Ashok Ane Ena Abhilekh

Author(s): Hariprasad Gangadhar Shastri
Publisher: Gujarat University
Catalog link: https://jainqq.org/explore/020057/1

Page #1

।। कोबातीर्थमंडन श्री महावीरस्वामिने नमः ।।
।। अनंतलब्धिनिधान श्री गौतमस्वामिने नमः ।।
।। गणधर भगवंत श्री सुधर्मास्वामिने नमः ।।
।। योगनिष्ठ आचार्य श्रीमद् बुद्धिसागरसूरीश्वरेभ्यो नमः ।।
। चारित्रचूडामणि आचार्य श्रीमद् कैलाससागरसूरीश्वरेभ्यो नमः ।।
आचार्य श्री कैलाससागरसूरिज्ञानमंदिर
पुनितप्रेरणा व आशीर्वाद राष्ट्रसंत श्रुतोद्धारक आचार्यदेव श्रीमत् पद्मसागरसूरीश्वरजी म. सा.
जैन मुद्रित ग्रंथ स्केनिंग प्रकल्प
ग्रंथांक :१
जैन
आराधन
श्री महावी
केन्द्र को
कोबा.
॥
अमतं
तु विद्या
श्री महावीर जैन आराधना केन्द्र
शहर शाखा
आचार्यश्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर कोबा, गांधीनगर-श्री महावीर जैन आराधना केन्द्र आचार्यश्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर कोबा, गांधीनगर-३८२००७ (गुजरात) (079) 23276252, 23276204 फेक्स : 23276249 Websiet : www.kobatirth.org Email : Kendra@kobatirth.org
आचार्यश्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर शहर शाखा आचार्यश्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर त्रण बंगला, टोलकनगर परिवार डाइनिंग हॉल की गली में पालडी, अहमदाबाद - ३८०००७ (079)26582355
-
-
-

Page #2

અશોક અને એના અભિલેખ
લેખક
હરિપ્રસાદ ગંગાશંકર શાસ્ત્રી
યુનિવર્સિટી ગ્રંથનિર્માણ બોર્ડના સહયોગ દ્વારા,
" માં
વાં
રી
રામ
ન
ની
મારા મનની
-
ગુ જ રા ત યુનિવર્સિટી
અમદાવાદ-૯

Page #3

પુસ્તક-પરિચય
આ લઘુગ્રંથમાં અશોક અને એના સર્વ જ્ઞાત અભિલેખાને પરિચય આપવામાં આવ્યો છે. એમાં બૌદ્ધ અનુશ્રુતિઓ અનુકાલીન અને સાંપ્રદાયિક હોઈ, અશોકના પોતાના અભિલેખાની સમકાલીન સામગ્રીને સ્વાભાવિક રીતે વધુ પ્રમાણિત ગણવામાં આવી છે. બૌદ્ધ અનુશ્રુતિમાં તો અશાક અંડાશાકમાંથી ધર્માશાક બની બૌદ્ધ ધર્મના અભ્યદય તથા પ્રસારમાં કે ફાળો આપે છે એ બતાવ્યું છે, જ્યારે એની અભિલેખા પરથી એ મહાન રાજવીના ઉદાત્ત ધર્મ-અધિશીલનનો તથા ધર્મ-અનુશાસનને તાદૃશ તથા પ્રમાણિત ખ્યાલ આવે છે. આનુષંગિક રીતે અશોકે ભારતનાં તત્કાલીન ભાષા, લિપિ, અભિલેખ, કલા, સ્થાપત્ય ઇત્યાદિમાં ગણનાપાત્ર પ્રદાન કરેલું છે, પરંતુ એનું સહુથી કીમતી–અમૂલ્ય પ્રદાન રહેલું છે એની ઉદાત્ત ધર્મભાવનામાં તેમ જ તેના પ્રસારને લગતા એના અથાગ ઉત્સાહમાં. એના અભિલેખામાં અભિવ્યકત થયેલો ધર્મ આજે પણ સાંસ્કૃતિક અભ્યદય તથા સર્વજનકલ્યાણની ભાવનાનો સંદેશ આપે છે.”
[ આમુખમાંથી

Page #4

અશોક અને એના આભિલેખ
લેખક
હરિપ્રસાદ ગંગાશંકર શાસ્ત્રી
યુનિવર્સિટી ગ્રંથનિર્માણ બોર્ડના સહયોગ દ્વારા
ગુજરાત યુનિવર્સિટી.
અ મા વાદ-૯

Page #5

અશોક અને એના અભિલેખ
લેખક હરિપ્રસાદ ગંગાશંકર શાસ્ત્રી
યુનિવર્સિટી ગ્રંથનિર્માણ બોર્ડના સહયોગ દ્વારા
R'Sws
ગુજરાત યુનિવર્સિટી
અમદાવાદ-૯

Page #6

પ્રથમ આવૃત્તિ)
મુક જિતેન્દ્ર મગનલાલ પુરોહિત કાર્યકારી વ્યવસ્થાપક, ગુજરાત યુનિવર્સિટી પ્રેસ
અમદાવાદ-૯
© ગુજરાત યુનિવર્સિટી
કિંમત : રૂ. ૬-૦૦
[ ૧૯૭૨
પ્રકાશક
કંચનલાલ ચંદુલાલ પરીખ કુલસચિવ, ગુજરાત યુનિવર્સિટી
અમદાવાદ-૯

Page #7

પૂર્વ બેલ
સ્વરાજયપ્રાપ્તિ પછી આપણા દેશમાં શિક્ષણને વિસ્તાર વધ્યો છે. સાથે સાથે ઉચ્ચ શિક્ષણની પરિપાટીને કારણે જ્ઞાનવિસ્તારની નવી તકો ઊભી થઈ છે. આમ છતાં ઉચ્ચ શિક્ષણના અભિલાષી વિદ્યાર્થીઓના જ્ઞાનની ક્ષિતિજો સવશે વિસ્તરી નથી. પરિણામે યુનિવર્સિટી-વિદ્યાર્થીના જ્ઞાનજગતને વ્યાપ વામણો ભાસે છે. વિદ્યાર્થીઓને યોગ્ય વાચનસામગ્રી પૂરી પાડવાના હેતુથી તથા શિક્ષણનું માધ્યમ દરેક રાજ્યમાં તેની પ્રાદેશિક ભાષા હોવી જોઈએ એ દ્વિવિધ હેતુને લક્ષમાં લઈ ઉચ્ચ કોટિના પ્રમાણિત ગ્રંથ પ્રાદેશિક ભાષામાં અધિક સંખ્યામાં પ્રકાશિત થાય તે માટે ભારત સરકારે પ્રત્યેક રાજ્યને એક કરોડ રૂપિયા ફાળવીને આ કામ દરેક રાજ્ય સરકારને સોંપેલ છે. આ હેતુથી ગુજરાત રાજ્ય ગુજરાત રાજ્યની યુનિવર્સિટીઓના વિદ્યાર્થીઓને ગુજરાતી ભાષામાં વિદ્યાવિષયક પ્રકાશને ઉપલબ્ધ કરવા યુનિવર્સિટી ગ્રંથનિર્માણ બોર્ડ રચી તેને આ કામ સોંપેલ છે.
આ યોજના હેઠળ મૌલિક ગ્રંથો તેમ જ અંગ્રેજી તથા અન્ય ભાષાઓના પ્રમાણભૂત ગ્રંથોના અનુવાદ તૈયાર કરવા માટે ગુજરાતના અનુભવી, સનિષ્ઠ અને વિદ્વાન પ્રાધ્યાપકોની સેવા મેળવી આ યોજનાને મૂર્ત સ્વરૂપ આપવા બોર્ડ બીડું ઝડપ્યું છે તે માટે સૌના સહકારની અપેક્ષા છે.
આ યોજના હેઠળ પ્રકાશિત થતાં પ્રકાશમાં ગુજરાત યુનિવર્સિટી પ્રકાશિત પરિભાષા તથા ગુજરાતી ભાષાની પ્રતિભાને અનુરૂપ હોય તેવી અન્ય પ્રયોગશીલ પરિભાષાને ઉપયોગ કરવાની નીતિ અપનાવેલ છે
ગુજરાત રાજ્યની યુનિવર્સિટીઓના વિદ્યાર્થીઓને વિના વિલંબે ગુજરાતી ગ્રંથો મળી રહે તે હેતુથી આ યોજના અન્વયે ગુજરાત યુનિવર્સિટીના ઉપક્રમે તૈયાર થયેલ “અશોક અને એના અભિલેખો' પુસ્તક પ્રકાશિત કરતાં આનંદ અનુભવું છું. શ્રી. હરિપ્રસાદ ગં. શાસ્ત્રી જેવા વિદ્વાન, સન્નિષ્ઠ અને અનુભવ અધ્યાપકને હાથે આ ગ્રંથ લખાયો છે તે આનંદની વ ત છે.

Page #8

ગુજરાત યુનિવર્સિટીએ ગુજરાતીમાં પુસ્તકો તૈયાર કરવાની પિતાની યોજના હેઠળ તૈયાર થયેલ અને આવા બીજા ગ્રંથો યુનિવર્સિટી ગ્રંથનિર્માણ બોર્ડની સહયોગી પ્રકાશનની યોજના હેઠળ પ્રકાશિત કરવાની સંમતિ આપી તે બદલ કુલપતિશ્રી ને સિન્ડિકેટના સભ્યો તથા કુલસચિવ ને પ્રકાશન અધિકારીનો હું ખાસ આભાર માનું છું.
બોર્ડના સભ્યો તથા વહીવટી સેવકવર્ગે આ કાર્યમાં જે ઉત્સાહ બતાવ્યો છે તેની નોંધ લેતાં મને ખુશી ઊપજે છે.
આશા છે કે ગુજરાત રાજ્ય યુનિવર્સિટી ગ્રંથનિર્માણ બોર્ડ દ્વારા પ્રકાશિત આ ગ્રંથ વિષયક વિદ્યાર્થીઓનો તથા અધ્યાપકોને આવકાર પામશે.
આશા રાખું છું કે કોલેજોના આચાર્યો આ ને આવા ગ્રંથની થોકપ્રતો પોતાનાં પુસ્તકાલયો અને પાઠયપુસ્તક ગ્રંથાલયોમાં વસાવી આ પ્રવૃત્તિને પગભર બનાવશે.
ઈશ્વરભાઈ પટેલ
યુનિવર્સિટી ગ્રંથનિર્માણ બોર્ડ અમદાવાદ-૬. ૨૫ જૂન ૧૯૭૨.
અધ્યક્ષ.

Page #9

પ્રકાશક-સંસ્થાનું નિવેદન
| શિક્ષણ અને પરીક્ષાના માધ્યમ તરીકે ગુજરાતી ભાષાને વધુ વ્યાપક બનાવવાના હેતુથી વિદ્યાર્થીઓ માટે ગુજરાતીમાં વાચનસામગ્રી ઉપલબ્ધ કરવા ગુજરાત યુનિવર્સિટીએ કેટલીક યોજનાઓ ઘડી છે. વિવિધ ક્ષેત્રો અને વિષયો પર અધિકારી વિદ્વાન પાસેથી આધારભૂત માહિતી મળે તે માટે લઘુગ્રંથ તૈયાર કરવાની યોજનાને પણ તેમાં સમાવેશ થાય છે. જુદા જુદા વિષયોમાં
સ્નાતક/અનુસ્નાતક કક્ષાના જે અભ્યાસક્રમો યુનિવર્સિટીએ નિયત કરેલા છે તેને વિશદ રીતે સમજવામાં વિદ્યાર્થીઓને ઉપકારક નીવડે તે આ યોજનાને મુખ્ય હેતુ છે. આ યોજના હેઠળ ડૉ. હરિપ્રસાદ ગં. શાસ્ત્રી કૃત “અશોક અને તેના અભિલેખ” એ પુસ્તિકા પ્રસિદ્ધ કરતાં આનંદ થાય છે.
ડૉ. શાસ્ત્રી જેવા અનુભવી અને સનિષ્ઠ પ્રાધ્યાપકના હાથે આ પુસ્તક તૈયાર થયેલ છે તે આનંદની વાત છે. આ કામ માટે ખાસ વખત કાઢીને ટૂંક સમયમાં હસ્તપ્રત તૈયાર કરી આપવા બદલ હું તેમનો આભારી છું.
આ પુસ્તક પ્રકાશન અંગેનું તમામ ખર્ચ આપવા યુનિવર્સિટી ગ્રંથનિર્માણ બોર્ડ, ગુજરાત રાજ્ય સ્વીકાર્યું હોઈ તે અંગેની યોજના અન્વયે આ પુસ્તક પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવે છે. તે યોજના માટે અમે બોર્ડના અને તેના સંચાલકોના આભારી છીએ.
આશા છે કે ઇતિહાસના શિક્ષકો અને વિદ્યાર્થીમિત્રે ઉપરાંત આ વિષયમાં રસ ધરાવતી અન્ય વ્યકિતઓને પણ આ પુસિતકા ઉપયોગી નીવડશે.
ગુજરાત યુનિવર્સિટી, અમદાવાદ-૯. જૂન ૨૭, ૧૯૭ર. સૌર આષાઢ ૬, ૧૮૯૪ (શક).
કે. ચં. પરીખ કુલસચિવ.

Page #10

Page #11

પ્રસ્તાવના
ગઈ સદીના પૂર્વાર્ધ દરમિયાન “દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા'ના શૈલલેખે, સ્તંભલેખો અને ગુફાલેખ ઉકેલાયા ને પ્રકાશિત થયા તથા એ રાજા મૌર્યવંશનો સમ્રાટ અશોક હોવાનું માલૂમ પડયું ત્યારથી ભારતના પ્રાચીન ઇતિહાસમાં અશોક મૌર્ય મહત્ત્વનું સ્થાન ધરાવે છે. ભારતના અભિલેખોના સંગ્રહ'ના ગ્રંથ ૧ તરીકે ૧૮૭૭માં અશોકના અભિલેખોને પહેલો સંગ્રહ પ્રકાશિત થયો ત્યારથી એના અભિલેખોને પદ્ધતિસર અભ્યાસ થતો રહ્યો છે. સમય જતાં અશોકના વધુ ને વધુ અભિલેખ મળતા રહ્યા છે, જેમાં કંદહારમાં મળેલો ગ્રીક તથા અરામાઈક શૈલલેખ ખાસ નોંધપાત્ર છે. અશોકના અભિલેખના નવા નવા સંગ્રહ પણ અવારનવાર પ્રકાશિત થતા રહ્યા છે. એમાં સંવત ૨૦૨૨ (ઈ.સ. ૧૯૬૫-૬૬)માં પ્રસિદ્ધ થયેલ મોજ જે સમિક્ષ નામે સંગ્રહ અદ્યતન છે. અશોક વિશે ભારતના - પ્રાચીન ઇતિહાસમાં ખાસ પ્રકરણ લખાયાં છે, એટલું જ નહિ, એને વિશે નાનામોટા અનેક સ્વત્ર ગ્રંથ પણ લખાતા રહ્યા છે.
આ લઘુગ્રંથમાં અશેક અને એના સર્વ જ્ઞાત અભિલેખોનો પરિચય આપવામાં આવ્યો છે. એમાં બૌદ્ધ અનુશ્રુતિઓ અનુકાલીન અને સાંપ્રદાયિક હોઈ, અશોકના પિતાના અભિલેખોની સમકાલીન સામગ્રીને સ્વાભાવિક રીતે વધુ પ્રમાણિત ગણવામાં આવી છે. બૌદ્ધ અનુકૃતિમાં તો અશોક ચંડાશોકમાંથી ધર્માશક બની બૌદ્ધ ધર્મના અભ્યદય તથા પ્રસારમાં કે ફાળો આપે છે એ બતાવ્યું છે, જ્યારે એના અભિલેખ પરથી એ મહાન રાજવીના ઉદાન ધર્મ-અધિશીલનનો તથા ધર્મ-અનુશાસનને તાદૃશ તથા પ્રમાણિત ખ્યાલ આવે છે. આનુષંગિક રીતે અશોકે ભારતનાં તત્કાલીન ભાષા, લિપિ, અભિલેખ, કલા, સ્થાપત્ય ઇત્યાદિમાં ગણનાપાત્ર પ્રદાન કરેલું છે, પરંતુ એનું સહુથી કીમતી–અમૂલ્ય પ્રદાન રહેલું છે એની ઉદાત્ત ધર્મભાવનામાં તેમ જ તેના પ્રસારને લગતા એના અથાગ ઉત્સાહમાં. એના અભિલેખમાં અભિવ્યકત થયેલો ધર્મ અજે પણ સાંસ્કૃતિક અભ્યદય તથા સર્વજનકલ્યાણની ભાવનાને સંદેશ આપે છે.

Page #12

સુવાસ ’,
૧૯૨, આઝાદ સાસાયટી,
અમદાવાદ–૧૫. ૭-૩-૧૯૭૧
[૧૨]
અશાકની કલા અને સ્થાપત્યની નમૂનેદાર કૃતિઓના પ્રકાશન અંગે ભારતના પુરાતત્ત્વ સર્વેક્ષણના સૌજન્યના કૃતજ્ઞતાપૂર્વક ઋણસ્વીકાર કરવામાં આવે છે.
આ લઘુગ્રંથ લખાવવા તથા પ્રકાશિત કરવા ગુજરાત યુનિવર્સિટીના આભારી છું.
હરિપ્રસાદ ગ. શાસ્ત્રી

Page #13

અનુક્રમણિકા
પૂર્વબાલ
પુષ ૧-૨૦.
૨૧-૩૬
પ્રકાશક સંસ્થાનું નિવેદન પ્રસ્તાવના
ખંડ ૧: અશોક પ્રકરણ ૧. જીવનરેખા
પ્રાસ્તાવિક ૧, કુલ અને પૂર્વ ૨, કુમાર અશોક ૩, રાજયાહણ ૩, રાજ્યાભિક ૪, “દેવને પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજ’ , કલિંગને વિજય અને રાજાનો હૃદયપલટો ૭, બૌદ્ધ ધર્મને સકિય ઉપાસક ૮, પત્ની અને સંતાને ૧૨,
રાજ્યકાલ અને અંતિમ દિવસો ૧૪, સમયાંકન ૧૫. ૨. અભિલેખે
શિલાલેખેના પ્રકાર ૨૧, વિષયો ૨૪, સાર ૨૪, વેનાં સ્વરૂપ ૩૨, સમયાંકન ૩૪. છેરાજય અને એને વહીવટી
રાજ્યવિસતાર ૩૭, સરહદી રાજ્યો ૪૧, રાજ્યના અંતર્ગત પ્રદેશે ૪૩, રાજ્યતંત્ર ૪૪, અશોકનું પ્રજા-વાત્સલ્ય ૪૫, પ્રાણીઓ તરફનું વાત્સલ્ય ૪૭, અધિકારીઓ ૪૭, મંત્રી ૪૮, પરિષદ ૪૮, મહામાત્ર ૪૮, દૂત ૪૯, પ્રાંતિક
વહીવટ ૫૦, અન્ય અધિકારીઓ ૫૧, સુધારાવધારા ૫૧. ૪. બૌદ્ધ ધર્મને પ્રભાવ
હદયપલટો ૫૫, બૌદ્ધ ધર્મ અંગીકાર ૫૫, સક્રિય ઉપાસક પ૬, ધર્મોપદેશ પ૬, શૈલલેખ પ૭, શિલારંભે પ૯, સંઘની અખંડિતતા ૫૯, ધર્મપર્યાયોની ભલામણ ૫૯, સ્તૂપો અને વિહારોનું નિર્માણ ૬૩, બૌદ્ધ ધર્મને પ્રસાર ૬૩.

Page #14

૫. ધર્મ-ભાવના
વિશાળ ધર્મદૃષ્ટિ ૬૫, સર્વધર્મ-સદ્ભાવ ૬૬, ધર્મનું સ્વરૂપ ૬૬, ધર્મનું આચરણ ૬૭, દયાત્મક પ્રબંધા ૭૦, દાન ૭૧, કલ્યાણ ૭૨, ધર્મની વ્યાપક દૃષ્ટિ ૭૩, ધર્મમય જીવનદૃષ્ટિ ૭૩.
[૧૪]
૬. ધર્મના ઉપદેશ અને પ્રસાર
રાજકુલમાં ધર્મ-પ્રસાર ૭૬, પ્રજાજનોમાં પ્રસાર ૭૭, ધર્મયાત્રા ૭૭, ધર્મપ્રદર્શના ૭૮, અધિકારીઓ દ્વારા ધર્મોપદેશ ૭૯, ધર્મ-મહામાત્રાની નિમણૂક ૮૧, સાર્વજનિક પરમાર્થનાં કાર્ય ૮૧, હિંસક કૃત્યોના પ્રતિબંધ ૮૨, આત્મપરીક્ષણ અને ધ્યાન ૮૨, ધર્મલેખા અને ધર્માવણા ૮૨, ધર્મોપદેશ દ્રારા થયેલા ધર્મ-પ્રસાર ૮૪. ૭. વાસ્તુકલા અને શિલ્પકલામાં પ્રદાન
૧. પ્રાસ્તાવિક
નંગરો ૮૫, પાટલિપુત્રના રાજપ્રાસાદ ૮૬, સ્તૂપે અને વિહારો ૮૭, સ્મારક સ્તંભા ૯૦, સ્તંભાનું સ્વરૂપ ૯૩, શિરાવટીનું કલાસૌંદર્ય ૯૫, સ્તંભાનાં વિધાન અને સ્થાપન ૯૮, શૈલગુહા ૯૯, નહેરો ૧૦૦.
૮. અશોકના ઉત્તરાધિકારીઓ
૯. અશોક અને મૌર્ય સામ્રાજ્યની પડતી
૧૦. ઇતિહાસમાં અશોકનું સ્થાન
૨. લિપિ અને ભાષા
ખંડ ૨: અશોકના અભિલેખા
શેાધ, વાચન અને અધ્યયન ૧૩૧, વર્ગીકરણ ૧૩૭, કાલાનુક્રમ અને સંખ્યા ૧૭૯.
૩. આરંભિક ગૌણ શૈલલેખા ૪. ચૌદ મુખ્ય શૈલલેખ ૫. કલિંગના અલગ શૈલલેખ ૬. ગુફાલેખા . ૭. લકલેખ
૮. ગૌણ સ્તંભલેખા ૯. સાત મુખ્ય સ્તંભલેખ
પરિભાષા
લિપિઓ ૧૪૨, અક્ષર વિન્યાસ ૧૪૪, ભાષા ૧૪૪.
૬૫-૭૫
૭૬-૮૪
૮૫-૧૦૧
૧૦૨-૧૧૧
૧૧૨-૧૧૮
૧૧૯-૧૨૮
૧૩૧–૧૪૧
૧૪૨-૧૫૦
૧૫૧૧૫૩
૧૫૪-૧૬૦
૧૬૧-૧૯૩
૧૬૪
૧૬૫
૧૬૬-૧૬૭
૧૬૮-૧૦૨
૧૭૩

Page #15

ચિત્રોની યાદી
૧. અભિલેખાનાં પ્રાપ્તિસ્થાનાના નકશા
૨અ. અશોકનું રાજ્ય
આ. અશાકના વિદેશી સંપર્ક
૩. અશાકના અભિલેખાની બ્રાહ્મી લિપિ
૪. અશાકના અભિલેખાની ખરોષ્ઠી લિપિ
૫. કોલુહા સ્તંભ
૬. લૌરિયા-નંદનગઢ સ્તંભ
૭. રામપુરવા સ્તંભની સિંહ-શિરાવટી
૮. કિસા સ્તંભની ગજ-શિરાવટી
૯. રામપુરવા સ્તંભની વૃષભ-શિરાવટી
૧૦. સારનાથ સ્તંભની શિરાવટી
૧૧. અલાહાબાદ સ્તંભ-શિરાવટીનું ફલક ૧૨. સુદામા ગુફા (સામાન્ય દેખાવ)
(
૬૩. લેામશ ઋષિ ગુફા (સામાન્ય દેખાવ) ૧૪. લેમશ ઋષિ ગુફાનું પ્રવેશદ્વાર
૧૫. અશાકના ધર્મલેખ દર્શાવતા ગિરનાર શૈલ
૧૬. ગિરનાર શૈલલેખ નં. ૧--૨
૧૭. દિલ્હી-ટોપરા સ્થંભ અભિલેખ નં. ૧
૧૮. રુમ્મિનદેઈ ગૌણ સ્તંભ-અભિલેખ.
[ચિત્રો માટે જુઓ પુસ્તકના અંતે.]

Page #16

Page #17

૧, જીવનરેખા
દેવના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા' અશોકના અભિલેખ વંચાયા ને પ્રકાશિત થયા, ત્યારથી એ મહાન રાજવીની ઉદાત્ત ધર્મભાવનાએ સહુને પ્રભાવિત કર્યા છે. અશોકે કરાવેલી યાદગાર વાસ્તુકૃતિઓએ, ખાસ કરીને એના શિલારૂંભા તથા એની કલાત્મક શિરાવટીઓએ, વાસ્તુકલા તથા શિલ્પકલાના પ્રોત્સાહક તરીકે તેને નામના અપાવી છે. બૌદ્ધ સાહિત્યમાં તેની બૌદ્ધ ધર્મના પ્રોત્સાહક તરીકે કીર્તિગાથા ગાયેલી હતી જ, પરંતુ એના અભિલેખોના પ્રકાશન અને શિલાસ્તંભ વગેરેના અભિજ્ઞાન પછી એ ધર્મ તથા કલાના પ્રોત્સાહક તરીકે ખ્યાતિ પામ્યો. વળી એના અભિલેખમાં વ્યકત થયેલી ઉદાત્ત ધર્મભાવના તેમ જ એ ભાવનાના વ્યાપક પ્રસાર માટેની એની તમન્ના પરથી એને ભારતના જ નહિ, જગતના ઈતિહાસમાં એક મહાન રાજવી તરીકે ગવું સ્થાન પ્રાપ્ત થયું છે.
અશોકના હૃદયમાં જે તીવ્ર ધર્મભાવના જાગ્રત થઈ તેને પોતે યથાશકિત અમલમાં મૂકવા માંડી એટલું જ નહિ પોતાના સમસ્ત રાજ્યના પ્રજાજનોમાં તે ધર્મનું આચરણ પ્રસરે તે માટે તેણે ધર્મ-અનુશાસન(ધર્મ-ઉપદેશ)ના લેખ લખાવ્યા મેં સર્વત્ર એની જાહેર ઉઘોષણા કરાવી. ધર્મોપદેશ તથા ધર્માચરણની ઓ ભાવના પિતાના વંશજોમાં તથા પ્રજાજનોમાં ચિરકાલ ટકે તે હેતુથી તેણે એ ધર્મ-લેખ શિલા પર કોતરાવ્યા. શરૂઆતમાં અશોકે આ લેખ પર્વતો (શૈલો અર્થાત્ મોટી શિલાઓ) પર કોતરાવ્યા. પરંતુ આગળ જતાં શિલાના ગોળ ઉોંગ સ્તંભ ઘડાવી એના પર કોતરાવ્યાને એ સ્તંભને ધર્મપ્રતીકો ધરાવતી કલાત્મક શિરાવટીઓ વડે વિભૂષિત કર્યા. શિલા પર કોતરાયેલા આ અભિલેખો અશોકની ઇચ્છા અનુસાર ચિરકાલ કયા છે ને એથી એ લેખેએ એમાં વ્યકત થયેલાં એનાં ઉદાત્ત વિજ્ઞાપને તથા અનુશાસનને અમર નામના અપાવી છે.
પરંતુ આ અભિલેખ મુખ્યત: એની ધર્મભાવના, ધર્માચરણ અને ધર્મોપદેશને લગતા હોઈ, એમાં વ્યકિત તરીકે તથા રાજા તરીકે અશોકનું ચરિત નિરૂપે તેવી બાબતોને જવલ્લે જ સમાવેશ થાય છે. અશોકના અંગત ઇતિહાસ વિશે પાલિ, સંસ્કૃત, પ્રાકૃત, ચીની વગેરે સાહિત્યમાં કેટલીક હકીકત મળી આવે છે, પરંતુ એ લખાણ અનેક શતકો પછી અનુકૃતિઓ રૂપે લખાયેલાં છે ને એમાંની ઘણી બાબતો તે અ૦ ૧

Page #18

અશક અને એના અભિલેખે સ્પષ્ટત: સાંપ્રદાયિક દૃષ્ટિએ ઉપજાવેલી કે અતિશયોકિતથી નિરૂપેલી જણાય છે. આથી સમકાલીન અભિલેખોની સરખામણીએ આ અનુકાલીન આનુશ્રુતિક વૃત્તાંતનો ઈતિહાસના પ્રમાણિત સાધન તરીકે ઉપયોગ કરવામાં ઘણી સાવધતા રાખવી પડે છે. છતાં કેટલીક જરૂરી માહિતી માટે એ અનુકૃતિઓ જ ઉપકારક નીવડે છે ને એમાંની કેટલીક માહિતી વાસ્તવિક કે શ્રદ્ધોય લાગે છે.
અશોકના અંગત ઇતિહાસ વિશે પ્રમાણિત માહિતી પ્રમાણમાં ઘણી ઓછી મળે છે.
કુલ અને પૂર્વ : અશોક મૌર્ય કુળનો હતો. આગળ જતાં કોઈ નંદ વંશના છેલ્લા રાજા અને મુરા નામે વૃષલ (શૂદ્ર) સ્ત્રીમાંથી મૌર્યની ઉત્પત્તિ થયાનું જણાવે છે, પરંતુ એ સંભવિત નથી. બૌદ્ધ અનુશ્રુતિ મૌર્ય એ એક ક્ષત્રિય જાતિ હોવાનું ને એ જતિ શાક્યોની શાખા હોવાનું જણાવે છે, જ્યારે આચાર્ય હેમચન્દ્ર એ કુલનામને મયૂરપષકો સાથે સાંકળે છે. ગમે તેમ, મૌર્ય કુલ એ ભગવાન બુદ્ધના સમયમાં ગણતંત્ર ધરાવતી એક મહત્ત્વની જાતિ હતી. સમય જતાં તેને એક કુલ રાજકુલ તરીકે સત્તારૂઢ થયું ને આગળ જતાં તે કુલની ઉત્પત્તિ માટે જાતજાતના મત પ્રચલિત થયા.
મૌર્ય વંશના સ્થાપક ચંદ્રગુપ્ત માયનુ નામ ભારતના ઇતિહાસમાં સુપ્રસિદ્ધ છે. એણે મગધના મદાંધ નંદ રાજાની સત્તાનું નિકંદન કાર્યું એટલું જ નહિ, ભારતના ઉત્તર-પશ્ચિમ પ્રદેશોને ગ્રીક શાસનમાંથી મુકત કરી વિદેશી આક્રમણ સામે સમર્થ નીવડે તેવા વિશાળ સામ્રાજ્યનું સંગઠન સાધ્યું. એની આ સિદ્ધિ ઘણે અંશે એના પ્રેરક અને માર્ગદર્શક ગુરુ ચાણક્ય ઉર્ફે કૌટિલ્ય વિષગ્રગુપ્તને આભારી હતી. ભારતના મૌર્ય સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્ત અને સીરિયાના ગ્રીક સમ્રાટ સેલુક વચ્ચે વિગ્રહ પછી કાયમી મૈત્રી બંધાઈ હતી. ત્યારે મગધનું પાટનગર પાટલિપુત્ર (હાલનું પટના) હતું. સેલુકનો ગ્રીક એલચી મૅગસ્થની ત્યાં વર્ષો સુધી રહ્યો હતો.
ચંદ્રગુપ્ત પછી એને પુત્ર બિંદુસાર ગાદીએ આવ્યો. એના સમયમાં મૌર્ય સામ્રાજ્યની સત્તા સાબૂત રહી. સીરિયાના ગ્રીક રાજા સાથેની મૈત્રીય ચાલુ રહી. મિસરના ગ્રીક રાજ સાથે પણ મૌર્ય રાજાને તેવો સંબંધ હતો. બિંદુસારના સમયમાં ગંધાર દેશની તક્ષશિલા નગરીએ મૌર્ય સૂબા સામે બળવો કર્યો ત્યારે રાજાએ કુમાર અશોકને ત્યાં મોકલ્યો ને ત્યાંને મામલો થાળે પડ્યો છે
9. Raychaudhuri, Political History of Ancient India. pp. 266 f. 1 . ૨. Ibid, pp. 297 f,

Page #19

જીવનરેખા
બિંદુસારને અનેક રાણીઓ હતી. તેના પુત્રામાં સુસીમ કે સુમન જ્યેષ્ઠ હતા ને વિગતોક કે તિષ્ય કનિષ્ઠ હતા; અશેાક બિંદુસારના બીજો પુત્ર, સુસીમ વગેરેના સાવકો ભાઈ અને વિગતશાકના સહાદર ભાઈ હતા એવી અનુશ્રુતિ છે. ‘ અશાકાવદાન અને ‘દિવ્યાવદાન ’ કહે છે કે અશાકની માતા અંગ દેશની ચંપા નગરીની બ્રાહ્મણ કન્યા હતી, જ્યારે ‘મહાવંશ' પ્રમાણે એ મૌર્ય ફુલની હતી. એનું નામ સુભદ્રાંગી કે ધર્મ હતું; સિંહલી સાહિત્યમાં એનું નામ ‘ધર્મા’ આપ્યું છે. એ બિંદુસારની પટરાણી હતી. એના કુલગુરુ આજીવિક સંપ્રદાયના હતા.
કુમાર અશોક : અશેાકાવદાનમાં જણાવ્યા મુજબ બિંદુસારનાં સમયમાં તક્ષશિલામાં બળવા થયા ત્યારે રાજાએ કુમાર અશાકને ત્યાં માકલ્યા. સૈન્ય લઈને એ ત્યાં પહોંચ્યા ત્યારે ત્યાંના લેાકો તેને મળવા આવ્યા ને કહેવા લાગ્યા કે અમને કુમાર સામે ને રાજા બિંદુસાર સામે કોઈ વિરોધ નથી; દુષ્ટ અમાત્યો અમારી અવહેલના કરે છે તેની સામે અમારો વિરોધ છે. અશોકે તક્ષશિલામાં શાંતિ સ્થાપી.
પછી એની નિયુકિત ઉજ્જનમાંના ઉપરાજ તરીકે થઈ. ત્યારે ત્યાં તે વિદિશાના ોષ્ઠી દેવની સુંદર અને સુશિક્ષિત કન્યા દેવીને પરણ્યો. કહે છે કે તેના પિતા શાકય જાતિના હતા. અવન્તિની પાટનગરી ઉજજન હતી. ત્યાં દેવીને પહેલાં મહેન્દ્ર નામે પુત્રના અને પછી સંઘમિત્રા નામે પુત્રીના જન્મ થયો, અાક
અવન્તિમાં ઓછામાં ઓછાં ૧૧ વર્ષ રહ્યો.
રાજ્યારોહણ : પાલિ અનુશ્રુતિ અનુસાર અશેક પિતાની ગંભીર માંદગીના સમાચાર મળતાં ઉજજનથી પાટલિપુત્ર પહોંચી ગયા ને પિતાનું મૃત્યુ થતાં સુસીમ ઉર્ફે સુમનને (તથા તેના સર્વ સહાદરોને૪) મારી તેણે રાજગાદી હસ્તગત કરી.પ કહે છે કે અશાકને બિંદુસારના મહામાત્ય રાધગુપ્તને ટેકો હતા. આ અનુકાલીન
૧. Raychaudhuri, ibid., p. 300; Barua, As'oka and His Inscriptions, pp. 35 f.; Thapar, As'oka and the Decline of the Mauryas, p. 26.
2. Barua, op. cit., pp. 51 f.; Thapar, op. cit., pp. 22 ff. ૩. ઉત્તરી અનુશ્રુતિમાં ‘સુસીમ’ નામ છે ને દક્ષિણી અનુશ્રુતિમાં ‘સુમન ’. ૪. ‘દીપવંસ ’તથા ‘મહાભેંસ ’માં ૯૯ ભાઈઓની હત્યાના ઉલ્લેખ છે, જ્યારે તારાનાથ તેને બદલે ૬ ભાઈઓ જણાવે છે.
૫-૬. 'Thapar, As'oka and the Decline of the Mauryas, pp. 25 ff.

Page #20

અશોક અને એના અભિલેખ
સાંપ્રદાયિક અનુશ્રુતિમાં ઐતિહાસિક તથ્વ રહેલું હોવાનું પ્રમાણ મળ્યું નથી. અભિલેખમાં તે અશોક પોતાના રાજ્યાભિષેકને ૧૨ વર્ષ થયા બાદ પણ ભાઈઓને સદ્ભાવપૂર્વક ઉલ્લેખ કરે છે. અશોકે પોતાનો કનિષ્ઠ બંધુ જે તેને સહોદર હતો તેને ઉપરાજ ની એવી અનુશ્રુતિ છે. તેનું નામ તિષ્ય કે વીતાશોક કે વિગતશોક હતું. કહે છે કે એ શરૂઆતમાં ભોગવિલાસમાં પરાયણ રહેતો, પરંતુ આગળ જતાં એણે ધાર્મિક વૃત્તિના થઈ શ્રમણત્વની દીક્ષા લીધી.
રાજયાભિષેક: “દીપવંસમાં આપેલી અનુશ્રુતિ અનુસાર અશોકનું મૂળ નામ પ્રિયદર્શન' હતું, શરૂઆતમાં એણે રાજા તરીકે વિધિસર અભિષેક પામ્યા વિના રાજય કર્યું, ચાર વર્ષ બાદ એ “અશોક' તરીકે અભિષેક પામ્યો અને એ પછી છ વર્ષે એનો “પ્રિયદર્શી' તરીકે પુનરભિષેક થશે.
અશોક પિતાના અભિલેખમાં જયાં જયાં પોતાની કોઈ પ્રવૃત્તિઓને સમયનિર્દેશ કરે છે ત્યાં ત્યાં તે હમેશાં પિતાના અભિષેકથી ગણાતાં વર્ષોની સંખ્યા આપે છે. આથી એના સમયમાં કોઈ સળંગ સંવતને બદલે તે તે રાજાના રાજ્યકાલનાં વર્ષ ગણવાની પ્રથા પ્રચલિત હોવાનું અને અશોકને રાજપાલ એના
અભિષેકથી ગણાતો હોવાનું સ્પષ્ટ થાય છે. પરંતુ તે પરથી એના રાજ્યારોહણ અને રાજમોક વચ્ચે અમુક વર્ષોને ગાળે રહેલો હતો કે કેમ એ બાબતમાં કંઈ નિર્ણાયક અનુમાન તારવવું મુશ્કેલ છે.
દેવોને પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજ': અશોકના અભિલેખોમાં “અશોક' નામ અપવાદરૂપે બે જ જગ્યાએ પ્રજા છે. ઘણાખરા અભિલેખમાં આ ધર્મલેખો લખાવનાર અને ધર્મશાસન ફરમાવનાર રાજા માટે સામાન્ય રીતે ‘દેવોનો પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા” એવો શબ્દપ્રયોગ થયેલો છે. કેટલીક વાર સંક્ષેપમાં એને બદલે માત્ર “દેવોને પ્રિય” કે “રાજા” શબ્દ વપરાયો છે. અલગ કલિંગ લેખમાં
1. Thapar, op. cit., pp. 27 f.
૨. સિલોનના એક ગ્રંથમાં અશોકના પિતામહ ચંદ્રગુપ્ત માટે પણ ‘પ્રિયદર્શન’ શબ્દ પ્રયોજાયો છે. R. G. Bhandarkar, Asoka, p. 4.
૩. ગૌણ શૈલલેખ નં. ૧ ની માસ્કી પ્રતમાં તથા ગુજરી પ્રતમાં.
૪. ચૌદ શૈલેખમાં, સાત સ્તંભલેખમાં, સારનાથ-કૌશાંબી-સાંચીના સ્તંભલેખમાં, રુમ્મિદેઈ સ્તંભલેખમાં અને નિગ્લીવા સ્તંભલેખમાં.
૫. ઘ.ત, શૈલલેખ નં. ૧૨ અને ૧૩માં, સ્તંભલેખ નં. ૭માં અને સારનાથકૌશાંબી-સાંચીના સ્તંભલેખમાં.

Page #21

દેવને પ્રિય' તેમ જ સજા' શબ્દ જે પ્રજા છે. ગૌણ શીલાલેખમાં તથા રાણીના સંભખમાં માત્ર ‘દેવને પ્રિય’ શબ્દ દેખા દે છે. બૈરાટનાં શિલાફલક લેખમાં “પ્રિયદર્શી રાજા' શબ્દ પ્રયોગ થયો છે, જયારે કંદહારના શૈલબમાં તેમ જ ત્રણેય ગુફાલેખોમાં ‘સજા પ્રિયદર્શી' શબ્દ વપરાયા છે.
આ પરથી એવું ફલિત થાય છે કે આ રાજ સામાનં: “દેવોના પ્રિય” તરીકે અને વિશેષત: ‘પ્રિયદર્શી રાજા” (કે “રાજ પ્રિયદર્શી') તરીકે ઓળખાતો. આથી મોટે ભાગે એ પોતાનો “દેવોના પ્રિય પિથી રાજા' તરીકે ઉલ્લેખ કરે છે. એમાં
દેવને પ્રિય' એ “સત્રમવાર’ જે માંનવાર્ચક શબ્દ છે જે એ જમાનામાં શઓને ઉદ્દેશીને ખાસ પ્રા. અશોકના શિલાલેખ ને. ૮માં એ શબ્દ અગાઉના રાજાઓ માટે પણ વપરાય છે. નાગાર્જુની પર્વતની ગુફાલેખોમાં એ શબ્દ અશોકના અનુગામી રાજાઓ પૈકીના દશરથના નામની સાથે પ્રયોજાયો છે. સિલોનના સમકાલીન રાજા તિષ્ય તથા પછીના કેટલાક રાજાઓ પણ ‘દેવોના પ્રિય' કહેવાતા. અભિષેકવિધિ પ્રસંગે રાજા પર સવિતા, અગ્નિ, સોમ, બૃહસ્પતિ, ઇન્દ્ર, રુદ્ર, મિત્ર અને વરુણ જેવા દેવો કૃપા વરસાવે તેવા મંત્ર ભણવામાં આવતા. અશોક જેવા ધર્મિષ્ઠ રાજવી માટે “દેવનો પ્રિય’ શબ્દપ્રયોગ ઘણો સાર્થક નીવડ્યો હતે..૨
જે અભિવેમાં અશોક માટે “પ્રિયદર્શી' નામ વપરાયું નથી ને “દેવોને દિય’ શબ્દપ્રયોગ જ બધા છે, તે પૈખ રચનાની દૃષ્ટિએ ઘઉં વરની પહેલાંના
જણાતા હૈઈ, “પ્રિયદર્શી ' નામે તે પછીના સમયમાં પ્રચલિત થયું લાગે છે એવું ધારવામાં આવેલું, પરનું કંદહારની વર્ષ થતા લેખમાં પ એને ‘રા બ્રિણદર્શી' કહ્યો છે.
9. D. R. Bhandarkar, As'oka, p. 7; Thapar, As’oka and the Decline of the Mauryas, p. 226.
૨. પછીના સમયમાં “રેરાના ' અલુક સસિ હોય ત્યારે તેને અર્થ મૂખ' અથવા “કમઅક્કલ' થાય છે. (D. R. Bhandarkar, Asoka, p. 6) બ્રાચીન કાલમાં એ પદ મ7, શીશુ અને અશુભ7 ની જેમ માનવાચક અર્થમાં યોજનું એવું પતંજલિ કૃત મહામા (૨, ૪, ૫૬માં જણવિલું છે.
3. Barua, As'oka and His Inscriptions, p. 17.

Page #22

અશેક અને એના અભિલેખ
બૌદ્ધ અનુકૃતિ અનુસાર એ પછી છ વર્ષે અશોકને પુનરભિષેક થયો ને ત્યારથી તે 'પ્રિયદર્શી' તરીકે ઓળખાયો. ભારતીય પરંપરા પ્રમાણે રાજાને પુનઃ રભિષેક રાજાઓના અધિરાજ થવાના પ્રસંગે થતે. તે ત્યારે અશોકે કોઈ અન્ય રાજાઓ પર આધિપત્ય પ્રાપ્ત કર્યું હશે ? અશોકનાં પરાક્રમમાં તો તેણે કલિંગ જીતી લીધાનું પરાક્રમ જાણવા મળે છે ને તે પરકમ તેના અભિષેક પછી આઠ વર્ષે થયું હતું.
મુદ્રારાક્ષસ' નાટક (અંક ૬)માં અશોકના પિતામહ ચંદ્રગુપ્ત માટે પ્રિયદર્શન’ બિરુદ પ્રયોજાયું છે. “દીપવંસ'માં અશોક માટે ઘણી વાર ‘પ્રિયદર્શી' શબ્દ વપરાયો છે. વાલ્મીકિએ રામાયણમાં રામ માટે “પ્રિયદર્શન’ શબ્દ પ્રયોજ્યો છે. પછીના સમયમાં “પ્રિયદર્શન' રાજબિરૂદ તરીકે પ્રયોજાતું એવું ‘રાજેન્દ્રકૌસ્તુભ'માં નોંધાયું છે.?
ગમે તેમ, અશોકને માટે પછીથી “પ્રિયદર્શી ' નામ પ્રચલિત થયું ને અભિષેક પછી ૧૨ વર્ષ બાદ લખાયેલા તેના સર્વ અભિલેખમાં એ જ નામ પ્રયોજાયું છે.
આમ એના અભિલેખોમાં “પ્રિયદર્શી' નામ વ્યાપક રીતે વપરાયું હોવા છતાં, આગળ જતાં આ રાજા ‘અશોક’ નામે જ ઓળખાયો.*
અશોક' એ એનું મૂળ વ્યકિતનામ લાગે છે, જ્યારે “પ્રિયદર્શી' એ એનું રાજ્યાભિષેક પ્રસંગે પાડવામાં આવેલું રાજા તરીકેનું નામ જણાય છે; ને ‘દેવને પ્રિય’ એ તો એ કાલમાં રાજાઓ માટે પ્રયોજાતું સામાન્ય બિરુદ હતું.'
ધર્મશાક : બૌદ્ધ સાહિત્યમાં અશોકની આરંભિક કારકિર્દી વિશે જાતજાતની વાતો પ્રચલિત છે. તારાનાથ કહે છે કે પહેલાં એ કામાક” તરીકે ઓળખાતો, કેમ કે એ
7-2. B. M. Barua, As'oka and His Inscriptions, p. 14.
૩. R. K. Mookerji, Aska p. 12: Thapar, op. cit, p. 226.
૪. પુરાણ વગેરે સાહિત્યમાં આ નામ જ વપરાયું છે. મહાક્ષત્રપ રુદ્રદામાના જૂનાગઢ શૈલલેખ(ઈ.સ. ૧૫૦)માં પણ એને “અશોક મૌર્ય' તરીકે ઉલ્લેખ કરેલો છે.
૫. Thapar, op. cti, p. 227.

Page #23

જીવનરેખા
ઘણાં વર્ષ ભાગવિલાસમાં પરાયણ રહેલા. કહે છે કે એ દેખાવમાં ઘણા કદરૂપો હતા, તેના અંત:પુરની સ્ત્રીઓએ તેને આવું કહેતાં તેણે તે પાંચસેાય સ્ત્રીઓને અગ્નિદાહની કારમી સજા કરી.ર આવી રીતે એણે પાંચસા મંત્રીઓના પણ શિરચ્છેદ કરાવેલા. આવાં ક્રૂર કર્મોને લઈને એ ‘ચંડાશાક' ( ચંડ અશાક) તરીકે પંકાયા. ગાદી માટે એણે નવાણું સાવકા ભાઈઓની હત્યા કરેલી. તેથી તે ‘ચંડાશેાક’ તરીકે ઓળખાયો એવું પણ કહેવાય છે.જ
કહે છે કે અશોકે પૃથ્વી પર એક નરકાગાર બનાવરાવ્યું તે તેમાં તે અનેક નિર્દોષ જનાને નરકની વિવિધ કારમી યાતનાઓના અનુભવ કરાવતા તેમ જ તે જાતે જોઈને તેની મજા માણતા. એક દિવસ એમાં એક બૌદ્ધ ભિક્ષુને એ યાતનાઓને ધૈર્યથી સહન કરતાં જોઈ અશાકને બૌદ્ધ ધર્મના ઉદાત્ત તત્ત્વમાં રસ ઉત્પન્ન થયા ને તે એ અહિંસાપ્રધાન ધર્મને માર્ગે વળી ‘ધર્માશાક' બન્યા.૫ અશોકની ચંડતાને લગતી વાતો દેખીતી રીતે બૌદ્ધ ધર્મના અંગીકાર કરતાં એ ઘણા સુધરી ગયા એવું બતાવવાના હેતુથી સાંપ્રદાયિક શ્લાઘાની દૃષ્ટિએ ઊપજી હાવાનું જણાય છે.
કલિંગનો વિજય અને રાજને હ્રદયપલટો : શૈલલેખ નં. ૧૩માં જણાવ્યા મુજબ દેવાના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજાએ અભિષેક પછી આઠ વર્ષે કલિંગદેશ ( ઓરિસ્સા ) જીતી લીધા. તે માટે જે યુદ્ધ થયું, તેમાં દોઢ લાખ માણસોને કેદ કરી લઈ જવાયા, એક લાખ માણસ હણાયા અને અનેકગણા માણસ મરણ પામ્યા.
આ ખાનાખરાબીને કારણે અશોકના મનમાં ભારે સંતાપ અને પશ્ચાત્તાપ થયો, ખાસ કરીને મિષ્ઠ જનાને તથા તેમના સ્વજનાને એવી હેરાનગતિ નડે તેથી. કલિંગના વિજય સિદ્ધ થયા પછી દેવાના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજાએ આ અંગેના પોતાના અનુતાપ વ્યકત કરી ાહેર કર્યું કે અપકાર કરનારને શકય હશે તેટલી ક્ષમા આપવામાં આવશે. અટવીજનાને શાન્તિ માટે અનુરોધ કરી, અનુતાપમાંય પેાતાન પ્રભાવ દર્શાવ્યો.
લાખા જીવાને સંતાપ દે તેવા હિંસક સંગ્રામ દ્વારા નવા વિજય મેળવવાની નીતિને પોતે તિલાંજલિ દીધી ને પોતાના પુત્ર પૌત્રા વગેરેને પણ તેમ કરવા અનુરોધ કર્યો. દેવાના પ્રિયે હવે ધર્મવિજયને મુખ્ય વિજય માન્યો, કેમ કે એમાં પ્રીતિરસ રહેલા હોય છે ને એ આ લાકમાં તેમ જ પરલાકમાં ફળ આપે છે.
૧-૫. R. K. Mookerji, As'oka, p. 4; Barua, op. cit., p. 22 Thapar, op. cit., pp. 28 f.

Page #24

અશોક અને એના અભિલેખે
આ ધર્મવિજય દેવોના પ્રિપના ધર્માનુરાસન (ધર્મોપદેશ) દ્રણ સંધાય છે. આ ધર્માનુશાસન એના રાજયના પ્રદેશમાં તેમ જ આસપાસનાં અન્ય રાજ્યોમાં પણ પ્રવર્તતું.
કલિંગના સ્થાનિક અધિકારીઓને પણ દેવોના પ્રિયે સૂચના આપી કે હું મારી સર્વ પ્રજાનું ઐહિક તથા પારલૌકિક હિતસુખ ઇચ્છું છું, તેથી તેઓને તરફ કડક નીતિ ન રાખતાં તેઓ મારાથી ઉદ્વિગ્ન ન રહે તે મારામાં વિશ્વાસ રાખે તેમ વર્તવું."
આમ કલિંગ પરના આક્રમણમાં અશોકે વિજય પ્રાપ્ત કર્યો, પરંતુ તેમ કરવામાં ત્યાંની પ્રજામાં જે પારાવાર ખાનાખરાબી થઈ તેથી તેના હૃદયમાં ભારે સંતાપ અને પશ્ચાત્તાપ થશે ને તેણે આવા હાનિકર વિજયને બદલે હિતકર ધર્મવિજય પ્રાપ્ત કરવાની નીતિ અપનાવી. આમ કલિયુદ્ધ અશોકનો હૃદયપલટો કરાવ્યો. રાજને માટે સદા આવશ્યક મનાતી વિજિગીષા તજી અશોક સર્વત્ર ધર્મોપદેશ દ્વારા ધર્મવિજય મેળવવાના માર્ગે વળ્યો. ધર્મિષ્ઠ રાજવી ખરેખર ‘દેવોને પ્રિય” થયો ને સર્વ પ્રજાજનોને માટે 'પ્રિયદર્શી' બન્યો.
બૌદ્ધ ધર્મને સક્રિય ઉપાસક : હિંસક યુદ્ધને સ્થાને અશોકે ધર્મની અભિરુચિ અપનાવી, ત્યારે એને એ સમયનો ધર્મસંપ્રદાયોમાં બૌદ્ધ ધર્મ તરફ સવિશેષ અનુરાગ થયો.
આ સંબંધી બૌદ્ધ સાહિત્યમાં જાતજાતની અનુકૃતિઓ આપવામાં આવી છે:
અશોક એના પિતા બિંદુસારની જેમ રોજ હજારો બ્રાહ્મણો, પરિવ્રાજક વગેરેને ભિક્ષા આપતો હતો. એક દિવસ એણે તેઓની વિચિત્ર રીતભાત જોઈ માનાર્ડ શ્રમણો (સાધુઓ) તથા બ્રાહ્મણોને તેડાવ્યા. એમાં આવેલા પરિવ્રાજકો, આજીવિકો, નિર્ગ વગેરેમાં પણ એને અત:સાર જગાયો નહિ.' હવે એ બૌદ્ધ સંપ્રદાય તરફ વળ્યો. આ ઘટના અમક પછીના ચોથા વર્ષે બની. સિલોનના પાલિ ગ્રંયે અપાર રાજા અશેકને બૌદ્ધ ધર્મનાં ત્રિરંગ (બુદ્ધ, ધર્મ અને સંઘ) તથા પંચશીલ અંગીકાર કરી બુદ્ધ સન ઉ સદ્ધર્મ (અર્થાત્ બૌદ્ધાર્મ) અપનાવવાની પ્રેરણા સ્થવિર વધે ઓપી હતી. કેટલાક આ ન્યોધને અશોકે રાજ્યારોહણ માટે મારી નાખેલા મોટા ભાઈ સુમનની વિધવા પત્નીને પતિના મૃત્યુ પછી જન્મેલા પુત્ર તરીકે ઓળખાવે છે.
૧. અલગ કલિંગ શાસનોના આધારે. ૨. Barua, op. cit., pp. 24 f.

Page #25

જીવનરેખા
। ત્યારે વ્યંગ્રોધની ઉમર સાત વર્ષની હોય. એણે ત્યારે દીક્ષા લીધી હોય, તે એ શ્રામણેર (સગીર શ્રમણ ) હાય, ામણ કે સ્થવિર ન હોય. અશાકને બૌદ્ધ ધર્મ અંગીકાર કરવાની પ્રેરણા કોઈ શ્રમણ કે સ્થવિરે આપી હોય, તે તે ત્યારે તરુણ છતાં પુખ્ત વયના હોવા જોઈએ. અર્હત સ્થગિર ન્યુગ્રોધ અને ામણેર ન્યગ્રોધ એ બે ભિન્ન વ્યકિતઓ હશે ને અહીં નામસામ્યને લઈને એ બે વચ્ચે ગેાટાળા થયા હશે.
હ
‘દિવ્યાવદાન ’ જેવા સંસ્કૃત ગ્રંથોમાં સ્થવિર ન્યુગ્રોધની જગ્યાએ સ્થવિર સમુદ્રનું નામ આપવામાં આવ્યું છે.
અશાક હવે શાકય (બૌદ્ધ) સંઘના ઉપાસક વર્ગમાં ભળ્યા. રાજરસાડામાં હવે ૬૦,૦૦૦ બ્રાહ્મણો અને પરિવ્રાજકોને બદલે ૬૦,૦૦૦ બૌદ્ધ શ્રમણાને ભિક્ષા અપાવા લાગી.૪
આગળ જતાં અશોકે પાટલિપુત્રના કુક્કુટારામ વિહારની મુલાકાત લીધી. એક દિવસે એ વિહારના ભિક્ષુઓ પાસેથી બુદ્ધશાસનના વિસ્તાર ૮૪,૦૦૦ સ્કન્ધ જેટલા હોવાનું જાણી અશેકે જંબુદ્રીપનાં ૮૪,૦૦ નગરોમાં એકેકવિહાર બંધાવવાનું ફરમાવ્યું. આ વિહારોના બાંધકામની દેખરેખ સ્થવિર ઇન્દ્રગુપ્તને સોંપવામાં આવી. ૯૬ કરોડના ખર્ચે ત્રણ વર્ષમાં એ બધું કામ પૂરું થયું. દરેક વિહારમાં પૂજા માટે ચૈત્ય કરવામાં આવ્યું હતું. અજાતશત્રુએ બંધાવેલા સ્તૂપમાં પધરાવેલાં ભગવાન બુદ્ધનાં પવિત્ર અસ્થિઓનું વિભાજન કરી અશોકે એ આ સર્વ ચૈત્યોમાં પધરાવ્યાં.પ આ ચૈત્ય સ્તૂપ રૂપે હતાં; તેને ‘ધર્મરાજિકા' પણ કહેતા.` પાટિલપુત્રમાં અશેકે પોતાના નામના ‘અશાકારામ ’ વિહાર બંધાવ્યો.
'
૧. Thapar, op. cit., p. 34.
૨. Basak, Aśōkan Inscriptions, p. 31.
૩. Thapar, op. cit., p. 35.
૪. Basak, op. cit., p. 25. ૫-૬-૭. Ibid., pp. 25 f. ૮. Basak, op. cit., pp. 22 f.
અગાઉના અંડાશેાક હવે ધર્માશાક થયો. એનું શાસન સમગ્ર જંબુદ્રીપ પર પ્રવર્તી ને બૌદ્ધ ધર્મની કીતિમાં અભિવૃદ્ધિ થઈ. ઇતર સંપ્રદાયના અનુયાયીઓ બૌદ્ધ સંઘમાં ભળી એમાં પોતાના મતાને પ્રચાર કરી ખટરાગ કરાવવા લાગ્યા, ત્યારે મૌદ્ગલીપુત્ર તિષે સંઘને સાબૂત રાખ્યો.

Page #26

૧૦
અશક અને એના અભિલેખે
તે સ્થવિરે બૌદ્ધ સંઘની ત્રીજી સંગીતિ (પરિષદ) ભરી ને બૌદ્ધ ધર્મના પ્રસાર માટે આસપાસના દેશોમાં સ્થવિરોને મોકલ્યા.' સ્થવિર મહેન્દ્ર સિલોનમાં બૌદ્ધ ધર્મ પ્રસાર્યો. ત્યારે ત્યાં દેવોને પ્રિય તિષ્ય નામે રાજા રાજ્ય કરતો હતો. તે દેવેના પ્રિય ધર્માશક તરફ પરમ આદર ધરાવતો. દેવેના પ્રિય તિળે ગ્રામર સુમનને ધર્મા પાસે મોકલી ભગવાન બુદ્ધનાં અસ્થિ મંગાવ્યાં ને ચૈત્યપર્વત પર મોટો સ્તુપ બંધાવ્યો. સ્થવિર મહેન્દ્ર પાસે સિલોનના અનેક ભાવિક જનોએ ઉપદેશ ગ્રહણ કર્યો ને એમાંના કેટલાક પુરુષોએ દીક્ષા લેવા માંડી. સ્ત્રીઓની દીક્ષા માટે રાજાએ ધર્માશક પાસે અમાત્ય મોકલી સ્થવિરા સંઘમિત્રાને તેડાવ્યાં ને તેમની સાથે બોધિવૃક્ષની શાખા મંગાવી. આ શાખા અનુરાધપુરના મહામેઘવનારામમાં રોપવામાં આવી. ત્યાં હાલ જે બોધિવૃક્ષ રહેલું છે, તે એ શાખામાંથી થયું મનાય છે. મહેન્દ્ર અને સંઘમિત્રા અશેકનાં સંતાન હતા, તેઓએ પોતાનું બાકીનું જીવન સિલોનમાં જ વ્યતીત કર્યું. ‘દિવ્યાવદાનમાં મગૈલીપુત્ર તિષ્યને બદલે ઉપગુપ્તનું નામ આપ્યું છે.'
આ આનુશ્રુતિક વૃત્તાંતમાં કેટલુંક તથ્ય રહેલું હોવા સંભવે છે, જ્યારે એમાંની કેટલીક વિગતોમાં સ્પષ્ટત: અસંગતિ, અતિશયોકિત કે અસંભવિતતા રહેલી છે.
અશોકના અભિલેખમાં બૌદ્ધ ધર્મને લગતા કેટલાક ઉલ્લેખ આવે છે ને એમાંના અમુક અભિલેખ તો બૌદ્ધ ધર્મને લગતા જ છે. આ લેખે અને ઉલ્લેખ પ્રમાણિત હોઈ, તેમાંથી મળતી માહિતી વધુ શ્રદ્ધય ગણાય. એ માહિતી ટૂંકમાં આ પ્રમાણે છે:
કલિગવિજય પછી દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજને તીવ્ર ધર્મશીલન, ધર્મકામિતા અને ધમનશસ્તિની ભાવના થઈ. હૃદયપલટાના આ પ્રસંગે એણે બૌદ્ધ ધર્મને અંગીકાર કર્યો લાગે છે.
શરૂઆતમાં એક વર્ષ લગી એ ઉપાસક રહ્યો, પરંતુ સક્રિય બન્યું નહિ. એ પછી એ સંઘ પાસે ગયો ને સક્રિય થયો. આને અર્થ એ લાગે છે કે શરૂઆતમાં
9. Thapar., op. cit., pp. 42 ff. ૨. મહાવંસ, વરિરછેદ ૧૧-૧૧. ૩. યુઆન શ્વાંગે ભૂલથી તેમને અશોકનાં ભાઈબહેન માન્યાં છે. 8. Barua, op. cit., pp. 22 ff. ૫. બૌદ્ધ ધર્મના ગૃહસ્થ અનુયાયીને ‘ઉપાસક' કહે છે. ૬. ગૌણ શૈલલેખ ને. ૧.

Page #27

જીવનરેખા
અશાક બૌદ્ધ ધર્મના અંગીકાર કરી અમુક વિરના અનુયાયી બની સંતુષ્ટ રહેલા, પરંતુ એક વર્ષ પછી એણે ભિક્ષુ સંઘની મુલાકાત લીધી ને ત્યારથી તે સક્રિય ઉપાસક બનવા પ્રેરાયા.
૧૧
અભિષેકને દસ વર્ષ થયે અશોકે બાધિતીર્થની યાત્રા કરી. અભિષેકને બાર અને તેર વર્ષ થયાં ત્યારે ચૌદ ધર્મલેખ લખાવ્યા ને એને રાજ્યમાં ઠેકઠેકાણે શૈલા પર કોતરાવ્યા. આ દરમિયાન રાજાએ હામ માટેની જીવહિંસાની મનાઈ ફરમાવી, જેમાં હિંસા રહેલી હોય તેવા મેળાવડા બંધ કરાવ્યા ને રાજરસેડામાં ભાજન માટે થતી હજારો પ્રાણીઓની હત્યા અટકાવી. શરૂઆતમાં રોજ બે મેર અને કવિચત્ એક મૃગની છૂટ રાખી ને તે ત્રણેય પ્રાણીઓની હત્યા પણ પછી નહિ કરવામાં આવે એમ જાહેર કર્યું. પ્રાણીઓની હિંસા ન કરવા તેમ જ જીવાને ઈજા ન કરવા વિશે જાહેર ધાષણા કરાવી તેમ જ પ્રાદેશિક અધિકારીઓ દ્વારા ધર્માનુશાસન કરાવ્યું. રાજા તરીકે તેના સર્વ વ્યવહારમાં ધર્મભાવના વધારવાની વૃત્તિ વ્યાપી ને તેણે ધર્મ માટે ખાસ મહામાત્ર (અમાત્ય) નીમ્યા. અશાકની ધર્મભાવનામાં સર્વ સંપ્રદાયો તરફ સદ્ભાવ અને સમાદર રહેલા હતા. એ શ્રામણો તથા બ્રાહ્મણોને દાન દેતા. ખતિક (બરાબર) પર્વત પર આજીવિકા માટે ગુફાઓ કરાવતા.
અભિષેકને ચૌદ વર્ષ થયાં ત્યારે અશોકે નેપાલની તરાઈ પાસે બંધાયેલા કનકમુનિTM બુદ્ધના રૂપને બમણા મોટો કરાવ્યો.પ અભિષેકને વીસ વર્ષ થયે અશોકે આ પ્રદેશનાં બૌદ્ધ તીર્થોની યાત્રા કરી ત્યારે તેણે ત્યાં જઈ પૂજા કરી ને શિલાસ્તંભ ઊભા કરાવ્યો.1 એવી રીતે જ્યાં શાકયમુનિ બુદ્ધ જન્મ્યા હતા તે ભુંબિની તીર્થની ય યાત્રા કરી, ત્યાં પૂજા કરી, શિલાસ્તંભ ઊભા કરાવ્યો. ને લુંબિની ગામને કરમુકત કરી જમીન મહેસૂલના દરમાં રાહત આપી.
૧. મુખ્ય શૈલલેખ નં. ૮.
૨--૩. મુખ્ય શૈલલેખ નં. ૧.
૪. છેલ્લા સાત માનુષ બુદ્ધોમાંના પાંચમા બુદ્ધ. શાકય મુનિ ગૌતમ બુદ્ધ એમાંના સાતમા છે. સાત બુદ્ધોનાં પ્રતીક સાંચીના મહાસ્તૂપનાં તારણો પર પણ કોતરાયાં છે.
૫--૬. નિગ્લીવ સ્તંભલેખ.
૭. શાકય જાતિમાં જન્મેલા ગૌતમ બુદ્ધ.
૮. શુદ્ધોદનનાં પત્ની માયાદેવીએ કપિલવસ્તુથી પિયર જતાં રસ્તામાં આ પુત્ર પ્રસવ્યા હતા.
સ્થળે
૯. રુમ્મિનદેઈ સ્તંભલેખ.

Page #28

૧૨
અશોક અને એના અભિલેખા
અભિષેકને ૨૬ વર્ષ થયે, દેવાના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજાએ રાજ્યમાં ઠેકઠેકાણે શિવાનંભ ઊમા કરાવી તેના પર છ ધર્મલેખ કોતરાવ્યા. બીજે વર્ષે એમાંના એક સ્થળે સાતમા લેખ ઉમેરાવ્યો. આ ધર્મલેખા અગાઉ શૈલ પર કોતરાયેલા ધર્મલેખાનાં જેવા છે.
એ સમો બૌદ્ધ સંઘમાં કેટલાક ભિન્નુઓ તથા ભિક્ષુણીઓ સંઘમાં તડ પાડતાં હતાં. આથી દેવાના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજાએ સંઘને સમગ્ર (અખંડિત ) રાખવાનું શાસન ફરમાવ્યું. કોઈ ભિન્નુ કે ભિન્નુગી સંઘમાં તડ પાડે, તે તેમને સફેદ વસ્ત્ર પહેરાવી અન્ય આવાસમાં વસાવવામાં આવશે એવું ફરમાવ્યું. આ લેખની એક નકલ ઉપાસકો પાસે પણ મુકાવી, આ શાસનના સતત સ્મરણ તથા પાલન માટે પાટલિપુત્ર, કૌશાંબી વગેરે સ્થળાના મહામાત્રાનેસૂચના આપવામાં આવી. આ લેખ સારનાથ, કૌશાંબી અને સાંચીના શિવાનંભ પર કોતરા છે.
મગધને પ્રિયદર્શી રાજા સંઘને અભિવાદન કરી તેની કુશળતા તથા સંગવડ પૂછ, ને બુદ્ધ, ધર્મ અને સંઘ તરફ આદર દર્શાવતા. ભગવાન બુદ્ધનાં વિવિધ વચનો પૈકી અમુક ધર્મસૂત્રેા માટે ખાસ ભલામણ કરી—વિનયસમુકસ, અલિયવાનિ, અનાગત-ભયાનિ, મુનિગાથા, મેનેયસૃત, ઉપપતસ-પસિન અને રાહુલેાવાદ. આ ધર્મસૂત્રાનું ભિક્ષુઓ અને ભિક્ષુત્રીઓ તથા ઉપાસકો અને ઉપાસિકાઓ ખાસ અધિશીલન કરે તેવી ભલામણ કરી.
આમ રાજા અશોકે સર્વ સંપ્રદાયામાં વ્યકત થયેલ વ્યાપક ધર્મ ઉપરાંત બૌદ્ધ ધર્મને લગતી પ્રવૃત્તિઓમાં સક્રિય રસ લીધે અને બૌદ્ધ ધર્મ તથા બૌદ્ધ સંઘની અભિવૃદ્ધિમાં મહત્ત્વનો ફાળો આપ્યા.
ભારતની પ્રાચીન વાસ્તુકૃતિઓમાં કેટલાક બૌદ્ધ સ્તૂપ અશોકે કરાવેલા જણાય છે. શાકે કરાવેલા અનેક શિલાસ્તંભાની શિરાવટીમાં બૌદ્ધ પ્રતીકોના ખાસ સમાવેશ થાય છે.
પત્ની છે અને સંદેશ : પલિ ગ્રામાં જણાવ્યા મુજબ અશોક અવન્તિમાં ઉપરાજ તરીકે વીટ કરતો હતો ત્યારે તે વિદિશાની શ્રેષ્ઠી-કન્યા દેવીને પરણ્યો હતા ને તેનાથી તેને મહેન્દ્ર અને સંઘમિત્રા નામે બે સંતાન થયાં હતાં.Vસંઘમિત્રાને કુમાર અગ્નિબ્રહ્મા વેરે પરણાવવામાં આવી. એમને સુમન નામે પુત્ર થયો. આગળ
૧--૨. કલકત્તા-બૈરાટ લલેખ.
૩-૪. વિગતે માટે જુઓ પ્રકરણ ૭.
૫. Barua, op. cit., pp. 51 f; Thapar, op. cit., pp. 22 ff.

Page #29

જીવનરેખા
૧૩
જતાં મહેન્દ્ર, સંઘમિત્રા, અગ્નિબ્રહ્મા અને સુમન-એ સહુએ બૌદ્ધ શ્રમણ તરીકે દીક્ષા લીધી. દેવી વિદિશામાં રહ્યાં. ત્યાં તેમણે એક બૌદ્ધ વિહાર બંધાવ્યો. સ્થવિર મહેન્દ્ર અને સ્થવિરા સંઘમિત્રાએ સિલોન જઈ બૌદ્ધ ધર્મનો પ્રસાર કર્યો.*
પાલિ અનુકૃતિ પ્રમાણે અશોકની પ્રિય અગમહિલી (પટરાણી)નું નામ અસધિમિત્તા (આસદિમિત્રા?૩) હતું ને એ અશોકના રાજ્યના ૩૦મા વર્ષે મૃત્યુ પામી. વિદિશા-મહાદેવી દેવી અને અગમહિલી અરાધિમિત્રા એક હોવાનું સૂચવાયું છે, પણ એ બહુ સંભવિત નથી."
અશોકના એક સ્તંભલેખમાં કારુવાકી નામે રાણીનો ઉલ્લેખ આવે છે. એ “બીજી રાણી' તરીકે ઓળખાતી ને એને તીવર નામે પુત્ર હતો.
“મહાવંસમાં જણાવ્યા મુજબ અશોકે રાણી અસલ્પિમિત્તાના મૃત્યુ પછી ચોથા વર્ષે તિષ્યરક્ષાને પટરાણી બનાવી. અવદાન કથાઓ અનુસાર અશોક પર એને ઘણો પ્રભાવ હતો.૭ “કારુવાકી’ એનું મૂળ નામ હોવાનું સૂચવાયું છે. કહે છે કે એ રાણીને અશોકના અતિ-અનુરાગને લઈને બોધિવૃક્ષ પર ભારે ઈર્ષા આવતી. આથી એણે ત્રીજા વર્ષે એ વૃક્ષનો નાશ કર્યો.૯ “દિવ્યાવદાનમાં આ રાણીનું નામ ‘તિષ્યરક્ષિતા’ આપ્યું છે. એમાં વળી આ રાણીએ અશોકનો માનીતો પુત્ર કુણાલ જે એને સાવકો પુત્ર હતો તેને કપટથી અંધ કરાવ્યો હોવાનું જણાવ્યું છે.૧૦ આ રાણીની આખી વાત પાછળથી સાંપ્રદાયિક દૃષ્ટિએ ઉપજવી કાઢેલી લાગે છે.
૧. Barua, op. cil, p. 54. ૨. મહાસ, વરિ. ૧૩–૧૪. ૩. રાજ્યારોહણ સમયની પત્ની (Barua, op. cil, p. 53). ૪. Barua, op. cil, p. 53. 4. Thapar, op. cit., p. 23. ૬. ૨૦, ૩. 9-C. Thapar, As'oka and the Decline of the Mauryas, p. 30. ૯. માવંત, ૨૦, ૬; દ્રિવ્યવાન, ૨૭ (પૃ. ૨૪-૨૫). ૧૦. p. ૨૬૨-૨૬૨.

Page #30

અશોક અને એના અભિલે
“કારુવાકી’ એ તિરક્ષાનું વ્યકિતનામ હોવાનું સૂચવાયું છે. કુણાલ ધર્મવર્ધન તરીકે પણ ઓળખાતો. એની માતાનું નામ ‘પદ્માવતી' હતું. કુણાલનો ઉલ્લેખ જેન અનુકૃતિમાં પણ આવે છે. પરંતુ એને અંધ કર્યો હોવાનું માનવા જેવું નથી કેમ કે ધર્મવર્ધન કણાલ તક્ષશિલામાં ઉપરાજ નિમાયો એવી બૌદ્ધ અનુકૃતિ છે અને પુરાણોમાં જણાવ્યા પ્રમાણે કુણાલે અશોકના ઉત્તરાધિકારી તરીકે આઠ વર્ષ સુધી રાજ્ય કરેલું. ‘તીવર’ અને ‘કુણાલ’ એક જ પુત્રનાં નામ હશે ને તો કાર્વાક અને પદ્માવતી પણ એક જ હોય એવું પણ સૂચવાયું છે.
‘રાજતરંગિણી'માં જણાવ્યા મુજબ કાશ્મીરમાં અશોકના ઉત્તરાધિકાર જલક નામે રાજપુત્રને પ્રાપ્ત થયો હતો. ગંધારમાં વળી વીરસેન નામે પુત્ર સત્તારૂઢ થયો એમ તારાનાથ નેધ છે. અશોકને સંઘમિત્રા ઉપરાંત ચારમતી નામે પુત્રી હોવાનું પણ નોંધાયું છે. આ સંતાનોની માતાઓ કોણ હતી તે જાણવા મળતું નથી.
આમ અશોકને બે કે બેથી વધુ રાણીઓ હતી, બે કે બેથી વધુ પુત્ર હતા અને એક કે બે પુત્રીઓ હતી.
રાજ્યકાલ અને અંતિમ દિવસે: અશોકના અભિલેખમાં અભિષેક પછીના વર્ષ ૮ થી વર્ષ ૨૭ સુધીના ઉલ્લેખ આવે છે. પુરાણો પ્રમાણે અશોકે ૩૬ વર્ષ રાજય કર્યું. પાલિ ગ્રંથે પ્રમાણે તેણે અભિષેક પછી ૩૭ વર્ષ અને એ પહેલાં ૪ વર્ષ એમ મળી કુલ ૪૧ વર્ષ રાજ્ય કર્યું
બંને અનુકૃતિઓ પ્રમાણે ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યે ૨૪ વર્ષ રાજય કર્યું હતું, પરંતુ બિંદુસારના રાજ્યકાલ વિશે થોડાં વર્ષોનો ફેર પડે છે. પુરાણો બિંદુસાર ૨૫ વર્ષ રાજય કર્યાનું જણાવે છે, જ્યારે સિલોનની અનુશ્રુતિ એને બદલે ૨૮ વર્ષનો આંકડો આપે
૧. Thapar, op. cil, p. 30. ૨. વ્યાવસાન, પૃ. ૨૬ ૦–૨૬૧. ૩. Barua, op. cit, p. 51.
૪. ૧. ૧૦૦-રૂ. એ પરમ માહેશ્વર હતો ને એણે પ્લેચ્છોને હાંકી કાઢયા. એણે રાજ્યના મુખ્ય અધિકારીઓની સંખ્યા વધારી સાતને બદલે અઢારની કરી. એણે કીતિ-આશ્રમ નામે બૌદ્ધ વિહાર બંધાવેલો.
4. Raychaudhuri, Political History of Ancient India, p. 350, Thapar, op. cit., p. 190.
૬. Thapar, op. cit, pp. 13, 30.

Page #31

જીવનરેખા
છે. આમ સિલોનની અનુશ્રુતિ બિંદુસારનો રાજ્યકાલ ૩ વર્ષ જેટલો અને અશોકને રાજ્યકાળ ૧+૪=૫ વર્ષ જેટલો વધુ હોવાનું સૂચવે છે. આમાંથી બિંદુસારનાં ૩ અને અશોકના ૧ વર્ષની સામે પુરાણોની સાલવારીમાં અભિષેક પહેલાંનાં ૪ વર્ષ મૂકી, આ બે અનુકૃતિઓના આંકડાઓ વચ્ચે મેળ મેળવવાનું સૂચવાયું છે.' પુરાણોમાં મૌર્ય વંશનો કુલ રાજ્યકાલ ૧૩૭ વર્ષને જણાવ્યો છે, તેમાં એક પરંપરા પ્રમાણે વ્યકિતગત રાજ્યકાલનો સરવાળો ૪ વર્ષ ઓછો ને બીજી પરંપરા પ્રમાણે ૭ વર્ષ ઓછો થાય છે, તે અશોકનાં ૪ વર્ષ તથા બિંદુસાર અને અશોકનાં ૩+૪=૭ વર્ષ ઓછાં હોવાને લીધે હશે? ગમે તેમ, અશોકે ઓછામાં ઓછાં ૩૭ અને વધુમાં વધુ ૪૧ વર્ષ રાજ્ય કર્યું લાગે છે.
સિલોનની અનુકૃતિ અનુસાર અશોકનાં અંતિમ વર્ષ દુઃખમય નીવડ્યાં. ત્રીસમાં વર્ષે અગ્રમહિષી આસન્દિમિત્રા મૃત્યુ પામી ને ચાર વર્ષ પછી રાણી બનેલી તિષ્યરક્ષાએ અશોકને અતિપ્રિય બોધિવૃક્ષનો નાશ કર્યો. ‘દિવ્યાવદાન’ પ્રમાણે એ રાણીએ વળી અશોકના પ્રિય પુત્ર કુણાલને કપટથી અંધ કર્યો. એમાં વળી એમ પણ જણાવ્યું છે કે અશોક બૌદ્ધ ભિક્ષુસંઘને અઢળક દાન આપવામાં રાજકોશ ખાલીખમ કરી નાખતો હોઈ એના અમાત્યોની વિનંતીથી યુવરાજ સંપતિએ તે પર કડક અંકુશ મૂક્યો ને અશોકની રાજસત્તા ઔપચારિક અને પોકળ બની ગઈ.
પરંતુ આ આનુશ્રુતિક વૃત્તાંતમાં કંઈ ઐતિહાસિક તથ્ય રહેલું હશે કે કેમ એ શંકાસ્પદ છે. રાજા અશોકની ધર્મપરાયણ નીતિથી રાજકુટુંબની તેમ જ અધિકારી વર્ગની કોઈ વ્યકિતઓને રાજનીતિ તથા અર્થકારણની દૃષ્ટિએ અસંતોષ રહેતો હોય એ. સંભવિત છે, પરંતુ એને લઈને એ રાજવીનું જીવન અંતિમ વર્ષોમાં દુ:ખમય અને દુઃખાન નીવડ્યું એમ માનવું અસ્થાને છે. વસ્તુત: આવી આનુશ્રુતિક કથાઓ ઘણી વાર પાછળથી ઉપજાવી કાઢેલી હોય છે.
સમયાંકન: સિકંદરની ભારત પરની ચડાઈ (ઈ. પૂ. ૩૨૭–૩૨૫) અને એ બાદ થયેલા એના મૃત્યુ(ઈ. પૂ. ૩૨૩)ના સમય પરથી ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના
1. Barua, op. cit., pp. 58 f.
૨. વિગતો માટે જુઓ હરિપ્રસાદ શાસ્ત્રી, પુરાણમાં આપેલી મૌર્ય વંશની સાલવારી', ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ ૨૦મું સંમેલન હેવાલ, પૃ. ૨૫૫-૬૧.
૩ Barua, op. cl, pp. 60f.

