Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ IS.S.N. 0971-902 arhat vacana ARHAT VACANA varSa-11, aMka-2 apraila-99 Vol.-11, Issue-2 April-99 lAbhadavasamavasarAyavihAra +mergrance kAraNa bhagavAna RSabhadeva samavasaraNa zrIvihAra ke ratha kA dRzya kundakunda jJAnapITha, indora KUNDAKUNDA JNANAPITHA, INDORE
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ mukhapRSTha citra paricaya jaina dharma ke prathama tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva kI kRSi vyavasthA, samAja vyavasthA, rAjya vyavasthA evaM paryAvaraNa saMrakSaNa viSayaka zikSAoM ke jana-jana meM pracAra evaM jaina dharma kI prAcInatA ke pracAra-prasAra hetu parama pUjya AryikA zrI jJAnamatI mAtAjI kI preraNA se digambara jaina triloka zodha saMsthAna, hastinApura ke antargata gaThita bhagavAna RSabhadeva samavasaraNa zrIvihAra samiti ne aitihAsika lAla kilA maidAna se 22 mArca 1998 ko zrIvihAra kA zubhArambha karAyA hai| bhArata ke pradhAnamaMtrI mAnanIya zrI aTala bihArI bAjapeyIjI ne 9 apraila 1998 ko ahiMsA, aparigraha, anekAnta jaise sArvabhauma siddhAntoM evaM rASTrIya ekatA evaM sAmpradAyika sadbhAva ke pracAra ke uddezya se deza bhramaNa hetu isakA pravartana kiyA hai| pravartana ke avasara para pradhAnamaMtrI pUjya mAtAjI se carcArata isa ratha ke pravartana ke samaya apane zubhAzISa meM pUjya mAtAjI ne kahA ki 'yuga kI Adi meM bhagavAna RSabhadeva ne jaba tapazcaryA karake kevalajJAna prApta kiyA taba indra kI AjJA se kubera ne divya samavasaraNa sabhA kI racanA kara dii| bhagavAna ne divya dharmAmRta kA upadeza diyaa| jaba bhagavAna ke samavasaraNa kA zrIvihAra huA, usa samaya kubera ne sabako muMhamAMgA dhana bAMTA evaM ratnoM kI moTI - moTI dhArA brsaaii| taba manuSyoM ne to kyA, pazuoM ne bhI bairabhAva ko tyAga kara paraspara maitrI bhAva ko dhAraNa kiyaa| jaise tInoM lokoM meM sabase U~cA sumerU parvata hai vaise hI tInoM lokoM meM sarvazreSTha samavasaraNa hai aura saba dharmoM meM sarvazreSTha ahiMsAmayI dharma hai| bhagavAna kA yaha zrIvihAra sAre jagata ke liye, saba zAsakoM ke liye, sArI janatA ke liye maMgalamayI ho, yahI merI bhAvanA hai evaM yahI merA sabhI ke liye maMgala AzIrvAda hai|' dillI, hariyANA evaM rAjasthAna meM jaina dharma kI prAcInatA, prAsaMgikatA, jaina jIvana paddhati kI upAdeyatA kA jana-jana meM udghoSa karane ke uparAnta yaha ratha 5 apraila 1999 ko nImaca nagara se madhyapradeza meM praveza kara cukA hai| isake mAdhyama se jaina saMskRti kI mahatI prabhAvanA ho rahI hai| /
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ I.S.S.N. - 0971-9024 arhat vacana ARHAT VACANA kundakunda jJAnapITha (devI ahilyA vizvavidyAlaya, indaura dvArA mAnyatA prApta zodha saMsthAna), indaura dvArA prakAzita zodha traimAsikI Quarterly Research Journal of Kundakunda Jnanapitha, INDORE (Recognised by Devi Ahilya University, Indore) varSa 11, aMka 2 Volume 11, Issue 2 apraila-1999 April-1999 mAnad - sampAdaka HONY. EDITOR DaoN. anupama jaina DR. ANUPAM JAIN gaNita vibhAga Department of Mathematics, zAsakIya svazAsI holkara vijJAna mahAvidyAlaya, Govt. Autonomous Holkar Science College, indaura - 452001 INDORE -452001 (M.P.) 8 (0731) 464074 (O) 787790 (R), Fax : 0731-787790 prakAzaka PUBLISHER devakumAra siMha kAsalIvAla DEOKUMAR SINGH KASLIWAL adhyakSa - kundakunda jJAnapITha, President - Kundakunda Jnanapftha 584, mahAtmA gA~dhI mArga, tukogaMja, 584, M.G. Road, Tukoganj, indaura 452 001 (ma.pra.) bhArata INDORE-452001 (M.P.) INDIA 0 (0731) 545744, 545421 (0) 434718, 543075, 539081, 454987 (R) Email : Kundkund@bom4.vsnl.net.in lekhakoM dvArA vyakta vicAroM ke liye ve svayaM uttaradAyI haiN| sampAdaka athavA sampAdaka maNDala kA unase sahamata honA Avazyaka nahIM haiN| isa patrikA se koI bhI Alekha punarmudrita karane se pUrva sampAdaka / prakAzaka kI pUrva anumati prApta karanA Avazyaka hai|
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdaka maMDala / Editorial Board pro. lakSmI candra jaina Prof. Laxmi Chandra Jain sevAnivRtta prAdhyApaka - gaNita evaM Retd. Professor-Mathematics & prAcArya-zAsakIya snAtakottara mahAvidyAlaya, Principal-Govt. Post Graduate College, dIkSA jvelarsa ke Upara, Upstairs Diksha Jewellers. 554, sarAphA, 554, Sarafa, jabalapura-482002 Jabalpur-482002 pro. kailAza candra jaina Prof. Kailash Chandra Jain sevAnivRtta prAdhyApaka evaM adhyakSa Retd. Prof. & Head, prA. - bhA. i. saM. evaM purAtatva vibhAga, A.I.H.C. & Arch. Dept., vikrama vi. vi., ujjaina, Vikram University, Ujjain, mohana nivAsa, devAsa ror3a, Mohan Niwas, Dewas Road, ujjaina-456006 Ujjain-456006 pro. rAdhAcaraNa gupta Prof. Radha Charan Gupta sampAdaka - gaNita bhAratI, Editor - Ganita Bharati, Ara -20, rasabahAra kAlonI, R-20, Rasbahar Colony, laharagirda, Lehargird, jhAMsI-284003 Jhansi-284003 pro. pArasamala agravAla Prof. Parasmal Agrawal prAdhyApaka - bhautikI, Prof. of Physics, vikrama vizvavidyAlaya, ujjaina, Vikram University, Ujjain, bI-220, vivekAnanda kAlonI, B-220, Vivekanand Colony, ujjaina-456010 Ujjain-456010 DaoN. takAo hAyAzI vijJAna evaM abhiyAMtrikI zodha saMsthAna, Dr. Takao Hayashi Science & Tech. Research Inst., dozIzA vizvavidyAlaya, Doshisha University, kyoTo-610-03 (jApAna) Kyoto-610-03 (Japan) DaoN. sneharAnI jaina pUrva pravAcaka - bheSaja vijJAna, Dr. Snehrani Jain 'chavi', nehAnagara, Retd. Reader in Pharmacy, makaroniyA, 'Chhavi', Nehanagar, sAgara (ma.pra.) Makronia, Sagar (M.P.) sampAdaka/Editor DaoN. anupama jaina Dr. Anupam Jain sahAyaka prAdhyApaka - gaNita, Asst. Prof. - Mathematics, zAsakIya holkara svazAsI vijJAna mahAvidyAlaya, Govt. Holkar Autonomous Science College 'jJAnachAyA', DI-14, sudAmAnagara, 'Gyan Chhaya', D-14, Sudamanagar, indaura-452009 Indore-452009 sadasyatA zulka / SUBSCRIPTION RATES vyaktigata saMsthAgata videza INDIVIDUAL INSTITUTIONAL FOREIGN qiloch / Annual ru./Rs. 100=00 ru./Rs. 200=00 U.S. 2500 AjIvana /Life Member ru./Rs. 1000=00 ru./Rs. 1000=00 U.S. 250=00 purAne aMka sajilda phAIloM meM ru. 400.00/U.S. $ 50.00 prati varSa kI dara se sImita mAtrA meM upalabdha haiN| sadasyatA zulka ke ceka/DrAphTa kundakunda jJAnapITha ke nAma indaura meM deya hI preSita kreN| arhat vacana, apraila-99
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa - 11, aMka - 2, apraila - 99 arhat vacana kundakunda jJAnapITha, indaura anukrama / INDEX sampAdakIya - sAmayika sandarbha 0 anupama jaina lekha / ARTICLE jaina samAja meM nArI kI haisiyata o AcArya gopIlAla 'amara' bauddha evaM mauryakAla meM patnI utpIr3ana 0 jayazrI sunIla bhaTTa jaina nIti para AdhArita rAjanIti va arthazAstra ke praNetA - AcArya cANakya - sUrajamala bobarA jaina Agama sAhitya meM artha cintana 0 gaNeza kAvaDiyA prAcIna paMjAba kA jaina purAtatva 0 puruSottama jaina evaM ravIndra jaina jhAMsI ke saMgrahAlaya meM saMgrahIta jaina pratimAyeM 0 surendrakumAra caurasiyA tIrthaMkara RSabhadeva (AdinAtha) aura unakI sAdhanA sthalI - vizAlA (badrInAtha) 0 gulAbacanda jaina balAta dharma parivartana ke smAraka - sarAka 0 rAmajIta jaina, eDavokeTa Peuquit / NOTE naminAtha jaina mandira kar3audakalA 0 narezakumAra pAThaka Omniscience & Jainism 0 A. P. Jain Are All Tribals Hindu/Jain O A. P. Jain bhagavAna RSabhadeva kI nirvANa sthalI 0 Aditya jaina pustaka samIkSA /Book Review hindI sAhitya kI saMta paramparA ke pariprekSya meM AcArya vidyAsAgara ke 71 kRtitva kA anuzIlana dvArA DaoN. bArelAla jaina 0 kAMtikumAra jaina lekha samIkSA/Essay Review karmabandha kA vaijJAnika vizleSaNa dvArA DaoN. je. DI. jaina o rameza canda jaina arhat vacana, apraila - 99
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ patra meM lekha sarAka sarvekSaNa - katipaya tathya 0 bra. atula indaura kI dena - mahAtmA gAMdhI lena __rAmajIta jaina mata-abhimata gatividhiyA~ agale aMkoM meM rasAyana ke kSetra meM jainAcAryoM kA yogadAna anya grahoM para jIvana kI Adhunika zodha jaina bhUgola : vaijJAnika sandarbha kAla dravya : jaina darzana aura vijJAna gommaTasAra kA nAmakaraNa jaina karma siddhAnta kI jIva vaijJAnika parikalpanA - nandalAla jaina, rIvA - hemanta kumAra jaina, jayapura 0 lAlacanda jaina 'rAkeza', gaMjabAsodA - anekAnta jaina, lADanUM - dipaka jAdhava, bar3avAnI ajita jaina 'jalaja', TIkamagar3ha - anila kumAra jaina, ahamadAbAda 0 jayacandra zarmA, bIkAnera O Muni Nandi Ghosh, Ahmedabad O A. P. Jain, Gwalior DT. Ganesan, Thanjavur O A. Sundra, Sholapur kloniMga tathA karma siddhAnta navakAra mahAmaMtra, sAdhanA ke svara Colour : The Wonderful Charecterstics of Sound What Dreams Talks About Jaina Paintings In Tamilnadu The Early Kadambakas and Jainism in Karnataka zaka tathA sAtavAhana sambandha anekAnta kI dRSTi aura paryAvaraNa kI sRSTi jaina sAhitya aura paryAvaraNa jaina dharma aura paryAvaraNa prakRti paryAvaraNa ke saMdarbha meM AhAra kA svarUpa - nemacanda DoNagAvakara, deulagA~varAjA - udayacanda jaina, udayapura - jinendra kumAra jaina, sAgara 0 mAlatI jaina, mainapurI - rAjendra kumAra baMsala, amalAI arhat vacana, apraila 99
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya arhat vacana kundakunda jJAnapITha, indaura sAmayika sandarbha arhat vacana prakAzana zrRMkhalA kA 42 vA~ puSpa Apako samarpita karate hue hameM hArdika prasannatA hai| jahA~ isa aMka meM hamane gata "sarAka evaM jaina itihAsa' aMka kI kucha zeSa sAmagrI prakAzita kI vahIM isa aMka meM samAjazAstra evaM arthazAstra viSayaka sAmagrI bhI dene kA prayAsa kiyA hai| hamAre pAThakoM evaM sammAnita lekhakoM kA dIrgha kAla se Agraha thA ki sAmAjika vijJAna ke viSayoM ko bhI arhat vacana meM sammilita kiyA jaaye| unake isI parAmarza kA sammAna karate hue isa aMka meM AcArya gopIlAla 'amara', DaoN. jayazrI sunIla bhaTTa evaM DaoN. gaNeza kAvar3iyA ke Alekha prakAzita kiye haiN| mahAna rAjanItijJa evaM nItikAra AcArya cANakya para likhA zrI sUrajamala bobarA kA Alekha bhI naye kSitija ko sparza kara rahA hai| hameM vizvAsa hai ki hamArA pAThaka varga ina AlekhoM ko rucikara evaM jJAnavarddhaka paayegaa| jaina itihAsa evaM purAtatva para to sAmagrI dI hI hai kintu gata aMka meM kI gaI ghoSaNA ke bAda bhI sthAnAbhAva ke kAraNa hama pro. e. sundarA, DaoN. TI. gaNezana evaM zrI nemacanda DoNagAMvakara ke Alekha isa aMka meM nahIM de pA rahe haiM, hama unheM AgAmI aMkoM meM avazya prakAzita kreNge| agalA aMka 11(3) hama prAthamikatAoM ke anurUpa puna: jaina vijJAna ko samarpita kara rahe haiN| isakI eka jhalaka hamAre pAThakoM ko pRSTha 4 para agale aMkoM meM prakAzya AlekhoM kI sUcI se mila sakatI hai| nizcayena hamAre pAsa vijJAna viSayaka anya bhI kaI Alekha prakAzanAdhIna haiM jinheM zIghra hI prakAzita karane hetu hama prayatnazIla haiN| saMsAdhanoM