Ashok Ane Ena Abhilekh

SR No.: 020057
Original Sutra Author: N/A
Author: Hariprasad Gangadhar Shastri
Publisher: Gujarat University
Publication Year: 1972
Total Pages: 206
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 19 MB

Page 109

વાસ્તુકલા અને શિલ્પકલામાં પ્રદાન
પણ મૂળ જગ્યાએ સાજો મે ખડો છે (આકૃતિ ૬). બીજા બધા સ્તંભ ખંડિત છે ને તેની શિરાવટીઓ મ્યુઝિયમમાં જળવાઈ છે.
આ સર્વ સ્તંભ બૌદ્ધ તીર્થસ્થાનેએ કે તીર્થસ્થાનોના માર્ગ પર આવેલા છે. બિહારમાંના ચારેય સ્તંભ પાટલિપુત્રથી લુમ્બિની-મુસિનારાનાં તીર્થસ્થાનાએ જવાના માર્ગ પર આવેલા છે. લુમ્બિની અને નિગ્લીવ તેમ જ સારનાથ બૌદ્ધ તીર્થસ્થાને છે. કૌશાંબી અને સાંચી બૌદ્ધ ધર્મનાં કેન્દ્ર હતાં અને ટોપરા તથા મીરત પણ તેવાં કેન્દ્ર હશે. ' આ સર્વ સ્તંભ આમ છુટા ઊભેલા સ્તંભ છે, કોઈ ઇમારતની છતના ટેકારૂપે નથી. છતાં તે સ્તૂપ જેવી ધાર્મિક ઇમારતના સંદર્ભમાં સ્થપાયેલ છે. આ રીતે અશોકના સ્તંભ કોઈ ને કોઈ પ્રકારના સ્મારક સ્તંભ છે.
સ્તંભનું સ્વરૂપ–આ સ્તંભને મુખ્ય ભાગ (દંડ) પથ્થરની એક સળંગ છાટમાંથી ઘડેલો હોય છે. આથી એને “એકશિલામય સ્તંભ' કહે છે. સ્તંભને દંડ વૃત્તાકાર હોય છે ને એની સપાટી સાદી અર્થાત્ અલંકૃત હોય છે. દંડને વ્યાસ નીચે ૩૫ ઇંચથી ૪૯ ઇંચ જેટલો હોય છે ને એ ઊંચે જતાં તાડ વૃક્ષની જેમ સહેજ-સહેજ નાનો થતો જાય છે, આથી ટોચે અને વ્યાસ ૨૨ ઇંચથી ૩૫ ઈંચ જેટલો થાય છે. સ્તંભનો દંડ લગભગ ૩૦થી ૪૦ ફટ ઊંચે હોય છે. એને અલગ બેસણી હોતી નથી; એનો ૮-૧૦ ફટ જેટલો નીચલો ભાગ જમીનમાં દાટવામાં આવતો. જમીનની ઉપરના દંડની સપાટીને વજલેપ વડે ઓપ ચડાવવામાં આવ્યો હોય છે.
સ્વતંભના દંડ પર શિરાવટી સાલવવામાં આવતી. દંડની જેમ શિરાવટી પણ એક સળંગ શિલામાંથી ઘડેલી હોય છે. એના મુખ્યત્વે ત્રણ ભાગ હોય છે: (૧) નીચેનો ઊંચો પદ્માકાર ભાગ, (૨) વચલું ગોળ કે ચોરસ ફલક અને (૩) એની ઉપર કંડારેલી પ્રાણીની આકૃતિ કે આકૃતિઓ. આખી શિરાવટી લગભગ ૫ થી ૧૦ ફટ ઊંચી હોય છે. આથી આખો સ્તંભ લગભગ ૪૦ થી ૫૦ ફટ ઊંચો દેખાય છે.
લરિયા-નંદનગઢ સ્તંભ હાલ જમીનની સપાટી પર કુલ ૩૯ ફ ટ ૭ ઈંચ ઊંચો છે; અગાઉ જમીનની સપાટી હાલના કરતાં ૨ ફટ નીચી હતી. ત્યાં સુધી તેને દંડ પૉલિશ કરેલો છે. એની નીચેનો ભાગ સફાઈથી ઘડેલો નથી. ને તેને ફરતો ૨ ઇંચ જાડો પ્રક્ષેપ છે. આઠ ફૂટ નીચે પથ્થરની ચોરસ બેસણી છે, જે ચારે બાજુ ૨ ફૂટ લાંબી છે. મૂળ સ્તંભ જમીનની સપાટી પર કુલ ૪૧ ફટ ૭૨