Page #32

અશોક અને એના અભિલેખે
રાજ્યકાલનો આરંભ ઈ. પૂ. ૩૨૨ના અરસામાં મૂકવામાં આવ્યો છે. ચંદ્રગુપ્ત એ અનુસાર લગભગ ઈ. પૂ. ૩૨૨થી ૨૯૮ સુધી રાજ્ય કર્યું ગણાય; ને સિલોનની અનુકૃતિ અનુસાર બિંદુસારનો રાજ્યકાલ લગભગ ઈ. પૂ. ૨૯૮થી ૨૭૦ સુધીનો ગણાય. આ હિસાબે અશોકના રાજ્યારોહણનો સમય ઈ. પૂ. ૨૭)નો અંકાય.
પાલિ ગ્રંથ અનુસાર અશોકનો અભિષેક ભગવાન બુદ્ધના પરિનિર્વાણ પછી ૨૧૮ વર્ષે થયો. સિલનમાં હાલ ભગવાન બુદ્ધનું પરિનિર્વાણ ઈ. પૂ. ૫૪૪માં થયું ગણાય છે, એ અનુસાર અશોકનો અભિષેક ઈ. પૂ. ૩૨૬માં થયો ગણાય. પરંતુ ત્યારે તો મગધમાં નંદવંશનું રાજ્ય પ્રવર્તતું હતું. બુદ્ધનું પરિનિર્વાણ અગાઉ ઈ. પૂ. ૪૮૩માં થયેલું ગણાતું એવું માલૂમ પડે છે. એ અનુસાર અશોકને અભિષેક ઈ.પૂ. ૨૬૫ના અરસામાં થયો ગણાય. ચીનની અનુશ્રુતિ અનુસાર બુદ્ધનું પરિનિર્વાણ ઈ.પૂ. ૪૮૬માં થયું હોવાનું મનાય છે; એ ગણતરીએ અશોકનો અભિષેક ઈ.પૂ. ૨૬૮ના સુમારમાં થયો ગણાય.
અશોકના રાજ્યકાલના નિર્ણય માટે એના શૈલલેખ નં. ૧૩માં કરેલા સમકાલીન વિદેશી રાજાઓનો ઉલ્લેખ ઉપયોગી નીવડયો છે. એમાં આ પાંચ રાજાઓનો ઉલ્લેખ કરેલો છે – વનરાજ અંતિયોક, તુલાય, અંતેકિન, મગ અને અવિકસુંદર. આમાંનો યવનરાજ તિલોક એ સીરિયાને ગ્રીક રાજા અંતિયોક બીજો (ઈ.પૂ. ૨૬૧-૨૪૬) છે. તુલમાય એ મિસરનો ગ્રીક રાજા તોલમાય (ટોલેમી) બીજો (ઈ.પૂ. ૨૮૫-૨૪૭) છે. અંતેકિન એ ગ્રીસ પાસે આવેલ મકદુનિયાને રાજા અંતિગોન ગોનત (ઈ.પૂ. ૨૭૬-૨૩૯) છે. મગ એ ઉત્તર આફ્રિકામાં આવેલ કિરિનીના રાજા મગ (લગભગ ઈ.પૂ. ૨૫૮થી લગભગ ઈ.પૂ. ૨૫૦) છે. અલિકસુંદર એ પ્રાય: ગ્રીસમાં આવેલ એપિરસનો રાજા અલેકસદર (ઈ.પૂ. ૨૭૨થી લગભગ ઈ.પૂ. ૨૫૫) છે. આ બધા રાજાઓના રાજ્યકાલમાં ઈ.પૂ. ૨૫૮થી ૨૫૫નાં વર્ષ સામાન્ય હોઈ અશોકનો આ અભિલેખ એ દરમ્યાન લખાયો હોવો જોઈએ. આ લેખ અશોકના અભિષેક પછી ૧૩ વર્ષે લખાયો લાગે છે. આ ગણતરીએ એને અભિષેક ઈ.પૂ. ૨૭૧-૨૬૮ દરમ્યાન થયેલ હોવો જોઈએ.
4. V. A. Smith, Early History of India (4th edition), pp. 122 ff.
૨. મંદા, ૫, ૨૧. અહીં રાજ્યાભિષેકનો ઉલ્લેખ છે, રાજ્યારોહણનો નહિ,
૨. કેટલાક એને એને બદલે ગ્રીસમાંના કોરિન્થના રાજા અલેકસોંદર (ઈ.પૂ. ૨૫૨–લગભગ ઈ.પૂ. ૨૪૪) તરીકે ઓળખાવે છે.

Page #33

જીવનરેખા
૧૭
આ બધી દૃષ્ટિએ જોતાં અશોકના રાજયાભિષેકનો સમય ઈ.પૂ. ૨૬૮માં આંકવો સહુથી વધુ બંધ બેસે છે. અશોકે એ પછી ૩૬ કે ૩૭ વર્ષ રાજ્ય કર્યું કહેવાય છે એ અનુસાર અશોકના રાજ્યકાલ ઈ.પૂ. ૨૩૧ કે ૨૩૨ના અરસા સુધી ચાલ્યો ગણાય.
અશોકને રાજ્યાભિષેક આમ ઈ.પૂ. ૨૬૮માં થયો હોય, તો પુરાણો પ્રમાણે બિંદુસારનું રાજય ઈ.પૂ. ૨૯૩માં અને ચંદ્રગુપ્તનું રાજ્ય ઈ.પૂ. ૩૧૭માં શરૂ થયું ગણાય. પરંતુ ચંદ્રગુપ્તના રાજ્યનો આરંભ સિકંદરના મૃત્યુ ( ઈ.પૂ.૩૨૩) પછી આટલો મોટો થયો લાગતો નથી. તેથી અશોકના રાજ્યારોહણ અને રાજ્યાભિષેક વચ્ચે ૪ વર્ષના ગાળો હોવાની બૌદ્ધ અનુશ્રુતિ શ્રદ્ધેય જણાય છે ને તે વિગત પુરાણોમાં નોંધાઈ લાગતી નથી. આથી ચંદ્રગુપ્તનું રાજ્યારોહણ ઈ.પૂ. ૩૨૧માં, બિંદુસારનું ઈ.પૂ. ૨૯૭માં અને અશોકનું ઈ.પૂ. ૨૭રમાં થયું એ ગણતરી બરાબર બંધ બેસે છે.
આથી અશોકના અભિલેખમાં તેમ જ બૌદ્ધ અનુકૃતિમાં જણાવેલાં એના રાજ્યકાલની ઘટનાઓનાં વર્ષ ઈ.પૂ. ૨૬૮ના આધાર પર ગણાવા ઘટે.
૧. જો બૌદ્ધ અનુશ્રુતિ અનુસાર બિંદુસારનો રાજ્યકાલ ૨૫ને બદલે ૨૮ વર્ષને ગણીએ તો એમાં જણાવેલ અશોકના રાજ્યારોહણ-રાજ્યાભિષેક વચ્ચેનો ૪ વર્ષનો ગાળો રદ કરવો પડે.
બુનિર્વાણ માટે ઈ.પૂ. ૪૮૩નું વર્ષ લેતાં અશોકના રાજ્યાભિષેક માટે ઈ.પૂ. ૨૬૫નું વર્ષ આવે ને તેમાં જ ૪ વર્ષ ઉમેરતાં રાજ્યારોહણ માટે ઈ.પૂ. ૨૬૯ આવે; તે બિંદુસારનાં ૨૮ ને ચંદ્રગુપ્તનાં ૨૪ વર્ષ તેમાં ઉમેરતાં ચંદ્રગુપ્તનું રાજ્યારોહણ ઈ.પૂ. ૩૨૧માં આવે એવું પણ બંધ બેસાડી શકાય. પરંતુ અશોકનો શૈલલેખ ૨૩ જે એના રાજ્યાભિષેકને ૧૩ વર્ષ થયે લખાયો છે કે જે તેમાં જણાવેલા સમકાલીન વિદેશી રાજાઓના રાજ્યકાલના આધારે ઈ.પૂ. ૨૫૦થી ૨૫૫ દરમ્યાન લખાયો લાગે છે તેને મળે તેમ નથી.
થાપરે પણ અશોકનું રાજ્યારોહણ ઈ.પૂ. ૨૭૨માં, બિંદુસારનું ઈ.પૂ. ૨૯૭માં અને ચંદ્રગુપ્તનું ઈ.પૂ. ૩૨૧માં ગયું છે, ને છતાં બુનિર્વાણ માટે ઈ.પૂ. ૪૮૩નું વર્ષ લીધું છે (પૃ. ૧૫), પરંતુ તેમાં અશોકને રાજ્યાભિષેક (ઈ.પૂ. ૨૬૮), બુદ્ધ નિર્વાણ (ઈ.પૂ. ૪૮૩) પછી ૨૧૮ વર્ષે થયો હોવાની અનુકૃતિ બંધ બેસતી નથી. અ૦ ૨

Page #34

પરિશિષ્ટ
અશેકને લગતી બૌદ્ધ દંતકથાઓ
સિલોનના પાલિ સાહિત્યમાં “દીપવસ” તથા “મહાવંસ' જેવા ગ્રંથમાં અશોક વિશે જે દંતકથાઓ આપી છે તેનો સાર આ પ્રમાણે છે:
કે પિતાનું મૃત્યુ થતાં નવાણુ ભાઈઓને મારીને ગાદી મેળવી, તેમાંના સથી મોટા ભાઈ સુમનના મરણોત્તર પુત્રનિધિ જે શ્રામર (બાલ મણ) થયો હતો તેની પાસેથી બીદ્ધ ધર્મનો ઉપદેશ સાંભળી તે ધર્મ અંગીકાર કર્યો, સાઠ હજાર બ્રાહ્મણોની જગ્યાએ સાઠ હજાર બૌદ્ધ ભિક્ષુઓને ભોજન કરાવવા માંડ્યું, ત્રણ વર્ષમાં ચોર્યાસી હજાર નૂપ બંધાવરાવ્યા, રાજ્યારોહણ પછી ચાર વર્ષે પિતાનો રાજ્યાભિષેક ઉજવાબો ને ત્યારથી તેનામાં રાજત્વના દિવ્ય પ્રભાવ દેખાવા લાગ્યો; અશોકના નાના ભાઈ તિષ્ય, જમાઈ અગ્નિબ્રહ્મા, દૌહિત્ર સુમન, પુત્ર મહેન્દ્ર તથા પુત્રી સંઘમિત્રાએ શ્રમણત્વની દીક્ષા લીધી; અશોકના અભિષેકના અઢારમા વર્ષે પાટલિપુત્રના અશોકારામમાં મેગ્નેલિપુત્ર તિષ્યની અધ્યક્ષતા નીચે બૌદ્ધ ભિક્ષુઓની ત્રીજી સંગીતિ મળી; એ વર્ષે સિલોનમાં દેવોનો પ્રિય તિષ્ય ગાદીએ આવ્યો ને એગે અશોક પાસેથી બૌદ્ધ ધર્મના અંગીકારની પ્રેરણા મેળવી; સંગીતિ પૂરી થતાં મેગ્નેલિપુત્ર તિળે બૌદ્ધ ધર્મના પ્રચાર માટે વિદેશોમાં ભિક્ષુઓ મોકલેલા, તે પૈકી મહેન્દ્ર સિલોન જઈ ત્યાં બૌદ્ધ ધર્મનો પ્રસાર કર્યો; રાજા તિણે અશોકને વિનંતી કરી સંઘમિત્રાને સિલોન તેડાવ્યાં ને તેમણે સ્ત્રીઓને દીક્ષા આપી તેમ જ બોધિવૃક્ષની શાખા ત્યાં પાવી; સિલોનમાં મહાવિહાર વગેરે વિહાર બંધાયા; અશોક પાસેથી ભગવાન બુદ્ધનાં પવિત્ર અથિ મંગાવી સિલોનમાં ગૂપારામ સ્વરૂપ બાંધવામાં આવ્યો. ત્રીજી સંગીતિમાં અને સર્વ મિઓની વ્યકિતગત તપાસ કરાવેલી; મેગ્નવિપુત્ર ળેિ વૈભજ્યવાદીઓને ભગવાન બુદ્ધના ખરા અનુયાયી ઠરાવેલા ને તેનાથી ભિન્ન વિચારસરણી ધરાવતા સાઠ હજાર ભિઓને કાઢી મુકવા. આગળ જતાં અશોકનો રાથી નાનો ભાઈ તિષ્ય, જે ઉપરાજનો અધિકાર ધરાવતો હતો, તેણે પાન બદ્ધ
9. Smith, As'oka, Ch. VI.

Page #35

અશકને લગતી બૌદ્ધ દંતકથાઓ
૧૯
ધર્મ અંગીકાર કર્યો ને પછી શ્રમણત્વની દીક્ષા પણ લીધી. અશોકના અભિષેકના ૨૮મા વર્ષે એની પ્રિય રાણી અસમ્પિમિત્રા મૃત્યુ પામી. એ પણ બૌદ્ધ ધર્મમાં અનુરાગ ધરાવતી. ચાર વર્ષ બાદ અશોકે તિષ્યરક્ષિતાને રાણી કરી, એ પછી ચાર વર્ષે એ રાણીએ ઈર્ષાથી બોધિવૃક્ષનો નાશ કરવા કોશિશ કરી, પણ તેમાં તે નિષ્ફળ નીવડી. એ પછી ચાર વર્ષે અશોક મૃત્યુ પામ્યો. એણે ૩૭ વર્ષ રાજ્ય કરેલું.
ભારતના સંસ્કૃત બૌદ્ધ સાહિત્યમાં, ખાસ કરીને દિવ્યાવદાન માંના “અશોકાવદાનમાં તેમજ પદ્યબદ્ધ ‘અશોકાયદાન'માં અશોક વિશે જે દંતકથાઓ આપવામાં આવી છે, તેનો સાર આ પ્રમાણે છે:
રાજા બિંદુસારને સુશીમ નામે પુત્ર હતો. સુભાંગી નામે બ્રાહ્મણ પત્નીથી રાજાને અશોક અને વિગતાશોક નામે બે પુત્ર થયા. અણમાનીતા કુમાર અશોકને સાધન સરંજામ વિના તક્ષશિલાનો બળવો શમાવવા મોકલવામાં આવ્યો ને છતાં એ એમાં સફળ થઈ પાછો ફર્યો. મહામાન્ય ખલ્લતકે જયેષ્ઠ રાજપુત્ર સીમની ઉદ્ધતાઈ જોતાં શોકને ગાદીએ બેસાડવાનું નક્કી કર્યું. અસીમ તક્ષશિલામાં બળવો શમાવવા ગયો ત્યારે રાજાનું મૃત્યુ થતાં અશોકને રાજમુકુટ પહેરાવવામાં આવ્યો. પિતાનો અધિકાર પ્રાપ્ત કરવા જતાં સુસીમ મૃત્યુ પામ્યો. અશોક શરૂઆતમાં ઘણો કર હતો. એણે પાંચસો અમાત્યોની ખદ્ગથી હત્યા કરી, પાંચસો સ્ત્રીઓને જીવતી બળાવી, ચંડરિક નામે મારો શેકી નરકાગાર કરાવ્યું, તેમાં ચમત્કારિક રીતે સાજાસમાં રહેલા બલવંડિત કે રામુદ્ર નામે ભિક્ષુની પ્રેરણાથી બૌદ્ધ ધર્મ અંગીકાર કર્યો, અજાતશત્રુએ રામગામના નાગરક્ષિત સ્તૂપ સિવાયના સાત સ્તૂપોમાંથી અસ્થિ લઈ બંધાવેલા સ્તૂપમાંથી ભગવાન બુદ્ધનાં અસ્થિ કઢાવી અશોકે એને ૮૪ હજાર નવા તૂપમાં ફાળવી દીધાં. ભદન્ત ઉપગુપ્તના માર્ગદર્શન નીચે લુંબિનીવન, કપિલવસ્તુ, બોધગયા, ઋષિપત્તન (સારનાથ), કુશિનગર, શ્રાવસ્તી વગેરે બૌદ્ધ તીર્થસ્થાનની યાત્રા કરી. યુકિતપ્રયુકિતથી ભાઈ વીતાશોકને બૌદ્ધ ધર્મ અંગીકાર કરાવ્યો. બૌદ્ધ ધર્મને દ્રપ કરતા બ્રાહ્મણ પરિવ્રાજકોને અશોક દૂર સજા કરતો, તેમાં અજાણતાં વીતાશોકની હત્યા થઈ જતાં અશોકે દેહાંતદંડની સજા નાબૂદ કરી.
યુઅન શ્વાંગ, જે સાતમી સદીમાં ચીનથી ભારતના પ્રવાસે આવેલો, ને વીતાશોકને બદલે મહેન્દ્રનું નામ આપે છે. તે જણાવે છે કે મહેન્દ્ર શરૂખાતમાં વિલાસી હતો, પરંતુ સગવશાત તેને હૃદયપલટો થતાં તેણે બૌદ્ધ ધર્મ અંગીકાર કર્યો ને સિલોન જઈ ત્યાં
9. Smith, As oka, Ch. VII.

Page #36

૨૦.
અશોક અને તેના અભિલેખે તે ધર્મ પ્રસાર્યો. રાણી અસંધિમિત્રાના મૃત્યુ બાદ અશોક તિષ્યરક્ષિતાને પરણ્યો, તે પોતાના સાવકા પુત્ર કુનાલ પર મોહિત થઈ, પણ કુનાલે તેના પ્રણયનો અસ્વીકાર કરતાં તેના પર દ્વેષ રાખ્યો તે તેને તક્ષશિલા મોકલી ત્યાં તેની આંખો ફોડી નખાવી. આગળ જતાં રાજાને આ વાતની ખબર પડતાં એણે તિષ્યરક્ષિતાને જીવતી સળગાવરાવી ને એમાં સંડોવાયેલા સહુને સજા કરી. ઘોષ નામે ભિક્ષુની કૃપાથી કુનાલને તેની દૃષ્ટિ પાછી મળી.
તિબ્બરક્ષિતાએ અગાઉ અશોકનો અસાધ્ય રોગ મટાડવાનું બીડું ઝડપેલું. એણે એવા રોગવાળા એક ગોવાળને મરાવી તેના પેટમાં રહેલો મોટો કીડો શોધી કાઢેલો ને તે કીડાને ડુંગળી વડે મરી ગયેલો જોઈને રાજાને ડુંગળી ખવરાવી સાજો કરેલો.
અશોક કુફ્ફરારામના ભિક્ષુઓને સો કરોડ સુવર્ણ આપવા માગતો હતો, તે પૈકી તેણે ૯૬ કરોડ આપ્યા ને વૃદ્ધ થઈ હવે એ બાકીના ચાર કરોડ આપવાની તજવીજ કરતો હતો ત્યાં અમાન્યોની સલાહથી યુવરાજ સંપતિએ ભંડારીને મનાઈ કરીને ધીમે ધીમે સર્વ સત્તાનો દોર પોતાના હાથમાં લીધો. અશોક હવે નામને રાજા રહ્યો છતાં એણે ભિક્ષુઓને પૃથ્વીનું દાન કર્યું. અમાત્યાએ એના બદલામાં બાકીના ચાર કરોડ પૂરા કર્યા ને સંપતિને ખાલી ગાદી મળી.

Page #37

૨, અભિલેખે
અશોકના અંગત ઇતિહાસ માટે એના અભિલેખ વિપુલ અને મહત્ત્વનું સ્થાન ધરાવે છે. અનુકાલીન અનુકૃતિઓની સરખામણીએ અશોકના પોતાના અભિલેખો ઘણી પ્રમાણિત માહિતી પૂરી પાડે છે.
અશોકના અભિલેખેનો સંગ્રહ કનિંગહમે કરેલો તે ૧૮૭૭માં પ્રકાશિત થયો. હશે કરેલું તેનું સંસ્કરણ ૧૯૨૫માં પ્રગટ થયું. તે પછીયે અશોકના કેટલાક વધુ અભિલેખ પ્રકાશમાં આવ્યા છે. ડૉ. રાજબલી પાન્ડેયે તૈયાર કરેલો નો સંગ્રહ ૧૯૬૫માં પ્રસિદ્ધ થયો છે.
આ અભિલેખ ભારતમાં બિહાર, ઉત્તર પ્રદેશ, પૂર્વ પંજાબ, રાજસ્થાન, મધ્ય પ્રદેશ, ગુજરાત, મહારાષ્ટ્ર, ઓરિસા, આ પ્રદેશ અને મૈસૂર રાજ્યમાં આવેલા છે. એ ઉપરાંત નેપાલની તરાઈમાં, પશ્ચિમ પાકિસ્તાનના વાયવ્ય સરહદ પ્રદેશમાં તેમ જ અફઘાનિસ્તાનના ઉત્તર-પૂર્વ તથા દક્ષિણ ભાગમાં પણ કેટલાક લેખ મળ્યા છે. અભિલેખોનાં પ્રાપ્તિસ્થાનના નકશા માટે આકૃતિ ૧ જુઓ.
શિલાલેખોના પ્રકાર : આ બધા અભિલેખ શિલા પર કોતરેલા છે. શિલાના પ્રકારની દૃષ્ટિએ આ શિલાલેખોના ચાર પ્રકાર પડે છે: ૧. શલલેખ (શૈલ અર્થાત્ મોટી શિલા પર કોતરેલા લેખ), ૨. સ્તંભલેખો (સ્તંભ પર કોતરેલા લેખ), ૩. ગુફાલેખો (ગુફાની દીવાલ પર કોતરેલા લેખ) અને ૪. ફલકલેખ (ફલક અર્થાત્ નાની શિલા પર કોતરેલા લેખ).
૧. શૈલલેખે ચાર પ્રકારના છે:
(૧) ચૌદ શૈલલેખો – ગિરનાર (જિ. જૂનાગઢ, ગુજરાત), કાલસી (જિ. દેહરાદૂન, ઉત્તર પ્રદેશ), માનસેહરા (જિ. હજારા, પશ્ચિમ પાકિસ્તાન), શાહબાજગઢી (જિ. પેશાવર, પશ્ચિમ પાકિસ્તાન), અને એરંગુડી (જિ. કલ, આન્ધ પ્રદેશ) પાસે આ લેખમાલાની એકેક પ્રત કોતરેલી છે (આકૃતિ ૧૨).
ધલી (જિ. પુરી, ઓરિસા) તથા જગઢ(જિ. જામ, આ% પ્રદેશ)માં આ લેખમાલાના લેખ નં. ૧થી ૧૦ અને નં. ૧૪ કોતર્યા છે.

Page #38

રર
અશોક અને એના અભિલેખા
સોપારા(જિ. થાણા, મહારાષ્ટ્ર)માં લેખ નં. ૮ના તથા નં.૯ના એકેક અંશ મળ્યો છે, તે પરથી આ લેખમાલાની એક પ્રત ત્યાં કોતરવામાં આવી લાગે છે.
લેખ નં. ૩ અને ૪ની આજ્ઞાઓ અભિષેક વર્ષ ૧૨માં ફરમાવેલી છે. લેખ નં. ૫માં અભિષેક વર્ષ ૧૩ના ઉલ્લેખ આવે છે. લેખ નં.૮ માં વર્ષ ૧૦ના અને લેખ નં. ૧૩માં વર્ષ ૮ના ઉલ્લેખ છે.
(૨) બે અલગ શૈલલેખા – કલિંગવિજયને લગતા લેખ નં. ૧૩ કલિંગ (ઓરિસા )માં આવેલ ધૌલી અને જૌગઢની લેખમાલામાં રદ કરવામાં આવ્યા. એની સાથે લેખ નં. ૧૧ અને ૧૨ પણ રદ કરાયા. આ ત્રણ લેખાને રદ કરીને અહીં બીજા બે ખાસ લેખ ઉમેરવામાં આવ્યા છે. આ બંને લેખ તે તે સ્થળના સ્થાનિક અધિકારીઓને ઉર્દૂ શી લખાયા છે.
(૩) ગૌણ શૈલલેખા- એક લેખની પ્રતા સહસરામ (જિ. શાહાબાદ, બિહાર), રૂપનાથ (જિ. જબલપુર, મધ્ય પ્રદેશ), બૈરાટ (જિ. જયપુર, રાજસ્થાન), ગુજર્રા (જિ. દતિયા, મધ્ય પ્રદેશ), બ્રહ્મગિરિ, સિદ્ધપુર અને જટિંગ-રામેશ્વર (ત્રણેય જિ.ચીતલદુર્ગ, મૈસૂર ), માસ્કી (જિ. રાયચુર, આન્ધ્ર પ્રદેશ), એર્રગુડી (જિ. કન્નૂલ, આન્ધ્ર પ્રદેશ), ગાવિમઠ (જિ. રાયચુર), પાલકિગુંડુ (જિ. રાયચુર), રાજુલ--મંગિરિ (જિ. કન્નૂલ) અને અહરૌરા(જિ. મિરજાપુર, ઉત્તર પ્રદેશ)માં મળી છે. તાજેતરમાં ઇન્દ્રપ્રસ્થ(દિલ્હી)માં પણ એક પ્રતના પત્તો લાગ્યો છે.
બ્રહ્મગિરિ, સિદ્ધપુર, જટિંગ-રામેશ્વર, એરંગુડી અને રાજુલ-મંગિરિમાં કેટલુંક વધુ લખાણ ઉમેરાયું છે. પહેલાં ત્રણ સ્થળેાએ જે ઉમેરાયું છે તેને ગૌણ શૈલ લેખ નં. ૨ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. બીજા બે સ્થળાએ પણ લગભગ એ જ લખાણ ઉમેરેલું છે, પરંતુ એમાં થોડુંક વિશેષ આપેલું છે.
(૪) ઇતર ગૌણ શૈલલેખા—હાલના અફઘાનિસ્તાનના ઘણા પ્રદેશ અશાકના રાજ્યની અન્તર્ગત હતા. કંદહાર પાસે આવેલા ધર્મલેખમાં એક શૈલ પર ગ્રીક ભાષામાં અને અરામાઈ ભાષામાં અશેાકના દ્વિભાષી ધર્મલેખ કોતરેલા છે. આ લેખ રાજા પ્રિયદર્શી'ને વર્ષ ૧૦ના છે. ગ્રીક ભાષાના એક બીજા શૈલલેખ પણ ત્યાં મળ્યો છે. લઘમાન (લમ્પાક) જિલ્લાના ખુલ-ઇ-દારુન્તમાં મળેલા શૈલખંડ જે હાલ કાબુલ મ્યૂઝિયમમાં રાખેલા છે તે પર અરામાઈ ભાષામાં એવા
૧. ધૌલી લેખમાં ત્યાંના સ્થાનનું નામ ‘તાસલી' અને જાગઢ લેખમાં ત્યાંના સ્થાનનું નામ સમાપા આપ્યું છે.

Page #39

અભિલેખા
થર્મલેખ કોતરાયો છે. તક્ષશિલા(જિ. રાવળપિંડી, પશ્ચિમ પંજાબ)માં પ્રિયદર્શીને એક ખંડિત અરામાઈ લેખ મળ્યા છે.
૩
૨. સ્તંભલેખા પાંચ પ્રકારના છે :
(૧) સાત સ્તંભલેખા – ટોપરા કે સિવાલિક(જિ. અંબાલા, પૂર્વ પંજાબ )માંથી અને મેરઠ કે મીરત(જિ. મેરઠ, ઉત્તર પ્રદેશ)માંથી એકેક સ્તંભ ચૌદમી સદીમાં સુલતાન ફીરોઝશાહ તઘલકે દિલ્હીમાં ખસેડાવી ત્યાં ઊભા કરાવેલા છે. આથી એ બે સ્તંભ અનુક્રમે દિલ્હી-ટોપરા સ્તંભ અને દિલ્હી-મેરઠ સ્તંભ તરીકે ઓળખાય છે. એવી રીતે ઉત્તર પ્રદેશના કોસામ( પ્રાચીન કૌશાંબી )ને એક સ્તંભ અલ્હાબાદના કિલ્લામાં ઊભા કરેલા છે, આથી એ અલ્હાબાદ-કોસામ સ્તંભ તરીકે ઓળખાય છે. બિહારના ચંપારન જિલ્લામાં ત્રણ સ્થળેાએ એકેક સ્તંભ આવેલા છે : રાધિયા ગામ પાસે અથવા લૌરિયા ગામના અરરાજ મંદિર પાસે, માથિયા ગામ પાસે અથવા લૌરિયા ગામના નંદનગઢ પાસે, અને રામપુરવા ગામ પાસે. દિલ્હી-ટોપરા સ્તંભ પર લેખ નં. ૭ સહેજ પાછળથી ઉમેરાયા છે. બાકીના યે સ્તંભા પર લેખ નં. ૧--૬ કોતરેલા છે.
સ્તંભલેખ નં. ૧, ૪, ૫ અને ૬ અભિષેક વર્ષ ૨૬માં લખાયેલા છે; લેખ નં. ૭ વર્ષ ૨૭માં લખાયા છે.
વારાણસીમાં અભિલેખાવાળા એક સ્તંભ હતા તે ૧૮૦૯ના હુલ્લડમાં નાશ પામ્યો. પટના(પ્રાચીન પાટલિપુત્ર)માં સ્તંભલેખના સંખ્યાબંધ ટુકડા મળેલા. આ એ સ્તંભા પર કયા લેખ કોતરવામાં આવેલા એ જાણવા મળ્યું નથી.
આ સર્વ સ્થંભ ઉત્તર ભારતમાં આવેલા છે.
(૨) સંઘભેદના નિષેધના સ્તંભલેખ—આ લેખની એક પ્રત અલ્હાબાદકોસામ સ્તંભ પર, એક પ્રત સારનાથ(જિ. વારાણસી પાસે, ઉત્તર પ્રદેશ)ના સ્તંભ પર અને એક પ્રત સાંચી(જિ. ભાપાલ, મધ્ય પ્રદેશ)ના સ્તંભ પર કોતરેલી છે. કોસામ કંરતાં સાંચીમાં એક વાકય અને એ બંને કરતાં સારનાથમાં કેટલાંક વાકય વધારે છે.
(૩) રાણીના સ્તંભલેખ — આ લેખ અલ્હાબાદ-કોસામ સ્તંભ પર કોતરવામાં આવ્યા છે.
-
(૪) રુમ્મિનદેઈ સ્તંભલેખ — આ લેખ નેપાલની તરાઈમાં બસ્તી જિલ્લામાં રસ્મિનદેઈ (લુમ્બિની દેવી) મંદિરના સ્તંભ પર કોતરેલા છે. તેમાં તે સમયના

Page #40

૨૪
અશોક અને એના અભિલેખા
લુમ્બિની ગ્રામના ઉલ્લેખ આવે છે. આ સ્તંભ અભિષેક વર્ષ ૨૦માં ઊભા કશ
વેલેા છે.
(૫) નિગ્સીવ સ્તંભલેખ — નેપાલની તરાઈમાં નિગ્લીવ ગામ પાસે આવેલ નિગાલી સાગર નામે તળાવની પશ્ચિમ પાળ પર આવેલા સ્તંભ પર અશોકના એક બીજો લેખ કોતર્યો છે. આ સ્તંભલેખ પણ અભિષેક વર્ષ ૨૦માં કરાવેલા છે. (૬) અમરાવતીમાં મળેલા એક શિલાલેખ અશાકના સ્તંભલેખના ખંડ જેવા લાગે છે.
,
૩. ગુફાલેખા — બિહારના ગયા જિલ્લામાં આવેલ બરાબર નામે ડુંગરમાં ચાર ગુફાઓ આવેલી છે. તેમાંની કર્ણ ચૌપર, સુદામા અને વિશ્વ ઝાપડી નામે ઓળખાતી ત્રણ ગુફાઓમાં એકેક લેખ કોતરેલા છે. પહેલા બે લેખ અભિષેક વર્ષ ૧૨ના છે; ત્રીજો લેખ વર્ષ ૧૯ના છે. હાલનું બરાબર નામ ત્યાંના એક મધ્યકાલીન સંસ્કૃત લેખમાં જણાવેલા ‘ પ્રવરગિરિ ' નામ સાથે સામ્ય ધરાવે છે. અશાકના સમયમાં આ પર્વત ‘ ખલતિક ’ ( તાલિયા માથાવાળા ) નામે ઓળખાતા; ને કર્ણ ચૌપર ગુફા ન્યગ્રોધ (વડ) ગુફા તરીકે ઓળખાતી.
"
૪. લકલેખ બૈરાટ(રાજસ્થાન)માં ગૌણ શૈલલેખ ધરાવતા શૈલની પાસે નાની શિલા પર એક લેખ કોતરેલા. સ્તંભલેખ નં. ૭માં ‘ શિલાફલક શબ્દ આ અર્થમાં પ્રયોજાયો લાગે છે. આ લેખને હાલ લકાના ઇન્ડિયન મ્યૂઝિયમમાં રાખેલા છે. બૈરાટ પાસેના ભાબ્રા કે ભા‰ ગામમાં આવેલા આ લેખને પહેલાં બૈરાટ કે ભાબ્રા (કે ભાબૂ )ના ગૌણ શૈલલેખ નં. ૨ તરીકે ઓળખવામાં આવેલા, પણ હવે એને કલકત્તા-બૈરાટ શૈલલેખ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. ઘણા આને અશાકના ગૌણ શૈલલેખ નં. ૩ તરીકે ઓળખાવે છે, પરંતુ એને ફલકલેખ તરીકે ઓળખવા વધુ ઉચિત છે.
વિષયા: દેવેન પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા પોતાના આ લેખાને ધર્મમલિપ (ધર્મલેખ) તરીકે ઓળખાવે છે, કેમ કે એ લેખા મુખ્યત: ધર્મને લગતા છે.
'
સાર: આ લેખાના સાર નીચે પ્રમાણે છે:
૧. ચૌદ શૈલલેખા – (૧) આ ધર્મલિપિ દેવેાના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજાએ લખાવી છે. હામ માટે જીની હત્યા કરવી નહિ, સદોષ મેળાવડા ભરવા નહિ, ભાજન માટે રાજરસાડામાં પ્રતિદિન લાખા પ્રાણીઓની હત્યા થતી, તેને બદલે હવે ત્રણ જ પ્રાણીઓની હત્યા થશે ... બે મોર અને એક મૃગ. તે મૃગ પણ હમેશાં નહિ. એ ત્રણ પ્રાણીઓની પણ પછી હત્યા કરાશે નહિ.

Page #41

અભિલેખે
૨૫
(૨) પ્રિયદર્શીના સમસ્ત રાજ્યમાં તેમ જ સરહદી રાજ્યોમાં સર્વત્ર રાજાએ બે ચિકિત્સાઓને પ્રબંધ કર્યો છે– મનુષ્યચિકિત્સા અને પશુચિકિત્સા પશુઓ તથા મનુષ્યો માટે માર્ગો પર કૂવા ખોદાવ્યા છે અને વૃક્ષો રોપાવ્યાં છે.
(૩) અભિષેકના બારમા વર્ષે પ્રિયદર્શીએ આ આજ્ઞા કરી છે. મારા સમસ્ત રાજયમાં યુકતો, રજકો અને પ્રાદેશિકો અન્ય કર્મની જેમ ધર્માનુશાસન (ધપદેશ) માટે દર પાંચ વર્ષે પ્રદેશમાં ફરતા રહે. આ બાબતમાં પરિષદ પણ યુકતોને આજ્ઞા કરશે.
(૪) સેંકડો વર્ષોથી પ્રાણીઓની હત્યા, ભૂતની ઈજા, બ્રાહ્મણ-શ્રમણ તરફ વિષમ વર્તાવ ઈત્યાદિ વધ્યું જ છે. પ્રિયદર્શ રાજાના ધર્માચરણથી હવે ભેરીઘોષ ધર્મઘોષ થયો છે ને એના ધર્માનુશાસનથી પ્રાણીઓની અહિંસા, ભૂતોની બિન-ઈજા, બ્રાહ્મણ-શ્રમણો તરફ સારો વર્તાવ, માતાપિતાની સેવા ઇત્યાદિ ધર્માચરણ વધ્યું છે ને વધશે. રાજાના પુત્રો પૌત્રો વગેરે પણ ધર્માચરણને હમેશાં વધારશે. અભિષેકને બાર વર્ષ થયે રાજાએ આ લખાવ્યું છે.
(૫) કલ્યાણ કરવું મુશ્કેલ છે. મેં બહુ કલ્યાણ કર્યું છે. મારા પુત્રો પૌત્રે વગેરે તેને અનુસરતા રહેશે, તે સત્કાર્ય કરશે. પાપ કરવું સહેલું છે. અભિષેકને તેર વર્ષ થયાં મેં ધર્મ-મહામાત્ર નીમ્યા છે. તે સર્વ સંપ્રદાયમાં ધર્માચરણ અને ધર્મવૃદ્ધિ માટે તેમ જ ધાર્મિક જનોનાં હિતસુખ માટે નિમાયા છે. અહીં (પાટલિપુત્રમાં) તથા બહારનાં નગરોમાં ભાઈઓ વગેરે સંબંધીઓનાં અંત:પુરોમાં બધે તે નિમાયા છે. લાંબો વખત ટકે અને મારી પ્રજા એને અનુસરે તે માટે આ ધર્મલિપિ લખાવી છે.
(૬) ઘણા વખતથી સર્વ સમયે કામનું સંપાદન અને વિજ્ઞાપન થતું નહિ. મેં સર્વ સમયે સર્વત્ર વિજ્ઞાપકો રાખ્યા છે, જે મને પ્રજાનું કામ વિજ્ઞાપિત કરે. હું સર્વત્ર પ્રજાનું કામ કરું છું. કામના સંપાદનમાં મને સંતોષ થતો નથી. સર્વલકના હિતને મેં કર્તવ્ય માન્યું છે. તેનાથી કોઈ મોટું કર્મ નથી. હું જે કંઈ કરું છું તે શા માટે? પ્રાણીઓના ઋણમાંથી મુકત થઉં તે માટે. હું તેઓને અહીં સુખી કરું ને તેઓ પરલોકમાં સ્વર્ગ પામે. આ ધર્મલિપિ લાંબો વખત ટકે ને મારા પુત્રો પત્રો વગેરે એને અનુસરે માટે તે લખાવી છે. આ ભારે પુરુષાર્થ સિવાય કરવું મુશ્કેલ છે.
(૭) બ્રિદર્શી રાજા સર્વત્ર ઇચ્છે છે કે સર્વ સંપ્રદાયો વસે, કેમ કે તે સર્વે સંયમ અને ભાવશુદ્ધિ ઇચ્છે છે. પરંતુ લોકો વિવિધ રુચિ ધરાવે છે. તે બધું કરશે કે એને એક ભાગ પણ.

Page #42

૨૬
અશેક અને એના અભિલેખ
(૮) લાંબા વખતથી દેવોના પ્રિયો (રાજાઓ) વિહારયાત્રા કરતા, જેમાં મૃગયા અને એવી બીજી મજાઓ થતી. દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા, અભિષેકને દસ વર્ષ થયે, સંબોધિ ગયા. તેથી ધર્મયાત્રા થઈ. તેમાં દર્શન, દાન, ધર્મોપદેશ વગેરે થાય છે. તેમાં રાજાને ઘણી પ્રીતિ છે.
(૯) લોકો વિવિધ મંગલ (માંગલિક ક્રિયાઓ) કરે છે. આમાં માતાઓ (સ્ત્રીઓ) બહુ નિરર્થક મંગલ કરે છે. મંગલ કરવું ઘટે, પણ તે અલ્પફળદાયી છે. ધર્મમંગલ મહાફળદાયી છે. તેમાં દાસો અને સેવકો તરફ સારો વર્તાવ, પ્રાણીઓ વિશે સંયમ, શ્રમણ-બ્રાહ્મણોને દાન વગેરે હોય છે. પિતા, પુત્ર, ભાઈ, સ્વામી વગેરેએ પ્રચાર કરવો કે ધર્મ મંગલ કરવા જેવું છે, કેમ કે એ આ લોકમાં ફળદાયી ન નીવડે તો પરલોકમાં અનંત પુણ્ય ઉત્પન્ન કરે છે, જ્યારે બીજું મંગલ ફળદાયી નીવડે ને ન પણ નીવડે; વળી એ આ લોકને લગતું જ હોય છે.
(૧૦) લોકો હાલ તેમ જ ભવિષ્યમાં ધર્મોપદેશ સાંભળે ને તેને અનુસરે એ સિવાય બીજી કોઈ બાબતમાં રાજા યશ કે કીર્તિ ઇચ્છતો નથી. રાજા જે કંઈ પુરુષાર્થ કરે છે તે પારલૌકિક માટે જ કરે છે, જેથી સહુ અલ્પ પરિચવવાળા થાય. પરિસવ એટલે અ-પુણ્ય. ભારે પુરુષાર્થ વિના એ કરવું મુશ્કેલ છે.
(૧૧) પ્રિયદર્શી રાજા કહે છે—ધર્મદાન જેવું દાન નથી. તેમાં દાસ અને સેવકો તરફ સારો વર્તાવ, માતાપિતાની સેવા, શ્રમણ-બ્રાહ્મણોને દાન, પ્રાણીઓની અહિંસા વગેરે હોય છે. પિતા પુત્ર ભાઈ સ્વામી વગેરેએ આને માટે ભલામણ કરવી. ધર્મદાન કરવાથી આ લોકનું સુખ મળે છે તેમ જ પરલોકનું અનંત પુણ્ય ઉત્પન્ન થાય છે.
(૧૨) દેવોને પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા સર્વ સંપ્રદાયોને પ્રવૃજિતોને તેમ જ ગૃહસ્થોને દાન અને પૂજાથી સંમાને છે, જેથી સર્વ સંપ્રદાયોની સારવૃદ્ધિ થાય. સારવૃદ્ધિ બહુ પ્રકારની છે. તેનું મૂળ છે વાકસંયમ. વિનાપ્રસંગે પિતાના સંપ્રદાયની સ્તુતિ અથવા પારકા સંપ્રદાયની નિંદા ન કરવી. તે તે પ્રસંગે પણ થોડી જ કરવી. પારકા સંપ્રદાયની સ્તુતિ કરનાર પોતાના સંપ્રદાયની વૃદ્ધિ કરે છે તેમ જ પારકા સંપ્રદાયનું ભલું કરે છે. એથી ઊલટું કરનાર પોતાના સંપ્રદાયની હાનિ કરે છે તેમ જ પારકા સંપ્રદાયનું બૂરું કરે છે. માટે સમવાય જ સારો છે. અન્યોન્યના ધર્મને જાણે ને સેવે. દેવોના પ્રિયની ઇચ્છા છે કે સર્વ સંપ્રદાયો બહુશ્રુત અને સારા સિદ્ધાન્તો ધરાવે. સર્વ સંપ્રદાયની સારવૃદ્ધિ થાય તે માટે ધર્મ મહામાત્ર, સ્ત્રીઓની દેખરેખ રાખનાર મહામાત્ર, વ્રજભૂમિના અધ્યક્ષો વગેરે પ્રકારના અધિકારીઓને નીમવામાં આવ્યા છે. આથી પોતાના સંપ્રદાયની વૃદ્ધિ અને ધર્મની દીપ્તિ થાય છે.

Page #43

અભિલેખા
(૧૩) અભિષેકને આઠ વર્ષ થયાં દેશના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજાએ કલિંગ દેશ જીત્યા. દોઢ લાખ માણસ ત્યાંથી પકડીને લઈ જવાયા, એક લાખ ત્યાં માર્યા ગયા ને અનેકગણા મૃત્યુ પામ્યા. તે પછી હવે કલિંગ દેશ પ્રાપ્ત થતાં દેવાના પ્રિયને તીવ્ર ધર્મશીલન, ધર્મકામતા અને ધર્માનુશાસન થયેલ છે. વિજય મેળવતાં જે જે વધ, મરણ કે અપવાહ થાય છે તેને માટે દેવાના પ્રિયને ભારે વેદના થાય છે. જેઓમાં ધર્મભાવના રહેલી હોય તેવા બ્રાહ્મણા કામણા વગેરે સર્વત્ર વસે છે. તેમાં તેઓને કે તેઓના સ્નેહીઓને દુ:ખ પહોંચે છે. યવનદેશ સિવાય કોઈ દેશ એવો નથી કે જ્યાં આ સંપ્રદાયા ન હોય. કલિંગ દેશ મેળવતાં જેટલા માણસ માર્યા ગયા, મૃત્યુ પામ્યા કે લઈ જવાયા, તેના સામેા કે હજારમા ભાગ પણ આજે દેવાના પ્રિયને મોટો લાગે છે. જે પણ અપકાર કરશે તેને દેવાના પ્રિય ક્ષમા કરાય તેટલું ક્ષમા કરશે. દેશના પ્રિયના રાજ્યમાં જે અટવી છે તેની સાથે પણ અનુનય (સામ ) કરે છે.
૨૭
ધર્મવિજયને દેવાના પ્રિયે મુખ્ય વિજય માન્યો છે. તે દેવાના પ્રિયે અહીં અને સર્વ સરહદો પર — જ્યાં અંતિયોક નામે યવનરાજ છે ને તેની પાર ચાર રાજાઓ છે ને નીચે ચાલ-પાંડય છે, તામ્રપર્ણી સુધી, છસા યેાજના સુધી મેળવ્યો છે. જ્યાં દેવાના પ્રિયના દૂતા નથી જતા, ત્યાં પણ તેના ધર્મોપદેશ સાંભળી ધર્મને આચરે છે તે આચરશે. એનાથી જે વિજય મળે છે, તે પ્રીતિરસવાળા હોય છે. દેવાના પ્રિય તે પ્રીતિને નહિ પણ પારત્રિક સુખને મહાફળદાયી માને છે. એ માટે આ ધર્મમલિપ લખાવી છે, જેથી પુત્ર પૌત્રા વગેરે નવા વિજયને મેળવવા જેવા ન માને ને ધર્મવિજયને જ વિજય માને. તે આ લેાક તેમ જ પરાકને લગતા છે.
(૧૪) આ ધર્મલિપિ દેવાના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજાએ લખાવી છે. એ સંક્ષેપમાં છે, મધ્યમસર છે, વિસ્તારથી છે. ને બધું બધે પ્રયોજ'નું નથી, કેમ કે રાજ્ય ઘણું મોટું છે. બહુ લખ્યું છે ને લખાવીશ. આમાં તે તે મુદ્દાની મધુરતાને માટે પુન: પુન: કહેલું છે, જેથી લોકો તેમ આયો. તેમાં કંઈ અપૂર્ણ લખ્યું હશે તે પ્રદેશના કે સંક્ષેપના કારણે કે લહિયાના દોષને લઈને.
બે અલગ શૈલલેખા: (૧) દેવાના પ્રિયના વચનથી તેસલીના (કે સમાપાના) નગરવ્યવહારક મહામાત્રાને આમ કહેવાનું : હું જે કંઈ જોઉં છું તે ઇચ્છું છું. આ બાબતમાં તમને અનુશાસન કરું છું, કેમ કે તમે હજારો માણસા પર નિમાયા છે. સર્વ મનુષ્ય મારી સંતિત છે. મારી સંતિતઓની જેમ સર્વે માણસા આ લોક તથા પરલાકનાં હિતસુખ પામે તેમ ઇચ્છું છું. તમે ારો આ મુદ્દો પૂરો

Page #44

અશોક અને એના અભિલેખે
સમજતા નથી. તમે આ ધ્યાન રાખો. કોઈ બંધન કે પરિકલેશ પામે, ત્યારે તમારે મધ્યમ નીતિ રાખવી. ઈર્ષા, ક્રોધ, નિષ્ફરતા વગેરેને વશ ન થવું. આવું દેવોના પ્રિયનું અનુશાસન છે. તેનું પાલન મહાફળદાયી છે. એથી તમે સ્વર્ગ પામશો તેમ જ મારા ઋણમાંથી મુકત થશો.
આ લિપિ તિષ્ય (પુણે) સાંભળવી. નગરવ્યવહારકો આ અનુશાસન હમેશાં પાળે તે માટે આ લિપિ લખાવી છે. એ માટે હું મહામાત્રને પાંચ પાંચ વર્ષે બહાર મોકલીશ. ઉજજયિનીથી પણ કુમાર એ માટે બહાર જશે ને ત્રણ વર્ષની મુદત વટાવી જશે નહિ. એવી રીતે તક્ષશિલાથી પણ.
(૨) દેવોનો પ્રિય આમ કહે છે–તોરલીમાં કુમાર અને (કે સમાપામાં) મહામાત્રોને રાજવચન કહેવું: હું જે કંઈ જોઉં છું તે ઇચ્છું છું. તમને અનુશાસન કરું છું. સર્વ મનુષ્ય મારી સંતતિ છે. સંતતિઓની જેમ સર્વ માણસો આ લોક તથા પરલોકનાં હિતસુખ પામે એમ ઇચ્છું છું.
નહિ જિતાયેલા સરહદી લોકોને થાય કે રાજા અમારા વિશે શું ઇચ્છતા હશે? રાજા એમ ઇચ્છે છે કે મારાથી તેઓ ઉગ ન પામે, ને મારામાં વિશ્વાસ રાખે ને મારા તરફથી સુખ જ પામે. રાજા ક્ષમા કરી શકાય તેટલી ક્ષમા કરશે. મારા નિમિત્તે ધર્મ આચરે અને આ લોક તથા પરલોક પામે. જેવા પિતા, તેવા અમારા રજા છે એવી શ્રદ્ધા ધરાવે એવું તમારે તેમને જણાવવું, તે માટે હું તમને અનુશાસન કરું છું. તમે આમ કરશો તે સ્વર્ગ પામશો તેમ જ મારા ઋણમાંથી મુકત થશો. આ લિપિ અહીં એટલા માટે લખાવી છે કે જેથી મહામાત્રો સરહદી લોકોના આશ્વાસન તથા ધર્માચરણ માટે યુકત થાય. આ લિપિ દરેક ચાતુર્માસના તિષે સાંભળવી ને વચ્ચે પણ સાંભળવી.
ગૌણ શૈલલેખે : (૧) દેવોનો પ્રિય આમ કહે છે–અઢી વર્ષથી વધુ વખત થયો, હું ઉપાસક છું. પરંતુ એક વર્ષ મેં પુરુષાર્થ નહિ કરે. એક વર્ષથી વધુ વખત થયો, હું સંઘથી ઉપેત થયો ને મેં સારી રીતે પુરુષાર્થ કર્યો. આ સમયે મનુષ્યો દેવોથી અમિા હતા તે હવે મિશ્ર થયા. પુરુષાર્થનું એ ફળ છે. એ મેટા માણસ જ નહિ, નાના માણસ પણ પુરુષાર્થ વડે પ્રાપ્ત કરી શકે છે. એટલા માટે આ ઘોષણા કરાવી છે કે જેથી નાના તેમ જ મોટા પુરુષાર્થ કરે. સરહદી લોકો પણ આ જાગે. આ બાબત સારી રીતે વધશે. આ બાબત વારાફરતી પર્વત પર

Page #45

૨૯
અભિલેખા લખાવે. જ્યાં શિલાસ્તંભ હોય, ત્યાં શિલાતંભ પર લખાવો. આ ઘોષણા મેં ૨૫૬ પ્રવાસે (કે નકલમાં) કરાવી છે.
(૨) દેવોનો પ્રિય આમ કહે છે–દેવોને પ્રિય જેમ કહે તેમ કરવું. રજજકોએ રાષ્ટ્રિકોને આજ્ઞા કરવી–માતાપિતાની સેવા કરવી, પ્રાણીઓ પર દયા કરવી, સત્ય બોલવું. હત્યારોહને, કારણકોને અને રથારોહને એવી આજ્ઞા કરવી. બ્રાહ્મણોને આજ્ઞા કરવી–તમે પુરાણી પરંપરા પ્રમાણે અવાસીઓને ભણાવો.
અફઘાનિસ્તાનના શૈલલેખો : (૧) રાજા પ્રિયદર્શી અભિષેકને દસ વર્ષ થયે આમ જણાવે છે: રાજા પ્રાણીઓની હિંસા નહિ કરે, શિકારીઓ અને માછીમારો પણ ન કરે. લોકો માતાપિતાની તેમ જ વડીલોની સેવા કરે. રાજાએ કરેલા ધર્માનશાસન પ્રમાણે સર્વ માણસો ધર્મ આચરે.
(૨) અભિષેક થયાને દસ વર્ષ થયાં, પ્રિયદર્શી રાજાએ બૌદ્ધ ધર્મ અપનાવ્યો છે ને સર્વત્ર માણસો તથા પ્રાણીઓ તરફની હિંસા રદ કરી છે. રાજરસોડામાં હવે પ્રાણીઓની હત્યા થતી નથી. શિકારીઓ તથા માછીમારોએ પણ પ્રાણીઓની હત્યા ન કરવી. જે ધર્મથી યુકત થાય છે ને માતાપિતાની તથા વડીલોની સેવા કરે છે તે સહુ પોતાનાં હિતસુખની વૃદ્ધિ કરશે. - સાત સાંભલેખો : (૧) દેવેને પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા આમ કહે છે – અભિષેકને છવીસ વર્ષ થયે મેં આ ધર્મલિપિ લખાવી છે. આ લોકનું અને પરલોકનું સુખ મેળવવું મુશ્કેલ છે, સિવાય તીવ્ર ધર્માનુરાગ અને તીવ્ર ઉત્સાહ મારા અનુશાસનથી એ વધ્યું છે ને વધશે. સર્વ પ્રકારના મારા પુરુષો (અધિકારી
ઓ) પણ ચપળ જનોને ધર્મ માટે પ્રોત્સાહિત કરશે. એવી રીતે સરહદના મહામાત્રો પણ.
(૨) દેવાનો પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા આમ કહે છે—ધર્મ સારો છે. ધર્મ એટલે અલ્પ આસિનવ, બહુ કલ્યાણ, દયા, દાન, સત્ય અને પવિત્રતા. ચક્ષુદાન પણ મેં બહુ પ્રકારનું દીધું છે. બેપમાં, ચેપમાં, પંખીઓ અને જળચર પર પણ મેં પ્રાણદાન સુધી વિવિધ અનુગ્રહ કર્યો છે. બીજાં પણ મેં ઘણાં કલ્યાણ કર્યા છે. એટલા માટે મેં ધર્મલિપિ લખાવી છે કે લોકો એને અનુસરે ને એ લાંબો વખત ટકે.
૧. “ચુથ નો અર્થ ગ્રુઝ કરી અહીં બુનિર્વાણ સંવતનું વર્ષ અભિપ્રેત હોવાનું સૂચવાયેલું, પરંતુ શુક એટલે શ્રુષિત અર્થ લઈ અહીં વિવાર=પ્રવાસન અર્થ લેવો ઘટે એવો ઘણા વિદ્વાનોને મત છે. ડૉ. બરુઆ વળી નકલોનો અર્થ સૂચવે છે (ઉપર્યુકત, પૃ. ૧૭).

Page #46

30
અશોક અને એના અભિલેખા
(૩) દેવાના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા આમ કહે છે—લોકો પાતે કરેલા કલ્યાણને જ જુએ છે, પાપને જરાય જોતા નથી. આ આસિનવ (આસ્તવ—પાપ કરવાની વૃત્તિ ) તરફ લઈ જતાં હોય છે—ચંડતા, નિષ્ઠુરતા, ક્રોધ, અભિમાન, ઈર્ષા. એ સારી રીતે જોવું—આ મારા ઐહિક માટે છે, આ બીજું મારા પારલૌકિક માટે છે.
(૪) દેવાના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા આમ કહે છે—અભિષેકને છવીસ વર્ષ થયે મેં આ ધર્મલિપ લખાવી છે. રજુકોને મેં લાખા માણસા પર નીમ્યા છે. તેઓને આરોપ કે દંડની બાબતમાં મેં સ્વતંત્રતા આપી છે, જેથી તેઓ આત્મવિશ્વાસથી કામ કરે ને જાનપદ જનનું હિતસુખ કરે, જેવી રીતે સંતતિ કુશળ ધાત્રીને સોંપી માણસ નિશ્ચિત થાય, તેમ મેં જાનપદના હિતસુખ માટે રજુકોને નીમ્યા છે. તેઓએ વ્યવહાર-સમતા અને દંડ-સમતા ઇચ્છવી. બંધનબદ્ધ, પ્રાપ્તદંડ અને પ્રાપ્તવધ મનુષ્યોને મેં ત્રણ દિવસેા રાહતના આપ્યા છે. તે દરમ્યાન તેઓનાં સંબંધીઓ તેઓના જીવિત માટે પ્રયત્ન કરશે ને તેઓ પોતે પારલૌકિક કાર્યો કરશે.
(૫) દેવાના પ્રિય પ્રિયદર્શી આમ કહે છે—અભિષેકને છવીસ વર્ષ થયે મેં આ પ્રાણીઆને અવધ્ય કર્યાં છે—શુક, શારિકા, હંસ, અમુક પ્રકારના કાચબા, અમુક પ્રકારના મત્સ્ય, અમુક પ્રકારના સસલા, અમુક પ્રકારના મુગ, અમુક પ્રકારના કાત વગેરે તેમ જ જે કામમાં નથી આવતાં કે ખવાતાં નથી તેવાં બધાં ચાપગાં, બકરી, ઘેટી અને ડુક્કરી જે ગાભણી હોય કે દુધાળી હોય, તે અવધ્ય છે તે તેનાં છ મહિના સુધીનાં બચ્ચાં પણ. કૂકડાની ખસી કરવી નહિ. જીવવાળા ભૂલાને બાળવું નહિ. જંગલને તોફાન માટે કે હિંસા માટે બાળવું નહિ. જીવને જીવી પોષવા નહિ. ત્રણ ચાતુર્માસી પૂર્ણિમાઓએ, તિષ્યની (પૌષ) પૂર્ણિમાએ, ચતુર્દશી, પંચદશી અને પ્રતિપદના દિવસે, ને ખાસ કરીને ઉપવાસના દિવસેાએ મત્સ્યને વધ કરવા નહિ કે મત્સ્યનું વેચાણ કરવું નહિ. એ દિવસેામાં હાથીના વનમાં તથા માછલીના વાડામાં બીજા જીવનેય હણવા નહિ. પર્વદિનાએ આખલા, બકરા, ઘેટા, ડુક્કર વગેરેને ખસી કરવી નહિ તેમ જ ઘેાડા અને આખલાને ડામ દેવેશ નહિ, અભિષેકને છત્રીસ વર્ષ થયાં, મેં એ ગાળામાં કેદીઓને પચીસ વાર છેડાવ્યા છે.
(૬) દેવાના પ્રિય પ્રિયદર્શી આમ કહે છે—અભિષેકને બાર વર્ષ થયે મે' લોકોના હિતસુખ માટે ધર્મલિપિ લખાવી, જેથી તેઓ તેને અનુસરી ધર્મવૃદ્ધિ પામે. નજીકના તેમ જ દૂરના જનોને તેમ જ સર્વ વર્ગને સુખ આપવાનું ધ્યાન રાખું છું. સર્વ સંપ્રદાયને પણ વિવિધ રીતે સંમાનું છું. લોકો પાસે જાતે જવાને મેં મુખ્ય માન્યું છે. અભિષેકને છવીસ વર્ષ થયે મેં આ ધર્મલિપિ લખાવી છે.

Page #47

અભિલેખે
૩૧
(૭) દેવોને પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા આમ કહે છે– લાંબા વખતથી રાજાઓ ઇચ્છતા કે લોકોમાં ધર્મવૃદ્ધિ કેવી રીતે થાય. પરંતુ તે થતી નહોતી. દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજાને થયું, લોકોમાં ધર્મવૃદ્ધિ કેવી રીતે થાય. આ બાબતમાં મને થયું, ધર્મની ઘોષણાઓ કરાવું ને ધર્મનાં અનુશાસન કરું, એ સાંભળી લોકો ધર્મ આચરશે ને વધારશે. એ માટે મેં ધર્મની ઘોષણાઓ કરાવી ને ધર્મનાં અનુશાસન ફરમાવ્યાં, રજકો વગેરેને પણ મેં એવી આજ્ઞા કરી છે. મેં ધર્મસ્તંભ કર્યા છે; ધર્મ મહામાત્ર કર્યા છે. માર્ગો પર વડ રોપાવ્યા છે, આંબાવાડીઓ રોપાવી છે. અર્ધા અર્ધા કોશે કૂવા ખોદાવ્યા છે ને વિસામા કરાવ્યા છે. અગાઉના રાજાઓએ અને મેં લોકો માટે આ સગવડો કરી છે, જેથી તેઓ ધર્માચરણ કરે.
પ્રવ્રજિતો અને ગૃહસ્થો માટે મેં ધર્મ-મહામાત્ર રોક્યા છે. તેઓને સંઘ માટે, તેમ જ બ્રાહ્મણો, આજીવિકો અને નિર્ગળ્યો (જેને) માટે તથા બીજા બધા સંપ્રદાયો માટે રોક્યા છે.
એ અને બીજા ઘણા મુખ્ય અધિકારીઓને મારા અને રાણીઓના તેમ જ કુમારો વગેરેના દાનની વહેંચણી માટે રોકવામાં આવ્યા છે.
ધર્મનાં સત્કાર્ય આ છે– દયા, દાન, સત્ય, શૌચ (પવિત્રતા), મૃદુતા અને સાધુતા (ભવાઈ). તે લોકોમાં વધશે. મેં જે સારાં કર્મ કર્યા છે તેને લોકો અનુસર્યા છે. તેથી ધર્મવૃદ્ધિ થઈ છે. તે બે રીતે થઈ છે-નિયમનથી અને ધ્યાનથી. તેમાં નિયમન નજીવું છે; ધ્યાન મહત્ત્વનું છે. આ ધર્મલિપિ એટલા માટે લખાવી છે કે એ લાંબો વખત ટકે ને મારા પુત્રો પૌત્રો વગેરે તેને અનુસરે. અભિષેકને સત્તાવીસ વર્ષ થયે મેં આ ધર્મલિપિ લખાવી છે. આ ધર્મલિપિ જ્યાં શિલાતંભો કે ધર્મફલકો છે ત્યાં કરવાની છે, જેથી એ લાંબો વખત ટકે.
સંઘભેદના નિષેધને ભલેખ દેવોનો પ્રિય પ્રિયદર્શી આજ્ઞા કરે છે– કૌશાંબીમાં (કે તે તે અન્ય સ્થળે) મહામાત્રને કહેવાનું કે મેં સંઘને સમગ્ર (અખંડિત). કર્યો છે. ભિક્ષુઓ કે ભિલુણીઓમાંથી કોઈએ સંઘમાં ભેદ (તડ) કરવાનો નથી. જે તેમ કરશે તેને શ્વેત વસ્ત્ર પહેરાવી અન્ય આવાસમાં વસાવવામાં આવશે.
(સાંચીના લેખમાં –) મારી ઇચ્છા છે કે સંઘ સમગ્ર (રહી) લાંબો વખત ટકે.
(સારનાથના લેખમાં–) આ શાસન ભિક્ષુસંઘને તથા ભિક્ષુણી સંધને વિજ્ઞાપિત કરવું. આવી એક લિપિ તમારી પાસે રહે. આવી એક લિપિ ઉપાસકો પાસે મકો. દર પર્યદિને ઉપાસકો તે ધ્યાનમાં લે તેમ જ એકેક મહામાત્ર લે છે. તમારો અધિકાર.
જ્યાં સુધી પહોંચે ત્યાં બધે આ અનુશાસન અનુસાર તમારે (તેમને) ફેરવતા રહેવા. એવી રીતે સર્વ કોટ અને જિલ્લાઓમાં પણ કરવું.

Page #48

અશોક અને એના અભિલેખે રાણીને સ્તંભલેખ- દેવના પ્રિયના વચનથી સર્વત્ર મહામાત્રોને કહેવાનું કે અહીં બીજી રાણીનું જે કંઈ દાન હોય તે એ રાણીનું છે. એ બધું બીજી રાણી, તીવરની માતા, કારુવાકીનું જ ગણવું.
રશ્મિનઈ તંભલેખ – દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજાએ અભિષેકને વીસ વર્ષ થયે અહીં બુદ્ધ શાક્યમુનિ જમ્યા છે માટે જાતે આવીને પૂજા કરી. શિલાતંભ ઊભો કરાવ્યો. લુંબિની ગામને કરમુકત કર્યું ને તેના મહેસૂલનો દર આઠમા ભાગને કર્યો.૧
નિલીવ સ્વભખ-દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજાએ અભિષેકને ચૌદ વર્ષ થયે બુદ્ધ કનકમુનિના સ્તૂપને બમણો મોટો કરાવ્યો. અભિષેકને વીસ વર્ષ થયે જાતે આવી પૂજા કરી ને શિલાસ્તંભ ઊભો કરાવ્યો.
ગુફાલેખ –(૧) રાજા પ્રિયદર્શીએ અભિષેકને બાર વર્ષ થયે આ વડ-ગુફા આજીવિકોને આપી.
(૨) રાજા પ્રિયદર્શીએ અભિષેકને બાર વર્ષ થયે ખલતિક પર્વતમાં આ ગુફા આજીવિકોને આપી.
(૩) રાજા પ્રિયદર્શીના અભિષેકને ઓગણીસ વર્ષ થયાં. મેં ખલતિક પર્વતમાં આ ગુફા આપી.
ફલક ખ– મગધને પ્રિયદર્શી રાજા સંઘને અભિવાદન કરીને સુખશાતા કહે છે. –અમને બુદ્ધ, ધર્મ અને સંધ વિશે કેટલો આદર છે તે તમને વિદિત છે. ભગવાન બુદ્ધ જે કંઈ ભાખ્યું છે તે બધું સારું જ ભાખ્યું છે. છતાં અમને લાગે છે કે સદધર્મ આ રીતે લાંબે વખત ટકશે તે મારે કહેવું જોઈએ. આ ધર્મસુત્રો – વિનયસમુત્કર્ષ, આર્યવાસ (આર્ય જીવનની રીતો), અનાગતભય, મુનિગાથા, મીનેયસૂત્ર, ઉપસિષ્યપ્રશ્ન અને જે રાહુલ-વિવાદ(બોધ)માં મૃષાવાદ વિશે ભગવાન બુદ્ધ કહેલું તે-નું ઘણા ભિક્ષુઓ અને ભિક્ષુણીઓ વારંવાર શ્રવણ અને મનન કરે. એ રીતે ઉપાસકો અને ઉપાસિકાઓ પણ. મારું અભિપ્રેત જાણે તે માટે હું આ લખાવું છું
લેખનાં સ્વરૂપ– અશોક પિતાના મુખ્ય શૈલલેખ તથા સ્તંભલેખોને સામાન્યતઃ “ધર્મલિપિ' તરીકે ઓળખાવે છે, જેમ કે શૈલલેખ નં. ૧, ૫, ૬ અને ૧૪
૧. જમીન મહેસુલમાં સામાન્ય રીતે ધાન્યને છઠ્ઠો ભાગ લેવામાં આવતો. તે દર અહીં ઘટાડ્યો.
૨. છેલ્લા સાત બુદ્ધોમાંના પાંચમા બુદ્ધ.

Page #49

અભિલેખા
તથા સ્તંભલેખ નં. ૧, ૨, ૪, ૬ અને ૭ને અહીં લિપિ એટલે લેખ એવું અભિપ્રેત છે; ને આ સર્વ લેખ ધર્મને લગતા છે. કચિત ‘લિપિ’ લેખની પ્રત કે નકલના અર્થ ધરાવે છે.
૩૪
સ્તંભ નં. ૭માં એ ‘ધર્મશાવણા’ અને ‘ધર્માનુશાસના’ અર્થાત્ ધર્મઘોષણાઓ અને ધર્મોપદેશાનાય ઉલ્લેખ કરે છે. કેટલાક લેખામાં ‘ધર્મનિયમા ’(ધર્મ-નિયમના)ની જાહેરાત છે.
આ સર્વ લેખ અશોકે રાજા તરીકે લખાવ્યા છે, તેથી ‘અર્થશાસ્ત્ર ’ની પરિભાષામાં એ ‘શાસના' ગણાય. શાસનાના અનેક પ્રકાર છે. કેટલાંક શાસન પ્રજ્ઞાપન (વિજ્ઞાપન) અર્થાત્ જાહેરાત રૂપે હોય છે, જેમાં ‘આથી જણાવ્યું છે' કે ‘આમ કહે છે’ એવા શબ્દ પ્રયોજાય છે. શૈલલેખ નં. ૩, ૫, ૬, ૯ અને ૧૧માં તેમ જ સાતેય સ્તંભલેખામાં ‘દેવાના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા આમ કહે છે' એવા શબ્દપ્રયોગ કરેલા છે. બાકીના શૈલલેખા પણ જાહેરાત તરીકે લખાયેલા છે. આ જાહેરાતો સર્વત્રગ અર્થાત્ સર્વ સ્થળેા માટેની છે.
ગૌણ શૈલલેખા પણ આ પ્રકારના છે. એના આરંભ ‘દેવાના પ્રિય આમ કહે છે' એ વાકયથી થાય છે. એને ‘શ્રાવણ' કહ્યાં છે.
કલિંગના અલગ શૈલેખ તે તે નગરના મહામાત્રાને ઉદ્દેશીને લખાયેલા છે. સંઘભેદના નિષેધને લગતા સ્તંભલેખ પણ એ પ્રકારના છે. રાણીના સ્તંભલેખ સર્વ સ્થળોના મહામાત્રાને ઉદ્દેશીને છે. આવાં શાસનાને ‘આજ્ઞાલેખ’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.
કલિંગના અલગ શૈલલેખ નં. ૨ ને ‘રાજવચનિક' કહ્યો છે. રાણીને સ્તંભલેખ ‘સર્વત્રગ’ છે.
ગુફાલેખો દાનને લગતા હાઈ ‘પરિદાન-લેખા' છે.
રશ્મિનદેઈ અને નિગ્લીવના સ્તંભલેખ સામાન્યત: રાજાની અંગત ધર્મપ્રવૃત્તિઓની જાહેરાત રૂપે હોઈ ‘પ્રાવૃત્તિક લેખ’ સ્વરૂપના છે, પરંતુ રુમ્મિનદેઈ સ્તંભલેખમાં કરમુકિત અને કરદાનમાં અનુગ્રહને લગતા જે ઉત્તરાર્ધ છે તે ‘પરીહાર-લેખ ’( અર્થાત્ અનુગ્રહલેખ)નું સ્વરૂપ ધરાવે છે.
સ્તંભલેખ નં. ૪માં રજકોને અભિહાર અને દંડની બાબતમાં અધિકાર આપતા ભાગ ‘નિસૃષ્ટિ-લેખ' ગણાય. સ્તંભલેખ નં. ૫ માંના મુદ્દા અનુગ્રહરૂપે હાઈ ‘પરીહારલેખ’નું સ્વરૂપ ધરાવે છે.
૦ ૩

Page #50

૩૪
અશક અને એના અભિલેખે
એકંદરે જોતાં આ સર્વ લેખ ધર્મવિષયક હાઈ ધર્મલેખ' છે. એમાંના કેટલાકમાં રાજાની પોતાની પ્રવૃત્તિઓની જાહેરાત છે, તો કેટલાકમાં અધિકારીઓને આજ્ઞા કરેલી છે. પરંતુ સર્વ લેખોને ઉદ્દેશ સાર્વજનિક ઘોષણા અને વિજ્ઞાપનનો છે. પૂર્વકાર્યો તથા દાનના ઉલ્લેખોનો ઉદ્દેશ પણ અંગત યશ કે કીતિને બદલે અનુકરણીય દૃણત તરીકે છે.
સમયાંકન –અશોકના કેટલાક અભિલેખમાં તે તે લેખ રાજાએ ક્યા કયા વર્ષે લખાવ્યો તે જણાવ્યું છે ને તે વર્ષ એના અભિષેકથી ગણેલાં છે.
કંદહારના લેખ અશોકના રાજ્યકાલના વર્ષ ૧૦ ના છે.
ચૌદ શૈલલેખોમાં લેખ નં. ૩માં ‘અભિષેકને બાર વર્ષ થયે મેં આ ફરમાવ્યું છે' અને નં.૪માં “અભિષેકને બાર વર્ષ થયે દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજાએ આ લખાવ્યું છે” એવો ઉલ્લેખ આવે છે. વળી સ્તંભલેખ નં. ૬ માં “અભિષેકને બાર વર્ષ થયે મેં ધર્મલિપિ લખાવી’ એવો ઉલ્લેખ આવે છે. આ ઉલ્લેખો પરથી અશોકે બાર વર્ષે ધર્મલિપિઓ લખાવી અને એ ધર્મલિપિઓ તે ઉપર જણાવેલા શૈલલેખ હોવાનું સ્પષ્ટ થાય છે. શૈલલેખ નં. ૧ અને ૨ પણ એ વર્ષે લખાયા લાગે છે. આ ચાર લેખો વચ્ચે વિષયનો કે લેખનને કોઈ કમી રહેલે ન હોઈ, એ લેખ અલગ અલગ રીતે લખાયા લાગે છે.
લેખ નં. પ માં “અભિષેકને તેર વર્ષ થયે મેં ધર્મ-મહામાત્ર કર્યા' એવો ઉલ્લેખ આવે છે, એથી એ લેખ એ વર્ષે કે એ પછી લખાયો છે. લેખ નં. ૬ થી ૧૩ પણ એ વર્ષે લખાયા હશે. લેખ નં. ૧૪ આ આખી લેખમાલાના ઉપસંહારરૂપે હોઈ છેક છેલ્લે, પ્રાય: અભિષેકને ૧૪ વર્ષ થયે, લખાયો લાગે છે.
ગુફામાંના પહેલા બે લેખ અભિષેક વર્ષ ૧રના છે. ત્રીજો લેખ વર્ષ. ૧૯નો છે.
રુમ્મિનિદેઈ અને નિગ્લીવના સ્તંભલેખ વર્ષ ૨૦ના છે.
સાત સ્તંભલેખોમાંના લેખ નં. ૧, ૪, ૫ અને ૬ વર્ષ ૨૬ના છે, જ્યારે લેખ નં. ૭ વર્ષ ૨૭ને છે. આ પરથી આ લેખમાલાના પહેલા છ લેખ વર્ષ ૨૬માં અને સાતમો લેખ વર્ષ ૨૭માં લખાયો લાગે છે. છેલ્લો લેખ એક જ સ્થળે અને જુદા મોડમાં કોતરાયો. ઈ સ્પષ્ટત: પાછળથી ઉમેરાય છે.
બાકીના અભિલેખ સમયનિર્દેશ વિનાના છે. એની અંદર આવતા અમુક ઉલ્લેખો પરથી એનો સાપેક્ષ સમયાન્વય તારવી શકાય.

Page #51

અભિલેખે
૩૫
એ અંગે બે મુદ્દા લક્ષમાં લેવા જેવા છે. એક તો એ કે આ લેખમાં લખાવી' કે “લખાવ્યું” એ શબ્દ પ્રયોજાયો છે તે માત્ર લખાવવાના અર્થમાં કે કોતરાવવાના અર્થમાં? ધલી અને જગડની લેખમાલાના પહેલા વાક્યમાં આ ધર્મલિપિ અમુક પર્વત પર લખાવી' એવા શબ્દ પ્રયોજાયા છે તેમ જ રૂપનાથ અને સહસરામના ગૌણ શૈલલેખમાં “પર્વત પર લખાવો” અને “શિલાતંભ પર લખાવવો” એવો શબ્દપ્રયોગ થયો છે એ પરથી અહીં “લખાવવું” શબ્દ “કોતરાવવું” એવ અર્થમાં વપરાતો હોવાનું સ્પષ્ટ થાય છે.
વળી આ ઉલ્લેખ પરથી આ ગૌણ શૈલલેખો લખાયા ત્યારે પર્વત ઉપરાંત શિલાસ્તંભ પર લેખે કોતરાવવાની પ્રથા પ્રચલિત થઈ ચૂકી હોવાનું માલુમ પડે છે. ને સ્તંભલેખો અશોકના અભિષેક વર્ષ ૨૦થી કોતરતા હોવાનું જાણવા મળ્યું છે. આથી આ ગૌણ શૈલલેખોમાં અશોકની ધર્મોપદેશની આરંભિક કારકિર્દીનું નિરૂપણ હોવા છતાં એ લેખ તે પહેલાં કોતરાયા હોય એવું ભાગ્યે જ સંભવે છે.
કલિંગના અલગ શૈલલેખમાંય કોઈ સમયનિર્દેશ કરવામાં આવ્યો નથી. એ લેખ શૈલખ નં. ૧-૧૦ અને ૧૪ની લેખમાલા પછી અલગ કોતરાયા હોઈ એ શૈલલેખ નં. ૧-૧૪ની લેખમાલા પછી લખાયા હોવાનું સ્પષ્ટ છે. આ લેખમાં સરહદી પ્રાંતમાં સૂબાગીરી કરતા કુમારોનો ઉલ્લેખ હોવાથી તેમ જ તે કુમારોને ત્રણ ત્રણ વર્ષે પ્રાંતમાં ફરતા રહેવાની સૂચના હોવાથી, આ લેખ અશોકના રાજ્યકાલનાં છેલ્લાં વર્ષો દરમ્યાન લખાયા હોવાનું સૂચવાયું છે, કેમ કે એ કુમારો ત્યારે, પ્રાય: અભિષેક વર્ષ ૨૭ પછી, પુખ્ત વયના થયા હોય ને બીજું એ કે મુખ્ય શૈલલેખના સમયે સરહદો સાથે સારા સંબંધ હતા, જ્યારે ‘દિવ્યાવદાનમાં જણાવ્યા મુજબ અશોકના રાજ્યકાલના છેલ્લા ભાગમાં રાહદો પર અશાંતિ પ્રવર્તી હતી.
તંભલેખ નં. ૭માં એ ધર્મલિપિ જ્યાં શિલા સ્તંભો કે શિલાલકો હોય ત્યાં કોતરાવવાનો ઉલ્લેખ આવે છે એ પરથી ત્યારે શિલાફલકો પર લેખો કોતરાવવાની પ્રથા પ્રચલિત થઈ ચૂકી લાગે છે; ને ગૌણ શૈલલેખમાં માત્ર પર્વતલેખો અને શિલાસ્તંભલેખોનો ઉલ્લેખ કરેલો છે, શિલાફલક લેખોનો ઉલ્લેખ કર્યો નથી. આ પરથી બૈરાટ ફલેખ તંભલેખ નં. ૭ (વર્ષ ૨૭) પહેલાં લખાયો હોવો સંભવે છે ને ગીગ શૈલખ એ ફલક લેખની પહેલાં લખાયા લાગે છે.
સ્તંભલેખ નં. ૭( વર્ષ ૨૭)માં રાજાનાં પિતાનાં તથા દેવીઓનાં (રાણીઓનાં) તેમ જ દેવીકુમાર(રાણીઓથી જન્મેલા રાજકુમાર)નાં દાનને ઉલ્લેખ આવે
9. Barua, As'oka and His Inscriptions, pp. 17 f.

Page #52

ત
એક અને એના અભિલેખે
છે. આ પરથી દ્વિતીય દેવી (રાણી) કરુવાકીના દાનને લગતો સ્તંભલેખ વર્ષ ૨૭ની પહેલાં લખાયો હોવા સંભવે છે.
સંઘભેદના નિષેધને લગતા સ્તંભલેખમાં તેના સમયાંકન માટેનું કોઈ સૂચન મળતું નથી. પરંતુ એ સ્તંભલેખાના વહેલામાં વહેલા જ્ઞાત વર્ષ અર્થાત્ વર્ષ ૨૦ની પહેલાં લખાયો નહિ હોય. સારનાથના સ્તંભલેખમાં ઉપસથ(ઉપવાસ)
દિને ઉલ્લેખ આવે છે, તે મુખ્ય સ્તંભલેખ નં. ૫(વર્ષ ૨૬)માં આવતા ઉપસદિનેના ઉલ્લેખનું સ્મરણ કરાવે છે. આ પરથી આ સ્તંભલેખ વર્ષ ૨૬ના અરસામાં લખાયો હોવો સંભવે છે.
આમ દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજાએ પોતાના વિશાળ રાજ્યનાં જુદાં જુદાં સ્થળોએ ધર્માચરણ અને ધર્મોપદેશને લગતા જુદા જુદા પ્રકારના ઓછામાં ઓછા એકંદરે પાંત્રીસ જેટલા ધર્મલેખ લખાવ્યા હોવાનું અને એ લેખને પર્વતા (લો), શિલાતંભે, શિલાફલકો અથવા ગુહાભિત્તિઓ પર કોતરાવ્યા હોવાનું માલુમ પડે છે. એમાં આપેલા સમયનિર્દેશ પરથી એની આ પ્રવૃત્તિ એના અભિષેકના વર્ષ ૧૦થી ૨૭ સુધીના સમયમાં ઘણી સક્રિય હોવાનું જાણવા મળે છે.
૧. આ અભિલેખમાં જણાવેલાં વર્ષ ગત (પૂરાં થયેલાં) સમજવાનાં છે, નહિ કે વર્તમાન (ચાલુ).