kI sImAyeM sadaiva rahatI haiM kintu yadi hamAre mAnanIya lekhakagaNa evaM vijJa pAThakagaNa sadasyatA vRddhi meM bhI hameM sahayoga kareM to kAma AsAna ho sakatA hai| janavarI-mArca 99 ke madhya calAye gaye sadasyatA abhiyAna ke utsAhavarddhaka pariNAma Aye haiM aura hama ise nirantara jArI rakhane hetu saMkalpabaddha haiN| ina pRSThoM para hama sadaiva se mahatvapUrNa sAmAjika viSayoM para carcA karate rahe haiM, vizeSata: una viSayoM para jinameM samAja ke akAdamika abhirUci sampanna vyaktiyoM kA yogadAna ho sakatA hai| vigata kucha varSoM se maiM dekha rahA hU~ ki deza meM rASTrIya aura antarrASTrIya saMsthAoM kI bAr3ha sI A gaI hai| jahA~ eka dazaka pUrva mAtra ginI-cunI jaina samAja kI rASTrIya aura antarrASTrIya saMsthAyeM thIM, vahIM aba unakI saMkhyA itanI ho gaI hai evaM unameM itanI tejI se vistAra ho rahA hai ki zAyada hI jaina samAja kA koI sakriya kAryakartA ho jise ina sabakA nAma mAlUma ho| philahAla mujhako ina sabakI sUcI bhI dekhane ko nahIM milii| sthApita hone vAlI pratyeka saMsthA kA koI na koI uddezya hotA hai aura usa lakSya kI prApti hetu usa saMsthA ke padAdhikAriyoM dvArA kiye jA rahe prayAsoM se dharma aura samAja ko lAbha bhI hotA hai, kintu kucha kArya aise hote haiM jo saMgaThita samAja ke liye Avazyaka nahIM apitu anivArya bhI hote haiM evaM inake na hone se samAja ko apUraNIya kSati uThAnI par3atI hai, bhale hI usakA ahasAsa hameM tatkAla na ho| ina kAryoM ko koI vyakti nahIM kara sakatA, isake liye saMsthA kA hI sahArA lenA par3atA hai| kyoMki yaha satat calane vAle kArya hote haiM evaM arhat vacana, apraila 99
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ inameM vyApaka niveza kI to jarUrata hotI hai, pariNAma bhI vilamba se prApta hote haiN| maiM yahA~ aise hI kucha kAryoM ko sUcIbaddha kara rahA hU~ hamAre pAThakagaNa hI inakI AvazyakatA evaM upayogitA ke bAre meM nirNaya kreNge| maiM digambara jaina samAja ko kendra bindu banAkara hI ina binduoM kI carcA kara rahA hU~, kyoMki isa samAja ke bAre meM apekSAkRta adhika jAnakArI hai| 1. deva-zAstra-guru ke prati ananya zraddhA rakhane vAlI hamArI samAja ne kyA hamAre tIrtha kSetroM evaM vahA~ virAjamAna jina bimboM kI koI adyatana sUcI taiyAra kI hai? zAyada nhiiN| lagabhaga 25 varSa pUrva prakAzita bhArata ke di. jaina tIrtha ke 5 khaNDa isa AvazyakatA kI AMzika pUrti hI karate haiM kyoMki jahA~ usameM saMgrahIta sAmragI kAphI purAnI par3a cukI hai, vahIM ve virAjamAna jina bimboM ke bAre meM koI yatheSTa jAnakArI nahIM de paate| eka mAnaka prArUpa ke antargata bhArata ke digambara jaina siddhakSetra, kalyANaka kSetra, atizaya kSetra, kalA kSetra Adi ke bAre meM pUrI jAnakArI ekatrita kI jAnI caahiye| yatra-tatra vikasita ho rahe navodita tIrthoM ke bAre meM bhI samIcIna jAnakArI samAhita karate hue bhArata ke di. jaina tIrtha pustaka zrRMkhalA ke naye sacitra, prAmANika mAnaka saMskaraNa nikAlane kI prakriyA avilamba prArambha kI jAnI cAhiye evaM pratyeka 10-15 varSa ke antarAla se isake naye saMzodhita saMskaraNa nikAlane kI vyavasthA honI caahiye| 2. kyA bhArata ke samasta digambara jaina mandiroM/caityAlayoM kI koI sUcI hai? nhiiN| "digambaratva kA vaibhava' zIrSaka se digambara jaina mahAsamiti dvArA prakAzita pustaka (1985) meM isa dizA meM prayAsa kiyA gyaa| digambara jaina triloka zodha saMsthAna, hastinApura evaM a. bhA. di. jaina mahilA saMgaThana, indaura dvArA bhI isa dizA meM prayAsa kiye gaye, kintu dRr3ha icchAzakti, saMkalpazIlatA ke abhAva evaM kArya kI vyApakatA, jaTilatA ke kAraNa ye saMsthAyeM isa ati mahatvapUrNa kArya ko pUrNa na kara skiiN| vastuta: Aja saMsthAyeM kArya ko usake mahatva evaM AvazyakatA ke AdhAra para nahIM, apitu usake pariNAmoM ke prApti kI samayAvadhi, saMsthA ko hone vAle tAtkAlika lAbha Adi ko dRSTi meM rakhakara pariyojanAoM ko hastagata karatI haiN| yaha ucita nahIM hai| tathApi maiM isa ora dRSTipAta karane vAlI ina tIna saMsthAoM ke prabandhakoM ko sAdhuvAda detA huA unase yaha anurodha karatA hU~ ki ve ina pariyojanAoM ke kriyAnvayana meM Ane vAlI bAdhAoM ko dUra kara inheM yathAzIghra pUrNa kreN| ina tInoM saMsthAoM kA isa hetu paraspara sahayoga, saMkalita sUcanAoM evaM anubhavoM kA AdAna-pradAna kArya ko sugama banA sakatA hai| yathAzIghra taiyAra kI gaI sUcI ke prakAzana ke uparAnta isa sUcI ke pariziSTa pratyeka 3 se 5 varSa meM nikAlane kI bhI vyavasthA honI caahiye| 3. bhArata evaM videza ke una nagaroM tathA grAmoM, jahA~ di. jaina bandhu nivAsa karate haiM, kI sUcI kyA hamAre pAsa hai? nhiiN| jaba hama jaina bandhuoM ke nivAsa sthaloM kI hI jAnakArI nahIM rakhate to phira una nagaroM kI samAja, samAja bandhuoM ke patrAcAra/dUrabhASa samparka sUtra, samAja ke vyaktiyoM kI janagaNanA evaM pratibhAoM kI bAta hI chor3a diijiyegaa| isake abhAva meM kisI bhI sabhA, samiti, pariSada yA sampUrNa samAja kA pratinidhi saMgaThana kaise mAnA jA sakatA hai? vaha samAja ke sabhI bandhuoM taka apanI bAta, apanI AvAja kaise pahu~cA sakatA hai? apanI pratibhAoM/nidhiyoM kI kaise surakSA karegA, kaise madada karegA? sUcanA krAMti ke vartamAna yuga meM sUcanAoM kI arhat vacana, apraila 99
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ itanI daridratA aneka praznacinha khar3A karatI hai| yaha merA sunizcita mata hai ki deza kA jo saMgaThana isa kAma ko jitane adhika aMzoM meM pUrNa kara legA vahI saccA sAmAjika saMgaThana bana jaayegaa| zeSa sabhI mAtra kaagjii| deva tathA deva upAsakoM ke bAda Aiye jarA zAstra kI carcA kreN| 4. jaina dharma/darzana/samAja/saMskRti se sambaddha kina-kina granthoM kA abataka prakAzana ho cukA hai evaM kauna-kauna se grantha aba taka aprakAzita kahA~-kahA~ par3e haiM? isakI jAnakArI kyA hamAre kisI vidvat saMgaThana ko hai? ____ zAyada nhiiN| apanI isa dharohara ko kauna smhaalegaa| vibhinna vidvat evaM sAmAjika saMgaThanoM se jur3A hone ke nAte apane kisI saMgaThana kI AlocanA kA adhikAra to mujhe nahIM hai kintu sujhAva kI dRSTi se isakA ullekha kiyA hai| kundukunda jJAnapITha indaura ne satzruta prabhAvanA TrasTa, bhAvanagara ke sahayoga se prakAzita jaina sAhitya ke sUcIkaraNa kI pariyojanA prArambha kI hai| yojanA ke antargata prArambhika taiyArI ke antargata - (ka). jaina vidyA ke adhyetAoM kI sthAnavAra suucii| (kha). jaina patra-patrikAoM ke sampAdaka evaM prakAzakoM kI vistRta sUcI taiyAra kI jA cukI hai| agale caraNa meM jaina prakAzakoM, pustaka vikretAoM, grantha bhaMDAroM kI sUciyA~ taiyAra kI jaayeNgii| samAnAntara rUpa meM deza ke pramukha jaina pustakAlayoM kI parigrahaNa paMjiyoM kA bhI kampyUTarIkaraNa kiyA jA rahA hai jisase kisI bhI prakAzita jaina dharma sambandhI pustaka kA vivaraNa tathA usakI deza ke vibhinna pustakAlayoM meM upalabdhatA ke bAre meM pUrI jAnakArI prApta ho ske| hama cAhate haiM ki vidvAnoM kA pUrNa sahayoga prApta ho jisase yojanA saphalatApUrvaka zIghrAtizIghra pUrNa ho| 5. kyA zikSA ke kSetra meM pAThyapustakoM meM jainadharma viSayaka bhrAMtipUrNa jAnakArI ke pariSkAra kI koI yojanA kisI saMgaThana ne banAI hai? vibhinna bhASAoM meM prakAzita hone vAlI vibhinna stara kI pAThyapustakoM meM jaina dharma viSayaka aneka bhrAMtipUrNa jAnakAriyA~ dI jAtI haiM aura Azcarya hai hamAre deza meM kAryarata jaina samAja ke aneka saMgaThana isa bAta kI carcA to karate haiM ki pAThyapustakoM meM bhrAMtipUrNa jAnakArI dI gaI hai kintu usake pariSkAra ke liye yojanAbaddha prayAsa nahIM krte| digambara jaina triloka zodha saMsthAna, hastinApura ne katipaya pAThyapustakoM meM nihita visaMgatipUrNa aMzoM ko saMkalita kara unake pariSkAra hetu prayAsa kiye haiN| aba taka prApta truTipUrNa aMzoM ko eka pustikA ke rUpa meM saMkalita kara prakAzita kiyA jA rahA hai| kintu ye prayAsa abhI nAkAphI hai| vibhinna prAntoM se vibhinna bhASAoM meM saikar3oM kI tAdAda meM galata jAnakArI dene vAlI pustakeM prakAzita huI haiN| aisI sabhI pustakoM kA saMkalana, truTiyoM kA rekhAMkana evaM pariSkRta sAmagrI upalabdha karAnA eka vyApaka evaM jaTila kArya hai| akhila bhAratavarSIya di. jaina zAstrI pariSada, vidvat pariSada tathA jaina vidyA ke premI sabhI bandhu jaba taka isa hetu sajaga nahIM hoMge, taba taka yaha kAma pUrNa nahIM ho sktaa| ye to kucha bindu haiN| aise aneka viSaya haiM jina para hameM prAthamikatA ke AdhAra para socanA hogaa| mAtra tAtkAlika lAbha, kArya kI saralatA aura sahajatA kI dRSTi se nahIM, apitu arhat vacana, apraila 99
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ apanI saMskRti kI surakSA kI dRSTi se AvazyakatA aura upayogitA ke AdhAra para hameM kAryakramoM kA cayana karanA hai| apane pUrvajoM kI dUradRSTi aura samarpaNa kI bhAvanA se hI hameM Aja apanI mahAna sAMskRtika dharohara prApta huI hai| kintu vartamAna meM vaisI utkaMThA dekhane ko nahIM mila rahI hai| sAmAjika saMgaThanoM evaM vidvat samudAya ke saMgaThanoM se apanI prAthamikatAoM kA nirdhAraNa karate samaya uparokta binduoM ko dRSTigata rakhane kA anurodha hai| dhana to zreSThI upalabdha karAyeMge kintu kArya vidvAnoM ko hI karanA hai| _ maiM apane suvijJa pAThakoM kI pratikriyAoM kI pratIkSA karuMgA kyoMki unhoMne sadaiva apanI sakriyatA kA paricaya diyA hai| arhat vacana ke prastuta aMka ke sampAdana evaM prakAzana kI prakriyA meM sahayoga hetu maiM di. jaina udAsIna Azrama TrasTa ke samasta TrasTiyoM, vizeSata: zrI devakumArasiMha kAsalIvAla (adhyakSa), saMpAdaka maMDala ke sabhI sadasyoM, holkara vijJAna mahAvidyAlaya ke gaNita vibhAga ke samI sAthiyoM, vizeSata: vibhAgAdhyakSa pro. prahalAda tivArI evaM kundakunda jJAnapITha kAryAlaya ke sabhI sahayogiyoM vizeSata: zrI aravindakumAra jaina (prabandhaka) ke prati AbhAra jJApita karatA hU~ jina sabake samagra sahayoga kA pratiphala hai prastuta aNk| anta meM maiM isa aMka ke sammAnita lekhakoM ke prati bhI AbhAra jJApita karatA hU~ jinake zrama se hI isa aMka kA sRjana huA hai| 30.4.99 - DaoN. anupama jaina arhat vacana ke sambandha meM tathya sambandhI ghoSaNA (phArma - 4, niyama -8) prakAzana sthala : indaura prakAzana avadhi : traimAsika mudraka evaM prakAzaka : devakumArasiMha kAsalIvAla rASTrIyatA bhAratIya patA 580, mahAtmA gAMdhI mArga, indaura - 452 001 mAnad sampAdaka DaoN. anupama jaina rASTrIyatA bhAratIya patA 584, mahAtmA gAMdhI mArga, indaura - 452001 svAmitva kundakunda jJAnapITha (antargata - di. jaina udAsIna Azrama TrasTa) 584, mahAtmA gAMdhI mArga, indaura - 452001 mudraNa vyavasthA : sugana grAphiksa, indaura __ maiM devakumArasiMha kAsalIvAla etad dvArA ghoSaNA karatA hU~ ki merI adhikatama jAnakArI evaM vizvAsa ke anusAra uparokta vivaraNa satya hai| 30.3.99 devakumArasiMha kAsalIvAla adhyakSa - kundakunda jJAnapITha, indaura arhat vacana, apraila 99
