka, audArika dvika, AhAraka dvika, paMca saMhanana, saMsthAna catuSka, azubha vihAyogati, Atapa nAmakarma aura sthAvara dazaka ina 35 karma-prakRtiyoM kA bandha isameM nahIM hotA hai| gotrakarma meM mAtra ucca gotrakarma aura antarAya karma meM pA~coM kI antarAyoM kA bandha isa guNasthAna meM sambhava hai| isa prakAra isa guNasthAna meM kramaza: 5+6+2+15+1+32+1+5 = 67 karma-prakRtiyoM kA bandha sambhava hai| sattA yogya 148 karma-prakRtiyoM meM sambhava-sattA kI dRSTi se to isa gaNasthAna meM bhI 148 karma-prakRtiyoM kI sattA mAnI gayI hai| yadyapi acaramazarIrI kSAyika samyaktva vAle jIva meM anantAnubandhI kaSAya-catuSka aura darzanatrika kA kSaya hone se 141 karma-prakRtiyoM kI sattA ho sakatI hai| jo jIva carama zarIrI haiM unameM manuSya Ayu ko chor3akara tIna Ayu kI bhI sattA nahIM rhtii| isaliye unakI apekSA se isa guNasthAna meM bhI 138 karma-prakRtiyoM kI sattA kahI gayI hai| jahA~ taka udaya aura udIraNA kA prazna hai, dezavirata samyagdRSTi guNasthAna meM 87 karma-prakRtiyoM kI hI udaya aura udIraNA sambhava mAnI gayI hai| isameM jJAnAvaraNIya kI pA~ca, darzanAvaraNIya kI nau aura vedanIya kI do, jo udaya yogya karma-prakRtiyA~ haiM una sabhI kA udaya sambhava hai| mohanIya karma kI udaya yogya 28 karma-prakRtiyoM meM se isa guNasthAna meM 18 karma-prakRtiyoM kA hI udaya sambhava hotA hai| isameM anantAnubandhI kaSAyacatuSka aura apratyAkhyAnI kaSAyacatuSka tathA mithyAtva moha aura mizra moha ina dasa karma-prakRtiyoM kA udaya nahIM hotaa| AyuSya karma meM bhI manuSya Ayu athavA tiryaJca Ayu kA hI udaya sambhava Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa hai, zeSa do kA nahIM / nAmakarma kI 67 karma - prakRtiyoM meM se nimnalikhita 23 karma-prakRtiyoM kA udaya usameM nahIM hotA 1. devagati, 2. deva AnupUrvI, 3. narakagati, 4. naraka AnupUrvI, 5. manuSya AnupUrvI, 6 tiryaJca AnupUrvI, 7 . - 10. ekendriya se caturendriya jAti nAmakarma catuSka, 11. AhAraka zarIra, 12. AhAraka aMgopAMga, 13. vaikriya zarIra, 14. vaikriya aMgopAMga, 15. sthAvara nAmakarma, 16. sUkSma nAmakarma, 17. sAdhAraNa nAmakarma, 18. aparyApta nAmakarma, 19. durbhaga nAmakarma, 20. AnAdeya nAmakarma, 21. ayazakIrti nAmakarma, 22. Atapa nAmakarma aura 23. ardhanArAca saMhanana / ata: mAtra nAmakarma kI 44 karma - prakRtiyoM kA hI udaya mAnA gayA hai| yadyapi gotra karma kI donoM aura antarAya karma kI pA~coM karma-prakRtiyoM kA udaya sambhava hai / isa prakAra isa guNasthAna meM 5+9+2+18+2+44 +2+5 = 87 karma - prakRtiyoM kA udaya sambhava hai / yahI sthiti udIraNA ke sambandha meM bhI hai| kyoMki pramattasaMyata guNasthAna taka udaya aura udIraNA kI karma - prakRtiyA~ samAna hI hotI haiM / 86 6. pramattasaMyata guNasthAna pramattasaMyata guNasthAna meM dezavirata guNasthAna meM svIkRta 67 karma - prakRtiyoM meM se pratyAkhyAnI kaSAyacatuSka kA bhI bandha nahIM hotaa| isa prakAra isameM mAtra 63 karma - prakRtiyoM kA bandha mAnA gayA hai| jJAnAvaraNIya kI pA~coM, darzanAvaraNIya kI ssAnagRddhi trika ko chor3akara zeSa chaha, vedanIya kI donoM, mohanIya kI aTThAIsa meM mAtra gyAraha ( saMjvalana catuSka aura napuMsaka veda evaM strIveda ko chor3a kara zeSa 7 nokaSAya, 4+7 = 11), AyuSya karma kI ekamAtra devAyu, nAmakarma kI paJcama guNasthAna meM varNita battIsa, gotrakarma kI ekamAtra uccagotra aura antarAya kI pA~coM, isa prakAra 5 +6+2+11+1+ 32+ 1+5 = 63 karma - prakRtiyoM kA bandha hI sambhava hotA hai / jahA~ taka sattA kA prazna hai pUrva guNasthAna ke samAna hI isameM bhI sambhava - sattA kI apekSA se to 148 hI karma-prakRtiyoM kI sambhava - sattA hai, yadyapi carama zarIrI jIva meM manuSya Ayu ke atirikta anya Ayutrika ( devAyu, tiryaJcAyu evaM narakAyu ) kI apekSA se 145 karma - prakRtiyoM kI sambhava-sattA hotI hai| acarama zarIrI kSAyika zreNI vAle jIva meM anantAnubandhI kaSAyacatuSka aura darzanatrika kA kSaya hone se 141 karma - prakRtiyoM kI sattA hotI hai / jo carama zarIrI jIva kSAyika samyaktva ke dhAraka hokara kSapaka zreNI se ArohaNa karatA hai, unameM isa guNasthAna meM anantAnubandhI kaSAyacatuSka, darzanatrika aura manuSyAyu ko chor3akara zeSa Ayutrika kI sattA nahIM hotI hai| isa apekSA se inameM 138 karma - prakRtiyoM kI sattA bhI mAnI gayI hai / udaya aura udIraNA kI apekSA se pramattasaMyata guNasthAna meM 81 karmaprakRtiyoM kA udaya athavA udIraNA sambhava hai| isameM mohanIya karma kI 28 prakRtiyoM Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna aura karmasiddhAnta 87 meM se 14 kA hI udaya hotA hai, zeSa anantAnubandhI kaSAyacatuSka, apratyAkhyAnIya kaSAyacatuSka, pratyAkhyAnIya kaSAyacatuSka tathA mizramoha, mithyAtvamoha Adi 14 karma-prakRtiyoM kA udaya athavA udIraNA sambhava nahIM hotii| isI prakAra nAmakarma kI udayayogya 67 karma-prakRtiyoM meM se isa gaNasthAna meM 44 kA hI udaya sambhava hotA hai| isameM pUrvavartI dezavirata samyak-dRSTi guNasthAna kI nAmakarma kI udayayogya 44 meM se tiryaJca gati aura udyota nAmakarma kA udaya nahIM hotA hai, kintu AhAraka dvika kA udaya hone se nAmakarma kI udayayogya 44 prakRtiyA~ hI hotI haiN| zeSa jJAnAvaraNIya kI pA~ca, darzanAvaraNIya kI nau, vedanIya kI do, AyuSya kI eka manuSya-Ayu, gotra kI eka uccagotra aura antarAya kI pA~ca -- isa prakAra kula 81 karma-prakRtiyoM kA udaya yA udIraNA sambhava hai| 7. apramattasaMyata guNasthAna - isa sAtaveM guNasthAna meM chaThe guNasthAna kI bandhayogya 63 karma-prakRtiyoM meM se prArambha meM 59 yA 58 karma-prakRtiyoM kA hI bandha sambhava hai| kyoMki caramazarIrI jIva kisI bhI AyuSya kA bandha nahIM karatA hai| isa guNasthAna meM jJAnAvaraNIya kI pA~ca, darzanAvaraNIya kI nidrAtrika ko chor3akara zeSa chaha kA, vedanIya meM sAtA vedanIya kA, mohanIya meM nau nokaSAyoM kA, AyuSyakarma meM devaAyu kA, gotra karma meM uccagotra kA tathA pA~coM antarAyoM kA tathA nAmakarma kI 31 prakRtiyoM kA, isa prakAra kula 50 karma-prakRtiyoM kA bandha sambhava hai| isa guNasthAna meM devAyu ke bandha kA prArambha to sAdhaka nahIM karatA hai kintu yadi pUrva guNasthAna meM usakA prArambha kiyA ho to yahA~ usakA anta karatA hai aura isa apekSA se isa guNasthAna ke prArambha meM 59 karma-prakRtiyoM kA hI bandha sambhava hotA hai| anyathA caramazarIrI yA jo AyuSyakarma kA bandha kara cukA hai use to 58 kA hI bandha hotA hai| sattA kI apekSA se isa guNasthAna meM bhI upazama zreNI vAle jIva meM mohatrika aura kaSAyacatuSka kA upazama hone se 141 anupazamita karma-prakRtiyoM kI aura tIrthaGkara vyatirikta kSapaka zreNI vAle jIva meM prArambha meM mohatrika kA kSaya hone se 145 kI aura anta meM mohatrika, gatitrika, Ayutrika, tIrthaGkara- nAmakarma ina 10 kA viccheda hone se 138 karma-prakRtiyA~ kI sattA zeSa rahatI hai| udaya aura udIraNA kI apekSA se isa guNasthAna meM pUrvavartI guNasthAna kI udayayogya 81 prakRtiyoM meM se nidrA-trika aura AhArakadvika ye 5 prakRtiyA~ kama hone se adhikatama 76 karma-prakRtiyoM kA udaya hotA hai kintu udIraNA mAtra 73 karma-prakRti kI hI hotI hai| isa guNasthAna meM aise adhyavasAya sambhava nahIM haiM, jinase vedanIya dvika aura AyuSyakarma kI udIraNA ho ske| ata: sAtaveM guNasthAna meM udaya kI apekSA se udIraNA kI karma-prakRtiyoM kI saMkhyA meM tIna kI kamI ho jAtI hai| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa 8. apUrvakaraNa - isa guNasthAna ke prArambha meM to 58 karma-prakRtiyoM kA bandha sambhava hotA hai kintu madhya meM 56 kA aura anta meM mAtra 26 karma- prakRtiyoM kA hI bandha sambhava raha jAtA hai, kyoMki isake antima samaya meM jJAnAvaraNIya kI pA~ca, darzanAvaraNIya kI cAra ( pA~coM nidrAoM ko chor3akara ), vedanIya kI eka ( mAtra sAtAvedanIya ), mohanIya kI nau nokaSAya tathA nAmakarma kI eka, gotrakarma kI eka tathA antarAyakarma kI pA~ca karma-prakRtiyA~ hI bandha yogya raha pAtI haiN| isa prakAra isa guNasthAna ke anta meM bandhayogya karma-prakRtiyA~ mAtra 26 raha jAtI haiN| isa gaNasthAna meM bandha-yogya karma-prakRtiyoM meM sabase bar3I kamI nAmakarma kI prakRtiyoM meM hotI hai| isakI pUrva guNasthAna meM bandhayogya 31 meM mAtra eka karma-prakRti hI zeSa rahatI hai| sattA kI apekSA se isa guNasthAna ke prArambha meM adhikatama 148 aura nyUnatama 142 karma-prakRtiyoM kI sattA rahatI hai| yadyapi jo sAdhaka zreNI prArambha kara lete haiM unameM upazama zreNI vAloM meM 139 aura kSapaka zreNI vAloM ko 138 karma-prakRtiyoM kI sattA prArambha meM rahatI hai kintu kSapaka zreNI vAle jIvoM meM isa guNasthAna ke anta meM mAtra 103 karma-prakRtiyoM kI hI sattA zeSa rahatI hai| udaya aura udIraNA kI apekSA se pUrvavartI guNasthAna kI udayayogya 76 karma-prakRtiyoM meM se samyaktva moha aura anta ke tIna saMhanana kama hone se isa guNasthAna meM udayayogya 72 aura udIraNAyogya 69 karma-prakRtiyA~ hI zeSa rahatI haiN| 9. anivRttikaraNa - anivRttikaraNa nAmaka naveM guNasthAna ke prArambha meM adhikatama 22 karma-prakRtiyA~ kA bandha sambhava hotA hai| kintu isa guNasthAna ke anta meM mAtra 18 karma-prakRtiyoM ke bandha kI hI sambhAvanA rahatI hai| unameM jJAnAvaraNa kI pA~ca, darzanAvaraNa kI cAra, vedanIya kI eka (sAtAvedanIya), mohanIya kI eka (sUkSmalobha), nAmakarma kI eka aura gotrakarma kI eka (uccagotrakarma) tathA antarAya kI pA~ca isa prakAra kula 18 karma-prakRtiyoM kA bandha sambhava hotA hai| jahA~ taka sattA kA prazna hai isake prArambha meM 138 aura anta meM 103 karma-prakRtiyoM kI hI sattA zeSa raha sakatI hai| jJAtavya hai ki isa gaNasthAna ke prArambha meM jahA~ mohanIya karma kI 21 karma-prakRtiyoM kI sattA sambhava hotI hai vahA~ isa guNasthAna ke anta meM mAtra mohanIya karma kI 2 karmaprakRtiyoM kI sattA zeSa raha sakatI hai| eka sUkSmalobha aura dUsarA tIna vedoM meM se koI eka ved| jahA~ taka udaya aura udIraNA kA prazna hai pUrvavartI guNasthAna kI udayayogya 72 karma-prakRtiyoM meM se hAsyaSaTak kama hone se isa guNasthAna meM udaya kI apekSA se 66 karma-prakRtiyoM kA udaya aura udIraNA kI apekSA se 63 karma-prakRtiyoM kI udIraNA sambhava hotI hai| udaya kA vivaraNa isa prakAra hai --- jJAnAvaraNa kI pA~ca, darzanAvaraNa kI chaha ( styAnagRddhi-trika ko chor3akara ), vedanIya kI do, mohanIya Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna aura karmasiddhAnta kI sAta ( tIna veda aura saMjvalana catuSka ), AyuSya kI eka, nAmakarma kI untAlisa, gotra kI eka, antarAya kI pA~ca - isa prakAra kula 66 karmaprakRtiyoM kA udaya sambhava hotA hai| udaya kI apekSA udIraNA meM tIna prakRtiyA~ isaliye kama hotI haiM ki sAtaveM guNasthAna se Age udIraNA meM vedanIya dvika aura manuSya-Ayu kI udIraNA sambhava nahIM hotI hai, kyoMki aise adhyavasAya hI nahIM hote haiM, jisase unakI udIraNA kI jA ske| 10. sUkSmasamparAya - sUkSmasamparAya nAmaka dasaveM guNasthAna meM jJAnAvaraNa kI pA~ca, darzanAvaraNa kI cAra, vedanIya kI eka, nAmakarma kI eka, gotrakarma kI eka aura antarAya kI pA~ca - isa prakAra kula 17 karma-prakRtiyoM kA hI bandha sambhava hai| sattA kI apekSA se adhikatama 148 aura nyUnatama upazama zreNI meM 139 aura kSapakazreNI meM 102 karma-prakRtiyoM kI sattA rahatI hai| jahA~ taka udaya aura udIraNA kA prazna hai isameM udaya kI apekSA se 60 aura udIraNA kI apekSA se 57 karma-prakRtiyoM kI udIraNA sambhava hai| isa guNasthAna meM naveM guNasthAna kI udayayogya 66 karma-prakRtiyoM meM se saMjvalanatrika aura vedatrika kA viccheda hone se mAtra 60 karma-prakRtiyoM kA hI udaya sambhava hotA hai| udIraNA meM vedanIya dvika aura manuSya Ayu ina tIna kI udIraNA na hone se mAtra 57 karmaprakRtiyA~ hI udIraNA yogya rahatI haiN| 11. upazAntamoha - upazAntamoha nAmaka gyArahaveM guNasthAna meM bandha kI apekSA se mAtra sAtAvedanIya nAmaka eka karmaprakRti kA bandha sambhava hotA hai| zeSa kisI karma-prakRti kA bandha isa guNasthAna meM nahIM hotaa| yadyapi sattA meM yogyatA kI apekSA se isa guNasthAna meM bhI adhikatama 148 aura upazama zreNI kI apekSA se 139 karmaprakRtiyoM kI sattA sambhava hai| isa guNasthAna meM kSapaka zreNI nahIM hotii| jahA~ taka udaya aura udIraNA kA prazna hai, sUkSma lobha ke samApta ho jAne se isa guNasthAna meM udaya kI apekSA se pUrva guNasthAna se eka kama arthAt 59 aura udIraNA kI apekSA se 56 karmaprakRtiyoM kI udIraNA sambhava hotI hai| udaya kI dRSTi se isameM jJAnAvaraNIya kI pA~ca, darzanAvaraNIya kI chaH, vedanIya kI do, nAmakarma kI untAlIsa, AyuSya kI eka, gotra kI eka aura antarAya kI pA~ca - isa prakAra kula 59 karma-prakRtiyoM kA udaya sambhava hotA hai| isameM vedanIya dvika aura manuSyAyu ina tIna kI udIraNA sambhava nahIM hotI hai| ata: udIraNA to 56 karmaprakRtiyoM kI hI hotI hai| 12. kSINamoha - kSINamoha nAmaka isa bArahaveM guNasthAna meM bandha kI apekSA se to mAtra sAtAvedanIya nAmaka eka karmaprakRti kA hI bandha sambhava hai| yadyapi sattA kI apekSA se isameM bhI adhikatama 101 aura nyUnatama 99 karma Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa prakRtiyoM kI sattA rahatI hai| isameM jJAnAvaraNIya kI pA~ca, darzanAvaraNIya kI cha: athavA cAra, vedanIya kI do, mohanIya kI zUnya, AyuSya kI 1, nAmakarma kI 80, gotra kI 2 aura antarAya kI 5 - isa prakAra 101 athavA 99 karmaprakRtiyoM kI sattA hotI hai| jJAtavya hai ki upazama zreNI vAlA jIva isa guNasthAna kA sparza nahIM karatA hai| mAtra kSapaka zreNI vAlA jIva hI isa gaNasthAna kA sparza karatA hai| ata: karma-prakRtiyoM kI yaha sattA bhI kSapaka zreNI vAle jIva kI yogyatA kI apekSA se hai| jahA~ taka udaya aura udIraNA kA prazna hai, isa guNasthAna ke prArambha meM pUrva guNasthAna kI 59 meM se nAmakarma kI 2 prakRti-RSabhanArAca aura nArAca saMhanana kama hone se zeSa 57 aura udIraNA kI apekSA se udaya se tIna kama arthAt 54 karma-prakRtiyA~ zeSa rahatI haiN| kintu isa guNasthAna ke anta meM nidrAdvika kA bhI viccheda ho jAne se mAtra 55 karma-prakRtiyoM kA udaya aura 52 karma-prakRtiyoM kI udIraNA sambhava hai| 13. sayogIkevalI - isa gaNasthAna meM baMdha kI apekSA se mAtra eka sAtAvedanIya kA hI bandha sambhava hai, zeSa karma-prakRtiyoM kA bandha sambhava nahIM hotaa| sattA kI apekSA isameM vedanIya kI do, AyuSya kI eka, nAmakarma kI assI aura gotrakarma kI do, aisI 85 karma-prakRtiyoM kI sattA sambhava hai| jahA~ taka udaya aura udIraNA kA prazna hai, isa guNasthAna meM pUrvavartI guNasthAna kI udayayogya 55 prakRtiyoM meM se jJAnAvaraNa paJcaka, darzanAvaraNa catuSka aura antarAya paJcaka aisI 14 prakRti kama hone se