Page #53

૩. રાજ્ય અને એને વહીવટ
મૌર્ય રાજા અશોકને પિતામહ ચંદ્રગુપ્ત અને પિતા બિંદુસારનો રાજ્યવારસો મળ્યો હતો. ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યે મગધના નંદ રાજાઓનું વિશાળ રાજ્ય જીતી લીધું હતું, પંજાબને વિદેશી શાસનમાંથી મુકત કર્યું હતું ને દક્ષિણમાં મૈસૂર સુધી તેમ જ પશ્ચિમમાં સૌરાષ્ટ્ર સુધી પોતાની સત્તા પ્રસારી હતી. વળી એણે સિકંદરના એશિયાઈ મુલકોના વારસ સેલુક પાસેથી એરિઆ (હેરાત), આરકોસિયા (કંદહાર), ગેડ્રોસિયા (મકરાણ) અને પરોપનિસદઈ (કાબુલ)ના પ્રદેશ પણ મેળવ્યા હતા, જે સિંધુ નદીની પશ્ચિમે અને હિંદુકુશની દક્ષિણે, હાલ અફઘાનિસ્તાનમાં, આવેલા છે. બિંદુસારે આ વિશાળ રાજ્ય સાચવી રાખ્યું. અશોકે કલિંગ જીતીને મૌર્ય રાજ્યની સત્તા દક્ષિણપૂર્વમાં ઓરિસા સુધી વિસ્તારી.
રાજા વિસ્તાર–અશોકના અભિલેખેનાં સ્થાન પરથી તેમ જ અભિલેખોમાં આવતા ઉલ્લેખો પરથી એના રાજ્યના વિસ્તાર તથા મુખ્ય પ્રદેશો વિશે કેટલીક માહિતી મળે છે. અલબત્ત આ અભિલેખે ધર્મવિષયક હોઈ એમાં રાજ્યને વિશે પ્રાસંગિક ઉલ્લેખે જ આવે છે ને એના અભિલેખે પૈકી હજી કેટલાક અજ્ઞાત હશે. આથી એ પરથી એના રાજ્યના વિસ્તાર તથા એના પ્રદેશો વિશે જે માહિતી મળે છે તે સંપૂર્ણ ગણી શકાય નહિ.
અશોક પિતાના રાજ્ય માટે “વિજિત' (જીતે પ્રદેશ, વિજય દ્વારા પ્રાપ્ત કરેલો પ્રદેશ) શબ્દ પ્રયોજે છે ને કહે છે કે વિજિત મેટું (વિશાળ) છે.
તેરમા શૈલલેખમાં એ “રાજ-વિષય’ અને ‘અો ને અર્થાત્ રાજાના પૂર્ણ શાસન નીચેના વિસ્તારને અને સરહદી પ્રદેશના અલગ અલગ ઉલ્લેખ કરે છે. રાજ-વિષયમાં એ યવન-કમ્બોજ, નાક-નાભયંતિ, ભોજ-પિતિનિક અને અલ્પ-પુલિન્દનો સમાવેશ કરે છે. પાંચમા શૈલલેખમાં એ યવન-કંબોજ-ગંધાર તથા રાષ્ટ્રિકપિતિનિકને “અપરાંત” અર્થાત પશ્ચિમી સરહદના પ્રદેશો તરીકે ગણાવે છે. આ બધા પ્રદેશ એના રાજ્યની અંદરના સરહદી પ્રાંત હોવાનું માલુમ પડે છે (નકશો ૨).

Page #54

૩૮
અશોક અને એના અભિલેખો
આ સરહદી પ્રાંતમાં ઉત્તરમાં યવન, કંબોજ અને ગંધાર પ્રદેશ આવ્યા હતા. એમાં ગંધાર દેશ જાણીતો છે. એની રાજધાની તક્ષશિલા વિદ્યાધામ તરીકે સુપ્રસિદ્ધ હતી. અશોકે પોતે ત્યાં કુમાર તરીકે સૂબાગીરી કરી હતી. એના રાજ્યકાલમાં પણ ત્યાં કુમારનો વહીવટ ચાલુ હતો. હાલ એ પશ્ચિમ પંજાબમાં ઉત્તરે આવેલા રાવળપિડી જિલ્લામાં તકિસલા તરીકે ઓળખાય છે. યવન અને કંબોજ પ્રાંત એની વાયવ્ય આવ્યા લાગે છે. ડૉ. દેરા. ભાંડારકર ધારે છે કે મુખ્ય શૈલલેખનાં સ્થાન અશોકના સરહદી પ્રાતિનાં પાટનગર સૂચવે છે ને એ અનુસાર શાહબાજગઢી (જિલ્લો પેશાવર) એ યવન પ્રાંતનું અને માનસેહરા (જિલ્લો હજારા) એ કંબોજ પ્રાંતનું વડું મથક લાગે છે.' પરંતુ છેલ્લાં થોડાં વર્ષોમાં કંદહાર (દક્ષિણ અફઘાનિસ્તાન) પાસે અશોકના ગ્રીક ભાષામાં લખેલા ને ગ્રીક લિપિમાં કોતરેલા લેખ મળ્યા છે એ પરથી અશોકના રાજયનો યવન પ્રાંત કંદહારની આસપાસ આવેલો હોવાનું ફલિત થાય છે. કેમ કે
ત્યારે ‘યવન’ શબ્દ ઈરાન તથા ભારતમાં ગ્રીક લોકો માટે પ્રચલિત હતો. આથી સિકંદરના સમયના લેખકોએ જેને “આશકોશિયા' નામે ઓળખાવ્યો છે તે પ્રદેશ જ
અશોકના સમયમાં “યવન' નામે ઓળખાતો હશે ને ત્યારે ત્યાં યવન(ગ્રી)ની વસાહત હશે. તો યવન અને ગંધાર દેશની બાજુમાં જણાવેલ કંબોજ દેશ તે ગ્રીક લેખકોએ “પરોપનિસદઈ' નામે ઓળખાવેલો, કાબુલની આસપાસને પ્રદેશ હોવો જોઈએ. કાબુલ નદીના ડાબા કાંઠા પર આવેલ લગાન (લમ્પાક) પાસે અશોકનો આરામી લિપિમાં લખેલો અભિલેખ મળ્યો છે. એ કંબોજ પ્રાંતનું વડું મથક હોવું સંભવે. શાહબાજગઢી અને માનસહેરા ગંધાર પ્રાંતમાં હોવા સંભવે છે, કેમ કે ગંધાર દેશનો વિસ્તાર પશ્ચિમમાં પુષ્કલાવતી(પેશાવરની ઈશાને આવેલ ચરસદી)ની આસપાસના પ્રદેશ સુધી હતો, જેમાં પુરુષપુર (પેશાવર)નો સમાવેશ થતો; પૂર્વ ભાગમાં તક્ષશિલા (૫. પંજાબ) મુખ્ય નગરી હતી. - યવન-કજની જેમ નાભક–નાભપતિને સાથે જણાવ્યા હોઈ તે બે પ્રદેશ પાસપાસે આવ્યા હોવા જોઈએ. બ્રહ્મવૈવર્ત પુરાણમાં ઉત્તરકુરુ દેશમાં નાભિકપુર નામે નગર જણાવ્યું છે, પરંતુ એ દેશ હિમાલયની પેલી પાર આવેલો હોઈ અહીં બંધ બે નહિ. ડૉ. બરુઆ સૂચવે છે તેમ નાભક પૂર્વ પંજાબમાં આવેલ નાભા અને નાભપંતિ એ એની નજીકમાં આવેલ પતિયાળા પ્રદેશ હોવો જોઈએ. આ પ્રદેશ હૈમવત દેશોમાં ગણાતા (Barua, op. cit., p. 102). એ હાલના હિમાચલ રાજયની પાસે આવેલા છે.
9. D. R. Bhandarkar, As'oka, p. 32.

Page #55

રાજ્ય અને એને વહીવટ
પછી આવે છે ભોજ-પિતિનિક કે રાષ્ટ્રિક-પિતિનિક. “પિતિનિક’ને બદલે ‘પેતેનિક’ પાઠાંતર પણ છે. આ શબ્દનો અર્થ કેટલાક પેકનિક =પ્રતિષ્ઠાનિક કરે છે, તો તે ગોદાવરી તટે આવેલ પ્રાચીન પ્રતિષ્ઠાન (પૈઠણ) નગરની આસપાસના પ્રદેશના અર્થ દર્શાવે. બીજા કેટલાક ‘પેનિક’ને અર્થ પૈત્રયણિક (વંશપરંપરાગત) ઘટાવે છે ને તેને રાષ્ટ્રિક તથા ભેજનું વિશેષણ માને છે. એને બદલે ડૉ. બરુઆ સૂચવે છે તેમ આ શબ્દ અહીં રાષ્ટ્રિક-પુત્ર અને ભોજપુત્રોના અર્થમાં અર્થાત રાષ્ટ્રિકો અને ભજોના ફાંટાઓના અર્થમાં પ્રયોજાયો લાગે છે (op. cit., p. 84). રાષ્ટ્રિક એટલે ઉપ-રાજ (viceroy), પણ અહીં એ જાતિવિશેષનું નામ છે. પશ્ચિમ ઘાટની ગુફાઓમાંના અભિલેખમાં “મહારડી” અને “મહાભેજ' નામે લોકોનો ઉલ્લેખ આવે છે તે આ રાષ્ટ્રિક અને ભેજ લોકો હોવા જોઈએ. મહારાષ્ટ્રના દાણા જિલ્લામાંના સોપારા ગામ પાસે અશોકના મુખ્ય શૈલલેખની એક પ્રત કોતરાઈ હોવાનું માલૂમ પડયું છે. શૂપરક (સેપારા) જે ઉત્તર કોંકણનું પ્રસિદ્ધ પાટનગર હતું તે ત્યારે આ પશ્ચિમ સરહદી પ્રાંતનું વડું મથક હશે.૩ ભેજ લોકોનો પ્રદેશ વિદર્ભ હતો.
પશ્ચિમી સરહદી પ્રાંતમાં વાયવ્ય સરહદ અને કોંકણની વચ્ચે આવેલા સૌવીર, સિધુ, કચ્છ, સુરાષ્ટ્ર અને લાટને ગણાવવામાં આવ્યા નથી. પરંતુ સુરાષ્ટ્ર મૌર્ય રાજ્યની પ્રાંત હતો. તેનું વડું મથક ગિરિનગર (જૂનાગઢ પાસે) હતું ને અશોકના સમયમાં ત્યાં તુષાર્ફ નામે યવનરાજ રાષ્ટ્રિય (રાજયપાલ) તરીકે વહીવટ કરતો હતો એવું રાજા મહાક્ષત્રપ રુદ્રદામાના જનાગઢ શૈલલેખમાંથી જાણવા મળે છે.
૧. Bhandarkar, Asoka, p. 33) પાંડેય “તિgન#' રૂપ લે છે (કોઝ વે અમિ, પૃ. ૮). પરંતુ પ્રતિષ્ઠાન–uતાનમાં ૪ છે, જ્યારે આ શબ્દમાં 7 છે. વળી અહીં એ શબ્દ જાતિવિશેષના અર્થમાં ઉદ્દિષ્ટ છે, પ્રતિષ્ઠાન
401241 Goluzilall 41 2414414 zalesHi atle (Bhandarkar, As'oka, p. 33; Barua, op, cit, p. 83).
2. Bhandarkar, As’oka, p. 34. 3. Bhandarkar, As'oka, pp. 36 f. ૪. Barua, op, cit., p. 86.

Page #56

અક અને એના અભિલેખો
અપરાન્ત દેશમાં દક્ષિણ છેડે અશ્વ-પુલિન્દ દેશ આવેલા હતા. અન્ધ દેશ ગોદાવરી અને કૃષ્ણા નદીની વચ્ચે આવ્યો હતો. પુલિન્દ એ કૃષ્ણા અને તુંગભદ્રાની વચ્ચે આવેલા પ્રાંત લાગે છે (Barua, op. cit, pp. 90f). અશોકના પૂર્ણ શાસન નીચેના ‘વિજિત'ની દક્ષિણ સીમા સૂચવતે આ સમસ્ત પ્રદેશ ઘણો મહત્ત્વને હોવો જોઈએ. ત્યાં મુખ્ય શૈલલેખની એક પ્રત એરંગુડીમાં મળી છે. બ્રહ્મગિરિ અને સિદ્ધપુરના ગૌણ શૈલલેખો પરથી માલૂમ પડે છે તેમ આ પ્રાંતમાં કુમારને વહીવટ ચાલતો હોઈ એ અશોકના રાજ્યને મહત્વને સરહદી પ્રાંત હોવાનું માલૂમ પડે છે. એ સમયે આ પ્રાંતનું વડું મથક સુવર્ણગિરિ હતું. એ માસ્કી(જિ. રાયચુર)ની દક્ષિણે આવેલ કનકગિરિ હોવા સંભવે છે. આ પ્રાંતના પેટા વિભાગ ઇસિલનું વડું મથક ઇસિલ સિદ્ધપુરની સમીપમાં આવ્યું મનાય છે. બ્રહ્મગિરિ, સિદ્ધપુર અને જટિંગ-રામેશ્વરનો સમાવેશ આ વિભાગમાં થતો હશે. ગોવિમઠ અને પાકિંગુંડ પણ એ પ્રાંતમાં જ હશે. એગુડી અને એની ઉત્તરે આવેલ રાજુલ-ખંડગિરિ કૃષ્ણા નદીની દક્ષિણે હોવા છતાં તેનો સમાવેશ આ પ્રાંતમાં થત હશે.
અશોકના રાજ્યના દક્ષિણ-પૂર્વ ભાગમાં કલિંગ પ્રાંત આવ્યો હતો. એ હાલનું ઓરિસા છે. એ પ્રાંતની પાટનગરી તસલી હતી, તે હાલ ધલી તરીકે ઓળખાય છે. એ ઓરિસાના પુરી જિલ્લામાં ભુવનેશ્વરની દક્ષિણે આવેલું છે. સમાપા નામે બીજી નગરી કલિંગમાં હતી, તે દક્ષિણે હાલ આંધ્ર પ્રદેશમાં આવેલા ગંજામ જિલ્લામાં આવેલ જગઢ છે. મુખ્ય શૈલેખની પ્રત આ બંને સ્થળોએ કોતરેલી છે; ને પુરવણીના લેખોમાં રાજાએ તે તે નગરીના મહામાત્રોને આજ્ઞા કરી છે.
પૂર્વ ભારતમાં અશોકના રાજ્યનો વિસ્તાર ક્યાં સુધી હતો એ નક્કી કરવું મુશ્કેલ છે. અશોકના સ્તંભલેખ અને ગુફાલેખ બિહારમાં મળ્યા છે ને એ તો એના રાજ્યના મુખ્ય પ્રદેશ હતો. પરંતુ બંગાળા અને આસામમાં અશોકનો કોઈ અભિલેખ મળ્યો નથી. પાલિ ઇતિહાસગ્રંથો તામ્રલિપ્તિને અશોકની રાજધાની
૧. અભિલેખમાં પારિંદ’–‘પાલદરૂપ પ્રયોજાયાં છે. ભાડાકરક પારિંદ અને પુલિંદને જુદા ગણે છે (Asoka, pp. 36 .) પરંતુ બરુઆએ બતાવ્યું છે તેમ આ પારિંદ કે પારદ અને પુલિંદ એક હોવા સંભવે છે (op. cit, pp. 90 f.).
2. Bhandarkar, As'oka, p. 36. ૩-૪. Raychaudhuri, op. cil, p. 371, fun. 1.

Page #57

રાજ્ય અને એના વહીવટ
સાથે સાંકળે છે.` તામ્રલિપ્તિ એ દક્ષિણ બંગાળમાં આવેલું સુપ્રસિદ્ધ બંદર હતું, જ્યાંથી મગધના લોકો પણ સિલાન જવા વહાણમાં બેસતા. ચીની પ્રવાસી ફા-જ્ઞાન પણ તામ્રલિપ્તિ અને પાટલિપુત્ર વચ્ચેના ગાઢ સંબંધને સમર્થન આપે છે. કર્ટિયસ વગેરે ગ્રીક લેખકો ગાંગપ્રદેશ(બંગાળ)ને પ્રાચ્ય પ્રદેશ(મગધ)ના રાજ્યના અન્તર્ગત ભાગ ગણાવે છે. યુઅન વાંગ તો તામ્રલિપ્તિ ઉપરાંત કર્ણસુવર્ણ (પશ્ચિમ બંગાળ), સમતટ ( પૂર્વ બંગાળ) અને પુણ્ડવર્ધન(ઉત્તર બંગાળ)માં અશોકના સ્તૂપ જોયાનું નોંધે છે. છતાં સમતટ (પૂર્વ બંગાળા) અને કામરૂપ (આસામ) પર મગધની સત્તા અશેકના સમયમાં નહિ, પણ આગળ જતાં સમુદ્રગુપ્તના સમયમાં પ્રસરી હેાવી સંભવે છે. દક્ષિણ કે પશ્ચિમ બંગાળામાં અશાકના અભિલેખ ભવિષ્યમાં મળે પણ ખરા.
ઉત્તરમાં અશોકનું રાજ્ય નેપાલ સુધી વિસ્તૃત હતું. એના બે સ્તંભલેખ નેપાલની તરાઈમાં મળ્યા છે. એવી રીતે ઉત્તર પ્રદેશના ઉત્તર ભાગમાં આવેલ દેહરાદૂન જિલ્લાના કાલસી ગામમાં પણ અશોકના અભિલેખ (ચૌદ શૈલ અભિલેખ) મળ્યા છે. આથી અશોકના રાજ્યના વિસ્તાર ઉત્તરમાં હિમાલયની ગિરિમાળા સુધી સુધ હોવાનું સ્પષ્ટ થાય છે.
૧૧
આમ અશોકનું રાજ્ય ઘણું વિશાળ હતું. એમાં હાલના ભારતના તામિલનાડુ અને કેરળ તથા આસામ સિવાયનાં બધાં રાજ્યોના પ્રદેશને સમાવેશ થતા હતા, જ્યારે ઉત્તરમાં એ નેપાલને અને ઉત્તર પશ્ચિમે પશ્ચિમ પાકિસ્તાન ઉપરાંત અફઘાનિસ્તાનના પૂર્વ ભાગને આવરી લેતું હતું.
સરહદી રાજ્યો : અશેકના અભિલેખામાં પ્રત્યન્ત (સરહદી) રાજ્યોના બે સમૂહોના ઉલ્લેખ આવે છે, જે એના વિજિતની બહાર આવેલા હતા (નકશે ૨ ).
૧-૪. Barua, op. cit., p. 65.
૫. Barua, op. cit., p. 110.
નીચેના (દક્ષિણના) સમૂહમાં ચાળ, પાંડય, સત્યપુત્ર, કેરલપુત્ર અને તામ્રપર્ણી સુધીનાં રાજયોના સમાવેશ થતા. ચાળ પ્રદેશ અન્ધ્ર અને પાંડય પ્રદેશની વચ્ચે આવ્યો હતો. પૂર્વમાં એ કોરોમંડલ સમુદ્રતટ સુધી, ઉત્તરમાં પ્રાય: પેન્નાર નદી સુધી અને દક્ષિણમાં કાવેરી નદી સુધી વિસ્તૃત હતા.પ દક્ષિણ ભાગમાં એનું પાટનગર ઉરગપુર (ઉજ્જૈમુર —જિ. ત્રિચિનાપાલી) હતું, જ્યારે ઉત્તર ભાગમાં એનું પાટનગર

Page #58

૪૨
અશોક અને એના અભિલેખે
આર્કોટ હોવું સંભવે છે. ઉત્તરમાં તાંજોર પ્રદેશને એમાં સમાવેશ થતો.* ચોળ પ્રદેશના લોક દ્રમિલ (દ્રવિડ) તરીકે ઓળખાતા. પાંડ્ય પ્રદેશ ચોળની દક્ષિણે આવેલો હતો. એનું પાટનગર મદુરા હતું. ઉત્તરમાં એ કાવેરી નદી સુધી વિસ્તૃત હતો ને હાલના કોઈમ્બતુર જિલ્લાનો તેમાં સમાવેશ થતો. પરંતુ દક્ષિણમાં એનો વિસ્તાર ક્યાં સુધી હતો એ નિશ્ચિત થયું નથી, કેમ કે કેટલાક એની પાર જણાવેલ તામ્રપર્ણા પ્રદેશ તે સિલોન એવું માને છે, તો બીજા કેટલાક એને મદુરાની દક્ષિણે ભારતની અંદર આવેલો તિન્નેવેલી પ્રદેશ માને છે.*
સત્યપુત્ર અને કેરલપુત્ર નામે પ્રદેશ ચોળ અને પાંડની પશ્ચિમે આવેલા હતા ને એ પશ્ચિમ સમુદ્રના મલબાર કિનારા સુધી વિસ્તરેલા હતા. એના નામના પુત્ર શબ્દ પરથી એ પ્રદેશનાં નામ ઉત્તરમાંથી સ્થળાંતર કરીને ત્યાં આવી વસેલા સત્ય અને કેરલ નામે જાતિઓના નામ પરથી પડ્યાં લાગે છે. આમાં “કેરલપુત્ર" એ સ્પષ્ટત: હાલનું કેરલ છે. એ સત્યપુત્રની દક્ષિણે અને પાંડની પશ્ચિમે આવેલું હતું. કેરલને ‘ચેર” પણ કહેતા. સત્યપુત્ર પ્રદેશ કેરલ પ્રદેશની ઉત્તરે, ચોળ પ્રદેશની પશ્ચિમે અને બ્રહ્મગિરિ(મૈસૂર)ની દક્ષિણે હતો. અભિલેખમાં તામ્રપર્ણોને સ્પષ્ટત: ‘દ્વીપ’ તરીકે ઓળખાવ્યો નથી. છતાં તે સિલોન હોય એ વિશેષ સંભવિત છે.*
સરહદી રાજયોને બીજો સમૂહ ઉત્તર પશ્ચિમે આવેલો હતો, જે ૬૦૦ યોજન સુધી વિસ્તૃત હતો. એમાં સહુથી નજીકમાં અંતિયોક નામે યવનરાજનું રાજ્ય આવેલું હતું ને એની પાર તુરમાય, અંતેકિન, મગ અને અલિકસુદર નામે ચાર રાજાઓનાં રાજ્ય આવેલાં હતાં. આમાં યવનરાજ અંતિયો, તે સીરિયાનો ગ્રીક રાજા અંતિયોકસ બીજો-થીઓસ છે. સિકંદરના સામ્રાજ્યના ભાગલા પડતાં એમાંના એશિયાઈ મુલકો પર પોતાની સત્તા જમાવનાર સેલુક નિકેતોરો એ પૌત્ર હતો ને પશ્ચિમ એશિયામાં સીરિયાથી માંડીને છેક બાલિક (બલ્બ-હિંદુકુશ પાસે) સુધી સત્તા
9. Bhandarkar, op. cit., p. 42. 2. Barua, op. cit., p. 110. 3. Bhandarkar, op. cit., pp. 42 f. 7. Barua, op. cit., pp. 112 ff. 4. Bhandarkar, op. cit., pp. 41 f. ૬. Mookerji, Asoka, p. 132.

Page #59

રાજ્ય અને એને વહીવટ
૪૩
ધરાવતો. એ ઈ.પૂ. ૨૨૧થી ૨૪૬ સુધી રાજપદે હતો. તુરમાય અર્થાત તુલભાય તે મિસરને ગ્રીક રાજા ટોલેમી ૨ જો ફિલાડેલ્ફસ હતો. એણે ઈ.પૂ. ૨૮૫ થી ૨૪૭ સુધી રાજ્ય કર્યું. અંતેકિન કે અંતેકિની એ ગ્રીસ પાસે આવેલ મકદુનિયાને રાજા
અંતિગોનસ ગોતસ છે. એ ઈ.પૂ. ૨૭૮ કે ૨૭૭ કે ૨૭૬ થી ૨૩૯ સુધી રાજપદે હતો. મગ એ ઉત્તર આફ્રિકામાં આવેલ સીરીની દેશને રાજા મગસ (લગભગ ઈ.પૂ. ૨૮૫--૨૫૮) છે. અલિકસુદર અર્થાત્ અલિકસુંદરના
અભિજ્ઞાન માટે બે મત છે. ઘણા વિદ્વાનોના મતે એ ગ્રીસમાંના એપિરસ રાજ્યને રાજા અલકસંદર (ઈ.પૂ. ૨૭૨થી ૨૫૫) છે, તો બીજા કેટલાકના મત મુજબ એ ગ્રીસમાંના કોરિંથ રાજ્યનો રાજા અલકનંદર (ઈ.પૂ. ૨૫--લગભગ ૨૪૪) છે." આ ચારેય રાજોને અંતિલોકના રાજ્યની સમીપનાં કહેલાં છે. આમ અશોક દક્ષિણે સિલોન સુધી અને ઉત્તર-પશ્ચિમે સીરિયા, મકદુનિયા, ગ્રીસ અને ઉત્તર આફ્રિકા સુધીનાં સમકાલીન રાજ્યો સાથે સંપર્ક ધરાવતો. - રાજ્યના અંતર્ગત પ્રદેશે –અશોક સામાન્ય રીતે પિતાને “દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા તરીકે ઓળખાવે છે. બૈરાટ ફલક લેખમાં એ પિતાને ‘મગધને રાજા પ્રિયદર્શી' કહે છે. પાંચમા શિલલેખની ગિરનાર પ્રતમાં તેમ જ પ્રાય: સારનાથના સ્તંભલેખમાં એ પાટલિપુત્રને પણ ઉલ્લેખ કરે છે. મગધ (દક્ષિણ બિહાર) એના રાજાને મૂળ અને મુખ્ય પ્રદેશ હતો અને પાટલિપુત્ર (પટના) એનું પાટનગર હતું (નકશે ૨). વિજિતની અંદર આવેલા અન્ય પ્રદેશોમાં પશ્ચિમ સરહદનાં રાજયોનો ઉલ્લેખ ઉપર આવી ગયો છે. એમાં યવન, કંબોજ, ગંધાર, રાષ્ટિક-પેકેનિક, ભેજ-પેનિક અને અન્ધ-પુલિન્દનો સમાવેશ થતો, દક્ષિણ-પૂર્વે કવિગ (ઓરિસ), ઉત્તરે નેપાલ અને પ્રાયઃ પૂર્વમાં કર્ણસુવર્ણ પ્રદેશ આવેલો હતો.
9-3. Bhandarkar, op. cit., p. 48; Mookerji, Agoka, p. 166; Raychaudhuri, op. cit., p. 331; Mookerji; AIU, p. 88; Thapar, op. cit, pp. 40 f.
૪. એનો સમય નિશ્ચિત નથી. લગભગ ઈ.પૂ. ૩૦૦થી લગભગ ઈ.પૂ. ૨૫૦ મુકાયો છે (Bhandarkar, op. cir, p. 49). તેનું મૃત્યુ ઈ.પૂ. ૨૫૮માં થયું એ વધુ સંભવિત છે (Mookerji, AAU, pp. 93 f.); બસાક લગભગ ૨૮૫-૨૫૮ ઈ.પૂ.’ આપે છે (Asokan Inscriptions, p. 75).
4. Bhandarkar, op. cit., p. 49; Barua, op. cit., p. 7 Basak, op. cit., p. 75; Thapar, op. cit., p. 41.

Page #60

૪
અશોક અને એના અભિલેખા
મગધ અને કર્ણસુવર્ણના સમાવેશ ભારતના પ્રાચ્ય (પૂર્વ) દેશમાં થતા. એની પશ્ચિમે મધ્ય દેશ આવેલા હતા. એમાં કુરુ-પંચાલ, કાશી-કોશલ, મત્સ્ય વગેરે પ્રદેશના સમાવેશ થતા. આ દેશના વિસ્તાર ઉત્તરમાં કાલસીના શૈલલેખા અને લૌરિયા નંદનગઢ તથા રામપુરવાના સ્તંભલેખાથી દક્ષિણમાં સહસરામ, અહરૌરા અને રૂપનાથના શૈલલેખાથી ને પશ્ચિમમાં મેરઠ અને ટોપરાના સ્તંભલેખાથી તેમ જ બૈરાટ અને ગુજરાના શૈલલેખાથી સૂચિત થાય છે. સારનાથ અને કૌશાંબીનો સમાવેશ એની અંદર થા. કૌશાંબી વત્સદેશની અને બૈરાટ ( વિરાનટગર) મત્સ્ય દેશની પાટનગરી હતી.૧
પશ્ચિમ દેશમાં સુરાષ્ટ્ર અને કોંકણના સમાવેશ થતા. આ સમસ્ત વિભાગના મુખ્ય પ્રદેશ અવન્તિ હતા, જેની પાટનગરી ઉજ્જિયની (ઉજજન) હતી. વિદિશા (જેની નજીકમાં સાંચી આવેલ છે) આકર(પૂર્વ માલવ)ની પાટનગરી હતી.
મધ્ય દેશ અને પ્રાચ્ય દેશની દક્ષિણે વિધ્ન દેશ ગણાતો. રૂપનાથ, અહરૌરા અને સહસરામના શૈલલેખા એની ઉત્તર સીમા સૂચવે છે, જ્યારે સાંચીનો સ્તંભલેખ એની પશ્ચિમ સીમા દર્શાવે છે. દક્ષિણે એ નર્મદા અને મહા નહી સુધી વિસ્તૃત હતા.૩
દક્ષિણ દેશમાં કલિંગ અને અન્ધ-પુલિન્દના સમાવેશ થતા. એ સમસ્ત વિભાગનું વડું મથક સુવર્ણગિરિ હતું.Y
વિધ્ધદેશમાં તથા અન્ય પ્રદેશમાં અટવિ ( જંગલ) પ્રદેશ આવેલા હતા.
અશાકના અભિલેખા મુખ્યત: રાષ્ટ્રવ્યાપી પ્રવૃત્તિઓને લગતા હાઈ ને એમાં પ્રાદેશિક કે સ્થાનિક બાબતા ભાગ્યે જ આવતી હાઈ, એમાં એના રાજ્યની અંદરના પ્રદેશા કે વહીવટી વિભાગાના જૂજ ઉલ્લેખ જ આવે છે.
રાજતંત્ર-મૌર્યકાલીન રાજ્યતંત્ર તથા વહીવટ વિશે કૌટિલ્યના ‘અર્થશાસ્ત્ર '. માંથી તથા ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના દરબારમાં રહેલા સીરિયાના ગ્રીક એલચી મેગસ્થનીના લુપ્ત ગ્રંથનાં ઉપલબ્ધ અવતરામાંથી જે માહિતી મળે છે, તેના સંદર્ભમાં અશાકના અભિલેખામાં આવતા એને લગતા કેટલાક પ્રાસંગિક ઉલ્લેખ ઠીક ઠીક ઉપયોગી નીવડે છે.
૧-૫ Barua, op. cit,, Chapter Ill.
.

Page #61

રાજય અને એને વહીવટ
એમાં પિતાના વિજિતમાંની પ્રજાને ‘જાનપદો' તરીકે ને અન્તર્ગત સરહદી રાજની પ્રજાને તેમ જ બહારનાં સ્વતંત્ર સરહદી રાજ્યોની પ્રજાને “અ” તરીકે ઓળખાવી છે. અશોક પિતાના શાસન નીચેના રાષ્ટ્રનો ‘વિજિત” કે “વિજય તરીકે ઓળખાવે છે. એમાં મગધ, ગંધાર વગેરે દેશો ઉપરાંત પાટલિપુત્ર, તક્ષશિલા, કૌશાંબી, ઉજજયિની, તસલી, સમાપા, સુવર્ણગિરિ, ઈસિલ જેવાં નગરો અને નગરી
ઓનો ઉલ્લેખ આવે છે. કેટલાક અભિલેખોનાં સ્થાન પરથી બીજાં અમુક નગરો સૂચિત થાય છે, જેમ કે લુમ્બિની પરથી કપિલવસ્તુ, માનસેહરા પરથી રાજપુર, શાહબાજગઢી પરથી પુકરાવતી, કાલસી પરથી શુદન, ગિરનાર પરથી ગિરિનગર, સોપારા પરથી શૂર્પારક, બૈરાટ પરથી વિરાટનગર, સાંચી પરથી વિદિશા, બરાબર પરથી ગયા અને સારનાથ પરથી વારાણસી.૧
રાજાનો વિધિસર રાજયાભિષેક થતો. અશોકના રાજ્યકાલની ઘટનાઓનાં વર્ષ રાજયાભિષેકના વર્ષથી ગણાતાં. એના અભિલેખમાં પુનર્વસુ અને તિષ્ય (પુષ્ય) નક્ષત્રને અનેક વાર ઉલ્લેખ આવે છે. એમાંનું એક રાજ-નક્ષત્ર અને બીજું દેશ-નક્ષત્ર હશે; એ બેમાં તિષ્યને મહિમા વધારે હોઈ, એ રાજાનું જન્મનક્ષત્ર હોવું સંભવે છે. રાજાનો રાજ્યાભિષેકદિન દર વર્ષે ઊજવાત ને ત્યારે ટૂંકી કેદ-સજા પામેલા કેદીઓને મુકત કરવામાં આવતા.૩ - અશોકનું પ્રજ-વાત્સલ્ય-રાજા તરીકે અશોક પ્રજા તરફ ઘણું વાત્સલ્ય ધરાવતો. કલિંગના અલગ શૈલલેખોમાં એ કહે છે, “સર્વ મનુષ્ય મારી સંતતિ છે. જેવી રીતે હું મારાં સંતાનો માટે ઇચ્છું કે તેઓ આ લોકનાં તેમ જ પરલોકના હિતસુખ પામે, તેવી રીતે હું સર્વ મનુષ્યોની બાબતમાં પણ ઇચ્છું છું.’
જેથી તેઓ પામે કે જેવો પિતા તેવો આપણો રાજા છે; તે જેવી પિતાના પર અનુકંપા ધરાવે તેવી આપણા પર અનુકંપા ધરાવે છે. જેવાં સંતાન, તેવાં આપણે રાજાનાં છીએ.'
રાજાશાસ્ત્રમાં રાજ્યાભિષેક પામેલા રાજાને સર્વવિધ સત્તાધિકાર રહેલા હતા, પરંતુ વાસ્તવિક અમલમાં મંત્રીઓની પરિષદનાં મંતવ્યોને લક્ષમાં લેવાં આવશ્યક ગણાતાં. રાજા તરીકે અશક પ્રજાજનોને લગતા કામકાજ તરફ ઘણું ધ્યાન આપતા. શૈલખ નં. ૬માં એ જણાવે છે કે કામના નિકાલ અને વિજ્ઞાપન માટે હું મને
૧. Barua, op. cit., p. 126. 2. Bhandarkar, op. cit., p. 11. ૩. સ્તંભલેખ નં. ૫.

Page #62

૪૬
અશોક અને એના અભિલેખ
સર્વ કાલે અને સર્વત્ર મળવાની છૂટ આપું છુંમહામાત્રને કંઈ તાકીદનું કામ સપાયું હેય ને એ બાબતમાં પરિષદમાં કંઈ વિવાદ (મતભેદ) કે પુનર્વિચારણા ઉપસ્થિત થાય તો તે મને તરત જ જણાવવું, કેમ કે હું સર્વલોકહિતને સથી મોટું કર્તવ્ય માનું છું. એનાથી મોટું કોઈ કર્મ નથી. પ્રજાજનોના કામકાજની બાબતમાં અશોક કામ કરતાં ધરાતો નહિ ને તે કહેતો કે હું જે કંઈ કરું છું તે ભૂતના (પ્રાણીઓના) ત્રણમાંથી મુકત થવા માટે.
અશોકે કલિગ દેશ જીત્યો ત્યારે તેમ કરતાં લાખો માણસોને જે ખુવારી અને હેરાનગતિ થઈ તેનાથી તેને પાર વિનાનો સંતાપ અને પશ્ચાત્તાપ થયો. આથી એણે જાહેર કર્યું કે જે કઈ તેફાન કરશે, તેને જેટલું માફ કરી શકાય તેટલું માફ કરવામાં આવશે. પોતાના રાજ્યની અટવી (જંગલ) સાથે પણ એ અનુનયની નીતિ રાખે છે ને છતાં તે સ્પષ્ટત: પશ્ચાત્તાપમાં પોતાને પ્રભાવ દર્શાવી તેઓએ શરમાવું જોઈએ ને તોફાન કરવાં ન જોઈએ એ સ્પષ્ટ કરે છે.'
અસ્ત્રથી મેળવાતા વિજયને એણે નિવાર્ય હોય ત્યાં સુધી નિવારવા ને અનિવાર્ય બને ત્યારે પણ તેમાં સહનશીલતા અને હળવી સજાનું વલણ અપનાવવા ભલામણ કરી છે. એને બદલે એ ધર્મવિજયને ચાહતો, જે સર્વત્ર પ્રીતિરસથી ભરેલો હોય છે.
અશોક સજા પામેલા અપરાધીઓ તરફ અનુકંપા ધરાવતો. અંગચ્છેદની રૂએ ચા છેદની સજા પામેલા અનેક અપરાધીઓને એ ચક્ષુદંન આપતી અર્થાત ચક્ષછેદની સજા માફ કરતો. ક્યારેક પ્રાણદાન સુધીની કૃપા કરતો. કેદીઓને
એ રાહતના ત્રણ દિવસ આપતો, જેથી એ દરમ્યાન એમના સગાંસંબંધીઓ તેઓની દેહાંતદંડની સજા હળવી કરાવે શકે ને તેઓ પિતે દાન ઉપવાસ વગેરે વડે પરલોકનું પાથેય બાંધી શકે.'
પિતાના રાજમાં તેમ જ આસપાસનાં બીજાં રાજ્યોમાં રાજા અશોકે મનુષ્યો તથા પશુ માટે દવાદારૂની સગવડ કરી ને ઔષધ તરીકેની વનસ્પતિ જ્યાં જ્યાં ન હોય ત્યાં ત્યાં મંગાવીને રોપાવી. રસ્તાઓ પર દર આઠ કોસે કૂવા ખોદાવ્યા
૧-૨. શૈલલેખ નં. ૧૩. ૩-૪. સ્તંભલેખ નં. ૨. ૫. સ્તંભલેખ નં. ૪. ૬. શૈલખ નં. ૨.

Page #63

રાજ્ય અને એને વહીવટ
ને વૃક્ષ રોપાવ્યાં.૧ આંબાવાડીઓ રોપાવી ને આરામગૃહ બંધાવ્યાં તથા વારિગૃહ
કરાવ્યાં.૨
3
પ્રાણીઓ તરફનું વાત્સલ્ય-અશોકનું વાત્સલ્ય મનુષ્યો પૂરતું મર્યાદિત નહોતું. એ સર્વ પ્રાણીઓ તરફ સહાનુભૂતિ અને વાત્સલ્ય ધરાવતા. યજ્ઞા, મિજબાનીવાળા મેળાવડાઓ અને રાજરસેડામાં થતા ભાજન માટે થતા પ્રાણીઓના વધની એણે મનાઈ ફરમાવી. આગળ જતાં અનેક પશુઓ પંખીઓ જળચરો અને નાનાં જીવજંતુઓને અવધ્ય જાહેર કર્યાં. તેમાં ભેજન ઔષધિ વગેરે કામમાં ન આવતાં તમામ ચાપગાંના, ગાભણી તથા દુધાળી માદાઓના અને છ મહિનાની ઉમર સુધીનાં બચ્ચાંના સમાવેશ થતા.૪ ઉપરાંત જીવવાળા થૂલાને તથા પ્રાણીઓથી ભરેલાં જંગલાને બાળવાની પણ મનાઈ ફરમાવી.પ પર્વદિનાએ માછલાં તથા જાનવરોને વધુ અટકાવ્યો. નીયો નીયસ મક્ષળને બદલે નીવેન નીચે નો તર્તાવચે( નીચેન નીવો ન પોષિતસ્થ્યઃ)ની ભલામણ કરી. પેાતે ઉપદેશેલા અનારમો પ્રાળાનં (પ્રાણીઓના અવધ ) એ ઉપદેશવચનને અમલમાં મૂકયું. એવી રીતે વિદ્દોસા મૂતાનં (ભૂતાને ઈજા ન કરવી તે) એ ઉપદેશવચન અંગે પણ અશોકે ઘણાં પગલાં લીધાં. કૂકડાની ખસી કરવી નહિ, પર્વાદિનાએ આખલા, બકરા, ઘેટા, ડુક્કર વગેરે પ્રાણીઓને ખસી કરવી નહિ અને પર્વદિનાએ ઘોડાઓને અને બળદોને ડામ દેવા નહિ એવી આજ્ઞાઓ ફરમાવી.છ
૧-૨. શૈલલેખ નં. ૨; સ્તંભલેખ નં. ૭.
૩. શૈલેખ નં. ૧.
૪-૬. સ્તંભલેખ નં. ૫.
૭. સ્તંભલેખ નં. ૫.
૮. શૈલલેખ નં. ૨. ૯-૧૦. સ્તંભલેખ નં. ૭.
વળી એગે પ્રાણીઓના સુખ માટે કેટલાંક રચનાત્મક પગલાં લીધાં. ઔષધિના પ્રબંધ તેણે મનુષ્યોની જેમ પશુઓ માટે પણ કર્યો. કૂવા અને વૃક્ષાની સગવડ પણ મનુષ્યો તેમ જ પશુઓ માટે કરાવી. વારિગૃહોની સગવડ પણ મનુષ્યો ઉપરાંત પશુઓ માટે કરાવી.૧૦
આ માહિતી સ્તંભલેખ નં.૫માં વિગતે આપી છે.
અધિકારીઓ — આટલા વિશાળ રાજ્યના વહીવટ માટે રાજાએ અનેક મોટાનાના
-
અધિકારી નીમવા પડતા.
૪૭

Page #64

અોક અને એના અભિલેખો
કુમારમહત્વના પ્રાંતિ માટે કુમારની નિમણૂક કરવામાં આવતી. તક્ષશિલા, ઉજજયિની, સુવર્ણગિરિ અને તસલીમાં કુમાર (રાજપુત્ર) કે આર્યપુત્ર (રાજપિતાના પુત્ર, રાજાના ભાઈ) નિમાયા હતા. સુરાષ્ટ્રના રાજ્યપાલ તરીકે યવનરાજ તુષાર્ફની નિમણૂક થઈ હતી.
પુરષ–“અર્થશાસ્ત્રમાં જેને “અમાત્ય” કહે છે, તેને માટે અશોકના અભિલેખમાં ‘પુરુષ’ (રાજપુરુષ) શબ્દ પ્રયોજાયો છે. સ્તંભલેખ નં. ૧માં ઉત્કૃષ્ટ, નિકૃષ્ટ અને મધ્યમ એમ ત્રણ પ્રકારના પુરુષોનો ઉલ્લેખ આવે છે.
મંત્રી મંત્રણા કરી સલાહ આપનાર પુરુષ(અમાત્ય)ને “મંત્રી’ કહેતા.
પરિષદ રાજા અને મહામાત્રો અથવા મહામાત્ર અને મહામાત્ર વચ્ચેના મતભેદની મંત્રણા પરિષદમાં અર્થાત્ મંત્રી-પરિષદમાં કરવામાં આવતી. પરિષદ યુકતોને સૂચના આપતી. પરિષદમાં રાજાના મૌખિક આદેશો તથા તાકીદનાં કામોની વિચારણા થતી ને તેને નિર્ણય રાજાને પ્રતિવેદકોએ તાત્કાલિક જણાવવો એવી અશોકે સૂચના આપેલી.૩
મહામાત્ર–કાર્યવાહક પુરુષો(અમાન્ય)માં જે જે મુખ્ય હોય તે સહુને મહામાત્ર' કહેતા. અન્યત્ર એને “મહામાત્ય” કે “પ્રધાન’ કહેતા.
કેન્દ્રીય રાજ્યતંત્રમાં જુદાં જુદાં ખાતાના વડા તરીકે પણ મહામાત્ર નિમાતા. અર્થશાસ્ત્રમાં ખાતાના વડા માટે “અધ્યક્ષ' શબ્દ પ્રયોજાયો છે, જેમ કે સુવર્ણાધ્યક્ષ, કોઠાગારાધ્યક્ષ, પાયાધ્યક્ષ, આયુધાગારાધ્યક્ષ, શુલ્કાધ્યક્ષ, સુરાધ્યક્ષ, ગણિકાધ્યક્ષ, મુદ્રાધ્યક્ષ વગેરે.
અશોકના અભિલેખમાં અમુક ખાતાંના મહામાત્રોને ઉલ્લેખ આવે છે. અભિપેકને તેર વર્ષ થયે, એણે ધર્મ-મહામાત્રોની નિયુકિત કરી. અગાઉ આ કોઈ . પ્રબંધ નહોતો. રાજ્યતંત્રમાં આ સુધારો અશોકે દાખલ કર્યો.
તે સર્વ સંપ્રદાયમાં ધર્મની સ્થાપના તથા અભિવૃદ્ધિ થાય, સર્વ વર્ણમાં ધર્મકતનું હિત-સુખ થાય, સર્વ સંપ્રદાયોમાં પરસ્પર સહિષ્ણુતા અને સદ્ભાવ ખીલે અને દરેક સંપ્રદાયના સાર(તત્ત્વ)ની વૃદ્ધિ થાય, પ્રવજિત તથા ગૃહસ્થ
૧. કલિંગને અલગ શૈલલેખ નં. ૧; ગૌણ શૈલલેખ નં. ૧ (બ્રહ્મગિરિ અને સિદ્ધપુર).
૨. રુદ્રદામાને જૂનાગઢ શૈલલેખ. ૩. શૈલલેખ નં. ૬. ૪. શૈલલેખ નં. ૫.

Page #65

રાજ્ય અને એને વહીવટ
૪૯
પર અનેકવિધ અનુગ્રહ કરવામાં આવે, રાજકુટુંબમાં રાજા રાણીઓ, રાજકુમાર તથા રાજકુમારી બોમાં દાન તથા ધર્મની ભાવના વિકસે, અપરાત(પશ્ચિમ સરહદ)ના પ્રદેશમાં ધર્મની વૃત્તિ ખીલે અને કેદીઓને ઘટિત રાહત આપવામાં આવે એનું ધ્યાન રાખતા.
કેટલાક મહામાત્ર સ્ત્રી અધ્યક્ષ તરીકે ફરજ બજાવતા. તે ખાસ કરીને રાજાના અન્તર્યશ(અંત:પુર)નું ધ્યાન રાખે છે. સ્ત્રી-અધોમાં ગરિકાધ્યક્ષોનો પણ સમાવેશ થતો હશે. રાજકુલમાં તથા સમાજ માં જા ની નીતિ સદાચાર)નું ધોરણ જળવાઈ રહે ને તેમાં ધર્મની ભાવના ખીલતી રહે તે માટે આ સ્ત્રીઓ તરફ ખાસ ધ્યાન આપવાની જરૂર મનાતી.
એવી રીતે કેટલાક મહામાત્ર વ્રજભૂમિ અર્થાત્ ગારભૂમિનું ધ્યાન રાખતા.૨ કૌટિલ્યના ‘અર્થશાસ્ત્રમાં એને ‘વિપીતાધ્યક્ષ' કહ્યા છે. એ ગોધ્યક્ષની પણ ફરજ બજાવતા હશે.
સરહદ સંભાળતા મડામાત્ર ‘અત-મહામાત્ર’ કહેવાતા. મહામાત્રાના એવા બીજા પણ નિકા (વર્ગ) હતા.
દૂત-મૌર્યકાલમાં મગધના રાજાને આસપાસનાં વિદેશી રાજ સાથે ગાઢ સંબંધ હતો. ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના પાટનગરમાં સીરિયાના ગ્રીક રાજા અંતિયોક( ૧લા)નો ગ્રીક એલચી મેગસ્થની રહેતો. બિંદુસારના સમયમાં સીરિયાના રાજાએ દીમાકો નામે એલચી અને મિસરના રાજા તેલેમી ૨ જાએ દાયોનિસિયો નામે એલચી મોકલેલે. અશોક મૌર્ષે યવન, કંબોજ વગેરે સરહદી પ્રાંતમાં તેમ જ સીરિયા, મિસર, મકદુનિયા, સીરિની અને ગ્રીસમાં તથા ચળ૭ પાંડવ વગેરે દક્ષિણનાં રાજ્યમાં દૂત (એલચી) મેકલેલા. ત્યાં ત્યાં આ દૂત અશોકનું ધર્માનુશાસન પ્રસારતા. અશોક એને ધર્મવિજય ગણતો ને તે માટે ગૌરવ અનુભવતો.
૧--૨. શૈલલેખ નં. ૧૨. ૩. સ્તંભલેખ ને. ૧. ૪. શૈલલેખ ને. ૧૨. 4. Raychaudhuri, op. cit., pp. 273 f. ૬. એજન, પૃ. ૨૯.
–૮. શૈલલેખ નં. ૧૩. અ૦ ૪

Page #66

૫૦
અશક અને એના અભિલેખો
પ્રાંતિક વહીવટ -રાજપના મહત્વના પ્રાંતોના વહીવટ માટે આર્યપુત્ર કે કુમારને નીમવામાં આવતા. સુવર્ણગિરિમાં આર્યપુત્ર અને તક્ષશિલા તથા ઉજજયિનીમાં કુમાર વહીવટ સંભાળતા. રાજાના પ્રાંત માટે સામાન્યતઃ “રાજ-વિષય’ શબ્દ પ્રયોજાત; એમાં યવન-કમ્બેજ અને અન્દ્ર-પુલિન્દ જેવા પ્રદેશોને સમાવેશ થતો.
શૈલખ નં.૩માં પ્રાંતિક વહીવટના સંદર્ભમાં યુકત, રજજુક અને પ્રાદેશિક નામે ત્રણ પ્રકારના ઉચ્ચ અધિકારીઓનો ઉલ્લેખ આવે છે. તેઓ દર પાંચ વર્ષે પિતપતાની હકૂમતના પ્રદેશમાં પ્રવાસ કરતા ને ત્યાંના લોકોના સંપર્કમાં રહેતા.
યુકત અને ઉપયુકત નામે અધિકારીઓનો ઉલ્લેખ કૌટિલ્યના અર્થશાસ્ત્ર'(૨,૫)માં આવે છે. ગુપ્તકાલીન દાનશાસનમાં “આયુકતક’ અને ‘વિનિયુકતક ઉલ્લેખ આવે છે તે આ બે અધિકારીઓના અર્થમાં લાગે છે. યુકત એટલે ઉચ્ચ શ્રેણીના સચિવ એવો અર્થ વધારે પડતો વ્યાપક છે; તેમ કોશ (ખજાના) ખાતાના અધિકારી એ અર્થ વધારે મર્યાદિત લાગે છે. યુકતો એ રજજુકો અને પ્રાદેશિકોની નીચેના અધિકારીઓ હશે, કદાચ તાલુકાના મામલતદાર જેવા હશે. તેઓ રાજકોશની વ્યવસ્થા કરતા, મહેસૂલ ઉઘરાવતા ને તેનો હિસાબ રાખતા, મહેસૂલમાં વધારો થવાનો સંભવ હોય ત્યારે ત્યારે ખર્ચ કરવાની સત્તા ધરાવતા. છેવાયેલી મિલકત પાછી મળે ત્યારે તે યુકતોની દેખરેખ નીચે રહેતી. પરિષદ યુકતોને પ્રજાજનોની આવક તથા મિલકત ગણવાનું ને નોંધવાનુંય સોંપતી.
કૌટિલ્યના અર્થશાસ્ત્ર (૨, ૬)માં રજજુને રાજ્યના મહેસૂલ(આવક)નું એક સાધન જણાવ્યું છે. “કુરુધર્મો-જાતક'માં રજજુક એટલે રજજુ દોરડા)નો ઉપયોગ કરીને જમીનની માપણી કરનાર અમાત્ય એવું સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યું છે. આ અનુસાર રજજુક સમાહર્તા( કલેકટર)ના હાથ નીચેનો land-surveyor (જમીન-મોજણીદાર) ગણાય. પરંતુ અશોકના અભિલેખમાં તો એને ઉલ્લેખ ઘણા મોટા અધિકારી તરીકે આવે છે. રજજુકોને લાખો માણસો પર ધ્યાન રાખવા નીમવામાં આવતા. તેઓને ઇનામ તથા દંડ અંગે અશોક પૂર્ણ સત્તા આપતો, જેથી તેઓ પોતાની ફરજ આત્મશ્રદ્ધાપૂર્વક અદા કરી શકે ને જનપદના જનોનું હિતસુખ સાધી શકે. બીજી બાજુ તેઓ રાજાને તેમ જ રાજાની ઇચ્છા જાગતા પુરુષો(રાજપુરુષ)ને જવાબદાર રહેતા. જેમ કોઈ પોતાનું સંતાન કુશળ ધાત્રી(દાઈ, ધાવ)ને સોંપી નિશ્ચિત રહે તેમ અશોક પિતાની પ્રજાનું હિતસુખ રજજુકોને સેપતો. ન્યાય ચૂકવવામાં તથા દંડ કરવામાં તેઓ સમાન
૧. Barua, op. cil, pp. 191 ft. ૨. Ibid., pp. 192 ft

Page #67

રાજ્ય અને એના વહીવટ
નીતિ રાખે તેમ રાજા ઇચ્છતા. આ પરથી રજુકો જમીનમાપણી તેમ જ ન્યાય ખાતાની ઉચ્ચ સત્તા ધરાવતા. તેઓ સમાહર્તા(કલેકટર)ની સત્તા ઉપરાંત રાજ્યપાલ જેવા ઉચ્ચ અધિકારીની સત્તા ધરાવતા.૧
*
‘પ્રાદેશિક’ એટલે ‘પ્રદેશ ’ને અધિકાર ધરાવતા અધિકારીઓ એ સ્પષ્ટ છે, પરંતુ અહીં ‘પ્રદેશ' શબ્દ કયા અર્થમાં ઉષ્ટિ છે તે વિવાદગ્રસ્ત છે. ‘પ્રદેશ’ શબ્દને પ્રાંત જેવા અર્થમાં લઈ, કેટલાક ‘પ્રાદેશિક'ના અર્થ પ્રાંતિક સૂબા કે રાજ્યપાલ જેવા કરે છે. તે પછી રજુક અને પ્રાદેશિક વચ્ચે ફેર શે? રજુક રાજ્યની અંદરના પ્રાંતાના વડા અધિકારી અને પ્રાદેશિક સીમા પરના પ્રાંતાના વડા અધિકારી એવા અર્થ સૂચવાયા છે. પરંતુ એ માત્ર અટકળ છે. કૌટિલ્યના ‘અર્થશાસ્ત્ર ’માં ‘પ્રદેષ્ટા’ (૨,૩૫) નામે અધિકારીના ઉલ્લેખ આવે છે. ત્યાં તે ફોજદારી મુકદ્માના ચુકાદા ફરમાવનાર ન્યાયાધિકારી અર્થાત મૅજિસ્ટ્રેટને અર્થ ધરાવે છે. પ્રદેશ સમાહર્તાની સૂચના અનુસાર નાનામોટા વહીવટી વિભાગામાં અન્ય અધિકાર પણ ધરાવતા. આથી પ્રાદેશિક એ રજુક અને યુકતની વચ્ચેના અધિકાર ધરાવતા અધિકારી હાવાનું માલૂમ પડે છે.
૧૧
યુકતો, રજુકો અને પ્રાદેશિકોએ પાંચ પાંચ વર્ષે પોતપોતાના વહીવટી વિસ્તારમાં અનુસ ́યાન અર્થાત ્ તપાસ માટેના પ્રવાસ કરતા રહેવાના હતા.
નગર-વ્યાવહારિક—કલિંગના પ્રથમ અલગ અભિલેખમાં નગર-વ્યવહારક મહામાત્રાને સંબોધવામાં આવ્યા છે. ‘નગર-વ્યવહારક' શબ્દ કૌટિલ્યના ‘અર્થશાસ્ત્ર'માં પ્રયોજાયેલા ‘ પૌરવ્યાવહારિક' પર્યાય છે. એ નગરપાલકના અર્થ ધરાવતા ‘નાગરિક ’ નહિ, પણ નગરના ન્યાયાલયનું કાર્ય સંભાળતા નગર-ન્યાયાધીશ હતા. નગરમાં આવા એક નહિ, પણ અનેક નગર-વ્યવહારક નીમવામાં આવતા.૪
૧. Ibid, pp. 192 ff.
૨. Ibid., pp. 194 ff. ૩-૪. Ibid., p. 203,
સુધારાવધારા—પિતામહ ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના સમયમાં જે રાજ્યતંત્ર વિકસેલું તે તે અશોકના સમયમાંય ચાલુ હતું. એના અભિલેખામાં તે એમાંની અમુક બાબતોના પ્રાસંગિક ઉલ્લેખ આવે છે એટલું જ.
ઇન્ડિકા
કૌટિલ્યના ‘અર્થશાસ્ત્ર' પરથી તેમ જ ગ્રીક એલચી મેગસ્થનીની પરથી મૌર્ય સામ્રાજયના રાજ્યતંત્રની ઊંચી છાપ પડે છે. રાજા, મંત્રીઓ, મંત્રી પરિષદ,

Page #68

અશોક અને એના અભિલેખ
વિવિધ અધિકરણો( ખાતાં)ના અધ્યક્ષ, અન્ય સચિવ, ગુપ્તચશે, પ્રાંતિક વહીવટ, નગરને અને ગામનો વહીવટ ઇત્યાદિ વિશે સુવિકસિત રાજ્યતંત્ર પ્રવર્તતું.'
ધર્મ, દયા અને અનુકંપાથી પ્રેરાઈ અશોકે એમાં કેટલાક સુધારાવધારા દાખલ કર્યા.
રાજયમાં પ્રાણીઓના વધ અને પ્રાણીઓને થતી ઈજાની બાબતમાં ઘણા પ્રતિબંધ મૂક્યા. દા.ત. બલિ માટે થતી પ્રાણી-હત્યાની મનાઈ ફરમાવી, જેમાં હિંસા થતી હોય તેવા મેળાવડાની મનાઈ કરી, રાજરસોડામાં ભેજન માટે થતા પ્રાણીઓના વધને લગભગ બંધ કરાવ્યો, ઘણાં પ્રાણીઓને અવધ્ય જાહેર કર્યો, પર્વદિનેએ મત્સ્યવધની મનાઈ કરી, પર્વદિનેએ ઘોડાઓને શાને બળદોને ડામ દઈ ચિહન કરવાની મનાઈ ફરમાવી, પર્વદિનેએ બકરા, ઘેટા, ડુક્કો વગેરેને ખસી કરવાની મનાઈ કરી, કૂકડાની ખસી કરવાની ફરમાવી અને વનમાં આગથી હિંસા કરવાનો નિષેધ કર્યો. ટૂંકમાં, બને ત્યાં સુધી “ જીવને જીવથી પોપવા નહિ' એ નિયમને અમલમાં મૂક્યો.
અગાઉના રાજાઓની જેમ અશક પગ સાર્વજનિક સગવડનાં પરમાર્થ-કાર્ય કરતો. માર્ગ પર દર અર્ધા કોણે કૂવા ખેદાવો, માર્ગ પર છાપા માટે વડ વગેરેનાં ઝાડ રોપાવતો અને આરામગૃહ વગેરે બંધાવતો. ઔષધને ઉપયોગી વનસ્પતિ મંગાવત ને ઠેરઠેર રોપાવતો. આ સર્વેમાં એ માત્ર મનુષના જ નહિ, પશુઓના હિતને પણ લક્ષમાં રાખતા. આમ અશોકની પરમાર્થવૃત્તિ ભૂતમાત્રને આવરી લેતી.
કલિંગનો વિજય કરતાં થતી પારાવાર ખુવારી જોઈને કે શસ્ત્રવિજયને સ્થાને ધર્મવિજયની ભલામણ કરી. શસ્ત્રવિજય અનિવાર્ય નીવડે ત્યાં પણ તેણે સહનશીલતા અને હળવા દંડની ભલામણ કરી. પોતાના રજજુકોને પણ કેદીઓ તરફ અનુકંપા રાખવા ફરમાવ્યું. દેહાંતદંડ અને અન્ય દંડ પામેલા તેમ જ કેદમાં
9. Mookerji, AIU, pp. 62 ff. ૨. શૈલલેખ નં. ૧. ૩. સ્તંભલેખ નં. ૫. ૪. તંભલેખ. નં. ૭. ૫. શૈલલેખ નં. ૨. ૬-૭. શૈલલેખને. ૧૩.

Page #69

રાજય અને એને વહીવટ
રહેવા અપરાધીઓને કૃપાના ત્રણ દિવસ આપ્યા, જે દરમ્યાન તેઓ પિતાની મુકિત માટે અથવા પોતાના પારલૌકિક કલ્યાણ માટે કંઈ પ્રયત્ન કરી શકે. કલિંગના નગર-વ્યવહારકોને પણ અપરાધીઓ તરફ બનતી રહેમ રાખવા ભલામણ કરી. પિતાના જન્મદિવસે એ અમુક પ્રકારના કેદીઓને છોડી મૂકતા.
રાજયમાં અનેક જુદાં જુદાં ખાતાંના મહામાત્ર હતા, પરંતુ ધર્મ માટેના મહામાત્ર કોઈ હોદ્દો નહોતો. અશોકે ધર્મ-મહામાત્રનો નવો હેદો દાખલ કરી, લોકકલ્યાણની દૃષ્ટિએ રાજતંત્રમાં એક મહત્વને સુધારો દાખલ કર્યો. ધર્મ-મહામાત્ર સર્વ સંપ્રદાયના સર્વ પ્રકારના ધર્મિષ્ઠ જનોનું ધ્યાન રાખતા ને વૃદ્ધ, અનાથ, કેદી વગેરે દુ:ખી વર્ગોને બનતી રાહત આપવા પ્રબંધ કરતા.*
અશોક સર્વલોકહિતને પિતાનું પરમ કર્તવ્ય માન. પ્રજાજનોના કામકાજને એ સહુથી મોટું કામકાજ ગણત. લોકોના કામને નિકાલ જલદી થાય તે માટે એ એટલો આતુર રહેતા કે એ માટે પોતે સમય કે સ્થળની મર્યાદા રાખતો નહિ. પ્રમ કામ એ માહિતી આપનાર પ્રતિવેદકો પિતાને સર્વ સપો સર્વત્ર મળે તેવી છુટ આપો. કંઈ પણ તાકીદનું કામ આવી પડે કે રાજાની કોઈ આજ્ઞા વિશે મંત્રી-પરિષદમાં મતભેદ પડે, તો તેની ખબર પોતાને ગમે ત્યાં ને ગમે ત્યારે, તરત પહોંચાડવા આગડ રાખો.” પ્રજાજનો તરફની ફરજ અદા કરવામાં આટલો કર્તવ્યપરાયણ રાજવી વિરવ ગણાય. ને છતાં એ કેટલો નમ્ર છે! પોતે આ કાર્યને પિતાનું પાપ કર્તમ માને છે, તેમાં લોકો પર પોતે ઉપકાર કરતો નથી, પરંતુ તેઓ પ્રત્યેના ત્રણમાંથી મુકત થવાની ભાવના ધરાવે છે."
પેતાના પ્રજાજ ઐડિક સુખ તવા પારલૈકિક કલ્યાણ પામે તેને માટે એ હરડો 3-મુક રહે છે. પોતે પ્રવાસ કરતો, તેઓને મળતો, તેઓને ધર્મ-ભાવનાને ઉપદેશ દેતો. પોતાનો આ સંદેશ સમસ્ત રાજ્યમાં સહુને પહોંચે તે માટે શૈલો અને મો પર લેખ કોતરાવતો. પડોશનાં રાજ્યોમાં પણ ધર્મને સંદેશ પહોંચા
૧. સ્તંભલેખ નં. ૪. ૨. કલિંગના અલગ શૈલલેખ. ૩. સ્તંભલેખ નં. ૫. ૪. શૈલખ નં. ૫. ૫-૬. શૈલખ નં. ૬. ૭. શૈલખ નં. ૮.

Page #70

અશોક અને એના અભિલેખે
ડનારા દૂત મોકલતા.રજજુકો, પ્રાદેશિકો અને યુકતોને પાંચ પાંચ વર્ષે કરવાના પિતાના તપાસ-પ્રવાસ દરમ્યાન પોતાની વહીવટી ફરજો ઉપરાંત રાજાના ધર્માનું શાસનનો સંદેશો પ્રજામાં પહોંચાડતા રહેવાને અનુરોધ કરતો. યુકતને પ્રજાજના ખરચા ને સંઘરાની બાબતમાં ગણતરી રાખવા માટે પરિષદ આજ્ઞા કરે તેવી સૂચના પણ આપતા. વળી રજકોને ન્યાય અને દંડની બાબતમાં સ્વતંત્રતા દેતો, જેથી તેઓ પોતાની ફરજો નિર્ભય રીતે અને આત્મશ્રદ્ધાપૂર્વક બજાવી શકે.' આ સર્વ પ્રવૃત્તિઓ પાછળ પ્રેરક બળ તરીકે પોતાની સર્વ પ્રજા આ લોકમાં સુખ અને પરલોકમાં કલ્યાણ કેવી રીતે પામે તે ભાવના રહેલી હતી. પ્રજાજનોના સુખ-હિતનું આટલું સતત અને સક્રિય ચિંતન કરતો રાજવી અશોક “દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા” અને લોકપ્રિય રાજર્ષિ તરીકે ઓળખાય તે સ્વાભાવિક છે.
૧. શૈલલેખ નં. ૧૩. ૨-૩. શૈલલેખ નં. ૩. ૪. સ્તંભલેખ નં. ૪.

Page #71

૪. બૌદ્ધ ધર્મના પ્રભાવ
અશોક નંદવંશ જેવા મહાન રાજવંશનું ઉન્મૂલન કરનાર ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના પૌત્ર હતો. મહત્ત્વાકાંક્ષા એ મહત્તાનું પ્રેરક બળ છે, વિજિગીષા એ અભ્યુદય ઇચ્છતા રાજાની સહજવૃત્તિ છે, સંગ્રામ એ વીર ક્ષત્રિયના ઉત્સવ છે, શત્રુહત્યામાં એ ગૌરવ લે છે, મૃગયા એ એનું પરમ વ્યસન છે, માંસાહાર એ એને અભીષ્ટ આહાર છે એવા એવા આદર્શો સામાન્યત: સર્વ રાજાઓ સેવતા.
હૃદયપલટો–રાજપુત્ર અશેકે અનેક સાવકા ભાઈઓની હત્યા કરીને રાજગાદી હસ્તગત કરી ને રાજ્યારોહણ પછી એના રાજ્યાભિષેક થતાં ચાર વર્ષ લાગ્યાં એ અનુકાલીન બૌદ્ધ અનુશ્રુતિ ઐતિહાસિક હાય એમ જણાતું નથી. પરંતુ રાજ્યાભિષેક થયાને આઠ વર્ષ થયાં ત્યારે અશોકે કલિંગ દેશ પર આક્રમણ કરી તે પ્રદેશ જીતી લીધા તે તેને મગધના મૌર્ય સામ્રાજ્યના પ્રાંત બનાવી દીધા એ હકીકત છે. આ વિજય કરવામાં દોઢ લાખ માણસ પકડાયા, એક લાખ હણાયા ને એથી અનેકગણા માર્યા ગયા. આ ભારે ખુવારીથી અશાકને પારાવાર સંતાપ અને પશ્ચાત્તાપ થયો. ખાસ કરીને જે ધર્મિષ્ઠ જના છે, તેમના કોઈ ને કોઈ મિત્રા, પરિચિતો કે સગાસંબંધીઓને એમાં સમાવેશ થતા હોઈ એ ધર્મિષ્ઠ જનાના દિલને દુ:ખ થાય છે. આગળ જતાં અશોકને આ કારણે પારાવાર સંતાપ થાય છે, હવે એનાથી સામા કે હજારમા ભાગના લોકોને હાનિ પહોંચે તેપણ તેને તે દુ:ખદ લાગે તેમ છે ને હવે એ આવા શસ્ત્રવિજય તજી પ્રીતિરસ ભરેલા ધર્મવિજયને માર્ગે વળે છે.
બૌદ્ધ ધર્મના અંગીકાર — મૌર્ય રાજા અશોકના હૃદયમાં આવા ભાવ-પલટો કેવી રીતે થયો ? બૌદ્ધ અનુશ્રુતિ અનુસાર એમાં કોઈ બૌદ્ધ ામણના ધર્મોપદેશ નિમિત્ત બન્યો હતો. સિાનના બૌદ્ધ ગ્રંથ ‘મહાબંસ’માં તે જણાવ્યું છે કે અશોકે જે મેટા ભાઈ યુવરાજ સુમનની હત્યા કરેલી તેના પુત્ર નિગ્રોધે (ન્યુગ્રોધે ) અશાકને બૌદ્ધ ધર્મના અંગીકાર કરવા પ્રેરણા આપેલી.ર સુમનના મરણ બાદ જન્મેલા નિગ્રોધની ઉમર ત્યારે સાત વર્ષની હતી! ને અશેાકના રાજ્યાભિષેક થયાને ત્યારે ચોથું વર્ષ ચાલતું હવું. અર્થાત્ કલિંગનું યુદ્ધ હજી ખેલાયું નહોતું. ‘દિવ્યાવદાન ’માં ન્યોધને
૧. શૈલલેખ નં. ૧૩.
૨. Mookerji, As’oka, pp. 62 f; Barua, op. cit., pp, 20 ff.

Page #72

અશોક અને એના અભિલેખે
બદલે સમુદ્ર નામે સ્થવિટનું નામ આપ્યું છે. ગમે તેમ, શરૂઆતમાં અશોક સમગ્ર સંઘના નહિ, પણ એ સંઘમાંની એક પ્રભાવક વ્યકિતના સંપર્કમાં આવ્યો લાગે છે. આ સમયે પાટલિપુત્રનો મુખ્ય વિહાર “ફક્કારામ’ હતો. આગળ જતાં અને સમગ્ર સંઘના સંપર્કમાં આવ્યો. એ સંઘના અગ્રણી “મહાવંસ’ મુજબ તિરૂ મોગ્ગલિપત્ત (તિષ્પ મૌણલીપુત્ર) હતા. આ આચાર્યે અશોકના ધર્મગુરુ તરીકે મહત્ત્વનો ભાગ ભજવ્યો છે. ‘દિવ્યાવદાન'માં અને ચીની પ્રવાસી યુઆન શ્વાંગની ‘સિયુકી'માં કુકુમના સંઘના અગ્રણી અને અશોકના બૌદ્ર ગુરુ તરીકે ઉમુખ નામે મગનો નિર્દેશ આવે છે. ઉપગુપ્ત અને નિમ્ય મોગલિપુત્ત એક વ્યકિત હોવાનું સૂચવાયું છે. ગમે તેમ હો, અશોક પહેલેથી બૌદ્ધધર્મો નહોતો ને એણે આગળ જતાં બૌદ્ધ ધર્મ અંગીકાર કર્યો એ સ્પષ્ટ છે. આગળ જતાં બૌદ્ધોએ એ પહેલાં કે ‘ચંડાશોક’ હતો ને હવે કે “ધર્માક' બન્યો તેની અતિશયોકિત મરી વાત રજૂ કરી.
ગગ શૈખ નં. ૧માં જણાવ્યા મુજબ અશોક ‘ઉપાસક' (બૌદ્ધ ધર્મનો અનુયાયી) થયા પછી એક વર્ષ સુધી સક્રિય બન્યો નહોતો. પરંતુ તે પછી જ્યારે તેણે સંઘ (ભિમુસંઘ) સાથે સંપર્ક સાધ્યો અર્થાત ભિક્ષુસંધ પાસે જઈ તેને સત્સંગ કર્યો, ત્યારથી તેને પોતાના આ નવા ધર્મસંપ્રદાયમાં સક્રિય થવાની પ્રેરણા મળી.
સક્રિય ઉપાસક–અશોક રાજાભિષેક થયાને દસ વર્ષ થયાં ત્યારે બોધિતીર્થની યાત્રાએ ગયો, ત્યાં તેણે શ્રમનાં દર્શન કરી તેમની પાસેથી ધર્મોપદેશ ગ્રહણ કર્યો ને ત્યારથી તે સાદ ઉપાસક મરી સક્રિય ઉપાસક બન્યો. કંદહાર શૈલખમાં પણ પોતે વર્ષ ૧૦થી પરમ અહિંસક અને ધર્મિષ્ઠ થયાનું જણાવેલું છે. ગૌર શૈલખ નં. ૧-૨ માં એ પિતાની આ અવસ્થા અવલોકતાં નોંધે છે કે અઢીએક વર્ષથી હું ઉપાસક છું; પણ વર્ષ લગી હું સક્રિય નહોતું, પરંતુ એકાદ વર્ષથી સંઘના સમાગમમાં રહીને હું સક્રિય થો છું. અહીં એ ભિક્ષુઓની સાથે વિહારમાં રહેતો ભિક્ષગતિક થયો એવો અર્થ હોવો સંભવ છે.*
ધોપદેશ - ડોકે તે ઉચ્ચ ધર્મભાવના અપનાવી, ને તે ભાવના પ્રજાજનો પણ અપનાવે તે માટે તેણે ધર્મોપદેશ કરવા માંડયો. પિતાનું રાજ્ય ઘણું વિશાળ
૧-૨. એજન. ૩. શૈલખ નં. ૮. 7. Mookerji. As'oka, p. 23.

Page #73

બૌદ્ધ ધર્મને પ્રભાવ
પs
હનું ને તેના સર્વ પ્રાંતોમાં જઈ પ્રજાજનોને પ્રત્યક્ષ સંપર્ક સાધવો મુશ્કેલ હતો. આથી એણે પોતાના ધર્મોપદેશને સંદેશો જુદા જુદા પ્રાંતમાં રાજશાસન તરીકે મોકલવા માંડ્યો. આ સંદેશો ભૂજીપત્ર કે તાડપત્ર પર લખાયેલો હોય, તે તેની અસર અલ્પકાળ ટકે. આથી એણે એ શાસનો શિલા જેવા ટકાઉ પદાર્થ પર કોતરાવવા માંડ્યા, જેથી એ લાંબો વખત ટકે.
શૈલ – અશોકના રાજ્યમાં ઠેકઠેકાણે પર્વત હતા ને એમાંના કેટલાક શૈલ (મોટી શિલાઓ) જમીનની સપાટી પર પડેલા હતા. અશોકે પહેલાં પોતાનાં ધર્મશાસન એ શૈલ પર કોતરાવવા માંડ્યા. એનો આરંભ ગૌણ શૈલલેખ નં. ૧-૨ થી થયો લાગે છે. એમાં એણે પ્રજાજનોને ધર્માચરણમાં સક્રિય થવા અનુરોધ કર્યો.
અશોકની ધર્મનિષ્ઠા દિનપ્રતિદિન વધતી જતી હતી. પોતે અપનાવેલો નવો ધર્મ અહિંસાપ્રધાન હતો ને આથી પહેલાં પોતાના અંગત જીવનમાં તેમ જ રાજ્યમાં જે હિંસાત્મક રીતરસમ પ્રવર્તતી હતી તેની મનાઈ ફરમાવી. યજ્ઞબલિદાન માટે. સામાજિક મેળાવડા માટે તેમ જ ભેજન માટે પ્રાણીઓની હિંસા ન થાય તેવા પ્રતિષેધ જાહેર કર્યા. ઔષધિ માટેની વનસ્પતિ મંગાવીને ઠેરઠેર રોપાવી. યુકતો રજકો અને પ્રાદેશિકોને પિતાના પંચવાર્ષિક તપાસ-પ્રવાસ દરમ્યાન વધારામાં ધર્માનુશાસન(ધર્મોપદેશ)નીય ફરજ સોંપવામાં આવી. ધર્મઘોષ તથા વિમાન આદિનાં પ્રદર્શનો દ્વારા લોકોમાં ધર્માનુશાસન પ્રસાર્યું. આ સમયે રાજાના અભિષેકને બાર વર્ષ થયાં હતાં.
તેરમા વર્ષે તેણે ધર્મ-મહામાત્રોની નિયુકિત કરી.૨ કામના નિકાલ અને નિવેદન માટે પિતાને સર્વ સમયે સર્વત્ર મળવાની છૂટ આપી. સર્વ સંપ્રદાયો સર્વત્ર વસે ને સંયમ તથા ભાવશુદ્ધિ કેળવે તેવી ઇચ્છા દર્શાવી. મૃગયાદિ પ્રવૃત્તિઓ ધરાવતી વિડારયાત્રાને સ્થાને પોતે અપનાવેલી ધર્મયાત્રાનું મહત્ત્વ દર્શાવ્યું, જેમાં મગદર્શન અને ધર્માનુશાસન થતું." માંદગી વિવાહ વગેરે પ્રસંગોએ થતા મંગલ
૧. શૈલલેખ નં. ૧-૪. ૨. શૈલખ નં. ૫. ૩. શૈલલેખ નં. ૬. ૪. શૈલલેખ નં. ૭. ૫. શૈલલેખ નં. ૮.

Page #74

૫૮
અશોક અને એના અભિલેખે
ગ ગાંધી,
(માંગલિક ક્રિયા)ને સ્થાને ધર્મ-મંગલનું મહત્ત્વ દર્શાવ્યું. પોતે માત્ર ધર્મપ્રસારની બાબતમાં જ યશ કે કીર્તિને મહત્ત્વ આપે છે તેમ જણાવી લોકોને ધર્માચરણ માટે અનુરોધ કર્યો. દાનમાં ધર્મના (અર્થાત્ ધર્મની ભાવનાના) દાનનો મહિમા બતાવ્યો. સંપ્રદાયો પરસ્પરની નિંદા ન કરતાં વાણીને સંયમ, અન્ય સંપ્રદાયોનું અધ્યયન અને સમવાયની ભાવના કેળવે તેવી ભલામણ કરી. કલિંગના યુદ્ધને પરિણામે થયેલી ખુવારી અને વેદના વિશે સંતાપ અને પશ્ચાત્તાપ દર્શાવી ધર્મવિજયનો અનુરોધ કર્યો.અને અંતે પિતાનાં આ તેય ધર્મશાસને વિશે ચૌદમા શાસનમાં વિવેચના નોંધી.
તીર્થયાત્રા–ચૌદમા વર્ષે નેપાલની સરહદ પાસે આવેલા કનકમુનિ બુદ્ધના તૂપને બમણો મોટો કરાવ્યો. અશોકના સમયમાં અનેક બુદ્ધ થયા હોવાની માન્યતા પ્રચલિત થઈ ચૂકી હતી. શાક્યમુનિ ગૌતમ બુદ્ધની પહેલાં બીજા અનેક બુદ્ધ થઈ ગયા હોવાનું મનાતું. બધા મળીને અઠ્ઠાવીસ બુદ્ધ થયા, તેમાં પહેલા ચાર વિશે હાલ ઘણી ઓછી માહિતી રહેલી છે, બાકીના ચોવીસમાં છેલ્લા સાત બુદ્ધ વિશેષ મહિમા ધરાવે છે. સાંચીના મહાતૂપનાં તોરણોમાં આ સાત બુદ્ધોનાં પ્રતીક, અલગ અલગ બોધિવૃક્ષો અને / અથવા પોરૂપે, કંડારેલાં છે. કનકમુનિ બુદ્ધ એ આ સાત બુદ્ધોમાં પાંચમા છે.
વીસમે વર્ષે અશોકે શાક્યમુનિ બુદ્ધના જન્મસ્થાનની યાત્રા કરી, ત્યારે ત્યાં પૂજા કરી, શિલાની વેદિકા કરાવી, શિલાનો સ્તંભ ઊભો કરાવ્યો ને લુમ્બિની ગામના કરવેરામાં ઘટાડો કર્યો. એને લગતા લેખ એ સ્તંભ પર કોતરાવ્યો છે. બુદ્ધનું આ જન્મસ્થાન નેપાલની સરહદ પાસે આવેલું છે. અશોકે આ તીર્થધામની યાત્રા કરી ત્યારે તેણે નજીકમાં આવેલા કનકમુનિ બુદ્ધના સ્તૂપની પણ યાત્રા કરી ને ત્યાં શિવાસ્તંભ કરાવ્યો. એ સ્તંભ પર આને લગતા લેખ કોતરે છે.
૧. શૈલખ નં. ૯. ૨. શૈલલેખ નં. ૧૦. ૩. શૈલખ નં. ૧૧. ૪. શૈલખ નં. ૧૨. ૫. શૈલલેખ નં. ૧૩. ૬. નિગ્લીવ સાગર સ્તંભલેખ. ૭. ક. ભા. દવે, “ગુજરાતનું મૂર્તિવિધાન', પૃ. ૫૨૮. ૮. રુમિનદેઈ સ્તંભલેખ.