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ arhat vacana (kundakunda jJAnapITha, indaura varSa - 11, aMka - 2, apraila 99, 9 - 18 jaina samAja meM nArI kI haisiyata - AcArya gopIlAla amara ** 8888888889900mm nara-nArI para eka najara prakRti kA, kudarata kA, eka hissA mAnava-jAti bhI hai| usameM nara kI prakRti nArI kI prakRti se alaga hai| yaha alagAva bhI prAkRtika hai, isaliye saba jagaha hai aura sadA rhegaa| nara aura nArI kA yaha alagAva, vAstava meM, eka jur3Ava hai, nara - nArI ke jor3a se hI mAnava - jAti kA silasilA kAyama hai| yaha silasilA bhI prakRti kI dena jaina dharma prakRti pradhAna to hai hI, prakRti kA dUsarA nAma bhI hai| prakRti kI sthApanA yA pravartana kisI ne kahIM kiyA, isaliye jaina dharma kI sthApanA yA pravartana bhI kisI ne nahIM kiyA, isIliye nara aura nArI meM alagAva - jur3Ava kI sthApanA yA pravartana bhI kisI ne nahIM kiyaa| jaina siddhAnta kI buniyAda, vyavahAra kI imArata, sAhitya kI sajAvaTa aura itihAsa kI ibArata prakRti kI jamIna para banatI- bigar3atI hai| jaina samAja meM nArI kA vikAsa jaina samAja bhAratIya samAja meM itanA ghulA - milA hai ki use alaga karake dekha pAnA muzkila hai| putrI, bahina, nanada, bhAnajI, bhatIjI, potI, dhevatI, dulhina, vadhU, patohU, patnI, bhAbhI, jeThAnI, devarAnI, mAtA, tAI, cAcI, buA, mausI, mAmI, sAsa, dAdI, nAnI Adi nAte - rizte aura kanyA, kumArI, sadhavA, sapatnI, rakhaila, vidhavA, dAsI, dAI Adi vizeSaNa jaina samAja meM nArI kI vahI haisiyata sUcita karate haiM jo jainatara samAja meM hai saMskAra, dastUra, phaizana Adi bhI aksara eka-jaise haiM, kAnanI aura saMvaidhAnika sthiti bhI prAya: eka- jaisI hI hai| isaliye 'jaina samAja' ke sAtha 'jaina' vizeSaNa isa kAraNa se nahIM, balki anya kAraNoM se laga sakatA hai, jabaki puruSa yA nArI ke sAtha lage 'jaina' vizeSaNa kA matalaba ho jAyegA jaina dharma kA anuyAyI puruSa yA naarii|| phira bhI, jaina AcAra - vyavahAra meM nArI kI vaidhAnika sthiti, yA kAnUnI haisiyata, acchI adhika aura burI kama rahI hai, kyoMki apane pariveza meM pracalita sabhI acchI paramparAoM, pravRttiyoM Adi ko mukta hRdaya se apanAne ko jaina nara - nAriyoM ko chUTa rahI aura hAnikAraka yA sadoSa paraMparAoM (mUr3hatAoM) Adi se bacane kI hidAyateM dI jAtI rhiiN| yahI kAraNa hai ki 'manusmRti', 'mitAkSarA' Adi kI taraha kA koI dharmazAstra (zarIata yA rilajiyasa laoN) likhanA jainAcAryoM ne gairajarUrI smjhaa| unhoMne jaina dharma aura saMskRti kI vyAkhyA meM, yA samAja vyavasthA aura laukika vikAsa para bahuta likhA, bArIkI se likhaa| lekina dharmazAstra para likhane kI bArI AI to ve mahaja eka jumalA kaha kara Age bar3ha gaye, 've sabhI laukika vidhAna jainoM ke liye pramANa (maMjUra) haiM, jinase samyaktvava kI hAni na ho aura vratoM meM doSa na lge|' sarva eva hi jainAnAM pramANaM laukiko vidhiH| yatra samyaktva -hAnir-na yatra na vrt-duussnnm||' * 12.10.1996 ko ema.DI. jaina kaoNlija, AgarA ke prAMgaNa meM paThita lekha kA kucha parivardhita ruup| * zodha adhikArI, bhAratIya jJAnapITha, naI dillii| nivAsa - 'amarAvatI', sI-2/57, bhajanapurA, dillI- 1100531
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha jumalA Aja kA nahIM, kala kA nahIM, yaha hai lagabhaga 935 IsvI kA, jise AcArya somadeva sUri ne bataura eka phatave ke kalamabanda kiyaa| aisA pharAkha - o - phaiyAja phatavA, aisI sampradAya - nirapekSa vyavasthA, aisI mukta - kaMTha ghoSaNA, zAyada hI kabhI kisI aura dharmazAstrI ne kI ho| jaina adhyAtma meM nArI kA vikAsa dUsarI ora, mokSa - mArga kA pAlana karane - karAne meM jainAcArya vajra se bhI kaThora the, jaisA ki guNasthAnoM (Atma - zuddhi ke caudaha sopAnoM) aura gRhasthoM tathA sAdhuoM kI gherAbaMda AcAra - saMhitA se pramANita hotA hai| isakA eka udAharaNa hai nArI ke vikAsa kA AdhyAtmika siddhaant| adhyAtma kI AkhirI maMjila. yAnI makti ke liye jo mAnasikatA dRr3hatA aura zArIrika kaThoratA cAhiye, vaha nara meM prakRti se hai (da sTrAMgara seksa), isaliye nara kI mukti para jaina dharma meM koI matabheda nahIM huaa| nArI- mana bhAvuka hai aura nArI- tana nAjuka hai (da vIkara seksa), isaliye vaha mAnasika dRr3hatA aura zArIrika kaThoratA nArI meM apekSAkRta kama hai, isaliye eka varga ne nArI kI prakRti ko mukti ke liye aparyApta yA gaira - muAphika mAnA aura kahA ki kisI agale janma meM nara ke rUpa meM utpanna hokara vahI nArI mukta ho sakatI hai| pandrahavIM- solahavIM zatI meM lupta ho cuke yApanIya saMgha nAmaka pramukha jaina sampradAya ne nArI - svAtaMtrya para vizeSa bala diyaa| daraasala jaina siddhAnta isa sandarbha meM bahuta hI spaSTa aura zAzvata hai| AdhyAtmika vikAsa kI zarta, jaina dharma ke anusAra, tapasyA hai, jisakA matalaba hai tamAma taraha kI hasaratoM kA kataI khAtmA, yAnI icchAoM kI smaapti| isa dRSTi se nArI kI bhUmikA kitanI buniyAdI hai, kitanA sArthaka hai, isakI jhalaka milatI hai samAja - saMgaThana ke jaina sUtra se| catarvidha saMgha meM nArI kI mahattA 'jaina samAja ke liye zAstrIya zabda hai 'caturvidha saMgha' - (1) sAdhu, yAni sAMsArika saMbaMdhoM se pUrI taraha dUra hue tapasvI puruSa, (2) sAdhviyA~ yA AryikAyeM, yAnI sAMsArika saMbaMdhoM se pUrI taraha dUra huI tapasvI nAriyA~, (3) zrAvaka, yAnI sAMsArika saMbaMdhoM se dUra hone kA abhyAsa karate gRhastha puruSa aura (4) zrAvikAyeM, yAnI sAMsArika saMbaMdhoM se dUra hone kA abhyAsa karatI gRhastha naariyaaN| sAmAjika saMgaThana ke isa sUtra meM kaI siddhAnta chipe haiM, vyAvahArikatA aura tarje amala dikhate haiM, vaijJAnika nyAya - niSThA camakatI hai, saMskRta ke 'ardhAMginI', vAmAMganA' aura aMgrejI 'beTara hApha', 'di pheyara seksa' Adi muhAvaroM kI sArthakatA jhalakatI hai| isa sUtra ke mutAbika puruSa - varga aura nArI - varga kA hissA barAbara kA honA cAhiye, lekina AdhyAtmika vikAsa kI hor3a meM nArI - varga hamezA Age rahA, khAsA Age rhaa| zAstroM ke adhyayana - adhyApana karane aura tIrthaMkara kA upadeza pratyakSa rUpa se sunane kA unhe na kevala adhikAra rahA hai, balki pratyeka tIrthaMkara ke samavasaraNa meM nAriyoM ke liye bAraha meM se pA~ca prakoSThoM kA prAvadhAna hotA hai| samavasaraNoM meM unakI upasthiti ke A~kar3e bhI puruSoM se bahuta adhika haiM, prathama tIrthaMkara RSabhanAtha ke samavasaraNa meM sAdhu caurAsI hajAra the, jabaki sAdhviyA~ tIna lAkha pacAsa hajAra thIM, yAnI sAdhuoM se tIna sau satraha pratizata adhika, zrAvaka tIna lAkha 10 arhat vacana, apraila 99
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ the jabaki zrAvikAyeM pA~ca lAkha thIM, yAnI zrAvakoM se sadasaTha pratizata adhik| aMtima tIrthaMkara mahAvIra ke samavasaraNa meM sAdhu caudaha hajAra the, jabaki sAdhviyA~ chattIsa hajAra thIM, yAnI sAdhuoM se eka sau sattAvana pratizata adhika, zrAvaka eka lAkha the, jabaki zrAvikAyeM tIna lAkha thIM, yAnI zrAvakoM se do sau pratizata adhik| caubIsa tIrthaMkaroM ke samavasaraNoM meM saMyukta rUpa se sAdhviyA~ sAdhuoM se aThattara pratizata adhika aura zrAvikAyeM zrAvakoM se eka sau pratizata adhika thiiN| tIrthaMkaroM ke garbhAdhAna se mokSa taka pA~coM kalyANaka - mahotsavoM meM nAriyoM kA yogadAna ullekhanIya hotA hai| tIrthaMkara kI mAtA kisI-na-kisI janma meM avazya hI mukta hotI hai| aise aura bhI aneka udAharaNa haiM, jinase jJAta hotA hai ki jaina dharma meM nArI kI haisiyata kitanI U~cI hai| Aja sAdhuoM kI apekSA sAdhviyoM kI saMkhyA adhika hai aura dhArmika AcAra - vicAra meM zrAvakoM kI apekSA zrAvikAyeM adhika Age rahatI haiN| jaina nAriyoM meM zikSA samavasaraNa aura caturvidha saMgha meM sAdhviyoM aura zrAvikAoM kI itanI bar3I saMkhyA unakA prabala dhArmika utsAha sUcita karatI haiN| dhArmika utsAha svAdhyAya se hI A sakatA hai| svAdhyAya ke liye zikSA Avazyaka hai| una asaMkhya sAdhviyoM aura zrAvikAoM kI zikSA aupacArika yA skUlI cAhe na rahI ho, lekina unake zikSita rahe hone meM saMdeha nahIM kiyA jA sktaa| aupacArika zikSA bhI una dinoM rahI honI cAhiye, kyoMki, taba bahuta pahale, tIrthaMkara RSabhanAtha apanI putriyoM brAhmI aura sundarI ko lipi vidyA aura aMkagaNita sikhAne ke sAtha aupacArika zikSA kI paraMparA sthApita kara cuke the| usa paraMparA ke TUTane ke saMketa nahIM milate, isase pramANita hotA hai ki vaha aMtima tIrthaMkara mahAvIra ke samaya taka clii| bhAratIya hAsa ke sabhI kAloM meM, jIvana ke sabhI kSetroM meM camakatI- damakatI jaina nAriyA~ siddha karatI haiM ki tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra ke pazcAt bhI jaina samAja ne nArI - zikSA para yathocita dhyAna diyaa| 'Seven Great Religions' meM enI bIseMTa ne jaina nAriyoM kI zikSA ke bAre meM likhA hai ki 've nAriyoM kI zikSA para bahuta jyAdA jora dete haiM aura jaina sAdhviyoM kA eka bahuta bar3A kAma hai zikSA denA aura yaha dekhanA ki usa zikSA para amala ho| yaha eka aisI bAta hai, jisa para, mere vicAra se, hindU loga jaina logoM se preraNA le sakate haiM, tAki hindU nAriyA~ bhI isa prakAra zikSita kI jA sakeM ki unakI pAraMparika AsthA na Dige aura ve apane usa dharma ke prati udAsIna na ho jAyeM jisakA upadeza unake apane RSiyoM dvArA diyA gayA hai| vartamAna jaina samAja kI zIrSa saMsthAoM meM mahilA-zAkhAoM, mahilA - prakoSThoM Adi kA prAvadhAna hai| svataMtra a. bhA. mahilA saMgaThana bhI haiN| vibhinna staroM para jaina mahilA sammelana bhI samaya-samaya para hote rahate haiN| anekAneka jaina mahilAe~ svataMtratA saMgrAma meM Age rahIM, adhikAMza kSetroM meM ucca padoM para AsIna haiM, lekhana, saMpAdana, vyavasAya Adi dvArA deza-videza meM prasiddha haiN| vizvavidyAlayoM tathA anya saMsthAoM meM ho rahe zodha - sarvekSaNa Adi para alabattA jaina samAja kA dhyAna kama gayA hai| jaina nAriyoM ke paurANika, sAhityika, aitihAsika Adi pakSoM para lagabhaga ATha zodha prabandha likhe jA cuke haiM, jinakI nAmAvalI arhat vacana, apraila 99