aura tIrthaGkara nAmakarma kA udaya hone se kula 42 karma-prakRtiyoM kA udaya aura 39 karma-prakRtiyoM kI udIraNA sambhava hotI hai| 14. ayogIkevalI - isa guNasthAna meM bandha kI apekSA se yoga bhI samApta ho jAne ke kAraNa kisI bhI karma-prakRti kA bandha sambhava nahIM hotA hai| sattA kI apekSA se caudahaveM guNasthAna ke prArambha meM to vedanIya kI do, AyuSya kI eka (manuSyAyu), nAmakarma kI assI aura gotrakarma kI do, aisI pacAsI karma-prakRtiyoM kI hI sattA hai kintu caudahaveM guNasthAna ke antima samaya meM mAtra manuSya trika, vasatrika, yazanAmakarma, AdeyanAmakarma, zubhaganAmakarma, tIrthaGkara nAmakarma, uccagotra nAmakarma, paMcendriya nAmakarma aura sAtAvedanIya tathA asAtAvedanIya meM se koI eka -- isa prakAra bAraha karma-prakRtiyA~ zeSa rahatI haiM kintu anta meM inakA bhI viccheda ho jAtA hai aura jIva mokSa ko prApta kara letA hai| jahA~ taka udaya aura udIraNA kA prazna hai, caudahaveM guNasthAna meM udIraNA sambhava nahIM hotI hai, mAtra udaya hI hotA hai| subhaganAmakarma, AdeyanAmakarma, yazanAmakarma, vedanIya kI koI eka, trasa, bAdara, paryApta, paMcendriya, manuSyAyu, manuSyagati, uccagotra tathA tIrthaGkara nAmakarma, ina bAraha karma-prakRtiyoM kA udaya isa guNasthAna ke antima samaya taka __Jain EducrahatA hai| inakA udaya samApta hote hI jIva mokSa ko prApta kara letA hai| ... ate & Personal use on Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna aura karmasiddhAnta 91 isa carcA ke pazcAt hama dvitIya karmagrantha kI paM0 sukhalAla jI kI vyAkhyA meM prastuta vaha tAlikA de rahe haiM, jisameM yaha batAyA gayA hai ki kisakisa karmaprakRti ke bandha, udaya, udIraNA aura sattAyogya kitane-kitane guNasthAna 148 karma prakRtiyoM ke bandha, udaya, udIraNA aura sattA kA guNasthAna-darzaka yantra krama krama se 148 uttaraprakRtiyoM ke nAma bandhayogya | guNasthAna udayayogya guNasthAna udIraNAyogya guNasthAna sattAyogya guNasthAna - or a vi ni si j jJAnAvaraNIya - 5 matijJAnAvaraNIya zrutajJAnAvaraNIya avadhijJAnAvaraNIya mana:paryayajJAnAvaraNIya kevalajJAnAvaraNIya darzanAvaraNIya - 9 cakSudarzanAvaraNIya acakSudarzanAvaraNIya avadhidarzanAvaraNIya kevaladarzanAvaraNIya nidrA nidrA-nidrA pracalA 13. pracalA-pracalA 14. styAnarddhi 0 w g vaca 0 12 G- 1 samaya nyUna-12 1 samaya nyUna-12 12. 1samaya nyUna-12 1 samaya nyUna-12 * isameM 7 ko pUrA aGka aura 1/7 ko eka saptamAMza, arthAt 7veM guNasthAna aura AThaveM guNasthAna ke sAta hissoM meM se eka hissA samajhanA caahiye| isa prakAra dUsare aGkoM meM bhI samajha lenA caahiye| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa | 4 14 cauthe se sAta cauthe se sAta taka-4 | taka-4 tIsarA-1 | tIsarA-1 vedanIya karma - 2 sAtAvedanIya . asAtAvedanIya mohanIyakarma - 28 samyaktvamohanIya mizramohanIya mithyAtvamohanIya | anantAnubandhIkrodha anantAnubandhIkrodha 22. anantAnubandhImAyA anantAnubandhIlobha apratyAkhyAnAvaraNakrodha apratyAkhyAnAvaraNamAna apratyAkhyAnAvaraNamAyA apratyAkhyAnAvaraNalobha pratyAkhyAnAvaraNakrodha pratyAkhyAnAvaraNamAna pratyAkhyAnAvaraNamAyA pratyAkhyAnAvaraNalobha 32. saMjvalanakrodha 33. saMjvalanamAna 34. saMjvalanamAyA 35. saMjvalanalobha 36.| hAsya-mohanIya 37. | rati-mohanIya arati-mohanIya 39. zoka-mohanIya ww 0 0 0 rrrrors 3 3 3 5 MIM33 ar rrrr x x x x 5 5 5 5 aa aar uuuu rrrr x x x x 5 5 5 5 or a rouuuu 16.olwoolwowonlolwolw - W Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40. bhaya- mohanIya 41. jugupsA - mohanIya 42. puruSaveda 43. strIveda 44. napuMsakaveda * Ayu- karma 45. | deva Ayu 46. manuSya Ayu 47. tiryaJca- Ayu 48. - 4 guNasthAna aura karmasiddhAnta naraka - Ayu nAma - karma 93 49. manuSyagati - nAmakarma 50. tiryaJcagati - nAmakarma 51. devagati - nAmakarma 52. narakagati - nAmakarma 53. ekendriyajAti- nAmakarma 54. dvIndriyajAti-nAmakarma 55. trIndriyajAti- nAmakarma 56. caturendriyajAti- nAmakarma 57. paMcendriyajAti-nAmakarma 58. audArikazarIra - nAmakarma 59. vaikriyazarIra - nAmakarma 60. AhArakazarIra - nAmakarma 61. taijasazarIra - nAmakarma 62. kArmaNazarIra nAmakarma 63. audArikaaGgopAGga - nAmakarma 8 8 3 2 4 1 7 7 4 tong 76 4 8 8 4 14 5 4 14 2 14 13 4 chaThThA 13 13 13 8 8 4 w 5 sw 13 2 13 13 7 6 93 9 5700 510 uto ola mar 11 2 14 83 4 chaThThA 13 14 13 14 13 14 * Ayukarma kA tIsare guNasthAna meM bandha nahIM hotA, isase tIsare ko chor3a anya guNasthAnoM ko usake bandha - yogya samajhanA / 104 10 14 8 14 14 14 14 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa 3 4 << In >> 7 se 8 ke 6 bhAga 0 0 <<< 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 <<<<< 0 0 0 0 << 0 0 or <<< | vaikriyazarIra-nAmakarma AhArakazarIra-nAmakarma audArikabaMdhana-nAmakarma vaikriyabaMdhana-nAmakarma AhArakabaMdhana-nAmakarma taijasabaMdhana-nAmakarma kArmaNabaMdhana-nAmakarma 71. | audArikasaMghAtana-nAmakarma | vaikriyasaMghAtana-nAmakarma AhArakasaMghAtana-nAmakarma | taijasasaMghAtana-nAmakarma | kArmaNasaMghAtana-nAmakarma vajraRSabhanArAcasaMhanana RSabhanArAca-nAmakarma nArAca-nAmakarma ardhanArAca-nAmakarma kIlikA-nAmakarma sevArta-nAmakarma samacaturasrasaMsthAna nyagrodha0 nAmakarma | sAdi-nAmakarma vAmana-nAmakarma 86. huMDaka-nAmakarma huMDaka kRSNavarNa-nAmakarma | nIlavarNa-nAmakarma lohitavarNa-nAmakarma hAridravarNa-nAmakarma | zuklavarNa-nAmakarma surabhigandha-nAmakarma our or o oooooooooooooooooooooooooooo << 9 9 < t " < or < or < or 2 4 4 4 < or < or 9 9 9 Wwwwwwwwwwww < or < or < or < or 1991919919 < or < d t or or < Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 94. durabhigandha-nAmakarma 95. tiktarasa - nAmakarma 96. kaTukarasa-nAmakarma 97. | kaSAyarasa nAmakarma 98. | amlarasa nAmakarma 99. | madhurarasa - nAmakarma 100. karkazasparza nAmakarma 101. mRdusparza- nAmakarma 102. gurusparza- nAmakarma 103. laghusparza- nAmakarma 104. zItasparza - nAmakarma 105. uSNasparza - nAmakarma 106. snigdhasparza - nAmakarma 107. rukSasparza-nAmakarma 108. narakAnupUrvI nAmakarma 109. tiryaJcAnupUrvI nAmakarma 110. manuSyAnupUrvI nAmakarma 111. devAnupUrvI nAmakarma 112. zubhavihAyogati nAmakarma |113. azubhavihAyogati-nAmakarma 114. parAghAta - nAmakarma 115. ucchvAsa- nAmakarma 116. Atapa nAmakarma 117. udyota - nAmakarma 118. agurulaghu-nAmakarma 119. tIrthaGkara nAmakarma - - 120. nirmANa - nAmakarma | 121. | upaghAta - nAmakarma 122. | trasa nAmakarma 123. bAdara-nAmakarma guNasthAna aura karmasiddhAnta 3 9 9 9 9 19 9119 9 9 9 1 76 1 1 9w1999 1919 19 19 1 1 1 1 1 V w k m D 1) 1 19 19 GLM GLM 2 76 cauthA se 'AThaveM ke 6 6 6 bhAga taka 7. 76 13 13 13 13 13 13 13 13 13 13 13 13 1, 4-2 1,2, 4-3 1,2,4-3 1,2,4-3 13 13 13 22 www 13 4 13 14 14 13 13 13, 14 - 2 terahavA~ 13 13 13 13 13 13 13 13 13 13 13 13 13 13 1, 4-2 13 13 5 13 13 13 13 14 6 14 x x x x x 2 14 14 14 1.4 14 14 14 x x x x xo 14 14 14 14 1,2,4-3 1,2,4-3 | 14 1,2,4-3 | 14 14 Xxx plpg 2 2 2 x x x x x you a 14 14 dU0 tI 0 chor3a 12 X X X X 14 14 14 14 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa 2. or < or 0 0 129. 1031. 9999999 or or or or or uru or or or ur Wwwwwwwwr ~ ~ ~ M>> >> oook 134. paryApta-nAmakarma pratyeka-nAmakarma sthira-nAmakarma zubha-nAmakarma subhaga-nAmakarma susvara-nAmakarma 130. Adeya-nAmakarma yazakIrti-nAmakarma 32. | sthAvara-nAmakarma 133. | sUkSma-nAmakarma aparyApta-nAmakarma 135. sAdhAraNa-nAmakarma 136. asthira-nAmakarma 137. azubha-nAmakarma durbhaga-nAmakarma | duHsvara-nAmakarma 140. anAdeya-nAmakarma 141. ayaza:kIrti-nAmakarma gotra-karma - 2 uccagotra 143 nIcagotra antarAyakarma - 5 144. dAnAntarAya lAbhAntarAya 146. | bhogAntarAya 147. upabhogAntarAya 148. | vIryAntarAya or a or or (138. or 139. or k 142. 10 / 14 / 13 / 14 or w 140 h 145. h h or or or ora * * * * * h h Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 | pariziSTa vyuccheda tAlikA aSTakarmoM kI avAntara karma-prakRtiyoM meM kisa-kisa guNasthAna meM kina-kina karma-prakRtiyoM ke bandha, sattA, udaya aura udIraNA kA abhAva hotA hai use nimna tAlikA se samajhA jA sakatA hai - ____bandha vyuccheda guNasthAna 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 jJAnAvaraNIya 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 5 5 5 5 darzanAvaraNIya 0 0 3 3 3 3 3 3 5 5 5 5 9 9 9 9 vedanIya 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 mohanIya 0 2 7 7 11 15 17 17 17 21 25 26 26 26 26 26 / nAma 3 16 31 35 35 35 36 36 66 66 66 66 67 67 67 67 gotra 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 AyuSya 0 1 4 2 3 3 3 4 4 4 4 4 4 4 4 4 antarAya 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 5 5 5 5 * m deg G 0 wr ov or ov 0 | 0 yoga 3 19 46 43 53 57 61 62 94 98 102 103 119 119 119 120 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna 1 23 4 jJAnAvaraNIya darzanAvaraNIya vedanIya mohanIya nAma gotra AyuSya antarAya yoga 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 1 0 0 0 0 v 0 0 0 6 9 aukSA au kSA au kSA au kSA u kSa u 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 6 uu 0 0 olm 0 a2 0 0 0 0 0 o 0 0 0 0 0 0 7 0 0 Com 0 910 0 0 0 0 0 Co 0 0 0 0 O 0 0 7 0 0 olm o sattAvyuccheda aH 0 0 0 0 0 0 o 7 0 7 0 0 o 0 o 0 Colm 0 10 0 0 8 0 o 0 0 0 0 0 0 67 0 o Comm 0 910 na 0 0 0 0 o zra 0 0 0 0 0 0 0 2 3 0 10 11 10 al u 0 0 O 7 0 27 12 kSa u kSa prA. saM. 0 0 llh o 3 o 0 13 0 0 0 0 o 0 2 3 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 0 3 5 0 0 o 0 0 7 2828 28 28 28 0 1313 13 13 0 3 3 13 0 5. 5 5 9 9 9 0 14 prA. a. 0 3 0 u 1 0 3 3 5 046 9 4749 63 63136 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna jJAnAvaraNIya darzanAvaraNIya vedanIya mohanIya nAma gotra AyuSya antarAya yoga 1 2 3 4 0 0 0 o m 0 0 0 0 0 m 8 0 0 * 0 0 0 0 0 0 o 0 * m 0 0 5 0 0 0 0 0 10 14 14 16 12 23 24 25 1 2 udaya vyuccheda 0 5 0 0 0 0 0 6 uu 11 22 18 35 41 0 m 0 m 0 46 8 0 m 0 2 0 V 50 0 15 21 28 1 m 0 0 10 56 0 m 0 6 28 28 1 27 0 11 0 m 0 28 la 1 mr 12 0 0 5 28 28 0 1 28 28 28 29 58 1 1 V 13 14 0 62 63 65 80 110 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNA vyuccheda guNasthAna 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 0 | Ww 0 / 0 jJAnAvaraNIya darzanAvaraNIya vedanIya mohanIya nAma gotra AyuSya antarAya 0 0 0 2 3 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 3 6 6 10 8 16 12 23 0 0 0 0 0 2 0 0 0 0 0 0 0 3 3 0 2 2 14 14 15 24 25 28 0 1 1 3 4 4 0 0 0 0 3 2 21 28 1 4 0 0 3 2 27 28 1 4 0 0 3 2 28 28 1 4 0 0 5 2 28 30 1 4 0 5 9 2 28 29 1 4 5 0 0 0 / 0 / 0 0 0 / 0 - 0 | yoga 5 11 22 18 35 41 49 53 59 65 66 70 83 0 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna aura karmasiddhAnta isa prakAra hama dekhate haiM ki jaina karma-siddhAnta aura guNasthAna siddhAnta meM atyanta nikaTa sambandha hai| vastuta: gaNasthAna siddhAnta vyakti ke AdhyAtmika vikAsa-krama ko sUcita karatA hai aura usake AdhyAtmika vikAsa-krama ko avaruddha karane vAlA tattva karma hai, ataH karmoM ke upazama, kSayopazama yA kSaya para hI AdhyAtmika vikAsa AdhArita hai| isase yaha phalita hotA hai ki eka ora AdhyAtmika vikAsa ke vibhinna staroM para AtmA ke ananta catuSTaya ko Avarita karane vAlI zaktiyA~, jinheM paramparAgata bhASA meM hama karma-prakRti kahate haiM, kisa rUpa meM aura kitanI zeSa rahatI haiM, yaha batAnA guNasthAna siddhAnta kA mukhya pratipAdya hai, to dUsarI ora karma-siddhAnta hameM yaha batAtA hai ki vibhinna karma-prakRtiyoM ke upazamita athavA kSINa hone para AdhyAtmika vikAsa ke kisa sopAna para AtmA kI avasthiti hotI hai| __ ata: hama kaha sakate haiM ki binA jaina karma-siddhAnta ko samajhe guNasthAna siddhAnta ko evaM binA guNasthAna siddhAnta ko samajhe karma-siddhAnta ko nahIM jAnA jA sakatA, kyoMki donoM eka hI sikke ke do pahalU kI taraha paraspara sApekSa haiN| Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya guNasthAna siddhAnta kI avadhAraNAoM kA tulanAtmaka adhyayana jaina aura bauddha sAdhanA-paddhatiyoM meM nirvANa evaM mukti ke svarUpa ko lekara mata - vaibhitrya bhale hI ho, phira bhI donoM kA Adarza hai nirvANa kI upalabdhi / sAdhaka jitanA adhika nirvANa kI bhUmikA ke samIpa hotA hai, utanA hI adhika AdhyAtmika vikAsa kI sImA kA sparza karatA hai| jaina- paramparA meM AdhyAtmika vikAsa kI caudaha bhUmiyA~ mAnI gayI haiN| bauddha paramparA meM AdhyAtmika vikAsa kI ina bhUmiyoM kI mAnyatA ko lekara usake apane hI sampradAyoM meM mata- vaibhinya hai / zrAvakayAna athavA hInayAna sampradAya, jisakA lakSya vaiyaktika nirvANa athavA arhat - pada kI prApti hai, AdhyAtmika vikAsa kI cAra bhUmiyA~ mAnatA hai; jabaki mahAyAna sampradAya, jisakA carama lakSya buddhatva kI prApti ke dvArA loka-maMgala kI sAdhanA hai, AdhyAtmika vikAsa kI dasa bhUmiyA~ mAnatA hai / yahA~ hama donoM hI sampradAyoM ke dRSTikoNoM ko dekhane kA prayAsa kreNge| hInayAna aura AdhyAtmika vikAsa prAcIna bauddhadharma meM bhI jainadharma ke samAna saMsArI prANiyoM kI do zreNiyA~ mAnI gayI haiM 1. pRthagjana yA mithyAdRSTi tathA 2. Arya yA samyak - dRSTi / mithyAdRSTitva athavA pRthagjana avasthA kA kAla prANI ke avikAsa kA kAla hai| vikAsa kA kAla to tabhI prArambha hotA hai, jaba sAdhaka samyak dRSTikoNa ko grahaNa kara nirvANagAmI mArga para ArUr3ha ho jAtA hai| phira bhI sabhI pRthagjana yA mithyAdRSTi prANI samAna nahIM hote| unameM tAratamya hotA hai| kucha vyakti aise hote haiM jinakA dRSTikoNa mithyA hone para bhI AcaraNa kucha samyak prakAra kA hotA hai tathA ve yathArtha dRSTi ke ati nikaTa hote haiN| ataH pRthagjana bhUmi ko do bhAgoM meM bA~TA gayA hai 1. prathama aMdha pRthagjana bhUmi, yaha ajJAna evaM mithyAdRSTitva kI tIvratA kI avasthA hai evaM 2. kalyANa pRthagjana bhUmi / majjhima nikAya meM isa bhUmi kA nirdeza hai, jise dharmAnusArI yA zraddhAnusArI bhUmi bhI kahA gayA hai| isa bhUmi meM sAdhaka nirvANa - mArga kI ora abhimukha to hotA hai, lekina use prApta nahIM - -------- Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna siddhAnta kI avadhAraNAoM kA tulanAtmaka adhyayana 99 krtaa| isakI tulanA jainadharma meM sAdhaka kI mArgAnusArI avasthA se kI jA sakatI hai| hInayAna sampradAya ke anusAra samyakdRSTisampanna nirvANa-mArga para ArUr3ha sAdhaka ko apane lakSya arhat avasthA ko prApta karane taka ina cAra bhUmiyoM ( avasthAoM ) ko pAra karanA hotA hai -- 1. srotApanna bhUmi, 2. sakRdAgAmI bhUmi, 3. anAgAmI bhUmi aura 4. arhat bhuumi| pratyeka