Page #75

બૌદ્ધ ધર્મને પ્રભાવ
પ૯
શિલાર્તા–છવીસમા વર્ષે અશોકે રાજ્યમાં અનેક સ્થળોએ ઊંચા ગોળ સ્તંભ કરાવી તેના પર ધર્મોપદેશને લગતા લેખ કોતરાવ્યા. તેમાં સત્તાવીસમા વર્ષે પોતાની ધર્મપ્રસારની સર્વવિધ પ્રવૃત્તિઓનું સિંહાવલોકન કરતો લેખ ઉમેરાવ્યો.
સંઘની અખંડિતતા–અશોકના સમયમાં બૌદ્ધ સંઘમાં વિચારભેદ વધતો જતો હતો ને પરિણામે એમાં ભેદ (તડ) પડે તેવો ભય રહેતો હતો. આ મતભેદ ખાસ કરીને ભિક્ષુઓ તથા ભિલુણીઓમાં પ્રવર્તતી. બૌદ્ધ સંઘમાં ભેદ ન પડે ને તેની સમગ્રતા (અખંડિતતા જળવાઈ રહે તે માટે અશોકે શાસન ફરમાવ્યાં. આ શાસન સારનાથ, કૌશાંબી અને સાંચીના શિલાસ્તંભો પર કોતરાયાં છે.
અશોક ઉપાસક હતો, ભિક્ષુ નહતો. ભિક્ષુસંઘ પર સામાન્યત: તેના આચાર્યનું શાસન પ્રવર્તે, છતાં બૌદ્ધ સંઘમાં એ દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજાનો ઘણો પ્રભાવ રહેલો હતો. સામાન્ય સંયોગોમાં કામણો ગૃહસ્થોને માર્ગ દર્શાવે છે, પરંતુ જ્યારે શ્રમો માર્ગ ચૂકે ત્યારે ઘણી વાર સક્રિય ઉપાસકો તેમને માર્ગ દર્શાવે છે. રાજા અશોકે ફરમાવ્યું કે જે કોઈ ભિક્ષુ કે ભિક્ષુણી સંઘમાં ભેદ (તડ) પાડશે તેને વેત વસ્ત્ર પહેરાવી અન્યત્ર વસાવવામાં આવશે.' આ ફરમા સર્વ દુર્ગો તથા
ના મહામાત્રોને મોકલવામાં આવ્યું, જેથી તેઓ પોતાના શાસનપ્રદેશમાં તેને અમલ કરે? આ શાસન પાછળ એકનો હેતુ સ્પષ્ટ હતસંઘ સમગ્ર (અખંડિત) રહે અને લાંબે વખત ટકે.
ધર્મપર્યાયોની ભલામણ–અશોકે પિતાના શાસલેખ શૈલો અને સ્તંભ ઉપરાંત ફલક પર પણ કોતરાવેલા. એનો એક નમૂને બૈરાટ પાસે મળેલો છે.
એમાં પ્રિયદર્શી રાજા સંઘને અભિવાદન કરી કુશળતા તથા સુખ-વિહારતા પૂછે છે ને પિતાને બુદ્ધ, ધર્મ અને સંઘ વિશે જે ભકિતભાવ છે તે સગૌરવ વ્યકત કરે છે. આમ તો ભગવાન બુદ્ધની સર્વ વાણી સારી છે, છતાં સદ્ધર્મ (બૌદ્ધ ધર્મ) લાંબો વખત ટકે એ હેતુથી એ એમાંના અમુક ધર્મપર્યા(ધર્મસૂત્રો)ની ખાસ ભલામણ કરે છે. આ ભલામણ ભિક્ષુઓ તથા ભિલુણીઓને તેમ જ ઉપાસકો તથા ઉપાસિકાઓને પણ કરવામાં આવી છે. '
આ ધર્મપર્યાય સાત ગણાવ્યાં છે:
(૧) વિના-સમદર (વિનય-સમુત્કર્ષ)- હાલ જે બૌદ્ધ ધર્મગ્રંથો ઉપલબ્ધ છે. તેમાંને કો ધર્મગ્રંથ કે તેમાંનું કયું ધર્મસૂત્ર અહીં ઉદ્દિષ્ટ છે એ વિશે વિદ્વાનમાં
૧–૩. સાંચી, સારનાથ અને કૌશાંબી સ્તંભલેખ.

Page #76

અશોક અને એના અભિલેખે
ઠીક ઠીક મતભેદ રહે છે. પાલિ ત્રિપિટકમાં એ નામનો કોઈ ગ્રંથ કે એ નામનું કોઈ સૂત્ર નથી. ‘વિતા-સમુત્કર્ષ ' એટલે તે ઉત્કૃષ્ટ વિનય અથવા વિનયનો સાર (નિોડ) એવા બે જુદા જુદા અર્થ થાય છે. પહેલા અર્થમાં કેટલાક આ પર્યાયને વિનયપિટકના “મહાવગ્ન'માંના “ધમ્મચક્કાવત્તાનસુર’ (ધર્મચક્રવર્તનસૂત્ર) તરીકે ઘરાવે છે, જેમાં ભગવાન બુદ્ધ મૃગદાવ(સારનાથ)માં પ્રથમ ઉપદેશ દ્વારા કરેલા ધર્મચક્રપ્રવર્તન દરમ્યાન ચાર આર્યસત્ય અને અષ્ટાંગિક માર્ગ સહિત “મનિઝમપટિપદા” (મધ્યમ-પ્રતિપદા) વિશે પ્રવચન કરેલું.'
અથવા અહીં બુઘોષે જણાવેલાં ચાર મહત્વનાં સૂત્રો પૈકીનું ‘તુવઠક સુર’ ઉઝ હોય એવું શ્રી. . સ. ભાંડારકર સૂચવે છે. તેમાં “પટિપદા” (ધાર્મિક ક્રિયાઓ), “પાતિમખ’ (ઉપદેશ) અને સમાધિ (ધ્યાન)ને ઉપદેશ આપેલો છે. ડૉ. બહુ અહીં “દીપનિકાય'માંનું “સિગાલો વાદ-સુત્તન’ ઉદ્દિષ્ટ હોવાનું સૂચવે છે, કેમ કે તે “ગિરિ-વિનય' (ગૃહસ્થ માટેના વિનય = નિયમો) હોઈ સંઘના સર્વ વર્ગોને ઉપયોગી છે. શ્રી શૈલેન્દ્રનાથ મિત્ર વળી એવું સૂચવે છે કે “વિનયસમુત્કર્ષ' તે “મજિઝમનિકાય'માંનું “સમ્પરિસ સુત્ત' છે. કોઈ વળી એને
અંગુત્તરનિકાય'માં પણ દર્શાવે છે. આ બધા પૈકી “ધમ્મચક્કપત્તનસુર” અને સિગાવાદ-સુન્નત ને લગતાં સૂચન વિશેષ સંભવિત લાગે છે.
(૨) (મારા)– કેટલાક આ પર્યાયને “દી નિકાય'માંના ‘સંગીતિકુત્ત’ કે ‘દસુત્તર-સુર’ તરીકે ઓળખાવે છે, તો શ્રી. ધર્માનંદ કોસંબી એને “ગુત્તરનિકાય'માંના ‘ચત્તારો અરિયવંસા' (ચાર આર્યવંશ) તરીકે ઘટાડે છે. કોઈ એને “દસરિયવાસા' (દસ આર્મ-નિવાસો) પણ ગણે છે. અહીં ‘આઈ-’ એ આર્ય (ઉમદા) જનોએ પાળવાના પરંપરાગત આચાર-નિયમ
9. Mookerji, op. cit., p. 118; Basak, op. cit., p. 131. ૨. Asoka, p. 91. ૩. JRAS, 1915, p. 809. ૪. IA, XLVII, pp. 8 ft. 4. D. C. Sircar, Select Inscriptions, p. 78, n. 2. 5. Basak, op. cii., p. 131. 9. Indian Antiquary, 1912, pp. 37 ff. 6. Mookerji, As'oka, p. 118, n. 4.

Page #77

બૌદ્ધ ધર્મને પ્રભાવ
એપે અર્થ ઉદિષ્ટ છે. બુદ્ધોષ “મહા-અરિય-વંસને ખાસ નિર્દેશ કરે છે તે આ પર્યાય માટે લાગે છે.' - શ્રી. કોસંબીએ સુવેલા “ચાર આર્ય વંશોમાં ભિક્ષુના આ ચાર આચારધર્મ ગણાવવામાં આવ્યા છે : (અ) એગે સાદાં ચીવર(વસ્ત્ર)થી સંતોષ માનવો જોઈએ, (આ) એ યોગ્ય રીતે મેળવેલા સાદા ખોરાથી સંતોષ માનવો જોઈએ, (ઈ) એ નાનામાં નાની કુટિરથી પણ સંતોષ માનવો જોઈએ, અને (ઈ) એણે ધ્યાનમાં આનંદ માનવો જોઈએ.
(૩) સાત-માનિ (અનાગત અર્થાત્ ભાવિને લગતા ભય)–આ સૂકતા અંગુત્તરનિકાય'માં આવે છે. આમાં ભિક્ષુએ જે ભાવિ ભયોને લક્ષમાં રાખી બોધિપ્રાપ્તિ માટે પુરુષાર્થ કરવાનો છે ને જે ભયોને પિછાની તેમને ટાળવાના છે તે ભય ગણાવવામાં આવ્યા છે. એમાં ઘડપણ, રોગ, દુકાળ, લડાઈ વગેરે ધર્મબાધક ભય ભવિષ્યમાં ઉપસ્થિત થાય, તો તેને લક્ષમાં રાખી ભિક્ષાએ પિતાની સાધનામાં અચલિત રહેવું ને પ્રગતિ સાધતા રહેવી તેને ઉપદેશ આપેલ છે.
(૪) મુનિયા (મુનિને લગતી ગાથા) – સંસ્કૃત ‘દિવ્યાવદાનમાં “મુનિગાથા” નામે સૂકત છે, જ્યારે પાલિ ત્રિપિટકોમાં “સુત્તપિટકના “ખુદુનિકાય'માંના ‘સુત્તનિપાત’માં ‘મુનિસુર’ શીર્ષક નીચે એ ગાથાઓ આપવામાં આવી છે. આ ગાવાઓમાં ભિક્ષુએ સંસારની આસકિતઓથી મુકત થઈ સંયમ અને ધ્યાન દ્વારા કેવું શુદ્ધ જીવન આચરવું જોઈએ તે જણાવવામાં આવ્યું છે.
(૫) નો કૂત (મીને સૂત્ર) – કોઈ એને ખુદનિકાયમાંના “ઇતિવૃત્તકના મને-સુત તરીકે ઓળખાવે છે." પરંતુ એ સૂત્ર ઘણું નાનું છે ને તેમાં માત્ર ત્રણ મૌનપ્રકારો ગણાવવામાં આવ્યા છે. આથી શ્રી. ધર્માનંદ કોસંબીએ સૂચવ્યું છે તેમ તે “સુત્તનિપાત'માંનું ‘નાલકસુર હવા સંભવે છે. અશ્વઘોષે પણ
4. Bhandarkar, As'oka, p. 90. ૨. Mookerji, Asoka, p. 118, 0.5; Basak, op. cit., p. 132. 3. Barua, op. cit., Part II, p. 35.
8. Mookerji, As’oka, p. 118, n. 6; Bhandarkar, As'oka, p. 89; Basak op. cl, p. 132.
4. Basak, op. cit., p. 132.
5. Mookerji, As'oka, p. 118, n. 7; Bhandarkar, As'oka, p. 89.

Page #78

અશેક અને એના અભિલેખ
જે ચાર સૂત્રોને ખાસ નિર્દેશ કર્યો છે તેમાં નાલક-સૂત્રનો સમાવેશ કર્યો છે. અશોકના સમયમાં આ સુત્તના સંવાદ-દાતા તરીકે નાલકનો ઉલ્લેખ કરતો પહેલો
ક તેમાં સમાવેશ પામો નહિ હોય ને તેથી તે સુત્ત “નાલક સુર” તરીકે ઓળખાતું નહિ હોય.
અંગુત્તરનિકાય'માં “મોને સુર’ નામે એક સુત્ત (સૂત્ર) આવે છે તે આ “મનેયસૂત’ હશે એમ ડૉ. બસાક સૂચવે છે. આ પણ સંભવિત છે.
() લતા-સન (ઉપસિષ્ય-પ્રશ્ન)–એને કેટલાક ખુનિકાયમાંના “સુત્તનિપાત'માંના ‘સારિપુ-સુ' તરીકે ઓળખાવે છે. સારિપુર ઉપતિષ્ય તરીકે પણ ઓળખાતા ને આ સૂત્રમાં તેમણે રજૂ કરેલા પ્રશ્નના ખુલાસા કરવામાં આવ્યા છે.
આવું એક બીજું સૂત્ર પણ છે, જેમાં પણ સારિપુખ્ત ઉર્ફે ઉપતિષ્યના પ્રશ્ન રજૂ થયા છે. એ છે મઝિમનિકોયમાંનું ‘રથવિનીત-સુર'. બુદ્ધઘષે આ સુત્તને ખાસ નિર્દેશ કર્યો છે. આ સૂત્રમાં વિશુદ્ધિની સાત ઉત્તરોત્તર અવસ્થાઓ ગણાવીને નિર્વાણને માર્ગ દર્શાવવામાં આવ્યો છે. વિશુદ્ધિમ...” (વિશુદ્ધિમાર્ગ) જેવી અનુકાલીન વૃત્તિઓની એ ભૂમિકારૂપે છે, ઘણા વિદ્વાનો આ સુરાને ઉપતિ-પસિન માને છે."
(૭) ટાપુવાર (રાહુલાવવાદ)–અહીં આ સૂત્ર મૃષાવાદ વિશે ભગવાન બુદ્ધે કહ્યું હોવાનું જણાવ્યું છે. “મઝિમનિકાય'માં “રાહુલો વાદ-સુ' નામે સુત્ત છે તે આ જ છે. તેમાં ભગવાન બુદ્ધ રાજગૃહમાં રાહુલને મૃષાવાદ વિશે ઉપદેશ
9. Barua, op. cit., Part II, p. 35. 2. Basak, op. cit., p. 132.
3. Mookerji, As’oka, p. 118, n. 8; Basak, op. cit., p. 132.
7. Bhandarkar, As'oka, p. 89. 4. Barua, op. cit., Part II, p. 36.
E. Mookerji, As'oka, p. 119, n. 1; Bhardaikar, Asoka, p. 89; Basak, op. ci, p. 132,

Page #79

બૌદ્ધ ધર્મનો પ્રભાવ દીધો છે. “મજિઝમનિકાય'માં “રાહુલવાદ' નામે ત્રણ સુત્ત છે, તેથી અહીં અશોકે તેનું વિશિષ્ટ લક્ષણ દર્શાવ્યું છે. આ લક્ષણ તે ત્રણ પૈકીના “અમ્બલર્દિક રાહુલવાદ-સુરને લાગુ પડે છે.
આ ધર્મસૂત્રોનું ભિક્ષુઓ તથા ભિક્ષુણીઓ તેમ જ ઉપાસકો તથા ઉપાસિકાઓ ખાસ શ્રવણ તથા ચિંતન કરે એવી ઇરછા અશોક વ્યકત કરે છે. શ્રી. દે. રા. ભાંડારકર નોંધે છે તેમ આ ધર્મસૂત્રો વિશેષત: વ્યાવહારિક આચારધર્મને લગતાં છે. | બુદ્ધ, ધર્મ અને સંઘ તરફ તરફના ભકિતભાવના નિર્દેશથી અશોક બદ્ધ ધર્મ તરફ અંગત અનુરાગ ધરાવતો એ નિર્વિવાદ કરે છે.
રૂપ અને વિહારોનું નિર્માણ- ભગવાન બુદ્ધના પરિનિર્વાણ પછી તેમનાં પવિત્ર અસ્થિ આઠ જણ વચ્ચે વહેંચવામાં આવ્યાં હતાં ને તેની ઉપર આઠ પ્રદેશમાં સ્તૂપ બંધાયા હતા. કહે છે કે અશોકે આ સ્તૂપો ખેલાવીને એમાંનાં પવિત્ર અસ્થિઓની વધારે મોટા પાયા પર ફાળવણી કરી ને એના પર દેશભરમાં બધા મળીને ૮૪,૦૦૦ તૂપ બંધાવરાવ્યા. દરેક ચૈત્ય પાસે વિહાર પણ બંધાવવામાં આવેલો. પાટલિપુત્રમાં અશોકે પોતાના નામનો અશકારામ’ બંધાવ્યો. એ આરામ(વાડી)માં પણ ખૂપરૂપી ચૈત્ય હતું. ૮૪,૦૦૦ વિહારોને લગતી અનુશ્રુતિમાં સ્પષ્ટત: અતિશયોકિત રહેલી છે. પરંતુ એ પરથી અશોકે અનેક વિહાર બંધાવ્યા હોવાનું સૂચિત થાય છે."
અશોકે કનકમુનિ બુદ્ધને સ્તૂપ બમણો મોટો કરાવ્યો એ નિઃશંક છે. સાંચી અને ભરડુતના મૂળ ઈંટેરી તૂપ અશોકના સમયમાં બંધાયા લાગે છે. સાંચીના મહાતૂપનાં ખંડેરોમાં એ મૂળ સ્તૂપ જોઈ શકાય એમ છે, જ્યારે ભરડુતના ખૂપના અવશેષ હાલ કલકત્તાના મ્યુઝિયમમાં રહેલા છે. પાટલિપુત્ર(પટના)માં “આરામ” બંધાવ્યો એ હકીકત પણ સૂચક ગણાય. યુઆન વાંગની ‘સિયુ-કી'માં આવી અનેક બુદ્ધ-પ્રતિમાઓ નોંધાઈ છે; અને ભારતના અનેક પ્રાચીન સ્તૂપની બાબતમાં એ અશોકે બંધાવ્યા હોવાનું જણાયું છે.'
બૌદ્ધ ધર્મને પ્રસાર– બૌદ્ધ ધર્મને અશોક જેવા સમ્રાટનું પ્રોત્સાહન મળતાં તેના સામ્રાજયમાં તે ધર્મને સવિશેષ પ્રસાર થાય એ સ્વાભાવિક છે. પોતાને જે ધર્મની
9. Barua, op. cit., Part II, p. 36. 2. Bhandarkar, Asoka, pp. 91. ff. 3. Mookerji, As'oka, pp. 80 f. ૪. Ibid., p. 82, n. 2. ૫-૬. યુઆન શ્વાંગ ૮૦થી વધુ સ્તૂપોંધે છે (Ibid, p. 82, p. 1)

Page #80

અશોક અને એના અભિલેખે ઉત્કટ ભાવના જાગી તેને પ્રસાર કરવામાં અશોક પોતે સક્રિય પ્રયત્ન કરતો એવું એના ધર્મ પરથી સ્પષ્ટ થાય છે.
અશોકના રાજાભિષેકને ૧૭ વર્ષ થયાં ત્યારે મોગ્ગલિપુર કિસ્સની અધ્યક્ષતા ની પાટલિપુત્રમાં બૌદ્ધ સંઘની ત્રીજી સંગીતિ (પરિષદ) મળી. એ સંગીતિ પૂરી થતાં કેટલાક સ્થવિરોને ધર્મપ્રસાર માટે જુદા જુદા પ્રદેશમાં મોકલવામાં આવ્યા –ો. (સી) મજઝતકને કાશ્મીર અને ગંધારમાં, થેર મહારખિતને યવનદેશમાં, થેર મજિઝમને હિમાલયમાં, ઘેર ધમ્મરખિત(ધર્મરક્ષિત)ને અપરાન્તક(પશ્ચિમ સરહદ)પાં, થેર મહાધમ્મરખિતને મહારાષ્ટ્રમાં, થેર મહાદેવને મહિષમંડલમાં, શેર રખિતને વનવાસીમાં, સણ અને ઉત્તરને સુવર્ણભૂમિમાં અને શેર મહિન્દ (મહેન્દ્ર) વગેરેને લંકામાં.
આમાં શંકા ઉલ્લેખ ખાસ નોંધપાત્ર છે. સિલોનમાં ત્યારે દેવોને પ્રિય તિસ્સ (તિષ) નામે રાજા રાજ્ય કરતો હતો ને તેને અશોક સાથે ગાઢ સંબંધ હતો. બંને રાજાઓ વચ્ચે ભેટસોગાદની ઠીક આપલે થતી. ‘મહાવંસીમાં જણાવ્યા મુજબ અશોકે સિલોનના રાજાને ધર્મનું અર્થાત્ બૌદ્ધ ધર્મનું પણે દાન દીધું.
બૌદ્ધ ધર્મના પ્રસાર માટે સિલોન જનાર થેર મહિન્દ (સ્થવિર મહેન્દ્ર) પૂર્વાવસ્થામાં અશોકના પુત્ર હતા. સિલોનમાં બૌદ્ધ ધર્મનો પ્રસાર તેમની દ્રારા થયો. રાજા તિએ અનેક બૌદ્ધ ચૈત્ય અને વિહાર બંધાવ્યા ને ચૈત્ય માટે રાજા અશોક પાસે માણસ મોકલી પવિત્ર અસ્થિ મંગાવ્યાં. આગળ જતાં રાણીને બૌદ્ધ સંઘની પ્રવજ લેવાની ઇચ્છા થઈ ત્યારે રાજા સિમ્સ રાજા અશોક પાસે અમાત્યને મોકલી ઘેરી સંઘમિત્રાને તેડાવ્યાં. સંઘમિત્રા એ પૂર્વાવસ્થામાં અશોકનાં પુત્રી હતાં. તેમની સારે ભારતમાંથી બોધિવૃક્ષની શાખા પણ મંગાવી. એ શાખા સિલનમાં રોપવામાં આવી.૪ થેર મહેન્દ્ર તથા થેરી સંઘમિત્રાએ પોતાનું બધું શેષ જીવન સિલોનમાં જ ગાળ્યું. આમ સિનમાં થયેલા બૌદ્ધ ધર્મના પ્રસારમાં દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા અશોકે મહત્ત્વનો ફાળો આપેલો છે.
આ રીતે અશોકના ધાર્મિક વલણમાં બૌદ્ધ ધર્મને પ્રબળ પ્રભાવ રહેલો હતે. અંગત રીતે એ બૌદ્ધ ધર્મના અનુયાયી થયો. બુદ્ધ, ધર્મ અને સંઘ તરફ એ પરમ આદર ધરાવત, બૌદ્ધ ધર્મના પાલન તથા પ્રસારમાં પરાયણ રહે તેમ જ સંઘ અખંડિત રહે ને લાંબો વખત ટકે તે માટે સક્રિય કાળજી રાખો.
9. Mookerji, Asoka, pp. 32 f. ૨-૫. માવંતો, ૧૧-૨૦.

Page #81

૫. ધર્મભાવના
અશોકનો કુલપરંપરાગત ધર્મ બ્રાહ્મણધર્મ હતો. આગળ જતાં એણે બૌદ્ધ, ધર્મ અંગીકાર કર્યો. છતાં એ સાંપ્રદાયિક સંકુચિતતાથી પર હતો.
વિશાળ ધર્મદૃષ્ટિ–અશોક અંગત રીતે બૌદ્ધ ધર્મના અનુયાયી હતો. એણે પોતાના અમુક લેખ બૌદ્ધ સંઘને લગતા લખાવ્યા ને કોતરાવ્યા છે. પરંતુ પોતાની સમસ્ત પ્રજાને ઉદ્દેશીને એણે જે ધર્મશાસન લખાવ્યાં છે, તેમાં પોતાના ધર્મસંપ્રદાયની સંકુચિત દૃષ્ટિ રહેલી નથી, માનવધર્મની વિશાળ ધર્મદૃષ્ટિ રહેલી છે.
સાંપ્રદાયિક સમવાય-- શૈલલેખ નં. ૭માં એ સ્પષ્ટ ઇચ્છે છે કે સર્વ સંપ્રદાય સર્વત્ર વસે, કેમ કે તે સર્વે સંયમ અને ભાવશુદ્ધિ ઇચ્છે છે. લોકો વિવિધ છંદ અને વિવિધ રાગ ધરાવતા હોઈ, વિવિધ સંપ્રદાયોને અનુસરે એ સ્વાભાવિક છે, પરંતુ સંયમ અને ભાવશુદ્ધિ એ એને મન સર્વ સંપ્રદાયનું પરમ ધ્યેય રહેલું છે
શૈલલેખ નં. ૧૨માં એ સર્વ સંપ્રદાયના અનુયાયીઓ --- શ્રમણો (સાધુઓ) તથા ગૃહરઘા તરફ આદરભાવ દર્શાવે છે. તેઓને એ દાન અને માનથી સંમાને છે, પરંતુ ખાસ કરીને તેઓના સારની (તત્ત્વની) વૃદ્ધિ ઇચ્છે છે. આ બાબતમાં એ વાણીને સંયમનું ઘણું મહત્તવ દર્શાવે છે, કેમ કે સામાન્ય રીતે લોકોનું વલણ પિતાના સંપ્રદાયની પ્રશંસા અને પારકા સંપ્રદાયની નિંદા કરવાનું હોય છે. આમ કરવાથી તેઓ પોતાના સંપ્રદાયનું ભલું થતું માને છે, પરંતુ ખરેખર તો તેને હાનિ થતી હોય છે. ઊલટું, જ્યારે જ્યારે તક મળે ત્યારે ત્યારે પારકા સંપ્રદાયની પણ પૃશંસા કરવી જોઈએ. એમ કરવાથી એ પારકા સંપ્રદાયનું તેમ જ પિતાના સંપ્રદાયનું ભલું કરે છે. જુદા જુદા સંપ્રદાયના અનુયાયીઓ સમવાય (પરસ્પર સંપર્ક) સાધે ને એકબીજાના સંપ્રદાય વિશે જાણે એ ઇષ્ટ છે. સર્વ સંપ્રદાય બહુશ્રુત અને કલ્યાણકારી બને. સર્વ સંપ્રદાયનું જે સારતત્તવ છે તેની વદ્ધિ થતી રહે એ જ પરમ ઇષ્ટ છે.
આમ અશોક અહીં બૌદ્ધ ધર્મનો મહિમા ગાતો નથી. પરંતુ સર્વધર્મસંપ્રદાયો તરફ સભાવ દર્શાવે છે ને સાંપ્રદાયિક વૈમનસ્ય ન રાખવા અનુરોધ કરે છે. અ૦ ૫

Page #82

અશોક અને એના અભિલેખે સર્વધર્મ-સર્ભાવ-અશોકના અભિવેમાં એના સર્વધર્મ સદ્ભાવની અનેક રીતે પ્રતીતિ થાય છે.
પિતાના ધર્માનુરાસનમાં એ જે ચારપાંચ આચારધર્મની વારંવાર ભલામણ કરે છે તેમાં તે બ્રાહ્મણ અને શ્રમ તરફ સદ્વર્તાવ માટે આગ્રહ ધરાવે છે; તેમનાં દર્શન કરવા ને તેમને દાન દેવા ભલામણ કરે છે. ધર્મ-મહામાત્રો પણ સર્વ સંપ્રદાયના અને સર્વ વર્ગોના હિતસુખ માટે નિમાયા છે. એમાં બ્રાહ્મણો, આજીવિકો અને નિર્ગ(જૈન)નો પણ સમાવેશ થતો
છઠ્ઠા સ્તંભલેખમાં પણ એ સર્વસંપ્રદાય પ્રત્યે આદરભાવ વ્યકત કરે છે.
વળી વર (બરાબર) પર્વતમાં ત્રણ ગુફાઓ કંડારાવી અશોકે તે ગુફાઓ આજીવિકોને અર્પણ કરી એ હકીકત આ રાજવી અન્ય સંપ્રદાયોના અનુયાયીઓને પણ દાન-માનથી નવાજતો એ વિધાનનું સંગીન દૃષ્ટાંત પૂરું પાડે છે.
ધર્મનું સ્વરૂપ- અગાઉ જણાવ્યા મુજબ અશોક સર્વ ધર્મ-સંપ્રદાયોના સાર(તત્ત્વ)ની અભિવૃદ્ધિ માટે આગ્રહ ધરાવતો ને સર્વ ધર્મને સાર સંયમ અને ભાવશુદ્ધિમાં રહેલો હોવાનું દર્શાવતો.
સ્તંભલેખ નં. ૨માં એ જણાવે છે: ધર્મ સારે છે. પણ ધર્મ એટલે શું? અહીં એ ધર્મનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે વર્ણવે છે: અલ્પ આસિનવ, બહુ કલ્યાણ, દયા, દાન, સત્ય અને શુચિતા (શુદ્ધતા). આસિનવ’ એટલે અસ્તવ, અર્થાત્ પાપ કરવાની વૃત્તિ.૫તંભલેખ . ૩ માં આસિનવ તરફ લઈ જતા દુર્ગણ ગણાવવામાં આવ્યા છે. ચંડતા, નિષ્ફરતા, ક્રોધ, અભિમાન અને ઈ. સ્તંભલેખ નં. ૭માં એ દાન, સત્ય, શુચિતા, માર્દવ અને સાધુતા માટે ભલામણ કરે છે. આમ કલ્યાણ, દયા, દાન વગેરે સગુણો કેળવવા અને ચંડતા, નિષ્ફરતા વગેરે દુર્ગર ટાળવા એ ધર્માચરણ માટેના મુખ્ય મુદ્દા છે. ભગવદ્ગીતામાં દેવી સંપત અને આસુરી સંપત તરીકે આવા જ સદ્ગણ તથા દુર્ગુણ ગણાવવામાં આવ્યા છે.
૧. દા. ત. શૈલલેખ . ૩, ૪, ૯, ૧૧. ૨. શૈલેખ નં. ૫; સ્તંભલેખ નં. ૭. ૩. શૈલલેખ નં. ૧૨. ૪. શૌલેખ નં. ૭.
૫. આ શબ્દ બૌદ્ધ ધર્મના માતા (ગઢ) કરતાં જૈન ધર્મના અશ્વશ (મારનવ)ને મળતો આવે છે.

Page #83

ધર્મ-ભાવના
દુર્ગને ટાળવા તથા સગુણો કેળવવા માટે અશોક કેટલાંક વ્યાવહારિક સૂચન કરે છે, જેમાં અમુક દુષ્કૃત્યોનો નિષેધ અને અમુક સત્કૃત્યોનો અનુરોધ કરવામાં આવ્યો છે. એમાંનાં બે નિષેધાત્મક શાસન છે– (૧) પ્રાણીઓનો વધ ન કરવો અને (૨) ભૂતને (પ્રાણીઓને) ઈજા ન કરવી. પછી વળી કેટલાંક વિધેયાત્મક શાસન કરેલાં છે: (૧) માતાપિતાની સેવા (અથવા તેમની આજ્ઞાનું પાલન), (૨) સ્થવિરો(વૃદ્ધો)ની સેવા(અથવા તેમની આજ્ઞાનું પાલન) ને તેમને દાન, (૩) ગુરુઓ પ્રત્યે આદર, (૪) બ્રાહ્મણ તથા શ્રમણ(સાધુઓ)ને દાન તથા તેમના તરફ સારો વર્તાવ, (૫) મિત્રો, પરિચિતો અને સગાઓને દાન તથા તેમના પ્રત્યે સારો વર્તાવ (૬) ગુલામ અને નોકરો તરફસારો વર્તાવ આમાંનાં કેટલાંક શાસનને અનેક લેખમાં આપેલાં છે, તે એ શાસનોનું મહત્ત્વ દર્શાવે છે. શૈલખ નં. ૧૪માં અશોક જણાવે છે કે આ લેખમાળામાં કેટલીક બાબતોની પુનરુકિત કરેલી છે, તે એ બાબતોની મધુરતાને લઈને.
શૈલખ નં. ૩ માં વળી એ એક શાસન ઉમેરે છે: થોડો ખરો અને થોડો સંઘરો.
ધર્મનું આચરણ–પ્રજાને જે ધર્મશાસને ફેરમાવે છે, તેને પોતે અમલ કરતો હોય એ સ્વાભાવિક છે.
૧. શૈલખ નં. ૩, ૪, ૧૧.
૨. અહીં પ્રળ અને મૂર શબ્દના અર્થમાં અમુક સૂમ ભેદ રહે છે. જૈન દર્શનમાં ગાળ, મૂત, ગીર અને સત્યના અર્થમાં પારિભાષિક ભેદ દર્શાવ્યો છે.
૩. શૈલખ નં. ૪; સ્તંભલેખ નં. ૭. ૪. શૈલખ નં. ૩, ૪, ૧૧, ૧૩. ૫. શૈલલેખ નં. ૪, ૧૩. ૬. શૈલલેખ નં. ૮. ૭. શૈલખ નં. ૯. ૮. શૈ ખ નં. ૩, ૪, ૮, ૯, ૧૧ ૯. શલેખ નં. ૪, ૧૦. શૈવલેખ નં. ૩, ૧૧. ૧૧. શૈલખ ન. ૪, ૧૩. ૧૨. શૈલખ નં. ૯, ૧૧, ૧૩,

Page #84

અશોક અને એના અભિલેખે
આ બાબતમાં અશોકે ઘણા સુધારા વધારા કરેલા હોવાનું માલૂમ પડે છે. હિસા સામેના પ્રતિબંધ- પ્રાણીઓને વધ ન કરવો' અને “ભૂતોને ઈજા ન કરવી’ એ નિયમોના અમલ માટે અશોકે રાજકુલમાં તથા રાજ્યમાં કેટલાક પ્રતિબંધ ફરમાવ્યા. કલિંગના યુદ્ધમાં થયેલી ખુવારીથી એને જે સંતાપ અને પશ્ચાત્તાપ થયો તેણે યુદ્ધ પ્રત્યેના તેના વલણમાં ધરમૂળ પરિવર્તન આવ્યું. હવે એણે નવા વિજય મેળવવાનો વિચાર માંડી વાળ્યો ને પોતાના પુત્રો પૌત્ર વગેરેને પણ તેમ કરવા ભલામણ કરી. શસ્ત્રથી મેળવાતા વિજયનું નિમિત્ત આવી પડે, તો તેમાં ક્ષાન્તિ (ક્ષમા) અને હળવા દંડનું વલણ અપનાવવા ભલામણ કરી, કેમ કે વિજય માટે ખેલાતા યુદ્ધમાં વધ, મરણ અને બંધન થયા વિના રહેતાં નથી.
પરંતુ શાંતિના સમયમાં પણ ઘણી હિંસા થતી હોય છે. રાજાઓ વિહારયાત્રા કરતા ને એમાં મૃગયા (શિકાર) વગેરેની મોજ માણતા. અશોકે વિહારયાત્રા કરવી છોડી દીધી. જેના હૃદયમાં અહિંસા અને દયાની ભાવના ખીલી હોય, તે શિકાર જેવા હિંસાત્મક શોખ ચાલુ રાખી શકે નહિ. બીજું, રાજાઓને સ્વાદિષ્ટ માંસાહારનો ઘણો શોખ રહેતો. અશોકના રાજ-રસોડા માટે રોજ સેંકડો અને હજારો પ્રાણીઓને વધથતો. રાજકુલના પરિવાર તથા પરિજનોના મેટા રસાવા માટે રોજ આટલાં બધાં પ્રાણીઓના વધની જરૂર રહેતી હશે? કદાચ આ આંકડામાં અતિશયોકિત હેય. અથવા તો અશોકના રાજરસોડામાં રંતિદેવની જમ મફત આહાર પૂરું પાડવા સદાવ્રત ચાલતું હોય. અશોકે આ વિપુલ પ્રાણી-વધ બંધ કરાવ્યો. પરંતુ માંસાહારનો સ્વાદ એકદમ સદંતર તજવો મુશ્કેલ હોવાથી શરૂઆતમાં એમાં થોડી છૂટછાટ રાખી. એ છૂટ ત્રણ પ્રાણીઓ પૂરતી મર્યાદિત હતી એમાં બે મોર અને એક હરણનો સમાવેશ થતો.૫ એમાંયે હરણ રોજ હણાતું નહિ, પણ બે મોરની રોજ જરૂર પડતી. એ સમયે એ પ્રદેશના લોકોને મેરના માંસનો ઘણો શોખ હતો ને અશોક પણ એ શેખ સહેલાઈથી તેજી શકતો નહિ. છતાં શૈલલેખ નં. ૧માં જણાવ્યા મુજબ એણે
૧. શૈલલેખ નં. ૧૩. ૨. શૈલલેખ નં. ૮. ૩. શૈલલેખ નં. ૧.
૪. કહે છે કે રંતિદેવ રાજાના રસોડામાં દરરોજ બે હજાર ઢોરોનો અને બે હજાર ગાયોનો વધ કરવામાં આવતો ને પ્રજને મફત માંસ પૂરું પાડવામાં આવતું (ભાંડારકર, અશોકચરિત, પૃ. ૨૧).
૫–૯. શૈલલેખ નં. ૧.

Page #85

ધર્મ-ભાવના
આગળ જતાં આ ત્રણ પ્રાણીઓને પણ વધ કરવામાં આવશે નહિ એવું જાહેર કરેલું. આ અનુસાર એણે આગળ જતાં આ છૂટછાટ પણ છોડી દીધી હશે ને પોતે માંસાહારને પૂર્ણ તિલાંજલિ આપી શુદ્ધ શાકાહાર અપનાવ્યો હશે એ ચોક્કસ છે. કંદહાર શૈલલેખમાં જણાવ્યા મુજબ એણે માંસાહારનો ઘણો શોખ રાજ્યકાલના દસમા વર્ષે છોડેલો. રાજાને દાખલ જોઈ બીજા લોકોએ પણ જીવહત્યા બંધ કરી, ખાસ કરીને શિકારીઓ અને માછીમારીઓએ.
પ્રાણીઓના વધનું બીજું નિમિત્ત હતું મેળાવડા. મેળાવડા (‘સમાજ') બે પ્રકારના હતા. અમુક મેળાવડાઓમાં ગીત, વાદ્ય, નૃત્ય અને મલ્લયુદ્ધ જેવા નિર્દોષ આનંદપ્રમોદ કરાતા, જ્યારે બીજા પ્રકારના મેળાવડાઓમાં મિજબાનીની મિજા ઉઠાવવામાં આવતી. આ મિજબાનીમાં સ્વાદિષ્ટ માંસાહારનો સમાવેશ થતો. આથી અશોકે આ પ્રકારના મેળાવડાઓની મનાઈ ફરમાવી.
એ સમયે દેવદેવીઓને પ્રસન્ન કરવા માટે પણ પ્રાણીઓનો વધ કરી તેમનો ભંગ અપાતો. ધાર્મિક હેતુના નિમિત્તોય થતો પ્રાણીવધ અહિંસા અને જીવદયાના સિદ્ધાંતની દૃષ્ટિએ નિષિદ્ધ ગણાય. આથી અશોકે પ્રાણીઓનો ભોગ આપવાની મનાઈ ફરમાવી.
શૈલખ નં. ૧માં જણાવેલા આ પ્રતિબંધ અશોકના રાજ્યકાલના બારમા વર્ષે ફરમાવેલા છે. આગળ જતાં છવીસમા વર્ષે એણે આ બાબતમાં વધારે શાસન ફરમાવ્યાં એની વિગત સ્તંભલેખ નં. ૫માં નોંધવામાં આવી છે. - કેટલાંક પ્રાણીઓને અવધ્ય ઠરાવવામાં આવ્યાં અર્થાત તે પ્રાણીઓના વધનો પ્રતિબંધ ફરમાવવામાં આવ્યો. એમાં શુકો (પોપટ), સારિકાઓ, ચક્રવાકો, હંસ, ચામાચીડિયાં, મોટી કીડીઓ, કાચબીઓ, હાડકાં વગરનાં માછલાં, કાચબા, સાહુડીઓ, ખિસકોલીઓ, બારશિંગા હરણ, સાંઢ, ઘરની જીવાત, ગેંડા, કપ (કબૂતરો) વગેરેનો સમાવેશ થતો. આમાં જે પ્રાણીઓ ઔષધિ વગેરે કામમાં આવતાં ન હોય અથવા જેનો આહાર થતો ન હોય તેવાં બધાં ચોપગાંના વધની મનાઈ ફરમાવી. બકરીઓ, ઘેટીઓ ને ડુક્કરીઓ જે ગાભણી કે દૂધાળી હોય તેમનો વધ કરવાની મનાઈ કરી. તેવી રીતે છ મહિનાની ઉમર સુધીનાં બચ્ચાંને પણ અવધ્ય ઠરાવ્યાં. જીવવાળા ભૂલાને તેમ જ જંગલને બાળવાની મનાઈ કરી, કેમ કે તેમાં ઘણી જીવહિંસા થતી હોય છે. જીવને જીવથી પોષવા નહિ” એવો બોધ દીધો.
૧-૨. શૈલલેખ નં. ૧.

Page #86

p
અશોક અને એના અભિલેખા
જે પ્રાણીઓના વધના સદંતર નિષેધ ન થઈ શકે તેમ હતા, તે પ્રાણીઓના વધની પર્વદિન પૂરતી મનાઈ ફરમાવી. એમાં હાથી માછલાં વગેરેનો સમાવેશ થતો.
હિંસા પૂર્ણ વધુમાં જ રહેલી છે એવું નથી. પ્રાણીને ઈજા કરવામાં પણ હિંસા રહેલી છે. આખલા, બકરા, ઘેટાં, ડુક્કર વગેરે પ્રાણીઓને ખસી કરવામાં તેઓને ત્રાસ થતા હોય છે. અાકે પર્વદિનાએ એ પ્રાણીઓને ખસી કરવાની મનાઈ ફરમાવી. એવી રીતે ઘેાડાઓને અને બળદોને પદનાએ ડામ દેવાના પણ પ્રતિબંધ કર્યો. આ રીતે અશોકે પ્રાણીઓના વધ અને પ્રાણીઓને ઈજા કરવાની હિંસા સામે ઘણા પ્રતિબંધ ફરમાવ્યા.
હિંસા સામેના આ પ્રતિબંધામાં સ્પષ્ટત: ચંડતા અને નિષ્ઠુરતાના નિવારણ માટેના રચનાત્મક ઉપાય નજરે પડે છે.
દયાત્મક પ્રબંધો : દયાના સદ્ગુણથી પ્રેરાઈને અશોકે પરમાર્થ માટેના કેટલાક પ્રબંધ કર્યાં.
અગાઉના રાજાઓની જેમ રસ્તામાં વડનાં ઝડ રોપાવ્યાં, આંબાવાડીઓ રોપાવી, દર અર્ધા કોશે કૂવા ખોદાવ્યા અને આરામગૃહ બંધાવ્યાં.૩ આમાં મનુષ્ય ઉપરાંત પશુઓના પરમાર્થના ખ્યાલ રાખેલા છે. મનુષ્યો તથા પશુઓને ઉપયોગી ઔષધિઓ જયાં જયાં નહોતી ત્યાં ત્યાં મંગાવીને રોપાવવામાં આવી,૪
કલિંગ જીત્યા પછી ત્યાંના જંગલના લાકો સામે થતા ને હાનિ કરતા, તાય તે તેઓ તરફ બને તેટલી ક્ષાન્તિ દાખવતા. તેાસલી અને સમાપા નગરીઓના નગર-મહામાત્રાને સૂચના આપી કે ત્યાંના લોકોને કનડગત કરવામાં, કેદમાં પૂરવામાં કે દેહાંતદંડ દેવામાં તેઓ કડક ન રહે, ઈર્ષા અધીરાઈ કે પ્રમાદ ન રાખે તે ખંતુ તથા ધીરજથી વચલા માર્ગ ગ્રહણ કરે.પ
વળી ધર્મ-મહામાત્રાને પણ સૂચના આપી કે કેદખાનામાં પુરાયેલાઓ પૈકી જેમને ઘણાં સંતાન હોય જેમને કડનગત થતી હોય કે જેમને ઘડપણ આવ્યું હોય, તેમને નાણાંની મદદ આપે કે તેમને છોડી મૂકવાનું વિચારે. T
૧--૨. સ્તંભલેખ નં. ૫.
૩. શૈલેખ નં. ૨; સ્તંભલ્લેખ નં. ૭.
૪. શૈલલેખ નં. ૨.
૫. કલિંગના અલગ શૈલલેખ.
૬. શૈલલેખ નં. ૫.

Page #87

ધર્મભાવના
અપરાધી મનુષ્યો તથા પ્રાણીઓને દેહાંતદંડ તથા અંગચ્છેદદંડની સજા કરવામાં આવતી. અશોકે આ બાબતમાં ઉદારતા દાખવી અનેક અપરાધીઓને ચક્ષુદાનથી માંડીને પ્રાણદાન સુધીની રાહત આપી અર્થાત ચક્ષુછેદથી માંડીને દેહાંતદંડ સુધીની સજામાંથી મુકિત આપી.
રજકોને પણ ન્યાય અને દંડની બાબતમાં મધ્યમ માર્ગ અપનાવવા ભલામણ કરી, પ્રાંતના લોકો પર અનુગ્રહ કરવા અનુરોધ કર્યો. સજા પામેલા કેદીઓને કૃપાના ત્રણ દિવસ આપ્યા, જે દરમિયાન તેઓના સગાસંબંધીઓ તેમના દંડ ઘટાડાવી શકે અથવા તેઓ દાન ઉપવાસ વગેરે દ્વારા પરલોકનું પાથેય બાંધી શકે. અશોક રાજાના જન્મદિને અમુક પ્રકારના કેદીઓને છોડી મૂકવાની પ્રથા અનુસરતો. તેમાં બાળકેદીઓ, ઘરડા કેદીઓ, રોગી કેદીઓ અને નિરાધાર કેદીઓનો સમાવેશ થતો. રાજ્યકાલના છવીસમા વર્ષ સુધીમાં એણે પચીસ વાર આમ કેદીઓને છોડી મૂક્યા હતા.*
માતાપિતાથી માંડીને ગુલામો અને નોકરે તરફ સારો વર્તાવ રાખવાનો એ વારંવાર ઉપદેશ દેતે, તેમાં પણ દયાનો આ ઉદાત્ત ગુણ રહેલો છે.
દાન બ્રાહ્મણો અને મગોને દાન દેવું, સ્થવિશેને દાન દેવું, મિત્રો પરિચિત અને સગાઓને દાન દેવું વગેરેની અશોકે અનેક વાર ભલામણ કરી છે.
પિતે વિહારયાત્રા તજી ધર્મયાત્રા અંગીકાર કરી ત્યારે તે બ્રાહ્મણો અને શમણોનાં દર્શન કરી તેમને દાન દેતો તેમ જ સ્થવિશે તથા વૃદ્ધોનાં દર્શન કરી તેમને પણ દાન દેતો.
પતે ભગવાન બુદ્ધના જન્મસ્થાન લુમ્બિનીની તીર્થયાત્રા કરી ત્યારે ત્યાં પથ્થરની દીવાલ કરાવી ને એ ગામને ધાર્મિક કારમાંથી મુકત કર્યું તેમ જ તેના જમીનમહેસૂલને દર પણ ઘટાડવો.
એવી રીતે પોતે આજીવિકોને ત્રણ ગુફાઓ દાનમાં દીધી.૭
૧. સ્તંભલેખ ને. ૨. ૨-૩. સ્તંભલેખ નં. ૪. ૪. સ્તંભલેખ નં. ૫. ૫. શૈલલેખ નં. ૮. ૬. રુમિનદેઈ સ્તંભલેખ. ૭. બરાબર ગુફાલેખો.

Page #88

અશોક અને એના અભિલેખો
આમ અશોક દાનની બાબતમાં અપાતા ઉપદેશને પિતાના સંગીન દૃષ્ટાંતથી સાર્થક કરતો.
પિતાના રાજકુળનાં અન્ય માણસોને પણ એ આ બાબતમાં પ્રોત્સાહન દેત. એની બીજી રાણી કારુવાડી આંબાવાડી, ફળની વાડી, દાનગૃહ વગેરેનાં દાન દેતી. આ દાન તે રાણીના પિતાના નામે નોંધવામાં આવે એવી સૂચના આપવામાં અશોક દેખીતી રીતે દાનભાવના રાજકુળનાં સર્વ જમાં પ્રસરે એમ ઈચ્છે છે. રાણીઓ, રાજકુમારો વગેરેનાં દાનકાર્યોની કાળજી રાખવા એ પિતાના અધિકારીઓને ખાસ સૂચના આપે છે.
કરપાર –રાજા તરીકે અશોક સર્વ જનનાં કલ્યાણ માટે આતુર રહેતો.
શૈવખ નં. ૫માં એ જણાવે છે તેમ કહાણ દુષ્કર (કરવું અઘરું) છે. જે કલ્યાણ આદરે છે તે દુષ્કર કરે છે. અશોકે બહુ કલ્યાણ કર્યું છે. તે કહે છે કે મારા પુત્ર પત્રો ઈત્યાદિ વંશજો તેમ કરશે તો તેઓ સુકૃત (સત્કૃત્ય) કરશે, જે તેને અંશ પણ તજશે, તે દુષ્કત (દુષ્કૃત્ય) કરશે. પાપ કરવું સહેલું છે.
મિષ્ઠ લોકોના હિત સુખ માટે ધર્મ-મહામાત્ર નીમ્યા.
અશોક સર્વલોકહિતને પરમ કર્તવ્ય માનતો ને તેથી તે તેને માટે સર્વ સમયે સર્વત્ર પ્રવૃત્ત રહેતો. એ કરવામાં એમ ભૂતો પ્રત્યેના ત્રણમાંથી મુકત થવાની મુરાદ રાખો. કેટલાકને આ લેકમાં સુખી કરવા માટે અને પરલોકમાં સ્વર્ગ અપાવવા માટે એ આતુર રહેતો. ભારે પુરુષાર્થ વિના આ દુષ્કર છે. પરમ સેવા અને પરમ ઉત્સાહ વિના આ લોકનું તથા પરલોકનું સુખ મેળવવું મુશ્કેલ છે. .
આને માટે આત્મપરીક્ષણ પણ આવશ્યક છે, સામાન્ય રીતે સહુ કોઈ પિતાના સત્કાર્યનો જ વિચાર કરે છે, પોતે કરેલા પાપને કે પિતાની પાપવૃત્તિને વિચાર કરતા નથી. પરંતુ સહુએ આ લોકમાં શું લાભદાયી છે તેમ જ પરલોકમાં
૧. રાવીને અલાહાબાદ-કોસમ સ્તંભલેખ. ૨. શૈલેખ નં. ૬. ૩-૫. શૈલખ નં. ૬. ૬. સ્તંભલેખ નં. ૧.

Page #89

ધર્મ-ભાવના
શું લાભદાયી છે તેને વિચાર કરવો જોઈએ. અશોકે આ હેતુથી સર્વ સંપ્રદાયોને માન-દાન દીધાં છે ને સર્વજોના સુખ તથા હિત માટે બનતો પ્રબંધ કર્યો છે. ધર્મ-ભાવના તથા ધર્મ-આચરણને ઉપદેશ દેતા લેખ પણ તેણે તેથી જ લખાવ્યા છે ને કોતરાવ્યા છે.
ધર્મની વ્યાપક દૃષ્ટિ – આમ અશોકે પોતાના અભિલેખોમાં સાર્વજનિક દૃષ્ટિએ જે ધર્મનો ઉપદેશ દીધો છે, તે કોઈ સંપ્રદાયના આચારવિચારનો નહિ પર વ્યાપક માનવધર્મના આચરણનો છે. ચંડતા, નિષ્ફરતા, ક્રોધ, અભિમાન અને ઈર્યા જેવા દુર્ગવ નિવારવા અને કલ્યાણ, દયા, દાન, સત્ય અને શુદ્ધિ જેવા સવ કેળવવા એ સર્વ ધર્મસંપ્રદાયોનાં પરમ તત્ત્વ છે. માતાપિતા, વૃદ્ધો, ગુરુઓ, બ્રાહ્મણો અને શ્રમ, મિત્રો પરિચિતો અને સગાઓ તથા નોકરી અને ગુલામ તરફ આદર રાખવો તેમ જ પ્રાણીઓને વધ ન કરવો અને પ્રાણીઓને ઈજા ન કરવી એ નીતિનિયમો પણ સર્વ સંપ્રદાયને ઇષ્ટ માનવધર્મને લગતા ગણાય. સંયમ અને ભાવશુદ્ધિ એ સર્વ સંપ્રદાયનો સાર છે ને એ સારની અભિવૃદ્ધિ થતી રહે એ જ અશોકની અભિલાષા છે.' આમ એ ધર્મના બાહ્ય સ્વરૂપને બદલે એનું હાર્દ લક્ષમાં રાખે છે ને પોતાના ધર્મોપદેશમાં એ ધર્મસાર(ધર્મ-તત્ત્વ)ને જ મહત્ત્વ આપે છે. દેશવિદેશમાં અદ્યપર્યત અશોકના જે વર્મોપદેશની પ્રશંસા થાય છે, તે બૌદ્ધ ધર્મસંપ્રદાયને લગતા ઉપદેશની નહિ પણ માનવધર્મને ઉદાત્ત તત્તને લગતા ઉપદેશની. ધર્મની આ વ્યાપક દૃષ્ટિને લઈને અશોકને ભારતના સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસમાં રાજર્ષિનું બિરુદ પ્રાપ્ત થયું છે.
ધર્મમય જીવનદૃષ્ટિ– કલિંગના યુદ્ધ પછી અશોકના હૃદયમાં જે ધર્મભાવના જાગી તે એવી ઉત્કટ હતી કે સમય જતાં અશોકની સમગ્ર જીવનદૃષ્ટિ ધર્મમય બની રહી. ધર્મકામતા (ધર્માનુરાગ) ધર્મશીલન (ધર્માચરણ)માં પરિણમી ને તેમાંથી તેને પિતાની ધર્મભાવનાને પ્રસાર સજામાં કરવા માટે ધનુરાસ્તિ (ધર્માનશાસન) અર્થાત્ ધર્મોપદેશ કરતા રહેવાની ઉત્કટ ઇચ્છા જાગી." આ માટે એણે જે લેખ લખાવ્યા ને કોતરાવ્યા, તેને તેણે ધર્મલિપિ (ધર્મલેખ) તરીકે ઓળખાવ્યા છે.
૧-૨. સતંભ લેખ નં. ૩. ૩. સ્તંભલેખ નં. ૨. ૪. શૈ ખ નં. ૭ અને ૧૨. ૫. સ્તંભલેખ નં. ૧.

Page #90

ઈ૪
અશોક અને એના અભિલેખો
આ લેખો દ્વારા તેમ જ પ્રત્યક્ષ સંપર્ક દ્વારા પોતે ધર્મોપદેશ દેતો ને પિતાના પ્રાદેશિક અધિકારીઓ પણ પોતાનો ધર્મ-રાંદેશ પ્રજાને પહોંચાડતા રહે એમ ઇચ્છતો. આ માટે એણે ધર્મનું ખાતું શરૂ કરી ધર્મ-મહામાત્રની પણ નિમણૂક કરી.'
અશોકે હવે શસ્ત્રવિજય તજી ધર્મવિજયનો અંગીકાર કર્યો. ધર્મવિજય એટલે ધાર્મિક વિજય નહિ, પણ ધર્મ-ભાવનાના ઉપદેશ દ્વારા તેનો થતો પ્રસાર. આ પ્રકારને ધર્મ-વિજય પ્રીતિરસથી ભરેલો હોય છે.
અગાઉના રાજાઓની જેમ એ પણ શરૂઆતમાં વિહારયાત્રા કરતો, જેમાં શિકાર વગેરે મોજશોખ થતા. એને બદલે હવે એણે ધર્મયાત્રા અપનાવી. ધર્મયાત્રા એટલે ધાર્મિક સ્થાનોની તીર્થયાત્રા એવો સ્થૂલ અર્થ અહીં અભિપ્રેત નથી. ધર્મયાત્રા એટલે એવી યાત્રા (પ્રવાસ), જેમાં બ્રાહ્મણ અને શમણે તથા વૃદ્ધોનાં દર્શન કરી તેમને દાન અપાય ને જેમાં તે તે પ્રદેશના લોકોને મળી તેમની સાથે ધર્મની ચર્ચા કરી તેમને ધર્મોપદેશ અપાય. અર્થાત્ ધર્મશીલન અને ધર્મપ્રસારની દૃષ્ટિએ થતો પ્રવાસ તે ધર્મયાત્રા.
માંદગી, વિવાહ, પુત્રપ્રાપ્તિ વગેરે પ્રસંગે મંગલ અર્થાત્ ધાર્મિક કે માંગલિક ક્રિયાઓ કરવામાં આવતી. સ્ત્રીઓને એમાં સ્વાભાવિક રીતે ઘણો ઉત્સાહ રહેતો. અશોક આવી માંગલિક ક્રિયાઓ શુદ્ર અને અલ્પફલદાયી હોવાનું જણાવી, ધર્મ-મંગલ માટે ભલામણ કરે છે. ધર્મ-મંગલ એટલે ધાર્મિક ક્રિયાઓ નહિ, પણ જેમાં ધર્મશીલનના નિયમોનો પ્રસાર કરવામાં આવે તેવી મંગલ પ્રવૃત્તિઓ. આ ધર્મશીલન માટે પિતાએ પુત્રને, પુત્રે પિતાને, ભાઈએ ભાઈને, સ્વામીએ સેવકને, મિત્ર મિત્રને, પરિચિતે પરિચિતને અને પડોશીએ પડોશીને ભલામણ કરતા રહેવી ઘટે. પેલું સામાન્ય મંગલ હેતુ પાર પડે કે ન પણ પાડે ને પાડે તોપણ આ લોકને લગતો જ, જ્યારે આ મંગલ કાલથી પર છે, તે આ લેકમાં પાર ન પડે, તે પરલોકમાં અનંતપુણ્ય પ્રસરે છે.
૧. શૈલલેખ નં. ૫. ૨. શૈલલેખ નં. ૧૩. ૩. શૈલલેખ નં. ૮. ૪. એજન. ૫-૬. શૈલલેખ નં. ૯,

Page #91

ધર્મ-ભાવના
રાજા કંઈ યશ કે કીતિ ઇચ્છતા હોય, તે તે માત્ર લોકો ધર્મને સાંભળે ને આચરે એ બાબતમાં જ.૧ અર્થાત્ ધર્મ-પ્રસારની ઉદાત્ત પ્રવૃત્તિના ફળરૂપે જ.
ધર્મદાન જેવું દાન નથી. ધર્મદાન એટલે ધાર્મિક દાન નહિ, પણ ધર્મનું દાન. ધર્મનાં જે તત્ત્વ છે, ધર્મના જે નીતિનિયમ છે, તેનું જ દાન, અર્થાત્ ધર્મની ભાવનાનું દાન. આ માટે પિતાએ, પુત્ર, ભાઈએ, સ્વામીએ, મિત્રે, પરિચિતે અને પડોશીએ એકબીજાને ભલામણ કરવી ઘટે.
૭૫
ધર્મ વડે પાલન, ધર્મ વડે વિધાન, ધર્મ વડે સુખદાન ને ધર્મ વડે રક્ષણ – એ વિધિ (પ્રક્રિયા) માટે એ પોતાના સર્વવિધ અધિકારીઓને ભલામણ કરતા (સ્તંભલેખ નં. ૧).
૧. શૈલલેખ નં. ૧૦. ૨૩. શૈલલેખ નં. ૧૧.
આમ અશોકની સમગ્ર જીવનદૃષ્ટિ ધર્મમય બની ગઈ હતી. વિજય, મંગલ, યશ, દાન – સર્વ બાબતમાં એ ધર્મભાવનાના ઉપદેશ તથા પ્રસારના જ વિચાર કરતા.
-
ધર્મશીલન તથા ધર્માનુશાસનની આવી ઉત્કટ જીવનદૃષ્ટિને લઈને અશેક ભારતના જ નહિ, જગતના મહાન રાજવીઓમાં અગ્રિમ સ્થાન પામ્યા છે.

Page #92

૬. ધર્મને ઉપદેશ અને પ્રસાર
અશોકના મનમાં જયારે ધર્મ-ભાવના ઉત્કટ બની ત્યારે તે એ ભાવનાને તરત અમલમાં મૂકવા લાગ્યો. પોતે આ લોકમાં સુખી થાય ને પરલોકમાંય શ્રેય પામે એવું કલ્યાણ કરવા લાગ્યો. પરંતુ એને પોતાના અંગત કલ્યાણથી સંતોષ થયો નહિ.
પિતે જે ધર્મ-શીલન કરવા લાગ્યો, તેને પ્રસાર સમસ્ત રાજકુલમાં તેમ જ સર્વ પ્રજાજનોમાં કેવી રીતે થાય તે વિચારવા લાગ્યો.
રાજકુલમાં ધર્મ-પ્રસાર – રાજકુલના વડા તરીકે તેણે રાજરસેડામાં ભેજન માટે પ્રાણી-વધ કરવાના જે પ્રતિબંધ મૂક્યા, તેની અસર સમસ્ત રાજકુલ પર પડ્યા વિના રહે નહિ. પોતે ધર્મયાત્રા દરમિયાન પોતાના પરિવારમાંથી કેટલાકને સાથે લઈ જતો હશે. આથી ધર્મભાવનાની અસર તેની રાણીઓ તથા કુમારો પર પડતી હશે. ધર્મ માટે ખાસ નિમાયેલા ધર્મ-મહામાત્ર રાજાનાં અંત:પુરોનું–રાજધાની પાટલિપુત્રમાં તેમ જ બહારનાં નગરોમાં રહેલાં અંત:પુસેનું તથા રાજાના ભાઈઓ અને બહેનનાં તથા તેના બીજા સગાઓનાં અંત:પુરોનું પણ ધ્યાન રાખતા.'
પોતે જે ધર્મ-લેખ શિલા પર કોતરાવતો, તેને પિતાના પુત્રો પૌત્રો ઈત્યાદિ વંશજો અનુસરતા રહે તે એને મુખ્ય ઉદ્દે શ હતો. આ વાતનો ઉલ્લેખ એ પોતાના અનેક ધર્મલેખોમાં કરે છે.?
જે રાજા પિતાની આ ધર્મ-ભાવનાની ભલામણ પિતાએ, પુત્ર, ભાઈએ, સ્વામીએ વગેરેએ કરતા રહેવી એવી અપેક્ષા રાખે છે તે રાજા પોતે પણ પોતાના પુત્રોને, ભાઈઓને, પત્નીઓને વગેરેને તેની ભલામણ કરતો રહે એ સ્વાભાવિક છે.
સગાઓ તરફ યોગ્ય રીતે વર્તવું જોઈએ એ પુરાણી પ્રકૃતિ છે એવું પણ એ નોંધે છે.*
૧. શૈલેખ નં. ૫. ૨. દા. ત. શૈલખ નં. ૪, ૫, ૬, ૧૩. ૩. શૈલખ નં. ૯, ૧૧. ૪. એરંગુડી ગૌણ શૈલેખ.

Page #93

ધર્મના ઉપદેશ અને પ્રસાર
વળી ધર્મમહામાત્રા વગેરે મોટા અધિકારીઓ રાજાની જેમ રાણીઓનાં, રાજપુત્રાનાં અને અન્ય કુંવરોનાં દાનકાર્યોની સંભાળ રાખે છે.' અશોકની બીજી રાણી અને તીવરની માતા કારુવાકીએ કરેલાં ધર્મદાનાના ઉલ્લેખ એ આનું સચોટ દૃષ્ટાંત છે.ર
રાણી દેવી, જે વિદિશાના શ્રેષ્ઠીની પુત્રી હતી, તેણે વિદિશામાં વિહાર બંધાવેલા ને તેના પુત્ર મહેન્દ્ર તથા પુત્રી સંઘમિત્રાએ બૌદ્ધ ધર્મના શ્રમણત્વની દીક્ષા લઈ આગળ જતાં સિલાનમાં બૌદ્ધ ધર્મના પ્રસાર કર્યો એ અનુશ્રુતિ અશોકના રાજકુટુંબમાં થયેલા બૌદ્ધ ધર્મના પ્રભાવ દર્શાવે છે.
અશાક બોધિવૃક્ષમાં એટલા બધા અનુરાગ ધરાવતો કે એની બીજી રાણી તિષ્યરક્ષા કે તિષ્યરક્ષિતાએ ઈર્ષાથી બાધિવૃક્ષને નાશ કરવા કોશિશ કરી એ અનુશ્રુતિ અનુકાલીન તથા સાંપ્રદાયિક હોઈ શ્રાદ્ધેય જણાતી નથી.૪
૭૭
ગમે તેમ, અશાકના બૌદ્ધ ધર્મ તરફના અંગત વલણની તેમ જ અહિંસા દયા દાન વગેરે ધર્મગુણાની અસર તેના રાજકુલમાં ઘણે અંશે પ્રસરી લાગે છે.
પ્રજાજનામાં પ્રસાર – રાજા તરીકે અશોક પોતાના પ્રજાજનોને પોતાનાં સંતાનોની જેમ ચાહતા. સર્વ મનુષ્યોને એ પોતાની સંતિત ગણતા ને જેવી રીતે પોતાની સંતતિ ઐહલેાકિક સુખ અને પારલૌકિક હિત પામે તેવું ઇચ્છે તેવી રીતે સર્વ મનુષ્યો માટે પણ તે એવું ઇચ્છતા. આનો ઉપાય હતો. ધર્મ-શીલન. લોકોમાં ધર્મની વૃદ્ધિ થતી રહે તો લોકોની પણ ઉન્નતિ થતી રહે. પરંતુ લાકોમાં ધર્મની વૃદ્ધિ કરવી કેવી રીતે? અગાઉના રાજાઓએ પણ એમ કરવા ઇચ્છેલું, પરંતુ લોકોની ઉન્નતિ થઈ નહિ.પ
અશાકે પેાતાની ઉત્કટ ભાવના તથા ભારે પુરુષાર્થ દ્વારા એ પાર પાડવા કેટલાક અવનવા ઉપાય આદર્યા.
૧. શૈલલેખ નં. ૫.
૨. રાણીના અલાહાબાદ--કોસમ સ્તંભલેખ.
૩. Barua, op. cit., pp. 51 f.
ધર્મયાત્રા --- રાજ્યકાલને સમે વર્ષે અાકે બાધિતીર્થની યાત્રા કરી ત્યારથી તે ધર્મયાત્રા કરવા લાગ્યો. તેમાં તે જનપદના જનાની મુલાકાત લેતા, તેમને ધર્મના
૪. Thapar, op. cit., pp. 51 f; Barua, op: cit., p. 53. ૫. સ્તંભલેખ નં. ૭.

Page #94

અશોક અને એના અભિલેખે
ઉપદેશ દેતો ને તેમને ધર્મની પૂછપરછ કરતો. તેમ કરવામાં તેને ઘણી મજા આવતી. તે સર્વ વર્ગોની ને સર્વ સંપ્રદાયોની સંભાળ લેતો.
અશોકનો ધર્મને ખ્યાલ એવો વ્યાવહારિક હતો કે સામાન્ય જનો એને સરળતાથી સમજી શકે. એમાં અટપટી ધાર્મિક ક્રિયાઓની ધાંધલ નહોતી કે પારિભાષિક તત્ત્વમીમાંસાની ગહન મથામણ નહોતી. એ લોકોને જે ધર્મને ઉપદેશ આપવા માગત, તે ધર્મ સીધોસાદો હતો. દુર્ગુણોને ટાળો ને સદ્ગણોને કેળવો. સદાચાર આચરો. બૌદ્ધ ધર્મના શાસ્ત્રગ્રંથમાંય એને એવાં સૂત્રો તરફ પક્ષપાત હતો કે જેમાં સામાન્ય ગૃહસ્થોએ પાળવાના ધર્માચારને સરળ રીતે રજૂ કર્યો હોય. દા.ત. “દીઘનિકાય'માંનું સિગાલોવાક સુત્ત', જેમાં ગિરિ-વિનય (ગૃહસ્થ પાળવાના નિયમ) આપ્યા છે. એમાં રાજગૃહમાં ભગવાન બુદ્ધ સિગાલ નામે ગૃહસ્થ-પુત્રને આપેલા ધર્મોપદેશને પ્રસંગ નિરૂપાયો છે. તે બે હાથ જોડીને ઊંચા કરી છે દિશાઓને નમસ્કાર કરતો હતો. તે પોતાના પિતાના કહેવાથી આમ કરતો હતો. ભગવાન બુદ્ધ એને સમજાવ્યું કે
આ તો દિશાઓનું સ્થૂલ પૂજન થયું, દિશા-વંદનનો ખરો અર્થ તો પોતાની આસપાસના લોકો તરફ સારો વર્તાવ કરવાનો છે. માતાપિતા એ પૂર્વદિશા છે, ગુરુઓ દક્ષિણ દિશા છે, પત્ની ને સંતાન પશ્ચિમ દિશા છે, મિત્રો ને સગાંસંબંધી ઉત્તર દિશા છે, બ્રાહ્મણો અને શ્રમણો આકાશ દિશા છે ને નોકરો અને મજૂરો પૃથ્વી દિશા છે. પ્રત્યક્ષ મુલાકાત દરમિયાન લોકોને આવાં બોધક દૃષ્ટાંતો દ્વારા અશેક માતાપિતાની સેવા વગેરે ધર્મસૂત્રોનું તાત્પર્ય ઘણી સહેલાઈથી સમજાવી શકતો હશે.
ધર્મ-પ્રદર્શને – લોકો લાંબા વખતથી પ્રાણીઓને વધ, ભૂતોને ઈજા, સગાસંબંધીઓ તરફ અયોગ્ય વર્તાવ, બ્રાહ્મણો અને શ્રમણો તરફ અયોગ્ય વર્તાવ વગેરે કરતા આવે છે. તેઓને એ માર્ગેથી ધર્મને માર્ગે કેવી રીતે વાળવા? માત્રા સીધાસાદા ધર્મોપદેશથી સર્વ લોકો સહેલાઈથી ધર્મને માર્ગે ન વળે.
બૌદ્ધ સાહિત્યમાં આપેલી ભગવાન બુદ્ધના પટ્ટશિષ્ય મોગ્ગલાનને લગતી વાત આ સંદર્ભમાં લક્ષમાં લેવા જેવી છે. કહે છે કે તેઓ સ્વર્ગમાં જઈ દરેક દેવને મળતા તેમ જ નરકમાં જઈ દરેક જીવને મળતા ને તે તે દેવને દેવત્વ કેવી રીતે પ્રાપ્ત થયું તેમ જ તે તે જીવની નરકમાં ગતિ શાથી થઈ તે જાણી લાવતા. પછી તેઓ
૧. શૈલલેખ નં. ૮. 2. Bhandarkar, op. cit., pp. 122 ff.

Page #95

ધર્મને ઉપદેશ અને પ્રસાર
૭૯
લોકોને એ પ્રસંગ કહી બતાવતા ને એથી લોકોના મનમાં તેમના ઉપદેશની અસર તરત થતી.'
પિતાના ધર્મોપદેશના પુરુષાર્થની સફળતા માટે અશોકે આવો વ્યાવહારિક ઉપાય આદર્યો. લોકો જો અહીં ધર્મનું બરાબર આચરણ કરે, તો તેમને પરલોકમાં દેવત્વ પ્રાપ્ત થાય છે, ત્યાં તેમને વિમાન જેવા ઉત્તમ આવાસ તથા હાથી જેવાં ઉત્તમ વાહન મળે છે ને રૂપના અંબાર જેવી કાંતિ પ્રાપ્ત થાય છે. એવી માન્યતા અન્ય ધર્મોની જેમ બૌદ્ધ ધર્મમાં પ્રચલિત હતી. ‘વિમાનવત્થ’ નામે બૌદ્ધ ગ્રંથમાં સ્વર્ગમાં મળતાં એવાં દિવ્ય સુખનું વિગતવાર વર્ણન કરેલું છે.
કે લોકોને ધર્મને માર્ગે વાળવા માટે, ધર્મિષ્ઠ જનોને સ્વર્ગમાં મળતાં દિવ્ય સુખનાં પ્રદર્શન યોજવાં. એમાં વિમાન, હાથી, અગ્નિસ્કંધ (રાશિ) ઇત્યાદિ દિવ્ય સુખદ પદાર્થો પ્રદર્શિત કરવામાં આવતા. અહીં ધર્મ આચરે, તો પરલેકમાં આવાં આવાં ઉત્તમ સુખ પામશો એ પ્રકારનાં ધર્મ-પ્રદર્શનેથી આકર્ષાઈ ઘણા લોકો ધર્મને માર્ગે વળે એ સ્વાભાવિક છે. અલબત્ત એમાં આ સુખ પામવા માટે કે ધર્મ આચરો તે પણ સમજાવવામાં આવતું.
રાજયમાં હવે ભેરી-ઘોષ થતો તે ધર્મ માટે થતો. અગાઉ યુદ્ધાદિ માટે કે ઉત્સવો માટે ભેરીઘોષ થતો, જ્યારે હવે આવાં ધાર્મિક પ્રદર્શન માટે થતો.૫ આનાથી લોકોમાં ધર્માચરણ વધતું
અધિકારીઓ દ્વારા ધર્મોપદેશ – રાજા પોતે પ્રજાને ધર્મનો ઉપદેશ કરે તેની અસર લોકોના મન ઉપર ઘણી પડે. પરંતુ અશોકનું રાજ્ય ઘણું વિપુલ હતું. એક ધર્મયાત્રામાં અશોક ૨૫૬ જેટલા દિવસોથી સતત યાત્રાએ રહ્યો હતો.૭ છતાં એ એક વ્યકિત રાજ્યના લાખો લોકોનો પ્રત્યક્ષ સંપર્ક કેવી રીતે સાધી શકે?
અર્થ
4. Bhandarkar, op. cit., pp. 143 f.
૨. અહીં વિમાન એટલે સ્તંભના આધારે રહેતું ભવ્ય મહાલય એ અભિપ્રેત છે.
3. Bhandarkar, op cit., pp. 143 f. ૪. શૈલલેખ નં. ૪. ૫. શૈલલેખ નં. ૪. ૬. શલલેખ નં. ૧૪. ૭. ગણ શૈલખ નં. ૧.

Page #96

અશક અને એના અભિલેખા
આથી એણે આ બાબતમાં પોતાના મુખ્ય અધિકારીઓનો સહકાર લેવા માંડ્યો. યુકત, રજજુકો અને પ્રાદેશિક પાંચ પાંચ વર્ષે પિતાની હકૂમત નીચેના, સમસ્ત પ્રદેશમાં તપાસ-પ્રવાસે ફરતા હતા. તેઓ તે દરમિયાન પોતાનાં વહીવટી કામની સાથે સાથે પ્રજાજનોને અશોકનો ધર્મોપદેશ કહેતા રહે, તો તેઓમાં, રાજાનો ધર્મ-સંદેશ સારી રીતે પહોંચે. આ માટે એણે શૈલલેખ નં. ૩ માં સ્પષ્ટ સૂચના આપી છે.
સ્તંભલેખ નં. ૭ માં એ અવલોકે છે તેમ આ રીતે અધિકારીઓ દ્વારા ધર્મોપદેશ સંભળાવ્યા કરવાથી લોકોમાં ધર્મની વૃદ્ધિ થતી રહેતી.
ઉપલા, નીચલા તેમ જ મધ્યમ વર્ગના અધિકારીઓ ધર્મશીલનના ઉપદેશને અનુસરે છે તેમ જ સામાન્ય લોકોને પણ તેમ કરવા સમજાવે છે એવું એ તંભલેખ નં. ૧ માં પણ અવલોકે છે. રજજુકો પોતાનું કહ્યું કરવાને આતુર રહે છે. તેવું પણ એ સ્તંભલેખ નં. ૪ માં નોંધે છે. જેમ કોઈ ગૃહસ્થ પોતાની સંતતિ કોઈ કાર્યનિષ્ઠ આયાને સોંપી નિશ્ચિત બને, તેમ એ પોતાની પ્રજાનાં સુખ-હિત કર્તવ્યનિષ્ઠ રજજુકને સોંપી વિશ્વસ્ત રહેતો.
ધર્મશ્રાવણો અર્થાત્ અધિકારીઓ દ્વારા ધર્મોપદેશ સંભળાવવાના કાર્યક્રમોનું એ ઘણું મહત્ત્વ આંકતો. અગાઉના રાજાઓ લોકોની ઉન્નતિ કરાવવામાં નિષ્ફળ જતા, તેથી પોતે તેમાં સફળ થવાને આ ઉપાય જ્યો છે (સ્તંભલેખ નં. ૭).
નગર-મહામાત્રોને પણ એ પ્રજાનું કલ્યાણ કરવા સૂચના આપતો. આ રાજાદેશનો જે અમલ કરે છે, તેને રાજાની પ્રસન્નતા તેમ જ સ્વર્ગની પ્રાપ્તિ થાય છે એવું પણ એ સ્પષ્ટ કરે છે. ' ઉજજન અને તક્ષશિલાના કુમારો પોતાના મહામાત્રોને પાંચ પાંચ વર્ષને બદલે ત્રણ ત્રણ વર્ષને અંતરે પોતાના પ્રદેશમાં તપાસ–પ્રવાસે મોકલતા રહે તેવી પણ એ સૂચના આપે છે. - રાજા પ્રજાને પિતાની સંતતિ જેવી ગણતે તેમ પ્રજા પણ રાજાને પિતાના પિતાતુલ્ય માને તેવો વિશ્વાસ પ્રજામાં ઉત્પન્ન કરવા તે કુમારો તથા મહામાત્રોને. સૂચના આપતો.
૧. સ્તંભલેખ ન. ૪. ૨. કલિંગના અલગ શૈલલેખ. ૩. કલિંગનો અલગ શૈલલેખ નં. ૧,

Page #97

ધર્મને ઉપદેશ અને પ્રસાર
પિતાના ધર્મોપદેશનો સંદેશો મહામાત્રો દર ચાતુર્માસી(ચાર માસની ત્ર8તુ)ના તિષ દિને (પુષ્યનક્ષત્રના દિવસે) તેમ જ અન્ય પર્વદિનેએ પ્રજાને સંભળાવતા રહે એવી સૂચના પણ આપવામાં આવી છે.'
રાજ્યના સર્વ અધિકારીઓ રાજાના ધર્મોપદેશને પ્રસાર કરવાની વધારાની ફરજ પૂરતા ઉત્સાહથી અદા કરતા ન હોય તે પણ પ્રાદેશિક અધિકારીઓ દ્વારા અશોકને ધર્મસંદેશ પ્રજાના ઘણા વર્ગોમાં પહોંચતા હશે.
ધર્મ-મહામાત્રોની નિમણુક – ન્યાય મહેસૂલ વગેરે ખાતાના વહીવટી અધિકારીઓ ધર્મોપદેશના કાર્યમાં રાજાને મર્યાદિત સહકાર આપી શકે. આથી અશોકે રાજ્યતંત્રમાં એક સુધારો દાખલ કર્યો ને ધર્મ-મહામાત્રને નવો હોદ્દો ઉમેર્યો.૨
એ મડામા સર્વ સંપ્રદાયોના ને સર્વ વર્ગોના ધાર્મિક લોકોના સુખ-હિતનું ધ્યાન રાખતા. કેદીઓને બનતી રાહત આપવા પ્રયત્નશીલ રહેતા. તેઓ સાધુઓ તથા ગૃહોમાં કામ કરતા. તેઓ સહુનાં દાનકાર્યોની વ્યવસ્થા કરતા. ધર્મ-મહામાત્ર દ્વારા સર્વ વર્ગોમાં સગુણો અને ધર્માચરણની વૃદ્ધિ થતી.
સાર્વજનિક પરમાર્થનાં કાર્ય–- મનુષ્યો તથા પશુઓ માટે અશોકે રસ્તાઓમાં ઝાડ રોપાવ્યાં, કૂવા ખોદાવ્યા, આરામગૃહ બંધાવ્યાં અને ઔષધિ માટેની વનસ્પતિ રોપાવી. આવાં સાર્વજનિક પરમાર્થનાં કાર્ય અગાઉના રાજાઓ પણ કરતા. એમાં કંઈ અપૂર્વ નહોતું. છતાં અશોક એનો બે લેખોમાં ખાસ ઉલ્લેખ કરે છે. એનો હેતુ સ્પષ્ટ કરતાં એ જણાવે છે કે બીજા લોકો તેના દાખલાને અનુસરીને આવાં કાર્ય કરતા રહે તે હેતુથી પોતે આવાં પરમાર્થકાર્ય કરતો હતો. વળી રાજાનો દાખલો જોઈ એના પુત્રો પૌત્રો પણ તેવાં પરમાર્થ કાર્ય કરતા રહે.
એવા હેતુથી પોતે ઘણી વાર દાન દેતો ને રાજકુલની અન્ય વ્યકિતઓને, દાન દેવા માટે પ્રેરણા તથા પ્રોત્સાહન આપતો. સાર્વજનિક પરમાર્થના કાર્ય કરનારા લોકોને વિપુલ પુણ્ય પ્રાપ્ત થાય છે ને તેઓ પૃથ્વી પરથી સ્વર્ગે જાય છે એવી માન્યતા બૌદ્ધ ધર્મમાં પણ પ્રચલિત હતી.
૧. કલિંગના અલગ શૈલલેખ. ૨. શૈલલેખ નં. ૫. ૩. શલલેખ નં. ૨; સ્તંભલેખ નં. ૭.
૪-૫. સ્તંભલેખ નં. ૭. અહ ૬

Page #98

૮૨
અશોક અને એના અભિલેખે
હિંસક કૃત્યોના પ્રતિબંધ-પ્રાણીઓને વધ ન કરવા તેમ જ પ્રાણીઓને ઈજા ન કરવા માટે રાજા તરીકે એણે અનેક પ્રકારના પ્રતિબંધ ફરમાવ્યા. શૈલલેખ નં. ૧ માં જણાવ્યા મુજબ એણે બલિદાન માટે, મેળાવડાઓ માટે અને ભજન માટે થતા પ્રાણીવધ સામે ઘણા પ્રતિબંધ મૂક્યો; અને તંભલેખ નં. ૫માં જણાવ્યા મુજબ અનેક પ્રાણીઓને અવધ્ય ઠરાવ્યાં, કેટલાંકને અમુક અવસ્થામાં અવધ્ય ગણાવ્યાં, જીવવાળા ભૂલાને તેમ જ જંગલને બાળવાની મનાઈ ફરમાવી ને પર્વદિનેએ માછલાં વગેરેના વધની તેમ જ પ્રાણીઓને ખસી કરવા માટે કે ડામ દેવા માટે કરાતી ઈજાની મનાઈ ફરમાવી. આવા અનેક પ્રકારના ધર્મનિયમ (અંકુશ) કર્યા.
આત્મપરીક્ષણ અને ધ્યાન-છતાં આ અંકુશો સ્કૂલ અને ઉપલક ગણાય. સર્વ સંપ્રદાયોને સાર સંયમ અને ભાવશુદ્ધિ છે. મનુષ્યના મનમાં આ તત્ત્વ કેળવાય, તે તેને આવા કોઈ બાહ્ય અંકુશોની જરૂર રહેતી નથી. મનુષ્ય પિતાના સુકૃતનો જ નહિ, દુષ્કતને પણ વિચાર કરે, આત્મપરીક્ષણ કરતો રહે ને આંતરિક ધ્યાન ધરે તો એના મનમાં એવી ધર્મ-ભાવના જાગે કે એ આપોઆપ ધર્માનુરાગ અને ધર્માચરણને માર્ગે વળે. ધ્યાન વડે ધર્મવૃદ્ધિ થતી રહે. જેના ચિત્તમાં કલ્યાણ, દયા, દાન ઇત્યાદિ સદ્ગગો ને સદ્દવૃત્તિઓ ખીલે, તેનામાં નિષ્ફરતા હિંસા આદિ દુષ્કતની વૃત્તિ રહે નહિ ને એ કોઈ પણ જાતના અંકુશ વિનાય ધર્મશીલન કરતા રહે.
ધર્મલેખો અને ધર્મશ્રાવણ–બોધિતીર્થની યાત્રા અને સંઘ-સંપર્ક પછી અશોકના મનમાં જ્યારથી તીવ્ર ધર્મભાવનાનો ઉદય થયો ત્યારથી તે સક્રિય ધર્મોપદેશક બન્યો. પ્રજાને મળી પોતે સીધો ધર્મોપદેશ દેતો તેમ જ પોતાના મુખ્ય અધિકારીઓ દ્વારા ધર્મોપદેશ કરતા, તે સર્વ ધર્મોપદેશ મૌખિક હોઈ તેની અસર ચિરસ્થાયી ન રહેતી. આથી એણે પોતાના ધર્મોપદેશને પથ્થર પર કોતરાવવાનો ઉપાય પ્રયોજ્યો. સંઘના સંપર્ક પછી પિતે એકાદ વર્ષથી સક્રિય
૧. શૈલલેખ નં. ૭. ૨. તંભલેખ નં. ૩. ૩. સ્તંભલેખ નં. ૧. ૪. સ્તંભલેખ નં. ૨. ૫. સ્તંભલેખ નં. ૩. ૬. શૈખ નં. ૮; ગૌર શૈખ નં. ૧.