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa lekha ke aMta meM prastuta kI gaI hai| jaina nAriyoM dvArA lekhana- kArya nAriyoM dvArA racita zAstroM, kAvyoM Adi kI saMkhyA nagaNya dikhatI hai, jisakA kAraNa yaha hai ki nAriyoM ne jo racanAyeM kIM, ve unake apane nAma se nahIM, balki unake guruoM ke nAma se pracArita huiiN| yaha bAta nAriyoM ke hI nahIM, gRhastha puruSoM ke sandarbha meM bhI kahI jA sakatI hai| aura, yaha bAta kahIM likhI - kahI nahIM mile, phira bhI hai aisI hI, varanA kyA kAraNa hai ki lagabhaga tamAma prAcIna jaina sAhitya ke lekhaka puruSa sAdhu hI hue, nAriyA~ yA gRhastha puruSa nahIM ke barAbara hue| vartamAna sthiti ko prAcIna sthiti kA mApadaMr3a mAneM to kahanA par3egA ki Aja kI taraha prAcIna kAla meM bhI adhikAMza lekhana nAriyoM aura puruSa gRhasthoM dvArA hotA thA, alabattA Aja kI taraha taba bhI kucha puruSa sAdhu bhI lekhaka - ciMtaka rahe hoNge| isakA bhI kAraNa yaha hai ki prAcIna kAla meM, vizeSa rUpa se jaina samAja meM, sAdhuoM kA prabhAva itanA adhika thA ki gRhastha zrAvaka apanA saba kucha unake nAma para kara dene meM apane ko dhanya mAnatA thaa| vaha jo likhatA use apane guru sAdhu ko sauMpa detA, jise usI rUpa meM yA saMzodhita - parivardhita karake ve apane nAma se pracArita kara - karA dete the| yaha pravRtti AThavIM zatAbdI IsvI ke bAda, bhaTTAraka - prathA, yati - prathA aura guru - prathA (yApanIya) ke prabhAvazAlI hone para aura bhI purajora hotI gii| isIliye, paMDita AzAdhara Adi kucha gRhasthoM ko chor3akara kisI gRhastha ke nAma se zAstra to kyA, koI kAvya taka likhA huA nahIM miltaa| ullekhanIya hai ki zAstroM kI racanA aura lekhana ke liye, aura phira pANDulipi ke rUpa meM unakI surakSA ke liye, kisI per3a kI chAyA nahIM, balki majabUta chata cAhiye, jo gRhastha logoM ke pAsa hI hotI thI, sAdhuoM ke pAsa chata yA jhopar3I to nahIM hI hotI thI, ve usakA upayoga bhI bahuta kama karate the| jaina nArI kI vaivAhika sthiti jaina nArI kI vaidhAnika sthiti apane pariveza kI tulanA meM acchI adhika aura burI kama rahI hai, yaha tathya jaina nArI kI vaivAhika sthiti ke sandarbha meM aura bhI saTIka hai| jaina saMskRti meM ATha prakAra ke vivAhoM kA vidhAna cAhe nahIM kiyA gayA, parantu unakA pracalana rahA hai| prAcIna jaina samAja meM daheja prathA kA yo to calana hI nahIM thA, yA sAhitya meM usake ullekha hone se raha gaye haiN| Ajakala isa prathA meM jaina samAja agraNI hai| bahu - patnI prathA jaina samAja meM bhI, anya samAjoM kI taraha khUba rahI, kintu kisI patnI ke sAtha badasalUkI kA udAharaNa nahIM miltaa| svayaMvara ke sandarbha meM AcArya jinasena ne 783 IsvI meM jo ghoSaNA kI usameM siddhAnta aura vyavahAra eka - dUsare ke rUbarU hote haiM, ciMtana kI vaijJAnikatA hai, mAnavatA ke kIrtimAna haiM. nArI kA yathArthavAdI malyAMkana hai - 'svayaMvara racAkara kanyA apanI rUci kA vara cunatI hai, svayaM cune gaye puruSa ke kulIna yA akulIna hone kA prazna hI nahIM utthtaa| isaliye svayaMvara ke mAmale meM samajhadAra bhAI yA apane - parAye kisI bhI vyakti kA gusse meM A jAnA ThIka nhiiN| koI vyakti khAsA kulIna hone para bhI abhAgA ho arhat vacana, apraila 99
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakatA hai aura koI akulIna hone para bhI saubhAgyazAlI ho sakatA hai| kula aura saubhAgya ke sAtha - sAtha rahane kA koI niyama nahIM hai|' svayaMvara - gatA kanyA vRNIte ruciraM varam, kulInamakulInaM vA na kramosti svyNvre| akSAntis-tatra no yuktA pitura-bhrAtura-nijasya vA, svayaMvara - gatijJasya parasyeha na ksyicit| kazcin - mahAkulInopi durbhaga: zabhagoparaH, kula- saubhAgyayor neha pratibandhosti kshcn| jaina nArI kI dazA - durdazA dhArmika anuSThAna, sAmAjika samAroha, taraha - taraha kI yAtrAe~, goyA ki jIvana ke hara sukha - du:kha meM puruSa ke sAtha nArI kA yathocita citraNa jaina sAhitya kI yaha vizeSatA hai, jo use jaina siddhAnta se milI hai aura jisase siddha hotA hai ki 'eka nahIM, do- do mAtrA meM nara se bar3hakara naarii|' isa citraNa ke utsAha meM jaina sAhityakAra itane Age bar3ha ki unhoMne rIti - rivAja ke dAyare nakAra diye, jAta - pA~ta kI AyAtita jakar3a DhIlI kara dii| bacapana meM pitA ke, yauvana meM pati ke aura vRddhAvasthA meM putra ke saMrakSaNa meM rahatI nArI (na strI svAtaMtryamarhati) ko AjIvana parAdhIna ghoSita karane kA vidhAna to kyA, prasaMga bhI jaina sAhitya meM adRzya hai| nArI ko zUdroM yA pazuoM kI koTi meM rakhane ke udAharaNa adRzya haiN| satI - prathA kA pracalana jaina samAja meM zAyada hI kahIM rahA ho| deva-dAsI prathA jaina dharma meM adRzya hai, kyoMki vahA~ upAsya deva vItarAga hotA hai, jise dAsa-dAsiyoM kI AvazyakatA nahIM dAsI - prathA avazya pracalita thI, isaliye jainAcAryoM ne dAsa-dAsiyoM kI saMkhyA sImita rakhane ke vidhAna kiye| nAriyoM para atyAcAra aura jyAdatiyoM ke udAharaNa jaina sAhitya meM bhI milate haiN| parantu isa sandarbha meM ullekhanIya hai ki prathama zatAbdI IsvI meM sAdhvAcAra para likhita apane grantha 'bhagavatI ArAdhanA' 4 meM AcArya zivakoTi ne zithilAcAra ke liye puruSa ko apekSAkRta adhika doSI ThaharAyA hai, kyoMki vaha nArI kI apekSA adhika sabala hotA hai| unhoMne zuddhAcAra ke liye nArI ko apekSAkRta adhika prazaMsanIya ThaharAyA hai, kayoMki vaha tIrthaMkara, gaNadhara, vasudeva, balabhadra Adi kI jananI hotI hai| 'sUya - gar3aga' meM vyavasthA dI gaI hai ki zIla bhaMga ke mAmale meM puruSa nArI ke barAbara doSI to hara hAlata meM mAnA jaaye| chaThI zatI IsvI meM saMghadAsa gaNI ne 'vasudeva - hiNDI' kI agaDadatta kathA meM nAriyoM kI niSThA aura pavitratA para uThAye gaye praznoM ke sakArAtmaka samAdhAna atyanta mArmika udAharaNoM ke sAtha diye haiN| jaina sAhitya meM bhI kaI sthAnoM para nArI kI hI nahIM balki nArI - jAti kI bhI bhartsanA kI gaI hai| use puruSa kI pragati ke mArga meM bAdhaka batAyA gayA hai| isake kaI kAraNa haiM - (1) tatkAlIna paryAvaraNa, jisakA prabhAva jaina samAja para bhI par3anA vyAbhAvika thA, (2) strI ke prati puruSa kI khoTI nIyata aura laMpaTatA ko niyaMtrita karane kA eka tarIkA, (3) svadAra - santoSa nAmaka aNuvrata aura brahmacarya nAmaka mahAvrata kA sthitikaraNa, arhat vacana, apraila 99
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ (4) ve nAriyA~, jo saMkhyA meM kama hone para bhI, nArI jagata ko kalaMkita karatI rahI haiM evaM (5) AdamI kI vaha pravRtti jisake tahata vaha apanA doSa dUsaroM para mar3hatA hai, khAsa kara kamajoroM pr| dalita -patita nAriyoM ke utthAna ke udAharaNa nAriyoM kI patita yA dalita avasthA ke atyanta mArmika citraNa jaina sAhitya meM bhI haiM, lekina unase bhI adhika citraNa aisI nAriyoM ke haiM jo athaka prayatna kauzala se jAgrata huIM, utthAna ke zikhara para svayaM AsIna huIM - apavitra: pavitro vA susthito duHsthitopi vA, ___dhayAyet paMca - namaskAraM sarva-pApaiH prmucyte|" AcArya jinasena dvarA 783 IsvI meM likhita harivaMza-purANa' meM ullekha hai ki nArAyaNa kRSNa ke pitA vasudeva ne mleccha kanyA jarA se vivAha kiyA, jisase utpanna jarat kumAra ne muni banakara sadgati prApta kii| isI purANa' meM likhA hai ki rAjA madhu ne rAjA vIrasena kI patnI candrabhA ko paTarAnI banA liyA aura samaya Ane para donoM kramaza: muni aura AryikA banakara svarga sidhaare| 'mRcchakayika' yA 'miTTI kI gAr3I' kI prasiddha kathA kI nAyikA vezyAputrI vasantasenA ne apane premI cArudatta ke sAtha zrAvikA ke vrata dhAraNa kiye, jaisA ki uparyukta 'harivaMza purANa'' meM likhA hai| isI purANa' meM aura 'bRhata kathAkoza' 11 meM ullekha hai ki ghIvara jAti kI eka kanyA, pUtigandhA ne kSullikA ke vrata liye, rAjagRha meM siddhazIlA kI vandanA kI aura samAdhi-maraNa karake solahaveM svarga ke acyutendra kI devI huii| 'bahata kathAkoza' 12 ke anusAra yamapAza nAmaka cAMDAla para prasanna hokara eka rAjA ne usakI pUjA kI aura usase rAjakumArI kA vivAha kara diyaa| isI grantha ke anusAra jainAcArya kArtikeya apanI mAtA ke pitA ke putra the phira bhI muni pada ke dhAraka the| ___ mathurA meM khudAI se prApta stUpa, mUrtiyoM aura AyAga - paToM kA nirmANa (tIrthaMkara pArzvanAtha ke samaya se) vezyAoM aura usake parivAra ke sadasyoM taka ne karAyA thA, jaisA ki una para utkIrNa lekhoM se jJAta hai| nAriyoM dvArA sthApita kIrtimAna prakRti ne to nArI ko nara ke samakakSa banAyA hI, uparyukta ghoSaNA yA phatavA ne use kinhIM mAnoM meM nara se Upara sthApita kara diyaa| purANa, itihAsa aura purAtatva meM aise anekoM udAharaNa hai jinase siddha hotA hai ki jaina samAja aura rAjanIti meM nArI ko yathocita, kabhI-kabhI yathocita se bhI Upara sthAna diyA gayA yA nArI ne apane prayatna se yathocita sthAna prApta kiyaa| . kadAcita isIliye rAma - kathA kA, jisa para jaina sAhityakAroM ne bIsiyoM kAvya likhe, vaha prasaMga ullekhanIya hai jisameM mandodarI ne rAvaNa ko rAha para lAne kI koziza kii| isase bhI adhika ullekhanIya hai vaha prasaMga jisameM vana meM chor3I jAte samaya garbhavatI sItA ne rAma se apane saMdeza meM kahA - 'Apane lokApavAda ke kAraNa jisa taraha mujhe chor3A hai, usI taraha kabhI apanA dharma nahIM chor3a baitthnaa|' jaisA ki sAtavIM zatI IsvI arhat vacana, apraila 99
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke mahAkavi raviSeNAcArya ne padma - purANa' 14 meM likhA hai - sAmrAjyAdapi padmAbha, tadeva bahu manyate, nazyatyeva punA darzanaM sthira saukhyadam / tadabhavya - jugupsAto bhItena puruSottama, na kathaMcita tvayA tyAjyaM nitAntaM tad - dhi durlabham // - pavana suta hanumAna kI mAtA aMjanA, pati zrIpAla ko kuSTha se mukta karane vAlI mainAsundarI, bAisaveM tIrthaMkara neminAtha kI dulhina rAjulamatI Adi nArI ke 'abalA' vizeSaNa ko jhuThalA kara dikhAtI haiM ki nArI 'sabalA' kaise ho sakatI hai| tIrthaMkara mahAvIra kI ziSyA banakara satI candanA ne siddha kara diyA ki pahAr3a kATakara Age bar3hatI gaMgA kI bhAMti nArI ke sAmane sAMsArika bAdhAe~ bemAnI haiM / candanA kI eka bahina mRgAvatI kI pArivArika aura rAjanItika sUjha bUjha adbhuta thI / zreNika - celanA, caNDapradyota - zivAdevI, udAyana prabhAvatI Adi daMpatiyoM ke caritroM meM zraMgAra, vIra aura zAMta rasoM ke paripakva udAharaNa milate haiN| kucha aitihAsika nAriyA~ jaina lekhakoM ne nArI kI bhartsanA bhale hI kI ho, nArI kA pakSa bhI khUba liyA / dhArmika anuSThAnoM meM patnI kA pati ke sAtha eka hI Asana para AsIna honA anivArya batAyA gayA / sAmAjika samArohoM meM pati se batarasa letI patnI ke zabdacitra jaina sAhitya meM bharapUra haiN| pati ke sAtha sAMsArika sukha ke sarovara meM gote lagAtI sukumAra sundariyA~ jaina sAhitya meM varNita haiM aura kalA meM utkIrNa haiM, rAjakAja ke saMcAlana aura prajA ke pAlana meM pati kA hAtha baMTAtI nAriyoM kI saMkhyA bhI bahuta hai| zatru ke samane cakanAcUra karane ko pati ke kaThora karoM meM khaDga pakar3AtI caMDI nAriyA~ jaina saMskRti kI dhar3akana haiN| lakSmI, sarasvatI, aMbikA, padmAvatI Adi deviyoM ne jaina kalA aura sthApatya aura sAhitya meM apanA svataMtra vikAsa kiyA, jisase unakI mUrtiyA~ banI aura upAsanA honI zurU huii| deviyoM ke isa svataMtra vikAsa se nArI jAti ke vikAsa meM gati AI hogii| - kucha adbhuta - apUrva nAriyoM ke nAma itihAsa ke pRSThoM para svarNAkSaroM meM aMkita haiN| chaThI zatI IsvI pUrva meM magadha samrATa bimbisAra zreNika kI zatI IsvI pUrva meM mathurA ke rAjA pUtimukha kI patnI urvilA, bArahavIM viSNuvardhana kI rAnI zAntalA Adi ne apane- apane patiyoM ko jaina rakhane kA kaSTapUrNa saMgharSa kiyaa| sAmrAjJI celanA, dUsarI zatI meM hoyasala - nareza dharma meM lAne yA banAye prathama zatI IsvI pUrva meM zakAri vikramAditya ke samakAlIna kAlikAcArya kI sAdhvI bahina sarasvatI kA apane zIla kI rakSA ke liye kiyA gayA saMgharSa samAja ke bAhara rAjanIti meM jA pahu~cA thA / gupta samrATa kumAragupta ke samaya (432 IsvI) koTTiya - gaNa kI vidyAdharI zAkhA ke dattilAcArya kI gRhastha ziSyA zAmADhyA ne mathurA meM eka jina pratimA kI sthApanA karAI thii| chaThI zatAbdI aura usake bAda nirmita kAMsya mUrtiyoM ke bar3odarA ke nikaTa akoTA se prApta samUha meM jo atyanta prasiddha jIvaMta svAmI kI mUrti hai usakI nirmAtrI candrakulotpanna nAgezvarI devI thii| dasavIM zatAbdI meM kalyANI ke uttarakAlIna cAlukyoM ke mahAdaNDanAyaka nAgadeva kI patnI, attimabbe, patibhakti aura vIratA ke liye vikhyAta thI, 'dAna ciMtAmaNi' arhat vacana, apraila 99 - 15