bhUmi meM do avasthAe~ hotI haiM - 1. sAdhaka kI avasthA yA mArgAvasthA tathA 2. siddhAvasthA yA phlaavsthaa| 1. srotApanna bhUmi - srotApana kA zAbdika artha hotA hai dhArA meM par3ane vAlA, arthAt sAdhaka sAdhanA athavA kalyANamArga ke pravAha meM girakara apane lakSya kI ora bar3ha rahA hai| bauddha-vicAradhArA ke anusAra jaba sAdhaka nimna tIna saMyojanoM ( bandhanoM ) kA kSaya kara detA hai, taba vaha isa avasthA ko prApta karatA hai - 1. satkAya dRSTi - dehAtma-buddhi arthAt zarIra ko AtmA mAnanA, usake prati mamatva yA merApana rakhanA ( svakAyedRSTiH : candrakIrti ) 2. vicikitsA - sandehAtmakatA tathA 3. zIlavrata parAmarza - arthAt vrata, upavAsa Adi meM aaskti| dUsare zabdoM meM mAtra karmakANDa ke prati ruci| isa prakAra jaba sAdhaka dArzanika mithyA dRSTikoNa ( satkAyadRSTi ) evaM karmakANDAtmaka mithyAdRSTikoNa ( zIlavrata parAmarza ) kA tyAga kara sarva prakAra ke saMzayoM ( vicikitsA ) kI avasthA ko pAra kara jAtA hai, taba vaha isa srotApanna bhUmi para ArUr3ha ho jAtA hai| dArzanika evaM karmakANDAtmaka mithyA dRSTikoNoM evaM sandehazIlatA ke samApta ho jAne ke kAraNa isa bhUmi ke patana kI sambhAvanA nahIM rahatI hai aura sAdhaka nirvANa kI dizA meM abhimukha ho AdhyAtmika dizA meM pragati karatA hai| srotApana sAdhaka nimna cAra aMgoM se sampanna hotA hai - 1. buddhAnusmRti : buddha meM nirmala zraddhA se yukta hotA hai| 2. dharmAnusmRti : dharma meM nirmala zraddhA se yukta hotA hai| 3. saMghAnusmRti : saMgha meM nirmala zraddhA se yukta hotA hai| 4. zIla evaM samAdhi se yukta hotA hai| srotApanna avasthA ko prApta sAdhaka vicAra ( dRSTikoNa ) evaM AcAra donoM se zuddha hotA hai| jo sAdhaka isa srotApanna avasthA ko prApta kara letA hai, vaha adhika se adhika sAta janmoM meM nirvANa-lAbha kara hI letA hai| jaina-vicAradhArA ke anusAra kSAyika-samyaktva se yukta caturtha samyagdRSTi guNasthAna se sAtaveM apramatta-saMyataguNasthAna taka kI jo avasthAe~ haiM, unakI Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa tulanA srotApanna avasthA se kI jA sakatI hai, kyoMki jaina-vicAradhArA ke anusAra bhI ina avasthAoM meM sAdhaka darzana ( dRSTikoNa ) vizuddhi evaM cAritra ( AcAra ) vizuddhi se yukta hotA hai| ina avasthAoM meM sAtaveM guNasthAna taka vAsanAoM kA prakaTana to samApta ho jAtA hai lekina unake bIja ( rAga-dveSa evaM moha ) sUkSma rUpa meM bane rahate haiM arthAt kaSAyoM ke tInoM cauka samApta hokara mAtra saMjvalana cauka zeSa rahatA hai| jaina paramparA kI isa bAta ko bauddha paramparA yaha kahakara prakaTa karatI hai ki srotApanna avasthA meM kAmadhAtu ( vAsanAe~ ) to samApta ho jAtI haiM, lekina rUpadhAtu ( Asrava arthAt rAga-dveSa evaM moha ) zeSa rahatI hai| 2. sakRdAgAmI bhUmi - isa bhami meM sAdhanA kA mukhya lakSya 'AstravakSaya' hI hotA hai| sakRdAgAmI bhUmi ke antima caraNa meM sAdhaka pUrNa rUpa se kAmarAga ( vAsanAe~ ) aura pratidha ( dveSa ) ko samApta kara detA hai aura anAgAmI bhUmi kI dizA meM Age bar3ha jAtA hai| sakRdAgAmI bhUmi kI tulanA jaina-darzana ke AThaveM guNasthAna se kI jA sakatI hai| donoM dRSTikoNoM ke anusAra sAdhaka isa avasthA meM bandhana ke mUla kAraNa rAga-dveSa-moha kA prahANa karatA hai aura vikAsa kI agrima avasthA, jise jainadharma kSINa-moha guNasthAna aura bauddha vicAra anAgAmI bhUmi kahatA hai, meM praviSTa ho jAtA hai| jainadharma ke anusAra jo sAdhaka ina guNasthAnoM kI sAdhanAvasthA meM hI Ayu pUrNa kara letA hai, vaha adhika se adhika tIsare janma meM nirvANa prApta kara letA hai, jabaki bauddhadharma ke anusAra sakRdAgAmI bhUmi ke sAdhanA-kAla meM mRtyu ko prApta sAdhaka eka bAra hI puna: saMsAra meM janma-grahaNa karatA hai| donoM vicAradhArAoM kA isa sandarbha meM mataikya hai ki jo sAdhaka isa sAdhanA ko pUrNa kara letA hai, vaha anAgAmI yA kSINamoha guNasthAna kI bhUmikA ko prApta kara usI janma meM arhatva evaM nirvANa kI prApti kara letA hai| 3. anAgAmI bhUmi - jaba sAdhaka prathama srotApanna bhUmi meM satkAyadRSTi, vicikitsA aura zIlavrata parAmarza ina tInoM saMyojanoM tathA sakRdAgAmI bhUmi meM kAmarAga aura pratidha ina do saMyojanoM ko, isa prakAra pA~ca bhU-bhAgIya saMyojanoM ko naSTa kara detA hai, taba vaha anAgAmI bhUmi ko prApta ho jAtA hai| isa avasthA ko prApta sAdhaka yadi vikAsa kI dizA meM Age nahIM bar3hatA hai to mRtyu ke prApta hone para brahmaloka meM janma lekara vahIM se sIdhe nirvANa prApta karatA hai| vaise sAdhanAtmaka dizA meM Age bar3hane vAle sAdhaka kA kArya isa avasthA meM yaha hotA hai ki vaha zeSa pA~ca uDhDabhAgIya saMyojana - 1. rUparAga, 2. arUpa-rAga, 3. mAna, 4. auddhatya aura 5. avidyA ke nAza kA prayAsa Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna siddhAnta kI avadhAraNAoM kA tulanAtmaka adhyayana 101 kre| jaba sAdhaka ina pA~coM saMyojanoM kA bhI nAza kara detA hai, taba vaha vikAsa kI agrima bhUmikA arhatAvasthA ko prApta karatA hai| jo sAdhaka isa agrima bhUmi ko prApta karane ke pUrva hI sAdhanAkAla meM mRtyu ko prApta ho jAte haiM, ve brahmaloka meM janma lekara vahA~ zeSa pA~ca saMyojanoM ke naSTa ho jAne para nirvANa prApta karate haiN| unheM puna: isa loka meM janma lene kI AvazyakatA nahIM rhtii| anAgAmI bhUmi kI tulanA jainoM ke kSINamoha guNasthAna se kI jA sakatI hai| lekina yaha tulanA anAgAmI bhUmi ke usa antima caraNa meM hI samucita hotI hai jaba anAgAmI bhUmi kA sAdhaka dasoM saMyojanoM ke naSTa ho jAne para Age kI arhat bhUmi meM prasthAna karane kI taiyArI meM hotA hai| sAdhAraNa rUpa meM AThaveM se bArahaveM guNasthAna taka kI sabhI avasthAe~ isa bhUmi ke antargata AtI haiN| 4. arhatAvasthA - jaba sAdhaka ( bhikSu ) uparyukta dasoM saMyojanoM yA bandhanoM ko tor3a detA hai, taba vaha arhatAvasthA ko prApta kara letA hai| sampUrNa saMyojanoM ke samApta ho jAne ke kAraNa vaha kRtakArya ho jAtA hai arthAt use kucha karaNIya nahIM rahatA, yadyapi vaha saMgha kI sevA ke liye kriyAe~ karatA hai| samasta bandhanoM yA saMyojanoM ke naSTa ho jAne ke kAraNa usake samasta klezoM yA du:khoM kA prahANa ho jAtA hai| vastuta: yaha jIvanmukti kI avasthA hai| jaina-vicAraNA meM isa arhatAvasthA kI tulanA sayogIkevalI guNasthAna se kI jA sakatI hai| donoM vicAradhArAe~ isa bhUmi ke sambandha meM kAphI nikaTa haiN| mahAyAna aura AdhyAtmika vikAsa ___ mahAyAna sampradAya meM dazabhUmizAstra ke anusAra AdhyAtmika vikAsa kI nimnalikhita dasa bhUmiyA~ ( avasthAe~ ) mAnI gayI haiM - 1. pramuditA, 2. vimalA, 3. prabhAkarI, 4. arciSmatI, 5. sudurjayA, 6. abhimukti, 7. dUraMgamA, 8. acalA, 9. sAdhamati aura 10. dhrmmedhaa| hInayAna se mahAyAna kI ora saMkramaNa-kAla meM likhe gae mahAvastu nAmaka grantha meM 1. durArohA, 2. baddhamAna, 3. puSpamaNDitA, 4. rucirA, 5. citta-vistAra, 6. rUpamati, 7. durjayA, 8. janmanideza, 9. yauvarAja aura 10. abhiSeka nAmaka jina dasa bhUmiyoM kA vivecana hai, ve mahAyAna kI pUrvokta dasa bhUmiyoM se bhinna haiN| yadyapi mahAyAna kA dasa bhUmiyoM kA siddhAnta isI mUlabhUta dhAraNA ke AdhAra para vikasita huA hai, tathApi mahAyAna granthoM meM kahIM dasa se adhika bhUmiyoM kA vivecana milatA hai| asaMga ke mahAyAna sUtrAlaMkAra meM prathama bhUmi ko adhimukti caryAbhUmi kahA gayA hai aura antima buddhabhUmi yA dharmameghA kA bhUmiyoM kI saMkhyA meM parigaNana nahIM kiyA gayA hai| isI prakAra laMkAvatArasUtra meM dharmameghA aura Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa tathAgata bhUmiyoM ( buddhabhUmi ) ko alaga-alaga mAnA gayA hai| 1. adhimuktacaryA bhUmi yoM to anya granthoM meM pramuditA ko prathama bhUmi mAnA gayA hai, lekina asaMga prathama adhimuktacaryAbhUmi kA vivecana karate haiM, tatpazcAt prabhuditA bhUmi kA adhimuktacaryAbhUmi meM sAdhaka ko pudgala nairAtmya aura dharmanairAtmya kA abhisamaya ( yathArtha jJAna ) hotA hai| yaha dRSTi-vizuddhi kI avasthA hai| isa bhUmi kI tulanA jaina vicAradhArA meM caturtha avirata samyagdRSTi guNasthAna se kI jA sakatI hai| ise bodhipraNadhicitta kI avasthA kahA jA sakatA hai / bodhisatva isa bhUmi meM dAna - pAramitA kA abhyAsa karatA hai / 102 2. pramuditA isameM adhizIla zikSA hotI hai| yaha zIlavizuddhi ke prayAsa kI avasthA hai| isa bhUmi meM bodhisatva lokamaMgala kI sAdhanA karatA hai| ise bodhi prasthAnacitta kI avasthA kahA jA sakatA hai| bodhipraNidhicitta mArgajJAna hai, lekina bodhi prasthAnacitta mArga meM gamana kI prakriyA hai| jaina paramparA meM isa bhUmi kI tulanA paMcama evaM SaSTha viratAvirata evaM sarvavirata samyagdRSTi nAmaka guNasthAna se kI jA sakatI hai| isa bhUmi kA lakSaNa hai karmoM kI avipraNAzavyavasthA arthAt yaha jJAna ki pratyeka karma kA bhoga anivArya hai, karma apanA phala diye binA naSTa nahIM hotA / bodhisatva isa bhUmi meM zIla- pAramitA kA abhyAsa karatA hai| vaha apane zIla ko vizuddha karatA hai, sUkSma se sUkSma aparAdha bhI nahIM karatA / pUrNazIlavizuddhi kI avasthA meM vaha agrima vimalA vihAra- bhUmi meM praviSTa ho jAtA hai| 3. vimalA isa avasthA meM bodhisatva ( sAdhaka ) anaitika AcaraNa se pUrNatayA mukta hotA hai| duHkhazIlatA ke manovikAsa kA mala pUrNatayA naSTa ho jAtA hai, isaliye ise vimalA kahate haiN| yaha AcaraNa kI pUrNa zuddhi kI avasthA hai| isa bhUmi meM bodhisatva zAnti - pAramitA kA abhyAsa karatA hai / yaha adhicitta zikSA hai| isa bhUmi kA lakSaNa hai| dhyAna - prApti, isameM acyuta samAdhi kA lAbha hotA hai| jaina vicAraNA meM isa bhUmi kI tulanA apramattasaMyata guNasthAna nAmaka saptama guNasthAna se kI jA sakatI hai| - -- 4. prabhAkarI isa bhUmi meM avasthita sAdhaka ko samAdhibala se apramANa dharmoM kA avabhAsa yA sAkSAtkAra prApta hotA hai evaM sAdhaka bodhipakSIya dharmoM kI pariNAmanA lokahita ke liye saMsAra meM karatA hai arthAt vaha buddha kA jJAnarUpI prakAza loka meM phailAtA hai, isaliye isa bhUmi ko prabhAkarI kahA jAtA hai| yaha bhI jainoM ke apramattasaMyata nAmaka sAtaveM guNasthAna ke samakakSa hai| isa bhUmi meM klezAvaraNa aura zreyAvaraNa kA dAha 5. arciSmatI -- ------ Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna siddhAnta kI avadhAraNAoM kA tulanAtmaka adhyayana hotA hai| AdhyAtmika vikAsa kI yaha bhUmi apUrvakaraNa nAmaka AThaveM guNasthAna se tulanIya hai, kyoMki jisa prakAra isa bhUmi meM sAdhaka klezAvaraNa aura zreyAvaraNa kA dAha karatA hai, usI prakAra AThaveM guNasthAna meM bhI sAdhaka jJAnAvaraNIya Adi ATha karmoM kA rasaghAta evaM saMkramaNa karatA hai, isameM sAdhaka vIrya pAramitA kA abhyAsa karatA hai / 6. sudurjayA isa bhUmi meM sattva - paripAka arthAt prANiyoM ke dhArmika bhAvoM ko paripuSTa karate hue evaM svacitta kI rakSA karate hue duHkha para vijaya prApta kI jAtI hai| yaha kArya ati duSkara hone se isa bhUmi ko 'durjayA' kahate haiN| isa bhUmi meM pratItyasamutpAda ke sAkSAtkAra ke kAraNa bhavApatti ( Urdhva lokoM meM utpatti ) viSayaka saMklezoM se anurakSaNa ho jAtA hai / bodhisatva isa bhUmi meM dhyAna pAramitA kA abhyAsa karatA hai| isa bhUmi kI tulanA AThaveM se gyArahaveM guNasthAna taka kI avasthA se kI jA sakatI hai| jaina aura bauddha donoM vicAraNAoM ke anusAra sAdhanA ke vikAsa kI yaha avasthA atyanta hI duSkara hotI hai / ---- 103 7. abhimukhI prajJApAramitA ke Azraya se bodhisatva ( sAdhaka ) saMsAra aura nirvANa donoM ke prati abhimukha hotA hai / yathArtha prajJA ke udaya se usake liye saMsAra aura nirvANa meM koI antara nahIM hotaa| aba saMsAra usake liye bandhaka nahIM rhtaa| nirvANa ke abhimukha hone se yaha bhUmi abhimukhI kahI jAtI hai / / isa bhUmi meM prajJApAramitA kI sAdhanA pUrNa hotI hai| cauthI, pA~cavIM aura chaThI bhUmiyoM meM adhiprajJA zikSA hotI hai arthAt prajJA kA abhyAsa hotA hai, jo isa bhUmi meM pUrNatA ko prApta hotA hai / tulanA kI dRSTi se yaha bhUmi sUkSma samparAya nAmaka bArahaveM guNasthAna kI pUrvAvasthA ke samAna hai| - ---- 8. dUraMgamA isa bhUmi meM bodhisatva sAdhaka ekAntika mArga arthAt zAzvatavAda, ucchedavAda Adi se bahuta dUra ho jAtA hai| aise vicAra usake mana meM uThate nahIM hai| jaina paribhASA meM yaha AtmA kI pakSAtikrAnta avasthA hai, saMkalpa zUnyatA hai, sAdhanA kI pUrNatA hai, jisameM sAdhaka ko Atma-sAkSAtkAra hotA hai| bauddha-vicAra ke anusAra bhI isa avasthA meM bodhisatva kI sAdhanA pUrNa ho jAtI hai| vaha nirvANa prApti ke sarvathA yogya ho jAtA hai| isa bhUmi meM bodhisatva kA kArya prANiyoM ko nirvANa mArga meM lagAnA hotA hai| isa avasthA meM vaha sabhI pAramitAoM kA pAlana karatA hai evaM vizeSa rUpa se upAya kauzalya pAramitA kA abhyAsa karatA hai| yaha bhUmi jaina- vicAraNA ke bArahaveM guNasthAna ke antima caraNa kI sAdhanA ko abhivyakta karatI hai, kyoMki jaina vicAraNA ke anusAra bhI isa avasthA meM Akara sAdhaka nirvANa prApti ke sarvathA yogya hotA hai| Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa 9. acalA - saMkalpazUnyatA evaM viSayarahita animitta vihArI samAdhi kI upalabdhi se yaha bhUmi acala kahalAtI hai| viSayoM ke abhAva se citta saMkalpazUnya hotA hai aura saMkalpazUnya hone se avicala hotA hai, kyoMki vicAra evaM viSaya hI citta kI caMcalatA ke kAraNa hote haiM, jabaki isa avasthA meM unakA pUrNatayA abhAva hotA hai| citta ke saMkalpazUnya hone se isa avasthA meM tattva kA sAkSAtkAra ho jAtA hai| yaha bhUmi tathA agrima sAdhumatI aura dharmameghA bhUmi jainavicAradhArA ke sayogIkevalI nAmaka terahaveM guNasthAna ke samakakSa mAnI jA sakatI 10. sAdhumatI -- isa bhUmi meM bodhisatva kA hRdaya prANiyoM ke prati zubha bhAvanAoM se paripUrNa hotA hai| isa bhUmi kA lakSaNa hai satvapAka arthAt prANiyoM ke bodhibIja ko paripuSTa krnaa| isa bhUmi meM samAdhi kI vizuddhatA evaM pratisaMvinmati ( vizleSaNAtmaka anubhava karane vAlI buddhi ) kI pradhAnatA hotI hai| isa avasthA meM bodhisattva meM dUsare prANiyoM ke manogata bhAvoM ko jAnane kI kSamatA utpanna ho jAtI hai| 11. dharmameghA - jaise megha AkAza ko vyApta karatA hai, vaise hI isa bhUmi meM samAdhi dharmAkAza ko vyApta kara letI hai| isa bhUmi meM bodhisattva divya zarIra ko prApta kara ratnajar3ita daivIya kamala para sthita dikhAI dete haiN| yaha bhUmi jainadharma ke tIrthaGkara ke samavazaraNa-racanA ke samAna pratIta hotI hai| AjIvaka sampradAya evaM AdhyAtmika vikAsa kI avadhAraNA __ buddha aura mahAvIra ke samakAlIna vicAraka maMkhalI gozAlaka ke AjIvaka sampradAya meM AdhyAtmika vikAsa kI koI avadhAraNA avazya thI, jisakA ullekha majjhimanikAya kI buddhaghoSa kRta sumaMgalavilAsinI TIkA meM milatA hai| buddhaghoSa