Page #99

ધર્મને ઉપદેશ અને પ્રસાર
૮૩
ધર્મપ્રસારક બન્યો હતો ને તેનાથી લોકોમાં ધર્મની અભિવૃદ્ધિ થઈ હતી ને થતી હતી. આને લગતા બે લેખ લખાવી તેણે રાજ્યનાં અનેક સ્થળોએ એને પર્વત (શૈલ) પર કોતરાવ્યા.' આ લેખ બિહાર, રાજસ્થાન, મધ્ય પ્રદેશ, આંધ્ર પ્રદેશ અને મૈસૂર રાજ્યમાં મળ્યા છે. આ લેખ અશોકે રાજ્યકાલના અગિયારમા વર્ષે કોતરાવ્યા લાગે છે.
પછી રાજ્યકાલના બારમા અને તેરમા વર્ષે એણે બીજા ચૌદ ધર્મલેખ - લખાવ્યા ને એ લેખ પણ રાજ્યનાં અનેક સ્થળોએ શૈલ પર કોતરાવ્યા. આ ચૌદ શૈલલેખ ઉત્તર પ્રદેશ, ઓરિસ્સા, આશ્વ પ્રદેશ, મહારાષ્ટ્ર, ગુજરાત અને પશ્ચિમ પાકિસ્તાનમાં મળ્યા છે.
આગળ જતાં અશોક શિલા સ્તંભ ઘડાવ્યા ને એને કેટલાંક સ્થળોએ ઊભા કરાવી એના ઉપર ધર્મલેખ કોતરાવ્યા. રાજ્યકાલના છવીસમા અને સત્તાવીસમા વર્ષે આવા છ-સાત ધર્મલેખ કોતરાવ્યા. આ લેખ બિહાર, ઉત્તર પ્રદેશ અને પૂર્વ પંજાબમાં મળ્યા છે. પ્રસંગોપાત્ત બીજા સ્તંભલેખ પણ કોતરાવ્યા. કેટલાક લેખ શિલા-ફલક પર કોતરાવ્યા. આવો એક લેખ રાજસ્થાનમાં મળ્યો છે. આ બધા શિલાલેખોના પ્રકાર છે. શિલાલેખો લાંબો વખત ટકે અને એથી એ પર કોતરેલા ધર્મલેખોની અસર લાંબો વખત રહે એ અશોકનો ઉદ્દેશ હતો. આ ધર્મલખો લાંબો વખત ટકે ને રાજાના પુત્ર, પૌત્રો વગેરે એને હરહંમેશ અનુસરતા રહે એ ઉદ્દેશ એણે અનેક લેખોમાં સ્પષ્ટ કર્યો છે.'
આ ધર્મલેખને અશોક પોતાના સ્તંભલેખ નં. ૭માં “ધર્મસ્તંભો' તરીકે ઓળખાવે છે. આ લેખે માત્ર એના વંશજો માટે જ નિર્માયા નહોતા. ધર્મ-મહામાત્રો એને અવારનવાર પ્રજાજનો પાસે વાંચતા રહે ને એ ધર્મમાં રહેલો રાજાનો સંદેશો સંભળાવતા રહે એ પણ એને મુખ્ય ઉદ્દેશ હતો. અધિકારીઓને સંબોધીને લખાયેલા કેટલાક લેખમાં તો એ લેખો તેઓ પર્વદિનેએ તથા ઉત્સવદિએ લોકોને સંભળાવતા રહે એવી સ્પષ્ટ સૂચના આપે છે. ધર્મ-શ્રાવણોની આ પ્રવૃત્તિ લોકોમાં ધર્મ-ભાવના અને ધર્મ-શીલન પ્રસારવામાં ઘણી ઉપકારક નીવડે ને એ રીતે એ ધર્મલેખ સાંભળીને લોકો એનાં ધર્મ-શાસન તથા ધર્માનુશાસનને અનુસરતા રહે.
આમ આ શિલાલેખો કોતરાવવા પાછળ અશોકના મનમાં અંગત કીર્તિ કે યશનો નહિ, પણ ધર્મોપદેશ અને ધર્મપ્રસારને ઉદ્દેશ રહેલો હતો.
૧. ગૌણ શૈલલેખ નં. ૧, ૨. ૨. દા. ત. શૈલલેખ નં. ૫, ૬; સ્તંભલેખ નં. ૭.

Page #100

અશોક અને એના અભિલેખે
ધર્મોપદેશ દ્વારા થયેલ ધર્મપ્રસાર – દેવના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા અશોકે આમ પિતાના પ્રત્યક્ષ તથા પરોક્ષ ધર્મોપદેશ દ્વારા ધર્મની ભાવના લોકોમાં પ્રસારવા ભારે પુરુષાર્થ આદર્યો. આ પુરુષાર્થને પરિણામે એના સમયમાં લોકોમાં ધર્મભાવના ઠીક ઠીક પ્રસરતી પણ ખરી એવું એના અભિલેખોમાંના કેટલાક ઉલ્લેખ પરથી માલૂમ પડે છે.
પિતાના પ્રથમ (ગૌણ) શૈલલેખમાં એ અવલોકે છે કે પિતાની સક્રિય પ્રવૃત્તિઓને પરિણામે જંબુદ્વીપમાં મનુષ્યો અને દેવો વચ્ચે સંપર્ક સધાયો છે. અશોકના આ કથનને ભાવાર્થ એ લાગે છે કે એના ધર્મોપદેશને લઈને અનેક લોકો એટલા બધા ધર્મષ્ઠ થવા પામ્યો કે તેઓ આ જન્મમાં સ્વભાવે દેવ જેવા થયા ને મૃત્યુ બાદ દેવલોકના અધિકારી થયા; આથી જે મનુષ્યો અગાઉ દેવો સાથે મિશ્ર થતા ન હતા તે હવે દેવોની સાથે મિશ્ર થવા લાગ્યા. - શૈલલેખ નં. ૪માં એ નોંધે છે કે ધર્મના પ્રદર્શન પછી લોકોમાં ધર્માચરણ વધ્યું છે ને હજી વધતું રહેશે.
શૈલખ નં. ૧૩માં એ જણાવે છે કે પિતાના રાજયના તમામ પ્રાંતમાં લોકો તેના ઉપદેશને અનુવર્તે છે તેમ જ અંતિલોક, તુલામાય, અંતેકિન, મગ અને અલિકસુદર જેવા વિદેશી રાજાઓનાં રાજયોમાં પણ લોકો એના ધર્મોપદેશને અનુસરે છે. આને એ “ધર્મવિજય’ કહે છે ને એને મુખ્ય વિજ્ય માને છે. જ્યાં દેવોના પ્રિયના દૂત જતા નથી ત્યાં પણ લોકો એના ધર્મોપદેશને સાંભળે છે ને ધર્મ પાળે છે. આ ઉલ્લેખ પરથી અશોકના ધર્મોપદેશનો સંદેશો દેશવિદેશમાં દૂર દૂર સુધી પ્રસર્યો હોવાનું સૂચિત થાય છે.
સાતમા સ્તંભલેખમાં અશોક ધર્મપ્રસાર અંગે પોતે આદરેલી સર્વવિધ મુખ્ય પ્રવૃત્તિઓનું સિંહાવલોકન કરે છે. તેમાં તે સંતોષથી નેધે છે કે મેં જે કંઈ સારાં કર્મ કર્યા છે તેને લોકો અનુસર્યા છે ને અનુસરે છે; તેઓમાં ધર્મનું આચરણ વધ્યું છે ને વધતું રહેશે, મનુષ્યોમાં ધર્મની વૃદ્ધિ થઈ છે. રાજ્યકાલના છેક સત્તાવીસમાં વર્ષે લખાવેલા ધર્મલેખમાંય અશોક પોતાની ધર્મોપદેશ-પ્રવૃત્તિની સફળતા માટે આવો સંતોષ વ્યકત કરે છે.
એની અભિલાષા તો એવી હતી કે એના પુત્રો પૌત્રો વગેરે વંશજો પણ એની આ ભાવનાને કાયમ માટે અનુસરે અને ચાલુ રાખે. એના રાજવંશમાં એની આ અભિલાષા ઘણે અંશે ફળીભૂત થઈ હોવાનું માલૂમ પડતું નથી, પરંતુ એને માટે એ જવાબદાર ન ગણાય. અશોકના મનમાં જે ઉત્કટ ધર્મ-ભાવના ખીલી હતી, તે એની અંગત ગુણસંપત્તિ હતી.

Page #101

૭. વાસ્તુકલા અને શિલ્પકલામાં પ્રદાન
અશોક ધર્મપ્રસારના કાર્યમાં માત્ર સીધોસાદો ઉપદેશ આપીને સંતોષ માનતો નહિ, પણ એ ધર્મ લોકોને રૂચિકર લાગે તેનું ધ્યાન રાખતો. બૌદ્ધ ધર્મ તરફના અનુરાગે એને અનેક સ્તૂપ બંધાવવા પ્રેર્યો, શ્રમણી તરફના આદરે એને ડુંગરમાં ગુફાઓ કંડારી અપાવવા છે, તો ધર્મપ્રસારની ભાવનાએ એને ધર્મલેખો કોતરવા માટે મનહર શિલા સ્તંભ ઘડાવવા પ્રેર્યો. આમ ધર્મશીલન અને ધર્મપ્રસારની ભાવનાએ એને વાસ્તુકલા તથા શિલ્પકલામાં ગણનાપાત્ર પ્રદાન કરવાની પ્રેરણા આપી.
રાજાઓ લૌકિક તેમ જ ધાર્મિક સ્થાપત્ય તથા શિલ્પકલાને પ્રોત્સાહન આપવામાં મહત્વનો ભાગ ભજવતા. ધર્મપરાયણ રાજા અશોકે ધાર્મિક સ્મારકોના નિર્માણમાં ગણનાપાત્ર પ્રદાન કર્યું એ હકીકત છે. એ ઉપરાંત રાજા તરીકે એણે લૌકિક સ્થાપત્યના નિર્માણમાં પણ કેટલોક નોંધપાત્ર ફાળો આપેલો એવી અનુકૃતિ છે.
નગરો-અનુકૃતિ અનુસાર અશોકે બે નગર વસાવ્યાં. એમાંનું એક છે શ્રીનગર, જે કાશ્મીરનું પાટનગર છે. એ નગરમાં એણે ૫૦૦ બૌદ્ધ વિહાર બંધાવેલા મનાય છે. ત્યાં એણે કેટલાંક દેવાલય પણ બંધાવ્યા હતાં. સાતમી સદીમાં ચીની પ્રવાસી યુઆન વાંગે શ્રીનગરમાં લગભગ ૧૦૦ બૌદ્ધ વિહાર મજૂદ રહેલા જોયા હતા ને ત્યાં અશોકે બંધાવેલા ચાર સ્તૂપ પણ દીઠા હતા. અશોકે શ્રીનગર વસાવ્યા વિશે કવિ કલ્હણ-કૃત ‘રાજતરંગિણી'માં પણ ઉલ્લેખ આવે છે. - બીજું નગર અશોકે નેપાલમાં બંધાવ્યું ગણાય છે. રાજાએ નેપાલની મુલાકાત લીધી ત્યારે તેણે ત્યાં એની યાદગીરીમાં દેવ-પતન (દેવ-પાટણ) નામે નગર વસાવ્યું. નેપાલની મુલાકાત વખતે અશોકની સાથે એની કુંવરી ચારુમતી અને એના પતિ દેવપાલ પણ ત્યાં આવેલા. એ દીકરીજમાઈ ત્યાં રહી ગયાં. રામતીએ ત્યાં ભિક્ષીઓ માટે અને દેવપાલે ભિશુઓ માટે વિહાર બંધાવ્યો. દેવ-પાટણમાં હજી ચાર પ્રાચીન સ્તૂપ મેજૂદ છે.
9. Watters, On Yuan Chwang's Travels in India, p. 267 ૨. સર્ગ ૧, લો. ૧૦૧-૧૦૭. 3. Cambridge History of India, Vol. I, p. 501.

Page #102

અશોક અને એના અભિલેખો
પાટલિપુત્રને રાજપ્રાસાદ મૌર્ય વંશનું પાટનગર પાટલિપુત્ર (પટના) નંદવંશનીય સ્થાપના પહેલાં બંધાયું હતું. ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના સમયમાં એ નગર ભારે જાહોજલાલી ધરાવતું. એ લગભગ ૯ માઈલ લાંબું અને ૧૩ માઈલ પહોળું હતું. એને ફરતો ઊંચો કોટ હતો, જેમાં ૬૪ દરવાજા અને ૫૭૦ બુરજ હતા. કોટને ફરતી મોટી ખાઈ હતી, જે લગભગ ૬૦૦ ફૂટ પહોળી અને ૩૦ હાથ ઊંડી હતી. ચંદ્રગુપ્તના દરબારમાં રહેલા ગ્રીક એલચી મેગસ્થનીસે આ નગરનું આબેહુબ વર્ણન કર્યું છે. તેના કહેવા મુજબ નદીકાંઠે વસેલા આ નગરનો કોટ લાકડાનો હતો ને એમાં રાજમહેલ અગ્રિમ સ્થાન ધરાવતો. એ મહેલ ઈરાન અને એલમના રાજમહેલો કરતાંય વધુ ભવ્ય હતે.
અશોકે પાટલિપુત્ર તથા તેમાંના રાજમહેલને નવું ભવ્ય સ્વરૂપ આપ્યું. સાડી છસો વર્ષ પછી ત્યાં આવેલા ચીની પ્રવાસી ફા-સ્થાને નેધ્યું છે કે તે નગરની મધ્યમાં આવેલ પ્રાચીન રાજપ્રાસાદ અને સભાગૃહો અશોકની આજ્ઞાથી દૈવી સોએ બાંધ્યાં હતાં; આ લોકના કોઈ માનુષી હાથે એ સિદ્ધ થઈ શકે નહિ. ફા-હ્યાને તેનાં શિલામય દીવાલો તથા દરવાજા તેમ જ ભવ્ય કોતરકામ અને બારીક જડાવકામની પ્રશંસા કરી છે. આ પરથી માલૂમ પડે છે કે અશોકે અગાઉની લાકડાની સામગ્રીને બદલે એમાં પથ્થરની સામગ્રી વપરાવી તેને સુંદર શિલ્પકૃતિઓથી અલંકૃત કરાવ્યો હશે. ફા-હ્યાન તથા યુઅન શવાંગે પાટલિપુત્ર નગરમાં અશોક સ્તંભ પણ જોયેલો.*
રાજધાની અને રાજમહેલને લગતી આ અનુશ્રુતિને પુરાવસ્તુકીય ઉત્પનન દ્વારા કેટલુંક સમર્થન મળ્યું છે. એમાં નગરકોટના પાયામાં બાર-તેર ફૂટ લાંબા આડા પાટડાઓ પર ઊભા સ્તંભ સાલવવામાં આવ્યા છે. ૧૫-૧૫ ફૂટના અંતરે ઊભા કરેલા ૧૫-૧૫ શિલાખંની ૧૫-૧૫ હરોળવાળા સભાગૃહના અવશેષ મળ્યા છે. આ સ્તંભ લગભગ ૨૦ ફટ ઊંચા હતા ને બેસણીમાં એનો વ્યાસ ૩ ફટ હતો. એને ફરતી ઊંચી ઇંટેરી દીવાલ હતી ને એને ત્રણ મજલા હતા. તંભની શિરાવટીમાં મોટી શિલ્પકૃતિઓ કોતરી હતી ને એના ગેળ મધ્ય ભાગ પર સારી પૉલિશ કરેલી હતી. ઈરાનના પ્રાચીન પાટનગર પાઁ પૉલિસમાં આવા જ પ્રાસાદના પાયા મોજૂદ છે. વળી ૧૭ ફટ ઊંડે લાકડાનું ભંયતળિયું નીકળ્યું છે, જેના પરના સ્તંભ સમય જતાં
1-2. Mookerji, op. cit., pp. 94 f. ૩. Ibid, pp. 95 f. ૪. Ibid, p. 96, n. 1.

Page #103

વાસ્તુકલા અને શિલ્પકલામાં પ્રદાન
પહેલાં પૂરનો અને પછી આગનો ભોગ બનેલા છે. સ્તંભવાળા સભાગૃહની દક્ષિણે એકબીજાને સમાંતર એવી લાકડાની સાત પીઠિકાઓ મળી છે. એ દરેક ૩૦ ફટ લાંબી, ૬ ફટ પહોળી અને ૪ ફટ ઊંચી છે. એમાં મુખ-મંડપના સ્તંભોને અપૂર્વ ચેકસાઈથી સાલવવામાં આવ્યા છે. આમ પટના પાસે થયેલા પુરાવસ્તુકીય ઉલ્બનનમાં પ્રાચીન પાટલિપુત્રના રાજપ્રાસાદના લાકડાના તેમ જ પથ્થરના કેટલાક અવશેષ પ્રાપ્ત થયા છે. પોતાના સમસ્ત રાજ્યમાં શિલારંભ અને શિલાલેખોનો વ્યાપક પસાર કરનાર અશોકે પાટલિપુત્રમાંના રાજપ્રાસાદમાંય શિલાને ઉપયોગ કરાવ્યો હોય એ તદ્દન સંભવિત છે
પ અને વિહારો-ધાર્મિક સ્થાપત્યમાં અશોકનું પ્રદાન આથીય વધુ જાણીતું છે. બૌદ્ધ અનુશ્રુતિ તો અશોકે ૮૪,022 વિહાર બંધાવ્યા હોવાનું જણાવે છે. એમાં જણાવ્યા મુજબ અશોકે પોતાના ગુરુ મોગ્ગલિપુત્ર તિસ્સને બૌદ્ધ ધર્મને વિસ્તાર કેટલો છે એમ પૂછતાં તેમણે જણાવ્યું કે ધર્મના ૮૪,૦૦૦ નિકાય છે; આ પરથી અશોકે એ દરેકના માનમાં એકેક વિહાર બંધાવવા નક્કી કર્યું; ને ભારતભરમાં ૮૪,૦2 નગરો પસંદ કરી ત્યાં પોતાના સામંતો દ્વારા ૮૪,૦૦૦ વિહાર બંધાવ્યા. એમાં પાટલિપુત્ર વિહાર અશોકે પોતે બંધાવ્યો.
ફા-હ્યાન નેવે છે કે અશોકે આઠ સ્તૂપોને નાશ કરી તેને બદલે ૮૪,022 સૂપ બંધાવ્યા, કેમ કે માનવદેહનાં અસ્થિ ૮૪,૦22 અણુનાં બનેલાં છે. ભગવાન બુદ્ધ પરિનિર્વાણ પામ્યા ત્યારે તેમનાં અસ્થિ આઠ હકદારોને વહેંચી આપવામાં આવેલાં ને તે દરેકે તેના પર એકેક ખૂ૫ ચગાવેલો.૫ એ પૈકી હાલ નેપાલની સરહદ પર પિપાવાના સ્તૂપના અવશેષ હાથ લાગ્યા છે.'
પરંતુ “દિવ્યાવદાનમાં આપેલી અનુકાલીન અનુશ્રુતિ જણાવે છે કે અશોકે એ આઠમાંના સાત સ્તૂપ ખેલાવી નાખી તેમાંનાં અસ્થિ પોતે બંધાવેલા હજારો તૂપમાં વહેંચી દીવેલાં.9 એક સ્તૂપને નાગોએ બચાવી લીધેલો. આગળ જતાં ફી-હ્યાને પણ આ અનુશ્રુતિ નોંધી છે.
9. Myökerji, op. cit., pp. 96 f. ૨-૩. Ibid, p. 80. ૪. Ibid, pp. 80 . ૫-૬. Ibid, p. 80, p. . ૭–૮. Ibid.

Page #104

અશોક અને એના અભિલેખે.
બુદ્ધોષ વળી જરા જુદી વાત કરે છે. તે જણાવે છે કે ભગવાન બુદ્ધના પરિનિર્વાણ પછી વીસ વર્ષે મહાકાશ્યપની સલાહથી રાજા અજાતશત્રુએ એ સર્વ તૂપોને ખોલાવી તેમાંનાં અસ્થિ કાઢી લીધાં ને એ બરાબર જળવાઈ રહે એ હેતુથી તેને માટે ખાસ બંધાવેલા ભૂગર્ભ-ખંડમાં તેને પધરાવ્યાં. અશોકને પેલા સાત સ્તૂપોમાં અસ્થિ ન મળ્યાં ત્યારે તેણે તે આ સ્થળે શોધી કાઢયાં ને પોતાના ૮૪,૦OO. તૂપમાં પધરાવ્યાં.૧
આ સર્વ અનુકૃતિઓ અકાલીન તથા સાંપ્રદાયિક છે. એમાં કંઈ ઐતિહાસિક તથ્ય રહેલું હોય, તોપણ આંકડાની સ્પષ્ટ અતિશયોકિત છે. બૌદ્ધ ધર્મ તરફ પરમ અનુરાગ ધરાવતા અશોકે પોતાના રાજ્યમાં અનેક સ્થળોએ નવા સ્તૂપ બંધાવ્યા હશે, પરંતુ તેમાં પધરાવવા માટેનાં અસ્થિ મેળવવા એણે જૂના સૂપ ખેલાવી, ખાલીખમ કરી દીધા હશે એ શંકાસ્પદ છે.
અશોકે અનેકાનેક સ્તૂપ બંધાવેલા એ અનુકૃતિ સાતમી સદી સુધીય પ્રચલિત હતી. યુઆન શ્વાંગ અશોકે કાશ્મીરમાં ૫૦૦ વિહાર બંધાવેલા હોવાનું જણાવે છે ને બીજા કેટલાક પ્રદેશોમાં પણ તેવી મોઘમ સંખ્યા આપે છે. એના સમયમાં ભારતમાં ઠેકઠેકાણે અશોકે બંધાવેલા જૂના સ્તૂપ બતાવવામાં આવતા હતા. યુઅન વાગે પોતાના પ્રવાસગ્રંથમાં એંસીએક સ્તૂપેની બાબતમાં એ અશોકે બંધાવ્યા હેવાનું નોંધ્યું છે. એણે વળી પારવિપુત્રમાં અશોકે અશોકારામ કે કુમ્ભટારામ નામે વિહાર બંધાવ્યું હોવાનું પણ નોંધ્યું છે. તારાનાથના જણાવ્યા મુજબ અશોકે રાજગૃહ પાસેના નાલંદા વિહાર ધામમાં કેટલાય વિહાર બંધાવેલા. પરંતુ આ પૈકીના કોઈ સ્તુપના કે વિહારોના અવશેષ હાલ ભાગ્યે જ મોજૂદ રહેલા છે. માત્ર વૈશાલી પાસે એણે જોયેલા એક સ્તૂપને કેસરિયામાં મળેલા સ્તૂપ તરીકે ઓળખી શકાય છે.
અશોકના અભિલેખમાં એણે બંધાવેલા સ્તૂપ કે વિહારને ઉલ્લેખ મળ્યો નથી. એણે બોધિતીર્થ ઉપરાંત લુમ્બિની અને નિગ્લીવની યાત્રા કરી હતી, લુમ્બિનીના
4. Ibid., p. 81 n. ૨. Ibid, p. 82. ૩. Ibid, p. 82, p. 1. ૪. Ibid, p. 82, p. 2, 4. Smith, As'oka, pp. 109 f.

Page #105

વાસનુકલા અને શિલ્પકલામાં પ્રદાન
૬૯
ચૈત્યની પૂજા કરી હતી ને નિગ્લીવમાં કનકમુનિ બુદ્ધના સ્તૂપને બમણે મોટો કરાવ્યો હતો એવો એમાં ઉલ્લેખ આવે છે, પરંતુ એણે બંધાવેલા કોઈ નવા સ્તૂપનો ઉલ્લેખ આવતો નથી. પરંતુ બે સ્તૂપના મૂળ ભાગ અશોકે બંધાવ્યા હોવાનું માલૂમ પડે છે.
ભગવાન બુદ્ધ જેવી વિભૂતિનાં પવિત્ર અસ્થિને પાત્રમાં મૂકી એની ઉપર ગોળાર્ધ ઘાટનો સ્તૂપ ચણવાનીને પછી એની આરાધના કરવાની પ્રથા ઘણા સમયથી પ્રચલિત હતી. શરૂઆતમાં આ સ્તૂપ કાચી ઈંટોના બંધાતા. આ ઈંટો લગભગ ૧૬૪૧૦૪૩ ઇંચના મેટા કદની હતી. સ્કૂપનું ગોળાર્ધ અંડ લગભગ ૩૫ ફૂટ ઊંચું ચણાનું ને એને વ્યાસ પણ ૭૦ ફટ જેટલો રખાતો. અંડની ટોચ પર લાકડાની માનસૂચક છત્રયષ્ટિ ઊભી કરવામાં આવતી. ઇંટેરી અંડની સપાટી પર ચૂનાને લેપ લગાવવામાં આવતો ને એમાં વચ્ચે વચ્ચે દી મૂકવા માટેના ગોખલા રાખવામાં આવતા. એના પર રંગ તથા ચળકાટ લગાવવામાં આવતો ને એને ફુલહાર, ધજાપતાકા વગેરેથી શણાવવામાં આવતો. એને ફરતી પ્રદક્ષિણા કરવાની હોઈ, ખુલ્લા પ્રદક્ષિણા-પથને ફરતી લાકડાની વેદિકા (વંડી) કરવામાં આવતી. વેદિકાની અંદર દરેક દિશામાં એકેક દ્વાર રાખવામાં આવતું
અશોકે બંધાવેલા બે ઈંટરી સ્તૂપ મધ્ય પ્રદેશમાં મળ્યા છે – એક સાંચીમાં અને બીજો ભરહુતમાં. સાંચીનો સ્તૂપને આગળ જતાં પથ્થરના આચ્છાદન વડે બમણો મોટો કરવામાં આવ્યો છે. હાલ એને વ્યાસ ૧૨૦ ફટ જેટલો ને એની ઊંચાઈ ૫૪ ફટ જેટલી છે. એના શિલા-આચ્છાદનની અંદર એના અંડનો મૂળ ઈંટેરી ભાગ રહેલો છે. એની વેદિકા લાકડાની હતી. વેદિકાના સ્તંભ ૯ ફૂટ ઊંચા હતા ને બળે ફટને અંતરે ખેડાયા હતા. એની અંદર વચ્ચે બાકોરાં પાડીને ત્રણ ત્રણ આડા પાટડા ખેસવામાં આવ્યા હતા. એ પાટડા બળે ફટ પહોળા હતા ને પાસે પાસેના પાટડાઓ વચ્ચે ફકત સવા ત્રણ ઇંચ જેટલી જ જગા રાખવામાં આવી હતી. ઊભા સ્તંભોની ટોચ પર ગોળ ઉપલી બાજુવાળા આ કઠેરા સાલવવામાં આવતા. છત્રના અવશેષ પથ્થરના મળ્યા છે. વેદિકાનાં પ્રવેશદ્વારોના સ્વરૂપને ખ્યાલ પથ્થરનાં અનુકલીન તારણોના સ્વરૂપ પરથી આવે છે, જેમાં બે ઊંચા સ્તંભ અને એના ઉપલા ભાગમાં સાલવેલા ત્રણ આડા પાટડા શિલ્પ-અલંકૃત છે.
૧. રશ્મિનઈ અને નિગ્લીવ સ્તંભલેખ.
2. Percy Brown, Indian Architecture (Buddhist and Hindu) (5th ed.), p. 13.
૩. Ibid, p. 14.

Page #106

અશક અને એના અભિલેખ
ભરહુતના સ્તૂપમાં તેનું મૂળ કદ યથાવત્ રહેવા દેવામાં આવ્યું હતું. એના અંડને વ્યાસ ૬૮ ફટ જેટલો હતો. એની અનુકલીન પાષાણ-વેદિકા શિલ્પકલાથી વિભૂષિત છે. એને સ્તંભ લગભગ સાત ફૂટ ઊંચા છે. એના અવશેષ હાલ કલકત્તાના ઇન્ડિયન મ્યુઝિયમમાં રાખવામાં આવ્યા છે. સ્તૂપના અંડના અવશેષ સ્થાનિક લોકોએ ઈંટો માટે અસ્તવ્યસ્ત કરી રફેદફે કરી દીધા છે.
અમરાવતીમાં અશોકના સ્તંભલેખના ખંડ જેવો એક અભિલેખ મળ્યો છે. તે લેખ અશોકનો હોય તો અમરાવતીને મૂળ સ્તૂપ પણ તેણે બંધાવ્યો ગણાય.
બિહારમાં ભિક્ષુઓને રહેવા માટે વચલા ચિકની આસપાસ સીધી હરોળમાં ઓરડીઓ બાંધવામાં આવતી.
સ્મારક સ્તંભ – અશકે રાજ્યમાં ઠેકઠેકાણે ગોળ શિલાખંભ ઊભા કરાવ્યા. આ સ્તંભ એક આખી શિલામાંથી ઘડેલા હતા ને એની ટોચ પર જુદી જુદી શિલ્પકૃતિ ધરાવતી શિરાવટી સાલવવામાં આવતી. કેટલાક સ્તંભ પર લેખ કોતરાવ્યા હતા. અશોકના સ્મારક તંભ એ ભારતના શિલા-સ્થાપત્યના પ્રાચીનતમ નમૂના છે.
ચોથી સદીના આરંભમાં ચીની પ્રવાસી ફનાને અશોકના છ સ્તંભ જોયાનું નોંધ્યું છે. એમાંના બે સ્તંભ શ્રાવતી નગરીના જેતવન વિહારના પ્રવેશદ્વારની બે બાજુએ હતા; એકની ટોચ પર ચક્રની અને બીજાની ટોચ પર વૃષભના ઘાટની શિરાવતી હતી. એક સ્તંભ સંકાશ્ય નગરમાં હતો; એ ૫૦ હાથ ઊંચો હતો, ને એની ટોચ પર સિંહની આકૃતિ હતી; ને એની ચારે બાજુએ બુદ્ધની પ્રતિમા ધરાવતા ગોખલા હતા. એક સ્તંભ વૈશાલીથી કુશિનગર જવાના માર્ગ પર હતે. એ બિહારના ચંપારણ જિલ્લામાં આવેલા સ્તંભે પૈકીને એક, પ્રાય: લરિયાઅરરાજ(કે રાદિયા)નો સ્તંભ હોવા સંભવે છે. એના પર લેખ કોતરેલો હોવાનું પણ જણાવ્યું છે. એક સ્તંભ પાટલિપુત્રમાં હતો; એનો ઘેરાવો ૧૫ હાથ હતો ને એ ૩૦થી વધુ ફટ ઊંચો હતો. એક બીજો સ્તંભ પણ તે નગરમાં આવેલો હતો. એ પણ ૩૦ ફટથી વધુ ઊંચો હતો ને એની ટોચ પર સિંહની આકૃતિ હતી.
૧. Ibid., p. 14.
2. D. C. Sricar, “Fragmentary Pillar Inscripticn ficm Amaravati”, Ep. Ind., Vol. XXXV, pp. 40 ff.
3. Mookerji, op. cit., p. 43.

Page #107

વાસ્તુકલા અને શિલ્પકલામાં પ્રદાન
3
સાતમી સદીના પૂર્વાર્ધમાં યુઅન વાંગે અશેકના પંદર સ્તંભ જોયા હોવાનું જણાવ્યું છે. એમાંના પાંચ ફા-હ્યાને નોંધેલા સ્તંભા પૈકીના છે. સંકાશ્યના સ્તંભ પર બેઠેલા સિંહની શિરાવટી છે;ર શ્રાવસ્તીના જેતવન વિહારના બે સ્તંભ તેના પૂર્વ દ્વારની બે બાજુએ આવેલા છે. પાટલિપુત્રમાંના શિલાલેખાવાળા સ્તંભ પર અશોકે જમ્બુદ્રીપ ભિક્ષુસંધને અર્પણ કરી તેનું મૂલ્ય ચૂકવી તેને પાછા લીધા હોવાનું જણાવ્યું છે.” ફા-હ્યાને પણ આ લેખને આવેા સાર જણાવેલા. આ સ્તંભના ખંડ મળ્યા છે. પાટિલપુત્રના બીજા સ્તંભને યુઅન સ્વાંગ અશોકના નરકાગાર કે કારાગારનું સ્થાન દર્શાવતા જણાવે છે.પ
૧. Ibid., pp. 83 f.
૨. Watters, op cit., i, 334.
૩. Ibid., p. 383.
૪. Idid., ii, 93.
૫. Ibid., p. 88.
૬. Ibid., ii, 5.
૭. Ibid., p. 6.
૮. Mookerji, op. cit., pp. 84 f.
કપિલવસ્તુ પાસેના એક સ્તંભ કકુચ્છન્દ નામે પૂર્વબુદ્ધના સ્મારકરૂપે હતેા; એ ૩૦ ફુટથી વધુ ઊંચા હતા, એની ટોચ પર સિંહની આકૃતિ હતી ને એના પર એ બુદ્ધના પરિનિર્વાણની હકીકત લખેલી હતી.® કપિલવસ્તુ નજીક આવેલા એક બીજો સ્તંભ કનકમુનિ બુદ્ધની યાદગીરીમાં હતા; એની ટોચ પર સિંહ હતા ને એ ૨૦ ફૂટથી વધુ ઊંચા હતા.' એના પર એ બુદ્ધના પરિનિર્વાણના વૃત્તાંત લખ્યો હાવાનું યુઅન સ્વાંગ જણાવે છે, પરંતુ એ બરાબર લાગતું નથી. કેમ કે આ સ્તંભ સ્પષ્ટત: નિગ્લીમાં લખે સ્તંભ છે તે એના પરના લેખમાં તા કે એ બુદ્ધતા સ્તૂપ બÀા માટો કરાવ્યો હોવાનું ને ત્યાં રાજ્યકાલના વીસમા વર્ષે જાતે આવી પૂજા કરી હાવાનું જણાવ્યું છે. આથી આ લેખ યુઅન શ્વાંગે જાતે વાંચ્યો ન હાવાનું અને તેના લખાણ માટે સ્થાનિક અનુશ્રુતિ પર આધાર રાખ્યો હોવાનું માલૂમ પડે છે. લુમ્બિનીના સ્તંભ પણ યુઅન શ્વાંગે જોયેલા. તેની ટોચ પર અશ્વની આકૃતિ હતી. ત્યારે એની શિરાવટી વીજળીથી તૂટી જઈને નીચે પડેલી હતી. હાલ પણ એની શિરાવટીની બેસણીમાં ઊભે ચીરા પડેલા છે, પરંતુ અશ્વની આકૃતિ મોજૂદ રહી નથી. આ સ્તંભ પરના લેખમાં ભગવાન બુદ્ધના જન્મની હકીકત
૧

Page #108

૯૨
અશોક અને એના અભિલેખો
આપી હોવાનું જણાવ્યું છે; ખરી રીતે આ લેખમાં પણ અશોકે બુદ્ધના આ જન્મસ્થાનની યાત્રા અને પૂજા કરી હોવાનું લખ્યું છે.
કુસિતારાના સતંભ પર બુદ્ધના પરિનિર્વાણને લગતો લેખ હતો. ત્યાંના એક બીજા સ્તંભ પરના લેખમાં બુદ્ધનાં અસ્થિના આઠ હકદારો વચ્ચે થયેલા વિભાજનની હકીકત હતી. હાલ આ બેમાંને એક સ્તંભ મળ્યો નથી. સારનાથના માર્ગ પર આવેલા સ્તંભ પરની પૉલિશ અરીસા જેવી ચળકતી હતી. આ સ્તંભ ૧૯૦૮ના હુલ્લડમાં તોડી નાખેલી વારાણસીની ‘લાટ ભરો' હોવા સંભવે છે. સારનાથનો સ્તંભ ૭૦ ફટ ઊંચે હતો; ને તે ધર્મચક્રપ્રવર્તનના સ્થળ પર સ્થપાયો હતો. આ સ્તંભ હાલ ખંડિત દશામાં છે ને હજી ત્યાં મોજૂદ છે; તેની સુપ્રસિદ્ધ શિરાવટી સારનાથના મ્યુઝિયમમાં રાખેલી છે.
મહાશાલાના પની મોખરે સ્થપાયેલા સ્તંભની ટોચ પર સિંહ હતા ને તેના પર લેખ કોતરેલો હતો. વૈશાલીમાં લગભગ ૫૦ ફટ ઊંચો સંભ હતો; તેની ટોચ પર સિંહની આકૃતિ હતી. બસાઢ (વૈશાલી) પાસે આવેલા કોલુહા (પ્રાચીન કોલ્લાગ) ગામમાં સ્તંભ આ છે. એના પર લેખ કોતરેલ નથી. રાજગૃહમાં ૫૦ ફૂટથી વધુ ઊંચા સ્તંભ હતો; તેની ટોચ પર ગજની આકૃતિ હતી ને સ્તંભ પર લેખ પણ હતો. આ સ્તંભ હાલ મળ્યો નથી.
અશોકે બધા મળીને ત્રીસેક સ્તંભ કરાવ્યા લાગે છે. એમાંના કેટલાક ચીની પ્રવાસીઓના જોવામાં આવ્યા નહોતા, જ્યારે તે આપણા જાણવામાં આવેલા છે. હાલ અશોકના લેખ કોતરેલા દસ સ્તંભ મળ્યા છે. મુઝફફરપુર જિલ્લાના કોલુહા ગામને સ્તંભ લેખ વિનાને છે. એ સ્તંભ હજીય એના મૂળ સ્થાને અખંડિત ઊભે છે (આકૃતિ ૫). એવી રીતે લૌરિયા-નંદનગઢ( કે માથિયા)નો લેખવાળો સ્તંભ
. Watters, op. cit., ii, 14. ૨. Ibid., p. 28. ૩. Ibid., p. 42. ૪. Ibid., p. 48. 4. Mookerji, op. cit., p. 85. 6. Watters, op. cit., ii, 50. ૭. Ibid. p. 60. ૮. Ibid., p. 65. ૯. Ibid p. 162.

Page #109

વાસ્તુકલા અને શિલ્પકલામાં પ્રદાન
પણ મૂળ જગ્યાએ સાજો મે ખડો છે (આકૃતિ ૬). બીજા બધા સ્તંભ ખંડિત છે ને તેની શિરાવટીઓ મ્યુઝિયમમાં જળવાઈ છે.
આ સર્વ સ્તંભ બૌદ્ધ તીર્થસ્થાનેએ કે તીર્થસ્થાનોના માર્ગ પર આવેલા છે. બિહારમાંના ચારેય સ્તંભ પાટલિપુત્રથી લુમ્બિની-મુસિનારાનાં તીર્થસ્થાનાએ જવાના માર્ગ પર આવેલા છે. લુમ્બિની અને નિગ્લીવ તેમ જ સારનાથ બૌદ્ધ તીર્થસ્થાને છે. કૌશાંબી અને સાંચી બૌદ્ધ ધર્મનાં કેન્દ્ર હતાં અને ટોપરા તથા મીરત પણ તેવાં કેન્દ્ર હશે. ' આ સર્વ સ્તંભ આમ છુટા ઊભેલા સ્તંભ છે, કોઈ ઇમારતની છતના ટેકારૂપે નથી. છતાં તે સ્તૂપ જેવી ધાર્મિક ઇમારતના સંદર્ભમાં સ્થપાયેલ છે. આ રીતે અશોકના સ્તંભ કોઈ ને કોઈ પ્રકારના સ્મારક સ્તંભ છે.
સ્તંભનું સ્વરૂપ–આ સ્તંભને મુખ્ય ભાગ (દંડ) પથ્થરની એક સળંગ છાટમાંથી ઘડેલો હોય છે. આથી એને “એકશિલામય સ્તંભ' કહે છે. સ્તંભને દંડ વૃત્તાકાર હોય છે ને એની સપાટી સાદી અર્થાત્ અલંકૃત હોય છે. દંડને વ્યાસ નીચે ૩૫ ઇંચથી ૪૯ ઇંચ જેટલો હોય છે ને એ ઊંચે જતાં તાડ વૃક્ષની જેમ સહેજ-સહેજ નાનો થતો જાય છે, આથી ટોચે અને વ્યાસ ૨૨ ઇંચથી ૩૫ ઈંચ જેટલો થાય છે. સ્તંભનો દંડ લગભગ ૩૦થી ૪૦ ફટ ઊંચે હોય છે. એને અલગ બેસણી હોતી નથી; એનો ૮-૧૦ ફટ જેટલો નીચલો ભાગ જમીનમાં દાટવામાં આવતો. જમીનની ઉપરના દંડની સપાટીને વજલેપ વડે ઓપ ચડાવવામાં આવ્યો હોય છે.
સ્વતંભના દંડ પર શિરાવટી સાલવવામાં આવતી. દંડની જેમ શિરાવટી પણ એક સળંગ શિલામાંથી ઘડેલી હોય છે. એના મુખ્યત્વે ત્રણ ભાગ હોય છે: (૧) નીચેનો ઊંચો પદ્માકાર ભાગ, (૨) વચલું ગોળ કે ચોરસ ફલક અને (૩) એની ઉપર કંડારેલી પ્રાણીની આકૃતિ કે આકૃતિઓ. આખી શિરાવટી લગભગ ૫ થી ૧૦ ફટ ઊંચી હોય છે. આથી આખો સ્તંભ લગભગ ૪૦ થી ૫૦ ફટ ઊંચો દેખાય છે.
લરિયા-નંદનગઢ સ્તંભ હાલ જમીનની સપાટી પર કુલ ૩૯ ફ ટ ૭ ઈંચ ઊંચો છે; અગાઉ જમીનની સપાટી હાલના કરતાં ૨ ફટ નીચી હતી. ત્યાં સુધી તેને દંડ પૉલિશ કરેલો છે. એની નીચેનો ભાગ સફાઈથી ઘડેલો નથી. ને તેને ફરતો ૨ ઇંચ જાડો પ્રક્ષેપ છે. આઠ ફૂટ નીચે પથ્થરની ચોરસ બેસણી છે, જે ચારે બાજુ ૨ ફૂટ લાંબી છે. મૂળ સ્તંભ જમીનની સપાટી પર કુલ ૪૧ ફટ ૭૨

Page #110

૯૪
અશોક અને એના અભિલેખે
ઇંચ ઊંચો હતો, જેમાં એની ૬ ફ ટ ૧૦ ઇંચ ઊંચી શિરાવટીનો સમાવેશ થાય છે. સ્તંભના એકશિલામય દંડની ઊંચાઈ જમીનની સપાટી નીચેના ૮ ફટ સાથે કુલ ૪૨ ફટ ૯ ઇંચ છે.'
રુમિનદેઈ સ્તંભ જમીનની સપાટી પર ૨૧ ફટ, લરિયા-અરરાજ સ્તંભ ૩૬ ફટ, સારનાથનો સ્તંભ ૩૭ ફટ, અલાહાબાદ-કોસમ સ્તંભ ૪૨ ફટ ૭ ઇંચ, દિલ્હી-ટોપરા સ્તંભ ૪૨ ફટ૭ ઇંચ, અને રામપુરવા સ્તંભ ૪૪ ફૂટ ૯ ઇંચ ઊંચો છે.
લૌરિયા-નંદનગઢ, રામપુરવા અને કોલુહાના સ્તંભની શિરાવટીમાં એક સિંહની આકૃતિ કાઢેલી છે. સાંચી અને સારનાથના સ્તંભની શિરાવટીમાં ચાર બાજુ ચાર સિંહ કોતર્યા છે. લૌરિયા-અરરાજના રસ્તંભની શિરાવટીમાં એક સિંહ હતો. રામપુરવાના લેખ વગરના સ્તંભની શિરાવટીમાં વૃષભની આકૃતિ નજરે પડે છે. ફા-સ્થાન અને યુઅન શ્વાંગે નોંધેલા સ્તંભો પૈકી કેટલાકને સિંહના ઘાટની, એકને ગજના ઘાટની, એકને અશ્વના ઘાટની અને એકને વૃષભના ઘાટની શિરાવતી હતી, જ્યારે એક સ્તંભની શિરાવટીમાં ચક્રની આકૃતિ હતી.* ફરેખાબાદ જિલ્લાના સંકિસા નામે ગામમાં આવા એક સ્તંભ પર ગજના આકારવાળી શિરાવકી મળી છે. કોસમ(કૌશાંબી)માં લેખ વિનાનો એક સ્તંભ મળ્યો છે, પણ તેની શિરાવટી મળી નથી. રશ્મિન દેઈ સ્તંભની શિરાવટીમાં અવની આકૃતિ હતી. આમ અશોકના સ્તંભની શિરાવટીની ટોચે સિંહ, ગજ, અશ્વ કે વૃષભની આકૃતિ રજૂ થતી. સારનાથની શિવટીના ફલક પર ચાર બાજુએ આ ચાર પશુઓની આકૃતિ કંડારેલી છે.
દંડ અને શિરાવટીને તાંબાના ખીલા વડે એકબીજા સાથે સાલવવામાં આવેલ છે.
4. Smith, As'oka, p. 118. 2. Mookerji, op. cit., p. 90, n. 1. ૩. Ibid, p. 90. 7. Ibid., pp. 83 ff. ૫. Ibid., p. 84, p. 1. ૬. Ibid., p. 85.
છે. આ સ્તંભનાં અનુકાલીન અનુકરણમાં, ખાસ કરીને સાચી અને ભારતમાં, આ ઉપરાંત બકરો, ઊંટ વગેરે ઇતર પ્રાણીઓની તેમ જ માનવોની આકૃતિઓ નજરે પડે છે.

Page #111

વાસ્તુકલા અને શિલ્પકલામાં પ્રદાન
શિરાવટીનું કલાસૌંદર્ય–સ્તંભની રચનામાં શિલ્પી ધારે તે વિપુલ કલાસૌંદર્ય દર્શાવી શકે છે. અનુકાલીન સ્તંભની સરખામણીએ જોઈએ, તો અશોકના સ્તંભ ઘણી બાબતમાં સાદા છે. એને અલગ પીઠિકા ન હોવાથી શિલ્પી શિલ્પકલાની એક અગત્યની ભૂમિકાથી વંચિત રહે છે. વળી સ્તંભનો દંડ પણ તાડવૃક્ષના થડની જેમ સાદો, એકસરખો અને વૃત્તાકાર હોય છે. એના અલગ ભાગ પાડવામાં આવતા નહિ ને એને ચતુષ્કોણ, અષ્ટકોણ વગેરે કલાત્મક આકાર આપવામાં આવતા નહિ તેમ જ તેના પર કંઈ સુશોભનાત્મક રૂપાંકન કરવામાં આવતાં નહિ. જમીનની સપાટી પરથી ૩૦-૪૦ ફટની ઊંચાઈ સુધીનો એકસરખો ને અનલંકૃત વૃત્તાકાર એકવિધતા અને નીરસતાની છાપ પાડે છે. છતાં તેના પરનો ભારે ચળકાટ એને કંઈક દર્શનીય બનાવે છે. વળી એની સપાટી પર કોતરેલા લેખ પણ એની એકવિધતામાં કંઈક ઘટાડો કરે છે. દંડની કૃશતા તથા ઊંચાઈ તેમ જ તેને ઘટતો જતો ઘેરાવો એકંદરે નાજુક રમણીય ઇમારતની છાપ પાડે છે.
પરંતુ સ્તંભની કલાત્મક શિરાવટી દંડની નીરસતાને પૂરો બદલો વાળી દે છે. અશોકના સ્તંભની શિરાવટીઓ એ એના સમયની સર્વોત્તમ કલાકૃતિઓ છે એટલું જ નહિ, એ પ્રાચીન ભારતની પ્રશસ્ય કલાકૃતિઓમાં અગ્રિમ સ્થાન ધરાવે છે. સ્તંભની શિરાવટીના કલાવિધાનમાં શિલ્પીએ જાણે પોતાના કલાકૌશલને પૂર્ણ કળાએ પ્રયોજયું છે.
શિવરીને મુખ્ય ભાગ ઘંટાકાર છે. એનો વ્યાસ લગભગ ૩ ફટ જેટલો હોય છે ને એને બાહ્ય આકાર એકંદરે ઘંટ જેવો હોય છે. એને ઉપલો ભાગ છે ના હોય છે, એની નીચેનો ભાગ થોડો બહાર નીકળે છે, એની નીચેનો ભાગ વળી અંદર જાય છે ને છેક નીચલો ભાગ વધારે પ્રમાણમાં બહાર લંબાય છે. પરંતુ દેખાવમાં આ ઘાટ દાંટ જેવો દેખાતો નથી, કેમ કે એના બાહ્ય ભાગને પદ્મની પાસાદાર અને વળાંકદાર પાંખડીઓનો દેખાવ આપવામાં આવ્યો છે. આથી આ કલાકૃતિ દાંટ કરતાં ઊંધા પદ્મ જેવી દેખાય છે. પરંતુ એ ઈરાની તથા ગ્રીક સ્તંભોની શિરાવટીના દાંટાકાર અંગને મળતી હોઈ, એને એકંદરે ઘંટાકાર ગણવામાં
9. V. A. Smith, A History of Fine Art in Indian and Ceylon, pp. 17-20; A. K. Coomarswamy, History of Indian and Indonesian Art, pp. 17-18; J. Fergusson, History of Indian and Eastern Architecture, Vol. I, pp. 56-60; Rowland, The Art and Architecture of India, pp. 43-46.

Page #112

અશોક અને એના અભિલેખે
આવે છે. છતાં એ ઘંટાકારના કલેવર પર વળાંકદાર પદ્મ લોનું અલંકરણ જ અગ્રગણ્ય બની રહે છે.
સ્તંભદંડ રૂપી પદ્મનાલમાંથી પદ્મ ખીલતું હોય તેવો સુંદર દેખાવા લાગે છે.
સ્તંભદંડ અને શિરાવટીની વચ્ચે મેખલા કાઢવામાં આવે છે; પદ્મ અને ફલક વચ્ચે પણ કંઠ કાઢવામાં આવે છે.
એના ઉપરનું ફલક ચેરસ કે વૃત્તાકાર હોય છે. એની પહોળી બાજુઓ પર વિવિધ સુશોભનોની અલ્પમૂર્ત કોતરણી કરી હોય છે. લૌરિયા-નંદનગઢ તંભની 'શિરાવટીમાં હંસની સુંદર હરોળ ઉપસાવી છે (આકૃતિ ૬). રામપુરવાની સિંહશિરાવટીમાં પણ હંસાવલી નજરે પડે છે (આકૃતિ ૭). રામપુરવાની વૃષભશિરાવટીના ફલક પર મધુમાલતી અને ખજૂરીનું સુરેખ રેખાંકન કાઢવામાં આવેલ છે (આકૃતિ ૯). સંકિસાના સ્તંભમાં પણ આવાં રેખાંકન કરેલાં છે (આકૃતિ ૮). અલાહાબાદના સ્તંભમાં પદ્મ અને મધુમાલતીનું સુશોભન નજરે પડે છે (આકૃતિ ૧૧). આ સુશોભનોની નીચે કાઢેલી વેલ, માળા કે રજજુની પટી એની શોભામાં અભિવૃદ્ધિ કરે છે. આ સર્વ રેખાંકન અસાધારણ ચોકસાઈથી કોરેલાં હોઈ શિલ્પીનું અભુત કલાકૌશલ દર્શાવે છે. પદ્મ પરનું ફલક એની ટોચ પર કંડારેલી પશુપ્રતિમાની પડવી બની રહે છે.
શિરાવટીનું, ને આખાયે સ્તંભનું, છેક ટોચે આવેલું ને સહુથી આકર્ષક અંગ એ પદ્મ પરના ફલક પર કોતરેલી પશુ કે પશુઓની આકૃતિઓ છે. આમાં બધાં મળીને ચાર પશુઓ છે: સિંહ, ગજ, અશ્વ અને વૃષભ. એમાં ગજ એ પૂર્વ દિશાનું, અશ્વ એ દક્ષિણ દિશાનું, વૃષભ એ પશ્ચિમ દિશાનું અને સિંહ એ ઉત્તર દિશાનું પાલક પશુ મનાય છે, પરંતુ અહીં એની પસંદગી તે તે દિશાના પ્રતીક કરતાં બુદ્ધના પ્રતીક તરીકે થઈ લાગે છે. ધર્મચક્રપ્રવર્તનનું સ્થળ સૂચવતા સારનાથસ્તંભની શિરાવટીના ફલક પર ચારેય પશુઓની આકૃતિઓ કાઢેલી છે (આકૃતિ ૧૦).
કોડા સ્તંભને દંડ બીજા સ્તંભોની સરખામણીએ ટૂંકો અને જાડો હોઈ બેઠા ઘાટનો લાગે છે; એની શિરાવટી પરની સિંહની આકૃતિ પણ કલા-કૌશલની અધૂરપ દર્શાવે છે (આકૃતિ ). લૌરિયા-નંદનગઢના સ્તંભનો દંડ તથા તેની શિરાવટી પરની સિંહની આકૃતિ શિલ્પકલાની પ્રગતિ દર્શાવે છે (આકૃતિ ૬). રામપુરવા
સ્તંભ એના કરતાંય ઊંચો છે; એની ટોચ પર પણ સિંહની આકૃતિ કોતરેલી છે (આકૃતિ ૭).

Page #113

વાસ્તુકલા અને શિલ્પકલામાં પ્રદાન
- સંકિસા સ્તંભની શિરાવટી પર ગજની આકૃતિ કાઢેલી છે, પરંતુ એની સૂંઢ તથા પૂંછડી તૂટી ગયેલી છે (આકૃતિ ૮). રામપુરવા સ્તંભની શિરાવટી પરના વૃત્તાકાર ફલક પરની વૃષભની આકૃતિ પૂર્ણમૂર્ત શિલ્પકૃતિને એક ઉત્તમ નમૂનો છે, જેમાં વૃષભનું જીવંત આબેહૂબ સ્વરૂપ સુરેખ કલાત્મક અભિવ્યકિત પામ્યું છે (આકૃતિ ૯).
સાંચીનો સ્તંભની શિરાવટી પર ચાર બાજુએ કાઢેલી ચાર સિંહની આકૃતિઓ પણ શિલ્પકલાની વિકસિત દશા વ્યકત કરે છે. પરંતુ સારનાથના સ્તંભની શિરાવટી (આકૃતિ ૧૦) તો અશોકના સમયના કલાકારનું સર્વોત્તમ કલાકૌશલ દર્શાવે છે. એમાં પદ્મ પરનું ફલક ધર્મચક્રપ્રવર્તનના એ સ્થળને સંકેતો દ્વારા આબેહૂબ રીતે સૂચિત કરે છે. એ વૃત્તાકાર ફલકની કિનારી પર ચારે બાજુએ ૨૪ આરાના ધર્મચક્રની એકેક સુંદર આકૃતિ ઉપસાવવામાં આવી છે ને એમાંના બબ્બે ચક્રની વચ્ચે ક્રમશ: ગજ, અશ્વ, વૃષભ અને સિંહની સુરેખ અધમૂર્ત આકૃતિ કોતરેલી છે. પૂર્વાદિ ચાર દિશાનાં પ્રતીક એવાં આ પશુઓના ગતિમાન સ્વરૂપ દ્વારા, આ સ્થળે ભગવાન બુદ્ધો પ્રવર્તાવેલું ધર્મચક્ર ચારે દિશામાં પ્રવર્તતું રહે એવું સૂચિત કરાતું જણાય છે.
આ ફલક પર ચાર દિશામાં એકબીજાને પીઠ ટેકવીને ઊભેલા ચાર સિંહના અગ્રભાગ કોતરવામાં આવ્યા છે. એમાં એ પશુનાં અંગોપાંગની સુરેખતા, એની કેશવાળીની ભવ્યતા અને એના પગ તથા પંજાના સ્નાયુઓ તથા નસની તાદૃશતા વનરાજનું એવું આબેહૂબ સ્વરૂપ વ્યકત કરે છે કે આ આકૃતિઓ ઘડનાર શિલ્પીના કલાકૌશલની મુકત કંઠે પ્રશંસા કરવામાં આવે છે. દા.ત., વિન્સ્ટન્ટ સ્મિથ આ કલાકૃતિનું રસદર્શન કરતાં નોંધે છે કે “આ મનહર કલાકૃતિ, જે વાસ્તવિક રૂપાંકન અને આદર્શાત્મક રૂપગૌરવનું સફળ સંયોજન ધરાવે છે ને જે દરેક વિગતમાં સંપૂર્ણ ચોકસાઈ સાથે સંવિધાન પામ્યું છે તેનાથી ચડિયાતો કે તેની બરોબરીને પણ પ્રાચીન પશુશિલ્પને દાખલો કોઈ પણ દેશમાં શોધવો મુશ્કેલ પડે.'
અહીં કલ્પના અને વાસ્તવિકતાને સુંદર સુમેળ સધાયો છે. પાષાણ પરના ઓપને લઈને વનરાજના દેહ પર સુરેખ સુંવાળપની ઝલક ચમકી ઊઠી છે. સિહોની પૂર્ણમૂર્ત આકૃતિઓ ઐસીરિયા અને ઈરાનની તેવી આકૃતિઓની
History of Fine Art in India and
.. 9. V. A. Smith, A Ceylon, p. 19. અ૦ ૭

Page #114

* અશોક અને એના અભિલેખો
યાદ આપે છે, તે ફલક પરની અધમૂર્તિ આકૃતિઓ શુદ્ધ ભારતીય ભાવ વ્યકત કરે છે. સારનાથ સ્તંભની આ શિરાવટીને આઝાદ ભારતના રાષ્ટ્રપ્રતીક તરીકે પસંદ કરવામાં આવી છે. શાંતિ અને અહિંસાની ભારતીય ભાવના સાથે વનરાજની વિકરાળ આકૃતિઓને કેવી રીતે મેળ મળે એવું ઉપલક દૃષ્ટિએ લાગે, પરંતુ સિંહ અહીં શાક્યસિંહ બુદ્ધના પ્રતીકરૂપે છે. વળી આ સ્તંભની મૂળ શિરાવટીમાં આ સિંહોના મસ્તક પર ૩૨ આરાનું મોટું ધર્મચક્ર મૂકેલું હતું, જેનો વ્યાસ ૨ ફૂટ ૯ ઇંચ અર્થાત્ લગભગ ૦.૮ મીટર જેટલો હતો. હાલ આ મેટું ચક્ર છૂટું પડી ગયું છે ને એના ખંડિત અંશ અલગ રાખેલા છે. પરંતુ જ્યારે એ એના મૂળ સ્થાને હશે ત્યારે આ સમગ્ર સ્તંભનું સહુથી વધુ ધ્યાન ખેંચતું અંગ એ ચાર સિંહ નહિ પણ તેમના મસ્તક પર ટેકવેલું આ મેટું ધર્મચક જ જણાતું હશે એ સ્પષ્ટ છે. બૌદ્ધ ધર્મનાં ત્રિરત્નમાં, ખાસ કરીને સારનાથમાં, સહુથી વધુ મહત્વ ધર્મનું રહેલું છે એ આ મેટું ધર્મચક આબેહુબ સૂચવે છે.
ભાનાં વિધાન અને સ્થાપન–એકશૈલ સ્તંભદંડ અને એકશૈલ શિરાવટના બનેલા આ શિલાતંભની શિલાઓ તો જ્યાં એવી મેટી અને મજબૂત શિલાઓની ખાણ હોય તેવા સ્થળે મળતી હશે ને જ્યાં એકસરખી હુન્નરપદ્ધતિ અને શિલ્પશૈલી વિકસી હોય તેવા કેન્દ્રીય કારખાનામાં એ સ્તંભ અને એની શિરાવટીઓ ઘડાતી હશે. તે બદ્ધ તીર્થસ્થાન અને મહત્ત્વનાં મથકોએ આ મોટા ભારે સ્તંભને પહોંચાડવામાં ને ત્યાં તે ઊંચા સ્તંભને ઊભા કરી ભૂમિમાં સ્થાપવામાં કેટલી બધી જહેમત ને આવડતની જરૂર પડી હશે! ૫૦ ઇંચના ઘેરાવાવાળા અને ૫૦ ફટ ઊંચા શિલાસ્તંભનું સરેરાશ વજન ૫૦ ટન જેટલું હોવાનું અંદાજવામાં આવ્યું છે.
ચૌદમી સદીમાં તઘલક સુલતાન ફીરોઝશાહે ટેપરાથી એક શિલાર્તભ દિલ્હી ખસેડાશે તે ત્યાં ફીરોઝશાહ કોટલામાં એને ઊભો કરાવ્યું ત્યારે ૪૨ પૈડાંવાળું એક ખાસ વાહન બનાવરાવી, તેના દરેક પૈડાને દોરડું બાંધી તે દરેક દેરડું બસ-બસે મજૂરોએ ખેંચવું પડેલું. ૧૨૦ માઈલના અંતરે એ સ્તંભ ખસેડતાં આટલી મહેનત પડી, તો અશોકના સમયમાં ત્રીસેક સ્તંભને ખડતાં કેટલી બધી મહેનત પડી હશે! એમાંના કેટલાક સ્તંભ તો એ ખંભ કરતાં ઘણા ભારે હતા ને એને ઘણા અંતરે લઈ જવા પડ્યા હતા. વળી સ્તંભને ભૂમિમાં સ્થાપવા માટે મોટી પથ્થરની બેસણી તૈયાર કરી, તંભને ઊભું કરી એ બેસણીમાં ગોઠવવામાંય કેટલી મહેનત પડતી હશે !

Page #115

વાસ્તુકલા અને શિલ્પકલામાં પ્રદાન
૯૯
શૈલગ્રહો-અશોકના સમયના ઈંટરી વિહાર મોજૂદ રહ્યા નથી. પરંતુ સાધુઓના નિવાસ માટે શૈલ(ગર)માં કંડારેલી ગુહા (ગુફાઓ)ના નમૂના મળ્યા છે. ગયાની ઉત્તરે લગભગ પંદર માઈલ પર બરાબર નામે પર્વત આવેલો છે. અશોકના સમયમાં એ પર્વત ‘ખલતિક’ નામે ઓળખાતો હતો. આગળ જતાં એનું ‘ગોરથગિરિ' નામ પડ્યું. પછી છઠ્ઠી-સાતમી સદીમાં વળી એ “પ્રવરગિરિ' નામે ઓળખાયો. એનું વર્તમાન નામ ‘બરાબર’ આ પ્રવર' નામ પરથી વ્યુત્પન્ન થયું છે. આ પર્વતમાં ચાર ગુફાઓ કંડારેલી છે. એ ગુફાઓ અશોકના સમયની છે. અશકે એ ગુફાઓ આજીવિકો માટે કંડારાવી આપેલી, એના એમાંની ત્રણ ગુફાઓમાં લેખ કોતરેલા છે.
એમની પહેલી ગુફા એ સમયે નિગ્રોધ (વડ) ગુહા તરીકે ઓળખાતી હાલા એ કણ-ચૌપર તરીકે ઓળખાય છે. આ ગુફામાં એક સાદો લંબચોરસ ખંડ છે. એ ૩૩ ફટ ૬ ઇંચ લાંબો અને ૧૪ ફટ પહોળો છે ને એની દીવાલો લગભગ ૬ ફટ ઊંચી છે; એની છત સપાટ નહિ પણ અર્ધનળાકાર છે. એનો વચલો ભાગ દીવાલોની ટચ કરતાં ૪ ફૂટ ૮ ઇંચ ઊંચો છે.
બીજી ગુફા સુદામા ગુફા તરીકે ઓળખાય છે (આકૃતિ ૧૪). એમાં એક લંબચોરસ ખંડ છે, જે ૧૯ ફટ ૬ ઇંચ પહોળો અને ૩૨ ફ ટ ૯ ઇંચ લાંબો છે. આ ગુફા પાછળનો ડુંગરને ભાગ વહેલની પીઠના આકારનો હોઈ. એનું પ્રવેશદ્વાર આગલી ટૂંકી બાજુને બદલે બાજુ પરની લાંબી બાજુમાં કરવું પડ્યું છે. આ ખંડની દીવાલો ૬ ફૂટ ૯ ઇંચ ઊંચી છે; એની પરની અર્ધનળાકાર છતનો વચલો ભાગ એના કરતાં પ ફ ટ ૬ ઇંચ ઊંચો છે. આ લંબચોરસ ખંડને પાછલે છેડે એક અલગ વૃત્તાકાર ખંડ કંડારેલો છે. એનો વ્યાસ ૧૯ ફૂટ લાંબે છે ને એના પરની ગોળાર્ધ ઘાટની ઘૂમટાકાર છતનો વચલો ભાગ ૧૨ ફટ ૩ ઇંચ જેટલો ઊંચો છે. ગોળ પર્ણકટીની આ સ્પષ્ટત: શિલામય પ્રતિકૃતિ છે. એની અંદરની દીવાલોમાં ઊભા પાટિયાં કે વાંસનું અનુકરણ દર્શાવ્યું છે તેમ જ એના પ્રવેશદ્વારમાં દ્વારશાખાઓ કાટખૂણે નહિ પણ સહેજ અંદરની બાજુએ ઢળતી રાખેલી છે. એની સપાટીના લગભગ દરેક ભાગને વજલેપ વડે ઓપ આપવામાં આવ્યો છે.
ત્રીજી ગુફા લોમેશ ઋષિને નામે ઓળખાય છે. એમાં અશકને અભિલેખ નથી. પરંતુ એમાં છઠ્ઠી સદીમાં (અર્થાત અશોકના પછીની નવમી સદીમાં) થયેલા મોખરિ વંશના રાજા અનંતવર્માને અભિલેખ કોતરેલો છે. છતાં એની વાસ્તુશૈલી તથા વજલેપના લક્ષણ પરથી આ ગુફા મૌર્યકાલીન હોવાનું સ્પષ્ટ થાય છે. શૈલમાં

Page #116

૧૦૦
અશક અને એના અભિલેખે ખામી જણાતાં મૂળ રચના પડતી મૂકવામાં આવી હતી. સુદામા ગુફાની જેમ આ ગુફામાં પણ એક લંબચોરસ ખંડ અને એક વૃત્તાકાર ખંડ આવેલો છે, પરંતુ એમાં વૃત્તાકાર ખંડ બહાર અલગ કાઢેલો છે (આકૃતિ ૧૫). વળી એનું પ્રવેશદ્વાર ઘણું અલંકૃત અને દર્શનીય છે (આકૃતિ ૧૬). એમાં સલાટે સુથરી કૃતિની દરેક વિગતમાં આબેહૂબ નકલ કરી છે. મોખરે ૧૩-૧૩ ફટ ઊંચી બે ઊભી શિલાઓ છે, જે સહેજ અંદરની બાજુએ ઢળતી છે. એની ટોચ પર બે મુખ્ય પાટા ટેકવેલા છે; બાકીના બધા ભ એ બે પાટડાને સમાંતર ગોઠવેલાં છે. એ પાટાઓ પર ત્રણ ચંદ્રાકાર પાટિયાંનું બનેલું વૃત્ત છાવણ છે. એ પાટિયાંના નીચલા છેડાઓને વૃત્તાકાર ખીલાઓ વડે પકડમાં રાખેલા છે. પ્રવેશદ્વાર લગભગ ૯ ફૂટ ઊંચું છે ને એને અંદર ઊંડું કોચેલું છે. એના આગલા ભાગ પર અર્ધ-વૃત્તાકાર કમાન છે ને એના પર બે ચંદ્રાકાર જાળીઓ કાઢેલી છે, જેમાં થઈ અંદર પ્રકાશ આવે છે. નીચલી જાળીમાં ગજથર કોતરેલો છે, જ્યારે ઉપલી જાળીમાં જાળીદાર વસ્ત્રની ભાત કાઢેલી છે. આ બંને પ્રકારનાં રેખાંકન લાકડા પરના જાળીદાર નકશીકામની નકલરૂપે છે. નીચલી જાળીમાં વચ્ચે વચ્ચે સ્તૂપ ઘાટના ઊભા ટેકા રાખેલા છે ને એની બે બાજ
એ ઉત્તમ રીતે કંડારેલા ગજ જાણે એ સ્તૂપ આગળ વંદના કરતા હોય તેવી ઢબે કોતરાયા છે. કમાનદાર મુખભાગની ટોચ પર માટીના પકવેલા અગ્રભાગ જેવો અગ્રભાગ કાઢેલો છે. આ ગુફાનું આ મનહર પ્રવેશદ્વાર, ભરડુતની શિલ્પશૈલીને મળતી શૈલીમાં કંડારાયું હોઈ, મૌર્યકાલ પછીના શુંગકાલ દરમ્યાન ઘણું લાગે છે.
ચોથી ગુફા, જે વિશ્વ ઝોપડી કે વિશ્વામિત્ર ગુફા તરીકે ઓળખાય છે, તેમાં પણ બે ખંડ કાઢેલા છે. પરંતુ એમાં બહારનો ખંડ ખંડ કરતાં વરંડા જેવો છે. બને ખંડ થોડા અધૂરા છે. આ ગુફામાં અશોકને અભિલેખ કોતરેલો છે.
બરાબર ડુંગરની બાજુમાં આવેલા નાગાર્જુની ડુંગરમાં પણ ત્રણ ગુફાઓ કંડારેલી છે. એમાં અશોકના વંશજ દશરથના અભિલેખ કોતરેલા છે. એ પરથી આ ગુફાઓ અશોકના સમય પછી થોડા વખતમાં થઈ લાગે છે.
ગયાની પૂર્વે ૨૫ માઈલ અને રાજગૃહની દક્ષિણે ૧૩ માઈલ પર સીતામઢી નામે એક ગુફા આવેલી છે. એ અર્ધનળાકાર છતવાળા લંબચેરસ ખંડરૂપે છે.
આમ શૈલ-ઉત્કીર્ણ સ્થાપત્યમાં પણ અશોકનું પ્રદાન પ્રાચીનતમ નમૂના તરીકે નોંધપાત્ર છે.
નહેર– મૌર્ય રાજ્યમાં સિંચાઈ માટે નહેરોની અને એને લગતી વ્યવસ્થાની સારી જોગવાઈ રહેલી હતી. અશોકના સમયમાં કરેલી નહેરોની જોગવાઈને એક દાખલો રાજા

Page #117

વાસ્તુકલા અને શિલ્પકલામાં પ્રદાન
૧૦૧
મહાક્ષત્રપ રુદ્રદામાના જૂનાગઢ શૈલલેખમાંથી જાણવા મળે છે. આ લેખ અશોકના ચૌદ ધર્મલેખવાળા શૈલ પર કોતરાયો છે. એમાં જણાવ્યા મુજબ સુરાષ્ટ્ર(સૌરાષ્ટ્ર)ના વડા મથક ગિરિનગર (જુનાગઢ પાસે) પાસે, ગિરિ ઊર્જયત(ગિરનાર)માંથી નીકળતી સુવર્ણસિકતા (સોનરેખ) પલાશિની વગેરે નદીઓના પ્રવાહની આડે સેતુ (બંધ) બાંધીને સુદર્શન નામે જળાશય કરવામાં આવ્યું હતું. આ જળાશય મૌર્ય રાજા રાંદ્રગુપ્તના રાષ્ટ્રિય (રાજ્યપાલ) વૈશ્ય પુષ્યગુપ્ત કરાવ્યું હતું. અશોક મૌર્યના સમયમાં રાષ્ટ્રિય યવનરાજ તુષાફે તેમાંથી નહેરો કઢાવી. આગળ જતાં ચાર એક વર્ષ પછી અતિવૃષ્ટિને લઈને નદીઓમાં આવેલા ભારે પૂરને લઈને સુદર્શનના સેતુમાં મોટું ગાબડું પડ્યું ને જળાશય ખાલીખમ થઈ ગયું ત્યારે તે સમયના રાજ્યપાલ સુવિશાખે પૌરજનો તથા જાનપદ જનોના અનુગ્રહ અર્થે સેતુ સમરાવીને એને વધુ સુદર્શન બનાવ્યું. આ ઉલ્લેખ પરથી આ જળાશય પીરજનો (નગરના જનો) ઉપરાંત જાનપદજનો(જનપદના જન)ને પણ કેટલું ઉપયોગી હતું એની પ્રતીતિ થાય છે. ચંદ્રગુપ્તના સમયમાં આ જળાશય માત્ર નગરજનોનું રમણીય વિહારસ્થાન હશે,
જ્યારે અશોકના સમયમાં એ આસપાસના વિશાળ જનપદના સંખ્યાબંધ કૃષિકારોને નહેરો વાટે સિંચાઈ માટે પાણી પૂરું પાડનારું ઉપયોગી જળાશય નીવડ્યું હશે.
આમ અશોકે લૌકિક તથા ધાર્મિક સ્થાપત્યના ક્ષેત્રમાં પરંપરાગત પ્રદાન કરતા રહીને તેમ જ શિલા-સ્થાપત્યમાં તથા શિલા-શિલ્પના ક્ષેત્રમાં કેટલાંક નવાં પ્રદાન કરીને ભારતીય પ્રાચીન સ્થાપત્યમાં કેટલોક ગણનાપાત્ર ફાળો આપ્યો.
૧. ગિ.વ. આચાર્ય, ગુજરાતના ઐતિહાસિક લેખો', ભાગ ૧, લેખ . ૬.

Page #118

૮, અશેકના ઉત્તરાધિકારીઓ
મૌર્ય વંશમાં અશોક પછી કયા અને કેટલા રાજા થયા એ નક્કી કરવું મુશ્કેલ છે. એમાંય અશોકનો રાજ્યવારસો કોને મળે તે બાબતમાં તેમ જ ત્યારે એના રાજ્યના ભાગલા પડેલા કે કેમ તે બાબતમાં મતમતાંતર પ્રવર્તે છે. મૌર્ય સામ્રાજ્યની પડતી સાથે આ બાબત સંકળાયેલી હેઈ, અશોકના ઉત્તરાધિકારીઓની ચર્ચા અહીં જરૂરી બને છે, જેથી એની પડતીના એ એક સંભવિત કારણમાં અશોકની કંઈ જવાબદારી રહેલી હતી કે કેમ એ વિચારી શકાય. - અશોકના અભિલેખમાં “પુત્ર, પૌત્રો અને પ્રપૌત્રો, તસલીમાં નિમાયેલ ‘કુમાર', ઉજજયિનીમાં નિમાયેલ 'કુમાર', તક્ષશિલામાં નિમાયેલ ‘કુમાર', સુવર્ણગિરિમાં નિમાયેલ ‘આર્યપુત્ર’ અને દ્વિતીય દેવી (રાણી) કારૂવાકીના તીવર નામે પુત્રનો ઉલ્લેખ આવે છે.
બરાબર ડુંગરની બાજુમાં આવેલા નાગાર્જની ડુંગરની ગુફાઓમાં “દેવના પ્રિય દશરથ'ના નામના ત્રણ લેખ કોતરેલા છે, જે દેવોને પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજ’ અશોકના ગુફાલેખો સાથે સામ્ય ધરાવે છે.
વંશ, ખાસ કરીને રાજવંશ, એ પુરાણોનું એક મુખ્ય લક્ષણ છે. પાંચ મહાપુરાણોમાં કલિયુગના ભાવી રાજવંશ તરીકે જે કેટલાક રાજવંશ ગણાવાયા છે તેમાં નંદવંશ પછી મૌર્યવંશ ગણાવવામાં આવ્યો છે. આ વંશાવળીની વિગતો જુદાં જુદાં પુરાણોમાં આ પ્રમાણે આપી છે: (૧) મત્સ્યપુરાણ
(૨) વાયુપુરાણ (૨૭૨, ૨૩–૨૬)
(૯૯, ૩૩૧-૩૩૬) ૧. ચંદ્રગુપ્ત
૧. ચંદ્રગુપ્ત – ૨૪ વર્ષ ૨. અશોક – ૩૬ વર્ષ ૨. ભદ્રસાર
– ૨૫ વર્ષ
૩. અશોક – ૩૬ વર્ષ પુત્ર
૧. આ નામ મત્સ્યપુરાણની અમુક પ્રતોમાં જ છે. ચંદ્રગુપ્તના રાજ્યકાલ અને બિંદુસારને લગતી પંકિતઓ હાલ બધી પ્રતોમાં ખૂટે છે.

Page #119

અશોકના ઉત્તરાધિકારીઓ
૩. સુયશા (?) – ૧૦ વર્ષ
૪. કુશાલ
– ૮ વર્ષ – ૮ વર્ષ – ૧૦ વર્ષ
–
પ. બંધુપાલિત
- દશન (?)
૭ (?)
૬. ઇન્દ્રપલિત ૭. દેવવર્મા
૪. દશરથ
-
૮ વર્ષ
૫. સંપ્રતિ
વર્ષ
,
૮. શતધર ૯. બૃહદ્રથ
– ૮ વર્ષ – ૭ વર્ષ
૬. શતધન્ધા
૭. બૃહદ્રથ
– ૭૮૭) વર્ષ
– ૧૩૭ વર્ષ
૧૦ રાજા – ૧૩૭ વર્ષ (૩) બ્રહ્માંડપુરાણ (૩, ૭૪, ૧૪૪–૧૪૯) ૧. ચંદ્રગુપ્ત – ૨૪ વર્ષ ૨. ભદ્રસાર – ૨૫ વર્ષ ૩. અશોક – ૩૬
૯ રાજા (૪) વિષ્ણુપુરાણ (૪, ૨૪, ૭-૮) ૧. ચંદ્રગુપ્ત
૨. બિંદુસાર
૪. કુશાલ
–
*
૫. બંધુપાલિત ૬. ઇન્દ્રપાલિત – ૭. દેવવર્મા –
૭ વર્ષ
૩. અશોકવર્ધન ૪. સુયશા ૫. દશરથ ૬. સંગત ૭. શાલિશ્ક ૮. સોમશર્મા ૯. શતધવા ૧૦. બૃહદ્રથ
૮. શતધન્વા – ૮ ૯. બૃહદ્રથ – ૭ વર્ષ
૯ રાજા - ૧૩૭ વર્ષ
૧૦ રાજા – ૧૩૭ વર્ષ ૧-૨. સામાન્યત: સત્તાન સા વર્ષા પાઠ છે. પાજિટર સપ્તાના ને બદલે સુથશા સૂચવે છે; અને વાયુપુરાણની પ્રતિમાંના રશઃ સત વન તરફ ધ્યાન ખેંચે છે.
૩. શતધન્વા અને બૃહદ્રથને લગત શ્લોક પ્રતોમાં અશોકને લગતી પંકિતની પહેલાં મુકાયો છે, પરંતુ પોજિટર સૂચવે છે તેમ તે લોકને સંપ્રતિને લગતી પંકિત પછી મૂકવો જોઈએ. છતાં તેની પહેલાં એક શ્લોક ખૂટે છે, જેમાં સંપતિ અને શતધવા વચ્ચેના બે રાજાઓની વિગત હોવી જોઈએ.
બે ખૂટતા શ્લોક ઉમેરાય તે જ રાજાઓની કુલ સંખ્યાને મેળ મળે.