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ thI aura 'zAMti - purANa' Adi zAstroM kI sahasroM pratiyA~ hAtha se likhA - likhAkara vitarita karane ke liye sadA yAda kI jAtI rheNgii| vibhinna dRSTiyoM se ullekhanIya kucha mahatvapUrNa nAriyA~ thIM - gyArahavIM zatI meM vanavAsI ke kadaMba zAsaka kIrtideva kI patnI mAlaladevI, hoysala zAsaka ballAla dvitIya ke maMtrIzvara candamauli kI patnI AcaladevI, gaMgavAr3I ke mahAmaNDalezvara varmadeva kI patnI bAcaladevI, trailokyamallavIra sAntaradeva kI rAnI cAgaladevI, arUmulideva yAnI rakkasa gaMga kI patnI caTTaladevI, rAjendra cola kAMgalva kI patnI seThAnI padmAvatI, AcArya hemacandra kI bhakta aura jayasiMha siddharAja kI jananI mInaladevI aura putrI kAMcanadevI, kumArapAla cAlukya kI rAnI mopalAdevI, caudahavIM zatAbdI ke candravAr3a - nareza rAmacandra cauhAna ke maMtrI kI putravadhU aura sAhu vAsAdhara kI patnI udayazrI, taulava nareza kI zrutoddhAraka rAjakumArI devamatI, mevAr3a ke itihAsa meM prasiddha pannA dhAya aura bAlaka rANA udayasiMha kI zaraNadAtA aura durgapAla AzAsiMha kI mAtA, kArkala nareza vIra bhairarasa kI bahina kAlaladevI, unnIsavIM zatI ke maisUra - nareza cAmarAja kI patnI raMbhA Adi, aadi| brahmacarya - pAlana meM nArI kA nizcaya brahmacarya rakSA meM dRr3hatA yA aDigatA puruSa meM adhika hai yA nArI meM, isa prazna kA uttara kucha bhI ho, para itanA to kahanA par3egA ki brahmacarya - pAlana meM nArI puruSa kI apekSA adhika aDiga ho sakatI hai, kyoMki - 1. dhArmika AsthA, saMkalpa-zakti aura sahanazIlatA ke, aura kisI hada taka haTha-yoga ke, jo tatva Ama taura para eka nArI meM hote haiM, ve tatva hI use brahmacarya - pAlana meM puruSa kI apekSA adhika aDiga rakhate haiN| 2. kAma - vAsanA kI prabalatA, kAma - tRpti kI kamI, kAma - sevana kI adhikatA, kAma - tRpti meM puruSa kI jyAdatI, balAtkAra Adi kAraNoM se kAma - vAsanA ke prati vitRSNA yA napharata (ripalsana) ho sakatI hai, jisase nArI kA rujhAna, balki Agraha, brahmacarya ke prati ho sakatA hai| 3. sAthI puruSa kI kisI kAraNa se zaktihInatA para nArI meM nirAzA bhI ho sakatI hai aura sahAnubhUti bhI ho sakatI hai, donoM sthitiyoM se nArI meM brahmacarya ke prati Agraha bar3ha sakatA hai| 4. sAmAnya vyavahAra, manovijJAna,jIva - rasAyana vijJAna (bAyo kemisTrI) Adi se bhI ina tathyoM kI puSTi hotI hai| brahmacarya - pAlana meM nArI ko puruSa kI apekSA adhika aDiga mAnakara bhAratIya zAstrakAroM ne brahmacarya kI rakSA ke prati nArI ko kama aura puruSa ko adhika saceta karanA ucita samajhA, puruSa ko anucita yA asImita kAma - sevana se bacAye rakhane ko zAstrakAroM ne kaI upAya kiye - 1. vairAgya kI mahattA aura sAMsArika sukhoM kI sArahInatA ke taraha - taraha ke udAharaNa dekara vicArottajaka varNana kiye| 2. brahmacarya ke lAbha batAkara usake pAlana meM puruSa ko aDiga rakhane ke liye kaThora niyama bnaaye| 3. brahmacarya kA AjIvana pAlana asaMbhava hone kI sthiti meM sAmayika (kaijuala) pAlana kA 16 arhat vacana, apraila 99
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhAna kiyaa| 4. brahmacarya kA sampUrNa pAlana asaMbhava hone kI sthiti meM sva- dAra - saMtoSa, eka - patnI vrata (strI ke sandarbha meM pAtivratya) Adi kI vyavasthA kii| 5. nArI se puruSa ko virakta rakhane ke liye nArI ko nAkArA, vinAzakArI, nAgina Adi __ ke rUpa meM purajora zabdoM meM citrita kiyaa| 6. nArI ke prati puruSa ke sahaja AkarSaNa ko vikarSaNa meM badalane ke liye kaI lokoktiyA~ pracalita kI, jaise - 'jara jorU jamIna, jhagar3e kI jar3a tIna' (lokokti), "Dhola ga~vAra zudra pazu nArI, ye saba tAr3ana ke adhikArI' (gosvAmI tulasIdAsa), 'saMsAra meM viSa - bela nArI, taji gaye jogIsarA' (kavivara dyAnatarAya) aadi| 7. zArIrika saundarya meM puruSa yA strI kI asImita Asakti aura laMpaTatA ko niyaMtrita karane ke liye zarIra kI sArahInatA, malinatA, kSaNabhaMguratA Adi ke vairAgya - vardhaka citra khIMce, jaise - 'asthi -carma- mayadeha mama, tAmeM aisI prIti, aisI ho zrI rAma meM, hoya na to bhavabhIti' (ratnAvalI - carita) "dipaicAma- cAdara - mar3hI,hADa-pIMjarAdeha, bhItara yA sama jagata meM, aura nahiM ghina geha' (kavivara bhUdharadAsa), 'pala-rudhira - rAdha- mala-thailI,kIkasa- vasAditaimailI, nava dvAra baheM ghinakArI, asa deha karai kima yArI' (kavivara daulatarAma) aadi| 8. brahmacarya pAlana meM puruSa ko apanI kamajorI aura nArI ko apanI dRr3hatA kA ahasAsa karAne ke liye aisA sAhitya racA, jisameM strI ko anucita rUpa se pAne kI ceSTA meM puruSa kI cautaraphA barabAdI dikhAI gaI hai aura nArI mahimA maMDita kI gaI hai| 9. nArI meM puruSa kI kAma - vAsanA ko samApta karake pUjya - bhAva jagAne ke liye nArI ko lakSmI, sarasvatI Adi ke samAna ghoSita kiyA - 'yatra nAryastu pUjyate, ramante tatra devatA:' (lokokti) 'nArI tuma kevala zraddhA ho' (mahAkavi prasAda) 'strINAM zatAni zatazo janayanti putrAn, nAnyA sutaM tvadupamaM jananI prsuutaa| sarvA dizo dadhati bhAni sahasra- razmiM, prAcyeva dig janayati spuradaMzu - jaalm||' (bhaktAmara stotra) aadi| madhyakAlIna sAhityakAra nArI ke nakha - zikha varNana meM magana hue, magara nArI ke manovijJAna aura caritra - citraNa meM bhI acUka rhe| strI ke sahaja sauMdarya se ve itane sarasa hue ki unhoMne aise strIliMga zabdoM kA khUba prayoga kiyA, jinake pulliMga (yA napuMsaka liMga) zabda apekSAkRta adhika pracalita haiM jaise -'dezana' ke liye "dezanA', 'mokSa' ke liye 'mukti', 'jina - vacana' ke liye "jina - vaannii'| 'sallekhana' zabda vrata kA vizeSaNa hone se isI rUpa arhat vacana, apraila 99 17
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM ThIka rahatA, phira bhI vaha likhA gayA strIliMga meM 'sllekhnaa'| 'mukti ke sAtha 'vadhU' Adi zabda jor3akara to jaina sAhityakAroM ne mAnoM apanA antarmana hI vyakta kara diyaa| nArI varga ke jAgaraNa aura utthAna para idhara bahuta kAma ho rahA hai| bhAratIya saMsada meM nArI vizeSAdhikAra vidheyaka prastuta ho cukA hai| 4 se 15 sitambara 1995 taka cIna kI rAjadhAnI bIjiMga meM nAriyoM ke saMdarbha meM samatA, vikAsa aura zAMti kI upalabdhi ke lie caturtha vizva mahilA pariSada kA adhivezana huaa| agralikhita jaina viSayoM para pI.eca.DI. kI upAdhiyA~ dI jA cukI haiM - 1. jaina aura bauddha AgamoM meM nArI, lekhaka komalacandra jaina, banArasa hindU vizvavidyAlaya, vArANasI, 19671 2. Women in Jain Literature & Art (500 B.C. to 13000 A.D.), kamaleza kumArI saksenA, AgarA vizvavidyAlaya, 1973| 3. svayaMbhU evaM tulasI ke nArI pAtra : tulanAtmaka adhyayana, yogendra nAtha zarmA 'arUNa', __gurukula kA~gar3I, 1973 / 4. jaina viduSI tapasviniyoM kA itihAsa, hIrAbAI borar3iyA, indaura, 1976 / 5. A Study of the Concept of Sex in Indian Thought & Jainism with . Special Reference to the Madana Parajaya Cario, lakSmIzvara prasAda siMha, bihAra, 19821 6. jaina evaM bauddha darzanoM meM bhikSukI saMgha kI utpatti, vikAsa evaM sthiti, arUNa pratApa siMha, vArANasI, 19831 7. jaina AgamoM meM nArI - jIvana, zrImatI komala jaina, indaura, 1986 (prakAzana vrss)| 8. The Picture of women as dipicted in Naya Dhamma Kahao, (ema.phila.), zrImatI nalinI bI. jozI. puNe, 1988 / sandarbha - 1. upAsakAdhyayana, 34 - 480 2. Annibicent, Seven Great Religions, Adyar Library, Madras, 1966 3. harivaMza purANa, A. jinasena, bhAratIya jJAnapITha, dillI, 31, 53-5 4. bhagavatI ArAdhanA, A. zivakoTi, pR. 987-96 5. sUya gaDaMga, itthi pariNNA (1,4) 6. jJAnapITha pUjAMjali, bhAratIya jJAnapITha, dillI, pR. 26. 7. harivaMza purANa, sarga 31, 6-7 vahI, sarga 43, 159-215 vahI, sarga 21 vahI, sarga 60 vRhat kathAkoSa, kathA 72 vahI, kathA 74 13. vahI, kathA 136 14. padmapurANa, AcArya raviSeNa, bhAratIya jJAnapITha, dillI, sarga 57, 121 - 122 prApta - 9.12.96 18 arhat vacana, apraila 99
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ arhatva kundakunda jJAnapITha, indaura varSa - 11, aMka- 2, apraila 99, 19-24 bauddha evaM maurya kAla meM patnI utpIr3ana # jayazrI sunIla bhaTTa * pUrva vaidika kAla kI samAnatA para AdhArita vyavasthA uttaravaidika ke anta taka pUrNataH parivartita ho gii| pUrva vaidika vyavasthA meM jahAM para strI evaM puruSa ke saMbaMdha mitratA pUrNa the vahIM para uttaravaidika meM puruSa apanI patnI kA guru bana gayA tathA antataH vaha patnI kA devatA bana gyaa| devatA bana jAne ke kAraNa hindU parivAra meM pati ko rAjA ke samAna niraMkuza adhikAra prApta hue| usakI icchA hI kAnUna thaa| pati kI niraMkuza tathA zAsaka pravRtti ke kAraNa patnI ke zoSaNa kA silasilA tejI se jArI ho gayA / jisa samAja meM prabhutvazAlI puruSoM kA taMtra striyoM para zAsana karatA hai, vaha anyAyapUrNa utpIr3anakArI samAja hotA hai| aisI sAmAjika vyavasthA meM manuSya ko vastu meM badalakara unheM amAnuSika banAtI hai| vAstava meM jaba puruSa apanI patnI kA zoSaNa karatA hai yA usakI Atma abhipuSTi meM jAnabUjhakara bAdhaka banatA hai, vaha utpIr3ana kI sthiti hotI hai| isameM hiMsA svataH hI antarnihita hotI hai| utpIr3ana kA saMbaMdha sthApita hote hI hiMsA AraMbha ho cukI hotI hai| eka bAra hiMsA aura utpIr3ana kI sthiti bana jAne para vaha utpIr3ita tathA utpIr3aka donoM ke lie jIvana aura vyavahAra kI eka sampUrNa paddhati utpanna kara detI hai| vartamAna adhyayana meM bauddha tathA maurya kAla meM patnI ke utpIr3ana ke kArakoM ko jJAta kiyA gayA hai| ise mAlUma karane ke lie tAtkAlIna samAja meM kanyA janma se lekara strI jIvana ke anta taka usake prati sAmAjika vyavasthA tathA puruSa pradhAnatA ke pariprekSya meM usase kiye gae zoSaNa kI sthiti ko adhyayana meM zAmila kiyA gayA hai| jisakA vizleSaNa kara utpIr3ana kI prakriyA ko spaSTa kiyA gayA hai| vaidika kAla ke aMtima caraNa 200 I.pU. se nAriyoM kI dazA socanIya ho gaI thI tathA nArI kI isa badatara sthiti ko bauddha dharma ne sahArA diyaa| yaha IsA pUrva chaThavIM zatAbdI se lekara IsA pUrva tRtIya zatAbdI taka rhaa| bauddha dharma nArI ko alaga karake kie jAne vAle jaTila ADambaroM, hiMsAtmaka tathA kharcIle yajJoM tathA karmakaNDoM ke ghora virodhI thA / gajAnana zarmA dvArA "prAcIna bhAratIya sAhitya meM nArI' (1971-138) meM kiye gaye ullekhAnusAra isa kAla meM na kevala dharma pravaNa nAriyoM ko hI apitu kumArikAoM, vidhavAoM evaM vRddhAoM, jo tAtkAlika samAja meM utpIr3ita tathA mAnasika rUpa se azAMta thI, lampaTa pati ko tyAga karane vAlI striyoM, vezyAoM Adi tiraskRta nAriyoM ko bhI buddha ne apane saMgha meM praveza diyaa| isase usa kAla kI striyoM kI sAmAjika pratiSThA meM bar3hottarI huii| bhikSuNioM ko AjIvana avivAhita jIvana vyatIta karane kA niyama thA / striyoM ko maTha meM praveza to mila gayA thA, tathA usake duSpariNAma bhI sAmane Ane lge| patana kAla meM maTha vyabhicAra aura vAsanA ke krIr3A sthala bana ge| jo sAmAjika pratiSThA buddha ne striyoM ko dilavAI, vaha kAlAntara meM puruSa dvArA bhoga vilAsa tathA vyabhicAra kiye jAne ke kAraNa samApta ho gaI evaM patniyoM ke zoSaNa kA krama jArI ho gayA tathA striyAM utpIr3anA kI zikAra hone lagI / - * zodha adhikArI (gRha vijJAna), samAjazAstra evaM samAjasevA vibhAga, DaoN. harisiMha gaura vi.vi., sAgara - 470003