ne AjIvaka sampradAya kI AdhyAtmika vikAsa kI ATha kramika avasthAoM kA ullekha kiyA hai| ye ATha avasthAe~ nimnalikhita haiM --- 1. manda - buddhaghoSa ke anusAra janma se lekara sAta dina taka yaha 'manda-avasthA' hotI hai kintu merI dRSTi meM 'manda-avasthA' kA artha bhinna hI honA caahiye| yadyapi vartamAna meM AjIvaka sampradAya ke grantha upalabdha nahIM haiM, isaliye isa sambandha meM vAstavika artha batA pAnA to kaThina hai, kintu yaha bhUmi jainadarzana ke mithyAtva guNasthAna ke samAna hI honI cAhiye, jisameM prANI kA AdhyAtmika vikAsa kuNThita rahatA hai| 2. khiDDA - buddhaghoSa ne ise bAlaka kI rudana aura hAsya mizrita krIr3A kI avasthA mAnA hai| kintu merI dRSTi meM yaha avasthA jaina-paramparA ke Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna siddhAnta kI avadhAraNAoM kA tulanAtmaka adhyayana 105 avirata samyagdRSTi guNasthAna ke samAna honA cAhiye, jisameM sAdhaka AtmaramaNa yA AdhyAtmika krIr3A kI avasthA meM rahatA hai| 3. padavImAMsA - buddhaghoSa ke anusAra jisa prakAra bAlaka mAtA-pitA ke hAtha kA sahArA lekara calane kA prayAsa karatA hai usI prakAra isa avasthA meM sAdhaka guru kA Azraya lekara sAdhanA ke kSetra meM apanA kadama rakhatA hai| ise hama jaina darzana ke pA~caveM virata samyagdRSTi guNasthAna ke samakakSa mAna sakate haiN| padavImAMsA kA artha hai kadama rakhanA, ata: yaha AdhyAtmika kSetra meM kadama rakhanA hai| 4. Rjugata - buddhaghoSa ne yaha mAnA hai ki jaba bAlaka pairoM para binA sahAre ke calane lagatA hai taba Rjugata avasthA hotI hai| kintu merI dRSTi meM yaha gRhastha sAdhanA meM hI eka Age bar3hA huA caraNa hai, jisameM sAdhaka svatantra rUpa se AdhyAtmika sAdhanA meM Age bar3hatA hai| jaina paramparA meM jo zrAvaka pratimAoM kI bhUmi hai, sambhavata: yaha vaisI hI koI avasthA hai| 5. zaikSa - buddhaghoSa ke anusAra yaha avasthA zilpakalA ke adhyayana kI avasthA hai, jabaki merI dRSTi meM ise bauddha paramparA ke zrAmaNera yA jaina paramparA ke sAmAyika cAritra jaisI bhUmi ke samakakSa mAnanA caahiye| jaina guNasthAna siddhAnta se isa avasthA kI tulanA chaThe pramattasaMyata guNasthAna se bhI kI jA sakatI hai| 6. zramaNa - buddhaghoSa ne ise saMnyAsa grahaNa kI avasthA mAnA hai| jaina paramparA meM ise apramattasaMyata guNasthAna ke samakakSa mAnA jA sakatA hai| 7. jina - buddhaghoSa ne ise jJAna prApta karane kI bhUmi mAnA hai, kintu merI dRSTi meM yaha bhUmi jaina paramparA ke sayogIkevalI guNasthAna yA bauddha paramparA kI arhat avasthA ke samakakSa honI caahiye| 8. prAjJa - buddhaghoSa ne ise vaha avasthA mAnA hai, jisameM bhikSu (jina) kucha bhI nahIM boltaa| vastuta: yaha avasthA jaina paramparA ke ayogIkevalI guNasthAna ke samAna hI honI cAhiye, jaba sAdhaka zArIrika aura mAnasika gatividhiyoM kA pUrNatayA nirodha kara letA hai| vastuta: buddhaghoSa ne prathama se lekara pA~cavIM bhUmikA taka ke jo artha kiye haiM ve yuktisaMgata nahIM haiN| isa bAta kA ullekha paM0 sukhalAlajI aura pro0 haoNrnale ne bhI kiyA thaa| kyoMki buddhaghoSa kI vyAkhyA kA sambandha AdhyAtmika vikAsa ke sAtha hI baiThatA thaa| yadyapi maiMne inakA jo artha kiyA hai vaha bhI vidvAnoM kI dRSTi meM kliSTa kalpanA to hogI kintu phira bhI vaha AjIvaka sampradAya kI mUla bhAvanA Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa ke adhika nikaTa hogaa| vastuta: buddhaghoSa ke samaya taka ina zabdoM kA mUla artha vilupta ho gayA hogA aura isaliye inake sambandha meM unhoMne apanI buddhi ke anusAra hI kalpanA kI hogii| isa prasaMga meM maiMne jo vyAkhyA kI hai vaha asaMgata nahIM mAnI jA sakatI hai| gItA ke triguNa siddhAnta aura guNasthAna-siddhAnta kI tulanA yadyapi gItA meM naitika evaM AdhyAtmika vikAsakrama kA utanA vistRta vivecana nahIM milatA, jitanA jaina-vicAra meM milatA hai, tathApi gItA meM usakI eka moTI rUparekhA avazya hai| gItA meM isa vargIkaraNa kA pramukha AdhAra triguNa kI dhAraNA hai| DaoN0 rAdhAkRSNan bhagavadgItA kI TIkA meM likhate haiM - "AtmA kA vikAsa tIna sopAnoM se hotA hai| yaha niSkriya, jar3atA aura ajJAna ( tamoguNapradhAna avasthA ) se bhautika sukhoM ke liye saMgharSa ( rajogaNAtmaka pravRtti ) ke dvArA Upara uThatI haI jJAna aura Ananda kI ora bar3hatI hai| gItA ke anusAra AtmA tamoguNa se rajoguNa aura sattvaguNa kI ora bar3hatI huI anta meM guNAtIta avasthA ko prApta ho jAtI hai| gItA meM ina guNoM ke saMgharSa kI dazA kA pratipAdana hai, jisase naitika evaM AdhyAtmika vikAsa ko samajhA jA sakatA hai| jaba rAjasaguNa aura sattvaguNa ko dabAkara tamoguNa hAvI hotA hai, to jIvana meM niSkriyatA evaM jar3atA bar3hatI hai| prANI pariveza ke sammukha jhukatA rahatA hai| yaha avikAsa kI avasthA hai| jaba sattva aura tama ko dabAkara rAjasa pradhAna hotA hai to jIvana meM anizcayatA, tRSNA aura lAlasA bar3hatI hai| isameM andha evaM AvezapUrNa pravRttiyoM kA bAhulya hotA hai, yaha anizcaya kI avasthA hai| yaha donoM hI avikAsa kI sUcaka haiN| jaba rajas aura tamas ko dabAkara sattva prabala hotA hai to jIvana meM jJAna kA prakAza Alokita hotA hai| jIvana yathArtha AcaraNa kI dizA meM bar3hatA hai| yaha vikAsa kI bhUmikA hai| jaba sattva ke jJAna-prakAza meM AtmA apane yathArtha svarUpa ko pahacAna letI hai, to vaha guNAtIta ho draSTAmAtra raha jAtI hai| ina guNoM kI pravRttiyoM meM usakI ora se milane vAlA sahayoga banda ho jAtA hai| triguNa bhI saMgharSa ke liye milane vAle sahayoga ke abhAva meM saMgharSa se virata ho sAmyAvasthA meM sthita ho jAte haiN| taba sattva jJAna-jyoti bana jAtA hai| rajas sva-svarUpa meM ramaNa bana jAtA hai aura tamas zAnti kA pratIka ho jAtA hai| yaha triguNAtIta dazA hI AdhyAtmika pUrNatA kI avasthA hai| sattva, raja aura tama ina tIna guNoM ke AdhAra para hI gItA meM vyaktitva, zraddhA, jJAna, buddhi, karma, kartA Adi kA trividha vargIkaraNa hai| prazna yaha uThatA hai ki hama gItA meM isa triguNAtmakatA kI dhAraNA ko hI naitika vikAsa-krama kA AdhAra kyoM mAnate haiM ? Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna siddhAnta kI avadhAraNAoM kA tulanAtmaka adhyayana 107 isakA uttara yaha hai ki jisa prakAra jaina darzana meM bandhana kA pramukha kAraNa moha karma hai aura usake do bheda darzanamoha aura cAritramoha ke AvaraNoM kI tAratamyatA ke AdhAra para pramukha rUpa se naitika vikAsa kI kakSAoM kI vivecanA kI jAtI hai, usI prakAra gItA ke AcAra-darzana meM bandhana kA mUla kAraNa triguNa hai| gItA spaSTa rUpa se kahatI hai ki sattva, raja aura tama ina guNoM se pratyutpanna triguNAtmaka bhAvoM se mohita hokara jagat ke jIva usa parama avyaya paramAtmasvarUpa ko nahIM jAna pAte haiN| ata: gItA kI dRSTi se naitika evaM AdhyAtmika vikAsa-krama kI carcA karate samaya ina guNoM ko AdhArabhUta mAnanA par3atA hai| yadyapi sabhI guNa bandhana haiM, tathApi unameM tAratamya hai| jahA~ tamoguNa vikAsa meM bAdhaka hotA hai, vahA~ sattvaguNa usameM ThIka usI prakAra sahAyaka hotA hai, jisa prakAra jainadRSTi meM samyaktva moha vikAsa meM sahAyaka hotA hai| yadi hama naitika vikAsa dRSTi se isa siddhAnta kI carcA karanA cAhate haiM to hameM yaha dhyAna meM rakhanA cAhiye ki jina naitika vivecanAoM meM bhautika dRSTikoNa ke sthAna para AdhyAtmika dRSTikoNa ko svIkRta kiyA jAtA hai, unameM naitika mUlyAMkana kI dRSTi se vyakti kA AcaraNa prAthamika tathya na hokara usakI jIvanadRSTi hI prAthamika tathya hotI hai, AcaraNa kA sthAna dvitIya hotA hai| unameM yathArtha dRSTikoNa ke abhAva meM kiyA gayA AcaraNa adhika mUlyavAn nahIM hotaa| usakA jo kucha bhI mUlya hai vaha usake yathArtha dRSTi kI ora unmukha hone meM hI hai| ata: hama gItA kI dRSTi se naitika vikAsa kI zreNiyoM kI carcA jaina aura bauddha paramparAoM ke samAna hI zraddhA ko prAthamika aura AcaraNa ko dvitIyaka mAnakara hI kreNge| gItA meM bhI yaha kahA gayA hai ki darAcArI bhI samyaka nizcaya vAlA hone se sAdha hI mAnA jAnA caahiye| isa kathana meM uparyukta vicAraNA kI puSTi kI gayI hai| ata: naitika vikAsa kI zreNiyoM kA vivecana karate samaya prathama jIvanadRSTi, zraddhA evaM jJAna ( buddhi ) kA sattva, raja evaM tamogaNa ke AdhAra para trividha vargIkaraNa karanA hogaa| tatpazcAt usa sattvapradhAna jIvana-dRSTi kA AcaraNa kI dRSTi se trividha vivecana karanA hogaa| yadyapi pratyeka guNa meM bhI tAratamya kI dRSTi se aneka avAntara varga ho sakate haiM, lekina prastuta sandarbha meM adhika bheda-prabhedoM kI ora jAnA iSTa nahIM hai| 1. prathama varga vaha hai jahA~ zraddhA evaM AcaraNa donoM hI tAmasa haiM. jIvana-dRSTi azuddha hai| gItA ke anusAra isa varga meM rahane vAlA prANI paramAtmA kI upalabdhi meM asamartha hotA hai, kyoMki usake jIvana kI dizA pUrI taraha asamyak hai| gItA ke anusAra isa avikAsa dazA kI prathama kakSA meM prANI kI jJAna-zakti mAyA ke dvArA kuNThita rahatI hai, usakI vRttiyA~ AsurI aura AcaraNa Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa pApakarmA hotA hai| yaha avasthA jaina vicAraNA ke mithyAtva guNasthAna evaM bauddha vicAraNA kI andhapRthakjana bhUmi ke samAna hai| gItA ke anusAra isa tamoguNa bhUmi meM mRtyu hone para prANI mUr3ha yoniyoM meM janma letA hai ( pralInastamasi mUr3hayoniSu jAyate : 14. 15 ) adhogati ko prApta hotA hai| 2. dUsarA varga vaha hai, jahA~ zraddhA athavA jIvanadRSTi to tAmasa ho, lekina AcaraNa sAtvika ho| isa varga ke andara gItA meM varNita ve bhakta Ate haiM, jo Arta bhAva evaM kisI kAmanA ko lekara ( arthArthI ) bhakti ( dharmAcaraNa ) karate haiN| gItAkAra ne inako sukRti ( sadAcArI) evaM udAra kahA hai| lekina sAtha hI sAtha yaha bhI svIkAra kiyA hai ki aise vyakti paramAtmA, mokSa yA paramagati ko prApta karane meM asamartha hote haiN| gItA kA spaSTa nirdeza hai ki kAmanAoM ke kAraNa jinakA jJAna apahata ho gayA hai ve samyagdRSTi puruSa ke samAna AcaraNa karate hue bhI asthAyI phala ko prApta hote haiM, jabaki yathArtha dRSTi-sampanna vyakti usI AcaraNa ke phalasvarUpa paramAtmarUpa kI prApti karate haiN| isakA tAtparya yaha hai ki gItA ke anusAra bhI aise vyaktiyoM kI dRSTi yA zraddhA yathArtha nahIM ho sakatI hai, kyoMki vaha bandhana kA kAraNa hI hotI hai, mukti kA nhiiN| ata: pAramArthika dRSTi se unheM mithyA dRSTi hI mAnanA hogaa| cAhe sadAcaraNa ke kAraNa unheM svargAdi sukha hI kyoM na milatA ho, phira bhI ve nirvANa-mArga se to vimukha hI haiN| yaha varga jaina vicAraNA ke anusAra samyaktva guNasthAna ke nikaTavartI mithyAtva guNasthAnavartI jIvoM kA hai| bauddha dRSTi se yaha avasthA kalyANa pRthakjana bhUmi yA dharmAnusArI bhUmi se tulanIya hai| 3. tIsarA varga vaha hai jahA~ zraddhA athavA buddhi rAjasa ho| zraddhA athavA buddhi ke rAjasa hone kA tAtparya usakI caMcalatA yA asthiratA se hai| zraddhA yA buddhi kI asthira yA saMzayapUrNa avasthA meM AcaraNa sambhava nahIM hotaa| asthira buddhi kisI bhI sthAyitvapUrNa AcaraNa kA nirNaya nahIM le pAtI, ataH yaha bhUmikA jIvana-dRSTi aura AcaraNa donoM hI apekSA se rAjasa hotI hai| gItA meM arjuna kA vyaktitva isI dharma se mar3ha cetanA kI bhUmikA ko lekara prastuta hotA hai| gItA ke anusAra yaha saMzayAtmaka evaM asthiratA kI bhUmikA naitika evaM AdhyAtmika avikAsa kI avasthA hai| gItA ke anusAra ajJAnI evaM azraddhAlu ( mithyAdRSTi ) jisa prakAra vinAza ko prApta hote haiM, usI prakAra saMzayAtmA bhI vinAza ko prApta hotI hai| yahI nahIM, saMzayAtmA kI avasthA to unase adhika burI banatI hai, kyoMki vaha bhautika evaM AdhyAtmika donoM hI prakAra ke sukhoM se vaMcita rahatA hai, jaba ki mithyAdRSTi prANI kama se kama bhautika sukhoM kA to upabhoga kara hI letA Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna siddhAnta kI avadhAraNAoM kA tulanAtmaka adhyayana 109 hai / " yaha avasthA jaina- vicAraNA ke mizra guNasthAna se milatI huI hai, kyoMki mizra guNasthAna siddhAnta bhI yathArtha dRSTi aura mithyAdRSTi ke madhya anizcaya kI avasthA hai| yadyapi jaina darzana ke anusAra isa mizra avasthA meM mRtyu nahIM hotI, lekina gItA ke anusAra rajoguNa kI bhUmikA meM mRtyu hone para prANI Asakti pradhAna yoniyoM ko prApta karatA huA ( rajasi pralayaM gatvA karmasaMgiSu jAyate ) madhya loka meM janma-maraNa karatA rahatA hai ( madhye tiSThanti rAjasAH - 24.18 ) / 4. caturtha bhUmikA vaha hai jisameM dRSTikoNa sAtvika arthAt yathArtha hotA hai, lekina AcaraNa tAmasa evaM rAjasa hotA hai| isa bhUmikA kA citraNa gItA ke chaThe evaM naveM adhyAya meM hai| chaThe adhyAya meM 'ayatiH zraddhayopeto' kahakara isa varga kA nirdeza kiyA gayA hai / 14 naveM adhyAya meM jahA~ zrIkRSNa kahate haiM ki una durAcAravAn ( sudurAcArI ) vyaktiyoM ko bhI, jo ananya bhAva se merI upAsanA karate haiM, sAdhu ( sAtvika prakRti vAlA ) hI mAnA jAnA cAhiye, kyoMki unakA dRSTikoNa samyagrUpeNa vyavasthita ho cukA hai| 15 gItA meM varNita naitika vikAsakrama kI yaha avasthA jaina- vicAra meM avirata samyagdRSTi guNasthAna se milatI hai| jaina vicAra ke samAna gItA bhI yaha svIkAra karatI hai ki aisA vyakti jisakA dRSTikoNa samyak ho gayA hai, vaha vartamAna meM cAhe durAcArI hI kyoM na ho, vaha zIghra hI sadAcArI banakara zAzvata zAnti ( mukti ) prApta karatA hai, " kyoMki vaha sAdhanA kI yathArtha dizA kI ora mur3a gayA hai| isI bAta ko bauddha - vicAra meM strotApatra bhUmi arthAt nirvANa mArga ke pravAha meM girA huA kahakara prakaTa kiyA gayA hai| jaina, bauddha aura gItA ke AcAra- darzana samaveta rUpa se yaha svIkAra karate haiM ki aisA sAdhaka mukti avazya prApta kara letA hai / 97 gItA ke anusAra naitika evaM AdhyAtmika vikAsa kI pA~cavIM bhUmikA yaha ho sakatI hai jisameM zraddhA evaM buddhi sAtvika hotI hai, lekina rajoguNa AcaraNa meM sattvonmukha to hotA hai, phira bhI vaha cittavRtti kI caMcalatA kA kAraNa hotA hai| sAtha hI pUrvAvasthA ke tamoguNa ke saMskAra bhI pUrNata: vilupta nahIM ho jAte haiN| tamoguNa evaM rajoguNa kI tAratamyatA ke AdhAra para isa bhUmikA ke aneka upa-vibhAga kiye jA sakate haiN| jaina- vicAraNA meM isa prakAra ke vibhAga kiye gae haiM, lekina gItA meM itanI gahana vivecanA upalabdha nahIM hai| phira bhI isa bhUmikA kA citraNa gItA ke chaTheM adhyAya meM mila jAtA hai| vahA~ arjuna zaMkA upasthita karate haiM ki he kRSNa, jo vyakti zraddhAyukta ( samyagdRSTi ) hote hue bhI ( rajoguNa ke kAraNa ) caMcala mana hone se yoga kI pUrNatA ko prApta nahIM hotA usakI kyA gati hotI hai ? kyA vaha brahmA ( nirvANa ) kI ora jAne vAle mArga Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa se pUrNatayA bhraSTa to nahIM ho jAtA ? 