Page #120

૧૦૪
અશોક અને એના અભિલેખે (૬) વાયુપુરાણ : પ્રત
(૫) ભાગવતપુરાણ
(૧૨, ૧, ૧૩-૧૬) ૧. ચંદ્રગુપ્ત
૧. ચંદ્રગુપ્ત
– ૨૪ વર્ષ
૨. વારિસાર ૩. અશોકવર્ધન
૨. નંદસાર ૩. અશોક
૪. સુયશા
૪. કુલાલ
૫. સંગત
૫. બંધુપાલિત
–
૬. શાલિશ્ક
પુત્ર
૭. સોમશર્મા
૬. દશોન
–
૭ વર્ષ
૭. દશરથ
–
૮. શતધવા ૯. બૃહદ્રથ
૮. સંપ્રતિ ૯. શાલિશુક ૧૦. દેવધર્મા ૧૧. શતધન્વા
– ૧૩ - ૭ વર્ષ – ૮ વર્ષ
૧૦ રાજા - ૧૩૭ વર્ષ
-
૧૨. બૃહદ્રથ
- ૮૭ (૭)વર્ષ
૯ રાજા – ૧૩૭ વર્ષ
(૭) ભવિષ્યોત્તર પુરાણ ૧. ચંદ્રગુપ્ત – ૩૪ વર્ષ ૨, નંદસાર – ૨૮ વર્ષ ૩. અશોક -- ૩૬ વર્ષ ૪. કુનાલ - ૮ વર્ષ
૧. વંશાવળીમાં વિષપુરણની જેમ સુયશા અને સંગતની વચ્ચે દશરથનું નામ ઉમેરવું જોઈએ. અથવા અહીં રાજાઓની સંખ્યા ૧૦ને બદલે ૯ કહેવી જોઈએ. 2. Pargiter, The Puran Text of the Dynasties of the Kali
Age, pp. 28 ff. 3. D. R. Mankad, Puranic Chronology p. 99.

Page #121

ખકના ઉત્તરાધિકારીઓ
૧૫
પ. બંધુપાલિત – ૮ વર્ષ ૬. દશન - ૭૦ (૭) વર્ષ ૭. દશરથ – ૮ વર્ષ ૮. સંપ્રતિ – ૮ વર્ષ ૯. શાતિશૂક – ૧૩ વર્ષ ૧૦. દેવધર્મ – ૭ વર્ષ ૧૧. શતધન્વા – ૮ વર્ષ ૧૨. બૃહદ્રથ - ૮૭ (૭) વર્ષ.
આ વંશાવળીઓની તુલના કરતાં એટલું નિશ્ચિત થાય છે કે મેંર્ય વંશમાં કુલ ૯ કે ૧૦ રાજા થયા ને તેઓએ એકંદરે ૧૩૭ વર્ષ રાજ્ય કર્યું, એમાં પહેલા ત્રણ રાજા ચંદ્રગુપ્ત, બિંદુસાર અને અશોક થયા ને તેઓએ ૨૪+૨૫+૩૬= ૮૫ વર્ષ રાજ્ય કર્યું
છેલ્લા બે રાજા શતધન્વા અને બૃહદ્રથ થયા ને તેઓએ ૮+૭ = ૧૫ વર્ષ રાજ્ય કર્યું તે પણ નિશ્ચિત છે. શતધવાના પુરોગામીનું નામ કેટલાંક પુરાણોમાં દેવવર્મા (કે દેવધર્મા) અને કેટલાંક પુરાણોમાં સોમશર્મા જણાવ્યું છે ને તેણે ૭ વર્ષ રાજ્ય કર્યું. આમ છેલ્લા ત્રણ રાજાઓએ એકંદરે ૭-૮+=૨૨ વર્ષ રાજ્ય કર્યું.
મૌર્ય વંશનાં કુલ ૧૩૭ વર્ષમાંથી પહેલા ત્રણ રાજાઓનાં ૮૫ વર્ષ અને છેલ્લા ત્રણ રાજાઓનાં ૨૨ વર્ષ બાદ કરતાં ૩૦ વર્ષ બાકી રહે. એ વચ્ચેના રાજાઓને રાજ્યકાલ ગણાય.
પરંતુ એ રાજાઓની સંખ્યા, તેઓનાં નામ અને તેઓના ક્રમ વિશે પુરાણોમાં ઘણો ફેર જોવામાં આવે છે. અશોક પછી એનો પુત્ર કુનાલ ગાદીએ આવ્યો ને એણે ૮ વર્ષ રાજ્ય કર્યું એવું વા-બ્રહ્માંડ પુરાણો પરથી માલૂમ પડે છે. વિષ્ણુ-- ભાગવત એને બદલે ‘સુયશા' નામ આપે છે, તે કુનાલનું બીજું નામ હોઈ શકે.
વિષ્ણુ-ભાગવત પુરાણોનું ‘સંગત’એ છેલ્લાં બે પુરાણોમાં જણાવેલા “સંપ્રતિ' નામનું અપભ્રષ્ટ રૂપ જણાય છે. ભાગવતપુરાણમાં રાયશા અને સોમશર્માની વચ્ચે જણાવેલ સંગત અને શાલિશૂક તે છેલ્લાં બે પુરાણોમાં દેવધર્માની પહેલાં જણાવેલા સંપ્રતિ અને શાલિશૂક છે ને તેઓએ વાયુપુરાણ પ્રત પ્રમાણે ૯+૧૩=૨૨ વર્ષ રાજ્ય કરેલું. આ રીતે કુનાલ-સુયશાનાં ૮, સંપતિનાં ૯ અને શાલિશ્કનાં ૧૩

Page #122

૧૦:
અક અને એના અભિલેખે
વર્ષ ગણતાં કુલ ૩૦ વર્ષને મેળ મળી રહે છે. આ અનુસાર મૌર્ય રાજાઓની વંશાવળી આ પ્રમાણે ગોઠવાય:
૧. ચંદ્રગુપ્ત – ૨૪ વર્ષ
૨. બિંદુસાર
– ૨૫ વર્ષ
૩. અશેક
– ૩૬ વર્ષ
-- ૮ વર્ષ
૪. કુનાલ
– સુયશા
૫. સંપ્રતિ - ૯ વર્ષ
– સંગત ૬. શાલિશ્ક --૧૩ વર્ષ
૭. દેવવર્મા – ૭ વર્ષ
– સેમશર્મા
૮. શતધન્વા – ૮ વર્ષ
૯. બૃહદ્રથ
– ૭ વર્ષ
૯ રાજા -૧૩૭ વર્ષ આ વંશાવળીના રાજાઓનાં નામ અને કમ ભાગવતપુરાણમાં મળે છે. એ પુરાણ રાજાઓના રાજ્યકાલનાં વર્ષની સંખ્યા આપતું ન હોઈ એ સંખ્યા અન્ય પુરાણોમાંથી લેવામાં આવી છે.
આમાં જણાવેલા અશોકના ઉત્તરાધિકારીઓ પૈકી ઘણાને ઉલેખ પુરાણો ઉપરાંત અન્યત્ર પણ મળે છે. સંપતિને ઉલ્લેખ બૌદ્ધ‘દિવ્યાવદાન'માં અશોકના પુત્ર તથા ઉત્તરાધિકારી તરીકે આવે છે. જૈન લેખકોમાં હેમચન્દ્ર તથા જિનપ્રભસૂરિ પણ તેનો ઉલ્લેખ કરે છે. ‘અશોકાયદાન'માં તે તેનાં સુંદર નેત્રાને લઈને અપરમાતા તિષ્યરક્ષા તેના પર મોહિત થયા, અશોકે તક્ષશિલાને બળવો શમાવવા કુનાલને

Page #123

અશોકના ઉત્તરાધિકારીઓ
૧૦૭
ત્યાં મોકલ્યાનું ને પિતાના પ્રણયની નિષ્ફળતાથી દાઝે બળતી તિષ્યરક્ષાએ અશોકના નામે કુનાલને અંધ કરાવ્યાનું જણાવ્યું છે. આ અનુશ્રુતિ ઘણે અંશે કપોલકલ્પિત હોવા સંભવે છે. જૈન અનુશ્રુતિમાં તો અંધ કુનાલના પુત્રસંપ્રતિને અશોકનો સીધો ઉત્તરાધિકારી જણાવ્યો છે, જ્યારે ઘણાં પુરાણમાં કુનાલે ૮ વર્ષ રાજ્ય કર્યાનું જણાવ્યું છે. આથી એના અંધત્વની વાતમાં કંઈ ઐતિહાસિક તથ્ય રહેલું હોય તો કુનાલે ધૃતરાષ્ટ્રની જેમ ઔપચારિક રીતે રાજસત્તા ધરાવી હોય; પ્રાય: સગીર પુત્ર સંપ્રતિના વાલી તરીકે એટલાં વર્ષ રાજ્યનાં સૂત્ર ધારણ કર્યા હોય. એણે “સુયશા” એવું અપર-નામ રાજ્યારોહણ સમયે ધારણ કર્યું હશે. ‘દિવ્યાવદાનમાં એને ધર્મવિવર્ધન’ કહ્યો છે.
સંપ્રતિ કુનાલનો પુત્ર અને અશોકને પૌત્ર હતો, એવું બૌદ્ધ તથા જૈન સાહિત્યમાં સ્પષ્ટ જણાવ્યું છે. સુહસ્તીના ઉપદેશથી એણે જૈન ધર્મ અંગીકાર કર્યો ને તે જૈન ધર્મને પરમ પ્રભાવક બન્યો. એણે ત્રિખંડ ભરતક્ષેત્રને જિનાયતનેથી વિભૂષિત કર્યું. એ પાટલિપુત્રથી ઉજજયિની સુધી રાજસત્તા ધરાવતો.
શાલિશ્કનો ઉલ્લેખ “ગાર્ગીસંહિતા' નામે જ્યોતિષગ્રંથમાં પણ આવે છે. તેમાં એને દુષ્ટ કલહકારી અને જુલમી તેમ જ ધર્મની વાતો કરવા છતાં અધાર્મિક કહ્યો છે.
પછીના બે રાજાઓ વિશે અન્ય ઉલ્લેખ મળતા નથી. પરંતુ છેલ્લા રાજા બૃહદ્રથી વિશે બાણભટ્ટના ‘હર્ષચરિત'માં પણ ઉલ્લેખ છે. પુરાણોમાં બૃહદ્રથને ઉથલાવી પાડી સેનાની પુષ્યમિત્રે શુંગવંશનું રાજ્ય સ્થાપ્યાનું જણાવ્યું છે; બાણભટ્ટ સેનાપતિ પુષ્યમિત્રે રાજા બૃહદ્રથનું નિકંદન કેવી રીતે કાઢયું તે જણાવે છે.
આમ પુરાણોમાં જણાવેલા અશોકના આ છ ઉત્તરાધિકારીઓ પૈકી ચાર વિશે અન્ય કૃતિઓમાંથી સમર્થન મળે છે. પુરાણમાં આપેલી ભિન્ન ભિન્ન વિગતોમાંથી ઉપર પ્રમાણે નામો પસંદ કરતાં નવ રાજાઓની સંખ્યા તેમ જ ૧૩૭ વઈને મેળ પણ મળી રહે છે.
૧. Thapar, op. cit, p. 52.
૨. કુનાલ બૌદ્ધ ધર્મથી વિમુખ થતાં બૌદ્ધ ભિક્ષુઓએ એને આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિએ ‘અંધ' કહ્યો હશે એવું થાપર ધારે છે (પૃ. ૧૮૬). પરંતુ એને બૌદ્ધ દિવ્યાવદાને ધર્મવિવર્ધન' કહ્યો છે.
3. PHAI, p. 351.

Page #124

૧૦૮
અશક અને એના અભિલેખે
પરંતુ અશોકના ઉત્તરાધિકારીઓને પ્રશ્ન આટલે સરળ નથી. ઉપર જણાવેલા છ ઉત્તરાધિકારીઓ ઉપરાંત બીજા અનેક ઉત્તરાધિકારીઓનો સંભવ વિચારવાનો રહે છે.
પુરાણોમાં આપેલી વંશાવળીઓમાં દશોન અને દશરથ, બંધુપાલિત અને ઇન્દ્રપાલિત એ ચાર નામ પણ કેટલીક જગ્યાએ આપેલાં છે. આ પૈકી દશરથ નામે રાજાના ગુફા-લેખ મળેલા છે. આથી એની ઐતિહાસિકતા નિશ્ચિત છે. પરંતુ અશોક સાથેનો એનો સંબંધ નક્કી કરવો મુશ્કેલ છે. સામાન્ય રીતે એને અશોકનો પૌત્ર અને સીધો ઉત્તરાધિકારી માનવામાં આવ્યો છે. એના ગુફાલેખોમાં ‘પર બેન સેવાને વિન મનંતરિર્ચ મમિપિતેન’ આવે છે. એનો અર્થ ‘દેવના પ્રિયે (અશોકે) તરત જ અભિષિકત કરેલ દશરથે ' એવોય સૂચવાયો છે, પરંતુ એને ખરો અર્થ “તરત જ અભિષિકત કરાયેલા દેવોના પ્રિય દશરથે' હોવાનું લગભગ સહુ વિદ્વાનો સ્વીકારે છે. અભિલેખોનું લખાણ, લિપિ, વિષય અને સ્થાન પરથી દશરથનો રાજ્યકાલ અશોકના રાજ્યકાલની નજીક હોવાનું સૂચિત થાય છે. પરંતુ એ પરથી એ બે રાજાઓ વચ્ચેનો ચક્કસ સંબંધ નક્કી કરી શકાય નહિ.
પુરાણોમાં દશરથને અશોકનો પૌત્ર કહેલો હોવાનું માની લેવામાં આવ્યું છે, પરંતુ પુરાણોની વિગત નવેસર તપાસ માગી લે છે. વાયુ-બ્રહ્માંડ પુરાણોમાં દશરથનો ઉલ્લેખ નથી. મત્સ્યપુરાણમાં આપેલી વંશાવળી અશુદ્ધ છે. એમાં શ્લો. ૨૪માં અશોકનો અને ગ્લો. ૨૫માં દશરથનો ઉલ્લેખ આવે છે. ને એ બેની વચ્ચે ‘તેને પૌત્ર’ આવે છે એ ખરું, પરંતુ અશોકના પૌત્રની વિગત સુયશા કે દશાનને લાગુ પડે છે, જ્યારે દશરથને તો તેને અર્થાત્ અશોકના પત્રનો પુત્ર કહેલો છે. આ રીતે દશરથ અશોકને પૌત્ર નહિ પણ પ્રપૌત્ર ગણાય ને એ અશોકનો નહિ પણ અશોકના પૌત્રને સીધો ઉત્તરાધિકારી ગણાય. વિષ્ણુપુરાણમાં રાયશા અને સંગતની વચ્ચે દશરથનું નામ આપેલું છે એ પરથી દશરથને સુયશાના પુત્ર અને અશોકનો પત્ર માનવાનું મન થાય, પરંતુ સુયશા એ કુનાલ અને સંગત એ સંપ્રતિ હોય તે દશરથને રાયશા(કુનાલ)ને પુત્ર અને સંગત(સંપતિ)નો પિતા માનવો અસ્થાને છે. આથી ભાગવતપુરાણમાં સુયશા અને રાંગતની વચ્ચે દશરથનું નામ ગુપ્ત કરેલ છે તે બરાબર લાગે છે. વાયુપુરાણની પ્રતમાં તો દશરથને અશોકના પૌત્ર બંધુપાલિતનેય પ્રપૌત્ર કહ્યો છે. ભવિષ્યોરારપુરાણમાં પણ રાજાઓને
4. Sircar, Select Inscriptions, pp. 79 f. ૨–૩. Thapar, op. cil, p. 187.

Page #125

અશોકના ઉત્તરાધિકારીઓ
૧૦૯
કમ અશોક, કુનાલ, બંધુપાલિત, દશોન અને દશરથ એવો જ આપ્યો છે. અર્થાત એ બંને પુરાણોમાં દશરથને અશોકનો ચોથો ઉત્તરાધિકારી જણાવ્યો છે! બંધુપાલિત અને દશરથ એક હોવાનું સૂચવાયું છે. બંનેનો રાજ્યકાલ સરખો જણાવેલ છે, પરંતુ અશોકના પુત્ર કુનાલ અને ઉત્તરાધિકારી સુયશા એક જ હોય, તો તેની અને દેવવર્માની વચ્ચે પૌરાણિક વંશાવળીઓમાં જુદી જુદી ત્રણ જોડીઓ જણાવી હોવાનું માલૂમ પડે છે:
સંપ્રતિ -૯ વર્ષ બંધુપાલિત– ૮ વર્ષ દશોન - ૭ વર્ષ શાલિભૂક– ૧૩ વર્ષ ઇન્દ્રપાલિત – ૧૦ વર્ષ દશરથ – ૮ વર્ષ
આ ત્રણ જોડીઓને રાજ્યકાલ જુદો જુદો આવે છે. એમાં સંપ્રતિ-શાલિભૂકને રાજયકાલ, ૯+૧૩=૨૨ વર્ષ, મૌર્ય વંશના ૧૩૭ વર્ષના કુલ રાજ્યકાલ સાથે બરાબર બંધ બેસે છે, જ્યારે બંધુપાલિત-ઇન્દ્રપાલિતનાં ૮+૧૩=૧૮ વર્ષ તેમજ દશોન-દશરથનાં ૭+ ૮=૧૫ વર્ષ જરૂરી વર્ષ કરતાં ઓછાં પડે છે. વાયુ-બ્રહ્માંડમાં બીજી જાડી, મસ્યામાં ત્રીજી જોડી અને વિષ્ણુ-ભાગવતમાં પહેલી જોડી જણાવી છે, જ્યારે વિષપુરાણમાં સંગત-શાલિશ્ક ઉપરાંત દશરથનું નામ, પ્રાય: મત્સ્યપુરાણમાંથી, ઉમેરાયું છે ને વાયુપુરાણની : પ્રતમાં તેમ જ ભવિષ્યોનારપુરાણમાં તો બંધુપાલિત, દશોન-દશરથ અને સંપ્રતિ-શાલિશૂક એવી અઢી જોડીઓનું સંયોજન કરવામાં આવ્યું છે. સમકાલીન સમાંતર પેઢીઓને સીધી પૂર્વાપર પેઢીઓ તરીકે ગણાવવાનો ગોટાળો પુરાણોમાં અનેક સ્થળોએ જોવા મળે છે. મૌર્ય વંશાવળીનાં ત્રણ રૂપાંતરોના પૃથક્કરણ પરથી માલૂમ પડે છે કે એ વંશની મુખ્ય શાખામાં અશોક પછી ક્રમશ: કુનાલ, સંપતિ અને શાલિશૂક રાજા થયેલા, જ્યારે બંધુપાલિત-ઇન્દ્રપાલિત અને દશન-દશરથ એ સંપ્રતિ-શાલિશૂકના સમયમાં મૌર્ય વંશની અન્ય શાખાઓમાં થયા હોવા જોઈએ.૩ રાજ્યકાલનો વિગતભેદ જોતાં બંધુપાલિત-દશોન એ સંપ્રતિનાં તથા ઇન્દ્રપાલિત-દશરથ એ શાલિશ્કનાં બીજાં નામ હોવાં સંભવતાં નથી.
અશોકના મૃત્યુ પછી એના રાજ્યના પૂર્વ પ્રદેશ એના પૌત્ર દશરથને અને પશ્ચિમ પ્રદેશ બીજા પૌત્ર સંપ્રતિને મળ્યા હોવાનું સ્મિથે સૂચવેલું પરંતુ એને
1. PHAI, p. 351. ૨. જેમ કે પ્રદ્યોત અને શિશુનાગ વંશના નિરૂપણમાં.
૩. હરિપ્રસાદ શાસ્ત્રી, પુરાણોમાં આપેલી મૌર્ય વંશની સાલવારી', ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ, ૨૦મું સંમેલન, હેવાલ, પૃ. ૨૫૫-૨૬૧.
૪. “હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ', પૃ. ૨૫૫.

Page #126

૧૧૦
અશોક અને એના ચાભિલેખો
બદલે કુનાલ પછી મૌર્ય રાજ્ય સંપ્રતિ, બંધુપાલિત અને દેશો વચ્ચે વહેંચાયું હોવા સંભવે છે. સંપ્રતિનું રાજય પાટલિપુત્રથી ઉજજન સુધી વિસ્તર્યું હોવાનું જૈન અનુકૃતિ જણાવે છે, જ્યારે દશોનને પુત્ર દશરથ એના અભિલેખોના સ્થાન પરથી દક્ષિણ મગધમાં સત્તા ધરાવતો હોવાનું માલૂમ પડે છે.
મૌર્ય સામ્રાજ્યના કેટલાક દૂરના પ્રાંત અશોકના પુત્રો કે પૌત્રોના સમયમાં સ્વતંત્ર થયા જણાય છે. ‘રાજતરંગિણી'માં કલહણ કાશમીરમાં અશોકનો પુત્ર જલક રાજા થયો હોવાનું જણાવે છે, એ પરમ શૈવ હતો ને એણે મ્લેચ્છોને હાંકી કાઢી કનોજ સુધી સત્તા પ્રસારી. ‘જલક’ એ કુનાલ’નું કુષાણ નામેની અસર નીચે થયેલું અપભ્રષ્ટ રૂપાંતર હોવાનું સૂચવાયું છે.' - તિબેટી ઇતિહાસકાર તારાનાથ અશોક પછી એને પૌત્ર વિગતાશોક અને એના પછી વીરસેન રાજા થયા હોવાનું જણાવે છે. વીરસેન ગાંધારમાં રાજ્ય કરતો, વિગતાશોકને અંધ કુનાલનો પુત્ર કહ્યો છે એ પરથી એ સંપ્રતિ અથવા એનો ભાઈ હોઈ શકે. સીરિયાના મહાન અંતિયોક સાથે ભારતના રાજા સુભાગસેનને સંધિ થઈ હોવાનું ગ્રીક લેખક પિલીબિયસ જણાવે છે. વીરસેન એ સુભાગસેનનો પૂરોગામી હોવાનું સૂચવાયું છે. પરંતુ તિબેટી અનુકૃતિ સાથે એને મેળ મળતો નથી, કેમ કે તેમાં વીરસેનના વંશજોમાં એવું નામ આવતું નથી." - અશોકના અભિલેખોમાં એના તીવર નામે પુત્રનો ઉલ્લેખ આવે છે, જ્યારે તેને વિશે સાહિત્યમાં કંઈ માહિતી મળતી નથી. મૌર્ય રાજાઓની વંશાવળીઓમાં પણ એ નામ આવતું નથી. આથી એને ભાગ્યે જ રાજપદને વારસો મળ્યો હશે. અશોકનો પુત્ર મહેન્દ્ર તે દીક્ષા લઈ ભિક્ષુ થયો હોવાનું જાણવા મળે છે.
૧. Thapar, op. ci, p. 189. ૨-૩. Ibid, p. 184. %. Cambridge History of India, Vol. I, P. 512.
૫. વીરસેન પછી નંદ, મહાપા, અને ચંદ્રપાલ ગણાવે છે. પછી બંગાળામાં હરિચંદ્રથી માંડીને નેમચંદ્ર સુધીના ૮ રાજા જણાવે છે. આ વંશનો અંત ધ્યમિત્રે આપ્યો. પછી ખૂબ આગળ જતાં વળી ચંદ્રગુપ્ત, બિંદુસાર, શ્રીચંદ્ર અને ધર્મચંદ્ર ગણાવે છે. ધર્મચંદ્ર માત્ર પૂર્વમાં રાજ્ય કરતો (Thapar, op. cil,
p. 191).

Page #127

અશોકના ઉત્તરાધિકારીઓ
આમ હાલ તા અશોકના ઉત્તરાધિકાર એના પુત્ર કુનાલને પ્રાપ્ત થયા હોવાનું અને કુનાલ પછી મૌર્ય રાજ્યના ભાગલા પડયા હોવાનું માલૂમ પડે છે. ‘અશેાકાવદાન ’માં વળી અશોક અને સંપ્રતિ પછી બૃહસ્પતિ, વૃષસેન અને પુષ્યધર્મા નામે ત્રણ રાજા જણાવ્યા છે. એમાંને પુષ્યધર્મા એ વાયુપુરાણની ॰ પ્રતમાં તથા ભવિષ્યાત્તરપુરાણમાં જણાવેલા દેવધર્મા (અર્થાત અન્ય પુરાણાને દેવવર્મા કે સામશર્મા )હાઈ શકે. અથવા સંપ્રતિ પછી શાલિશૂકની જેમ બૃહસ્પતિની અલગ શાખા પડી હોય. ગમે તેમ, અશાકની નહિ પણ એના પુત્ર કુનાલની (અને સંભવત: કુનાલના પુત્ર સંપ્રતિની) પછી મૌર્ય સામ્રાજ્યના, પ્રાય: ત્રણચાર, ભાગ પડયા હાવા સંભવે છે.
૧૧૧
એમાં મૌર્ય વંશની મુખ્ય શાખામાં અશાક પછી છ રાજા થયા હોવાનું ને તેઓએ એકંદરે ૫૨ વર્ષ રાજ્ય કર્યું હોવાનું માલૂમ પડે છે. પહેલા ત્રણ રાજાઓએ કુલ ૮૫ વર્ષ રાજ્ય કરેલું એની સરખામણીએ પછીના આ છ રાજાઓના રાજ્યકાલ ઘણા ઓછા ગણાય.
૧
૧. એમાં લાંબામાં લાંબા વ્યકિતગત રાજ્યકાલ ૧૩ વર્ષના છે. આ છ રાજાઓના સરેરાશ રાજ્યકાલ ૮ વર્ષના છે.

Page #128

૯ અશક અને મૌર્ય સામ્રાજ્યની પડતી
અશોકના ઉત્તરાધિકારીઓના રાજ્યકાળ દરમ્યાન મૌર્ય સામ્રાજ્યની રાજકીય અને લશ્કરી સ્થિતિ કેવી રહી એ વિશે પૂરતી માહિતી ઉપલબ્ધ નથી. પરંતુ “ગાગી સંહિતા'માંના ‘યુગપુરાણ” ખંડમાં એક અગત્યનો ઉલ્લેખ આવે છે. તેમાં જણાવ્યા મુજબ શાલિશૂકના રાજ્યકાલ પછી યવન (ગ્રીકો) સાકેત (અધ્યા), પંચાલ અને મથુરા પર આક્રમણ કરી છેક પાટલિપુત્ર પહોંચી ગયા ને એ અશાંતિની ખબર ફેલાતાં સર્વ પ્રદેશો વ્યાકુલ થઈ ગયા. મૌર્ય વંશના સ્થાપક ચંદ્રગુપ્ત સિકંદરે જીતેલા ભારતીય પ્રદેશોમાંથી વિદેશી શાસન દૂર કરવામાં સક્રિય ભાગ ભજવેલો ને સીરિયાના ગ્રીક રાજા “વિજેતા’ સેલુકના આક્રમણને ફાવવા દીધેલું નહિ ને એ ગ્રીક સામ્રાજ્ય સાથે મૈત્રીભર્યો સંબંધ રાખેલો. બિંદુસાર અને અશોકના સમયમાં પણ ત્યાંના ગ્રીક રાજાઓએ ભારત સાથે મૈત્રીભર્યો સંબંધ ચાલુ રાખેલો. પરંતુ અશોકના મૃત્યુ બાદ ત્રીસેક વર્ષના ટૂંકા ગાળામાં ગ્રીકોએ ભારત પર આક્રમણ કરી છેક પૂર્વ ભારતમાં આવેલા મૌર્ય પાટનગર પાટલિપુત્ર સુધી વિજયકૂચ કરી એ હકીકત એ સમયના મૌર્ય સમ્રાટની તથા તેના સૈન્યની કમતાકાત દર્શાવે છે. એ પછી વીસેક વર્ષે છેલ્લા રાજા બૃહદ્રથને તેના સેનાપતિ પુષ્યમિત્રે સૈન્ય-નિરીક્ષણના બહાને પીસી નાખ્યો એ ઘટના એ મૌર્ય રાજાની ‘પ્રજ્ઞાદુર્બલતા’ ઉપરાંત અલોકપ્રિયતાનીય ઘાતક ગણાય. ગમે તેમ, અશોકના મૃત્યુ બાદ થોડા જ દાયકાઓમાં મૌર્ય સામ્રાજ્યની પડતી થતી ગઈ એ સ્પષ્ટ છે. બૃહદ્રથની કપટયુકત હત્યાને સેનાપતિની અંગત સિદ્ધિ અને એક છૂટક ઘટના ગણીએ તેપણ યવન આક્રમણને સામને કરવામાં મૌર્ય સામ્રાજ્ય તદ્દન નિર્બળ નીવડયું એ હકીકત એની ઘટેલી તાકાતને સબળ પુરાવો ગણાય.
કેટલાક ઇતિહાસકારો મૌર્ય સામ્રાજ્યની આ પડતી અંગે અશોકને જવાબદાર માને છે.
1. PHAI, P. 354, ૨. હર્ષરત, ઉચ્છવાસ ૬.

Page #129

અશોક અને મૌર્ય સામ્રાજયની પડતી
૧૧૩
:: દા.ત, મહામહોપાધ્યાય હરપ્રસાદ શાસ્ત્રી અશોકે દાખવેલા બૌદ્ધ ધર્મ તરફના પક્ષપાત તથા બ્રાહ્મણ ધર્મ તરફના અન્યાયને લઈને બ્રાહ્મણોએ દાખવેલા પ્રત્યાઘાતને મૌર્ય સામ્રાજાની પડતીનું મુખ્ય કારણ ગણાવે છે. પરંતુ બ્રાહ્મણોને અશોકે અન્યાય કરેલો એવું માનવાને તેઓ જે કારણો દર્શાવે છે. તે ભાગ્યે જ સ્વીકાર્ય ગણાય તેવાં છે. આ ચર્ચાના મુખ્ય મુદ્દા નીચે પ્રમાણે છે:
અશોકે યજ્ઞ માટે થતી પશુહિંસાની મનાઈ કરી તેથી તે પ્રકારના યજ્ઞ નિષિદ્ધ બન્યા એ ખરું, પરંતુ તે મનાઈ પાછળ અશોકનો હેતુ સાંપ્રદાયિક દ્રોપને નહિ પણ જીપદાને રહેલો હતો ને પશુષિાનો એ પ્રકારનો વિરોધ ઉપનિષદો જેવા એ સંપ્રદાયના પોતાના સાહિત્યમાંય વ્યકત થતો રહેતો.
અશક શુર વર્ગ હોવાથી એની એ મનાઈ બ્રાહ્મણોને વધારે કઠે એવી દલીલ કરવામાં આવી છે, પરંતુ મી શૂદ્ર વર્ષના હતા એ માન્યતા ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ યથાર્થ લાગતી નથી. રાધાકુમુદ મુકરજીએ બતાવ્યું છે કે ચંદ્રગુપ્ત “હીનકુલ’ અર્થાત્ હીન કુલને નહિ પણ “કુવહીન' અર્થાત્ પ્રસિદ્ધ કુલ વિનાનો હતો. બિંદુસાર તથા અશોક પિતાને ક્ષત્રિપ ગણાવતા એવું “દિવ્યાવદાન માં દર્શાવ્યું છે.*
અશોકના ગણ શૈલખ નં. ૧ માં આવતા જ ફાય જાય કંકુવાસ સમિકા સેવા ૩ તે હાનિ [fr] રા' એ વાક્યમાં મિલાનો અર્થ મૃષા (મિ) લઈને અહીં ‘આ સમયે જંબુદ્વીપમાં જે અ-મિથ્યા દેવ ગણાતા તે (બ્રાહ્મણો)ને હવે મિશ્રા ગણાતા કરી દીધા છે.” એવો ભાવાર્થ ઘટાવવામાં આવેલ. પરંતુ મૃ1 માટે તે અશોકના અભિલેખમાં મુના રૂપ પ્રયોજાયું છે, મિક્ષ નહિ. વળી મા વાને માટે કેટલીક પ્રતોમાં મિલીમૂત. (મિથોમૂતાઃ) રૂપ વપરાયું છે એ પરથી પણ મિસા ા અર્થ મિશ્રાઃ તાઃ (અને નહિ કે કૃપા કૃતા:) હોવાનું સ્પષ્ટ થાય છે. આથી આ વાક્યનો ખરો ભાવાર્થ તો એ છે કે જંબુદ્વીપ
૧. PHAl, p. 355. 2. Ibid., pp. 355 f. 3. The Age of Imperial Unity, p. 55. 8. PHAI, P. 356. ૫. રૂપનાથ શૈલલેખ, પંકિત ૨. ૬. કલકત્તા-બૈરાટ ફલકલેખ, પંકિત ૬.
9. PHAI, p. 357. અ૦ ૮

Page #130

૧૧૪
અશેક અને એના અભિલેખ
માં જે માણસ દેવો સાથે ભળેલા નહોતા તેઓને હવે દેવ સાથે ભળતા કરવામાં આવ્યા છે અર્થાત્ ધર્મના માર્ગે વળી તેઓ દેવલોકના અધિકારી બને તેવું કરવામાં આવ્યું છે.'
ધર્મ-મહામાત્રોની નિમણૂકને બ્રાહ્મણોના અધિકારો પર તરાપ મારતી ઘટાવી છે. પરંતુ ધર્મ-મહામાત્રોને તે સર્વ પ્રદેશોના સર્વ વર્ગો તથા સર્વ સંપ્રદાયના માણમાં ધર્મનું અધિષ્ઠાન થાય, ધર્મની વૃદ્ધિ થાય ને તેઓનું હિત-સુખ થાય તેનું ધ્યાન રાખવાનું હતું. આ સર્વ કર્તવ્ય બ્રાહ્મણોના અધિકારક્ષેત્રનાં નહોતાં. વળી ધર્મ-મહામાત્ર બ્રાહ્મણેતરોમાંથી જ નિમાતા એવું નથી ?
અશોકે વ્યવહાર-સમતા અને દંડ-સમતા માટે રજજુકોને આગ્રહ કર્યો તેમાં બ્રાહ્મણોને દેહાંતદંડમાંથી મુકિત જેવા જે વિશિષ્ટ અધિકાર રહેતા હતા તેને લેપ થતો હતો એવું સૂચવાયું છે. પરંતુ અશોકના આ લેખમાં મુખ્ય સૂર તો રજજુકોને એ બાબતમાં અપાતી પૂર્ણ સત્તાને અને એથી જુદા જુદા રજજુકો વચ્ચે એકસરખું ઘેરણ રાખવાને છે. વળી મધ્યકાલની જેમ પ્રાચીન કાળમાંય બ્રાહ્મણો દેહાંતદંડથી મુકત રહેતા એમ માનવું યથાર્થ નથી."
ખરી રીતે અશોક તે શ્રમરોની જેમ બ્રાહ્મણોને માન તથા દાન આપવાની તેમ જ તેના તરફ સદ્વર્તાવ રાખવાની વારે વારે ભલામણ કરે છે. જેને બ્રાહ્મણોના હિતસુખ માટે કાળજી રાખે છે.
હરપ્રસાદ શાસ્ત્રી છેટે એવું સૂચવે છે કે પ્રબળ સત્તા ધરાવતા અશોકનું મૃત્યુ થતાં બ્રાહ્મણોએ એના ઉત્તરાધિકારીઓ સામે બળવો કર્યો ને એની પરાકાષ્ટારૂપે બ્રાહ્મણ પુષ્યમિત્રે મૌર્ય બૃહદ્રથની હત્યા કરી પિતાનો વંશ સ્થાપ્યો. પરંતુ અશોકના ઉત્તરાધિકારીઓ અને બ્રાહ્મણો વચ્ચે સંઘર્ષ થયાને બીજો કોઈ દાખલો ક્યાં મળે છે? અશોકના પુત્ર જલકને તો બ્રાહ્મણ સાથે સારાસારી હતી એવું કહણ જણાવે છે.
૧. અશેકચરિત, પૂ. ૧૨૩. ૨. શૈલલેખ નં. ૫. ૩. PHAl, p. 358, ૪. સ્તંભલેખ નં. ૪. ૫. PfHAI, pp. 259 . ૬. શૈલલેખ નં. ૩, ૪, ૮, ૧૧: સ્તંભલેખ ને. ૭. ૭. શૈલલેખ નં. ૫.

Page #131

અશોક અને મૌર્ય સામ્રાજયની પડતી
૧૧૫
હર્ષચરિત'માં બાણ “ના” (અસભ્ય)વિશેષણ સેનાપતિ પુષ્યમિત્ર માટે પ્રોજે છે, રાજા બૃહદ્રથ માટે નહિ. કહણ પણ અશોકની પ્રશંસા કરે છે. આમ આવા બ્રાહ્મણ કવિઓ પર અશોક તથા એના ઉત્તરાધિકારીઓ વિશે સાંપ્રદાયિક સિતમની છાપ ધરાવતા નથી. વળી પુષ્યમિત્રે બૃહદ્રથની હત્યા કરી પોતાની સત્તા સ્થાપી તેની પાછળ બ્રાહ્મણ અને બ્રાહ્મણેતર ધર્મસંપ્રદાયો વચ્ચેના સંઘર્ષે મુખ્ય ભાગ ભજવે એવું માનવાને કોઈ સબળ પુરાવા નથી. એમ તે પુષ્યમિત્ર શુંગના વંશના છેલ્લા રાજાની સત્તા પણ બ્રાહ્મણ અમાત્ય વસુદેવે ઉથલાવી પાડેલી. એથી એને શું બ્રાહ્મણોને વિપ્લવ ગણાશે? પુષ્યમિત્ર શુંગે અશ્વમેધ કરેલો એ પરથી પશુયજ્ઞ પાછા પ્રચલિત થયા હોવાનું માલૂમ પડે છે, પરંતુ એ પરથી પુષ્યમિત્રે બ્રાહ્મગધર્મના પુનરુત્થાન માટે બૃહદ્રથની હત્યા કર્યાનું માની લેવાય નહિ. શુંગ રાજાઓના રાજકાળ દરમ્યાન પણ બૌદ્ધ સ્તૂપની આસપાસ તોરણ, વેદિકા ઇત્યાદિ બાંધકામ થતાં. આથી અશોકે બ્રાહ્મણોને નારાજ કરેલા તેથી મૌર્ય સામ્રાજાની પડતી થઈ ને બ્રાહ્મણ વર્ણના શૃંગ વંશની સત્તા એના પ્રત્યાઘાતરૂપે સ્થપાઈ એમ માનવું અસ્થાને છે. અશેકના પશુપ-
નિપથી ધર્મચુસ્ત બ્રાહ્મણ નારાજ થયા હશે ને પુષ્યમિત્ર શુંગના સમયમાં પશુયજ્ઞની પૂર્ણ છૂટ થતાં પ્રસન્ન થયા હશે. પરંતુ તેઓની આ નારાજી રાજીએ મૌર્ય વંશની પડતી અને શુગવંશની સ્થાપનામાં ભાગ્યે જ સીધા ભાગ ભજવ્યો હશે.
કેટલાક ઇતિહાસકારો અશોકની અહિંસા-નીતિને મૌર્ય રાજ્યની પડતી માટે જવાબદાર ગણે છે.”
કાગના યુદ્ધમાં થયેલી ભારે ખુવારીથી અશોકને ભારે સંતાપ તથા પશ્ચાત્તાપ થયો, ત્યારથી તે યુદ્ધવિજય તજી ધર્મવિજયને માર્ગે વળ્યો ને તેણે પોતાના
૧. PlHAI, p. 360. 2. The Age of Imperial Unity, p. 91. ૩. ભાડુતનો સ્તંભલેખ (Select Inscriptions, pp. 89 f.)
૪. દા.ત., ‘વિજયનું સ્થાન ધર્મવિજયને આપવાના, આ નીતિ-પરિવર્તનની અસરો આધ્યાત્મિક રીતે જવલંત હોવા છતાં રાજકીય રીતે વિઘાતક હતી.અશોકના નવા દૃષ્ટિકોણે કેન્દ્રિત રાષ્ટ્રીય રાજ્ય અને જગદ્યાપી સામ્રાજ્ય માટેની ભારતીય mulail ajoyiz qolal.' (Bhandarkar, As'oka, pp. 258 f.; PHAI pp. 347 .)

Page #132

અશોક અને એના અભિલેખે
પુત્રપૌત્રાદિને પણ તેમ કરવા ભલામણ કરી. વળી વિજયની અંદર પણ સાનિ (સમા) અને લઘુદંડતા (હળવી સજા)ની ઉદાર નીતિ અપનાવવા અનુરોધ કર્યો. ધર્મિષ્ઠ અશોકના રાજ્યમાં હવે ભેરીઘોષ થતો તે ધર્મઘોષ તરીકે જ, યુદ્ધઘોષ તરીકે નહિ. અશોકે મૃગયાને તિલાંજલિ આપી તેથી પણ રાજા વગેરેની લાયક વૃત્તિ મોળી પડે. અશોકની આ નવી નીતિને લઈને મૌર્ય સમ્રાટમાં વિજિગીષાની વૃત્તિ મોળી પડતાં તેઓના સૈનિકોને લશ્કરી જુસ્સો મેળો પડે અને સામ્રાજ્યની લશ્કરી તાકાત ઘટે એ સ્વાભાવિક છે. છે છતાં અશોકે પોતાની રાજનીતિમાં હિંસાને અને યુદ્ધને સમૂળી તિલાંજલિ આપી દીધી નહોતી. કલિયુદ્ધને લગતા શૈલેખમાં એ સ્પષ્ટ કરે છે કે દેવોના પ્રિય જેટલું માફ કરી શકાય તેવું હશે તેટલું માફ કરશે. દેવોના પ્રિયના રાજ્યમાં જે અટવિ છે તેના તરફ અનુનય કરે છે ને કરશે, છતાં અનુતાપ(પશ્ચાત્તાપ)માં પણ તેઓને દેવોના પ્રિયનો પ્રભાવ કહેવામાં આવે છે, જેથી તેઓ ગભરાતા રહે ને તોફાન ન કરે. કલિંગના યુદ્ધથી ધર્મિષ્ઠ માણસોને પોતાના સ્વજનોની ખુવારીથી જે દુ:ખ થયું હોય તે અંગે અશોકને અપાર સંતાપ અને પશ્ચાત્તાપ થયો ને તેણે ધર્મવિજયને જ મુખ્ય વિજય મા, છતાં એણે તે ભાવનાથી દોરાઈને કલિંગ પરનું પિતાનું શાસન ઉઠાવી લીધું નહોતું. પિતાના ઉત્તરાધિકારીઓને એ નવો વિજય મેળવવા જેવો ન માનવા જણાવે છે
ત્યારે પણ એ પોતે સામેથી પહેલ કરી યુદ્ધ કરવા જવું નહિ પણ સામા પક્ષ તરફથી પરાગે આવી પડે ત્યારે યુદ્ધ કરવું ને તેમાં શાંતિ અને લઘુદંડતાની ઉદાર નીતિ રાખવી એવું કહેવા માગે છે. - એવી રીતે કેદીઓની બાબતમાં ધર્મ-મહામાત્રોને તથા રજજુકોને એ જે સુચનાઓ આપે છે તેમાં પણ એ તેઓને મુકિત મેળવવા માટેનો અવકાશ વધારવાની સાથે સાથે ખાસ કરીને તેઓને પારત્રિક પાથેય બાંધવાની તક આપવા ભલામણ કરે છે. એણે ચક્ષુદાન તથા પ્રાણદાન સુધીના અનુગ્રહ કરેલા. છતાં એણે
૧. શૈલલેખ નં. ૧૩. ૨. શૈલેલેખ નં. ૪. ૩. શૈલલેખ નં. ૧૩. ૪. શૈલલેખ નં. ૫. ૫. સ્તંભલેખ નં. ૪.

Page #133

અશોક અને મૌર્ય સામ્રાજયની પડતી
૧૧૭
ક્યારેય દેહાંતદંડની પ્રથા નાબૂદ કરી નહોતી કે દેહાંતદંડની સજા પામેલા સર્વ કેદીઓને મુકિત આપવાની નીતિ અપનાવી નહતી.
અશોકે રાજનીતિમાં અહિંસાને પ્રાધાન્ય આપ્યું હોવા છતાં તેના રાજ્યકાલ દરમ્યાન મૌર્ય સામ્રાજપની સત્તા કે શકિતમાં કંઈ હાલ થય જાણવા મળ્યું નથી. એને પૌત્ર સંપ્રતિ અહિંસાપ્રધાન જૈન ધર્મના પરમ અનુયાયી હોવા છતાં એણે પાટલિપુત્રથી અવંતિ સુધીના ત્રિખંડ ભરતક્ષેત્ર ઉપર શાસન કર્યું હતું. - અશોક બૌદ્ધ સંઘને છૂટે હાથે દાન આપતો તેથી તેને રાજકોશ ખાલી થઈ જતાં મૌર્ય સામ્રાજ નબળું પડયું એવુંય ધારવામાં આવ્યું છે, પરંતુ એનો આધાર યુવરાજ સંપ્રતિને લગતી બૌદ્ધ દંતકથા પર રહેલો છે.'
શાલિવૂકના રાજકાલ પછી મૌર્ય સામ્રાજ્ય યવન આક્રમણનો સામનો કરવામાં નિષ્ફળ નીવડ્યું એમાં શાલિભૂકના જુલમીપણાને લઈને થયેલી રાજાની અ-લોકપ્રિયતા તથા તેના ઉત્તરાધિકારીની નિર્બળતા પણ કારણભૂત હોઈ શકે. છેલ્લા રાજા બૃહથના સમયમાં વિપુલ સૈન્યની હિલચાલ નજરે પડે છે. એટલું જ નહિ, સેનાપતિની તાકાતને પણ પરચો મળે છે. રાજા બૃહદ્રથ સૈન્યના નિરીક્ષણના બહાને સેનાપતિ પુષ્યમિત્રે રચેલા છળકપટનો ભોગ બન્યો તેમાંય તેની “પ્રજ્ઞાદુર્બલતાને જવાબદાર ગણી છે, તેની શારીરિક કે રાજકીય દુર્બલતાને નહિ.
મૌર્ય વંશ પછી સત્તારૂઢ થયેલા શુંગવંશની સત્તા ૧૧૨ વર્ષ અને એ પછીના કાવાયન વંશની સત્તા ૪૫ વર્ષ જ ટકી. એ દૃષ્ટિએ જોતાં આટલું મોટું સામ્રા
જ્ય મગધની કેન્દ્રીય સત્તા નીચે લગભગ એક સૈકા જેટલો લાંબો વખત સાબૂત રહે તે પણ એક મોટી સિદ્ધિ ગણાય. અશોકના મૃત્યુ પછી એ સત્તા પચાસેક વર્ષમાં અસ્ત પામી તેને માટે બીજાં અનેક કારણો હોવાનું માલૂમ પડે છે. આથી મૌર્ય સામ્રાજયની પડતી માટે અશોકની અહિંસા-નીતિનો મુખ્ય હિસ્સો રહેલો હોવાનું માનવું અસ્થાને છે.
અલબત્ત રાજનીતિમાં અહિંસા અને શાંતિની નીતિ અપનાવવામાં આવે તો તે લશ્કરી જુસ્સાની દૃષ્ટિએ વિજિગીષાને તથા સૈન્યશકિતને મોળી પાડે ને સૈન્યશકિતનો હ્રાસ થતાં સામ્રાજ્યની તાકાત ઘટે એ ઘણે અંશે સંભવિત છે. પરંતુ અશોકના સમયમાં મૌર્ય સામ્રાજ્યને હાસ થયો જણાતો નથી ને એના ઉત્તરાધિકારીઓએ યુદ્ધની બાબતમાં અશોકની અહિંસા-નીતિનું અનુપાલન કરેલું હોવાને કોઈ ઉલ્લેખ મળતો નથી એ પણ આ વિચારણાની અંદર લક્ષમાં રાખવું ઘટે.
૧. Barua, op. ci, pp. 60 f.

Page #134

૧૧૮
અશોક અને એના અભિલેખા
દૂરના પ્રાંતમાં અધિકારીઓના જુલમી વહીવટને લઈને વારંવાર પ્રજાના વિદ્રોહ થતા, કુનાલના રાજ્યકાલ પછી મૌર્ય સામ્રાજ્યના ભાગલા પડયા અને રાજા શાલિચૂક જુલમી નીવડયો વગેરે કેટલાંક આંતરિક કારણેાને લઈને મૌર્ય સામ્રાજ્યની શકિતના હૂાસ થતા ગયા હશે. તેમાં યવનોનું પ્રબળ આક્રમણ થયું ને મૌર્ય સેના તેને સફળ સામના કરી શકી નહિ. છતાં ઘેાડા વખતમાં યવનોની સત્તા ઉત્તર ભારત અને પશ્ચિમ ભારતમાં સીમિત થઈ ને મગધમાં મૌર્ય શાસન જારી રહ્યું, પરંતુ બૃહથના સમયમાં વિદિશા અને વિદર્ભ સ્વતંત્ર થયાં ને સેનાપતિ પુષ્યમિત્રે છળકપટથી રાજાને વધ કર્યો.॰ આમ મૌર્ય સામ્રાજ્યની પડતી માટે અશાકની નીતિ કરતાં વધુ જવાબદાર લાગે તેવાં બીજા અનેક કારણ રહેલાં જણાય છે.
૧. Age of Imperial Unity, pp. 91 f.; PHAI pp. 363 ff.

Page #135

૧૦. ઇતિહાસમાં અશોકનું સ્થાન
અશોક ભારતના એક મહાન રાજવી હતો એ નિઃશંક છે. પરંતુ એની ધર્મિષ્ઠ તમન્ના મૌર્ય સામ્રાજ્યની રાજકીય સિદ્ધિને પ્રતિકૂળ નીવડી હોય, તો એને સફળ રાજવી ન ગણાવાય એવી ફરિયાદ રહે છે.
આથી ઇતિહાસકારોએ અશોકને જગતની અનેકવિધ નામાંકિત વ્યકિતઓ સાથે સરખાવ્યો છે.
છે. વ્હાઇસ ડેવિશે અશોકે કરેલો બૌદ્ધ ધર્મને સ્વીકાર અને બૌદ્ધ સંઘને એણે આપેલું પ્રોત્સાહન ભારતમાંથી ધર્મસંપ્રદાયને દેશવટો દેવા રૂપે, એની પડતીના પહેલા પગથિયારૂપ હતાં એમ માનીને અશોકને રોમના મહાન સમ્રાટ કન્ટન્ટાઇન સાથે સરખાવ્યો છે, કેમ કે ખ્રિસ્તી ધર્મમાં થયેલી આધ્યાત્મિક અવનતિ એણે એ ધર્મસંપ્રદાય પર કરેલા ઉપકારોને લીધે લઈ હોવાનું જણાય છે. પરંતુ ભારતમાં બૌદ્ધ ધર્મની પડતી તો અશોકના સમય પછી કેટલાક શતક બાદ શરૂ થઈ ને ભારતમાં થયેલો તેનો ઘણો લેપ તો અશોકના સમય પછી પૂરી એક સહસ્રાબ્દી બાદ થવા લાગેલો. અશોકે બૌદ્ધ સંઘને અનુચિત ભેટ આપેલી એ માન્યતા તો સિનની દંતકથાઓ પરથી ઘડાયેલી છે, જેમાંની ઘણી વિગતો અશ્રદ્ધય નીવડી છે.
કેટલાક એવું માને છે કે કોન્સ્ટટાઈનની જેમ અશોકે પણ રાજકીય હેતુઓ સિદ્ધ કરવા ધર્મપ્રસારને પ્રોત્સાહન આપેલું. પરંતુ કોન્સ્ટન્ટાઈને તો અભ્યદય પામતા ખ્રિસ્તી ધર્મનું ઉપરીપણું હેતુપુર:સર અને ગણતરીપૂર્વક અપનાવ્યું હતું, ખ્રિસ્તી ધર્મના અનુયાયીઓને સલામતી આપી હતી ને યજ્ઞાદિ પુરાણી પ્રથાઓની મનાઈ ધાર્મિક નહિ પણ રાજકીય હેતુઓથી ફરમાવી હતી, જ્યારે અશોકે તો અનુયાયીઓની બહુમતી ધરાવતા કુલપરંપરાગત ધર્મને સ્થાને રાજકીય વર્ચસ
9. Buddhism, p. 222.
2. Rhys Davids, Buddhist India, pp. 297 f.; Rapson, Ancient India, p. 101; Thapar, op. cii., p. 145.

Page #136

૧૨૦
અશોક અને એના અભિલેખે
નહિ ધરાવતો બૌદ્ધ ધર્મ અપનાવ્યો હતો ને પશુહિંસાનો નિષેધ જીવદયાની દૃષ્ટિએ કર્યો હતો. કોન્સન્ટાઇનનાં છેવટનાં વર્ષોમાં તેને ધર્મ શંભુમેળા જેવો વિચિત્ર બની ગયો હતો, જયારે અશોક તો આખર સુધી અંગત રીતે બૌદ્ધ ધર્મને અને સાર્વજનિક દૃષ્ટિએ માનવ ધર્મને વળગી રહ્યો હતો.
કેટલાકે અશોકને રોમના સમ્રાટ માર્કસ ઓરેલિયસ ઍન્ટોનિયસ(ઈ.સ. ૭૨૧-૮૧૦)ની સાથે સરખાવ્યો છે. એ રોમન સમ્રાટ અંગત જીવનની બાબતમાં અશોકને બરોબરિયો હતો ને બુદ્ધિવિકાસની બાબતમાં તો અશોકને પણ ટપી તે હતો. પરંતુ ઉચ્ચ આદર્શના આચરણમાં એ રોમન સાર્વભૌમત્વ તરફ પક્ષપાત ધરાવતો અને ખ્રિસ્તીઓ પર સિતમ ગુજારતો, જ્યારે અશોક સર્વ ધર્મો તરફ સદ્ભાવ ધરાવવાના આદર્શનું પૂર્ણ પરિપાલન કરતો ને પોતાની આદર્શ ધર્મભાવનાના પ્રસાર માટે અવિરત જહેમત ઉઠાવતો.
કોઈ વળી અશોકને ઇંગ્લેન્ડના મહાન રાજા આક્રૂડ કે શાર્લમેનની સાથે અથવા અરબોના પહેલા ખલીફ ઉમરની સાથે સરખાવે છે.કે પરંતુ તેઓ તો મહાન યોદ્ધા હતા કે મહાન શાસક હતા. જગતના ઇતિહાસમાં એવા તો બીજા અનેક રાજવીઓ ગણાવી શકાય એમ છે. શાર્લમેને સેકસનને જીતીને તેમને પોતાના ખ્રિસ્તી સંપ્રદાયમાં ભેળવ્યા ને એ નવા ધર્મસંપ્રદાય દ્વારા તેઓને પોતાના રાજકીય વર્ચસ નીચે સ્થિર કર્યા. અશોકે બૌદ્ધ ધર્મનો પ્રસાર એવા હેતુથી કર્યો ને એ પ્રસાર દ્વારા પિતાનું રાજકીય સાર્વભૌમત્વ જમાવ્યું એમ માનવું અસ્થાને છે. અશોકની મહત્તા તો મુખ્યત્વે એણે મનુષ્યજાતિનું ઐહિક તેમ જ પારલૌકિક હિતસુખ સાધવા માટે જે સનિષ્ઠ અને સક્રિય પુરુષાર્થ કર્યો તેને આભારી છે.
સર્વધર્મસભાવ તથા સર્વધર્મસારદોહનની બાબતમાં અશોકને મુગલ શહેનશાહ અકબરની સાથે સરખાવવામાં આવ્યો છે. અકબરે સર્વ સંપ્રદાયના સિદ્ધાંતથી વાકેફ થઈ ‘દીન-ઇ-ઇલાહી' નામે વિશ્વધર્મ સ્થાપવા કોશિશ કરી હતી,
- ૧. “અશોકચરિત', પૃ. ૨૦૭-૨૦૮; સ્મિથકૃત હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઇતિહાસ, પૃ. ૨૪૯-૫૦.
૨. Macphail, Asoka, p. 80; C. H. I. Vol, I p. 509. ૩. અશોકચરિત પૃ. ૨૦૮-૨૦૯
7. Macphail, As'oka, pp. 80 ff. - ૫-૬. Thapar, op. cil, p. 145.
9. Encyclopaedia of Religion and Ethics, Vol. II, p. 127.

Page #137

થાન
ઈતિહાસમાં અશોકનું સ્થાન
૧૨૧ પરંતુ પ્રતિકૂળ સંયોગોમાં એ સર્વ ધર્મચર્ચા બંધ કરી દેતો ને વખત આવ્યું ખ્રિસ્તીઓ તથા ઇલાહીઓ તરફ અસહિષ્ણુતા દાખવતો.'
યુરોપના ઇતિહાસકારોની દૃષ્ટિએ સિકંદર, સીઝર અને નેપલિયન જગતના સહુથી મોટા સમ્રાટ ગણાય છે, પરંતુ તેઓની મહત્ત યોદ્ધાઓ તથા શાસકો તરીકેની છે. ‘ઇતિહાસમાં આટલાં બધાં પાનાંને ઇજારો રાખનારા આ ત્રણેનું માનવજાતિને કયું કાયમી પ્રદાન થયું છે? સિકંદરની સત્તા વધતી ગઈ તેમ તેમ તેની સાથે ઉદ્ધતાઈ અને કૂરતા પણ વધતી ગઈ. સીઝરનું કહેવાતું દ્રષ્ટાપણું પોકળ હતું. તે ભેગવિલાસમાં પરાયણ રહેતો. વળી એણે રેમના વ્યકિતસ્વાતંત્રયને ઝૂંટવી લઈ તેઓને ગુલામી પ્રજામાં ફેરવવાની પ્રક્રિયા શરૂ કરેલી. નેપોલિયનના સમયમાં જાગતિક પ્રજાસત્તાક તથા કાયમી જગત-શાંતિની તમન્ના અનેકાનેક લોકોના મનમાં ઊગતી હતી, પરંતુ એનામાં દૃષ્ટિનું ઊંડાણ અને સર્જન નાત્મક કલ્પનાની શકિત હતી નહિ, નહિ તો એણે પિતાને ઇતિહાસને સાક્ષાત્ સૂર્ય બનાવે તેવું માનવજાતિ માટે કાર્ય કર્યું હોત. એ તો ઉકરડાના ઢગલાની ઉપર નાનો કૂકડો નાચે તેમ તકના મોટા ડુંગર પર માત્ર પા પા પગલી જ ભરી શક્યો.
અશોકને મિસરના ફિલસૂફ-રાજા ઇખનેતન સાથે સરખાવવામાં આવ્યો છે. ઈખનેતન એકેશ્વરવાદી વિશ્વધર્મને હિમાયતી હતો ને પિતે એ ધર્મને પિતાના રાજ્યમાં પ્રચલિત કરવા પ્રયત્નશીલ રહેશે. પરંતુ અશોકે તો સર્વ પ્રચલિત ધર્મોની ઉપેક્ષા કે અવજ્ઞા કર્યા વિના સર્વ ધર્મોને પ્રોત્સાહન આપવાની તથા સર્વ ધર્મના સારરૂપ સામાન્ય ધર્મતત્ત્વોનો પ્રસાર કરવાની નીતિ અપનાવી હતી. પરિણામે, અશોક એ ધર્મને સાર્વત્રિક પ્રસાર કરવામાં ધાર્યા પ્રમાણમાં સફળ ન નીવડ્યો હોય તોપણ બૌદ્ધ, બ્રાહ્મણ, આજીવિક, નિર્ગસ્થ વગેરે પ્રચલિત ધર્મસંપ્રદાયોને પ્રેત્સાહન આપતો તેથી તે સંપ્રદાયોને હૃાસ નહિ પણ અભ્યદય થયો હશે એ સ્પષ્ટ છે. ઇખનેતાન અને અકબરની જેમ એણે કોઈ નવો ધર્મસંપ્રદાય પ્રવર્તાવવાને ક્રાંતિકારી યત્ન કર્યો નહોતો, પણ પ્રચલિત ધર્મોનાં તત્ત્વોને વધુ ઉદાત્ત અને સક્રિય બનાવવાને પુરુષાર્થ આદર્યો હતો.
૧. “અશોકચરિત', પૃ. ૨૧૧.
2. H. G. Wells, The Strand Magazine, Sept. 1922, pp 216 ft.
3. Encyclopaedia Britannica (141h ed.), Vol. IV, p. 525. 7. H. G. Wells, Outline of History, p. 490.

Page #138

૧૨૨
અશોક અને એના અભિલેખે
ખરી રીતે અશોકને એવી કોઈ વ્યકિત સાથે સરખાવવા જઈએ તો એ સરખામણી અમુક અમુક દૃષ્ટિએ જ બંધ બેસે તેમ છે ને એ રીતે એ સરખામણી આંશિક જ નીવડે. આથી અશોકના ચરિતનું મૂલ્યાંકન સ્વતંત્ર રીતે કરવું બહેતર છે.
બ્રાહ્મણી સાહિત્યમાં અશોકનો ઉલ્લેખ એક સામાન્ય રાજા તરીકે આવે છે, પરંતુ સિલોનના તેમ જ ભારતના બૌદ્ધ સાહિત્યમાં એનું ચરિત વિગતે નિરૂપાયું છે. તેમાં અશોકની ક્રૂરતાની વાતો બૌદ્ધ ધર્મના અંગીકાર પહેલાંની એની મનવૃત્તિની વિપરીતતા દર્શાવવા માટે પ્રચલિત થઈ હોવા સંભવે છે, પરંતુ અશોકે બૌદ્ધ ધર્મ અંગીકાર કર્યા પછી એને સક્રિય પ્રોત્સાહન આપ્યાની જે વિગતો આપી છે તેમાં ઘણું ઐતિહાસિક તથ્ય રહેલું લાગે છે. ભારતમાં અનેક સ્તૂપ બંધાવવામાં, મોગ્ગલિપુત્ર તિષ્યની અધ્યક્ષતા નીચે મળેલી બૌદ્ધ ભિક્ષુઓની ત્રીજી સંગીતિને પ્રોત્સાહન આપવામાં અને ખાસ કરીને સિલોનમાં થયેલા બૌદ્ધ ધર્મના પ્રસારમાં સક્રિય મદદ કરવામાં અશોકે ગણનાપાત્ર પ્રદાન કર્યું હોવાનું માલૂમ પડે છે. અશોક જેવા સમ્રાટે બૌદ્ધ ધર્મ અંગીકાર કરી, દેશમાં ઠેકઠેકાણે બૌદ્ધ સ્તૂપ બંધાવ્યા, તીર્થધામની યાત્રા કરી અને બૌદ્ધ ભિક્ષુઓને અઢળક દાન દીધા કર્યા હોય, તેથી મૌર્ય સામ્રાજ્યમાં એ ધર્મ વધારે વિપુલ અને વ્યાપક અસર ધરાવતો થયો હશે જ. કાશમીર, ગંધાર, યવનદેશ, હિમાલયઅપરાંતક, મહારાષ્ટ્ર, મહિષમંડલ (મૈસૂર કે માહિષ્મતી), વનવાસી (ઉત્તર કન્નડ,) સુવર્ણભૂમિ (બ્રહ્મદેશ) અને લંકા(સિલોન)માં થયેલો બૌદ્ધ ધર્મને પ્રસાર મુખ્યત્વે મોગ્ગલિપુત્રતિષે મોકલેલા ભિક્ષુઓને આભારી છે, પરંતુ એ સંગીતિને અશોકે સક્રિય પ્રોત્સાહન આપ્યું લાગે છે. સિલેનના રાજા તિષ્યને અશોક પ્રત્યે પરમ આદર હતો ને એને બૌદ્ધ ધર્મનો અંગીકાર કરવાની મૂળ પ્રેરણા અશોક પાસેથી મળી હતી એવું ત્યાંની અનુકૃતિ જણાવે છે. સિલોન મોકલવાના ભિશુમંડળના અગ્રણી તરીકે મહેન્દ્રની પસંદગી સહેતુક થઈ હશે. સિલોનના રાજાએ સ્ત્રીઓને દીક્ષા આપવા માટે ભારતમાંથી ભિક્ષુણી સંઘમિત્રાને બોધિવૃક્ષની શાખા સાથે તેડાવ્યાં તેમ જ આગળ જતાં ત્યાંથી ભગવાન બુદ્ધનાં અસ્થિ મંગાવ્યાં તે પણ મગધના સમ્રાટ અશોકને વિનંતી કરીને તેની મારફતે. આ પરથી સિલોનમાં બૌદ્ધ ધર્મના પ્રસારમાં અશોકનો ઘણો ફાળો રહેલો ગણાય. અન્ય દેશોમાં બૌદ્ધ ધર્મનો પ્રસાર થયો તેમાં એનો સીધો ફાળો એટલે બધો રહેલો હોવાનું બૌદ્ધ સાહિત્ય પરથી જાણવા મળતું નથી. પરંતુ એના અભિલેખમાં અશોક પતે અંતિયોક વગેરે વિદેશી રાજાઓનાં રાજ્યોમાં તામ્રપર્ણી સુધીનાં ચળ પાંડ વગેરે રાજયોમાં તેમ જ પિતાના રાજ્યની અંદરના યવન કંબોજ વગેરે પ્રદેશોમાં ધર્માનુશસ્તિ (ધર્માનુશાસન) કર્યાનો તથા

Page #139

ઇતિહાસમાં અશોકનું સ્થાન
૧૨૩
જયાં પિતાના દૂતો નથી જતા ત્યાં પણ તેની અસર થતી હોવાનો ઉલ્લેખ કરે છે. એ પરથી બૌદ્ધ ધર્મના દેશવિદેશમાં થયેલા પ્રસારમાં અશોકનું ગણનાપાત્ર પ્રદાન હોવાનું સ્પષ્ટ થાય છે. આથી ભારતના ઘણા ભાગમાં સીમિત રહેલો બીદ્ધ ધર્મ એશિયા ખંડવ્યાપી ધર્મ બન્યો ને જગતને એક ઘણો વ્યાપક ધર્મ નીવડ્યો એને જશ દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા અશોકને આપવામાં આવે છે એ ઘણે અંશે યથાર્થ છે.
બૌદ્ધ ધર્મની આંતરિક દૃષ્ટિએ જોતાં અશોકે રાજ્યના વડા ઉપરાંત ધર્મના વડા બની જઈ ભિલુઓ પર પણ પોતાનું વર્ચસ સ્થાપ્યું એવી છાપ પડે છે, પરંતુ એવા એનો આશય બૌદ્ધ સંઘ અખંડ રહે, અને લાંબો વખત ટકે તથા બૌદ્ધ ધર્મ લાંબે વખત ટકે એ જ રહેલો છે. ભગવાન બુદ્ધની વાણીમાં પોતે અમુક ધર્મ પર્યાની ખાસ ભલામણ કરે છે ત્યારે પણ તે ભિક્ષુઓનું અદર માન જાળવીને ભલામણ કરે છે તે તેઓ એ બાબતમાં રાજાનાં ઇચ્છા અને અભિપ્રેત જાણે એટલું કહી સંતોષ માને છે. આ ધર્મ પર્યાયોને ભિક્ષુઓ તથા ભિાણીઓ તેમ જ ઉપાસકો તથા ઉપાસિકાઓ વારંવાર સાંભળે ને એનું મનન કરે તો બૌદ્ધ ધર્મનું સારતત્વ લાંબે વખત ટકે એવી એને શ્રદ્ધા હતી. આમ બૌદ્ધ ધર્મના તત્ત્વગ્રહણની તેમ જ તેના ભિાસંઘની સમગ્રતાની બાબતમાં પણ અશોકે સક્રિય પ્રદાન કરવાને પિતાનું કર્તવ્ય માનેલું.
આથી બૌદ્ધ ધર્મના અભ્યદયમાં ગૌતમ બુદ્ધ પછી બીજું સ્થાન દેવેના પ્રિય અશોકને આપવામાં આવે છે એ ઘણે અંશે યોગ્ય છે.
પરંતુ માનવ સંસ્કૃતિના ઇતિહાસમાં અશોકની મહત્તા માત્ર બૌદ્ધ ધર્મના એક મહાન પ્રભાવક તરીકેની નથી. નહિ તો તો એ કનિષ્ક અને હર્ષ, સંપતિ, ખારવેલ અને કુમારપાલ ઇત્યાદિ રાજાઓની જેમ તે તે સંપ્રદાયના પ્રભાવક તરીકે જ ખ્યાતિ પામ્યો હતો. કુલપરંપરાગત ધર્મ તજી અન્ય ધર્મ અંગીકાર કરનાર ઘણા પછી પોતાના જૂના ધર્મની નિંદા કરવામાં ગૌરવ લે છે એવો માનસિક પ્રત્યાઘાત અશોકને થયો નહોતો. બ્રાહ્મણ પરિવ્રાજકો બૌદ્ધ પ્રતિમાઓને નુકસાન કરતા ને એથી અશોક બ્રાહ્મણ પરિવ્રાજકોનું નિકંદન કરતો એ બૌદ્ધ દંતકથા શ્રદ્ધેય લાગતી નથી, કેમ કે અશોક પોતાના અભિલેખમાં બ્રાહ્મણો તરફ સ્પષ્ટ આદર દર્શાવે છે.
૧. શૈલલેખ નં. ૧૩.
૨. ખાસ કરીને સાંચી, સારનાથ અને કૌશાંબીના સ્તંભલેખે તેમ જ કલકત્તાબૈરાટ ફલક લેખ પરથી.

Page #140

૧૨૪
અશોક અને એના અભિલેખો
એ તો સર્વ સંપ્રદાયોને દાન અને માન વડે આદર કરતો ને સર્વ સંપ્રદાયોના સારની વૃદ્ધિ થાય એમ ઇચ્છતો. પરસંપ્રદાયની નિંદાને એ વડતો ને લોકો અન્યના ધર્મને સાંભળે અને સેવે એવી ભલામણ કરતો. સર્વ સંપ્રદાય સર્વત્ર વસે એમ એ ઇચ્છ.૨ ધર્મ-મહામાત્રોને બૌદ્ધ સંઘ ઉપરાંત બ્રાહ્મણ, આજીવિક, નિર્ગથી (જૈન) ઇત્યાદિ સર્વ સંપ્રદાયોની દેખરેખ સપતો. બ્રાહ્મણો તથા શમણો–બંનેને દાન તથા માન વડે આદર કરતો.
ખારવેલ, કનિષ્ક, હર્ષ અને કુમારપાલ જેવા રાજાઓ પણ ધર્મદૃષ્ટિની વિશાળતા ધરાવતા. સ્વસંપ્રદાયના અભ્યદય માટે પરસંપ્રદાયને હાનિ કરવાની ધમધતા પ્રાચીન ભારતમાં અપવાદરૂપ હતી, જ્યારે પરસંપ્રદાયો તરફ સહિતા ઉપરાંત કંઈક પ્રોત્સાહનીય દૃષ્ટિ રાખવાનું વલણ સર્વસામાન્ય હતું. આ દૃષ્ટિએ જોતાં અશોક સર્વ સંપ્રદાયો તરફ આદર રાખે એ પ્રશસ્ય પણ વિરલ ન ગણાય.
અશોકની ખરી મહત્તા સર્વ સંપ્રદાયોના સારરૂપ ધર્મનું મૂળ તત્ત્વ-હાર્દ સમજવામાં અને સમજાવવામાં રહેલી છે. સર્વ સંપ્રદાય સંયમ અને ભાવશુદ્ધિ ઇચ્છે છે." ચંડતા, નિષ્ફરતા, ક્રોધ, અભિમાન અને ઈર્ષા જેવી પાપવૃત્તિઓ તાજી કલ્યાણ, દયા, દાન, સત્ય અને શુચિતા જેવા સદ્ગગો કેળવવા એ ભલામણ કરે છે. પ્રાણીઓની હત્યા ન કરવી અને પ્રાણીઓને ઈજા ન કરવી એ અહિંસાના સિદ્ધાંતનો ઉપદેશ દે છે. એ અંગે અનેકવિધ નિષેધ ફરમાવે છે. બ્રાહ્મણો અને શ્રમરો (સાધુઓ), ગુરુઓ અને વૃદ્ધો, મિત્રો ઓળખી નાખો અને સગાઓ, નોકરો અને ગુલામે – સહુ તરફ સદ્વર્તાવ રાખવા ભલામણ કરે છે. આવા ધર્માચરણથી આ લોકમાં તયા પરલોકમાં હિસમુખ પ્રાપ્ત થશે, મનુષ્યો સ્વર્ગમાં જશે, દેવો સાથે ભળશે ને વિમાન હસ્તી આદિ દિવ્ય સુખ પામશે એવા સર્વસામાન્ય ઇષ્ટ તરફ એ ધ્યાન ખેંચે છે, પરંતુ પુનર્જન્મ તથા મોક્ષ કે નિર્વાણની અટપટી બાબતને ઉલ્લેખ કરતો નથી. આત્મપરીક્ષણ તથા સંયમ માટે અનુરોધ કરે છે. ધર્મ-શ્રવણ,
૧. શૈલખ નં. ૧૨. ૨. શૈલલેખ નં. ૭. ૩. સ્તંભલેખ નં. ૭. ૪. શૈલલેખ નં. ૩, ૪. ૯, ૧૧. ૫. શૈલલેખ નં. ૭. ૬. સ્તંભલેખ નં. ૩. ૭. સ્તંભલેખ ન. ૨.

Page #141

ઇતિહાસમાં અશોકનું સ્થાન
૧૨૫
ધર્મ-ચિંતન તથા ધર્મ-આચરણની ઉદાત્ત ભાવનાને પ્રજાજનેમાં પ્રસાર કરવા એ અનેકવિધ ઉપાય પ્રયોજે છે. શિલાલેખો તથા શિલાતંભો પણ ધર્મપ્રસારનાં સાધન તરીકે પ્રપોજે છે. રાજયના અધિકારીઓને પણ પિતાના વહીવટી કામ ઉપરાંત ધર્મપ્રસાર કરતા રહેવાનો આદેશ આપે છે. રાજ્યતંત્રમાં ધર્મ-મહામાત્રનો નવો પ્રબંધ કરે છે. ભેરીષ હવે ધર્મષ બની રહે છે. વિહારયાત્રાનું સ્થાન ધર્મયાત્રા લે છે. ધર્મનું આચરણ એ જ ઉત્તમ મંગલ ગણાય છે. ધર્મનું (ધર્મની ભાવનાનું) દાન એ જ ઉત્તમ દાન ગણાય છે. વિજયોમાં ધર્મવિજયને (અર્થાત્ ધર્મપ્રસાર રૂપે થતા વિજયન) મહિમા મનાય છે. ધર્મ એ સાંપ્રદાયિક બાહ્યોપચાર ન રહેતાં જીવનદૃષ્ટિ બની જાય છે ને સર્વથા નિર્દોષ, પવિત્ર અને કલ્યાણકારી જીવન જીવવું અને સર્વભૂતહિત ઇચ્છવું એ વિચાર, વાણી અને વર્તન દ્વારા જીવન-આચરણનો વિષય બની જાય છે. સર્વ સંપ્રદાયોના સારરૂપ આ આચરણ તથા ઉપદેશ માનવધર્મને સ્કુટ કરે છે; ને એ વ્યાપક માનવધર્મ માનવ-સંસ્કૃતિના ઉચ્ચ સ્વરૂપને વ્યકત કરે છે. અશોકના ચરિતની ખરી મહત્તા આવા વિશાળ તથા ઉદાત્ત ધર્મના આચરણ, ઉપદેશ તથા પ્રસારણમાં રહેલી છે.
જગતના ઇતિહાસની રૂપરેખા આલેખતાં એચ. જી. વેલ્સ જેવા ઇતિહાસકાર આથી નધેિ છે:
“હજારો સમ્રાટો, ચક્રવર્તીઓ, રાજરાજેશ્વરો, મહારાજાધિરાજો, સરદારો અને ઠાકોરો વગેરેનાં નામથી ઇતિહાસના પાનાં ખીચેખીય ભરેલાં છે પણ તે સૌમાં એક અશોકનું નામ તેજસ્વી તારાની પેઠે ઝળહળી રહ્યું છે.”
શતકો સુધી અશોક ભારતના ઇતિહાસમાં બૌદ્ધ ધર્મના પ્રભાવક તરીકે નામાંકિત રહેશે, પરંતુ જયારથી એના ધર્મલેખો વંચાયા ને પ્રકાશિત થયા ત્યારથી હવે એ જગતના ઇતિહાસમાં ધર્મ અર્થાત સંસ્કૃતિના પ્રભાવક તરીકે ખ્યાતિ ધરાવે છે.
ઉત્કટ ધર્મભાવના તથા એના સક્રિય પ્રસાર નિમિત્તે અશોકે ભારતના સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસમાં કેટલાંક આનુષંગિક પ્રદાન કરેલાં છે.
અગાઉના રાજાઓની જેમ એણે રસ્તાઓ, વૃક્ષો, કૂવાઓ ઇત્યાદિ પૂર્તિધર્મનાં કાર્ય કરાવ્યાં. પ્રજાનું કાર્ય કરવા સર્વ સમયે સર્વત્ર તત્પરતા દર્શાવી. સર્વ લોકહિતને જ પોતાનું ઉત્તમ કર્તવ્ય માન્યું ને એ પણ પ્રાણીઓના ઋણમાંથી મુકત થવાની ભાવનાથી. પોતે રાજ્યના દરેક મનુષ્યને માટે પોતાના સંતાન જેવું વાત્સલ્ય
૧. શૈલલેખ નં. ૬.

Page #142

અશોક અને એના અભિલેખે
ધરાવતો ને તે સહુ આ લોકનું તેમ જ પરલોકનું હિતસુખ પામે તેમ ઇચ્છો.' પ્રજાજનો પણ રાજાને પિતાના જેવા અને પોતાને એનાં સંતાન જેવાં માને તથા રાજા જેવી પોતાનાં સંતાન તરફ તેવી આપણા તરફ અનુકંપા ધરાવે છે એવી શ્રદ્ધા ધરાવે એવું એ ઇચ્છતો. રાજા તરીકે અશોક આવો પ્રજાવત્સલ હતો. સર્વભૂતહિતના માનવ-ધર્મને વરેલો રાજવી આટલો પ્રજાવત્સલ રહે એ તદ્દન સ્વાભાવિક છે.
કલિંગના યુદ્ધ પછી પોતાનામાં જે ઉત્કટ ધર્મભાવના જાગ્રત થઈ તેને એણે પિતાના વૈયકિતક અધિશીલન પૂરતી સીમિત ન રાખતાં એ ઉદાત્ત ભાવના પિતાના રાજ્યમાં તેમ જ અડોશપડોશનાં રાજ્યોમાં સર્વત્ર પ્રસરે એવી તમન્ના ધરાવી.
આ એની બોધિસત્વ જેવી પરમાર્થવૃત્તિની ઘાતક ગણાય. આધ્યાત્મિક ઉન્નતિને પિતાને અંગત વિષય ન રાખતાં આથી જ એણે સમસ્ત જનસમાજને સ્પર્શત વ્યાપક વિધ્ય માન્યો.
ધર્મપ્રસારની આ ઉત્તમ ભાવનાએ એને કેટલાંક આનુષંગિક પ્રદાન કરવા પ્રેર્યો.
અશોકનું રાજ્ય ઘણું વિશાળ હતું. છેક અફઘાનિસ્તાનથી પૂર્વ ભારત સુધી અને હિમાલયથી મૈસૂર સુધી એનું સીધું શાસન પ્રવર્તતું. ઉપરાંત એને પશ્ચિમે સીરિયા, મિસર, સિરિની અને ગ્રીસ સુધીનાં તેમ જ દક્ષિણે સિલોન સુધીનાં રાજ્યો સાથે સંબંધ હતો. આ બીજાં રાજ્યોમાં તો એ તે તે દેશની ભાષામાં પોતાને ધર્મ-સંદેશ પહોંચાડતા હશે. પરંતુ એના પોતાના વિશાળ રાજ્યમાં પ્રાદેશિક ભાષાઓ તથા લિપિઓના ઠીક ઠીક ભેદ રહેલા હતા; અલબત્ત આ ભેદ વર્તમાન કાલની સરખામણીએ ઘણા આછા અને ઓછા હતા. ભગવાન બુદ્ધની જેમ અશોકે વિદ્રોગ્ય સંસ્કૃત ભાષાને બદલે લોકભોગ્ય પ્રાકૃત ભાષાની પસંદગી કરી, જેથી તે રાહુજનને સુબોધ રહે. અશોકે પોતાના રાજ્યના જુદા જુદા પ્રદેશ માટે પોતાના ધર્મલેખને એમાંય એક એવી સર્વસામાન્ય ભાષામાં વ્યક્ત કર્યા કે જે સર્વ પ્રદેશના લોકો સહેલાઈથી સમજી શકે. એ એક પ્રકારની આંતરપ્રાંતીય રાષ્ટ્રભાષા હતી. છતાં એમાં એકદેશીય ભાષાસ્વરૂપની કૃત્રિમતા રાખવામાં આવી નહોતી, પરંતુ તે તે પ્રદેશની સ્થાનિક ભાષાકીય ખાસિયતો અનુસાર એ ધર્મના મૂળ લખાણમાં પ્રાદેશિક રૂપાંતર પ્રયોજવામાં આવ્યાં હતાં.
બીજો પ્રશ્ન હતો લિપિન. એ સમયે ભારતના ઘણા પ્રદેશોમાં બ્રાહ્મી લિપિ પ્રચલિત હતી. પ્રાકૃત ભાષાની સરખામણીએ એ લિપિમાં પ્રાદેશિક ભેદ નહિવત્ હતા.
૧. કલિંગના અલગ શૈલલેખ નં. ૧ અને ૨.