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ maurya kAla meM patnI utpIr3ana - mauryakAla bhAratIya itihAsa kA navayauvana' mAnA jAtA hai| yaha yuga bhAratIya evaM videzI saMskRtiyoM ke sAmaMjasya kA kAla thA aura saMskRtiyoM ke isa sAmaMjasyAtmaka rUpa ne hI bhArata ko nayA jIvana pradAna kiyaa| maurya - yuga kA sUtrapAta kSatriya evaM brAhmaNa ke saphala saMyoga kA pariNAma thaa| kSatriya candragupta evaM brAhmaNa cANakya kramaza: asAdhAraNa vIratA evaM adbhuta kUTanItijJatA ke paricAyaka staMbha the| uttarI evaM madhya bhArata ko kramaza: grIka evaM adhArmika nandoM se mukta kara candragupta maurya IsA pUrva 321 meM siMhAsanArUr3ha huA evaM sampUrNa bhArata ko eka rAjanaitika ikAI banAkara prathama bAra samanvita evaM susaMgaThita sAmrAjya kI sthApanA kara sampUrNa bhArata ko ekachatra ke adhIna kiyaa| maurya yugIna samAja meM nArI kI sthiti azoka ke abhilekhoM, megasthanIja ke lekha evaM kauTilya ke arthazAstra ke abhilekhoM se prApta hotI hai| kanyA - maurya yugIna samAja meM kanyA janma kI sthiti dayanIya thI jo isa bAta se spaSTa hotI hai ki kauTilya ne bahuvivAha kA pratipAdana putroM kI prApti kI dRSTi se hI kiyA thaa| kauTilya ke anusAra niyoga sambandha bhI kevala putra prApti kI dRSTi se hI sthApita kiyA gyaa| isameM putrI kA nAma hI nahIM hai| kanyA vivAha ke lie kauTilya ne yaha vidhAna bhI rakhA ki rajodarzana ke tIna varSa pazcAta yadi avivAhita kanyA samAja nAti tathA kula ke puruSa kA svata: varaNa karatI hai to koI doSa nahIM hai, ata: unakI dRSTi se 12 varSa kI kanyA evaM 16 varSIya yuvaka vivAha ke yogya hote the| vivAha meM kanyA ko vara cayana kI svataMtratA thI parantu vahIM sTrebo ne maurya yuga meM eka alaga prakAra kI vaivAhika prathA kA ullekha kiyA jo kisI bhI yuga meM nahIM milaa| unake anusAra garIba pitA bhare bAjAra meM apanI kanyA ko khar3A karatA thaa| zaMkhanAda se bAjAra meM janatA kA dhyAna kanyA kI ora khIMcA jAtA thaa| bhAvI vara vahA~ kanyA kA pUrNata: nirIkSaNa karatA thA aura donoM pakSoM ke rAjI ho jAne para kanyA kA vivAha usa puruSa ke sAtha kara diyA jAtA thaa| isa taraha spaSTa hai ki kanyA ko heya dRSTi se dekhanA tathA usako zikSA se vaMcita kara rajodarzana ke hote hI vivAha kara dene kI paramparA ke kAraNa kanyAe~ samAja meM ucita sthAna prApta nahIM kara pAtI thIM tathA ve utpIr3anA kA zikAra banatI thiiN| patnI - maurya yugIna nArI ke prati kauTilya kI dRSTi heya dikhAI detI thii| parantu mA~ ke rUpa meM nArI kI sthiti sammAnajanaka thii| jahA~ baha vivAha prathA, bAla vivAha, satI prathA thI vahIM striyoM kI zaikSaNika sthiti, Arthika sthiti sAmAnya thii| striyoM kI zikSA para kisI prakAra kA baMdhana nahIM thaa| kucha striyA~ bauddha evaM jaina bhikSuNI ke rUpa meM dezATana karate hue bhI vidyArjana karatI thiiN| isa samaya bhI zikSitA nAriyoM ke do rUpa prApta hote hai| 1. brahmAvAdanI evaM 2. sdhovaahaa| isa prakAra brahmavAdanI hamezA adhyayana evaM adhyApana meM rata rahatI thii| kucha zikSitAoM ne kAvya racanAe~ bhI kI thii| parantu dUsarI jagaha kauTilya nAriyoM ko zikSA ke ayogya mAnatA thA usakI dRSTi meM strI kA mastiSka saMkucita hotA hai|" kauTilya nArI ko mAtra putroM kI utpatti kA sAdhana mAnatA thaa| isa kAla meM mahilAoM kI Arthika sthiti unnata thI, use pati kI sampatti para pUrA adhikAra thaa| yadi pati talAka de to bhI sampatti evaM Aya kA kucha bhAga prApta arhat vacana, apraila 99
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ hotA thaa| daheja prathA jarura thI parantu vaha strI dhana kahalAtA thaa| uparokta vivaraNa se spaSTa hotA hai ki vivAhita striyoM ke zikSA kI vyavasthA to thI magara zikSA hetu unheM prerita nahIM kiyA jAtA thaa| isa taraha unheM Arthika rUpa se kaSTa nahIM thaa| phira bhI tatkAlIna samAja ke kUTanItijJoM kA striyoM ke prati dRSTikoNa saMkIrNa kahA jA sakatA hai tathA isa taraha ke mantavya spaSTa rUpa se striyoM ke prati utpIr3anA ko prerita karane meM sahAyaka siddha hote the| bahu-vivAha evaM vezyAvRtti - maurya kAlIna samAja meM bahuvivAha evaM vezyAvRtti pracalita thii| kauTilya ne bahavivAha kA pratipAdana putroM kI prApti kI dRSTi se kiyA thaa| 12 parantu isa prathA ke kAraNa pati kA sneha vibhakta ho jAtA thA, jo paraspara saMgharSa, uttarAdhikAra sambandhI vAda - vivAda, dAmpatya jIvana meM kaTutA lAtA thaa| strI ne bhI manuSya ko vaza meM karane ke lie apanI pUrI artanihita zaktiyA~ lagA dii| yadi vaha apanI atanihita zaktiyoM ko pahacAna kara use dizA dete to manuSya samAja jaisA Aja hai usase bahuta bar3hakara hotaa| jisakI kalpanA bhI nahIM kA sktii| ataeva spaSTa hai ki putra prApti ke lakSya ko sAmane rakhakara kie jAne vAle bahuvivAha prathA ke kAraNa eka pati kI kaI patniyoM ke madhya varcasva ko lekara saMgharSa banA rahatA thaa| jo ki patnI ke utpIr3ana kA srota banatA thaa| vivAha viccheda - strI-puruSa donoM ko vivAha viccheda kA adhikAra thaa| kauTilya ko hI strI kA puruSa ke samAna vivAha viccheda kA adhikAra dilAne kA zreya hai| 13 vivAha viccheda ke bAda Arthika adhikAra kA dAvA karane strI nyAyAlaya bhI jA sakatI thii| isI prakAra striyoM ke prati daNDa vidhAna udAra to nahIM thA phira bhI aparAdha gurutA kI dRSTi se vaha kaThora bhI na thaa| uparokta vivaraNa se jJAta hotA hai ki striyoM ko vivAha viccheda evaM tatpazcAt prApta hone vAlI Arthika pUrti ke lie adhikAra prApta the jo ki nizcita hI Adarza sthiti hai| striyAM pati dvArA tAr3ita hone para unase vilaga ho sakatI thIM evaM svata: na kevala tAr3anA se baca sakatI thIM balki unakA bhaviSya bhI Arthika rUpa se surakSita rahane ke kAraNa mAnasika yaMtraNA se dUra raha pAtI thiiN| satI prathA - maurya yuga meM sampUrNa samAja meM satI prathA kA calana nahIM thA cUMki kauTilya ne maurya yugIna samAja meM punarvivAha evaM niyoga prathA kI ora saMketa kiyA hai| 4 yUnAnI vivaraNa se jJAta hotA hai ki kucha jAtiyoM (kaMThayana jAti) meM hI satI prathA pracalita thii| sTraibo ke anusAra isa prathA kA lakSya thA vidhavA strI puna: kisI yuvaka ke premapAza meM na pha~sane paaye| 15 satI hone se iMkAra karanevAlI vidhavA strI ko heya dRSTi se dekhA jAtA thaa| uparokta tathyoM se jJAta hotA hai ki jahA~ eka ora tatkAlIna kUTanItijJa vidhavA ke punarvivAha hetu pakSadhara the, vahI para kucha samAjoM meM satI prathA kA pracalana thaa| aise samAjoM meM striyA~ na kevala mAnasika rUpa se utpIr3ita hotI thI balki pati ke sAtha satI hone para zArIrika tAr3anA kA bhI zikAra honA par3atA thaa| arhat vacana, apraila 99
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ mauryottara kAla meM patnI utpIr3ana - ___ maurya yuga meM bhAratIya samAja bauddha vicAradhArA se prabhAvita thA evaM usakI samasta sAraNiyAM bauddha niyamAnusAra Dhala gaI thI, kintu maurya yuga ke patanakAla se vaidika paramparAeM apane nae rUpoM meM Dhalane lgii| jaise manu ne sarvAdhika mahatva gRhasthAzrama ko diyA thaa| isakA kAraNa thA ki manu nivRttimArgI hindU dharma ke poSaka the, nivRttimArgI bauddha evaM jaina dharma ke virodha meM manu ne gRhasthAzrama para adhika bala diyA thaa| gRhasthAzrama hI eka aisA Azrama thA jisa para anya tInoM AzramoM kA jIvana nirbhara rahatA hai| 17 kanyA - putrI putra ke samAna hI samAja meM pratiSThita sthAna pAtI thii| 18 parantu manu ne siddhAntata: patrI ko patra se nimna sthAna diyA thaa| 19 mana ne bAla vivAha para paryApta bala diyA thA evaM yaha mAnA thA ki yauvanAvasthA kI prApti ke tIna varSa pazcAta taka kanyA avivAhita rakhI jA sakatI hai| 20 yahA~ taka kI manu ne yaha bhI vidhAna rakhA thA ki upayukta vara ke abhAva meM kanyA AjIvana avivAhita raha sakatI hai| 21 manu ke anusAra kanyA kA vivAha vedAdhyayana virata, saMskArahIna evaM rogI gharAne meM nahIM karanA caahie| 22 kanyAoM kA bAla vivAha hone ke kAraNa upanayana saMskAra luptaprAya ho gae the| ata: manu ke vicAra se kanyA ko gRhakArya kI hI zikSA dI jAnI caahie| ataeva kahA jA sakatA hai ki bauddha dharma ke prabhAva kama hone tathA brAhmANoM kA prabhAva punasrthApita hone ke isa saMkramaNa daura meM milI julI sabhyatA kA AbhAsa parilakSita hotA hai| yaha bAta isa taraha se spaSTa hotI hai ki jahA~ para pUrva mauryakAla meM strI zikSA kA mahatva thA vahI para brAhmANoM dvArA mauryottara kAla meM strI zikSA para jora nahIM diyA gayA evaM unake kevala gRhakArya kI zikSA para jora diyA gyaa| isa taraha se unako vaidika zikSA se vaMcita kie jAne ke pariNAma svarUpa strI kI mahattA meM kamI AI jo ki usake utpIr3ana kA srota bnii| patnI - tadayugIna samAja meM striyoM kI sthitI sammAnIya thii| manu kI dRSTi meM jisa ghara meM nArI kI pUjA hotI hai athavA usakA sammAna hotA hai, vahIM para lakSmI kA nivAsa hotA hai| 23 vahIM isake viparIta nArI ke prati hIna evaM nArI parAdhInatA ke vicAra bhI milate haiN| jaise manu kI dRSTi meM strI ke sAtha baiThakara bhojana nahIM karanA caahie| 24 nArI abalA hone ke kAraNa bAlyAvasthA meM pitA ke, yauvanAvasthA meM pati ke evaM vRddhAvasthA meM putra ke saMrakSaNa meM rahatI hai| 25 manu ke anusAra patnI kI samasta sampatti pati kI sampatti hotI hai| 26 isa kAraNa tayugIna samAja meM striyoM ko Arthika svataMtratA bhI nahIM thii| veda yugIna nArI zikSA kA krama IsA kI prathama zatAbdI taka zanaiH zanaiH kama par3atA gyaa| striyoM kI parama zikSA evaM dharma unakI pati sevA evaM gRha kArya taka hI sImita raha gae the| 7 parantu isake apavAda zAtarkINa prathama ke mRtyu uparAnta usakI patnI ne hI taba taka zAsana saMbhAlA thA jaba taka ki usake patra bAliga nahIM ho gye| isake atirikta nAyanikA, gautamI, bAlazrI Adi striyoM ne bhI zAsana kArya meM sucArU rUpa se bhAga layA thaa| nAyAnikA ke nAnAghATa abhilekha se spaSTa hotA hai ki nAriyA~ azvamegha yajJa meM bhI bhAga letI thii| ataeva kahA jA sakatA hai ki mauryottara yugIna samAja meM striyA~ zikSitA evaM kuzala to hotI thIM parantu viduSI evaM atizikSitA nahIM ho pAtI thiiN| isI taraha unakI Arthika parataMtratA evaM puruSa para nirbharatA unheM utpIr3ita hone ke liye mArga prazasta karatI thii| vahIM arhat vacana, apraila 99 22