18 zrIkRSNa kahate haiM ki citta kI caMcalatA ke kAraNa sAdhanA ke parama lakSya se patita huA aisA sAdhaka bhI samyak-zraddhA se yukta evaM samyak AcaraNa meM prayatnazIla hone se apane karmoM ke kAraNa brahma prApti kI yathArtha dizA meM rahatA hai| aneka zubha yoniyoM meM janma letA huA pUrva-saMskAroM se sAdhanA ke yogya avasaroM ko upalabdha kara janmAntara meM pApoM se zuddha hokara adhyavasAyapUrvaka prayAsoM ke phalasvarUpa paramagati ( nirvANa ) prApta kara letA hai| 19 jaina-vicAraNA se tulanA karane para yaha avasthA pA~caveM dezavirata samyagdRSTi guNasthAna se prArambha hokara gyArahaveM upazAntamoha guNasthAna taka jAtI hai| pA~cave evaM chaThe guNasthAna taka zraddhA ke sAtvika hote hue bhI AcaraNa meM sattvonmukha rajoguNa evaM tamoguNa kI sattvonmukhatA bar3hatI hai, vahIM sattva kI prabalatA se usakI mAtrA kramaza: kama hote hue samApta ho jAtI hai| vastuta: sAdhanA kI isa kakSA meM vyakti sAtvika ( samyak ) jIvana-dRSTi se sampanna hokara AcaraNa ko bhI vaisA hI banAne kA prayAsa karatA hai, lekina tamoguNa aura rajoguNa ke pUrva saMskAra bAdhA upasthita karate haiN| phira bhI yathArtha bodha ke kAraNa vyakti meM AcaraNa kI samyak dizA ke liye anavarata prayAsa kA prasphuTana hotA hai jisake phalasvarUpa tamoguNa aura rajoguNa dhIre-dhIre kama hokara anta meM vilIna ho jAte haiM aura sAdhaka vikAsa kI eka agrima zreNI meM prasthita ho jAtA hai| gItA ke anusAra vikAsa kI agrima kakSA vaha hai jahA~ zraddhA, jJAna aura AcaraNa tInoM hI sAtvika hote haiN| yahA~ vyakti kI jIvanadRSTi aura cAraNa donoM meM pUrNa tAdAtmya evaM sAmaMjasya sthApita ho jAtA hai| usake mana, vacana aura karma meM ekarUpatA hotI hai| gItA ke anusAra isa avasthA meM vyakti sabhI prANiyoM meM usI Atmatattva ke darzana karatA hai|20 Asaktirahita hokara mAtra avazya ( niyata ) karmoM kA AcaraNa karatA hai|29 usakA vyaktitva, Asakti evaM ahaMkAra se zUnya, dhairya evaM utsAha se yukta evaM nirvikAra hotA hai| 22 usake samagra zarIra se jJAna kA prakAza prasphuTita hotA hai, arthAt usakA jJAna anAvarita hotA hai| isa sattvapradhAna bhUmikA meM mRtyu prApta hone para prANI uttama jJAna vAle vizuddha nirmala Urdhva lokoM meM janma letA hai| yaha vikAsa-kakSA jainadharma ke bArahaveM kSINamoha guNasthAna ke samAna hai| jJAnAvaraNa kA naSTa honA isI guNasthAna kA antima caraNa hai| yaha naitika pUrNatA kI avasthA hai, lekina naitika pUrNatA sAdhanA kI itizrI nahIM hai| DaoN0 rAdhAkRSNan kahate haiM - sarvocca Adarza naitika stara se Upara uThakara AdhyAtmika stara para pahu~catA hai| acche ( sAtvika ) manuSya ko santa ( triguNAtIta ) bananA caahiye| sAtvika acchAI bhI apUrNa hai, kyoMki isa Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna siddhAnta kI avadhAraNAoM kA tulanAtmaka adhyayana acchAI ke liye bhI isake virodhI ke sAtha saMgharSa kI zarta saMgharSa samApta ho jAtA hai aura acchAI pUrNa bana jAtI hai, nahIM rahatI, vaha saba naitika bAdhAoM se Upara uTha jAtI hai| sattva kI prakRti kA vikAsa karane ke dvArA hama usase Upara uTha jAte haiN| jisa prakAra hama kA~Te ke dvArA kA~Te ko nikAlate haiM ( phira usa nikAlane vAle kA~Te kA bhI tyAga kara dete haiM) usI prakAra sAMsArika vastuoM kA tyAga karane ke dvArA tyAga ko bhI tyAga denA cAhiye / sattvaguNa ke dvArA rajas aura tamas para vijaya pAte haiM aura usake bAda svayaM sattva se bhI Upara uTha jAte haiM / 23 vikAsa kI agrima tathA antima kakSA vaha hai, jahA~ sAdhaka isa triguNAtmaka jagat meM rahate hue bhI isake Upara uTha jAtA hai| gItA ke anusAra yaha guNAtIta avasthA hI sAdhanA kI carama pariNati hai, gItA ke upadeza kA sAra hai / 24 gItA meM vikAsa kI antima kakSA kA varNana isa prakAra milatA hai| jaba dekhane vAlA ( jJAnaguNasampanna AtmA ) ina guNoM ( karma - prakRtiyoM ) ke atirikta kisI ko kartA nahIM dekhatA aura inase pare AtmasvarUpa ko jAna letA hai to vaha mere hI svarUpa ko prApta ho jAtA hai, arthAt paramAtmA ho jAtA hai| aisA zarIradhArI AtmA zarIra ke kAraNabhUta evaM usa zarIra se utpanna hone vAle triguNAtmaka bhAvoM se Upara uThakara guNAtIta avasthA ko prApta ho janma, jarA, mRtyu ke duHkhoM se mukta hokara amRta - tattva ko prApta ho jAtA hai| vaha ina guNoM se vicalita nahIM hotA, vaha prakRti ( karmoM) ke parivartanoM ko dekhatA hai, lekina unameM ulajhatA nahIM, vaha sukha - duHkha evaM lauha - kAMcana ko samAna samajhatA hai, sadaiva AtmasvarUpa meM sthira rahatA hai| priya ke viyoga aura apriya ke saMyoga meM tathA nindA stuti meM vaha sama rahatA hai| usakA mana sadaiva sthira rahatA hai / mAnApamAna tathA zatru-mitra usake liye samAna haiN| aisA sarva ArambhoM ( pApakarmoM ) kA tyAgI mahApuruSa guNAtIta kahA jAtA hai / tulanAtmaka dRSTi se vicAra karane para yaha avasthA jaina vicAraNA ke terahaveM sayogIkevalI muNasthAna evaM bauddha vicAraNA kI arhatbhUmi ke samAna hai| yaha pUrNa vItarAgadazA hai, jisake svarUpa ke sambandha meM bhI sabhI samAlocya AcAra-darzanoM meM kAphI nikaTatA hai / 111 triguNAtmaka deha se mukta hokara vizuddha paramAtmasvarUpa ko prApta kara lenA sAdhanA kI antima kakSA hai / ise jaina- vicAra meM ayogIkevalI guNasthAna kahA gayA hai| gItA meM usake samatulya hI isa dazA kA citraNa upalabdha hai| gItA ke AThaveM adhyAya meM zrIkRSNa kahate haiM maiM tujhe usa paramapada arthAt prApta karane yogya sthAna ko batAtA hU~, jise vidvajjana 'akSara' kahate haiN| vItarAga muni - lagI huI hai, jyoM hI tyoM hI vaha acchAI Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa jisakI prApti kI icchA se brahmacarya kA pAlana karate haiM aura jisameM praveza karate haiN|25 Age vItarAga muni dvArA usakI prApti ke antima upAya kI ora saMketa karate hue ve kahate haiM ki "jo zarIra ke saba dvAroM kA saMyama karake ( kAyA evaM vANI ke vyApAroM ko rokakara ), mana ko hRdaya meM rokakara ( mana ke vyApAroM kA nirodha kara ), prANa-zakti ko mUrdhA ( zIrSa ) meM sthirakara, yoga ko ekAgrakara 'om' isa akSara kA uccAraNa karatA huA mere arthAt vizuddha Atmatattva ke svarUpa kA smaraNa karatA huA apane zarIra kA tyAga kara saMsAra se prayANa karatA hai, vaha usa paramagati ko prApta kara letA hai| isake pUrva bhI isI tathya kA vivecana upalabdha hotA hai| jo vyakti isa saMsAra se prasthAna ke samaya mana ko bhakti aura yogabala se sthira karake ( arthAt mana ke vyApAroM ko roka karake ) apanI prANazakti ko bhauMhoM ke madhya samyak prakAra se sthApita kara dehatyAga karatA hai, vaha usa parama-divya puruSa ko prApta hotA hai| kAlidAsa ne bhI yoga ke dvArA anta meM zarIra tyAgane kA nirdeza kiyA hai| yaha samagra prakriyA jaina-vicAra ke caturdaza ayogIkevalI gaNasthAna ke ati nikaTa hai| isa prakAra yadyapi gItA meM AdhyAtmika vikAsa-krama kA vyavasthita evaM vizada vivecana upalabdha nahIM hai, tathApi jaina-vicAraNA ke guNasthAna prakaraNa meM varNita AdhyAtmika vikAsa-krama kI mahattvapUrNa avasthAoM kA citraNa usameM upalabdha hai, jinheM yathAkrama sa~jokara naitika evaM AdhyAtmika vikAsa kA krama prastuta kiyA jA sakatA hai| jaina AcAra-darzana ke caudaha guNasthAnoM kA gItA ke dRSTikoNa se vicAra karane ke liye sarvaprathama hameM yaha nizcaya karanA hogA ki gItA meM varNita tInoM guNoM kA svarUpa kyA hai aura ve jaina-vicAraNA ke kina-kina zabdoM se mela khAte haiN| gItA ke anusAra tamoguNa ke lakSaNa haiM - ajJAna, jADyatA, niSkriyatA, pramAda, Alasya, nidrA aura moh| rAgAtmakatA, tRSNA, lobha, kriyAzIlatA, azAnti aura IrSyA rajoguNa ke lakSaNa haiN| sattvaguNa jJAna ke prakAza, nirmAlyatA aura nirvikAra avasthA aura sukhoM kA utpAdaka hai| ina tInoM guNoM kI prakRtiyoM ke bAre meM vicAra karane para jJAta hotA hai ki jaina vicAra meM bandhana ke pA~ca kAraNoM - 1. ajJAna ( mithyAtva ), 2. pramAda, 3. avirati, 4. kaSAya aura 5. yoga se inakI tulanA kI jA sakatI hai| tamoguNa ko mithyAtva aura pramAda, rajoguNa ko avirati, kaSAya aura yoga tathA sattvaguNa ko vizuddha jJAnopayoga, darzanopayoga, cAritropayoga ke tulya mAnA jA sakatA hai| ina tulya AdhAroM ke dvArA tulanA karane para guNasthAna kI dhAraNA kA gItA ke anusAra nimnalikhita svarUpa hogA 1. mithyAtva guNasthAna meM tamoguNa pradhAna hotA hai aura rajoguNa Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna siddhAnta kI avadhAraNAoM kA tulanAtmaka adhyayana 113 tamonmukhI pravRttiyoM meM saMlagna hotA hai| sattvaguNa isa avasthA meM pUrNatayA tamoguNa aura rajoguNa ke adhIna hotA hai| yaha raja samanvita tamoguNa-pradhAna avasthA hai| 2. sAsvAdana guNasthAna kI avasthA meM bhI tamoguNa pradhAna hotA hai| rajoguNa tamonmukhI hotA hai, phira bhI kiMcit rUpa meM sattvaguNa kA prakAza rahatA hai| yaha sattvaraja samanvita tamoguNa pradhAna avasthA hai| 3. mizra guNasthAna meM rajoguNa pradhAna hotA hai| sattva aura tama donoM hI rajoguNa ke adhIna hote haiN| yaha sattva-tama samanvita rajoguNa pradhAna avasthA hai| 4. samyaktva guNasthAna meM vyakti ke vicAra-pakSa meM sattvaguNa kA prAdhAnya hotA hai| vicAra kI dRSTi se tamas aura rajas guNa sattvaguNa se zAsita hote haiM, lekina AcAra kI dRSTi se sattvaguNa tamas aura rajas guNoM se zAsita hotA hai| yaha vicAra kI dRSTi se raja-samanvita sattvaguNa pradhAna aura AcAra kI dRSTi se raja-samanvita tamoguNapradhAna avasthA hai| 5. dezavirata samyaktva guNasthAna meM vicAra kI dRSTi se to sattvaguNa pradhAna hotA hai, sAtha hI AcAra kI dRSTi se bhI sattva kA vikAsa prArambha ho jAtA hai| yadyapi raja aura tama para usakA prAdhAnya sthApita nahIM ho pAtA hai| yaha tamoguNa samanvita sattvonmukhI rajoguNa kI avasthA hai| 6. pramattasaMyata guNasthAna meM yadyapi AcAra-pakSa aura vicAra pakSa donoM meM sattvaguNa pradhAna hotA hai, phira bhI tama aura raja usakI pradhAnatA ko svIkAra nahIM karate hue apanI zakti bar3hAne kI aura AcAra-pakSa kI dRSTi se sattva para apanA prabhutva jamAne kI koziza karate rahate haiN| 7. apramattasaMyata guNasthAna meM sattvaguNa tamoguNa kA yA to pUrNatayA unmUlana kara detA hai athavA usa para pUrA adhikAra jamA letA hai, lekina abhI rajoguNa para usakA pUrA adhikAra nahIM ho pAtA hai| 8. apUrvakaraNa nAmaka guNasthAna meM sattvaguNa rajoguNa para pUrI taraha kAbU pAne kA prayAsa karatA hai| 9. anivRttikaraNa nAmaka naveM guNasthAna meM sattvaguNa rajoguNa ko kAphI azakta banAkara usa para bahuta kucha kAbU pA letA hai, phira bhI rajogaNa abhI pUrNatayA ni:zeSa nahIM hotA hai| rajoguNa kI kaSAya evaM tRSNArUpI AsaktiyoM kA bahuta kucha bhAga naSTa ho jAtA hai, phira bhI rAgAtmaka AsaktiyA~ sUkSma lobha ke chadmaveza meM avazeSa rahatI haiN| 10. sUkSma samparAya nAmaka guNasthAna meM sAdhaka chadmavezI rajas ko jo sattva kA chadma svarUpa dhAraNa kiye hue thA, pakar3akara usa para apanA Adhipatya Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 sthApita karatA hai| 11. upazAntamoha nAmaka guNasthAna meM sattva kA tamas, rajas para pUrNa adhikAra to hotA hai, lekina yadi sattva pUrva avasthAoM meM unakA pUrNatayA unmUlana nahIM karake mAtra unakA damana karate hue vikAsa kI isa avasthA ko prApta karatA hai to ve damita tamas aura rajas avasara pAkara punaH usa para hAvI ho jAte haiN| guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa 12. kSINamoha guNasthAna vikAsa kI vaha kakSA hai jisameM sAdhaka pUrvAvasthAoM ke tamas tathA rajas kA pUrNatayA unmUlana kara detA hai| yaha vizuddha sattvaguNa kI avasthA hai| yahA~ AkAra sattva kA rajas aura tamas se calane vAlA saMgharSa samApta ho jAtA hai| sAdhaka ko aba sattvarUpI usa sAdhana kI bhI koI AvazyakatA nahIM rahatI hai, ataH vaha ThIka usI prakAra sattvaguNa kA bhI parityAga kara detA hai jaise kA~Te ke dvArA kA~TA nikAla lene para usa kA~TA nikAlane vAle kA~Te kA bhI parityAga kara diyA jAtA hai| yahA~ naitika pUrNatA prApta ho jAne se vikAsa evaM tapana ke kAraNabhUta tInoM guNoM kA sAdhanarUpI sthAna samApta ho jAtA hai| 13. sayogIkevalI guNasthAna Atmatattva kI dRSTi se triguNAtIta avasthA hai / yadyapi zarIra ke rUpa meM ina tInoM kA astitva banA rahatA hai, tathApi isa avasthA meM triguNAtmaka zarIra meM rahate hue bhI AtmA unase prabhAvita nahIM hotI / vastutaH aba yaha triguNa bhI sAdhana ke rUpa meM saMgharSa kI dazA meM na rahakara vibhAva se svabhAva bana jAte haiM / sAdhanA siddhi meM pariNata ho jAtI hai / sAdhana svabhAva bana jAtA hai| DaoN0 rAdhAkRSNan ke zabdoM meM, "taba sattva unnayana ke dvArA cetanA kA prakAza yA jyoti bana jAtA hai, rajas tapa bana jAtA hai aura tamas prazAntatA yA zAnti bana jAtA hai / " 29 14. gItA kI dRSTi se tulanA karane para ayogIkevalI guNasthAna triguNAtIta aura dehAtIta avasthA mAnA jA sakatA hai| jaba gItA kA jIvanmukta sAdhaka yoga-prakriyA dvArA apane zarIra kA parityAga karatA hai, to vahI avasthA jaina paramparA meM ayogIkevalI guNasthAna kahI jAtI hai| isa prakAra tulanAtmaka dRSTi se vicAra karane para hama pAte haiM ki gItA kI triguNAtmaka dhAraNA jaina paramparA ke guNasthAna siddhAnta ke nikaTa hai| yogavAziSTha aura guNasthAna - siddhAnta isa prasiddha grantha meM jaina paramparA ke caudaha guNasthAnoM ke samAna hI AdhyAtmika vikAsa kI caudaha sIr3hiyA~ mAnI gayI haiM, jinameM sAta AdhyAtmika 1 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna siddhAnta kI avadhAraNAoM kA tulanAtmaka adhyayana 115 vikAsa kI avasthA ko aura sAta AdhyAtmika patana kI avasthA ko sUcita karatI haiN| yadi vicArapUrvaka dekhA jAya to jaina paramparA ke guNasthAna - siddhAnta meM bhI AdhyAtmika vikAsa kI dRSTi se vikAsa kA saccA svarUpa apramatta cetanA ke rUpa meM sAtaveM sthAna se hI prArambha hotA hai| isa prakAra jaina paramparA meM bhI caudaha guNasthAnoM meM sAta avasthAe~ AdhyAtmika vikAsa kI aura sAta avasthAe~ AdhyAtmika avikAsa kI haiN| yogavAziSTha kI uparyukta mAnyatA kI jaina paramparA se kitanI nikaTatA hai isakA nirdeza paM0 sukhalAla jI ne bhI kiyA hai / " yogavAziSTha meM jo caudaha bhUmikAe~ haiM, unameM sAta kA sambandha ajJAna se aura sAta kA sambandha jJAna se hai| ajJAna kI adholikhita sAta bhUmikAe~ haiM-- 1. bIja jAgrat : yaha cetanA kI prasupta avasthA hai| yaha vanaspatijagat kI avasthA hai| 2. jAgrat : isameM ahaM aura mamatva kA atyalpa vikAsa hotA hai| yaha pazu-jagat kI avasthA hai| 3. mahAjAgrat : isa avasthA meM ahaM aura mamatva pUrNa vikasita ho jAte haiN| yaha AtmacetanA kI avasthA hai| yaha avasthA manuSya - jagat se sambandhita hai| 