Page #143

ઈતિહાસમાં અશોકનું સ્થાન
૧૨૭
અશોકે પિતાના રાજ્યના ઘણાખરા પ્રદેશોમાં ધર્મલેખ બ્રાહ્મી લિપિમાં કોતરાવ્યા. ભારતીય પ્રાચીનલિપિવિદ્યાના ઇતિહાસમાં બ્રાહ્મીનું પ્રાચીન સ્વરૂપ સમજવામાં અશોકના અભિલેખાએ મહત્વનો ફાળો આપ્યો છે. એના સમયમાં વાયવ્ય ભારતમાં બ્રાહ્મીને બદલે ખરોષ્ઠી લિપિ પ્રચલિત હતી, તેથી એણે ત્યાંનાં બે સ્થળોએ ચૌદ શૈલલેખ એ લિપિમાં કોતરાવ્યા. ખરોષ્ઠી લિપિના ઉકેલમાં અશોકના આ લેખે અર્વાચીન પ્રાચીનલિપિવિદોને ઘણા ઉપયોગી નીવડયા છે. ગંધાર પ્રદેશની પેલી પાર આવેલા કંદહાર જેવા પ્રદેશમાં વળી ગ્રીક અને અરમાઈ લિપિઓ પ્રચલિત હતી, તો ત્યાંના યવન (ગ્રીક) તથા ઈરાની વસાહતીઓ સહેલાઈથી વાંચી શકે તે માટે અશોકે ત્યાંના લેખ તે ભાષાઓમાં લખાવ્યા ને તે લિપિઓમાં કોતરાવ્યા. આમ અશોકે પોતાના વિશાળ રાજ્યમાં ભાષા તથા લિપિની બાબતમાં તે તે પ્રદેશની પ્રજાની સગવડને ધ્યાનમાં રાખી હતી; ને ભારતના અતર્ગત પ્રદેશ માટે કેન્દ્રની પ્રાકૃત ભાષાને વધુ વ્યાપક તથા તાદ્દેશીય સ્વરૂપ આપ્યું હતું.
પિતાના ધર્મલેખ લાંબો વખત ટકે ને પોતાના પુત્રો પૌત્રો વગેરે એ પ્રમાણે વર્તતા રહે એ હેતુથી અશોકે આ લેખોને શિલા પર કોતરાવ્યા. શરૂઆતમાં પર્વતા
અર્થાત્ કુદરતી શૈલો (મહાશિલાઓ) પર કોતરાવ્યા ને પછી એને માટે ઊંચા ગિળ સ્તંભ ઘડાવી એના પર કોતરાવ્યા. આ શિલાલેખોને લઈને અશોકનો બીજો હેતુ ક્યાં સુધી અને કેટલે અંશે જળવાયો હશે એ જાણવા મળતું નથી, પરંતુ એનો પહેલો હેતુ સારી રીતે પાર પડ્યો છે. ભૂર્જપત્રો અને તાડપત્રો જેવાં સાધન પરનાં લખાણ ડાં શતકોમાં નષ્ટ થયાં હોત, જ્યારે શિલા પર કોતરાવેલાં આ લખાણ બાવીસ શતક વીતી ગયે પણ હજી સારી રીતે ટકી રહ્યાં છે. ભારતીય અભિલેખવિદ્યામાં અશોકના અભિલેખો મહત્ત્વનું સ્થાન ધરાવે છે. ભારતના પ્રાચીન રાજકીય તથા સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસના અન્વેષણમાં પણ આ લેખ ઘણા ઉપયોગી નીવડયા છે. ભારતના આરંભિક ઐતિહાસિક કાલના ઇતિહાસનાં પ્રમાણિત સમકાલીન સાધનામાં અશોકના અભિલેખ અગ્રિમ સ્થાન ધરાવે છે.
અશોકના શિલાતંભ મુખ્યત: એના ધર્મલેખ કોતરાવવા માટે ઘડાયેલા છે. પરંતુ એ શિલ્પકલાની દૃષ્ટિએ કલાત્મક રીતે ઘડાયેલા છે. એના દંડ પરની પૉલિશ નમૂનેદાર છે. આ સ્તંભોની શિરાવટીઓ – એનાં ફલકો તેમ જ એ પરની પ્રાણીઆકૃતિઓ – ભારતીય પ્રાચીન શિલ્પકલાના ઇતિહાસમાં સુંદર શિલ્પકૃતિઓ તરીકે પ્રશંસા પામી છે.
અશોકે બંધાવેલા બૌદ્ધ સ્તૂપ તથા તેણે કંડારાયેલાં શૈલગૃહ તેમ જ એણે પાટલિપુત્રમાં બંધાવેલ રાજમહાલય વાસ્તુકલામાં એણે આપેલાં પ્રદાન છે. અશોકે

Page #144

૧૨૮
અશોક અને એના અભિલેખે
બંધાવેલી ઘણી ઈમારતો ને એણે ઘડાવેલા ઘણા સ્તંભ હાલ નામશેષ છે; જો એ વાસ્તુકૃતિઓ તથા શિલ્પકૃતિઓ મોજૂદ રહી હોત, તો અશોકે વાસ્તુકલા તથા શિલ્પકલામાં પણ કેટલું અને કેવું પ્રદાન કરેલું તેનું વધુ મૂલ્ય આંકી શકાત.
આમ અશોકે ભાષા, લિપિ, અભિલેખો, વાસ્તુકલા અને શિલ્પકલા જેવાં ક્ષેત્રોમાં પણ ગણનાપાત્ર પ્રદાન કરેલું છે. એની દૃષ્ટિએ આ પ્રદાન આનુષંગિક હશે, પરંતુ ભારતના સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસની દૃષ્ટિએ એ ગણનાપાત્ર સ્થાન ધરાવે છે.
છતાં અશોકનું એથી મોટું પ્રદાન બૌદ્ધ ધર્મના અભ્યદયમાં થયેલું છે એ સ્પષ્ટ છે.
અશોકના અભિલેખ એની ઇચ્છા પ્રમાણે ચિરસ્થિતિક રહ્યા, પરંતુ લિપિસ્વરૂપના સતત થતા રહેતા પરિવર્તનને લઈને એ શતકોથી અવાચ્ય બની ઉપેક્ષિત રહેલા. પ્રાચીનલિપિવિદોના ભગીરથ પ્રયત્નોથી ગઈ સદીમાં એ વંચાયા ને પ્રકાશિત થયા ત્યારથી અશોકે એમાં વ્યકત કરેલી ઉદાત્ત ધર્મભાવના દ્વારા એ દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજાનાં ધર્માનુશીલન તથા ધર્માનુશાસન સુવિદિત થયાં ને ભારતીય સંસ્કૃતિના જ નહિ, જગતની માનવ-સંસ્કૃતિના ઇતિહાસમાં અશોકને એક ચિરસ્મરણીય રાજર્ષિનું સ્થાન પ્રાપ્ત થયું છે. આઝાદ ભારતે રાષ્ટ્રપ્રતીક તરીકે અશોકના સારનાથ શિલાખંભની ભાવવાહી કલાત્મક સિંહ-શિરાવટીને પસંદ કરીને એ રાજર્ષિ તરફને સમાદર દર્શાવ્યો છે. એ શિરાવટીના ફલકમાં રહેલું ચારે દિશામાં પ્રવર્તતું ધર્મચક્ર પ્રાચીન ભારતમાં વ્યકત થયેલી માનવ-સંસ્કૃતિની ઉદાત્ત ભાવનાને હરહંમેશ ચારે દિશામાં પ્રવર્તતી રાખે એવો સંદેશો આપી રહ્યું છે.

Page #145

એ ૯
ખંડ ૨
અશેકના અભિલેખા

Page #146

Page #147

૧, શેધ, વાચન અને અધ્યયન
ચેથી સદીના આરંભમાં ચીની પ્રવાસી ફા-હ્યાને અશોકના છ સ્તંભ જોયેલા, જેમાંના બે પર લેખ કોતરેલા હતા. પરંતુ એણે આ લેખમાં આપેલી હકીકત નેધી નથી. સાતમી સદીના પૂર્વાર્ધમાં ચીની પ્રવાસી યુઅન શ્વાંગે અશોકના પંદર શિલા સ્તંભ જોયેલા. એમાંના એક પર કનુકમુનિ બુદ્ધના પરિનિર્વાણની હકીકત આપેલી હોવાનું એ નોંધે છે, પરંતુ એ વિગત બરાબર નથી. યુઆન વાંગે લુમ્બિની સ્તંભ વિશેની નોંધમાં તેના પરના લેખનો ઉલ્લેખ કર્યો નથી. એ વખતે સ્તંભને લેખવાળો ભાગ ઢંકાઈ ગયો હશે. ચીની ગ્રંથ “ફંગ-ચિહ'માં આ લેખો નિર્દેશ કરે છે. આમાં એ લેખમાં બુદ્ધના પરિનિર્વાણની હકીકત આપી હોવાનું જણાવ્યું છે, પરંતુ એ પગ બરાબર નથી. સારનાથના સ્તંભની નંધમાં પણ યુઆન શ્વાંગે અભિલેખનો ઉલ્લેખ કર્યો નથી. એ પ્રવાસીએ સિનારાના એક
સ્તંભ પર બુદ્ધના પરિનિર્વાણ વિશે અને બીજા સ્તંભ પર બુદ્ધનાં અસ્થિના વિભાજન વિશે તેમ જ મહાશાવના સ્તભ પર બુદ્ધ અરણ્યના મનુણભક્ષી રાક્ષસોને વશ કર્યા વિશે અભિલેખ હોવાનું તેમ જ રાજગૃહના સ્તંભ પર અભિલેખ હોવાનું નોંધ્યું છે. આ પરથી એ સમયે આ અભિલેખ સીધા વાંચી શકાતા નહોતા પણ એમાંની હકીકત વિશે અમુક પ્રકારની અનુકૃતિઓ પ્રચલિત હતી એવું માલૂમ પડે છે.
ચૌદમી સદીમાં ફીઝશાહ તઘલકે એક સ્તંભ ટેપથી અને એક બીજે સ્તંભ મીઠથી દિલ્હી ખસેડાવ્ય (ઈ.સ. ૧૩૫૯). અલહાબાદમાં રહેલ કૌશાંબીસ્તંભ પણ એણે કોસમથી ખસેડર લાગે છે. આ સ્તંભ પર કોતરેલા જૂના લેખોની હકીકત જાણવા સુલતાને કોશિશ કરેલી પરંતુ એ લેખ કોઈ પંડિતો વાંચી શકતા નહોતા.
અર્વાચીન કાળમાં ૧૭૫૦માં દિલ્હીમાં મીરડ સ્તંભના ખંડ પના જોવામાં આવેલા.
૧૭૮૪માં એશિયાની પ્રાચીન સંસ્કૃતિઓને અભ્યાસ માટે કલકત્તામાં એશિયાટિક સોસાયટી' સ્થપાઈ. પછી ભારતના પ્રાચીન અભિલેખો વાંચવા માટે વ્યવસ્થિત પ્રયત્ન શરૂ થયા.

Page #148

૧૩૨
અશક અને એના અભિલેખ ૧૭૮૫માં હેરિંગ્ટને બરાબર અને નાગાર્જની ડુંગરની મુલાકાત લઈ ત્યાંની ગુફાઓમાં જૂના અભિલેખ હોવા તરફ લક્ષ ખેંચ્યું. એ અરસામાં કૅપ્ટન પોલિયરને દિલ્હીમાં ટોપરા સ્તંભને પત્તો લાગ્યો ને તેમણે તેનાં કેટલાંક આલેખન એશિયાટિક સોસાયટીના સ્થાપક સર વિલિયમ જોન્સને મોકલ્યાં.
૧૮૦૧માં દિલ્હી-ટોપરા સ્તંભલેખની નકલ તથા અલ્હાબાદ-કોસમ સ્તંભલેખના અશોની નકલો “એશિયાટિક રિસર્ચીઝ' પુ૭માં પ્રકાશિત થઈ. ૧૮૨૨માં મેજર જેમ્સ ટૉડને સૌરાષ્ટ્રમાં ગિરનાર પાસેના શૈલલેખનો પત્તો લાગ્યો. ૧૮૩૪માં એશિયાટિક સોસાયટીના જર્નલના પુ. ૩માં બટે તૈયાર કરેલી અલહાબાદ-કોસમ સ્તંભલેખની પ્રતિકૃતિ પ્રગટ થઈ. એ સમયે આ પ્રાચીન અભિલેખ કોઈને ઊકલતા નહોતા. જેમ્સ પ્રિન્સેપ, જે ભારતીય પ્રાચીનલિપિવિદ્યાના જનક ગણાય છે, તે પણ આ દિશામાં પા પા પગલી માંડી શકતા હતા.
૧૮૩૬માં મહારાજ રણજિતસિંહના ફ્રેન્ચ અધિકારી મિ. કોટે ને શાહબાજ ગઢીને શૈલલેખ જડયો. આ દરમ્યાન પ્રિન્સેપને લૌરિયા અરરાજ તંભ તથા લરિયા નંદનગઢ સ્તંભ પર કોતરેલા લેખોની નકલો મળી હતી. ૧૮૩૭માં તેમને આ પ્રાચીન અભિલેખે ઉકેલવામાં પૂરી સફળતા મળી. હવે તેઓ દિલ્હી-ટોપરા સ્તંભ પરના સહુથી પ્રાચીન અભિલેખનું આખું વાચન કરી શક્યા. આ લેખ પ્રાકૃતમાં લખેલા હતા ને એ “દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા'એ લખાવ્યા હતા. “જર્નલ ઓફ એશિયાટિક સોસાયટી ઑફ બેંગાલ'ના પુ. દમાં આ સ્તંભલેખનું લિમંતર તથા તેનું અંગ્રેજી ભાષાંતર પ્રસિદ્ધ થયું. આમ અશોકના અભિલેખોને બરાબર વાંચીને તેનો લિવ્યંતરિત પાઠ સંપાદિત કરવાને જશ પ્રિન્સેપને ૧૮૩૭માં મળ્યો. આ રીતે આ વર્ષ ભારતીય પ્રાચીનલિપિવિદ્યાની તેમ જ અશોકના અભિલેખના અભ્યાસની બાબતમાં ઘણું યાદગાર વર્ષ છે.
એ વર્ષે પ્રિન્સેપે દિલ્હી-મીરઠ સ્તંભલેખની પ્રતિકૃતિ છપાવી તેમ જ અલહાબાદકોસમ સ્તંભ પરના રાણીના લેખની પ્રતિકૃતિ પણ પ્રગટ કરી. એ વર્ષની આખરે લેફટનન્ટ કિટોને ઓરિસાના ધૌલી ગામ પાસે શૈલલેખનો પત્તો લાગ્યો.
બીજે વર્ષે પ્રિન્સેપે ગિરનાર અને ધલીના લેખ સરખાવી જોયા, તો તેમાંના ઘણા લેખ એકસરખા જગાયા. હવે એ બંને લેખમાલાઓનો પાઠ ભાષાંતર સાથે જ. એ. સો. બેં.ના પુ. ૭માં પ્રકાશિત થયો.
૧૮૩૯માં બિહારમાં સહસરામ શહેર પાસે એક શૈલલેખ મળ્યો. ૧૮૪૦માં મૅસને પેશાવર જિલ્લાને જોખમી પ્રવાસ ખેડી શાહબાનગઢીના શૈલલેખોની જાતે

Page #149

શોધ, વાચન અને અધ્યયન
૧૩૩
નકલ કરી. આ લેખ ખરોષ્ઠી લિપિમાં છે. નૉરિસે આ નકલમાં લેવા વિસિ વાંચ્યું. એ વર્ષે રાજસ્થાનના બૈરાટ ગામ પાસે બર્ટને એક નાના શિલાલેખનો પત્તો લાગ્યો. પં. કમલાકાતની મદદથી કિટોએ એનું લિવ્યંતર તથા ભાષાન્તર કર્યું.
૧૮૪૭માં કિએ બરાબર ડુંગરની ગુફાઓના લેખેની છાપ લીધી. ૧૮૫૦માં સર વિલિયમ ઇલિયટે જગઢ શૈલલેખની નકલ કરી ને એ લેખ ધૌલીના લેખને મળતા હોવાનું જણાવ્યું. ૧૮૫૨માં બનફે અશોકના જ્ઞાત અભિલેખોનું સંકલિત સંપાદન કર્યું.
૧૮૬૦માં ઉત્તર પ્રદેશના કાલસી ગામ પાસે અશોકના શૈલલેખોનો ફૉરેસ્ટનને પત્તો લાગ્યો.
૧૮૭૧-૭૨માં કનિંગહમે મધ્ય પ્રદેશના રૂપનાથ પાસેના એક શૈલલેખનું લિવ્યંતર કર્યું. આવો એક લેખ એ વર્ષે બૈરાટ પાસે કાર્લાઇલને મળ્યો. એ અરસામાં, બિહારના સહસરામ શહેર પાસે બેગલરને આવો જ એક લેખ મળે.
હવે કનિગમે અશોકના અભિલેખોનો સંગ્રહ તૈયાર કર્યો ને તે કોર્પસ ઇન્સિનમ ઇન્ડિકેરમ (ભારતના અભિલેખોનો સંગ્રહ)ના ગ્રંથ ૧ તરીકે પ્રકાશિત થયો (૧૮૭૭). એમાં નીચે જણાવેલા અભિલેખોનું સંપાદન તથા અંગ્રેજી ભાષાંતર કરેલું છે: શાહબાજગઢી, કાલસી, ગિરનાર, ધૌલી, જૉગઢ, સહસરામ, રૂપનાથ, બૈરાટ, અને ભાબ્રાના મોટાનાના શૈલખ; બરાબર ડુંગરના ગુફાલેખ; અને દિલ્હી-ટોપરા, દિલ્હી-મીઠ, અલ્હાબાદ-કોસમ, લૌરિયા અરરાજ અને લરિયા નંદનગઢના મોટાનાના સ્તંભલેખ, સાંચીના સ્તંભલેખને કંઈક પાઠ પણ આપ્યો છે, પરંતુ ત્યારે એ બરાબર બંધ બેઠો નહોતો. આ સંગ્રહમાં પ્રાકૃત પાઠ રોમન લિપિમાં આપ્યા છે. આમાંના કેટલાક લેખ છેલ્લાં થોડાં જ વર્ષોમાં વંચાયા હતા.
એ પછી અશોકના બીઝ અનેક અભિલેખ પ્રાપ્ત થયા.
૧૮૮૨માં કર્ને ધૌલી તવા જગઢના અલગ શૈલખ સંપાદિત કર્યા. ૧૮૮૦-૮૧માં સેનાટૅ ફન્ચમાં અશોકના અભિલેખોનું સંપાદન કર્યું. એનું અંગ્રેજી ભાષાંતર “ઇન્ડિયન ઍન્ટિકારી’ના પુ. ૯-૧૦ (૧૮૮૦-૮૧)માં પણ પ્રસિદ્ધ થયું. ૧૯૮૨માં પં. ભગવાનલાલ ઇન્દ્રજીને મુંબઈ પાસેના સોપારાનાં ખંડેરોમાં અશોકના એક શૈલલેખનો અંશ મળ્યો ને તે તેમણે તે વર્ષે પ્રકાશિત કર્યો. ૧૮૮૯માં હજારા જિલ્લાના માનસેહરા પાસેના શૈલલેખ મળ્યા, જે શાહબાજગઢીના લેખે ની જેમ ખોખી લિપિમાં છે. ૧૮૯૧માં ભૂવને બરાબર અને નાગાર્જુનીના ગુફાલેખ સંપાદિત કર્યા.

Page #150

૧૩૪ '
અશોક અને એના અભિલેખ
૧૮૯૧-૯૨માં રાઇસને મૈસૂર રાજ્યનાં ત્રણ સ્થળોએ અભિલેખોનો પત્તો વાગે ને તે લેખ સંપાદિત થયા. આ લેખો પરથી અશોકના શાસનના દક્ષિણ વિસ્તારની પ્રતીતિ થઈ..
ફયુટરને નેપાલની તરાઈમાં ૧૮૯૫માં નિગલી સાગરમાં એક સ્તંભલેખ મળ્યો ને બીજે વર્ષે રુમ્મિનઈમાં બીજો સ્તંભલેખ પ્રાપ્ત થયો. આ બંને લેખ ભૂલરે ૧૮૯૮માં “એપિઝાફિયા ઇન્ડિકા’ના પુ. ૫માં સંપાદિત કર્યા.
૧૮૯૩-૯૪માં ગૂલરે CDMG(સાઇટશિફટ ડેર ડૉઇયન મૉર્ગન લેંડિશન ગેઝેલશાફટ)માં જર્મનમાં અશોકના લેખ પ્રકાશિત કર્યા. એમાંના ઘણા લેખ “એપિગ્રાફિયા ઇન્ડિકા’ના પુ. ૧-૨માં અંગ્રેજીમાં પ્રગટ થયા. - ૧૯૦૫માં વારાણસી પાસે આવેલા સારનાથનાં ખંડેરોમાં એક સ્તંભલેખ ઔરટેલને પ્રાપ્ત થયો. અલ્હાબાદ-કોસમ સ્તંભના એક લેખમાં તથા સાંચીના તંભલેખમાં જે હકીકત આપેલી છે, લગભગ તે જ હકીકત આ લેખમાં પણ છે. ફેગેલે એ જ વર્ષે આ લેખનું સંપાદન કર્યું, જે “એપિરાફિયા ઇન્ડિકાના ૫. ૮માં પ્રસિદ્ધ થયું છે. - સર જોન માર્શલને ૧૯૧૪-૧૫માં તક્ષશિલાના ખેદકામમાં અશોકને એક નાને
ખંડિત શૈલલેખ પ્રાપ્ત થયો. જે અરામાઈ લિપિમાં કોતરેલો છે. એમાં “પિયદર્શી' નામ બે વાર આવે છે. આ લેખનું લિમંતર “એપિરાફિયા ઇન્ડિકા'ના ૫. ૧૯(૧૯૨૮)માં પ્રસિદ્ધ થયું છે.
૧૯૧૫માં બેડનને હૈદરાબાદ રાજ્યના માસ્કી ગામમાં એક ખંડિત શૈલલેખ મો. આ લેખમાં “દેવોના પ્રિય' પછી “અશોક' નામ આપવામાં આવ્યું છે આ ઉલ્લેખ ખાસ નોંધપાત્ર છે.
સરકારી અભિલેખવિદ હુશે ૧૯૧૨માં અશોકના અભિલેખેના સંગ્રહની નવી આવૃત્તિ તૈયાર કરવા માંડેલી પરંતુ પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ શરૂ થતાં તેનું મુદ્રણ ખોરંભે પડ્યું. એને ૧૯૨૨માં આખરી સ્વરૂપ આપવામાં આવ્યું ને આખરે ૧૯૨૫માં એ પ્રકાશિત થઈ, ત્યારે કનિગમવાળી આવૃત્તિમાં ઘણા સુધારાવધારા થયા. હવે અશોકના ચૌદ મુખ્ય શૈલલેખ કુલ સાત સ્થળોએ, ગૌણ શૈલલેખ પણ સાત સ્થળોએ, છ સ્તંભલેખ છ સ્થળોએ, સંઘભેદને લગતો ગૌણ સ્તંભલેખ ત્રણ સ્થળોએ અને અન્ય ગૌણ સ્તંભલેખોમાં નેપાલની તરાઈના બે સ્તંભલેખ ઉપલબ્ધ થયા હતા.

Page #151

ધ વાચન અને અધ્યક્ત
આ સંગ્રહમાં પ્રાકૃત પાઠ દેવનાગરી તથા રોમન લિપિમાં આપેલ છે. વળી શૈલખો તથા સ્તંભલેખોના તુલનાત્મક પાઠ પણ આપ્યા છે. સર્વ અભિલેખોનું અંગ્રેજી ભાષાંતર પણ આપવામાં આવ્યું છે.
આ દરમ્યાન અશોકના અભિલેખો વિશે એક મહત્ત્વનું પ્રકાશન બહાર પડ્યું. બૂલ રે “અશોક ટેસ્ટ ઍન્ડ ગ્લૉસરીમાં તેના સર્વ પ્રકાશિત અભિલેખન અક્ષરશ: પાક અને તેમાંના શબ્દોની સૂચિ તૈયાર કર્યો. તે ૧૯૨૪માં બે ભાગમાં પ્રકાશિત થયું. ૧૯૨૫માં દે. . ભાંડારકરનું “અશોક' (અંગ્રેજીમાં) બહાર પાડ્યું, લેખકે અશોકના અભિલેખનું ભાષાંતર અને વિવરણ આપેલું છે.
અશોક વિશે એવું જ એક બીજું મહત્ત્વનું પુસ્તક ૧૯૨૮માં પ્રકાશિત થયું. એ રાધાકુમુદ મુખર્જીએ અંગ્રેજીમાં તૈયાર કરેલું. એનું શીર્ષક પણ “અશોક” છે. જેમાં એમણે અભિલેખેના ભાષાંતર તથા વિવરણ ઉપરાંત તેને મૂળ પાઠ પણ આપ્યો છે.
અશોકના અભિલેખેના સંગ્રહની બીજી આવૃત્તિ પ્રકાશિત થયા પછી પણ એના કેટલાક બીજા અભિલેખ પ્રકાશમાં આવતા રહ્યા છે.
કર્નલ જિલ્લા(આશ્વ પ્રદેશ)ને એરંગુડી (કે ગુડી) ગામ પાસેના ડુંગરના છ શૈલો પર અશોકના ચૌદ શૈલલેખેની નકલ તથા ગૌણ શૈલલેખની નકલ કોતરેલી છે. આ લેખને પત્તો ભૂસ્તરવિદ અને શેષને લાગેલો પણ તેમણે તે માહિતી ઘણાં વર્ષ બાદ બહાર પાડી. પછી આ લેખ પૂરાતત્વ સર્વેક્ષણના ૧૯૨૮૨૯ના વાર્ષિક અહેવાલમાં દયા રામ સાહનીએ પ્રકાશિત કર્યા. એમાં ચૌદ શૈલલેખાનો પાક કાલસીના પાઠ સાથે સહુથી વધુ સામ્ય ધરાવે છે. ગૌણ શૈલલેખની કેટલીક પંકિતઓ વારાફરતી ડાબીથી જમણી બાજુ તરફ અને જમણીથી ડાબી બાજુ તરફ કોતરી છે તે એક અવનવા પ્રયોગ જેવું લાગે છે. એને પૂર્વાર્ધ બ્રહ્મગિરિના પાકને મળતો છે, પરંતુ આ લેખમાં એ ઉપરાંત કેટલુંક વધુ લખાણ આપેલું છે.
અશોકના ગૌણ શૈલલેખની બે નકલ ૧૯૩૧માં મૈસૂર રાજ્યના કોપબાળ ગામ પાસે નારાયણ રાવ શાસ્ત્રીને જડી. એમાંની એક ગોવિમઠ ડુંગરના શૈલ પર અને બીજી પાકિગુડુડુંગરના શૈલ પર કોતરેલી છે. આ લેખનું સંપાદન ટર્નરે કહ્યું છે ને તે ૧૯૩૨માં હૈદરાબાદ આર્કિયોલૉજિકલ સિરીઝમાં પ્રકાશિત થયું છે. ગોવિમક લેખ પાક રૂપનાથ લેખને મળતો છે. પાકિગુડ શૈલને લેખ ઘણો ખંડિત અને અપૂર્ણ છે.
૧૯૪૬માં બેની માધવ બરુઆનું “અશોક ઍન્ડ હિઝ ઇસ્ક્રિપ્શન્સ' પ્રસિદ્ધ થયું.

Page #152

૧૩
અશોક અને એના અભિલેખે
અફઘાનિસ્તાનના પુલે દારુન્ત (જિ. લગાન) પાસે અરામાઈ લિપિમાં કોતરેલો એક ગૌણ શૈલલેખ મળ્યો છે, જેનું વર્ણન હેનિંગે ૧૯૪૯-૫૮માં લંડન યુનિવર્સિટીની એક શોધ પત્રિકામાં કરેલું છે. એમાં કેટલાક શબ્દ અરામાઈ ભાષાના અને કેટલાક પ્રાકૃત ભાષાના છે. આ લેખ કાબુલના મ્યુઝિયમમાં છે.
આન્ધ પ્રદેશના રાજુલ મણ્ડગિરિ (જિ. કર્નલ) નામે ડુંગર પર ૧૯૫૩માં અશોકના ગણ શૈલલેખની નકલ મળી. આ લેખ “એપિંગ્રાફિક્યા ઇન્ડિકાના પુ. ૩૧ (૧૯૬૦)માં પ્રસિદ્ધ થયો.
૧૯૫૩માં છાબરાને મધ્ય પ્રદેશના ગુજર ગામ પાસે અશેકના ગૌણ શૈલલેખની નકલ મળી. આ લેખમાં “દેવોના પ્રિયની સાથે અશોકનું નામ આપેલું છે. માસ્કીના લેખમાં “ગણો' પછી “a” વંચાયેલો ને તે પછી કેટલાક અક્ષર અવાચ્ચ છે, જ્યારે આ લેખમાં ‘ગણો રાષણ' એવો સ્પષ્ટ અને પૂરો પાઠ મળે છે. આ લેખ પહેલવહેલો ઇન્ડિયન હિસ્ટરી કોંગ્રેસના અમદાવાદ અધિવેશન (૧૯૫૪)માં પ્રકાશમાં આવ્યો ને “એપિઝાફિયા ઇન્ડિકા’ના પુ. ૩૧(૧૯૬૦)માં પ્રકાશિત થયો. - ૧૯૫૬માં સોપારામાં અશોકના શૈલલેખ નં. ૯નો પૂર્વાર્ધ કોતરેલો શૈલ-ખંડ મળ્યો. આ લેખ “એપિરાફિયા ઇન્ડિકાના પુ. ૩૨(૧૯૫૯)માં પ્રસિદ્ધ થયો છે.
અફઘાનિસ્તાનમાં કંદહાર પાસે આવેલા શર-ઇ-કુના નામે સ્થળે અશોકનો એક દ્વિભાષી ગૌણ શૈલખ મળ્યો છે. એ લેખની માહિતી પહેલવહેલી એમના ઈસ્ટ ઍન્ડ વેસ્ટ' સામયિકના માર્ચ-જૂન ૧૯૫૮ના અંકમાં ઉમબર્ટો સિટીના લેખ દ્વારા પ્રગટ થઈ. આ લેખનો પાઠ એ લેખકના ગ્રંથમાં ઇટાલી અનુવાદ સાથે એ વર્ષે પ્રસિદ્ધ થયો. ‘જર્નલ એશિયાટિક માં એ વર્ષે એ લેખનો પાઠ શૂન્ય અનુવાદ સાથે પ્રકાશિત થયો. “એપિરાફિયા ઇન્ડિકા'ના પુ. ૩૩(૧૯૬૦)માં સરકારે એના બંને પાકોનું પ્રાકૃતમાં રૂપાંતર કર્યું છે. આમાં ઉપલો લેખ ગ્રીક લિપિમાં ગ્રીક ભાષામાં છે ને નીચલો લેખ અરામાઈ લિપિમાં અરામાઈ ભાષામાં છે. એમાં મૂળ લખાણ ગ્રીકમાં લાગે છે ને અમરાઈ લખાણ એનો ભાવાનુવાદ લાગે છે. આ લેખ “રાજા પ્રિયદર્શી'ના રાજ્યકાલના વર્ષ ૧૦નો છે. સરકારે ભાછા લેખને ગૌણ શૈલખ નં.૩ ગણી, આ લેખને ગૌણ શૈલખ નં. ૪ ગણાવ્યો છે.
૧૯૫૯માં રાધાગોવિંદ બસાકે “અશકન ઇસ્ક્રિપ્શન્સ'માં અશોકના સર્વ અભિલેખોને પાઠ પ્રગટ કર્યો.
૧૯૬૧માં ઉત્તર પ્રદેશના અહૌર શહેર પાસે ગોવર્ધનરામ શમને અશોકના ગૌણ શૈવખતી એક નકલ મળી. આ લેખ મિરાણીએ તેમ જ નારાયણે સંપાદિત

Page #153

ધ, વાચન અને અધ્યયન
૧૩૭
કર્યો ને એ બંને પાઠ ભારતી'ના એક અંકમાં સાથે પ્રકાશિત થયા છે. આ લેખને અંતે બુદ્ધના દેહાવશેષ પધરાવ્યાને ઉલ્લેખ ઉમેરાયો છે એ ખાસ નોંધપાત્ર છે.
અમરાવતીમાં સ્તંભલેખના ખંડિત અંશ જેવા શિલાખંડ પર કોતરેલો એક લેખ મળ્યો છે, જેને લિપિ તથા ભાષા પરથી સરકારે અશોકને લેખ ધાર્યો છે. આ મત ‘એપિગ્રાફિયા ઇન્ડિકા'ના ૩. ૩૫(૧૯૬૩)માં રજૂ થયો છે. આ લેખ અશોકનો કોઈ જુદો સ્તંભલેખ લાગે છે.
૧૯૬૫માં રાજબલી પાડે કશો સમા નામે ગ્રંથમાં અશોકના સર્વ પ્રકાશિત અભિલેખનો અક્ષરશ: પાઠ આપ્યો. એમાં મુખ્ય શૈલલેખોની સાત, ગૌણ શૈલલેખોની ચૌદ, કલિગના અલગ શૈલલેખોની બે, મુખ્ય સ્તંભલેખોની છે, સંઘભેદને લગતા સ્તંભલેખની ત્રણ, અને બાકીના છ લેખની એકેક પ્રત આપી છે. તદુપરાંત ચૌદ શૈલલેખો, બે કલિંગ લેખો અને છ સ્તંભલેખના તુલનાત્મક પાઠ તેમ જ તક્ષશિલા તથા કંદહારના શૈલખાના પાઠ પણ આપ્યા છે. આ ગ્રંથના પ્રકાશન દ્વારા અશોકના અભિલેખના પાકની અદ્યતન સામગ્રી નવેસર સુલભ થઈ છે.
ઇન્દ્રપ્રસ્થ(દિલ્હી)માં ૧૯૬૬માં લઘુ શિલાલેખન ખંડ મળ્યો છે.
વર્ગીકરણ– અશોકના વિવિધ અભિવેનું વર્ગીકરણ બે રીતે થઈ શકે – શિલાના પ્રકારની દૃષ્ટિએ અને વિયની દૃષ્ટિએ.
શિલાના પ્રકારની દૃષ્ટિએ શૈલખો અને સ્તંભલેખો એકદમ અલગ તરી આવે છે. ગુફાની દીવાલ પર કોતરેલા લેખ વળી ત્રીજા પ્રકારના છે.
રૂપનાથ અને સહસરામના શૈલલેખમાં જણાવ્યું છે કે આ બાબત પ્રસંગત: પર્વત પર લખાવવામાં આવે; ને જ્યાં શિલાતંભ હોય ત્યાં શિલારસ્તંભ પર લખાવવામાં આવે
ધૌલી તથા જગઢના શૈલલેખ નં. ૧ના આરંભમાં “આ ધર્મલિપિ (અમુક) પર્વત પર દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજાએ લખાવી (કોતરાવી) છે એમ જણાવ્યું છે.
દિલ્હી-ટોપરા સ્તંભ પરના લેખ નં.૭માં અંતે “આ ધર્મલિપિ જ્યાં શિલાસ્તંભ કે શિલાફલકો હોય ત્યાં કરાવવી (લખાવવી) જેથી લાંબે વખત ટકે' એમ ભલામણ કરી છે.
બરાબર ગુફાલેખમાં ‘પર્વત’ અને ‘ગુહાને ઉલ્લેખ આવે છે.

Page #154

અોક અને એના અભિલે
આ પરથી આ અભિલેખમાં પર્વતો, શિવાર્તા, શિલાફલકો ને ગુફાઓ એવા ચાર શિલા-પ્રકારોને ઉલ્લેખ મળે છે. અલબત્ત જે શૈલલેખમાં તે લેખ શિલા સ્તંભ પર પણ કોતરાવવા જણાવ્યું છે તે લેખો કોઈ શિલાતંભો પર કોતરેલા મળ્યા નથી ને જે સિલાસ્તંભલેખમાં શિલાફલકો પર પણ કોતરાવવાની ભલામણ કરી છે તે લેખ કોઈ શિલાફલક પર કોતરેલો મળ્યો નથી.
આ ઉલેમાં “પર્વત’ અને ‘શિવાસ્તંભને અર્થ સ્પષ્ટ છે. ધૌલી, જૉગઢ, રૂપનાથ અને સહસરામના લેખ સ્પષ્ટત: ‘પર્વત’ પર કોતરાયા હોવાનું જણાવ્યું છે. આથી મુખ્ય શૈલલેખો તથા ગૌણ શૈલેખોને અશોકની પરિભાષામાં “પર્વતલેખ” કહેવાય. પરંતુ પર્વતના જે ભાગ પર લેખ કોતરેલા હોય છે તે પર્વતની મોટી મોટી શિલાઓ હોય છે. કેટલીક વાર તો તે મહાશિલા પર્વતની મહાશિલાઓથી અલગ પડીને જમીનની સપાટી પર રહેલી હોય છે, જેમ કે ગિરનારની. અંગ્રેજી માં આવી મોરિલા માટે “rock' શબ્દ પ્રજાપો છે. ગુજરાતીમાં “મહાશિલા' શબ્દ પ્રપોજીએ, તો megalith” સાથે ગોટાળો થાય. આથી અહીં “શૈલ' શબ્દ પ્રયોજવો ઉચિત છે. એમાં કટક(પર્વતનો બહાર ઊભો કે ઢળતો ભાગ)ની મહાશિલાનો તેમ જ પર્વતને અર્થ આવી જાય છે.
શિલાસ્તંભ તો સ્પષ્ટ છે, પણ શિલા “ફલક' કોને કહેવા? ફલક એટલે ચપટી છાટ. ગિરનારનો શૈલ ૧૨ ફૂટ ઊંચે છે. ને નીચે એને ઘેરાવો ૭૫ ફૂટ જેટલો છે. બૈરાટને શૈલ ૧૭૮૨૪૪૧૫ જેટલો મોટો છે. એવા શૈલોની સરખામણીએ કલકત્તા-બૈરાટ શિલા ઘણી નાની છે, માત્ર ૨૪૨ ૪૧ ફટ જેટલી જ. આથી ભાંડારકર સૂચવે છે તેમ તેને શિલાફલક’ ગણી શકાય. શિલાતંભ નં.૭માં ‘શિલાફલકોને ઉલ્લેખ હોવા છતાં, શિલાલકનો હજી આ એક જ નમૂને મળ્યો છે. ઘણા લેખકો એને શિલાફલક તરીકે ચાલગ ન પડતાં એને શૈલ૯માં સમાવેશ કરે છે.
વિષયની દૃષ્ટિએ જોઈએ, તે શૈલલેખો તથા સ્તંભલેખના કેટલાક પેટા-પ્રકાર છે. શૈવ બોમાં જે ચૌદ લેખોની લેખમાલામાં છે તે મુખ્ય શૈલલેખો ગણાય છે. એની સરખામણીએ બીજા બધા “ગૌણ શૈલલેખ” ગણાય છે. ધૌલી અને જગઢમાં જે બે બીજા લેખ આપેલા છે તેને ‘બેરાલગ લેખકે “બે અલગ કલિંગ લેખો કહે છે, કેમ કે તે કલિંગમાં આવેલ તસલી અને સમાપા નગરીઓના અધિકારીઓને ઉદ્દેશીને છે.
રૂપનાથ, સહપરામ, ઐસર વગેરે સ્થળોએ જે ગૌગ શૈલેખ છે, તેમાં અશોકે પિતાના ધર્મપ્રસારની આરંભિક કારકિર્દી વર્ણવી છે. બ્રહ્મગિરિ, સિદ્ધાપુર, જટિંગ

Page #155

ધ, વાચન અને અધ્યયન
૧૩૯
સવર વગેરે સ્થળોએ એ લેખના અનુસંધાનમાં વધુ લખાણ આપેલું છે, તેને સગવડ માટે લેખ નં. ૨ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. પરંતુ ખરી રીતે એમાં બે લેખ અલગ પાડેલા નથી. એમ તો એરંગુડીના લેખમાં કેટલુંક લખાણ એથીય વધુ આપેલું છે. આ પરથી આ લેખનો મૂળ પાઠ ઉત્તર ભારતની પ્રતો પ્રમાણે ને હશે, પરંતુ દક્ષિણ ભારતની પ્રતમાં ધર્મોપદેશના સિદ્ધાંતો ઉમેરવામાં આવ્યા છે.
સ્તંભલેખામાં છે અને છેવટે સાત) લેખોની લેખમાલા છે તે મુખ્ય સ્તંભલેખા’ ગણાય છે. એની સરખામણીએ બીજા સ્તંભલેખ “ગૌણ સ્તંભલેખ” ગણાય છે. એમાં સાંચી, સારનાથ અને કૌશાંબીના લેખ બૌદ્ધ સંઘમાં તડ ન પાડવા વિશેના એક જ વિષયને લગતા છે. આથી અલાહાબાદ-કોસમ સ્તંભ પરનો એ ગૌણ લેખ ‘કૌશાંબી લેખ” તરીકે ઓળખાય છે. એવી રીતે એ સ્તંભ પરને બીજી રાણી કાટુવાકીને દાનને લગતો બીજો ગૌણ લેખ “રાણીના લેખ” તરીકે ઓળખાય છે. રશ્મિનઈ અને નિગલી સાગરના સ્તંભલેખ નેપાલનાં બૌદ્ધ યાત્રાસ્થાનોને લગતા છે, પરંતુ એ બેમાંની હકીકત અલગ અલગ છે.
કંદહારનો લેખ એક જુદા પ્રકારનો ગૌણ શૈલલેખ છે, જે પણ આરંભિક ધર્મપ્રસારને લગતો છે.
અન્ય લેખમાં તક્ષશિલા, લમગાન અને અમરાવતીના લેખોના પાઠ પૂરતા પ્રમાણમાં ઉપલબ્ધ ન હોઈ, તેને વિષયવાર શેકવવા મુશ્કેલ છે.
કાલાનુકમ અને સંખ્યા અગાઉ જણાવ્યા મુજબ અશોકના કેટલાક અભિલેખમાં તે લેખના કે તે લેખમાં કરેલી ચાલુ જાહેરાતના વર્ષને નિર્દેશ કરવામાં આવ્યો છે, જયારે બીજા કેટલાક અભિલેખમાં કોઈ ચક્કસ વર્ષ આપ્યાં નથી.
શર-ઇ-કુના(કંદહાર)ના શૈલલેખ વર્ષ ૧૦ની પ્રવૃત્તિઓને લગતા છે. અન્ય લેખમાં જણાવ્યા મુજબ આ વર્ષ અશોકના રાજ્યાભિષેકથી ગણવામાં આવતાં. આ વર્ષની સંખ્યા વર્તમાન (ચાલુ) વર્ષની નહિ, પણ ગત (પૂરાં થયેલાં) વર્ષની હોય છે.
બે ગુફાલેખ વર્ષ ૧૨ના છે. ચૌદ શૈખ વર્ષ ૧૨-૧૩ના છે. ત્રીજો ગુફાલેખ વર્ષ ૧૯ો છે. નેપાલના બંને સ્તંભલેખ વર્ષ ૨૦ના છે.
છે

Page #156

૧૪૦
અશોક અને એના અભિલેખા સાત સંભવેમાંના પહેલા છ લેબ વર્ષ ૨૬ના છે, જ્યારે તેમાં છેલ્લો લેખ (નં. ૭) વર્ષ ૨૭ છે.
જેમાં અશોકે અઢી વર્ષથી પોતે (બૌદ્ધ) ઉપાસક થયો હોવાનો ઉલ્લેખ કરેલ છે તે શૈવલેખમાં કોઈ રોક્કસ વર્ષ આપેલું નથી. પરંતુ એ ઉલ્લેખ પરથી તે લેખ વ ૧૧ના અરસામાં હોવાનું માલૂમ પડે છે.
અશોકના અમિના પ્રકારોને કાલક્રમ અનુસાર ગોઠવીએ, તે પહેલાં ગૌણ શૈલખે, પછી ચૌદ મુખ્ય શૈલલેખો, પછી ગુફાખો, પછી ગૌણ સ્તંભલેખો ને છેવટે મુખ્ય સ્તંભલેખો ગોઠવાય, જ્યારે એ પ્રકારના અભિલેખનના પદાર્થોના પ્રકાર તથા તે તે પ્રકારના અભિલેખોની સંખ્યાની દૃષ્ટિએ ગોઠવીએ, તો પહેલાં શૈલબો (મુખ્ય તથા ગૌણ), પછી સ્તંભલેખ (મુખ્ય તથા ગૌણ) અને છેવટે
ગુફાલેખો આવે.
આમાં સંખ્યાની તથા નકલોની દૃષ્ટિએ મુખ્ય શૈલખે તથા મુખ્ય સ્તંભલેખો સવિશેષ મહત્વ ધરાવે છે. મુખ્ય શૈલલેખ ૧૪ છે. તેમાંના લેખ નં.૧થી ૧૦ અને ૧૪ની નકલો સાત સ્થળોએ મળી છે, ને લેખ નં. ૧૧થી ૧૩ની નકલે તેમાંનાં પાંચ સ્થળોએ કોતરેલી છે. સોપારામાં લેખ નં. ૮ અને ૯ના અંશ મળ્યા છે તે પરથી લેખ નં. ૧થી ૧૪ની એક વધુ નકલ ત્યાં કોતરાઈ હોવાનું જણાય છે. ખરી રીતે આ પૂરી અક્ષરશ: નકલો નથી. પરંતુ પ્રાદેશિક બોલીભેદ ધરાવતાં રૂપાંતર છે.
છતાં લખાણની હકીકત અને રજૂઆતની દૃષ્ટિએ આ લેખને સંખ્યામાં ચૌદ જ ગણવા જોઈએ, બરુઆની જેમ ૯૩ (સોપારાનો લેખ નં. ૯ ઉમેરતાં ૯૪) નહિ.
એ શી રીતે કરવાના બે અલગ લેખ જે બે સ્થળોએ મળ્યા છે તેને સંખ્યામાં બે ગણવા જોઈએ, ચાર નહિ. - ગૌગ શૈવમાં જે લેખ અનેક સ્થળોએ મળે છે તે ખરી રીતે એક જ લેખ ગણાય. એની કુલ ૧૩ પ્રત મળી છે. એ પૈકી કેટલીક પ્રતો(ખાસ કરીને ઉત્તર ભારતની પ્રતો)નું લખાણ ટૂંકું છે, ત્યારે બીજી કેટલીક પ્રતો(ખાસ કરીને દક્ષિણ ભારતની પ્રત)માં એમાં ઓછુંવતું લખાણ ઉમેરેલું છે.
મુખ્ય ભલેખો પૈકીના નં. ૧-૬ની છ પ્રત મળી છે. તેમને લેખ નં. ૭ અમાંની એક જ પ્રતમાં ઉમેરાય છે.

Page #157

શોધ, વાચન અને અધ્યયન
અલહાબાદ-કોસામ સ્તંભ પર સંઘભેદને લગતા લેખ સાંચી અને સારનાથના સ્તંભલેખ સાથે ઘણે અંશે મળતો આવે છે. આથી એ ત્રણ લેખે એક લેખની ત્રણ પ્રત ગણાય.
રુમિનઈને સ્તંભલેખ અને નિગલી સાગરનો સ્તંભલેખ એક પ્રકારના હોવા છતાં બે જુદા જુદા લેખ છે. રાણીના લેખ તરીકે ઓળખાતો અલહાબાદ-કોસામ સ્તંભલેખ તથા કલકત્તા-બૈરાટ ફલક લેખ પણ જુદા જુદા છે.
બરાબર ડુંગરના ત્રણ ગુફાલેખ પણ એક પ્રકારના હોવા છતાં ત્રણ જુદા જુદા લેખ છે.
કંદહારના શૈલલેખનાં દ્વિભાષી રૂપાંતરોને એક અને જુદા લેખ તરીકે ગણવા ઘટે. તક્ષશિલાને શૈલલેખ વળી એનાથી જુદો લાગે છે. પુલે દારુન્તને શૈલલેખ પણ એક જુદો લેખ જણાય છે. આમ વિદેશી લિપિના આ ત્રણ લેખ ગણાય.
અમરાવતી સ્તંભલેખ પણ એક જુદો લેખ લાગે છે.
આ રીતે ગણતાં અશોકના જ્ઞાત અભિલેખોની સંખ્યા ૩૬ થાય છે. એમાં ચૌદ મુખ્ય શૈલલેખની હાલ ૯૪ પ્રત મળી છે, સાત મુખ્ય સ્તંભલેખની ૩૭, કલિંગના બે અલગ શૈલલેખની ૪, એક ગૌણ શૈલલેખની ૧૩ અને એક ગૌણ સ્તંભલેખની ૩-એમ ૨૫ લેખની કુલ ૧૫૧ પ્રત મળી છે અર્થાત્ એની કુલ ૧૨૬ વધારાની નકલો મળી છે. આથી ૩૬ અભિલેખોની હાલ કુલ ૧૬ર પ્રત મળી છે. સેપારામાં ચૌદ રૌલલેખે પૈકી હજી બારને પત્તો લાગ બાકી છે, પણ તે તદ્દન અપેક્ષિત છે. એને ગણતરીમાં સમાવીએ, તો પ્રતોની સંખ્યા ૧૭૪ થાય. ભવિષ્યમાં હજી વધુ અભિલેખો અને વધુ પ્રતો મળતી રહેશે એ તદ્દન સંભવિત છે. એ પૈકી હાલ તો ૩૬ લેખ અને ૧૬૨ પ્રતો ઉપલબ્ધ છે; ને એ ૩૬ લેખ પૈકી ૩ લેખ અધૂરા હોઈ સુનિશ્ચિત ન ગણાય. બાકીના ૩૩ લેખોનું અહીં છેવટે ગુજરાતી ભાષાંતર આપવામાં આવ્યું છે.
અભિલેખની પ્રાપ્તિસ્થાન અગાઉ પ્રકરણ ૨માં ગણાવેલાં છે.

Page #158

૨. લિપિ અને ભાષા
લિપિઓ – ચૌદમી સદીમાં ફીરોઝશાહ તઘલકે દિલ્હી ખસેડાવેલા ટોપરા સ્તંભ અને મીરઠ સ્તંભ પરના અભિલેખો એ સમયના પંડિતો ઉકેલી શક્યા નહોતા. ઓગણીસમી સદીના આરંભમાં યુરોપીય વિદ્વાનોનું ધ્યાન આમાંના કેટલાક અભિલેખો તરફ પડયું ત્યારે કેટલાંક વર્ષો સુધી પશ્ચિમના કે ભારતના વિદ્વાનોને ઊકલતા નહોતા (આકૃતિ ૧૩). આખરે ૧૮૩૫--૩૭ દરમ્યાન એ અભિલેખની પ્રાચીન લિપિ ઉકેલી શકાઈ ત્યારે માલુમ પડ્યું કે એ લેખ ભારતની બ્રાહ્મી નામે પ્રાચીન રાષ્ટ્રલિપિમાં કોતરેલા છે તે ભારતની લગભગ બધી અર્વાચીન લિપિઓ ક્રમશ: પરિવર્તન પામતી પામતી એ પ્રાચીન લિપિમાંથી જ ઊતરી આવેલી છે.
આ લિપિના અક્ષરોમાં ત્યારે શિરોરેખાની શરૂઆત પણ થઈ નહોતી. સ્વરમાં અ, ગા, રૂ, ૩, p અને મો મળે છે, બાકીના સ્વર આ પ્રાકૃત લેખમાં પ્રયોજાયા નથી. ૨, ૩, તુ અને તેનાં ચિહન સ્વતંત્ર છે, આ પરથી સાધેલાં નથી. સમાં દીમાત્રા ઉમેરીને આ કરતો. વ્યંજનમાં ૪ સિવાય ૪ થી ૬ સુધીના સર્વ અક્ષર વપરાયા છે. કેટલાક અક્ષરોના એકથી વધુ મરોડ જોવા મળે છે, જેમાં કેટલાક સીધી રેખાઓના બનેલા કોણાત્મક મરડ છે, જ્યારે કેટલાક વળાંકદાર રેખાઓના ગોળ મરોડ છે, જેમ કે જ, , , , , , ૬, ૧, ૨, ૪, ૨ અને ૩માં (આકૃતિ ૩).
વ્યંજનોમાં સ્વરોની માત્રાઓ આ રીતે ઉમેરાતી: આ ની માત્રા વ્યંજનની જમણી બાજુ, માટે ભાગે ટોચ પાસે નાની આડી રેખારૂપે ઉમેરાતી. ની માત્રામાં આની માત્રાના જમણા છે કાટખૂણે નાની ઊભી રેખા ઉમેરાતી, ફ માટે એની ડાબી બાજુએ વચ્ચે એક બીજી ઊભી રેખા ઉમેરવામાં આવતી. ૪ માટે વ્યંજનની નીચે જમણી બાજુએ શાની માત્રા જેવી નાની આડી રેખા ઉમેરતા. ૩ માટે એની ઉપર એવી એક બીજી આડી રેખા ઉમેરાતી. ઇની માત્રા અંજનની ડાબી બાજુએ, મોટે ભાગે ટેચ પાસે, નાની આડી રેખારૂપે ઉમેરાતી. છે માટે એમાં એવી એક બીજી આડી રેખા ઉમેરતા. માટે અક્ષરની જમણી બાજુએ જાની અને ડાબી બાજુએ જુની રેખા ઉમેરવામાં આવતી. અને સૌની માત્રાની આ લેખમાં જરૂર પડી નથી.

Page #159

લિપિ અને ભાષા
૧૪૩
અનુસ્વારનું ચિહ્ન બિંદુરૂપે અક્ષરની જમણી બાજુ ટોચ પાસે ઉમેરાતું. વિસર્ગ આ લેખમાં આવતો નથી.
સંયુકતાક્ષરોમાં સામાન્ય રીતે પૂર્વગ વ્યંજનની નીચે અનુગ વ્યંજનને જોડવામાં આવતો, જેમ કે આકૃતિ ૨માં રસ, , જપ, ૪ અને . પરંતુ કેટલીક વાર આ અક્ષરોને ઊલટો ક્રમ જોવામાં આવે છે, જેમ કે આકૃતિ રમાં ૮ અને ઇ. ની બાબતમાં તો તે પૂર્વગ હોય કે અનુગ હોય, તેનું ચિહ્ન હમેશાં રેફની જેમ ઉપર જ કરવામાં આવતું, જેમ કે આકૃતિ માં જ, ઝ, અને ર્વ. ઘણા અક્ષરોમાં તે એ બીજા અક્ષરની ઊભી સુરેખામાં ભેળવીને દર્શાવવામાં આવતું, જેમ કે આકૃતિ માં , ક, અને 2.
અંચિહ્નમાં ૪, ૬, ૧૦ અને ૧૦૦નાં ચિહન મળે છે. એ સમયે દશક શતક વગેરે માટે સ્થાનમૂલ્યનો નિયમ અપનાવાયો ન હેઈ, ૧૦ ૨૦ ૨૦ વગેરે માટે અલગ સ્વતંત્ર ચિહ્ન પ્રજાતાં,
વાયવ્ય સરહદ પ્રાંતના શાહબાજગઢી અને માનસેહરાના શૈલલેખો વળી એક જુદી જ લિપિમાં કોતરેલા છે. તે લિપિનું નામ ખરોષ્ઠી છે. આ લિપિ સેમેટિક કુલની લિપિઓની જેમ જમણી બાજુથી ડાબી બાજુ તરફ લખાતી. એ કુલની અરામાઈ લિપિ સાથે એ ઘણું સામ્ય ધરાવે છે. ખરોષ્ઠી લિપિ અખામની વંશના શાસનની અસરવાળા ગંધાર અને એની પશ્ચિમે આવેલા પ્રદેશમાં પ્રચલિત થયેલી લોકલિપિ હતી. બ્રાહ્મી લિપિમાં કોતરાયેલા કેટલાક લેખના લહિયા ખરોષ્ઠી લિપિ વાપરનાર હતા એવું તેમણે લખેલા કેટલાક છૂટક શબ્દો પરથી અથવા તે લેખમાં તેમણે કરેલા ઊલટી લેખનદિશાના ફેરફાર પરથી માલૂમ પડે છે.
આ લિપિ ૧૮૩૪-૪૦ દરમ્યાન ઉકેલાઈ (આકૃતિ ૪).
આ લિપિમાં ૩ના ચિહ્નમાંથી , ૩, g અને મોનાં ચિહન ઉપજાવેલાં છે. સ્વરોમાં કે સ્વરમાત્રાઓમાં દીર્ધતા દર્શાવવા માટે કોઈ ચિહુન પ્રયોજાતાં નહિ. વ્યંજનોમાં ૪ સિવાય વા થી દુનાં ચિહ્ન મળે છે. અમાં તેમ જ વ્યંજનોમાં જુની માત્રા દર્શાવવા માટે અક્ષરના ઉપલા કે વચલા ભાગને છેદતી ઊભી કે ત્રાંસી રેખા ઉમેરવામાં આવતી. ૩ની માત્રા માટે અક્ષરની નીચે ડાબી બાજુએ સીધી, આડી કે વળાંકદાર રેખા ઉમેરાતી. ની માત્રા માટે અક્ષરના ઉપલા ભાગમાં ત્રાંસી કે સીધી રેખા ઉમેરતા. સોની માત્રા માટે અક્ષરની વચ્ચેથી ડાબી બાજુએ નીચે મળતી ત્રાંસી રેખા જોડતા. અનુસ્વાર માટે અક્ષરની નીચે બાણની ટોચ જેવું ચિહ્ન ઉમેરાતું. સંયુકતાક્ષરમાં રેફને બદલે ને એ અક્ષરના કે એની પહેલાંના અક્ષરના અનુગ

Page #160

૧૪.
અથાક અને એના અભિલેખે
અક્ષર તરીકે જોડતા, જેમ કે ને બદલે સા અને ધર્મને બદલે પ્રેમ. અંકચિહમાં ૧ થી ૯ સુધી એકેક ઊભી રેખા લખાતી.
કંદહારના શૈલલેખનું એક રૂપાંતર ગ્રીક લિપિમાં છે, તે ગંધારની પડોશમાં આવેલા યવન (ગ્રીક) પ્રદેશને લઈને હશે. શૈલલેખનું બીજું રૂપાંતર તથા લઘમાન જિલ્લાના લેખ અરામાઈ લિપિમાં છે. આ લિપિ બેબિલોન સામ્રાજ્યના વારસારૂપે ઈશની સામ્રાજ્યમાં પ્રચલિત હતી ને તેથી ગંધાર પ્રદેશમાં તેનો ઉપયોગ થતો એવું માલુમ પડે છે.
અક્ષર વિન્યાસ–ખરોષ્ઠી લિપિમાં મા, ૨, ૩, છે અને સૌને સ્થાને અનુક્રમે ૫, ૬, ૩, ૪ અને મો લખાતો.
બ્રાહ્મી લિપિમાં સંયુકતાક્ષરમાં સામાન્ય રીતે પૂર્વગ વ્યંજનની નીચે અનુગ વ્યંજનને જોડવામાં આવે છે, પરંતુ એમાં કેટલીક વાર એથી ઊલટું જોવામાં આવે આવે છે, જેમ કે ડિને બદલે જિં, પાને બદલે તા અને કાને બદલે .
ભાષા–અશોકના લગભગ બધા અભિલેખ –બ્રાહ્મી લિપિમાં કોતરેલા તેમ જ ખરોષ્ઠી લિપિમાં કોતરેલા–પ્રાકૃત ભાષામાં લખેલા છે. માત્ર અરમાઈ અને ગ્રીક લિપિમાં કોતરેલા લેખ તે તે વિદેશી ભાષામાં લખાયા છે.
આ અભિલેખની પ્રાકૃત ભાષા વ્યાકરણની દૃષ્ટિએ એક પ્રકારની નથી, પરંતુ એમાં પ્રાદેશિક બોલીઓ અનુસાર પાઠભેદ રહેલા છે. એમાંનાં કોઈ ભાષાસ્વરૂપને પછીના સમયની કોઈ પ્રશિષ્ટ પ્રાકૃત ભાષાઓ તરીકે ઓળખાવી શકાય એમ નથી. મગધના રાજા અશોકે પાટલિપુત્રમાં પોતાનાં સર્વ શાસન એ સમયની માગધી ભાષામાં લખાવ્યાં હશે ને પછી તેની નકલો અન્ય પ્રદેશોમાં કોતરાવતા પહેલાં તે તે લેખનું તે તે પ્રદેશની બોલીમાં રૂપાંતર કરાવ્યું હશે.
અશેકના અભિલેખની ભાષાને પ્રાદેશિક બોલી-ભેદની દૃષ્ટિએ કેટલાક વિદ્વાન નોએ વિગતે અભ્યાસ કર્યો છે. એમાં બિહાર, ઉત્તર પ્રદેશ, પંજાબ, નેપાલ; રાજસ્થાન, મધ્ય પ્રદેશ, ઓરિસા; સૌરાષ્ટ્ર, કોંકણઆન્ધ અને કર્ણાટક અને વાયવ્ય સરહદ– એવા જુદા જુદા પ્રદેશોનાં બોલી-જૂથ અલગ પડે છે.
9. Woolner, As’oka, Text and Glossary; Mahendle, A Comparative Grammar of As'okan Insciptions; Barua, As'oka and His Inscriptions, Basak, Asokan Inscriptions; રે, મરશો મિત્ત.

Page #161

લિપિ અને ભાષા
१
એના મુખ્ય શૈલલેખમાં મળતો બોલી-ભેદ આ પ્રમાણે છે
गिरनार - देवानं प्रियो पियदसि राजा एवं आह । ओईगुडी-देवानं पिये पियदसि राजा हेवं आह । बसी- देवानं पिये पियदसि लाजा हे आहा। पोली - देवानं पिये पियदसी लाजा हेवं आहा ।
- देवानं पिये पिथदसी लाजा हेवं आहा। ANSarlal - देवनं प्रियो प्रियदशि रज - अह ।
भानसे४२॥ --- देवनं प्रिये प्रियदशि रज एव अह । મુખ્ય સ્તંભલેખામાં બોલીભેદ જવલ્લે જ મળે છે. બોલીને નમૂન. . देवानं पिये पियदसि लाज हेवं आह। कयानमेव देखति इयं मे क्याने कटे ति।
ૌણ શૈલલેખમાં કેટલોક બોલીભેદ રહેલો છે: सहसराम - से एताये अठाये इयं सावने - खुदका च उडाला चा
पलकमंतु । ३५नाथ - एतिय अठाय च सावन कटे । खुदका च उडाला च पकमतु ति। बराट
............ का च उडाला च पलकमतु ति। शुल-से एताये च अठाये इयं सावणे -। खुदाके च उडारे
चा धमं चरंतू योगं युंजंतू ।
R- एतायठाय इयं सावणे सावापिते । - महात्मा च इयं - पकमेयु ति। सिद्धपुर-से-य इयं सावणे साविते। यथा खुदका च महात्मा
च इयं पकमेयु ति। भाग-रामेश्वरमाडी-न हेव - दखितविये उडालके व इम अधिगछेया ति
खुदके च उडालके च वतविया । અ૦ ૧૦

Page #162

અશોક અને એની અભિલેખે
એરંગુડી – uતા ગાય સાવરે સાત્તેિ કથા શુન્ના માધના
યે પામેલૂ ગોવિમઠ–uતા જ 15 ફુઈ રાવળે -- કાન ૨
મંતુ તા. પાલકિગુંડ –...
................... વગંતુ રાજુલ-મંડગિરિ –uતા ૨ માય સાને પવિતે .
,,,,,,,,,,,,
,
અહરીસ – તારે માથે ફાં સાપને – ( gશ જ સારા ૨
પત્રમા સંઘભેદના નિષેધને લગતા ગૌણ સ્તંભલેખમાં ખાસ કંઈ બોલીભેદ રહેલો નથી: કેસામ – જે પ વા ગોતા સુરારિ સંચિત બનાવાય
आवासयिये। સારનાથ – રે ગોવાનિ સુસાને સંધાયા ગાનાવાર સવારે
સાંચી – માતાને યુવાન સચિનુ મનાવાવ વાવેતર! બિહારના અભિલેખોમાં માગધી ભાષાનું સંપૂર્ણ સ્વરૂપ રહેલું હોવાની અપેક્ષા રહે, પરંતુ એ લેખોની ભાષામાંય માગધીનાં લક્ષણ અંશત: લાગુ પડે છે. માગધીમાં અકારાના શબ્દોમાં પુલિંગ પ્રથમાં એકવચનનાં રૂપ હમેશાં તુકારાન્ત હોય છે. આ લક્ષણ માત્ર મગધના જે મહિ બીજા ઘણા પ્રદેશના અભિલેખામાં પણ રહેલું છે. અપવાદ: ગિરનાર (સૌરાષ્ટ્ર) અને શાહબાજગઢ(જિ. પેશાવર)ના અભિલેખોમાં જઈ ને બદલે આ પ્રયોજાયો છે?
માગધી ભાષાનું બીજું લક્ષણ એ છે કે એમાં મેં ક થઈ જાય છે. આ લક્ષણ બિહાર, ઉત્તર પ્રદેશ, પંજાબ, નેપાલ, ઓરિસા, રાજસ્થાન અને રૂપનાથ
૧. દા. ત., સને (કાલસી), તરિ (માનસેહરા), નારંગે (ધલી), ઉત્તે (રૂપનાથ), વિપુ (સહસરામ), વધશે (કલકત્તા-બૈરાટ), રવો (બ્રહ્મગિરિ), હંસે (દિલ્હી ટોપરા, ધંશે (રામપુરા), આg (સારનાથ), gછે (મ્મિદેઈ) વગેરે.
૨. દા. ત, સમાગો (ગિરનાર), (ગિરનાર), પુળો (શાહબાજગઢી) જનો (શાહબાજગઢી) વગેરે

Page #163

લિપિ અને ભાષા
(મ.પ્ર.)ના અભિલેખોમાં રહેલું છે. પરંતુ ગિરનાર, સોપારા, ૩ વાયવ્ય સરહદ, ગુજ (મધ્ય પ્રદેશ), આન્દ્ર પ્રદેશ અને મૈસૂરના અભિલેખામાં ને જ રહે છે. આમ માગધીનું આ લક્ષણ ઉત્તર, મધ્ય અને પૂર્વના પ્રદેશોમાં પ્રચલિત હતું અને પશ્ચિમ, વાયવ્ય અને દક્ષિણમાં પ્રચલિત નહોતું.
માગધીનું એક બીજું મુખ્ય લક્ષણ એ છે કે એમાં નો સર્વત્ર શ થાય છે. આ લક્ષણ પૂર્વ ભારતના અભિલેખમાં પણ ભાગ્યે જ રહેલું છે. ઉત્તર ભારત તથા પૂર્વ ભારતના તેમ જ મધ્ય પ્રદેશના સ્તંભલેખોમાં તો હમેશાં તો એ રહે છે એવું જ નહિ ઊલટું શ તથા ને જ થાય છે.૮ બિહારના ગુફાલેખમાં પણ એવું જ છે. શૈલલેખમાં સૌરાષ્ટ્ર, કોંકણ, ઓરિસા, મધ્ય પ્રદેશ, બિહાર, સજસ્થાન," આન્ધ અને મૈસૂરના લેખમાં પણ સર્વત્ર ૩ પ્રયોજાયે છે.
૧. દા. ત., રાગ (કાલસી), સંતરું (ધૌલી), તરે (રૂપનાથ), ચિત્ર (સહસરામ), ૩ઢાઢા (બૈરાટ), wાના (બરાબર, ઝારાને (દિલ્હી-ટીપરા, પારા (અલહાબાદ-કોસામ), ગન (નિગ્લીવ) વગેરે.
૨. દા.ત., ગા. ૩. દા.તે, ઊં. ૪. દા.ત., સુદરં (શાહબાજગઢી), ને (માનસેહસ). ૫. દા.ત., રાગ. ૬. દા.ત., કુરે (માસ્કી), થરા (એગુડી), બંદર (ગોવિમડ) વગેરે. ૭. દા.ત, મા જયં (બ્રહ્મગિરિ), સાતિ(સિદ્ધપુર) વગેરે.
૮. દા.ત, સતીતિ (દિલ્હી-ટોપરા), [વ (દિલહી-મેરઠ), હિતપુર્ણ (લૌરિયા નંદનગઢ), યુકે (લૌરિયા અરરાજ), જાનિ (રામપુરવા), સુરે (અલ્હાબાદ-કોસામ), ટુન (સાંચી), સાસન (સારનાથ), વીર (સ્મિનઈ) વગેરે.
૯. દા.ત., વિયતના, નવતસિ. ૧૦. દા.ત, તલ, મનુસ, પપુ (ગિરનાર) ૧૧. દા.ત, રસને (સોપારા), ૧૨. દા.ત, સમારે, , વગેરે. ૧૩. દા.ત., (રૂપનાથ), મi (ગુજ. ૧૪. દાત. fમi (સહસરામ) ૧૫. દા.ત, વર્ષ, માસિક્ત, રિસે (કલકત્તા-બૈરાટ) ૧૬. દા.ત, અવર (માસ્કી), સુનિસા(એરંગુડી), રાવળ (ગોવિમઠ).. ૧૭. દા.ત, લિલિ (બ્રહ્મગિરિ), યામિ (સિદ્ધપુર).

Page #164

૧૪૮
અશોક અને એના અભિલેખે
કાલસી(ઉ.પ્ર.)ના શૈલલેખોમાં લેખ નં. ૧થી ૯માં પણ લગભગ સર્વત્ર સ વપરાયો છે. પરંતુ લેખ નં. ૧૦થી ૧૪માં એને બદલે ઘણી જગ્યાએ ને
* નો જ, તો જ' નો , નો , એવા ૪ અને ૫ના પ્રયોગ જોવામાં આવે છે. આમ એમાં ઉષ્માક્ષરના અનિયત ફેરફાર કરેલા છે! વાયવ્ય સરહદના અભિલેખામાં , અને નો પ્રયોગ પ્રાય: યથોચિત રીતે થયેલો છે, જેમ કે પ્રિચશિ, ઝારાતનિ , દવા, વજાતિ પ૪, શ્રમ, ચા, ધમનુરાત, ggs, રાવણ ઇત્યાદિ, આમ માગધીના શ કારનું લક્ષણ અહીં નિયમ તરીકે ક્યાંય ભાગ્યે જ જોવા મળે છે.
માગધીમાં મુખ્યત્વે ન થાય છે, જ્યારે અશોકના અભિલેખેમાં પ્રાય: એથી ઊલટું પ્રયોજાયું છે. અર્થાત્ ઘણા પ્રદેશોમાં જ ન કરવામાં આવ્યો છે, જેમ કે જાનાનિ (કાલસી), સપના (કાલસી), વમન (ધૌલી), દિન (સેપારા), શાસન (સ્તંભલેખે), તાવ (રૂપનાથ), મિશુરિ (સાંચી, સારનાથ, કોસામ), પાને (ગુજ), સુકુ (બૈરાટ), વોરા (એરંગુડી) ઇત્યાદિ. પશ્ચિમ, વાયવ્ય અને દક્ષિણના પ્રદેશોમાં જનો ન રાખવામાં આવે છે, જેમ કે ઘણા, સમજ, અજના (ગિરનાર), નહિ, ઝા (વાયવ્ય સરહદ), કાળાતુ (ગોવિમઠ), પુજાળી, સાવ રાહુ (બ્રહ્મગિરિ), પરંતુ ર ને કરવાનો દાખલે જવલ્લે જ મળે છે
૧. દા.ત., વિચલી (લખ નં. ૧), મનસ (લેખ નં. ૨), મુસા (લેખ નં. ૩), સલિચ (લેખ નં. ૪), તપુ (લખ નં. ૫), ૨ (લખન ૬), માવદુધ (લખનં. ૭), રોને (લેખનં. ૮), gણે (લેખ નં. ૯).
લેખ નં.૪માં અપવાદરૂપે છેલી પંકિતમાં બે જગ્યાઓ ૪ પ્રયોજાયો છે. ૨. દા.ત., વિચા , ચણો, મલિરા, પુષષા, . ૩. દા.ત., સુકુપા, ૩પુટન, , જાવંત્ર ૪. દા.ત., પંવધે, રાષ, પાછું ૫. દા.ત, છે, જાતિ, શવ, લારામ. ૬. દા.ત, વશરા.
૭. પરંતુ એમાં કયારેક અપવાદ જોવા મળે છે, જેમ કે મનુષને બદલે મનુરા, શુષને બદલે સુષ, શનને બદલે ને, તને બદલે શતક, અનુરોપનને બદલે મનોચન, અમિષતને બદલે afમfસર વગેરે.
આમ આમાં ક્યારેક ને બદલે ૩, ને બદલે શ, ને બદલે જ અને ઇને બદલે જ દેખા દે છે.
૮. વનને બદલે સળ અને હલ (ગિરનાર) અને વજનમીનને બદલે પર્વમમીન (ગોવિમઠ, પાલગિંડી).

Page #165

લિપિ અને ભાષા
૧૪૯
માગધીમાં તો એ થાય છે, જ્યારે અહીં એને શ થાય છે. (દા.ત, ગઝ). માગધીમાં આદ્ય ઝનો જ થાય છે, જ્યારે અહીં એ જ કાયમ રહે છે, જેમ કે, હતો, નાતે, નીવ, માગધીમાં હેત્વર્થ કૃદંતને પ્રત્યય છે, અહીં તરે છે. સપ્તમી એકવચનનો પ્રત્યય માગધીમાં રદ છે, અશોકના ઘણા લેખોમાં ઉપ છે.
આમ અશોકના મિખેમાં ઉત્તર અને પૂર્વના લેબેની ભાષા માગધી ભાષા સાથે અંશત: સામ્ય ધરાવે છે, પૂર્ણત: નહિ.
એવી રીતે અર્ધમાગધી ભાષાનાં લક્ષણ પણ આ લેખને અંશત: લાગુ પડે છે, ખાસ કરીને પશ્ચિમ અને દક્ષિણ અને ક્યારેક વાયવ્યના લેખોને. એમાં પ્રથમ એકવચનને સો પ્રચય, રન ર રહેવા દેવ, શ અને જનો ૩ કરવો, નન ન કર ઇત્યાદિ લક્ષણો અર્ધમાગધીમાં રહેલાં છે, પરંતુ અશોકના લેખોમાં કોઈ પ્રદેશના લેબેની ભાષા તેની સાથે પૂર્ણ સામ્ય ધરાવતી નથી. - શૌરસેની પ્રાકૃતમાં રહે છે, પ્રથમા એકવચનમાં મો પ્રત્યય લાગે છે, ઉષ્માક્ષરોમાં સર્વત્ર માત્ર વપરાય છે, ને (આદ્ય ન નો પણ) જ થાય છે, સપ્તમી એકવચનમાં દિલ પ્રત્યય લાગે છે, બે સ્વરોની વચ્ચે આવતા તો ર થાય છે. આ લક્ષણે પણ આમાંના કોઈ પ્રદેશના અભિલેખની ભાષા સાથે પૂરેપૂરાં બંધ બેસતાં નથી.
પૈશાચી પ્રાકૃતમાં જે પ થાય છે, ને અશોકના ગિરનાર અને શાહબાનગઢી લેખોમાં જો થાય છે. પરંતુ આ લેખની ભાષામાં પૈશાચીનાં બીજાં જૂજ લક્ષણ જોવા મળે છે.
એવી રીતે મહારાષ્ટ્ર પ્રાકૃતમાં તે ૪ થતો નથી, પ્રથમ એકવચનમાં છે પ્રત્યય લાગે છે, ન કાયમ રહે છે વગેરે લક્ષણ આમાંના કેટલાક લેખમાં, ખાસ કરીને ગિરનાર, સપારા અને શાહબાનગરીના લેખમાં રહેલાં છે, પરંતુ મહારાષ્ટ્રનાં બીજાં લક્ષણ એ લેખની ભાષાને લાગુ પડતાં નથી.
આમ અશોકના અમરેબાની ભાષા કે તેમાં કોઈ પ્રાદેશિક ભાષાસ્વરૂપ અનુકાલીન પ્રશિષ્ટ પ્રાકૃત ભાષાનાં પૂરાં લક્ષણ ધરાવતાં નથી. આ અભિલેખામાં સાત સ્તંભની ભાષા એ સમયની માગધી ભાષાનું સ્વરૂપ ધરાવતી લાગે છે. એ ભાષાની અસર ઘણે અંશે ઉત્તર પ્રદેશ, હિમાચલ પ્રદેશ, રાજસ્થાન, મધ્ય પ્રદેશ અને ઓરિસા સુધી વિસ્તરે છે. જ્યારે વાયવ્ય, પશ્ચિમ અને દક્ષિણ પ્રદેશોનાં ભાષાસ્વરૂપ પ્રાદેશિક ભાષાભેદનું વિપુલ પ્રમાણ ધરાવે છે. ટૂંકમાં પૂર્વ ભારત

Page #166

૫૭
અશોક અને એના અભિલા
તથા ઉત્તર ભારતમાં પ્રાચીન માધી પ્રચલિત હતી, જ્યારે ઉત્તરપશ્ચિમ ભારતમાં, પશ્ચિમ ભારતમાં અને દક્ષિણ ભારતમાં એનાથી ઠીક ઠીક ભિન્ન પડે તેવાં પ્રાકૃત ભાષાસ્વરૂપ પ્રચલિત હતાં.
અશાકના બ્રાહ્મી લેખામાં અ, ૬, ૭, ૫ અને ો એટલા સ્વરોના મૂળાક્ષર વપરાયા છે. આ માટે થમાં કાના ઉમેરવામાં આવત, આ લેખનાં પ્રાકૃત લખાછામાં શું, , , હું ને મૌ પ્રયોજવાના પ્રસંગ પડ્યો નથી. વ્યંજનામાં આા, ૬, ૩, ૩, ૬, હું અને એનાં સ્વરચિહ્ન ઉમેરાયાં છે. આ, ૬ અને નાં ચિહ્ન પ્રાય: વ્યંજનની ટોચે જમણી બાજુએ, ૩ અને ≠ાં ચિહ્ન વ્યંજનની નીચે જમણી બાજુએ, અને છુ અને ફ્રેનાં ચિહ્ન વ્યંજનની ટોચે ડાબી બાજુએ ઉમેરાતાં. ઔનું ચિહ્ન જમણી બાજુએ માઁનું અને ડાબી બાજુએ Çનું ચિહ્ન ઉમેરવાથી વ્યકત થતું. અનુસ્વારનું બિંદુ અક્ષરની ટોચની જમણી બાજુએ ઉમેરાતું. આ લેખામાં વિસર્ગના
સમાવેશ થતા નથી.
વ્યંજનામાં ૪ થી ૬ની વર્ણમાલા પૂરી વિકસી લાગે છે, પરંતુ અશેકનાં પ્રાકૃત લખાણામાં માત્ર છના પ્રયોગ થયો નથી. સંયુકત વ્યંજનોમાં સામાન્યત: પૂર્વગ વ્યંજનની નીચે અનુગ વ્યંજન જોડાતા ને એ અનુગ અક્ષર કદમાં નાનો લખાતા. પરંતુ ર્ સાથેના સંયુકત વ્યંજનોમાં પૂર્વગ ૬ ની જેમ અનુગ ૢ પણ ઉપર લખાતો દા.ત., મેં પણ વૅના જેવા લખાતે,
૧. ૬, ૬ અને ની જેમ એનું પણ સ્વતંત્ર ચિહ્ન છે; તેને પ્રાપ કનો-માત્ર ઉમેરીને ઉપજાવ્યું નથી.