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ para kucha nAriyoM ne pati ke pazcAta rAjya saMbhAlakara striyoM meM jAgRti paidA kI jo ki unake utpIr3ana ko niyaMtraNa meM rakhane meM sahAyaka siddha huii| bahuvivAha - mauryottara yugIna meM bahuvivAha se sambandhita kaI niyama pratipAdita ho gae the jaise yadi pati dUsarA vivAha karanA hI cAhe to prathama patnI kI sammati lekara hI kara sakatA thaa| 29 manu bhI dvitIya vivAha kI anumati taba dete haiM jaba prathama strI apriyavAdanI, vaMcikA, apavyayakAriNI, rogiNI, kulaTA evaM madhapA ho| 30 kintu patnI ko apanA dvitIya vivAha karane kA koI adhikAra nahIM thaa| pati cAhe jaisA ho patnI ke lie pati kA sthAna devatA ke tulya hotA thaa| 1 kevala vidhavA evaM paritkgatA strI hI punarvivAha kara sakatI thii| manu smRti meM punarbha zabda kA aneka bAra prayoga huA hai| 2 ataeva satI prathA kA prAya: abhAva ho gayA thaa| uparokta vivaraNa se spaSTa hotA hai ki bahuvivAha hote the magara jina paristhitiyoM meM pati do vivAha kara sakatA thA, nizcita hI una sthitiyoM meM koI bhI strI apane pati ko anya vivAha karane kI sammati nahIM de sakatI thii| ataeva nizcita hI pratyeka mAmale meM patnI kI sammati prApta nahIM ho pAtI hogI, jo ki patnI ke sAtha utpIr3ana kA kAraka thii| vahIM para parivyaktA evaM vidhavA vivAha kA pracalana use satI hone se rokane meM madadagAra huA tathA usake utpIr3ana kA mukhya srota banda hotA gyaa| vivAha viccheda, niyoga evaM vezyAe~ - isa kAla meM vivAha viccheda ke bhI kucha niyama the| pati sirpha azIlavatI patnI ko hI chor3a sakatA thaa| isI prakAra manu kevala usI dazA meM pati parityAga kI anumati dete hai jaba pati patita ho| isI taraha manu niyoga prathA ke bhI virodhI the| 4 vezyAoM ko adhArmika, pApinI mAnate hue manu ne vezyAoM ko daNDa dene kA vidhAna bhI prastuta kiyaa| 35 uparokta vivaraNa se spaSTa hotA hai ki pati evaM patnI ko vizeSa paristhitiyoM meM vivAha viccheda karane ke samAna avasara prApta the| isI taraha vezyAvRtti para niyaMtraNa kiyA jAnA striyoM ko samucita sammAna diye jAne kA pratIka hai nizcita hI aisI paristhitiyoM meM striyoM kA utpIr3ana kama haA hogaa| saMdarbha grantha sUcI maurya kAla meM patnI utpIr3ana - 1. zAstrI nIlakaNTha, nanda maurya yugIna bhArata, bhUmikA, pR. 11 2. avasthI zazi, prAcIna bhAratIya samAja, bihAra hindI grantha akAdamI, 1981, pR. 321 - 322 / 3. vahI 4. viSNu purANa tatazca navacaitAnnandAn kauTilyo brAhmaNa: samudariSyati teSAmabhAve mauryA: pRthvI mokssynti| kauTilya evaM candragupta mutpanna raajybhissekssyti| 5. Mukharjee, Radhakumuda, Chandragupta and his Times, "He figures as the first historical emperor of India in the sense that he is the earliest emperor in Indian history, whose historicity can be established on the solid ground of ascertained chronology". 6. Rai Chaudhary, Hemchandra, Political History of Ancient India, 6th ed. P. 270. With an army of six hundred thousand men, (chandragupta) overran and subdued all India". 7. kauTilya, 3.21 8. kauTilya 3.6.1 arhat vacana, apraila 99 23
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9. kauTilya 4.121 10. sTraibo maiM. 12.28. pR. 33, 341 11. avasthI zazi vahI pR. 3371 12. kauTilya 3.21 13. kauTilya 3.4, 3.3 amokSyA bhartukAmasya dviSatI bhaaryaa| bhAryAyAzca bhartI parasparaM TraiSAnmokSa: strI viprakArAddhA __puruSaracenmokSamicchedhayA gRhItamasye dadhAt puruSa viprakArAdyA strI cenmokSamicchennAsya yathA gRhItaM ddhaat| amokSA dharma vivaahaanaamiti| 14. kauTilya 3.4, 3.61 15. sTraibo maiM. 15.1, 30, pR. 38 DAyoDorasa maiM. 19.33.34, pR. 202-4 16. vahI 5.28, pR. 33-4, 15.62 pR.69 17. manusmRti 3.10, 77.80 yathA vAyu samAzritya vartante sarva jntvH| tathA gRhasthamAzritya vartante sarva aashrmaaH| 18. manusmRti 9.130 19. vahI 4.184-5 20. vahI 9.90 trINi varSANyu dIkSet kumArI RtumatI stii| urdhvatu kAlAdetasmAdvindet sadRzaM ptim|| 21. vahI 9.89 kAmamAmaraNAttiSThed gRhe knyrtumtypi| na caivainAM prayacchetu guNahInAya krhicit|| 22. vahI 26-7 23. avasthI zazi vahI prAcIna bhAratIya samAja bihAra hindI grantha akAdamI 1981 pR. 377 24. manusmRti 4.180 - 10.1241 25. vahI 4.43 26. vahI 9.2 -9 pitA rakSati kaumAre bhartA rakSati yauvne| rakSati vire putrA na strI svAtantraya mrhti| 27. manu smRti 8.4161 28. vahI 2.671 29. avasthI zAzi prAcIna bhAratIya samAja bihAra hindI akAdamI 1981, pR. 378 / 30. manusmRti 9.99 yA rogiNI syAtu hitA saMpannA caiva shiiltH| sAnujJApyAdhivettavyA nAvamAnya ca krhicit|| 31. manusmRti 5.801 31. vahI 5.154 vizIla: kAmavRtto vA guNairvA privrjit:| upacarya: striyA sAdhA satataM devvtpti|| 33. vahI 9.1761 34. vahI 9.791 35. vahI 9.59,611 36. vahI 9.2591 prApta - 4.7.97 arhat vacana, apraila 99
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ arhat vacana kundakunda jJAnapITha, indaura varSa - 11, aMka - 2, apraila 99, 25 - 31 jaina nIti para AdhArita rAjanIti va arthazAstra ke praNetA AcArya cANakya - sUrajamala bobarA * mahApaMDita AcArya cANakya ko, jo vizvavikhyAta graMtha kauTilya ke racayitA haiM, sattA parivartana karane vAle mahArAjanItijJa ke rUpa meM dekhA jAtA hai| kabhI-kabhI to unheM kuTila nItiyoM kA vAhaka bhI pratipAdita kiyA gayA hai| aisA lagatA hai jisa prakAra prathama bhAratIya sAmrAjya ke zilpI caMdragupta ko dasa zatAbdiyoM taka aMdhakAra meM rakhA gayA, usa ke saMdarbho ko ojhala kara diyA gayA, usI prakAra AcArya cANakya bhI ojhala rhe| unake vAstavika caritra ko bhI dhUmila karane kA prayatna kiyA gayA va unake dvArA likhita graMthoM ko ajJAtavAsa jhelanA pdd'aa| jaina saMdarbha spaSTa rUpa se kahate haiM ki cANakya aura caMdragupta jaina dharmAvalambI the aura ho sakatA hai isI kAraNa unake saMdarbho ko dharmAMdhoM dvArA naSTa kiyA gayA aura jo bace unheM zatAbdiyoM taka ajJAtavAsa jhelanA pdd'aa| dhanyavAda hai una grIka itihAsakAroM ko jinhoMne unakI zaurya gAthAoM evam Adarza kAryakalApoM kI apane itihAsa graMthoM meM carcA kii| unhoMne usakA "saiNDrokoTTosa' ke nAma se smaraNa kiyaa| sara viliyama jonsa bhI kama zraddhAspada nahIM, jinhoMne sarvaprathama sujhAyA ki grIka itihAsakAroM ke "seNDrokoTTosa' hI mauryavaMzI caMdragupta (prathama) ho sakate haiN| isI AdhAra para prAcIna bhArata ke lupta itihAsa kI khojabIna kI gaI aura anta meM yaha vAstavika siddha huaa| itihAsavettA rAisa Devisa ne apanI pustaka' meM likhA hai 'cUMki candragupta jaina dharmAnuyAyI ho gayA thA isI kAraNa jainetaroM dvArA vaha agalI 10 zatAbdiyoM taka itihAsa meM upekSita rhaa|' itihAsakAra TAmasa bhI isI mata ke haiN| megasthanIja ke vivaraNoM se bhI yahI vidita hotA hai ki usane brAmhaNoM ke siddhAMtoM ke virodha meM zramaNoM (jainoM) ke upadezoM ko svIkAra kiyA thaa| cANakya ke graMthoM ko bhI isI vibhISikA kA sAmanA karanA pdd'aa| bahuta bAda meM jaba rASTravAdI AMdolana prAraMbha hue to prAcIna pAMDulipiyoM ke anveSaNa meM tejI aaii| isake phalasvarUpa 1905 meM 'kauTilIya arthazAstra' kA patA lagA, jise zAma zAstrI ne 1909 I. meM prakAzita kiy| kauTilya kA saMpUrNa jIvana eka prayogazAlA thaa| bhArata ke prathama sAmrAjya kA zilpI hone kA gaurava prApta karane ke bAda va usa sAmrAjya kA mahAmaMtrI hone ke bAda bhI vaha tyAga - tapasyA kI mUrti the| tatkAlIna cInI yAtrI phAhyAna ne likhA hai 'jahA~ kA pradhAnaMmatrI sAdhAraNa kuTiyA meM rahatA hai, vahA~ ke nivAsI bhavya bhavanoM meM nivAsa karate haiN|' kauTilya 'arthazAstra' meM siddhAMta aura vyavahAra, jJAna aura kriyA kA adbhuta samanvaya hai| kauTilya kA arthazAstra yaha bhI sUcanA detA hai ki unake kaI zAstra the jo aba upalabdha nahIM haiN| yaha graMtha jaina siddhAMtoM ke graMtha the yA kevala rAjanItizAstra ke graMtha the, isakA khulAsA nahIM hai| kintu cANakya ne jo kucha likhA, jisakA prayoga kiyA usake upalabdha sabUta saMketa karate haiM ki ve rAjanItizAstra ke graMtha the jinakA AdhAra jaina siddhAMta the| Age kI paMktiyoM meM hama dekheMge ki 'nIti' sambandhI jo sUtra cANakya ne diye haiM ve jainAgama ke tatva haiM jise AcArya cANakya ne sahaja sarala rUpa meM janatA ke kalyANa ke lie vyakta kiyaa| unhoMne apane arthazAstra meM svayaM likhA hai - *9/2, snehalatAgaMja, indaura
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'pRthivyAM lAbhe pAlane va yAvantyarthazAstriNi pUrvAcArya, prasthApitAni prAyazastAni saMhatyaikamidamartha zAstraM kRtm|' artha - prAcIna AcAryoM ne rAjya kI prApti kI, aura usakI surakSA se sambandhita jitane bhI rAjanItizAstroM kI racanA kI hai una sabake sAra saMgraha karake maiMne apanA arthazAstra likhA hai| kauTilya arthazAstra se alaga kiye gaye 'cANakya nIti' ke sUtra jaina siddhAMta ke prAyogika svarUpa haiN| cANakya ubhaTa vidvAna the| unhoMne veda purANa tathA Arthika viSayoM para gahana adhyayana kiyA thaa| rAjanItizAstra ke to ve saMbhavata: jJAta sarvaprathama adhikRta pravaktA the| unhoMne jo kucha kiyA aura kahA vaha nIti aura nyAya kI paribhASA ke bIca kiyaa| ve yuddha, zAsana va rAjakIya taMtroM ke vyavasthApana ke vyAvahArika rUpa the| zrI rAmazaraNa zarmA ke isa mata se sahamata honA par3egA ki buddha ke yuga meM kauzala aura magadha jaise susaMgaThita rAjyoM ke utthAna ke bAda sabase pahale kauTilya ke 'arthazAstra' meM rAjya ko sAta aMgoM se yukta saMsthA batalAyA gyaa| paravartI granthoM meM ina aMgoM ke pArasparika saMbaMdhoM ke bAre meM 'arthazAstra' se kucha bhinna bAteM kahI gaI haiM, lekina kauTilya kI paribhASA meM unhoMne koI mahatva kA parivartana nahIM kiyA hai| kauTilya ne jina sAta aMgoM kA ullekha kiyA hai ve haiM : svAmI, amAtya, janapada, durga, koSa, daMDa aura mitr| inakA vivecana sAMgopAMga aura kramabaddha hai jo anyatra durlabha hai| zrI rAmazaraNa zarmA kA vicAra hai ki rAjya kA uparokta siddhAMta brAmhaNa vicAradhArA kI upaja hai| para purohita ko, jise hama uttaravaidika rAjya vyavasthA meM mahatvapUrNa bhUmikA nibhAte dekhate haiM, tathA arthazAstra aura kauTilya ke graMthoM meM bhI jinakA prabhAvI sthAna hai, rAjya ke aMgoM meM zAmila nahIM kiyA gayA hai| ise vidvAnoM ne kauTilya kA vizeSa yogadAna mAnA hai| saMbhavata: jaina ciMtana isakA kAraNa rahA ho| yahA~ yaha saMketa upalabdha haiM ki kauTilya ke sAmane purohita vihIna zAsana kI vyavasthA kA upayogI citra upasthita thA yA unake pAsa aise zAstrIya saMdarbha upalabdha the jinameM purohita prabhAvita zAsana ke daSpariNAmoM kA anubhava thaa| kauTilya ne apane graMtha meM anAma AcAryoM ke mata udadhRta kiye haiM arthAta aise zAstra unake pAsa the| 'purohita' ko saptAMga meM na rakhanA dhArmika sahiSNutA ko rAjya kA svIkArya siddhAMta banAnA hai| cANakya kAla meM bauddha, jaina aura brAmhaNa dharma Amane sAmane nizcayapUrvaka rahe hoMge aura dhArmika unmAda se rASTra ko bacAye rakhanA rAjanIti kI prathama AvazyakatA thii| AcArya bhadrabAhu, caMdragupta va cANakya jaina the| cANakya ke sAmane zramaNa saMskRti ke abhyudaya va parAbhava kA lekhA - jokhA hogA, vaidika saMskRti ke udaya, vistAra va aMtarvigrahoM tathA karmakAMDoM kA lekhA-jokhA hogaa| sAtha hI videzI AkramaNoM ke bIca bhAratIya sAmrAjya ke udaya kI saMbhAvita paristhitiyoM kA pUrvAnumAna hogaa| isane nIti sammata vyavasthA ko mUrta rUpa diyaa| yaha zAstroM aura purANoM ke adhyayana kA svAbhAvika pariNAma thaa| svayaM AcArya cANakya ne ise isa prakAra abhivyakta kiyA hai "praNamya zirasA devaM trelaukyAdhipatiM prbhum| nAnAzAstroddhRtaM vakSye rAjanIti smuccym|| artha - maiM tInoM lokoM ke svAmI bhagavAna ke caraNoM ko zISa navAkara praNAma karatA hU~, taduparAMta vibhinna zAstroM se ekatrita rAjanIti ke siddhAMtoM kA ullekha karatA huuN| 26 arhat vacana, apraila 99