4. jAgrat svapna : yaha manokalpanA kI avasthA hai| ise Adhunika manovijJAna meM divAsvapna kI avasthA kaha sakate haiN| yaha vyakti kI bhramayukta avasthA hai| 5. svapna : yaha svapna cetanA kI avasthA hai| yaha nidrita avasthA kI anubhUtiyoM ko nidrA ke pazcAt jAnanA hai / 6. svapna jAgrata : yaha svapnila cetanA hai| svapna dekhatI huI jo cetanA hai vaha svapna jAgrata hai| yaha svapna dazA kA bodha hai| 7. suSupti : yaha svapnarahita nidrA kI avasthA hai| jahA~ AtmacetanatA kI sattA hote hue bhI jar3atA kI sthiti hai / hai| jJAna kI sAta bhUmikAe~ nimnalikhita haiN| 1. zubhecchA : yaha kalyANa - kAmanA hai| 2. vicAraNA : yaha sadAcAra meM pravRtti kA nirNaya hai| 3. tanumAnasA : yaha icchAoM aura vAsanAoM ke kSINa hone kI avasthA 4. sattvApatti: zuddhAtma svarUpa meM avasthiti hai / 5. asaMsakti : yaha Asakti ke vinAza kI avasthA hai| yaha rAga bhAva Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa kA nAza hone se santoSarUpI niratizaya Ananda kI anubhUti kI avasthA hai| 6. padArthAbhAvanI : yaha bhogecchA ke pUrNata: vinAza kI avasthA hai, isameM koI bhI cAha yA apekSA nahIM rahatI hai, kevala deha yAtrA dUsaroM ke prayatna ko lekara calatI hai| . .7. tUryagA : yaha dehAtIta vizuddha AtmaramaNa kI avasthA hai| ise muktAvasthA bhI kahA jA sakatA hai| yoga-darzana meM AdhyAtmika vikAsa-krama yoga-sAdhanA kA antima lakSya cittavRttinirodha hai| yogadarzana meM yoga kI paribhASA hai - "yoga: cittvRttinirodhH"| yogadarzana meM cittavRtti-nirodha ko isaliye sAdhya mAnA gayA ki sAre du:khoM kA mala citta-vikalpa hai| citta-vikalpa rAga yA Asaktijanita hai| jaba rAga yA Asakti hogI to citta-vikalpa hoMge aura jaba citta-vikalpa hoMge to mAnasika tanAva hogA aura jaba mAnasika tanAva hoMge to samAdhi sambhava nahIM hogii| samAdhi ke liye citta kA nirvikalpa yA niruddha honA Avazyaka hai| yogadarzana meM citta kI jo pA~ca avasthAe~ batAyI gayI haiM, ve kramaza: sAdhanA ke vikAsa-krama kI hI sUcaka haiN| citta kI ye pA~ca avasthAe~ nimnalikhita haiM - 1. mUr3ha : yaha citta kI tamoguNa pradhAna jar3atA kI avasthA hai| isameM ajJAna aura Alasya kI pramukhatA rahatI hai| AtmAbhiruci aura jJAnAbhiruci kA abhAva hotA hai| yaha avasthA jainadharma ke mithyAtva guNasthAna aura bauddhadharma ke aMdhapRthakjana ke samAna hai| 2. kSipta : yaha citta kI rajoguNa pradhAna avasthA hai| isameM rajoguNa kI pramukhatA ke kAraNa citta meM caMcalatA banI rahatI hai| sAMsArika viSaya-vAsanAoM meM abhiruci hone ke kAraNa mana kendrita nahIM rhtaa| isa avasthA meM vyakti aneka citta hotA hai| vaha vAsanAoM kA dAsa hotA hai aura apanI tIvra AkAMkSAoM ke kAraNa duHkhI banA rahatA hai| yadyapi usameM sattvaguNa kA saMyoga hone se kabhI-kabhI tattva-jijJAsA aura saMsAra kI duHkhamayatA kA AbhAsa hone lagatA hai| yaha avasthA bhI mithyAtva guNasthAna se hI tulanIya hai| kintu yaha usa vyakti kI avasthA hai jo samyaktva kA sparza kara mithyAtva meM girA hai| ata: kisI sImA taka ise sAsvAdana aura mizra guNasthAna se bhI tulanIya mAnA jA sakatA hai| 3. vikSipta : isameM sattvaguNa kI pradhAnatA hotI hai kintu rajoguNa aura tamoguNa kI upasthiti ke kAraNa sattvaguNa kA inase saMgharSa calatA rahatA hai| yaha Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna siddhAnta kI avadhAraNAoM kA tulanAtmaka adhyayana 117 zubha aura azubha ke saMgharSa kI avasthA hai| sattvaguNa, tamoguNa aura rajoguNa arthAt pramAda aura vAsanA ko dabAne kA prayatna to karatA hai, kintu ve bhI apanA prabhAva dikhAte rahate haiN| citta antarmukha hone kA prayatna karatA hai kintu pramAda aura vAsanA ke tattva use vikSobhita karate rahate haiN| isa avasthA ko jaina paramparA ke anusAra avirata samyagdRSTi nAmaka cauthe guNasthAna se tulanIya mAnA jA sakatA hai| yadyapi sattvaguNa kI pradhAnatA hone se yaha dazA pA~caveM aura chaThe guNasthAnoM se bhI kucha nikaTatA rakhatI hai| isakI tulanA bauddha paramparA kI srotApanna bhUmi se bhI kI jA sakatI hai| 4. ekAgra : yaha citta kI ekAgratA kI avasthA hai| vastuta: yaha pUrNa AtmacetanA yA jAgarukatA kI avasthA hai| isameM citta kA viSayAbhimukha ho idhara-udhara bhaTakanA samApta ho jAtA hai| vyakti kI icchAe~ aura AkAMkSAe~ kSINa ho jAtI haiM aura cittavRtti sthira ho jAtI hai| isakI tulanA jaina paramparA ke sAtaveM se bArahaveM guNasthAna taka kI bhUmikAoM se kI jA sakatI hai| 5. niruddha : cittavRttiyoM ke niruddha ho jAne kA artha hai - cetanA pUrNa nirvikalpa dazA ko prApta ho gayI hai| ise svarUpAvasthAna bhI kahA gayA hai, kyoMki yahA~ sAdhaka viSayoM kA cintana chor3akara sva-rUpa meM sthita ho jAtA hai| isa avasthA ko jainadharma ke terahaveM aura caudahaveM guNasthAna ke samAna mAnA jA sakatA jaina yoga-paramparA meM AdhyAtmika vikAsa yoga-paramparA se prabhAvita hokara jaina paramparA meM bhI AcArya haribhadra ne AdhyAtmika vikAsa kI bhUmiyoM kI carcA kI hai| jisa prakAra yoga-paramparA meM yoga ke ATha aMga mAne gae haiM, usI prakAra AcArya haribhadra ne yogadRSTisamuccaya meM ATha dRSTiyoM kA vidhAna kiyA hai, jo isa prakAra haiM -- 1. mitrA, 2. tArA, 3. balA, 4. dIprA, 5. sthirA, 6. kAntA, 7. prabhA aura 8. praa| ina ATha dRSTiyoM meM cAra dRSTiyA~ pratipAtI aura cAra dRSTiyA~ apratipAtI haiN| prathama cAra draSTiyoM se patana kI sambhAvanA banI rahatI hai, isaliye unheM pratipAtI kahA gayA hai, jabaki antima cAra dRSTiyoM se patana kI sambhAvanA nahIM hotI, ata: ve apratipAtI kahI jAtI haiN| yoga ke ATha aMgoM se ina dRSTiyoM kI tulanA isa prakAra kI jA sakatI hai - 1. mitrAdRSTi aura yama : mitrAdRSTi yoga ke prathama aMga yama ke samakakSa hai| isa avasthA meM ahiMsA Adi pA~ca mahAvratoM athavA pA~ca yamoM kA pAlana hotA Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa hai| isa dRSTi meM sthita vyakti zubha kAryoM ke sampAdana meM ruci rakhatA hai aura azubha kArya karane vAloM ke prati adveSavRtti rakhatA hai| isa avasthA meM Atmabodha tRNa kI agni ke samAna sthAyI nahIM hotA hai| 2. tArAdRSTi aura niyama : tArAdRSTi yoga ke dvitIya aMga niyama ke samAna hai| isameM zauca, santoSa, tapa, svAdhyAya Adi niyamoM kA pAlana hotA hai| jisa prakAra mitrAdRSTi meM zubha kAryoM ke prati adveSa guNa hotA hai, usI prakAra tArAdRSTi meM jijJAsA guNa hotA hai, vyakti meM tattvajJAna ke prati jijJAsA balavatI hotI hai| 3. balAdRSTi aura Asana : isa dRSTi meM sthita vyakti kI tRSNA zAnta ho jAtI hai aura svabhAva yA manovRtti meM sthiratA hotI hai| isa avasthA kI tulanA Asana nAmaka tRtIya yogAMga se kI jA sakatI hai| kyoMki isameM zArIrika, vAcika aura mAnasika sthiratA para jora diyA jAtA hai| isa avasthA kA pramukha guNa zuzrUSA arthAt zravaNecchA mAnA gayA hai| isa avasthA meM prArambha kiye gae zubha kArya nirvighna pUre hote haiN| isa avasthA meM prApta hone vAlA tattvabodha kASTha kI agni ke samAna kucha sthAyI hotA hai| 4. dIprAdRSTi aura prANAyAma : dIprAdRSTi yoga ke caturtha aMga prANAyAma ke samAna haiN| jisa prakAra prANAyAma meM recaka, pUraka evaM kumbhaka ye tIna avasthAe~ hotI haiM, usI prakAra bAhya bhAvaniyantraNa rUpa recaka, Antarika bhAvaniyantraNa rUpa pUraka evaM manobhAvoM kI sthiratArUpa kumbhaka kI avasthA hotI hai| yaha eka prakAra kA AdhyAtmika prANAyAma hai| isa dRSTi meM sthira vyakti sadAcaraNa yA caritra ko atyadhika mahattva detA hai| vaha AcaraNa kA mUlya zarIra kI apekSA bhI adhika mAnatA hai| isa avasthA meM hone vAlA Atmabodha dIpaka kI jyoti ke samAna hotA hai| yahA~ naitika vikAsa hote hue bhI AdhyAtmika dRSTi kA pUrNa vikAsa nahIM ho pAtA hai, ataH isa avasthA se patana kI sambhAvanA banI rahatI hai| 5. sthirAdRSTi aura pratyAhAra : pUrvokta cAra dRSTiyoM meM abhiniveza yA Asakti vidyamAna rahatI hai| ata: vyakti ko satya kA yathArtha bodha nahIM hotaa| uparyukta avasthAoM taka satya kA mAnyatA ke rUpa meM grahaNa hotA hai, satya kA sAkSAtkAra nahIM hotaa| lekina isa avasthA meM Asakti yA rAga ke anupasthita hone se satya kA yathArtha rUpa meM bodha ho jAtA hai| tulanAtmaka dRSTi se yaha avasthA pratyAhAra ke samAna hai| jisa prakAra pratyAhAra meM viSaya-vikAra kA parityAga hokara AtmA viSayonmukha na hote hue sva-svarUpa kI ora unmukha hotA hai, usI prakAra isa avasthA meM bhI viSaya-vikAroM kA tyAga hokara AtmA Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna siddhAnta kI avadhAraNAoM kA tulanAtmaka adhyayana 119 svabhAvadazA kI ora unmukha hotI hai| isa avasthA meM vyakti kA AcaraNa sAmAnyatayA nirdoSa hotA hai| isa avasthA meM hone vAle tattva - bodha kI tulanA ratna kI prabhA se kI jAtI hai, jo nirdoSa tathA sthAyI hotI hai| 6. kAntAdRSTi aura dhAraNA : kAntAdRSTi yoga ke dhAraNA aMga ke samAna hai / jisa prakAra dhAraNA meM citta kI sthiratA hotI hai, usI prakAra isa avasthA meM vyakti meM sadasat kA viveka pUrNatayA spaSTa hotA hai / usameM kiMkartavya ke viSaya meM koI anizcayAtmaka sthiti nahIM hotI hai| AcaraNa pUrNatayA zuddha hotA hai / isa avasthA meM tattvabodha tAre kI prabhA ke samAna eka-sA spaSTa aura sthira hotA hai / 7. prabhAdRSTi aura dhyAna : prabhAdRSTi kI tulanA dhyAna nAmaka sAtaveM yogAMga se kI jA sakatI hai| dhAraNA meM cittavRtti kI sthiratA ekadezIya aura alpakAlika hotI hai, jabaki dhyAna meM cittavRtti kI sthiratA prabhArUpa evaM dIrghakAlika hotI hai| isa avasthA meM citta pUrNatayA zAnta hotA hai / pAtaMjala yogadarzana kI paribhASA meM yaha prazAntavAhitA kI avasthA hai| isa avasthA meM rAgadveSAtmaka vRttiyoM kA pUrNatayA abhAva hotA hai / isa avasthA meM hone vAlA tattvabodha sUrya kI prabhA ke samAna dIrghakAlika aura ati spaSTa hotA hai aura karmamala kSINaprAya ho jAte haiM / 8. parAdRSTi aura samAdhi : parAdRSTi kI tulanA yoga ke AThaveM aMga samAdhi se kI gayI hai| isa avasthA meM cittavRttiyA~ pUrNatayA Atma- kendrita hotI haiN| vikalpa, vicAra Adi kA pUrNatayA abhAva hotA hai / isa avasthA meM AtmA sva-svarUpa meM hI ramaNa karatI hai aura anta meM nirvANa yA mokSa prApta kara letI hai| isa prakAra yaha naitika sAdhya kI upalabdhi kI avasthA hai, AtmA ke pUrNa samatva kI avasthA hai jo ki samagra AcAra - darzana kA sAra hai| parAdRSTi meM hone vAle tattvabodha kI tulanA candraprabhA se kI jAtI hai / jisa prakAra candraprabhA zAnta aura AhlAdajanaka hotI hai, usI prakAra isa avasthA meM hone vAlA tattvabodha bhI zAnta evaM Anandamaya hotA hai / 32 yogabindu meM AdhyAtmika vikAsa AcArya haribhadra ne yogabindu meM AdhyAtmika vikAsa krama kI 1. adhyAtma, 2. bhAvanA, 3. bhUmikAoM ko pA~ca bhAgoM meM vibhakta kiyA hai dhyAna, 4. samatA aura 5. vRttisaMkSaya / AcArya ne svayaM hI ina bhUmikAoM kI tulanA yoga - 1 - paramparA kI samprajJAta aura asamprajJAta nAmaka bhUmikAoM se kI hai| prathama cAra bhUmikAe~ samprajJAta haiM aura antima asmprjnyaat| ina pA~ca bhUmikAoM 33 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa meM samatA cittavRtti kI samatva kI avasthA hai aura vRttisaMkSaya AtmaramaNa kI / samatva hamArI AdhyAtmika sAdhanA kA prathama caraNa hai aura vRttisaMkSaya AdhyAtmika sAdhya kI upalabdhi / 120 sandarbha 1. dekhiye : vinayapiTaka, cullavagga, 4/4. 2. darzana aura cintana ( gujarAtI ), pR0 1022. 3. bhagavadgItA : DaoN0 rAdhAkRSNan, pR0 313. 4. gItA, 14 / 10. 5. vahI, 14/5. 6. vahI, 7 / 13. 7. vahI, 9/30. 8. vahI, 1/15. 9. vahI, 7/16, 7/18 ( isameM udAre zabda kA prayoga apekSAkRta hai ) 10. vahI, 7/20. 11. vahI, 2/43, 2/44. 12 . vahI, 2 / 7. 13. vahI, 2/40. 14. vahI, 6 / 37. 15. vahI, 9/30. 16. vahI, 9/31. 17. vahI, 6/45. 18. vahI, 6 / 37, 6/38. 19. vahI, 6/40. 20. vahI, 18 / 20. 29. vahI, 18 / 23. 22. vahI, 18/26, vahI, 14 / 11 23. bhagavadgItA ( hindI ) : DaoN0 rAdhAkRSNan, pR0 114. 24. gItA, 2/45. 25. vahI, 8 / 11. 26. vahI, 8/12, 8/13. 27. vahI, 8/10 28. kAlidAsa, raghuvaMza, 1/8. Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna siddhAnta kI avadhAraNAoM kA tulanAtmaka adhyayana 121 29. bhagavadgItA ( hindI ) : DaoN0 rAdhAkRSNana, pR0 310. 30. yogavAziSTha, utpatti prakaraNa, sarga 117/2-24 uddhRta-darzana aura cintana, bhAga 2, pR0 282-283. 31. dekhiye : darzana aura cintana, bhAga 2, pR0 282-283. 32. dekhiye : jaina AcAra, pR0 40-47. 33. yogabindu, 31, uddhRta : samadarzI AcArya haribhadra, pR0 100-101. Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyAya guNasthAna aura mArgaNA' jIva kI vibhinna paryAyoM yA avasthAoM ke sandarbha meM jina-jina apekSAoM se vicAra-vimarza yA anveSaNa kiyA jAtA hai, ve sabhI mArgaNA kahI jAtI haiN| jainadarzana meM jIva ke sambandha meM caudaha mArgaNAoM kA ullekha milatA hai - 1. gati, 2. indriya, 3. kAyA, 4. yoga, 5. veda, 6. kaSAya, 7. jJAna, 8. saMyama, 9. darzana, 10. lezyA, 11. bhavyatva, 12. samyaktva, 13. saMjJitva evaM 14. aahaarktv| jIvasamAsa (zvetAmbara), SaTkhaNDAgama ( yApanIya ) evaM gommaTasAra ( digambara ) Adi karma-siddhAnta ke granthoM meM ina caudaha mArgaNAoM kI apekSA se guNasthAnoM kI vistRta carcA kI gayI hai| 1. gatimArgaNA - gatiyA~ cAra haiM - 1. deva, 2. nAraka, 3. tiryaJca evaM 4. mnussy| inameM deva aura nAraka gatiyoM meM mithyAtva se lekara avirata samyak dRSTi taka ke prathama cAra guNasthAna pAye jAte haiN| tiryaJcoM meM mithyAtva se lekara dezavirata samyak dRSTi taka ke pA~ca guNasthAna upalabdha hote haiN| yahA~ yaha jJAtavya hai ki avirata samyak dRSTi guNasthAna mAtra saMjJI paJcendriya tiryaJca meM hI sambhava hai| manuSyagati meM mithyAtva se lekara ayogIkevalI guNasthAna taka sabhI caudaha guNasthAna sambhava haiN| 2. indriyamArgaNA - indriyA~ pA~ca mAnI gayI haiN| unameM ekendriya jIvoM ke (1) sUkSma-aparyApta, (2) sUkSma-paryApta, (3) bAdara-aparyApta aura (4) bAdara-paryApta aise cAra bheda hote haiN| punaH dvIndriya, trIndriya aura catarendriya jIvoM meM pratyeka ke paryApta aura aparyApta aise do-do bheda hone se kula cha: bheda hote haiN| paJcendriya jIvoM meM (1) saMjJI paryApta, (2) saMjJI aparyApta, (3) asaMjJI paryApta aura (4) asaMjJI aparyApta aise kula cAra bheda hote haiN| isa prakAra indriyoM kI apekSA se jIvoM ke caudaha bheda hote haiM, jinheM caudaha bhUtagrAma ke nAma se bhI jAnA jAtA hai| inameM ekendriya se lekara caturendriya taka ke jIvoM meM mAtra eka mithyAtva guNasthAna hotA hai jabaki paJcendriya jIvoM meM mithyAtva se lekara ayogI kevalI taka caudaha guNasthAna sambhava haiN| jJAtavya hai ki karaNa-aparyApta bAdara-pRthvIkAya, apakAya evaM vanaspatikAya meM tathA usI prakAra