Page #167

૩. આરંભિક ગૌણ શિલાલેખ
૧. થર-ઈ-કુના કંદહાર) શૈલલેખ, વર્ષ ૧૦
(ગ્રીક રૂપાંતર). દસ વર્ષ થયાં રાજા પ્રિયદર્શીએ લોમાં ધર્મ-અનુશસ્તિ પ્રવર્તાવી. ને ત્યારથી તેણે મનુષ્યોને વધારે સારી રીતે ધર્મ-યુકત કર્યા ને સર્વ પૃથ્વી પર જીવધારીઓની હિત-સુખ વડે વૃદ્ધિ થઈ. ને રાજાએ જીવધારીઓની હત્યા તજી દીધી ને સર્વ મનુ થિએ–રાજાના શિકારીઓએ તેમ જ સર્વ માછીમારેએ પ્રાણીઓની હિંસા તજી દીધી. ને જેઓને સંયમ નહોતો તેઓ પણ તે દરેકથી થઈ શકે તે રીતે સંયમી થયા છે. ને તેઓ પણ માતાપિતા તથા વૃદ્ધોની શુશ્રુષા કરે છે, જેવી અગાઉ થઈ નહોતી. ને એમ કરતા તેઓ પછી હિત-સુખ વડે વૃદ્ધિ પામશે ને સારી રીતે વૃદ્ધિ પામશે.
(અરાભાઈ રૂપાંતર), દસ વર્ષ થયાં અમારા સ્વામી રાજ પ્રિયદર્શીએ ત્યારે ધર્મ-અનુશસ્તિ પ્રવર્તાવી. ત્યારથી પાપની હાનિ થઈ છે ને સર્વ જમાં દુ:ખ ચાલ્યાં ગયાં છે તે સર્વ પૃથ્વી પર શાન્તિ અને પ્રીતિ છે. ને આ પણ થયું છે. અમારા સ્વામી રાજાના ભોજન માટે ઘણી ઓછી હત્યા થાય છે. ને તે જોઈને સર્વ મનુષ્યો હત્યા કરતા નથી. ને એવી રીતે જે માછીમારો છે તેઓ પણ નિયમ (નિયમન) વડે સંયમી થયા છે. ને એવી રીતે જેઓને સંયમ નહોતે તેઓ પણ સંયમી ઘણા છે. ને સહુ માતાપિતાની શુશ્રુષા કરે છે ને વૃદ્ધોની શુશ્રુષા કરે છે, જેવું તે દરેકને કર્તવ્ય સાંપાયું છે. મે ધર્મ-યુકતોની ખરેખર પરત્ર વિચારણા (તપાસ) થતી નથી. તે સર્વ મનુષ્યો ધર્મ-આચરણ વડે અમ્મુન્નતિ પામ્યા છે ને અમ્મુન્નતિ પામશે જ.
૨. વર્ષ વિનાને શૈવલેખ દેવોના પ્રિય અશોકરાજનું (જાહેરનામું –ગુજર] [દેવના પ્રિય અશોકના –મસ્કી]

Page #168

૧૫૨
અશોક અને એના અભિલેખા
[સુવર્ણગિરિથી આર્યપુત્ર અને મહામાત્રાના વચનથી ઇસિલમાં મહામાત્રને આરોગ્ય કહેવું અને આમ કહેવું. બ્રહ્મગિરિ]
[સુવર્ણગિરિથી આર્યપુત્ર અને મહામાત્રાના વચનથી ઇસિલમાં મહામાત્રને આરોગ્ય કહેવું. સિદ્ધાપુર
[ ....... અને....... ત્રાના .
...................... ઇટિસ...... ~જટિંગ રામેશ્વર ]
દેવેાના પ્રિય આમ કહે છે—અઢીથી વધુ વર્ષ થયાં કે હું ઉપાસક છું. પરંતુ એક વર્ષ અધિક પુરુષાર્થ કર્યો નહિ. કિંતુ વર્ષથી વધુ વખત થયો કે હું સંઘ પાસે ગયા ને મેં અધિક પુરુષાર્થ કર્યો. આ કાલમાં અમિશ્ર મનુષ્ય જંબુદ્રીપમાં દેવા સાથે મિકા થયા, પુરુષાર્થનું એ ફળ છે. એ મોટાથી જ પ્રાપ્ત થાય એવું નથી. નાન પણ પુરુષાર્થ કરે તે વિપુલ સ્વર્ગ પ્રાપ્ત કરી શકે. એ માટે આ જાહેરનામું સંભળાવ્યું છે, જેથી નાના તેમ જ મેટા પુરુષાર્થ કરે. સરહદ પરના લાકો પણ આ જાણે. આ પુરુષાર્થ લાંબા વખત ટકો. આ બાબત વધશે ને ઘણી વધશે. શરૂ આત કરતાં દોઢગણી વધશે.
[આ બાબત વારાફરતી પર્વતા પર લખાવવી (કોતરાવવી), ને જ્યાં શિલાસ્તંભ હાય, ત્યાં શિલાભ પર લખાવવી (કોતરાવવી). ને આ સૂચનાથી જ્યાં સુધી તમારી હકૂમત હોય ત્યાં બધે પ્રવાસ કરવા. —રૂપનાથ]
આ જાહેરાત પ્રવાસ દરમ્યાન સંભળાવી છે, જ્યારે ૨૫૬ વિવાસ થયા. [અને જ્યારે સમ્યગ્ બુદ્ધના શરીર ( દેહાવશેષ)ની પ્રતિષ્ઠા કરાઈ. અહરૌરા]
[આ બાબત પર્વતો પર લખાવવી (કોતરાવવી). ને જ્યાં શિલાસ્તંભેા હોય, હોય, ત્યાં પત્ર લખાવી (કોતાવવી). —સહપરામ]
[દેવાના પ્રિય આમ કહે છે: માતાપિતાની શુશ્રૂષા કરવી. જીવધારીઓ તરફ ગુરુત્વ દૃઢ કરવું. સત્ય બોલવું. આ ધર્મનુગા પ્રવર્તાવવા. એ રીતે જ અંતેવાસીએ આચાર્યના આદર કરવા. તે કુલમાં સગાઓ વિશે યથોચિત વ્યવહાર કરવા, આ પુરાણી પ્રકૃતિ (પદ્ધતિ) છે; ને તે દીર્ઘાયુ માટે છે. ને તે એ રીતે કરવું. લિપિકર ( લહિયા) ચ ુડે લખ્યું. – બ્રહ્મગિરિ, સિદ્ધાપુ? અને જટિંગ રામેશ્વર]
[દેવાના પ્રિય આમ કહે છે; દેવાના પ્રિયે જેવું કહ્યું તેવું કરવું. રજુકોને આશા કરવી — તેઓ હાલ જનપદના જનાને તથા રાષ્ટ્રિકોને આજ્ઞા કરશે. માતાપિતાની શુશ્રૂષા કરી. એવી જ રીતે ગુરુઓની શુશ્રૂષા કરવી. જીવધારીઓ પર

Page #169

આરંભિક ગણ શૈલલેખે
૧૫૩
દયા કરવી. સત્ય બોલવું. સૂક્ષ્મ ધર્મ-ગુણો પ્રવર્તાવવા. દેવોના પ્રિયના વચનથી તમે એ પ્રમાણે આજ્ઞા કરો. એવી રીતે જ હાથીસવાર અધિકારીઓને અને રથસવાર બ્રાહ્મણોને આજ્ઞા કરે – અંતેવાસીઓને એવી રીતે શીખવે કે જેવી પુરાણી પ્રકૃતિ (પદ્ધતિ) છે. આની શુષા કરવી ને જે અર્ગના હોય તે બધી આચાર્યની, યથોચિત આચાર કરતા આચાર્યની. સગાઓએ યથોચિત રીતે સગાઓમાં એ પ્રવ.
વવી. એ યથોચિત રીતે અંતેવાસીઓમાં પ્રવર્તાવવી, જેવી પુરાણી પ્રકૃતિ (પદ્ધતિ) છે. યથોચિત રીતે આ નિવેદિત થાય. એ રીતે તમે અંતેવાસીઓને આજ્ઞા કરો અને શીખવો. દેવોના પ્રિય એમ આજ્ઞા કરે છે.– એડી અને રાજુલ મંડગિરિ]

Page #170

૪. ચૌદ મુખ્ય શિલાલેખ
આ ધર્મલિપિ (ધર્મલેખ) દેવેના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજાએ લખાવી (કતરાવી છે. અહીં કોઈ જીવધારીને મારીને હોમવો નહિ. ને સમાજ (મેળાવ) કરવો નહિ કેમ કે દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા સમાજમાં બહુ દોષ જુએ છે. પરંતુ કેટલાક સમાજોને દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજાએ સારા માન્યા છે. પહેલાં દેવના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજાના રસોડામાં ભોજન માટે પ્રતિદિન ઘણા લાખ પ્રાણીઓને વધ કરાતે. પરંતુ આજે જ્યારે આ ધર્મલિપિ લખાઈ ત્યારે ભેજન માટે ત્રણ જ પ્રાણીઓને વધ કરાય છે – બે મોર અને એક હરણને. એ હરણ પણ હંમેશાં નહિ. એ ત્રણ પ્રાણીઓને પણ પછી વધ કરાશે નહિ.
દેવના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજાના રાજ્યમાં સર્વત્ર તેમ જ સરહદી રાજ્યો જેવાં કે ચોળ, પાંડ્ય, સત્યપુત્ર, કેરલપુત્ર, તામ્રપર્ણી સુધીનાં તથા યવનરાજ અંતિલક કે તે અંતિલકની સમીપ રાજાઓ છે (તેઓનાં રાજ્યોમાં) સર્વત્ર દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજાએ બે (પ્રકારની) ચિકિત્સા કરી છે– મનુષ્યચિકિત્સા અને પશુચિકિત્સા. મનુષ્ય-ઉપયોગી અને પશુ-ઉપયોગી ઔષધિઓ જ્યાં જ્યાં નથી, (ત્યાં) સર્વત્ર લાવવામાં ને રોપવામાં આવી છે. એ જ રીતે મૂળો અને ફળો જ્યાં જ્યાં નથી, (ત્યાં) સર્વત્ર લાવવામાં અને રોપવામાં આવ્યાં છે. પશુઓ અને મનુષ્યોના ઉપભોગને માટે રસ્તાઓ પર કૂવા ખેદાવવામાં આવ્યા છે ને વૃક્ષ રોપાવવામાં આવ્યાં છે.
(૩) દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા આમ કહે છે – અભિષેકને બાર વર્ષ થયાં મેં આ આજ્ઞા કરી છે. મારા રાજ્યમાં સર્વત્ર યુકતો, રજકો અને પ્રાદેશિક પાંચ પાંચ વર્ષે (તપાસના) પ્રવાસે જાય, જેમ અન્ય કામ માટે તેમ આ કામ માટે
આ ધર્માનુશાસન (ધર્મોપદેશ) માટે: માતાની અને પિતાની શુશ્રષા સારી (છે). મિત્રો, ઓળખીતાઓ અને સગાઓ (તથા) બ્રાહ્મણ અને શ્રમણોને દાન દેવું

Page #171

ચી
ન શૈલલેખ
સા (છે). પ્રાણધારીઓને વધુ ન કરવો એ સારું છે. થોડે ખર્ચ અને થોડો સંગ્રહ સારો (છે). પરિષદ પણ યુકતોને હેતુને તથા અક્ષરને અનુસરી ગણના કરવા આજ્ઞા કરશે.
ઘણાં સેંકડો વર્ષ થયાં, પ્રાણધારીઓનો વધ, પ્રાણીઓને ઈજા, સગાઓ વિશે અગ્ય વર્તાવ (અને) બ્રાહ્મણે તથા શ્રમણો સાથે અયોગ્ય વર્તાવ વધતાં જ ગયાં, પરંતુ આજે દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજાના ધર્મ-આચરણથી ભેરી-શેષ ધર્મ છેષ થયો છે— વિમાન-દર્શન, હસ્તિ-દર્શન, અગ્નિ-કન્ધ (જોરાશિ) અને અન્ય દિવ્ય રૂપ (આકારો) લોકોને પ્રદર્શિત કરીને. ઘણાં સેંકડો વર્ષોએ અગાઉ જેવું નહિ થયેલું, તેવું આજે વધ્યું છે. દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજના ધર્માનુશાસન(ધપદેશ)થી – પ્રાણધારીઓને અ-વધ, પ્રાણીઓને બિન-ઈજા, સગાઓ તરફ સારે વર્તાવ, બ્રાહ્મણે તથા શ્રમણો તરફ સારો વર્તાવ, માતાપિતા વિશે શુભૂષા (અને)
વિરો( કે વૃદ્ધો)ની શુશ્રુષા આ અને બીજું બહુ પ્રકારનું ધર્મ-આચરણ વધ્યું છે. અને દેવેના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા આ ધર્મ-આચરણ વધારશે જ. દેવોના પ્રિય પ્રિયદશી રાજાના પુત્ર, પૌત્રો અને પ્રપૌત્રો આ ધર્મ-આચરણ વધારશે (અને કલ્પ (પ્રલય) સુધી ધર્મ અને શીલ વિશે સ્થિત રહીને ધર્મનું અનુશાસન કરશે. જ ધર્માનુશાસન છે તે જ શ્રેષ્ઠ કર્મ છે. એ શીલ વગરનાથી ધર્મ-આચરણ થતું નથી. તેથી આ બાબતની વૃદ્ધિ અને અનહાનિ સારાં છે. આ હેતુ માટે આ લખાવ્યું (કોતરાવ્ય) છે – આ બાબતની વૃદ્ધિ યોજે અને હાનિ પસંદ ન કરે. અભિકિને દસ વર્ષ થયાં ત્યારે દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજએ આ લખાવ્યું.
દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા આમ કહે છે =કલ્યાણ દુષ્કર છે). જે કલ્યાણ આરંભ કરનાર છે તે દુષ્કર કરે છે. પરંતુ મેં ઘણું કલ્યાણ કર્યું છે. તેથી મારા મુરા, પીત્રો અને તેઓની પછી જે મારી સંતતિ કલ્પ (પ્રલય) સુધી તેમ આચછે તેઓ સુકૃત ફરશે, પણ જે અંશ પણ છોડી દેશે, તે દુષ્કૃત કરશે. કેમ કે પાપ ખરેખર સુકર છે.
ઘણે સમય થયો અગાઉ ખરેખર ધર્મ-મહામાત્ર ન હતા. તે રાજ્યાભિષેકને તેર વર્ષ થયાં ત્યારે મેં ધર્મ-મહામાત્ર નીમ્યા. તેઓને સર્વ સંપ્રદાયમાં ધર્મના અધિષ્ઠાન માટે, ધર્મની વૃદ્ધિ માટે અને ધર્મયુકતનાં હિત-સુખ માટે તથા યવન, બોજ અને ગંધાર, રાણિક અને શૈક્ષણિક, તેમ જ જે બીજ પશ્ચિમ સરહદીઓ

Page #172

૧૫૬
અશોક અને એના અભિલેખે (હોય તેઓના હિત-સુખ માટે) રોકેલા છે. સેવકો (શુદ્રો) અને આર્યો (વૈો) વિશે બ્રાહ્મણો અને રાજ (ક્ષત્રિયો) વિશે, અનાથો વિશે (અને) વૃદ્ધો વિશે તેઓને હિત-સુખ માટે (અ) ધર્મ-યુકતની બિન હેરાનગતિ માટે રોકવામાં આવ્યા છે. તે ઘણાં સંતાનોવાળો છે, આપદ્યસ્ત છે કે વાવૃદ્ધ છે તેને લઈને બંધનમાં બંધાયેલાના પ્રતિવિધાન માટે, તેની બિન હેરાનગતિ માટે અને મુકિતને માટે તેઓને રોકેલા છે. અહીં (પાટલિપુત્રમાં) અને બાહ્ય નગરમાં, અમારા ભાઈઓનાં તથા બહેનનાં તથા જે બીજા સગાઓ (હોય તેઓનાં) સર્વ અંત:પુરોમાં સર્વત્ર રોકાયા છે. જે આ ધર્મ-આશ્રિત (છે), ધર્મ-અધિષ્ઠાન (છે), કે દાન-સંયુકત (છે) (તેઓ વિશે) મારા રાજ્યમાં સર્વત્ર ધર્મ-યુકત વિશે તે ધર્મ-મહામાત્રોને રોકેલા છે. આ હેતુ માટે આ ધર્મ-લિપિ લખાવી (કોતરાવી) છે (કે તે) લાંબા વખત ટકે તથા મારી પ્રજા (તેને) અનુસરે.
દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા આમ કહે છે-ઘણો સમય થયો, અગાઉ સર્વ સમયે અર્થકર્મ (કાર્ય-સંપાદન) કે પ્રતિવેદના (નિવેદન) થતી નહિ. તેથી મેં આમ કર્યું છે – સર્વ સમયે, હું ભોજન કરતો હોઉં, અંત:પુરમાં, અંદરના ખંડમાં કે પશુશાલામાં, (કે માર્ગ પર) ને વાહનમાં (પાલખીમાં કે અકવ પર)ને ઉદ્યાનોમાં (હાઉ) - સર્વત્ર પ્રતિવેદકો રહેલા છે, જેથી મને લોકોનું કામ જણાવે. ને સર્વત્ર લોકોનું કામ કરું છું ને જે કંઈ મૌખિક રીતે આજ્ઞા કરું ચુકવણી સંબંધી કે વિજ્ઞપ્તિ સંબંધી અથવા વળી મહામાત્રોને કંઈ તાકીદનું કામ સોંપવામાં આવે (ને) તે બાબત માટે પરિષદમાં વિવાદ કે વિચારણા થાય, તો તરત જ મને સર્વત્ર સર્વ સમયે જણાવવું. મેં આમ આજ્ઞા કરી છે. ઉત્થાન (ઉત્સાહ-ઉદ્યમ) અને કાર્યસંપાદનમાં મને કદી સંતોષ નથી, કેમ કે સર્વ લોકના હિતને મેં મારું કર્તવ્ય માન્ય છે. ને વળી તેનું મૂળ આ છે – ઉત્થાન અને કાર્ય-સંપાદન. સર્વ લેકના હિત કરતાં કોઈ મોટું કર્મ નથી. ને હું જે કંઈ પુરુષાર્થ કરું છું તે શા માટે? કે હું પ્રાણીઓના ત્રાસથી મુકત થાઉં, ને અહીં તેઓને સુખી કરું અને તેઓ પરલોકમાં સ્વર્ગ પામે. તો આ ધર્મલિપિ એ હેતુ માટે લખાવી (કોતરવી) છે – શા માટે? તે લાંબો સમય ટકે તથા મારા પુત્ર, પૌત્રો અને પ્રપૌત્રો સર્વ લોકના હિત માટે એને અનુસરે. પરંતુ અતિશય પુરુષાર્થ વિના આ દુષ્કર છે.
દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા સર્વત્ર ઇચ્છે છે કે સર્વ સંપ્રદાયો વસે.(અર્થાત શા ઇચ્છે છે કે સર્વ સંપ્રદાયો સર્વત્ર વસે) કેમ કે તેઓ સંયમ અને ભાવશુદ્ધિ

Page #173

ચૌદ મુખ્ય શૈલલેખ
૧૫૭
ઇચ્છે છે. પરંતુ લોકો ઉચ્ચનીચ છંદવાળા અને ઉચ્ચનીષ રાગવાળા હોય છે. તેઓ બધું કે એને એક અંશ પણ કરશે. પણ જેને સંયમ, ભાવશુદ્ધિ, કૃતજ્ઞતા અને દઢભકિતતા નથી તેનું દાન વિપુલ હોય તો પણ તે અરાંત નીચ ( હીન) છે.
ઘણા રામય થયા, દેવના પ્રિયો (રાજાઓ) વિહારયાત્રાએ નીકળતા હતા. તેમાં મૃગ્યા અને એવા બીજા આમોદ થતા. તે હવે દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા અભિપકને દસ વર્ષ થયે સંબોધિ (બોધિ-તીર્થ) ગયા. તેનાથી આ ધર્મયાત્રા (શરૂ થઈ). આમાં આ થાય છે – બ્રાહ્મણો અને શ્રમણોનું દર્શન તથા (તેમને) દાન, વૃદ્ધોનું દર્શન તથા (તેમને) હિરણ્યનું વિતરણ ને જનપદના અને દર્શન તથા તેમને ધર્મ-અનુશાસન અને ધર્મ-પરિપુચ્છા. તેમાંથી મળતો આનંદ વિપુલ છે. દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજાનો ભાગ અન્ય છે.
દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા આમ કહે છે- લોકો ઉચ્ચનીચ મંગલ (મંગલ કાર્ય) કરે છે. માંદગી જેવી આપત્તિમાં, આવાહ(પુત્રના લગ્ન)માં, વિવાહ(કન્યાના લગ્ન)માં, સંતતિના જન્મ પ્રસંગે (અને પ્રવાસમાં આ અને આવા બીજા (પ્રસંગે) લોકો બહુ મંગલ કરે છે. આ બાબતમાં તે સ્ત્રીઓ બહુ, અનેકવિધ, શુદ્ર અને નિરર્થક મંગલ કરે છે. અલબત્ત મંગલ તો કરવું જ જોઈએ. પરંતુ એ મંગલ ખરે અલ્પ ફળવાળું છે, પરંતુ જે ધર્મ-મંગલ છે તે ખરે બહુફલવાળું છે. એમાં આ (હાય છે)– દાસો અને ભૂત્ય (સેવકો) વિશ સારો વર્તાવ, ગુરુઓનો આદર, પ્રાણીઓ સંબંધી સંયમ, (અને) બ્રાહ્મણો તથા શ્રમણોને દાન. આ અને આવું બીજે એ ખરેખર ધર્મ-મંગલ છે. તેથી પિતાએ પણ, પુત્રે પણ, ભાઈએ પણ, સ્વામીએ પણ, મિત્ર અને ઓળખીતાએ પણ...પડોશીએ પણ કહેવું જોઈએ .આ સારું (છે), તે અર્થની સિદ્ધિ થાય ત્યાં સુધી આ – મંગલ કરવું જોઈએ.
[વળી કહ્યું છે કે દાન સારું છે. પરંતુ એવું કોઈ દાન કે અનુગ્રહ નથી, જેવું ધર્મદાન કે ધર્માનુગ્રહ છે. તેથી ખરે મિત્ર કે સ્નેહીએ કે સગાએ કે સાથીએ તે તે પ્રસંગે કહેવું જોઈએ—- આ કરવા જેવું છે, આ સારું છે. આનાથી સ્વર્ગ પ્રાપ્ત કરી શકાય તેમ છે. ને આનાથી મોટું કર્તવ્ય શું? જેવું કે સ્વર્ગ પ્રાપ્તિ. ગિરનાર, ધૌલી અને જૌગઢ).

Page #174

૧૫૮
અશોક અને ઐના અભિલેખે
[ શા માટે? કેમ કે જે બીજે મંગલ છે, તે સંશયવાળું થાય છે- કર્યાચિત તે હેતુને પાર પાડે, કથંચિત ન પણ પાડે, વળી એ આ લોકને લગતું જ છે,
જ્યારે આ ધર્મ-મંગલ કાલથી પર છે. એ જો તે હેતુ આ લોકમાં પાર ન પાડે, તો પણ પરલોકમાં અનંત પુણ્ય પ્રસરે છે, અને વળી જે આ લોકમાં તે હેતુ પાર પાડે છે, તો બંને પ્રાપ્ત થાય છે–અહીં તે હેતુ અને પરલોકમાં અનંત પુણ્ય પ્રસરે છે, તે ધર્મ-મંગલ વડે.
(૧૦)
દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા યશ કે કીર્તિને અતિમૂલ્યવાન માનતા નથી, સિવાય કે વર્તમાનમાં અને ભવિષ્યમાં મારા લોકો ધર્મ-શુશ્રુષા સેવે અને ધર્મ-આચરણ આચરે. આ માટે (જ) દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા યશ કે કૌત ઇચ્છે છે. દેવના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા જે કંઈ પુરુષાર્થ કરે છે તે સર્વ પારલૌકિક માટે. શું કામ? જેથી દરેક જણ અલ્પ પરિસ્ત્રવવાળો થાય. એ પરિઢવ એટલે અપુણ્ય. પરંતુ એ શુદ્ર વર્ગ વડે કે ઉચ્ચ (વર્ગ) વડે કરાવું મુશ્કેલ છે, અતિશય પુરુષાર્થ વિના અને સર્વ તજ્યા સિવાય. પરંતુ એ ખરેખર ઉચ્ચ (વર્ગ) વડે (ખાસ)
દુષ્કર છે.
દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા આમ કહે છે – એવું (કોઈ બીજું) દાન નથી, જેવું ધર્મશાન (છે), ધર્મનું વિતરણ (છે), ધર્મનો સંબંધ (છે). તેમાં આ ( હોય છે): દાસે અને ભૂ વિશે સારો વર્તાવ, માતાપિતા વિશે શુભૂષા, મિત્રો, ઓળખીતાઓ અને સગાઓને (તથા) બ્રાહ્મણો અને શ્રમણોને દાન (અને) પ્રાણીઓને આવધ. પિતાએ પણ, પુત્રે પણ, ભાઈએ પણ, સ્વામીએ પણ મિત્ર અને ઓળખીતાએ.. પડોશીએ આ કહેવું-આ સારું (છે), આ કર્તવ્ય (છે) તેમ કરતાં તે ઐહલૌકિક રાખ પ્રાપ્ત કરે છે (અને તે ધર્મદાનથી પરલોકમાં અનંત પુણ્ય પ્રસરે છે.
(૧૨) દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા સર્વ સંપ્રદાયોને, પ્રવૃજિતોને તથા ગૃહસ્થોને દાનથી તથા વિવિધ પૂજાથી પૂજે છે. પરંતુ દેવોના પ્રિય દાનને કે પૂજાને તેવું નથી માનતા, જેવું– શાને? સર્વ સંપ્રદાયમાં સાર(ત)ની વૃદ્ધિ થાય તેને (માને છે). સારની વદ્ધિ બહુ પ્રકારની છે. તેનું આ મૂળ છે–વાણીનો સંયમ. કેવી રીતે? કે વિના પ્રસંગે પોતાના સંપ્રદાયની પૂજા (પ્રાંસા) કે પારકા રાંપ્રદાયની નિંદા ન થાય

Page #175

શૌદ મુખ્ય શૈલલેખ
૧૫૮ અથવા તે તે પ્રસંગે ડીક થાય. પરંતુ પારકા સંપ્રદાયોને તે તે પ્રકારે પૂજવા જોઈએ. એમ કરતાં પિતાના સંપ્રદાયની વૃદ્ધિ કરે છે તેમ જ પારકા સંપ્રદાય પણ ભલું કરે છે. તેથી ઊલટું કરતાં પોતાના સંપ્રદાયને ક્ષીણ કરે છે અને પારકા સંપ્રદાયને પણ હાનિ કરે છે. કેમ કે જે કોઈ પોતાના રાંપ્રદાયને પૂજે છે કે પારકા સંપ્રદાયને નિદે છે—બધું પોતાના સંપ્રદાય તરફની ભકિતથી જે શા માટે? કે પોતાના સંપ્રદાયને દીપાવીએ, પરંતુ તે તેમ કરતાં પોતાના રાંપ્રદાયને અતિશય હાનિ કરે છે. તેથી સમવાય જ સારો છે. શા માટે ? જેથી અન્યોન્યના ધર્મને સાંભળે (જાણે) તથા સાંભવવા (જાણવા) ઇચ્છે. દેવોના પ્રિયની આવી ઇચ્છો છે. શાથી?કે જેથી સર્વ રાંપ્રદાયો બહુત અને કલ્યાણ (શુભ) સિદ્ધાન્તવાળા થાય. અથવા જેઓ તે તે (સંપ્રદાય) વિશે પ્રસન્ન (અનુરક) હોય, તેઓએ કહેવું જોઈએ–દેવોના પ્રિય દાન કે પૂજને તેવું નથી માનતા, જેવું–શાને? કે સર્વ સંપ્રદાયમાં સારની વૃદ્ધિ થાય. આ હેતુ માટે ઘણા ધર્મ-મહામાત્રોને, સ્ત્રી અધ્યક્ષ મહામાત્રોને, વ્રજભૂમિકો કે (અધિકારીઓના) અન્ય વર્ગોને રોકવામાં આવ્યા છે. એનું આ ફળ છે–પોતાના સંપ્રદાયની વૃદ્ધિ અને ધર્મનું દીપન,
(૧૩) અભિષેકને આઠ વર્ષ થયાં ત્યારે દેવના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજાએ કલિગ દેશ જીન્યો. ત્યાંથી દોઢ લાખ માણસોનું અપહરણ થયું, ત્યાં એક લાખ હણાયા અને અનેકગણા મરી ગયા. ત્યાર પછી હવે કલિગ દેશ પ્રાપ્ત થતાં, દેવોના પ્રિયનાં તીવ્ર ધર્મશીલન, ધર્મકામના અને ધર્માનુશાસન થયાં છે. તેથી કલિગ દેશ જીતીને દેવેના પ્રિયને પશ્ચાત્તાપ (થયો છે). કેમ કે અણજિતાયેલો દેશ જિતાય છે ત્યારે જે ત્યાં લોકોનાં વધ કે મરણ કે અપહરણ (થાય છે), તેને દેવના પ્રિયે અતિશય શોચનીય અને ગંભીર માનું છે. ને દેવોના પ્રિયને આ એથીય વધુ ગંભીર છે- સર્વત્ર બ્રાહ્મણ ને શ્રમણો કે બીજા સંપ્રદાય કે ગૃહસ્થો વસે છે કે જેમાં મોટેરાઓની શુષા, માતાપિતાની શુશ્રુષા, ગુરુઓની શુષા, મિત્રો ઓળ ખીતાઓ સાથીઓ અને સગાઓ વિશે (તેમ જ) દાસ અને ભ વિશે સારો વર્તાવ અને દાભકિતતા રહેલાં છે. ત્યાં તેઓને ઉપઘાત (કે અપગ્રહ), વધ કે સ્નેહીઓનું નિદમગ થાય છે. વળી જે સુખ-સ્થિતીનો સ્નેહ ઘટેલો ન હોય તેઓના મિત્રો ઓળખીતાઓ સાથીઓ અને સગાઓ વિપતિ પામે છે. ત્યાં તેઓને પગ તે ઉપવાત (કે અપગ્રહ) થાય છે. એ સર્વ મનુષ્યોના ભાગે આવે છે ને દેવોના પ્રિય એને ગંભીર માને છે. યવન દેશ સિવાય એવો કોઈ જનપદ નથી કે જ્યાં આ નિકા (વર્ગો) નથી–બ્રાહ્મણ અને શ્રમણ. ક્યાંય એ જનપદ નથી કે

Page #176

૧૬૦
અશોક અને એના અભિલેખો
જેમાં મનને એમાંના કોઈ ને કોઈ સંપ્રદાયમાં અનુરાગ ન હોય. કલિંગ દેશ પ્રાપ્ત થતાં જેટલા માણસ ત્યારે હણાયા ને મરી ગયા ને પકડાયા તેને સેમ ભાગ કે હજારમો ભાગ (પણ) આજે દેવોના પ્રિય ગંભીર માને છે. વળી જે હાનિ કરે તેને જેટલું ખમી શકાય તે ખમી લેવા જેવું દેવના પ્રિય માને છે. વળી દેવોના પ્રિયના રાજ્યમાં જે અટવી (અર્થાત્ અટવીના લોકો) છે, તેને પણ દેવો પ્રિય પ્રભાવ અનુનય, અનુનિધ્યાન અને અનુતાપ કરે છે. તેઓને કહેવામાં આવે છે, શું? કે તેઓ શરમાય ને માર્યા જાય નહિ. કેમ કે દેવના પ્રિય સર્વ પ્રાણી
ઓનાં અ-ક્ષતિ, સંયમ, સમ-વર્તાવ અને માર્દવ ઈચ્છે છે. ને દેવોના પ્રિયે આ વિજયને મુખ્ય માન્યો છે—ધર્મવિજયને. ને તે તો દેવોના પ્રિયને પ્રાપ્ત થયો છે, અહીં તેમ જ સર્વ સરહદી ગુલકો-છ યોજન સુધી પણ, જ્યાં અંતિયોક નામે યવન રાજા (છે) ને તે અંકિની પાર ચાર (અંકે) ૪ રાજાઓ – ગુલમય નામનો, અંતેકિન નામનો, મગ નામનો, અલિકમુદાર નામનો છે તેમ જ) નીચે ચળ, પાંથ
તામ્રપર્ણીય પર્યત(ના) – તેમાં. એવી જ રીતે અહીં રાજાના મુલકમાં – યવનકંબોજમાં, નાભકમાં, નાભપતિઓમાં, ભેજ-પિતિનિકોમાં, અન્ય-પુલિન્દોમાં – સર્વત્ર દેવોના પ્રિયના ધર્માનુશાસનને અનુસરે છે. જ્યાં પણ દેવના પ્રિયના દૂતો જતા નથી
ત્યાં પણ દેવોના પ્રિયનાં ધર્મ-ઉકત (કે ધર્મ-૬), વિધાન, અને ધર્માનુશાસન સાંભળીને ધર્મને અનુસરે છે ને અનુસરશે. એનાથી સર્વત્ર જે વિજય પ્રાપ્ત થાય છે તે પ્રીતિરસવાળો (છે). તે પ્રીતિ ધર્મવિજયમાં પ્રાપ્ત થાય છે. પરંતુ તે. પ્રીતિ નાની (નવી) છે. દેવોના પ્રિય પારલૌકિકને જ મહાફળવાળું માને છે. તે આ હેતુ માટે આ ધર્મલિપિ લખાવી (કોતરાવી) છે- શા માટે? – કે મારા પુત્રે, (પૌત્રો અને) પ્રપૌત્રો હોય તે નવા વિજયને મેળવવા લાયક ન માને, પોતાના (કે પોતાના રસના) વિજયમાં ક્ષાતિ અને લઘુદંડતાની રુચિ કરે ને તેને જ વિજય માને, જે ધર્મવિજ્ય છે. તે હલૌકિક તથા પારલૌકિક છે. બધી ગાઢ પ્રીતિ ઉદ્યમ-પ્રીતિ થાય. કેમ કે તે હલોકિક તથા પારલૌકિક છે.
(૧૪) આ ધર્મલિપિ દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજાએ લખાવી (કોતરાવી) છે. (એમાં કંઈક) સંક્ષેપથી છે, (કંઈક) મયમસર છે (ને કંઈક) વિસ્તારથી છે. સર્વત્ર સર્વ ઘટાવ્યું નથી. કેમ કે રાજ્ય વિશાળ છે ને બહુ લખાયું છે ને હમેશાં લખાવીશ જ. આમાં (ઈક) ફરી ફરી કહેવાયું છે, તે તે બાબતની મધુરતા માટે શું કામ? જેથી લોકો તેમ વર્તે. આમાં કંઈક અપૂર્ણ લખાયું હશે, દેશનો કે સંક્ષેપ (કે સંક્ષય)ના કારણને વિચાર કરીને અથવા લિપિકરના દોષને લઈને.
સિર્વત હતી (જે) સર્વ લોકને સુખ અપાવનારો (છે).--ગિરનાર]

Page #177

૫. કલિંગના અલગ શૈલલેખ
[ દેવના પ્રિયના વચનથી તસલીમાં મહામાત્રો-નગર વ્યાવહારકોને કહેવું ધૌલી
દેવોના પ્રિય આમ કહે છે– સમાપામાં મહામાત્રા -- નગર વ્યાવહારકોને આમ કહેવું.– જગઢ].
હું જે કંઈ જોઉં (વિચારું) છું તે ઇચ્છું છું. – શું? કે હું તેનું કર્મ વડે પ્રતિપાદન કર્યું ને તેનો ઉપાય વડે આરંભ કરું. આ બાબતમાં મેં આને મુખ્ય ઉપાય માને છે – તમારે વિશે અનુશાસન. કેમ કે તમે બહુ હજારો પ્રાણધારીઓ વિશે નિમાયા છો, જેથી મનુષ્યોની પ્રીતિ પામી શકીએ. સર્વ મનુષ્યો મારાં સંતાન છે.
જેવી રીતે સંતાનો માટે હું ઇચ્છું છું–શું? કે તેઓ ઐહલૌકિક તથા પારલૌકિક સર્વ હિતસુખથી યુકત બને, તેવી રીતે હું સર્વ મનુષ્યો વિશે પણ ઇચ્છું છું. પણ તમે સમજતા નથી કે આ બાબતનું તાત્પર્ય કયાં સુધી રહેલું છે. અથવા કોઈ એક અધિકારી અને માને છે, તે પણ અંશને, સમસ્તને નહિ. તમે આ જુઓ વિચારો) – આ નીતિ વિહિત છે. એવો એક પુરુષ પણ હોય કે જે બંધન અથવા પરિકલેશ પામે. તેમાં તેથી અકસ્માત્ બંધન-મૃત્યુ થાય ને બીજા ઘણા પણ અતિશય દુઃખી થાય. તેથી તમારે ઇચ્છવું જોઈએ -- શું?– કે અમે મધ્યમ માર્ગ અપનાવીએ. આ વૃત્તિઓથી સફળતા મળતી નથી –ઈર્ષ્યા, આશુલપ, નિષ્ફરતા, ત્વરા, અનાવૃતિ, આળસ અને થાક. તેથી ઇચ્છવું જોઈએ – આ વૃત્તિઓ મારી ન થાય. એ સર્વનું મૂળ અનાશુપ અને અત્વરા છે. જે નીતિમાં કલાન્ત હોય તે ઉદ્ગતિ ન પામે. પરંતુ ઉદ્ગતિ કરવાની છે, આગળ વધવાનું છે ને પહોંચવાનું છે. આ રીતે જ જે જુએ, તેણે તમને કહેવું જોઈએ – અન્યોન્ય જુઓ (ક) દેવોના પ્રિયનું આવું અનુશાસન છે. એનું પાલન મહાફળવાળું છે; અ-પાલન મહાહાનિવાળું છે. જે પાલન ન કરે તેને નથી સ્વર્ગની પ્રાપ્તિ કે રાજાની કૃપા. આ કર્મના માનસિક અતિવેગને મેં બે ફળવાળો કર્યો છે. એનું પાલન થતાં તમે સ્વર્ગ પામશો તેમ જ (મારા) ઋણમાંથી મુકત થશો. ને આ લિપિ તિષ્ય (પુષ્ય) નક્ષત્રમાં અ૦ ૧૧

Page #178

૧૬૨
અશોક અને એના અભિલેખો
સાંભળવી, ને તિષ્યની વચ્ચે પણ દર ઉત્સવે એક જણે પણ સાંભળવી. એમ કરતાં તમે તેનું પાલન કરી શકશો. એ હેતુ માટે આ ધર્મલિપિ લખી (કોતરી) છે, જેથી નગર-વ્યાવહારકો (કે મહામાત્ર નાગરકો) શાશ્વત સમય યુકત રહે (ને) નગરજનને અકસ્માતું બંધન કે અકસ્માત હેરાનગતિ ન થાય. એ હેતુ માટે હું મહામાત્રને પાંચ પાંચ વર્ષે બહાર મોકલીશ, જે અ-કર્કશ, અ-ચંડ અને સરલ પ્રવૃત્તિવાળા હશે. આ હેતુ જાણીને તેઓ તેવું કરે છે, જેવું મારું અનુશાસન છે. ઉજજયિનીથી પણ કુમાર આ જ હેતુ માટે આવા જ વર્ગને બહાર મોકલશે ને ત્રણ વર્ષને ઓળંગાવશે નહિ. એવી જ રીતે તક્ષશિલાથી પણ. જ્યારે તે મહામાત્રો પ્રવાસે નીકળશે ત્યારે પોતાના કામને તજ્યા વગર આ પણ જાણશે ને તેથી પણ તેવું કરે છે (કરશે) કે જેવું રાજાનું અનુશાસન છે.
[દેવોના પ્રિયના વચનથી તસલીમાં કુમાર તથા મહામાત્રને કહેવાનું.–ધલી] || દેવોના પ્રિય આમ કહે છે–સમાપામાં મહામાત્રોને રાજવચનરૂપે કહેવાનું. –જગઢ].
હું જે કંઈ જોઉં (વિચારું) છું તે હું ઇચ્છું છું – શું?–કે હું તેનું કર્મ વડે પ્રતિપાદન કરું ને તેનો ઉપાયો વડે આરંભ કરું. આ બાબતનો મેં આને મુખ્ય ઉપાય માન્યો છે– તમારે વિશે અનુશાસન. સર્વ મનુષ્યો મારાં સંતાન છે. જેવી રીતે સંતાનો માટે ઇચ્છું છું – શું?–કે તેઓને હું ઐહલૌકિક તથા પારલૌકિક સર્વ હિત-સુખ વડે યુકત કરું, તેવી જ રીતે મારી ઇચ્છા સર્વ મનુષ્યો વિશે છે. અણજિતાયેલા સરહદીઓના (મનમાં) હોય કે રાજા અમારે વિશે કેવી ઇચ્છા રાખતા હશે. સરહદીઓ વિશે મારી આ જ ઇચ્છા છે તેઓ પાસે કે, રાજા આમ ઇચ્છે છે— મારા તરફ તેઓ ઉદ્વિગ્ન ન હો, મારામાં વિશ્વાસ રાખતા હો, તેઓ મારી પાસેથી સુખ જ મેળવે, દુ:ખ નહિ. ને તેઓ આમ પણ પામેકે સાંખી શકાય તેવું હશે (ત્યાં સુધી) રાજા આપણને સાંખી લેશે, જેથી મારા નિમિત્તે તેઓ ધર્મ આચરે ને આ લોક તથા પરલોક પામે. આ હેતુ માટે હું તમને અનુશાસન કરું છું. એ વડે હું ત્રણ-મુકત થઉં .) – તમને અનુશાસન કરીને (તથા) ઇચ્છા જણાવીને-જે મારી વૃતિ અને પ્રતિજ્ઞા છે તે અચળ છે. એ રીતે કરીને કર્મ આચરવું. ને તેઓને આશ્વાસન આપવું, જેથી તેઓ પામે – જેવા પિતા ( હોય), એવા અમારે રાજા છે. (તે) જેવી રીતે પોતાના પર અનુકંપા કરે છે તેવી રીતે અમારા પર અનુકંપા કરે છે. જેવાં સંતાન (હોય), તેવા અમે રાજાને છીએ. તમને અનુશાસન કરીને

Page #179

કલિંગના અલગ શૈલલેખ
૧૬૩
ને ઇચ્છા જણાવીને મારી ધૃતિ અને પ્રતિજ્ઞા અચળ છે. આ બાબતમાં હું પ્રાદેશિક અધિકારીઓને નિયુકત કરીશ, કેમ કે તમે તેઓના આશ્વાસન માટે તેમ જ ઐહલૌકિક તથા પારલૌકિક હિતસુખ માટે પૂરતા (સમર્થ) છો. આમ કરતાં તમે સ્વર્ગ પામશો ને મારા ત્રણમાંથી મુકત થશો. એ હેતુ માટે અહીં આ લિપિ લખી (કોતરી) છે, જેથી મહામાત્રો શાશ્વત કાલ સુધી સરહદીઓના આશ્વાસન માટે અને ધર્માચરણ માટે યુકત રહે. ને આ લિપિ દરેક ચાતુર્માસમાં તિષ્ય (પુષ્ય) સાંભળવી. ને વચ્ચે પણ સાંભળવી. ઉત્સવે ઉત્સવે એક જણે પણ સાંભળવી. એમ કરતાં પાલન કરી શકશો.

Page #180

૬. ગુફાલેખા
(૧)
અભિષેકને બાર વર્ષ થયાં ત્યારે રાજા પ્રિયદર્શીએ આ ન્યગ્રોધ(વડ)ગુફા
આજીવિકાને (દાનમાં) આપી.
અભિષેકને બાર વર્ષ થયાં ત્યારે ગુફા આજીવિકોને (દાનમાં) આપી.
(૨)
રાજા પ્રિયદર્શીએ ખલતિક પર્વત પર આ
(૩)
રાજા પ્રિયદર્શીને અભિષેક થયે ઓગણીસ વર્ષ થયાં. જલઘાષાગમ (વર્ષાગમ) માટે મેં આ ગુફા સુપ્રિય ખલતિક પર્વત પર (દાનમાં) આપી.

Page #181

૭. ફલકલેખ
પ્રિયદર્શી રાજા મગધના સંઘને અભિવાદન કરીને અપાબાધતા (નિર્વિદનતા) અને સુખ-વિહાર કહે છે. તમને વિદિત છે, ભદ, કે મને બુદ્ધ, ધર્મ (અને) સંઘમાં કેટલાં બધાં ગૌરવ (આદર) અને પ્રસાદ (શ્રદ્ધા) છે. જે કંઈ, ભદતો, ભગવાન બુદ્ધ કહ્યું છે તે સર્વ સારું કહેલું જ (છે). પણ જે કંઈ, ભદંતો, મારે બતાવવા જેવું છે– આ રીતે સધર્મ લાંબો વખત ટકશે તે હેતુથી – તે મારે કહેવું જોઈએ. ભદ, આ ધર્મપર્યાયો (નિત્ય પારાયણ માટેના ધર્મગ્રંથો કે કે ધર્મસૂત્રો) છે: વિના-મુ%(વિનય-સમુત્કર્ષ), વિજ્ઞાન (આર્યવંશ), સનાતમાન, મુનિ-જાથા, મૌનેચડૂત (મીનેય-સૂત્ર), ૩પતિ-પસિન (ઉપનિષપ્રશ્નો અને સાધુવાર (રાહુલાવવાદ)માં મૃષાવાદ(અસત્ય)ના સંબંધમાં ભગવાન બુદ્ધ જે કહ્યું છે તે. ભદંત, આ ધર્મપર્યાયને – શું? કે– ઘણાં પૂજ્ય ભિક્ષુઓ તથા ભિક્ષુણીઓ વારંવાર (કે હંમેશાં) સાંભળે અને એનું મનન કરે. એવી જ રીતે ઉપાસકો તથા ઉપાસિકાઓ (પણ). આ( હેતુ)થી, ભદ, આ લખાવું (કોતરાવું) છું કે જેથી મારો ઉદ્દેશ જાણે.

Page #182

૮. ગૌણ સ્તંભલેખે
સંઘ-ભેદ-દંડને લગતે લેખ દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા આજ્ઞા કરે છે– કૌશાંબીમાં (કે તે તે અન્ય સ્થાનમાં) મહામાત્રોને (કહેવાનું કે) પાટલિપુત્રમાં તથા બહારનાં નગરોમાં તેમ કરવું, જેથી કોઈ સંઘમાં ભેદ (તડ) પાડી શકે નહિ. મેં ભિક્ષુઓના અને ભિક્ષુણીઓના–સાંચી) સંઘને સમગ્ર (સંઘટિત) કર્યો છે, [ પૌત્ર-પ્રપૌત્ર તથા ચંદ્રસૂર હોય ત્યાં સુધી –સાંચી]. જે કોઈ ભિક્ષુ કે ભિક્ષુણી સંઘમાં ભંગ (ભેદ) કરશે, તેને વેત વસ્ત્રો પહેરાવી અનુચિત (કે અન્ય) આવાસમાં રાખવામાં આવશે. કેમ કે મારી ઇચ્છા છે– શી? કે–સંઘ સમગ્ર રહે અને લાંબો વખત ટકે.–સાંચી.
[ આ રીતે આ શાસન ભિક્ષસંઘમાં અને ભિક્ષણીસંઘમાં વિજ્ઞાપિત કરવું. આમ દેવના પ્રિય કહે છે – આવી એક લિપિ તમારી પાસે રહે એટલા માટે સંસરણ (રાજમાર્ગો પર મૂકી છે. ને આવી જ એક લિપિ ઉપાસકો પાસે મૂકો. તે ઉપાસકો પણ દર ઉપસથે (ઉપાવાસદિને) આ જ શાસનમાં વિશ્વાસ કરવા માટે આવે. ને દર ઉપસથે નક્કી એકેક મહામાત્ર ઉપસથ માટે આવે છે (આવે), આ જ શાસનમાં વિશ્વાસ કરવા માટે અને આજ્ઞા કરવા માટે. જ્યાં સુધી તમારું અધિકારક્ષેત્ર હોય (ત્યાં) સર્વત્ર તમે આ અક્ષર (વચન) વડે વિવાસ (પ્રવાસ) કરો. એવી જ રીતે સર્વ કોટો (કોટવાળાં નગરે) અને વિષયો( જિલ્લાઓમાં આ અક્ષર (વચન) વડે વિવાસ કરાવો.–સારનાથ)
રાણીને લેખ દેવોના પ્રિયના વચનથી સર્વત્ર મહામાત્રોને કહેવાનું–કે અહીં બીજી રાણીનું દાન– આંબાવાડી, વાડી (કે વિશ્રામગૃહ) કે દાનગૃહ કે બીજું જે કંઈ પણ તે રાણીનું ગણાય છે, તે બધું આમ ગણાવું જોઈએ–‘બીજી રાણી તીવરની માતા કાવાકીનું.’
નિગ્લીવ કે નિગલી સાગરને લેખ અભિષેકને ચૌદ વર્ષ થયાં ત્યારે દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજાએ બુદ્ધ કનકમુનિના સ્તૂપને બમણો ભેટો કરાવ્યો. ને અભિષેકને વીસ વર્ષ થયાં ત્યારે જાતે આવીને પૂજન કર્યું ને શિલારસ્તંભ ઊભો કરાવ્યો.

Page #183

ગૌણ સ્તંભલેખા
૧૬૭
રુમ્મિનદેઈના લેખ
અભિષેકને વીસ વર્ષ થયાં ત્યારે દેવાના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજાએ જાતે આવી પૂજન કર્યું, અહીં બુદ્ધ શાકધમુનિ જન્મ્યા માટે, ને શિલાની વિકટ (મજબૂત ) ભિત્તિકા ( દીવાલ ) કરાવી તથા શિલાસ્તંભ ઊભા કરાવ્યો. અહીં ભગવાન જન્મ્યા માટે લુંબિની ગામને ધર્મકરથી મુકત ને (જમીન-મહેસૂલની બાબતમાં) આઠમા ભાગવાળું કર્યું.

Page #184

૯. સાત મુખ્ય સ્તંભલેખ
દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા આમ કહે છે– અભિષેકને છવીસ વર્ષ થયાં ત્યારે મેં આ ધર્મલિપિ લખાવી (કોતરાવી.) ઐહલૌકિક તથા પારલૌકિક સાધવો મુશ્કેલ છે, સિવાય અતિશય ધર્મ-કામના, અતિશય પરીક્ષા (આત્મ-પરીક્ષણ), અતિશય શુશ્રુષા, અતિશય ભય (અને) અતિશય ઉત્સાહ. પરંતુ આ મારી અનુશિષ્ટિ (અનુશાસન), ધર્મ-અપેક્ષા અને ધર્મ-કામના ખરેખર પ્રતિદિન વધી છે ને વધશે જ. ને મારા પુરુષો (રાજપુરુ-અધિકારીઓ) –ઉપલા, નીચલા કે મધ્યમ – પણ (એનું) અનુવિધાન તથા સંપ્રતિપાદન કરે છે, ચપળ પાસે પણ પળાવવાને સમર્થ છે. એવી જ રીતે સરહદના મહામાત્રા પણ. આ જ વિધિ છે – ધર્મથી પાલન, ધર્મથી વિધાન, ધર્મથી સુખન, (અ) ધર્મથી રક્ષણ.
દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા આમ કહે છે – ધર્મ સારો છે. પણ ધર્મ કેવો છે? અલ્પ આસ્તવ (વિષયસંપર્ક અર્થાત પાપ), બહુ કલ્યાણ, દયા, દાન, સત્ય (અ) શુદ્ધતા. મેં ચક્ષુદ્ઘન પણ ઘણા પ્રકારનું દીધું છે. બેપમાં (માણસો) તથા ચોપગાં (પશુઓ) પર (તેમ જ) પક્ષીઓ તથા જળચરો પર મેં વિવિધિ અનુગ્રહ કર્યો છે, પ્રાણ-દક્ષિણા સુધીને. બીજાં પણ મેં બહુ કલ્યાણ કર્યા છે. એ હેતુ માટે મેં આ ધર્મલિપિ લખાવી (કોતરાવી) છે, જેથી આ રીતે અનુવર્તી અને એ લાંબો વખત ટકે. ને જે આ રીતે અનુવર્તશે તે સુકૃત કરશે.
(૩) દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા આમ કહે છે –(માણસ) કલ્યાણ જ જુએ છે, કે આ મેં કલ્યાણ કર્યું. (તે) (ય) પાપ દેખતો નથી, કે આ મેં પાપ કર્યું કે આ આ આસ્તવ છે. આ ખરેખર અવલોકવું મુશ્કેલ છે. પરંતુ આ રીતે આ ખરેખર જોવું જોઈએ - આ આસ્તવ તરફ લઈ જાય છે, જેવાં કે ચંડતા, નિષ્ફરતા ક્રોધ, અહંકાર (અને) ઈર્યા; આને લઈને હું પરિભ્રંશ ન પામું. આ સારી રીતે જોવું જોઈએ – આ મારા ઐહિક માટે છે, આ કંઈક મારા પારત્રિક (પારલૌકિક) માટે છે.

Page #185

સાત મુખ્ય સ્તંભલેખ
દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા આમ કહે છે – અભિષેકને છવીસ વર્ષ થયાં ત્યારે મેં આ ધર્મલિપિ લખાવી (કોતરાવી). રજકોને મેં મારી પ્રજામાં લાખે પ્રાણધારીઓ પર નીમ્યા છે. તેઓનો જે અભિહાર (આરોપ મૂકવાનો અધિકાર) કે દંડ (દેવાનો અધિકાર) છે, તે મેં (તેમને) સ્વાયત્ત કર્યો છે–શા માટે? (કે જેથી) રજજુકો વિશ્વાસપૂર્વક અને નિર્ભયતાથી કામ કરે, જનપદના જનું હિત સુખ આદરે અને (તેઓના પર) અનુગ્રહ કરે. તેઓ સુખનું કારણ તથા દુખનું કારણ જાણશે ને ધર્મ-યુકતો દ્વારા જનપદના જનોને ઉપદેશ આપશે –કેમ? કે જેથી તેઓ ઐહલૌકિક તથા પારલૌકિક મેળવે. રજજુકો પણ મારી સેવા કરવાને પ્રવૃત્ત (કે આતુર) છે. (રાજ) પુરુષો પણ મારી ઇચ્છા જાણી સેવા કરશે ને કેટલાકને ઉપદેશ આપશે, જેથી રજજુકો મને પ્રસન્ન કરી શકશે. જેવી રીતે સંતાન કુશળ ધાત્રીને સોંપીને (માણસ) નિશ્ચિત થાય છે કે કુશળ ધાત્રી મારા સંતાનને સુખ આપી શકશે, તેવી રીતે મેં જનપદના હિત સુખ માટે રજજકોને નીમ્યા છે, જેથી તેઓ નિર્ભય રીતે, વિશ્વાસપૂર્વક અને મૂંઝાયા વગર કામે આદરે. આથી મેં રજજુકોના અભિહાર કે દંડમાં સ્વાયત્તતા કરી છે. કેમ કે આ ઇચ્છવા જોગ છે– શું?– વ્યવહારની સમતા અને દંડની સમતા. વળી મારી આજ્ઞા ત્યાં સુધી છે, કે જે લોકો બંધનમાં બંધાયેલા હોય, જેમને દંડ ફરમાવાયો હોય કે જેમનો વધ થવાનો હોય તેઓને મેં ત્રણ દિવસ કૃપાના આપ્યા છે. સગાઓ કાં તો તેઓના જીવિત માટે કેટલાકને વિચાર કરાવશે અથવા વિચાર કરાવનાર ન હોતાં તેઓ દાન દેશે કે પારલૌકિક ઉપવાસ કરશે. કેમ કે મારી ઇચ્છા છે કે આ રીતે બંધન-કાલમાં પણ તેઓ પારલૌકિક પામે, માણસનું વિવિધ ધર્મ-આચરણ, સંયમ અને દાન-વિતરણ વધે.
દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા આમ કહે છે – અભિષેકને છવીસ વર્ષ થયાં ત્યારે મેં આ પ્રાણીઓને અવધ્ય કર્યા છે, તે આ પ્રમાણે – શુક, સારિકા, અરુણ, ચક્રવાક, હંસ, નન્દીમુખ, ગેલાટ, જતુકા, અમ્બા-પિપીલિકા (કીડીઓની રાણી), દુડિ (કાચબી), અસ્થિ વગરને મત્સ્ય, વેદવેયક, ગંગા-પુપુટક (કુલ્લુટ), સંકુચ (-મસ્ય), કમઠ (કાચબો) અને શલ્યક (સાડી), પર્ણ-શશ, સૂમર (બારશિંગું હરણ), સાંઢ, ઓકપિંડ (ઘરમાં ફરતાં પ્રાણીઓ, જેવાં કે ઉંદર, બિલાડી વગેરે), ગેંડો, શ્વેતકપોત, ગ્રામકતા અને દરેક ચોપગું, જે કામમાં આવતું નથી ને ખવાતું નથી. બકરી, ઘેટી કે ડુક્કરી ગાભણી કે દૂઝણી (અવસ્થામાં) અવધ્ય છે અને કેટલાંક

Page #186

૧૭૦
અશોક અને એના અભિલેખા
બચાં પણ છ મહિનાનાં હોય ત્યાં સુધી. કૂકડાને ખસી કરવી નહિ. જીવવાળાં ફોતરાં બાળવા નહિ. અનર્થ માટે કે હિંસા માટે જંગલને બાળવું નહિ. જીવને જીવથી પોષવો નહિ. ત્રણ ચાતુર્માસી(ચાતુર્માસની પ્રથમ પૂર્ણિમા)ઓએ, પૌષી પૂર્ણમાસીએ, ત્રણ દિવસોએ – ચૌદમી, પંદરમી અને પહેલી તિથિએ (અને) ચોક્કસ રીતે દર ઉપેસથે (ઉપવાસે) મત્સ્યનો વધ કરવો નહિ, ને વિક્રય પણ કરવો નહિ. એ જ દિવસેમાં હસ્તિ-વનમાં (અને) માછીમારોના જળાશયમાં જે બીજા જીવ-સમુદાય હોય તેને હણવા નહિ. (દરેક) પક્ષની અષ્ટમીએ, ચતુર્દશીએ, પાંચદશીએ, તિષ્ય (પૂળે), પુનર્વસુએ, ત્રણ ચાતુર્માસીઓએ (અને) સારા દિવસે આખલાને ખસી કરવી નહિ. બકરે, ઘેટો, ડુક્કર અને જે બીજાને ખસી કરવામાં આવે છે તેને ખસી કરવી નહિ. તિબ્ધ (પુષ્ય), પુનર્વસુએ, ચાતુર્માસીએ અને ચાતુર્માસીના પક્ષ(પખવાડિયા)માં અશ્વને (અને) આખલાને ડામ દેવો નહિ. અભિષેકને છવીસ વર્ષ થયાં ત્યાં સુધીમાં મેં આ ગાળામાં પચીસ બંધન-મક્ષ (કેદીઓની મુકિત) કર્યા છે.
દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા આમ કહે છે–અભિષેકને બાર વર્ષ થયાં ત્યારે મેં ધર્મલિપિ લખાવી લોકોના હિતસુખ માટે, જેથી તેનો લેપ ન કરનાર તે તે ધર્મવૃદ્ધિ પામે. આ રીતે લોકનું હિતસુખ (છે) એમ તપાસ રાખું છું, જેવી રીતે આ સગાઓમાં તેવી રીતે નજીકનાઓમાં તથા દૂરનાઓમાં–કોને શું સુખ પહોંચાડું એ હેતુથી હું તે પ્રમાણે વિધાન કરું છું. એવી જ રીતે સર્વ વર્ગોમાં તપાસ રાખું છું. સર્વ સંપ્રદાયોને પણ મેં પૂજ્યા છે, વિવિધ પૂજા વડે. પરંતુ જે આ જાતે પ્રત્યુપગમન છે, તેને મેં મુખ્ય માન્યું છે. અભિષેકને છવીસ વર્ષ થયાં ત્યારે મેં આ ધર્મલિપિ લખાવી (કોતરાવી) છે.
દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા આમ કહે છે – ઘણો સમય થયો, જે રાજાઓ થયા તેઓએ આમ ઇચ્છેલું – કેવી રીતે લોકો ધર્મવૃદ્ધિ વડે વૃદ્ધિ પામે? પરંતુ લેકો અનુરૂપ ધર્મવૃદ્ધિ વડે વૃદ્ધિ પામ્યા નહિ.
આ બાબતમાં દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા આમ કહે છે– મને આમ થયું– ઘણો સમય થયો, રાજાઓએ આમ ઇચ્છેલું કે કેવી રીતે લોકો અનુરૂપ ધર્મવૃદ્ધિ વડે વૃદ્ધિ પામે, પરંતુ લોકો અનુરૂપ ધર્મવૃદ્ધિ વડે વૃદ્ધિ પામ્યા નહિ. તો કયા(ઉપાય)થી લોકો (ધર્મને) અનુસરે? કયા(ઉપાય)થી અનુરૂપ ધર્મવૃદ્ધિ વડે વૃદ્ધિ પામે? કયા (ઉપાય)થી કેટલાકને ધર્મવૃદ્ધિ વડે અભ્યન્નતિ કરાવું?

Page #187

સાત મુખ્ય સ્તંભલેખ
૧૦૧.
આ બાબતમાં દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા આમ કહે છે – મને આમ થયુંધર્મશ્રાવણો સંભળાવું, ધર્માનુશાસન કરું. લોકો તે સાંભળીને (તેને) અનુસરશે, અભ્યર્નતિ પામશે. ને ધર્મવૃદ્ધિ વડે સારી રીતે વૃદ્ધિ પામશે. આ હેતુ માટે ધર્મશ્રાવણ સંભળાવ્યાં ને વિવિધ ધર્માનુશાસન ફરમાવ્યાં, જેથી મારા પુરુષ (અધિકારીઓ) પણ બહુ લોકો પર નિયુકત થયા છે તેઓ ઉપદેશ પણ કરશે ને વિસ્તાર પણ કરશે. રજજુકો પણ બહુ લાખો પ્રાણધારીઓ પર નિયુકત થયા છે. તેઓને પણ મેં આજ્ઞા કરી છે—ધર્મ-મુકત લોકોને આમ આમ ઉપદેશ આપો.
દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા આમ કહે છે– મેં આવું જ અન્વીક્ષણ કરતાં ધર્મસ્તંભ કર્યા, ધર્મ-મહામાત્ર કર્યા (અ) ધર્મ-શ્રાવણ કર્યું.
દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા આમ કહે છે– માર્ગો પર પણ મેં વડ રોપાવ્યા, તે પશુઓ તથા મનુષ્યોને છાયા માટે ઉપયોગી થશે. આમ્રવાટિકાઓ રોપાવી. (દર) અર્ધા કેશે કૂવા ખોદાવ્યા ને આરામગૃહ કરાવ્યાં. વારિ-ગૃહો મેં ઘણાં ત્યાં ત્યાં કરાવ્યાં છે, પશુઓ અને મનુષ્યોના ઉપયોગ માટે. પણ આ પ્રતિભેગ ખરેખર માને છે. અગાઉના રાજાઓએ પણ તથા મેં વિવિધ સુખ-સાધનો વડે લોકોને સુખી કર્યા છે. આ ધર્માચરણને આચરે એ માટે મેં આ કર્યું છે.
દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા આમ કહે છે –તે ધર્મ-મહામાત્રોને પણ મેં બહુ પ્રકારના આનુગ્રહિક હેતુઓ માટે નીમ્યા છે, પ્રવ્રુજિતના તેમ જ ગૃહસ્થોના. તેથી (તેઓને) સર્વ સંપ્રદાયો વિશે પણ નીમ્યા છે. તેથી મેં સંઘ માટે પણ કર્યું, કે તેઓ નિયુકત થશે. એ જ રીતે બ્રાહ્મણોમાં (તથા) આજીવિકોમાં પણ મેં કર્યું કે તેઓ નિયુકત થશે. નિગ્રન્થોમાં પણ મેં કર્યું, કે તેઓ નિયુકત થશે. (અન્ય) વિવિધ સંપ્રદાયોમાં પણ મેં કર્યું–તેઓ નિયુકત થશે. વિશેષ વિશેષ રીતે તેઓમાં તેઓમાં તે તે મહામાત્રો (છે); પરંતુ મારા ધર્મ-મહામાત્ર તેઓમાં જ નિયુકત થયા છે ને સર્વ અન્ય સંપ્રદાયોમાં.
દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા આમ કહે છે–આ અને બીજા ઘણા મુખ્ય (મહામાત્રો) દાન-વિતરણમાં નિયુકત છે, તે મારા તથા રાણીઓના (દાન-વિતરણમાં). મારાં સર્વ અંતપુરમાં વિવિધ પ્રકારે તે તે તુષ્ટિકારક કાર્યો પ્રતિપાદિત કરે છે, અહીં (પાટલિપુત્રમાં) તથા અન્ય દિશાઓમાં. (રાજ)પુત્રોની બાબતમાં) પણ મેં (આમ) કર્યું છે અને અન્ય રાણી-કુમારોની બાબતમાં) પણ – તેઓ દાન-વિતરણમાં નિયુકત રહેશે, ધર્મ-અપદાન (ધર્મ-કાર્યો માટે (અને) ધર્મ-અનુપ્રતિપત્તિ માટે ધર્મ-અપદાન અને ધર્મ-અનુપ્રતિપત્તિ આ છે–દાન, સત્ય, શુચિતા, માર્દવ (અને) સત્કાર્ય લોકોમાં આ રીતે વધશે.

Page #188

૧૭૨
અશેક અને એના અભિલેખે
દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા આમ કહે છે – જે કંઈ સત્કાર્યો મેં ક્યાં છે તેને લોકો અનુસર્યા છે, તેને આચરવામાં આવે છે તેનાથી લોકો) વૃદ્ધિ પામ્યા છે ને વૃદ્ધિ પામશે – માતાપિતા વિશે શુશ્રુષા વડે, ગુરુઓ વિશે શુશ્રુષા વડે, વયોવૃદ્ધોના અનુસરણ વડે અને બ્રાહ્મણો તથા કામણો, કૃપણો (દીને) અને વરાછો (અનાથો)થી માંડીને દાસ અને મૃત્યો વિશે સદ્વર્તાવ વડે.
દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા આમ કહે છે – કે મનુષ્યોની ધર્મવૃદ્ધિ બે પ્રકારે – ધર્મનિયમથી અને નિધ્યાતિથી થઈ છે.) તેમાં તે ધર્મનિયમ ક્ષુદ્ર છે, ને નિધ્યાતિ છે તે જ મહાન છે. ને ધર્મનિયમ ખરેખર આ છે—કે મેં આ કર્યું–આ અને આ પ્રાણીઓ અવધ્ય (છે). ને બીજા પણ ઘણા ધર્મનિયમ મેં ક્ય. પરંતુ નિધ્યાતિથી જ મનુષ્યોની ધર્મવૃદ્ધિ વધારે વધી - પ્રાણીઓની અહિંસા માટે (અ) પ્રાણધારીઓના અવધ માટે. તેથી આ હેતુ માટે આ કર્યું છે, જેથી તે પુત્રો (પૌત્ર) અને પ્રપત્રો તથા ચંદ્ર-સૂર્ય હોય ત્યાં સુધી ટકે અને (લોકો) તે રીતે વર્તે. આ આ રીતે એનું અનુસરણ કરવાથી ઐહલૌકિક અને પારલૌકિક પ્રાપ્ત થાય છે. અભિષેકને સત્તાવીસ વર્ષ થયાં ત્યારે મેં આ ધર્મલિપિ લખાવી (કોતરાવી).
દેવોના પ્રિય પ્રિયદર્શી રાજા આમ કહે છે – આ ધર્મલિપિ જ્યાં શિલારસ્તંભ કે શિલાફલકો હોય, ત્યાં કરાવવી (લખાવવી–કોતરાવવી), જેથી એ લાંબો વખત ટકે.

Page #189

પરિભાષા
ગુજરાતી અંગ્રેજી
અનુશ્રુતિ =Tradition wl[usula =Identification 21[4€44=Inscription અસ્થિપાત્ર=Relic-casket અંડ= Dome ઉત્તરાધિકારી =Successor ગુફાલેખ=Cave-inscription દંડ=shaft દંતકથા=Legend દૂત=Ambassador દેહાંતદંડ=Capital punishment $4$=Slab; abacus $a$€2=Slab-inscription Hellas-Megalith રાજ્યકાલ=Reign
R107412=Administration વાચન =Decipherment 21201$41=Architecture વિહાર=Monastery alest=Railing શિરાવટી =Capital felell=Stone Calculzrint=Stone-pillar શિલ્પકલા =Sculpture શૈલ = Rock શૈલલેખ=Rock-inscription સમયનિર્દેશ =Date સમયાંકન =Chronology Print=Pillar Prictau= Pillar-inscription
અંગ્રેજી–ગુજરાતી Abacus=$45
Decipherment=91244 Administration=21084rial
Dome =અંડ Ambassador =દૂત
Identification=wllhetlat Architecture=912e[$CL
Inscription = અભિલેખ Capital=fazical
Legend =દંતકથા Capital punishment=દેહાંતદંડ Megalith=HellLLL Cave-inscription =ગુફાલેખ Monastery=[AELZ Chronology=સમયાંકન
Pillar = સ્તંભ Date=સમયનિર્દેશ
Pillar-inscription =dભલેખ

Page #190

૧૭૪
અશેક અને એના અભિલેખે
Railing=alest Reign =રાજ્યકાલ Relic-casket =21221417 Rock =શૈલ Rock-inscription =શૈલલેખ Sculpture=શિલ્પકલા Shaft=63
Slab=$45 Slab-inscription=$45eu Stone = fueu Stone-pillar=[2144?rich Successor = ઉત્તરાધિકારી Tradition =અનુશ્રુતિ

Page #191

અશોક અને એના અભિલેખા
શાખી
&ંદદાય
A:પાક
સિંધુ
ની
ગિરનાર
માનહા મતક્ષશિલા
ટોપરા
ik «L
બૅટ A
ભા
A
ન ને દા નદી.
-સોપારા
ખાલક
-સંકેત શૈલ-અભિલેખ લધુશૈલ-બિલેખ-.& ઝુહા- અભિલેખ સ્તંભ-ભલેખ - - -૨ લધુસ્તંભ-ભિલેખ – T
----
----0
સભાનત
&
"કાલી મેરઠ
નિગાલીસાગ
દુશ્મન દેઈ રામપુરવાર
કેશો
સાસારામ
સાંથી અલાહાબાદ
રૂપસાય
ગોદા વરી ? ?
આ રા
मास्दी
ગોવિમ
સ્વગિિ કરછ્યું તે કામ ધપુર, રજુલમંદશા,
બ્રહ્મર્ષિ 16
જટિંગચમૅમ્બર
જલરિયા સારનાથ લીરયાઅરજ
મહાશી
રંગ #
બરાબર
પોલી
૧. અભિલેખોનાં પ્રાપ્તિસ્થાનના નકશે
ત્રા ની
૧૭૫

Page #192

૧૭૬
અશોક અને એના અભિલેખો
દિ
ક 8/
લાલા
નાગ પંક્તિ
બ્રહ્મપુત્રા કd
૧૪ના નદી -
મા
ગંગા નદી
લ
ય
મધન
=
=
પાટલિપુત્ર છે
ઉજ્જયિનીવદિશા
પિતિ નિક
*
ન ર્સ ન દી
ભો જ
//
5 'ગે જેસલો
માપટ
મ હ૫
જ
%
સત્ય પર કેરતપુષ્પ
૬h the
૨ (અ). અશોકનું રાજ્ય

Page #193

અશક અને એના અભિલેખો
૧૭૭
ઈશ્વાન
)
૨ (આ). અશોકના વિદેશી સંપર્ક
યા
મીસV
નિયા
પિસર

Page #194

૧૭૮
A
» .:. LA db EPh अ{ 5 ए आ क य ग घ च छ जस में ८०८ Io, DIL GD। ४ ।। र ट ट ग त थ द ध न प फ ब भ म य र Jono ou f f f t t 7 7 7 Ft ल ५ श र कर कि की कु के केक में
અશોક અને એના અભિલેખો
૩. અશોકના અભિલેખોની બ્રાહ્મી લિપિ

Page #195

१ १ १ १ ३२, ८१ १ x Y Y अ इ उ ए ओ अं क ख ग घ च छ ज झ ५ ५ ५। ६ + 3 [ +5 अ ट ठ ड ढ ण त थ द ध न प फ ब
અશોક અને એના અભિલેખો
म (44
{ 4 4 4 28 ou LH hvar
भ म य
र ल व
श ष स ह कि के का के
૪. અશોકના અભિલેખેની ખરોષ્ઠી લિપિ
261

Page #196

૧૮૦
અશોક અને એના અભિલેખો
૫. કોલુહા સ્તંભ
૬, લૌરિયા-નંદનગઢ સસ્તંભ

Page #197

અશોક અને એના અભિલેખ
૧૮૧
S
(
૭. રામપુરવા તંભની સિહ-શિરાવટી
૮. સંકિસા તંભની ગજ-શિરાવટી

Page #198

૧૮૨
અશોક અને એના અભિલેખો
૯. રામપુરવા સ્વતંભની વૃષભ-શિરાવટી
રા
૧૦. સારનાથ સતંભની સિંહ-શિરાવટી

Page #199

અશોક અને એના અભિલેખો
૧૮૩
૧૧. અલાહાબાદ સ્તંભ-શિરાવટીનું ફલક
૧૨. સુદામા ગુફા
૧૩. લેમિશ ઋષિ ગુફા

Page #200

૧૮૪
અશોક અને એના અભિલેખો
૧૪. લામણ ઋષિ ગુફાનું પ્રવેશદ્વાર

Page #201

અશોક અને એના અભિલેખે
૧૮૫
૧૫. અશોકના ધર્મલેખ દર્શાવતો ગિરનાર શૈલ

Page #202

૧૮૬
અશોક અને એના અભિલેખે
૧૬. ગિરનાર શૈલલેખ . ૧-૨

Page #203

na koncerte streven
અથી અને એની અભિલખી
ww Kobaith og
Athaya Shri Kaligayasuri Oy
35-UPL JELME OFER
لالازمان ملل |
FR الائل
om so
we uw &
CAJA ELI ALKAAL DEBATE Paulo no fue de ULAHII LYRILCLI Datoo ishdot D:Xut- bet888 godzoek očekao
tre LLS Adid Pferd HL BEX CAKE JALUTESSA3 2884 IS DEDESUDSIGT 0817012 DELAPUT D R. 36217 GUIDE
&
&
Pes1 Na nice došlo
LISAD od 11,47 HPI STIL HELE PIIREI DKB
&
&
&
はしんみりとしても、UR ALFEAKS 3. PORCI. DISCUELEN C 18377233 Retete Bices SOCChek Soome de lokalen ASEPUSHIRTS po da MS sofra to 4D 32 82 FUL# twedding and Rai ( 3331 tahun
૧૭. દિલ્હી–ટોપરા સ્તંભલેખ – ૧

Page #204

૧૮. રુમ્મિનદેઈ ગૌણ તંભલેખ
Par"OR
અશોક અને એના અભિલેખે
9.2 AVISA YY3.9V53 10, Рог Үга да YAPY. Ylá? Yppa. PV TY
УРТ 3 тетот ТДТР.
946

Page #205

લેખક વિશે શ્રી. હરિપ્રસાદ ગંગાશંકર શાસ્ત્રી
બી.એ. (પ્રથમ વર્ગ) ૧૯૪૦ એમ.એ. (દ્વિતીય વર્ગ ) ૧૯૪૨ | મુંબઈ યુનિવર્સિટ પીએચ.ડી. ૧૯૪૭
વિષય :સંસ્કૃત (એપિગ્રાફી સાથે ) ] ૧૯૪૨થી અનુસ્નાતક અધ્યાપન-ફેલો તરીકે ૧૯૪૫થી , ,. –અધ્યાપક તરીકે સંસ્કૃત અને ભારતીય સંસ્કૃતિ વિષયના માન્ય અનુસ્નાતક શિક્ષક પીએચ.ડી. માટે પણ બન્ને વિષયોમાં માન્ય માર્ગદર્શક હાલ–અધ્યક્ષ તથા અધ્યાપક : ભે. જે. અધ્યયન-સંશાધન ર્વિદ્યાભવન, અમદાવાદ-૯ ભારતીય સંસ્કૃતિ વિષયના અનુસ્નાતક કેન્દ્રના પ્રોફેસર-ઇન-ચાર્જ પ્રાચીન ભારતીય સંસ્કૃતિમાં ૭ અને સંસ્કૃતમાં ૧ મળી કુલ ૮ વિદ્યાર્થીઓ તેઓના માર્ગદર્શન નીચે પીએચ.ડી. થયા છે.
લેખકનાં અન્ય પ્રકાશને મૌલિક પુસ્તકો
૧. ‘હડપા ને મોહે જો-દડો' (૧૯૫૨) ૨. “મૈત્રકકાલીન ગુજરાત ', ભાગ ૧ (૧૯૫૫) ૩. “મૈત્રકકાલીન ગુજરાત, ભાગ ૨ (૧૯૫૫) ૪. “ ઇન્ડોનેશિયામાં' (૧૯૫૭) 4. Chronology of Gujarat' (as one of
the contributors ) (1960) ૬. “ ગુજરાતના પ્રાચીન ઇતિહાસ' (૧૯૬૪),
ગુજરાત યુનિવર્સિટી ૭. “ સિલોન' (૧૯૬૯), ગુજરાત યુનિવર્સિટી ૮. “ પ્રાચીન ભારત’ : ભાગ ૧ અને ભાગ ૨ (૧૯૭૦),
ગુજરાત યુનિવર્સિટી સંપાદન
૯. “સાંખ્યસાર તથા યોગસાર' (૧૯૫૨) ૧૦. “સુમુખ આખ્યાન તથા નૃસિહવર આખ્યાન' (૧૯૫૪) ૧૧. “એકાદશી માહાસ્ય(૧૯૫૫ ) ૧૨. “નવસંવજ્યોત' (સંત ) (૧૪૫૬). ૧૩. “ રાજદ્રશ્નબદ્રીપ' ( સંત) ( ૧૬૩૬) ૧૪. ‘કરણીશંકર : શિક્ષકવિભૂતિ' (૧૯૬૧). ૧૫. ‘-શ્રાવ્યાિક્ષા' (સંત) (૧૬૬૪ )

Page #206
યુનિવર્સિટી ગ્રંથનિર્માણ બોર્ડની સહાયથી પ્રસિદ્ધ થયેલા ગુજરાત યુનિવર્સિટીનાં માનવવિદ્યાવિષયક પ્રકાશનો મૌલિક પ્રકાશન 1. પ્રાચીન ભારત, ભાગ 1 (લે. ડૉ. હરિપ્રસાદ ગં. શાસ્ત્રી] ... 10-00 2. પ્રાચીન ભારત, ભાગ 2 [ લે. ડૉ. હરિપ્રસાદ ગં. શાસ્ત્રી ... 11-00 ડિટિંગ | 11-00 લિ. શ્રી. એમ. એમ. ચોકસી અને શ્રી. એમ. એમ. પટેલ) 4. આંતરરાષ્ટ્રીય વ્યાપારનો સિદ્ધાંત 3-10 (લે. શ્રી. એચ. કે. ત્રિવેદી]. 5. સહકારી મંડળીને કાયદો અને વ્યવસ્થા 11-00 (લે. શ્રી. વાય. ટી. દેસાઈ અને શ્રી. રજનીકાંત શેઠ] 6. વસિયતનામાને કાયદો લે. શ્રી. વી. આર. રણદીવે]. 8-00 7. સહકારી વેચાણ અને વ્યવહાર [ લે. શ્રી. જે. એમ. મુલાણી] .... 8. ભારતમાં સમવાયતંત્ર [લે. શ્રી. વી. એન. ગજેન્દ્રગડકર ] .. 3-50 સહકાર સિદ્ધાંત : ઉદ્દભવ અને વિકાસ 2-25 (લે. શ્રી. જે. કે. ફડકે ] 10. અઢારસો સત્તાવન લિ. ડૉ. આર કે. ધારૈયા ] 11. નકશાશાસ્ત્ર 11-10 | લે. શ્રી. આઈ. યુ. દવે અને શ્રી. એન. જી. દીક્ષિત ] 12. જાપાનની શિક્ષણવ્યવસ્થા [ લે. શ્રી. ઈશ્વરભાઈ પટેલ 4--50 13. બાળમનોવિજ્ઞાન [ લે. ડૉ. લીલાબહેન શાહ]. 5-50 14. કુગાવો (લે. શ્રી. આર. વી. શાસ્ત્રી ] 3-20 15. સહકાર અને રાજય [ લે. શ્રી. સી. એસ. રાઠોડ] 5-50 16. પુસ્તક પસંદગી પરિચય [ લે. શ્રી. ડી. એન. શુકલ] .. 17. ભારતીય ઇતિહાસની સાર તુ - ચમની શ. શાહ . 4-30 18, ભારતીય સંસ્કૃતિના વિક | [ લે. શ્રી. વિજયસિંહ ) 19. સહકાર : સિદ્ધાંત અ " 11-00 શ્રી. ડી. એમ. 20. પ્રયોગાત્મક રાંધણકળા [ લે. કામ કobatirth.org 1] અનુવાદિત પ્રકાશને 21. ઇતિહાસનો અભ્યાસ [ અનુ. શ્રી. પી. વી. પાઠક, લે. શ્રી. ટોયબી] 22. નીતિશાસ્ત્રપ્રવેશ 25-00 [અનુ. ડૉ. બી. જી. દેસાઈ, લે. શ્રી. જે. એસ. મેકેન્ઝી | 23. પાશ્ચાત્ય તત્ત્વજ્ઞાનને સરળ ઇતિહાસ * 22-10 [ અનુ. ડૉ. જે. એ. યાજ્ઞિક, લે. શ્રી. એ. કે. રોજર્સ ] 24. અર્વાચીન રાજ્યબંધારણ 12-50 [ અનુવાદકો : શ્રી. ગિરીશ સી. પટેલ, શ્રી. કાંતિલાલ ડી. શાહ લે. શ્રી. સી. એફ. સ્ટ્રોંગ ] નોંધ-ઉપરોકત તમામ પ્રકાશનો મેસર્સ બાલગોવિંદ બુકસેલર્સ, ગાંધી રોડ, બોલાહનુમાન પાસે, અમદાવાદ–૧ પાસેથી મળી શકશે. 14 Sladidla Serving Jin Shasan sonra 5-50 133532 gyanmandirakobatirth.org શ્રા - 21-00 For Private And Personal Use Only