karaNa-aparyApta, dvIndriya, trIndriya Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna aura mArgaNA 123 aura caturendriya jIva meM janma lete samaya sAsvAdana samyak-dRSTi guNasthAna kI sambhAvanA svIkAra kI gayI hai kintu isa guNasthAna ke atyadhika alpakAlika hone se sAmAnyatayA yahI mAnA gayA hai ki ekendriya se lekara caturendriya taka ke jIvoM meM mAtra mithyAtva guNasthAna hotA hai| 3. kAyamArgaNA - kAya cha: prakAra kI mAnI gayI hai - pRthvI, apa, agni, vAyu, vanaspati aura trs| inameM sakAya jIvoM meM caudaha gaNasthAnoM kI sambhAvanA hai| zeSa pRthvIkAya se lekara vanaspatikAya taka ke jIvoM meM mAtra mithyAtva guNasthAna hotA hai| 4. yogamArgaNA - jaina darzana meM mana, vacana aura kAyA ke vyApAra ko yoga kahA jAtA hai| sAmAnyatayA yoga tIna mAne gae haiM - 1. manayoga, 2. vacanayoga aura 3. kaayyog| puna: manayoga ke cAra, vacanayoga ke cAra aura kAyayoga ke sAta isa prakAra yoga ke nimnalikhita pandraha bheda mAne gae haiM - 1. satya manoyoga, 2. asatya manoyoga, 3. satyamRSA manoyoga, 4. asatyAmRSA manoyoga, 5. satya vacanayoga, 6. asatya vacanayoga, 7. satyamRSA vacanayoga, 8. asatyAmRSA vacanayoga, 9. audArikazarIra kAyayoga 10. audArikamizrazarIra kAyayoga, 11. vaikriyazarIra kAyayoga, 12. vaikriyamizrazarIra kAyayoga, 13. AhArakazarIra kAyayoga, 14. AhArakamizrazarIra kAyayoga 15. taijasakArmaNazarIra kaayyog| ina pandraha yogoM meM se satyamanoyoga, satyavacanayoga, asatya-amRSA manoyoga aura asatya-amRSA vacanayoga -- ye cAra yoga saMjJI prANI meM mithyAdRSTi guNasthAna se lekara sayogI kevalI guNasthAna taka sambhava haiN| zeSa cAra - asatya manoyoga, asatya vacanayoga, satyAsatya arthAt mizra manoyoga aura mizra vacanayoga - saMjJI prANI meM mithyAdRSTi se lekara kSINa-moha guNasthAna taka sambhava hai| asaMjJI vikalendriya jIvoM meM mAtra asatya-amRSA rUpa antima manoyoga evaM vacanayoga hI hotA hai| yahA~ yaha jJAtavya hai ki apramatta saMyata se lekara kSINamoha guNasthAna taka lekara jo asatya manoyoga, asatya vacanayoga, mizra manoyoga aura mizra vacanayoga kahe gae haiM unheM jJAnAvaraNa ke kAraNa asAvadhAnIvaza hI samajhanA caahie| kyoMki jaba taka jJAnAvaraNa hai taba taka asatyatA kI sambhAvanA bhI hai| yadyapi yaha sambhAvanA kevala asAvadhAnI ke kAraNa hI hotI hai| jahA~ taka kAyayogoM kA prazna hai deva aura nAraka vaikriya zarIra vAle hote Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa haiN| manuSya aura tiryaJca, vaikriya evaM audArika zarIra vAle hote haiN| pramattasaMyata meM AhAraka zarIra sambhava hotA hai| jabaki sabhI prakAra ke aparyApta jIva mizra zarIra vAle hote haiN| prathama guNasthAna se lekara caturtha guNasthAna taka ke deva aura nArakoM meM vaikriya, vaikriyamizra aura taijasa-kArmaNa - ye tIna kAyayoga pAye jAte haiN| mithyAdRSTi guNasthAna se lekara sayogI kevalI guNasthAna taka ke manuSyoM meM tathA mithyAdRSTi guNasthAna se lekara dezavirata gaNasthAna taka ke tiryaJcoM meM audArika evaM vaikriya kAyayoga sambhava hotA hai| yahA~ yaha bhI jJAtavya hai ki kevala vaikriya labdhi ke dhAraka garbhaja manuSyoM aura tiryaJcoM meM hI vaikriya kAyayoga kI sambhAvanA hotI hai| manuSyoM meM bhI apramattasaMyata gaNasthAna aura usake Age ke sabhI guNasthAnoM meM vaikriya kAyayoga sambhava nahIM hotA hai kyoMki Atmavizuddhi ke kAraNa ye vaikriyalabdhi kA upayoga nahIM karate haiN| isI prakAra pramattasaMyata caudaha pUrvo ke jJAtA muniyoM meM AhAraka kAyayoga kI sambhAvanA hotI hai| isake sAtha yaha bhI jJAtavya hai ki aparyApta avasthA meM mizra guNasthAna sambhava nahIM hotA hai| ataH usa avasthA meM hI vaikriya mizra kAyayoga sambhava hotA hai| kArmaNa-taijasa kAyayoga bhavAntara karate hue mithyAdRSTi guNasthAna, sAsvAdana guNasthAna aura avirata samyak-dRSTi guNasthAna meM tathA kevalI samudghAta karate samaya sayogIkevalI meM sambhava hotA hai| mizra guNasthAna meM koI jIva mRtyu ko prApta hI nahIM karatA hai| ata: usameM taijasa kArmaNa kAyayoga sambhava nahIM hai| 5. vedamArgaNA - jainadarzana meM 'veda' zabda kA tAtparya hai - strI, puruSa evaM napuMsaka sambandhI kaamvaasnaaeN| veda tIna hote haiM - puruSaveda, strIveda evaM npuNskved| nArakoM meM napuMsakaveda, devoM meM strIveda aura puruSaveda - ye do veda hote haiN| tiryaJcoM evaM manuSyoM meM strI, puruSa evaM napuMsaka ye tInoM hI veda pAe jAte haiN| mithyAtva guNasthAna se lekara anivRttibAdara samparAya nAmaka nauveM guNasthAna taka tInoM vedoM arthAt tInoM prakAra kI kAmavAsanAoM kI sambhAvanA hai| zeSa guNasthAnoM meM veda arthAt kAmavAsanA kA abhAva hai| yahA~ vizeSarUpa se yaha jJAtavya hai ki jainadarzana meM strI, puruSa aura napuMsaka sambandhI AMgika saMracanA liGga kahI jAtI hai, jabaki tatsambandhI kAmavAsanA ved| zvetAmbara evaM yApanIya paramparA ke anusAra dasaveM guNasthAna se lekara caudahaveM guNasthAna taka kAmavAsanA samApta hone para tInoM hI liGgoM ke dhAraka ArohaNa kara sakate haiN| jabaki digambara paramparA ke anusAra sAtaveM guNasthAna se Age mAtra puruSa hI ArohaNa kara sakate haiN| 6. kaSAyamArgaNA - jainadarzana meM kaSAyoM ke kula pacIsa bheda mAne gaye Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna aura mArgaNA haiM / usameM mithyAdRSTi guNasthAna meM ina pacIsa hI kaSAyoM kI sambhAvanA hotI hai / samyak - dRSTi guNasthAna meM anantAnubandhI cAra kaSAyoM kA udaya nahIM rahatA / dezavirata samyak-dRSTi meM anantAnubandhI kaSAya catuSka evaM apratyAkhyAnI kaSAya catuSka ina ATha kaSAyoM kA abhAva hotA hai / isaliye isameM kula satraha kaSAyoM kA udaya sambhava hotA hai / pramattasaMyata guNasthAna meM pratyAkhyAnI kaSAya catuSka kA abhAva hone se Age ke guNasthAnoM meM saMjvalana kaSAyacatuSka tathA hAsya-SaTak aura tInoM veda ( kAmavAsanAe~ ) isa prakAra kula teraha kaSAyoM kA udaya zeSa rahatA hai| naveM guNasthAna ke prArambha meM hAsya SaTak kA kSaya ho jAne para mAtra saMjvalana catuSka aura vedatrik - aise kula sAta kaSAyoM kA udaya hotA hai| dasaveM guNasthAna meM vaha vedatrik aura saMjvalana krodha, saMjvalana mAna evaM saMjvalana mAyA kA kSaya ho jAne para mAtra saMjvalana lobha zeSa rahatA hai| Age ke cAroM guNasthAnoM meM kaSAya kI sattA kA hI abhAva ho jAtA hai| - 7. ww - jJAnamArgaNA jJAna pA~ca mAne gae haiM matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaH paryAyajJAna evaM kevalajJAna / inake atirikta tIna ajJAna yA mithyAjJAna bhI hote haiM mati - ajJAna, zruta- ajJAna evaM vibhaMga jJAna / mithyAdRSTi aura sAsvAdana guNasthAna meM ina tInoM ajJAnoM kI sattA hotI hai| mizra guNasthAna meM ina tInoM ajJAnoM evaM tInoM hI jJAnoM kA mizrita rUpa bodha hotA hai / samyaktva guNasthAna se lekara kSINamoha guNasthAna taka mati, zruta aura avadhi ina tInoM hI jJAnoM kI sambhAvanA hotI hai, punaH pramattasaMyata guNasthAna se lekara kSINamoha guNasthAna taka mana: paryAyajJAna kI sambhAvanA hone se cAroM jJAna sambhava haiN| jabaki sayogIkevalI aura ayogIkevalI guNasthAnoM meM mAtra eka kevalajJAna hI hotA hai| 8. saMyamamArgaNA saMyama yA cAritra pA~ca mAne gae haiM. * sAmAyika, chedopasthApanIya, parihAravizuddhi, sUkSmasamparAya aura yathAkhyAta / vastutaH ye vyakti ke AcaraNa kI pavitratA ke kramika vikAsa ke sUcaka haiN| prathama se lekara avirata samyak - dRSTi taka cAritra kA abhAva hotA hai / dezavirata samyak - dRSTi guNasthAna meM AMzika rUpa se hI samyak cAritra kA sadbhAva pAyA jAtA hai| jabaki pramattasaMyata guNasthAna se lekara anivRttibAdara guNasthAna taka sAmAyika aura chedopasthApanIya ye donoM cAritra yA saMyama sambhava hote haiM / parihAravizuddhi cAritra, apramattasaMyata guNasthAna meM hI sambhava hai / isI prakAra sUkSmasamparAya cAritra, sUkSmasamparAya nAmaka guNasthAna meM hI sambhava hotA hai / yathAkhyAta cAritra upazAntamoha, kSINamoha, sayogIkevalI aura ayogIkevalI - ina cAra guNasthAnoM meM hI sambhava hotA hai / 9. darzanamArgaNA darzana cAra mAne gae haiM - cakSudarzana, acakSu - --- 125 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa darzana, avadhidarzana aura kevaladarzana / inameM cakSudarzana aura acakSudarzana mithyAdRSTi guNasthAna se lekara kSINamoha guNasthAna taka upalabdha hote haiM / avadhidarzana avirata samyak-dRSTi guNasthAna se lekara kSINamoha guNasthAna taka sambhava hai / jabaki kevaladarzana mAtra sayogIkevalI aura ayogIkevalI ko hotA hai / ---- 10. zyAmArgaNA lezyAe~ cha: mAnI gayI haiN| kRSNalezyA, nIlalezyA, kapotalezyA, tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA / kRSNa, nIla aura kapota ye tInoM lezyAe~ mithyAdRSTi guNasthAna se lekara avirata samyak - dRSTi guNasthAna taka pAyI jAtI haiN| tejolezyA aura padmalezyA mithyAdRSTi guNasthAna se lekara apramattasaMyata guNasthAna taka pAyI jAtI hai| jabaki zuklalezyA mithyAdRSTi guNasthAna se lekara sayogIkevalI guNasthAna taka sambhava hai| yahA~ taka jJAtavya hai ki zuklalezyA kA sadbhAva mithyAdRSTi meM mAnA gayA hai| isakA tAtparya yaha hai ki mithyAdRSTi vyakti meM bhI kabhI - kabhI zuddha adhyavasAya prakaTa ho jAte haiM aura usameM bhI lokamaMgala kI bhAvanA sambhava hotI hai| udAharaNArtha - tIrthaGkara nAmakarma kA bandha kiyA huA jIva jaba pUrva meM narakAyu kA bandha hone se dehatyAga karate samaya mithyAtva to grahaNa karatA hai phira bhI usameM udAtta lokamaMgala kI bhAvanA yA zuklalezyA kA sadbhAva ho sakatA hai| -- - 11. bhavyatvamArgaNA * jIva do prakAra ke mAne gae haiN| bhavya aura abhavya / abhavyajIva kevala mithyAdRSTi guNasthAna meM hI pAe jAte haiN| bhavyajIva mithyAdRSTi guNasthAna se lekara ayogIkevalI guNasthAna taka sabhI guNasthAnoM meM milate haiN| jJAtavya hai ki abhavyajIva samyaktva ko hI prApta nahIM kara pAte aura isaliye unameM sAsvAdana aura mizra guNasthAna bhI sambhava nahIM hote haiN| 12. samyaktvamArgaNA upazama samyaktva, vedaka samyaktva arthAt kSAyopazamika samyaktva aura kSAyika samyaktva - ye tIna prakAra ke samyaktva hote haiN| ye tInoM samyaktva avirata samyak - dRSTi se lekara gyArahaveM guNasthAna takaM sambhava hote haiN| jJAtavya hai ki upazama samyaktva mAtra upazAntamoha guNasthAna taka hI hotA hai; jabaki kSAyika samyaktva avirata samyak - dRSTi se lekara ayogIkevalI taka sambhava hai| -- -- 13. saMjJImArgaNA jIva do prakAra ke mAne gae haiN| saMjJI aura asaMjJI | jinameM mana arthAt viveka buddhi kA abhAva hotA hai ve asaMjJI kahe jAte haiN| asaMjJI jIvoM meM mithyAtva aura sAsvAdana ye do guNasthAna hI sambhava haiN| saMjJI ( samanaska ) jIvoM meM mithyAdRSTi guNasthAna se lekara kSINamoha guNasthAna taka sabhI guNasthAna upalabdha hote haiN| sayogIkevalI aura ayogIkevalI ko no- saMjJI no Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna aura mArgaNA asaMjJI kahA gayA hai, kyoMki unameM vicAra kI apekSA nahIM hotii| ve to mAtra sAkSI bhAva meM rahate haiN| 14. AhAramArgaNA AhAra arthAt bhojn| yaha AhAra tIna prakAra kA hotA hai ojAhAra, lomAhAra aura kavalAhAra / jo ina AhAroM ko grahaNa karatA hai, vaha AhAraka jIva kahA jAtA hai, jabaki jo inameM se kisI bhI AhAra ko grahaNa nahIM karate, ve anAhAraka jIva hote haiN| jainadarzana ke anusAra eka zarIra ko chor3akara dUsare zarIra ko grahaNa karane ke bIca vigrahagati se yAtrA karane vAle jIva, kevalI samudghAta karane vAle kevalI, ayogI kevalI aura siddha anAhAraka mAne gae haiN| zeSa jIva AhAraka mAne jAte haiN| mithyAdRSTi guNasthAna, sAsvAdana guNasthAna, avirata samyak-dRSTi guNasthAna vAle jIva vigrahagati se yAtrA karate samaya hI anAhAraka hote haiM, zeSa samaya meM AhAraka hI hote haiN| isI prakAra sayogakevalI guNasthAna meM kevalI samudghAta karane vAlA jIva usake tIsare, cauthe aura pA~caveM samaya meM anAhAraka hotA hai, jabaki ayogIkevalI anAhAraka hI hotA hai| ataH anAhAraka avasthA meM mithyAdRSTi, sAsvAdana, aviratasamyakdRSTi, sayogIkevalI aura ayogIkevalI ye pA~ca guNasthAna hI sambhava haiN| AhAraka jIvoM meM mithyAdRSTi se lekara sayogIkevalI taka teraha guNasthAna hI sambhava haiM / digambara paramparA ke anusAra sayogIkevalI kavalAhAra nahIM karatA hai jabaki zvetAmbaroM ke anusAra vaha kavalAhAra karatA hai / - 127 isa prakAra hama dekhate haiM ki vibhinna mArgaNAoM arthAt prANI kI manodaihika sthitiyA~ bhI usake AdhyAtmika vikAsa meM bAdhaka yA sAdhaka hotI haiN| vastutaH vyakti kA manodaihika vikAsa usake AdhyAtmika vikAsa kA sahabhAgI hotA hai| sandarbha 1. jIvasamAsa, jinazAsana ArAdhanA TrasTa, bambaI- 2, gAthA 6-82. Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grantha-sUcI adhyAtmamata parIkSA : yazovijaya, sAdhu amIcaMda pannAlAla jaina TrasTa, bambaI, I0 sa0 1954 / aSTaprAbhRta : anuvAdaka rAvajIbhAI chaganabhAI desAI, paramazruta prabhAvaka maMDala, __ zrIrAjacandra Azrama, agAsa / AcArAMganiyukti : bhadrabAhu, Agamodaya samiti, vIra nirvANa saM0 2454 / AcArAMga : sthAnakavAsI jaina kaoNnpharensa, bambaI, 1938 / AvazyakacUrNi : jinadAsagaNi, uttara bhAga, ratalAma, 1929 / Avazyakaniyukti ( bhAga 2 ) : haribhadra, prakAzaka zrI bherulAla kanhaiyAlAla __ koThArI, dhArmika TrasTa, mumbaI, vIra saM0 2598 / karma-prakRti : zivazarmAcArya, zrI jainadharma prasAraka sabhA, bhAvanagara, vIra saM0 2443 / kalpasUtra : zrI haMsavijaya jaina, phrI lAyabrerI, luNasAvADA, ahamadAbAda / kasAyapAhuDasutta : sampAdaka paM0 hIrAlAla jaina, vIrazAsana saMgha, kalakattA, 1955 / kArtikeyAnuprekSA : svAmIkumAra, TIkA zubhacandra, sampAdaka DaoN0 e0 ena0 upAdhye, paramazruta prabhAvaka maMDala, zrImadrAjacandra Azrama, agAsa, vi0 saM0 1978 / gItA : gItApresa, gorakhapura, 1984 / gommaTasAra : paM0 khUbacanda jaina, paramazruta prabhAvaka maNDala, zrImadrAjacandra Azrama, agAsa, vi0 saM0 2022 / / jaina dharma : muni suzIla kumAra, zrI a0 bhA0 zvetAmbara sthAnakavAsI, jaina kAnpharensa, dillI / jaina bauddha aura gItA ke AcAra darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana ( bhAga 2 ) : DaoN0 sAgaramala jaina, prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura, 1982 / / jaina zilAlekha saMgraha ( bhAga 2 ) : vijayamUrti, mANikacandra digambara granthamAlA samiti, zolApura, 1952 / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grantha-sUcI 129 jaina sAhitya aura itihAsa : nAthUrAmajI premI, dvitIya saMskaraNa, bambaI, I0 sa0 1956 / jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza : paM0 jugalakizora jI mukhtAra, vIra zAsana saMgha, kalakattA, I0 sa0 1956 / jaina sAhitya kA itihAsa ( bhAga 2 ) : sampAdaka paM0 kailAzacandra zAstrI, gaNeza prasAda varNI granthamAlA, vArANasI, I0 sa0 1962 / tattvArthazlokavArtikam : vidyAnanda nirNaya sAgara presa, bambaI, I0 sa0 1918 / tattvArthasUtra : paM0 sukhalAla saMghavI, pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, I0 sa0 1984 / tattvArthasUtram : TIkA haribhadra, RSabhadeva kezarImala saMsthA, ratalAma, 1962 / tattvArthAdhigamasUtra : siddhasenagaNi, devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAra, graMthAMka 76, virAt 1986 / tIrthaGkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA ( bhAga 2 ) : DaoN0 nemicandra, bhAratavarSIya digambara jaina vidvat pariSad, sAgara, I0 sa0 1974 | darzana aura cintana : paM0 sukhalAlajI, gujarAta vidyAsabhA, ahamadAbAda, I0 sa0 1957 / niyamasAra : kundakunda, paMDita ajita prasAda, di seNTrala jaina pabliziMga hAusa, lakhanaU, I0 sa0 1931 / niryukti saMgraha : sampAdaka zrI vijayajinendrasUri, zrI harSa puSpAmRta jaina granthamAlA, saurASTra, I0 sa0 1989 / bhagavatI ArAdhanA ( vijayodayA TIkA ) : sampAdaka siddhAntazAstrI paM0 kailAzacandra zAstrI, jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura I0 sa0 1978 / bhagavadgItA : DaoN0 rAdhAkRSNana, anuvAdaka virAja, rAjapAla eNDa sansa, dillI, I0 sa0 1962 / mUlAcAra ( do bhAga ) : bhAratIya jJAnapITha prakAzana, dillI, 1984-1992 / yogadRSTisamuccaya : sthAnakavAsI zrI jaina graMtha prakAzaka sabhA, rAjanagara, ahamadAbAda, vIra ni0 saM0 2465 / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa yogabindu : haribhadra, sampAdaka muni jambUvijaya jI, jaina dharma prasAraka sabhA, bhAvanagara / yogavAziSTha : nirNaya sAgara presa, bambaI, I0 sa0 1918 | 130 rAjavArtika : bhaTTaakalaMka, sampAdaka pro0 mahendra kumAra jaina, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, I0 sa0 1953 / vinayapiTaka : anuvAdaka rAhula sAMkRtyAyana, mahAbodhi sabhA, sAranAtha ( banArasa ), I0 sa0 1935 / vizeSAvazyakabhASya : jinabhadragaNi, Agamodaya samiti, bambaI, I0 sa0 1927 / zatakanAmA : paMcakarmagrantha ( zrI laghuprakaraNa saMgraha ), zA0 nagInadAsa karamacaMda, mu0 pATaNa hAla, bambaI, I0 sa0 1925 / SaTkhaNDAgama ( satprarUpaNA ) : jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, solApura, pustaka 1, dvi0 saM0, I0 sa0 1973 / sama praoNblema oNpha jaina sAikolaoNjI : TI0 jI0 kalaghaTagI, karnATaka vizvavidyAlaya, dhAravAra, I0 sa0 1961 / samayasAra : zrI ma0 hI 0 pATanI, digambara jaina pAra TrasTa, mAroTha ( mAravAr3a ), I0 sa0 1953 / samavAyAMga : sampAdaka- madhukara muni, jaina Agama prakAzana samiti, vyAvara ( rAjasthAna ), I0 sa0 1982 / sarvArthasiddhi : pUjyapAda devanandI, paM0 phUlacanda siddhAntazAstrI, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, I0 sa0 1955 / sTaDIz2a ina jaina philaoNsaphI : nathamala TATiyA, pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, I0 sa0 1951 / spinojA ina di lAiTa oNpha vedAnta : DaoN0 Ara0 ke0 tripAThI, kA0 hi0 vi0 vi0, I0 sa0 1957 / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA akalaMka 2 16, 27, 28, 38, 39, aghAtIkarma 68 46, 48, 49, 50, 52, acalA 95 62, 63, 75, 76, 77, acelatA 23 97, 107, 113 adha:-pravRtti 36 apUrvabandha 49 adhimuktacaryAbhUmi 95, 96, 102 apUrvasthitibandha 63 anantadarzana 67 apratyAkhyAnI 22, 59, 62, 82 anantaviyojaka 9, 14, 17, 21, apramatta 76, 77 / / 25, 29, 36, 37, 39 apramattasaMyatta 9, 12, 14, 16, anantazakti 67 17, 18, 38, 52, 60, anantajJAna 67 61, 82, 99, 102, anantAnubandhI 10, 11, 22, 25, 107, 113 27, 36, 57, 60, 62, abhavya AtmA 53 71, 80, 81, 82, 100 ayogIkevalI 10, 14, 16, 24, anantAnubandhI kaSAya 59 25, 29, 30, 52, 68, anAgAmI 13, 93, 94, 95, 75, 76, 77, 78, 85, 100, 101 105, 106, 108, 111, anivRttikaraNa 12, 16, 28, 112, 114 39, 48, 52 64, 75, ayogInAtha 27 76, 83 arati 64, 65 anuprekSAbhAvanA 28 arciSmatI 95 antarAtmA 42, 43, 44 arhat 13, 68, 93 antarAya 67, 68, 73, 83, arhat bhUmi 93 85, 86 arhatAvasthA 95 antarmukhI 43 avirata 9 antarmuhUrta 50, 55, 57, 67 avirata samyagdRSTi 14, 52, 56, apRthak janabhUmi 92 57, 117 apUrvakaraNa 9, 10, 12, 14, azubhavihAyogati 81 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa 38 asamprajJAta 114, 119 AvazyakasUtra 1 AcArAMga 1, 4, 5, 42 AhArakadvika 81 AcArAMgacUrNi 34 uttarAdhyayana 1 AcArAMga niyukti 20, 22, 23, udaya 5 29, 30, 34, 36, 37, udIraNA 5, 70, 71, 81, 82, 41 83, 84, 85 AjIvaka 13, 104 upazama 3, 5, 9, 11, 14, 21, Atmavizuddhi 5 AtmA 44, 45, 48, 49, 53, upazAnta 5, 9, 11, 21, 25, 54, 57, 58, 70, 105 30, 36, 37 Aditrika 25 upazAnta kaSAya 11, 14 AdhyAtmika vikAsa 1, 3, 9, 10, upazAntamoha 2, 3, 9, 10, 12, 13, 14, 20, 22, 23, 14, 17, 18, 21, 29, 24, 32, 33, 40, 42, 30, 38, 52, 65, 66, 45, 52, 53, 56, 64, 75, 76, 77, 78, 84, 65, 66, 70, 79, 92, 104 95, 97, 98, 100, upazAntamohakSapaka 14 103, 106, 109, 110 umAsvAti 10, 11, 13, 14, 111, 113 22, 32, 34 Anandaghana 43 ekAgraniruddha 117 AyuSyakarma 48 ogha ( sAmAnya ) 75 ArtadhyAna 9 RSibhASita 1 Ayukarma 56, 68, 69, 72, kaThopaniSad 44 82, 84, 86 karma-nirjarA 5, 9, 14, 20, 21, AryakRSNa 23 24, 26, 28, 29, 32, AryanakSatra 23 34, 35, 36 Aryabhadra 23 karma-paramANu 47 AryarakSita 22, 23 karma-prakRti 24, 26, 50, 57, AryazivabhUti 23 62, 71, 72, 73, 74, AvazyakacUrNi 1, 2, 4 79, 83, 84, 85 Avazyakaniyukti 1, 4, 24, 26, karmamala 43 40 karmavargaNA 22, 62, 71 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 133 karmavipAka 49 gItA 66, 100, 104, 105, karmavimukti 70 106 karmavizuddhi 4, 5, 10, 12, 15, guNanirjarA 5 43 guNazreNI 22, 25, 26, 29, karmasiddhAnta 70, 71 30, 38, 49, 63 kalpasUtra 23, 26 guNasaMkramaNa 43, 49, 50 kalyANa pRthak janabhUmi 92 gommaTasAra 24, 33, 40, 41, kaSAya 11, 58, 59, 60, 62, 66 66, 67, 68, 80 gotrakarma 68, 69, 73, 81, 82, kasAyapAhuDa 1, 11, 12, 30, 83, 84, 85, 86 70 gaur3apAda 12 kasAyapAhuDasutta 3, 4, 5, 12, granthi 48 15, 41 granthi-bheda 46 kaSAya-upazamaka 21, 29 ghRNA 64, 65 kaSAya-upazAnta 22, 29, 30 ghAtIkarma 68 kaSAya-catuSka 22, 29 candrarSi 24 kaSAya-kSapaka 22 caritravizuddhi 51 kAntA 111 cAritramoha 3, 10, 11, 22, 39, kArtikeyAnuprekSA 27, 28, 29, 45, 50, 101 30, 31, 32, 33, 43, cittavRtti 116, 117, 119, 120 kAlalabdhi 71 cUlikA 29, 30, 36 kundakunda 4, 13, 30, 31, 32, chadmastha 9, 13, 14, 38 jar3akarma 48 kumAradatta 32 jAticatuSka 81 kumAranandI 31 jina 11, 14, 18, 21, 28, kumArasvAmI 30 kumbhaka 118 jIvanamukta 43, 68 kevalI samudghAta 3, 9, 14 30, jIvasamAsa 3, 4, 5, 15, 23, 68, 69 32, 33 kror3A-kror3I 47, 48 . jIvasthAna 1, 3, 4, 5, 13, 15, krodha 47, 52, 57, 58, 60 42 44 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa tattvArthabhASya 2, 3, 11, 15 devanandI 33 tattvArthabhASyavRtti 4 devendrasUri 25, 26 tattvArthasUtra 1, 2, 3, 9, 10, dezanA 48 11, 12, 13, 20, 22, deza-virata 9, 12, 14, 17, 23, 28, 29, 30, 32, 25, 38, 52, 58, 75, .33, 34, 35, 37, 40, 76, 77, 78, 113 41 dezavrata 21, 25 tamoguNa 100, 101, 103, dvAdazAnuprekSA 30, 31 104, 106, 107, 111 dharmamedhA 95 tArA 53, 111, 112 dharmAnusmRti 93 tiryaJcatrika 81 dhavalATIkA 29 tIrthaGkara 58, 80 dhyAna 14, 113 turyagA 116 napuMsakaveda 80, 81 dazabhUmizAstra 101 narakagati 80 darzanamoha 10, 11, 39, 45, narakatrika 81 50, 101 narakAnupUrvI 80 darzanamohaupazamaka 3, 17, 38 nAmakarma 68, 69, 72, 73, 74, darzanamohatrika 27, 28, 29 79, 80, 83, 84, 85, darzanamohakSapaka 3, 9, 10, 14, 86 17, 21, 25, 28, 29, nitya-ekAnta 32 36, 39 niyamasAra 14, 15 darzanavizuddhi 51 nirjarA 2, 13, 24, 35 darzanAvaraNa 67, 68, 71, 82, nirjarA-anuprekSA 28 83, 84, 85, 86 nirmANa nAmakarma 95 dazavaikAlika 1 nivartana 66 dazAzrutaskandha 22, 26 nizcayanaya 30, 31 dasavidha 13 nihnava 22, 23 digambara 2, 3, 15, 27, 28, nemicandra 56, 66 32, 33, 34, 40, 70 nokaSAya 22, 64, 82 drIpA 53, 111, 112 paMcasaMgraha 24, 25 durAroha 95 pAragAmI 43 dUraMgamA 95 paramAtmA 42, 43, 44, 105 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramArtha prakAza 32 parA 11, 113 parISaha 9, 13, 14 pudgala 22, 71, 96 puruSArtha 63, 71 puSpamaNDitA 95 pUjyapAda 32, 33, 43 pUjyapAda devanandI 4, 34 pUraka 118 pracalA 81 pracalApracalA 81 pratItyasamutpAda 103 pratyAkhyAnI 22, 62, 82 pratyAhAra 118 prabhA 11, 113 pramatta 76, 77 pramattasaMyata 9, 17, 21, 52, 59, 75, 107 pramAda 60, 61, 68 pramuditA 95, 102 prajJApanA 23 prajJApAramitA 103 prANAyAma 118 prANIya 47 phalavipAka 68 baddhamAna 95 baMdha 45 baMdhadvAra 24, 25 baMdhana 42 balA 53, 11, 112 bahirAtmA 42, 43, 44 bahirmukhI 43 zabdAnukramaNikA bAdara - saMparAya 2, 9, 10, 13, 14 bArassANuvekkhA 30 buddhAnusmRti 93 boTika zivabhUti 23 bodhiprANidhicitta 58, 96 bodhisatva 58, 96, 98 bhagavatI 1 bhagavatI ArAdhanA 1, 4, 12, 15, 31 bhadrabAhu22, 23 bhaya 64, 65 bhUtagrAma 1, 32, 33 majjhimanikAya 92 135 bhavya AtmA 92 madhyama saMhanana catuSka 81 mahAbhArata 57 mahAyAna 13, 58, 92, 95 mAna 47, 52, 57, 60 mAyA 47, 52, 57, 60, 62 mArgaNA 5 mArgaNAsthAna 13, 42 mithyAdRSTi 11, 15, 17, 21 mithyAtvamoha 50, 60, 73, 80, 82 mizraguNasthAna 116 mizramoha 50, 60 mitrA 42 muninAtha 31 mUlAcAra 1, 4, 12, 15, 31, 40 mUr3ha 116 mohanIya 67, 68, 71, 73, 79, Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa 121 82, 83, 86 videhamukta 43 mokSa 42 vipAka 5, 68, 70, 71 mokSa prAbhRta 44 vilA 95 yathAkhyAtacAritra 67 virata 9, 12, 14, 17, 21, 28 yathApravRttikaraNa 21, 46, 47, virata saMyata 12 48, 50, 63 viratAvirata 11, 12, 17 yazovijaya 43 vizeSAvazyakabhASya 45 yApanIya 32, 39, 40 visaMyojaka 25 yoga 68 vikSipta 116 yogadRSTisamuccaya 117 vItarAga 9 yoganirodhakevalI 30 veda 64 yogavAziSTha 13, 114, 115, vedatrika 84 vedanAvidhAna 35 yogasAra 32, 44 vedanIya 68, 71, 82, 83, 84, yogIndu 43 85, 86 rajoguNa 100, 101, 103, vainayikatA 53 104, 106, 107, 111 vyavahAranaya 42 rati 64, 65 sa 64, 65 zrAvaka 9, 10, 11, 14, 17, rayaNasAra 21, 28, 37, 38 rasaghAta 49, 63 zrAvakayAna 92 rAgadveSa 45, 48, 67 zrIkRSNa 103 rAjavArtika 2 zataka 26 rucirA 95 zAntAtmA 44 recaka 118 zivazarmasUri 24 raudradhyAna 95 zIlavizuddhi 102 laMkAvatArasUtra 101 zukladhyAna 9, 69 lokeSaNA 43 zubhacandra 30 lobha 47, 52, 57, 58, 60, zeksapIyara 56 62, 106 zoka 64, 65 varAhamihira 22, 23 zlokavArtika 2 vicikitsA 93, 99 zvetAmbara 1, 2, 3, 15, 20, 24, vidyAnanda 2 25, 34, 70 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 137 35 SaTkhaNDAgama 1, 2, 3, 4, 12, 14, 17, 25, 27, 28, 15, 24, 29, 30, 33, 37, 54, 58, 93 / / 34, 35, 37, 38, 39, samyagmithyAdRSTi 54 40, 41, 70 sayogIkevalI 14, 18, 24, 25, saMkramaNa-kAla 95.. 29, 30, 38, 52, 68, saMgrahaNI 1, 5, 23, 24, 36 75, 76, 77, 85, 95, saMdhAnusmRti 93 98, 101, 104, 105, saMjvalana 22, 62, 64, 65, 108, 114 84, 87 sayogInAtha 27 saMyatAsaMyata 5, 36 sarvavirati 59 saMhanana 81 sarvajJa 68 sakRdAgAmI 13, 93, 94, 100 sarvajJatA 32 sacelatA 23 sarvArthasiddhi 1, 4, 5, 33, 34, satprarUpaNA 33, 70 satvaguNa 100, 101, 103, 104, sAgaropama 47, 48 106, 107, 111 sAdhumati 95 sadehamukti 68 sAsvAdana 10, 14, 16, 21, samanaska 47 38, 52, 54, 75, 76, samantabhadra 32, 33 77, 78, 80, 107, samprajJAta 119 113, 116 samayasAra 15 siddha 43, 44, 68 samavAyAMga 1, 3, 4, 5, 15, siddhasenagaNi 2 32, 33 sudurjayA 95 samAdhi 93 suhaMsamparAya 5, 18, 38, 113 samAdhitaMtra 32 sUkSmakriyApratipAti 69 samucchinnakriyApratipAti 69 sUkSmasamparAya 2, 9, 10, 12, samuddhAtakevalI 30 13, 14, 18, 39, 52, samyaktva guNasthAna 113 65, 75, 76, 77, 78, samyaktva parAkrama 20 84, 107 samyaktvamoha 49, 50, 73, 79 sUtrakRtAMga 1 samyagcAritra 52 sevArtasaMhanana 80, 81 samyagdRSTi 9, 10, 11, 12, srotApannabhUmi 13, 58, 93, 94, Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 guNasthAna siddhAnta : eka vizleSaNa 100, 103, 111 styAnacitrika 80, 81 sthAvara catuSka 80 svasthAna kevalI 30 svAmIkumAra 31, 32 svopajJa 2, 3, 25 strIveda 81 sthitighAta 49, 63 sthirA 111, 112 huMDaka saMsthAna 80, 81 haribhadra 24, 43, 58 hAsya 64, 65 hInayAna 92, 93, 95 kSaNika-ekAnta 32 kSapaka 3, 5, 10, 11, 16, 21, 25, 28, 29, 37, 39, 82, 83, 84 kSapakazIla 28, 29 kSapaNa 11, 16, 17 kSayopazama 48 kSAyika 21 kSAyika samyaktva 99 kSAyopazamika 58 kSipta 116 kSINakaSAya 9, 14, 22, 38 kSINamoha 2, 3, 9, 10, 12, 14, 18, 21, 22, 25, 29, 36, 37, 38, 75, 76, 77, 95, 101, 104, 114 tiryaMcatrika 80, 81 jJAnAtmA 44 jJAnAvaraNa 67, 68, 71, 82, 83, 84, 86, 97 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ WN hamAre mahatvapUrNa prakAzana 1. Studies in Jain Philosophy - Dr. Nathmal Tatia Rs. 100.00 2. Jain Temples of Western India-Dr. Harihar SinghRs.200.00 3. Jain Epistemology - I. C. Shastri Rs. 150.00 4. Concept of Panchashila in Indian Thought - Dr. Kamala Jain Rs. 50.00V 5. Concept of Matter in Jain Philosophy - Dr. J. C. Sikdar Rs. 150.00 6. Jaina Theory of Reality - Dr. J. C. Sikdar Rs. 150.00 7 Jaina Perspective in Philosophy and Religion - Dr. Ramjee Singh Rs. 100.00 8. Aspects of Jainology, Vol.1 to 5 (Complete Set )Rs. 1100.00 9. An Introduction to Jaina Sadhana - Dr. Sagarmal Jain Rs. 40.00 10. jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ( sAta khaNDa ) sampUrNa seTa Rs. 560.00 11. hindI jaina sAhitya kA itihAsa ( do khaNDa ) Rs. 340.00 12. jaina pratimA vijJAna - DaoN0 mArutinandana tivArI Rs. 120.00 13. jaina mahApurANa - DaoN0 kumuda giri Rs. 150.00 14. vajjAlaNga ( hindI anuvAda sahita )- paM0 vizvanAtha pAThaka Rs. 80.00 15. dharma kA marma - pro0 sAgaramala jaina Rs. 20.00 16. prAkRta hindI koza - sampAdaka DaoN0 ke0 Ara0 candra Rs. 120.00 17. syAdvAda aura saptabhaMgI naya - DaoN0 bhikhArI rAma yAdava Rs. 70.00 18. jaina dharma kI pramukha sAdhviyoM evaM mahilAe~ - DaoN0 hIrAbAI boradiyA Rs. 50.00 19. madhyakAlIna rAjasthAna meM jaina dharma - DaoN0 ( zrImatI ) rAjeza jaina Rs. 160.00 20. jaina karma-siddhAnta kA udbhava evaM vikAsa - DaoN0 ravIndranAtha mizra - Rs. 100.00 21. mahAvIra nirvANabhUmi pAvA : eka vimarza - bhagavatIprasAda khetAna Rs. 60.00 22. gAthAsaptazatI ( hindI anuvAda sahita ) -- paM0 vizvanAtha pAThaka Rs.60.00 23. sAgara jaina-vidyA bhAratI bhAga 1, 2 (pro0 sAgaramala jaina ke lekhoM kA saMkalana ) Rs. 200.00 24. mUlAcAra kA samIkSAtmaka adhyayana - DaoN0 phUlacanda jaina Rs. 80.00 pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI - 5 lain Education International Varwarelinangi L