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'cANakyanIti' meM AcArya cANakya kina nIti siddhAMtoM ko svIkAra karate the unakI jhalaka upalabdha hai| cANakya jaina siddhAMtoM va zAstroM ke niraMtara adhyayana se syAdvAda va anekAnta se pUrNata: paricita the aura unhoMne jaina AdarzoM ko rAjanItika vyavasthAoM meM mahatvapUrNa sthAna diyaa| tabhI to purohita ko unhoMne rAjya kA aMga nahIM maanaa| hiMsA, dAna, mAkSa, dharma Adi para AcArya ne mahatvapUrNa nIti nirdezaka siddhAMta samAja ko diye| kucha kA avalokana hama yahA~ karate haiM - mAMsa bhakSye: surApAne: mUkhaizcAkSara varjitaH / pazubhiH puruSAkArai rAkrAntA hi medinii||' artha : mAMsa khAne vAle, zarAba pIne vAle, va nirakSara vyakti pazu samAna haiM aura ve pRthvI para bhAra haiN| kSIyante sarvadAnAni yjnyhomblikriyaaH| na kSIyate pAtre dAnamabhayaM srvdehinaam|' artha : sabhI prakAra ke dAna, yajJa, homa tathA balikarma naSTa ho jAte haiM parantu supAtra ko diyA gayA dAna tathA sabhI jIvoM ko diyA gayA abhayadAna na kabhI vyartha jAtA hai na naSTa hotA hai| adhanA: dhanamicchanti vAcaM caiva ctusspdaaH| mAnavA: svargamicchanti mokSamicchanti devtaaH|| artha : dhanahIna dhana kI icchA karate haiM, cAra paira vAle pazu vANI kI icchA karate haiM, manuSya svargasukha kI icchA karate haiM kintu devatA mokSa kI icchA karate haiN| calA lakSmIzcalA: prANAzcale jIvita mndire| calA'cale hi saMsAre dharma eko hi nishclH||" artha : lakSmI calAyamAna hai, prANa calAyamAna hai (yahAM saba kucha calAyamAna hai), eka akelA dharma hai jo calAyamAna nahIM hai| dAnena prANintu kaGkaNena, snAnena zuddhina tu cndnen| ___ mAnena tRptirna tu bhojanena, jJAnena muktinatu mnnddnen|' artha : hAthoM kI saccI zobhA AbhUSaNa pahanane se nahIM, dAna dene se hotI hai| zarIra kI vAstavika zuddhi snAna karane se hotI hai, candana kA lepa lagAne se nhiiN| manuSya ko saccA sukha mAna sammAna prApta karane se hotA hai svAdiSTa bhojana karane se nhiiN| isI prakAra mokSa kI prApti bhI jJAna se hotI hai, chApA, tilaka Adi bAharI ADaMbaroM se nhiiN| eka vRkSasamArUr3hA nAnAva: vihnggmaaH| prabhAte dikSu dazasu kA tatra privednaa|| artha : jisa taraha rAtri hone para nAnA prakAra ke pakSI eka hI vRkSa para vizrAma karate haiM aura prAta:kAla dasoM dizAoM kI ora ur3a jAte haiM isameM du:kha kaisA? utpatti aura mRtyu, sayoga aura viyoga to hotA rahatA hai usakA du:kha kaisA? adhItyemarthazAstraM naro jAnAti sttmH| dharmopadeza vikhyAtaM kAryAkArya shubhaashubhm|| artha : samajhadAra vyakti zAstra ko par3hakara jAna jAtA hai ki use kyA karanA cAhie aura kyA nhiiN| dharma kA jJAna pratyeka vyakti ke lie Avazyaka hai jisase vaha nItigata arhat vacana, apraila 99 27
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ cala sakatA hai| udyoge nAsti dAdidrayaM japato nAsti taapkm| maunena kalahonAsti, nAsti jAgarite bhym|| artha : parizramI kabhI nirdhana nahIM raha sktaa| japa karane vAle ke sabhI pApa naSTa ho jAte haiN| mauna se kalaha nahIM hotaa| jAgRta vyakti ko kabhI bhaya nahIM hotaa| dharmArtha kAmamokSANAM yasyaiko'pi na vidyate janma-janmAni lokeSu maraNaM tasyaM kevlm|" artha : mAnava deha bar3e bhAgya se milatI hai| mAnava deha milane ke pazcAta bhI jo vyakti dharma-artha-kAma-mokSa ko nahIM samajhatA usakA janma nirarthaka hai| vaha to saMsAra meM bAra - bAra marane ke lie janma letA hai aura janma lene ke lie hI maratA hai| karmAyataM phalaM puMsAM buddhi krmaanusaarinnii| tathApi sudhiyazcAryA: suvicAryaiva kuvte||2 artha : manuSya ko karmAnusAra phala milatA hai aura buddhi bhI karmaphala se hI prerita hotI hai| ise svIkAra karate hue vidvAna vivekapUrNatA se hI kArya karate haiN| dRSTipUtaM nyasetapAdaM vastrapUtaM pibejlm| ___ zAstrapUtaM vadedvAkyaM mana: pUtaM smaacret||" artha : manuSya acchI prakAra dekhakara kadama Age bar3hAye, vastra se chAnakara jala piye, zAstra ke anukula vAkya bole tathA mana se soca vicAra kara zreSTha vyavahAra kre| Ayu: karma ca vittaM ca vidyA nidhanameva c| pancaitAni hi sUjyante garbhasthasyaiva dehinaH / / artha : mA~ ke garbha meM AnA, usakA jIvana maraNa, samaya prakAra, sukha - dukha, acchA burA, ___ yaza apayaza saba kucha karma dvArA hI pUrva nirdhArita hotA hai| nAsti kAmasamo vyAdhirnAsti mohasamo ripuH| nAsti kopasamo vahirnAsti, jJAnAtparaM sukhm|| artha : kAma eka asAdhya roga hai, moha ajeya zatru hai, krodha agni ke samAna dAhaka hai, tathA AtmajJAna parama sukha hai| janma mRtyU hi yAtyeko bhunaktyeka: shubhaa'shubhm| narakeSu patatyeka: eko yAti parAM gtim||" artha : manuSya janma bhI akelA hI letA hai| mRtyu kA varaNa bhI akelA hI karatA hai| apane zubha-azubha karmoM kA phala bhI svayaM hI bhogatA hai| nArakIya kaSToM ko bhI apane karmaphalAnusAra akelA hI bhogatA hai aura paramagati bhI akelA hI pAtA hai| zrutvA dharma vijAnAti zrutvAvyajati durmtim| zrutvA jJAnamavAproti zrutvA mokssmvaapnuyaat||" artha : manuSya (suna) zravaNa kara dharma meM sthira hotA hai, sunakara hI manuSya durgati kA tyAga karatA hai, sunakara hI jJAnavAna hotA hai aura sunakara hI mokSa prApti kA sAdhana karatA hai| svayaM karma karotyAtmA svayaM ttphlmshnute| svayaM bhramati saMsAre svayaM tasmAda vimucyte|| arhat vacana, apraila 99
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha : jIvAtmA karma karane meM svataMtra hai| svayaM usakA phala bhogatA hai| svayaM saMsAra meM bhramaNa karatA hai aura svayaM hI usase mukta hotA hai| vAcA zaucaM ca manasa: zaucamindrayanigrahaH / sarvabhUtadayAzaucametacchaucaM parArthi naam||" artha : mana se vANI kI pavitratA, saMyama se indriyoM kI pavitratA aura saba prANiyoM ke prati dayA bhAva rakhane se AtmA pavitra hotI hai| puSpai gandhaM tile tailaM kASThe agni: payasi ghRtm| ikSau guDaM tathA dehe pazyAtmAnaM vivektH||20 artha : jisa prakAra puSpa meM gandha, tila meM taila, lakar3I meM Aga, dUdha meM ghI aura ganne - meM gur3a nahIM dikhAI detA, usI prakAra manuSya ke zarIra meM adRzya AtmA kA nivAsa hai| isa rahasya ko manuSya svaviveka se hI samajha sakatA hai| muktimicchasi cetAta! viSayAna viSavata tyj| kSamArjavadayAzaucaM satyaM pIyUSavat pib|" artha : yadi mukta honA cAhate ho to viSayoM ko viSa ke samAna chor3a do| kSamA, Arjava (saralatA), dayA va zuddhi ko amRta mAnakara grahaNa kro| bandhAya viSayAsako muktaye nirviSayaM mnH| mana eva manuSyANAM kAraNaM bandhamokSayoH / / 22 artha : manuSya ke bandhana aura mokSa prApti kA kAraNa kevala mana hI hai| viSaya vAsanAoM meM phaMsA huA mana manuSya ke baMdhanoM kA kAraNa hotA hai| jisa manuSya kA mana viSaya vAsanAoM se achUtA hai, vaha mokSa kA bhAgI banatA hai| dehAbhimAne galite jJAnena prmaatmni| yatra tatra mano yAti tatra tatra samAdhayaH / / artha : zarIra ko manuSya cAhe jitane yatna se saMbhAlakara rakhe to bhI yaha naSTa ho jAtA hai yaha paramAtma jJAna hai| isa jJAna ke hote hI manuSya kA mana jahA~ kahIM bhI jAtA hai vahIM usake lie samAdhi bana jAtI hai| abhiprAya yaha hai ki yaha zarIra kSaNabhaMgura hai, yaha jJAna hote hI manuSya kA dehAbhimAna naSTa ho jAtA hai| punarvitaM punarmitraM punarbhAryA punrmhii| etatsarva punarlabhyaM na zarIraM puna: punaH / / 24 artha : dhana, mitra, patni, bhU saMpatti bAra - bAra mila sakate haiM kintu mAnava janma bAra - bAra nahIM miltaa| isakA sadupayoga karanA caahie| eka eva padArthastu tridhA bhavati viikssitH| kuNaya: kAminI mAMso yogibhi: kAmibhi: zvabhiH / / 25 artha : eka hI padArtha dekhane vAloM ke dRSTikoNa kI bhinnatA ke kAraNa tIna vyakti use alaga - alaga rUpoM meM dekhate haiN| udAharaNa svarUpa saundarya maya nArI kA zarIra eka yogI kI dRSTi meM zavarUpa hotA hai, kAmI purUSa use sauMdarya ke bhaMDAra ke rUpa meM dekhatA hai aura kuttoM ke lie vaha mAMsa piMDa hai| yasya citraM dravIbhUtaM kRpayA srvjntussH| tasya jJAnena mokSeNa kiM jaTAbhasmalaipanaiH / / 26 artha : jisa manuSya kA mana prANiyoM ko saMkATAvasthA meM dekhakara dravita ho jAtA hai usa arhat vacana, apraila 99 29
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuSya ko jaTA bar3hAne, bhasma lagAne, jJAna prApta karane tathA mokSa ke lie prayatna karane kI koI AvazyakatA nahIM pdd'tii|| paThanti caturo vedAna dhrmshaastraannynekshH| AtmAnaM naiva jAnanti darvI pAkarasaM ythaa||27 artha : Ajakala ke paMDita veda aura dharmazAstroM ko to par3ha lete haiM kintu AtmajJAna ko nahIM jAnate-ve usI prakAra hote haiM jaise svAdiSTa pakavAnoM se gujara kara bhI bejAna kalachI svAda vihIna rahatI hai| ina nIti sUtroM kA adhyayana Apane Apa meM anokhA anubhava hai| saMbhavata: aba taka jJAta jaina siddhAMtoM kI yaha saMskRta meM prAcInatama abhivyakti hai| isase pahale zAstrarUpa meM jaina siddhAMta avazya rahe hoMge isa kA cANakya ke arthazAstra se saMketa milatA hai| 'cANakya nIti' pustaka ke saMpAdaka ne cANakya paricaya meM likhA hai 'yaha grantha bhI zatAbdiyoM taka aMdhakAra meM khoyA rhaa| kAphI samaya bAda purAnI pANDulIpiyoM ke bIca mUla prati ke rUpa meM, cANakya kI hastalipi meM milA aura isakA prakAzana saMsAra hita meM sulabha ho skaa| yadi puna: arthazAstra kI isa mUla ka ti ko dekhA jAya aura isake sAtha rakhI pAMDulipiyoM ko par3hA jA sake to itihAsa ke saMdarbha aura samRddha ho sakate hai|' bhUtabali (I. 66 - 156) dvArA racita SaTakhaMDAgama ko zrutAvatAra mAnA gayA hai| samasta di. jaina saMdarbha yahI kahate haiM para jo bAteM cANakyanIti meM (I. parva 325 ke Ara kahI gaI ve bhI to jaina siddhAMtoM ke AdhAra haiM kintu unheM Agama kA hissA nahIM mAnA gyaa| isakA kucha bhI kAraNa ho kintu jaina sAhitya ke sUtra cANakya aura usake pahale taka jAte haiN| jaina zodhArthiyoM ko ise gaMbhIratA se lenA hogaa| cANakya arthAta bhadrabAhu prathama ke kAla va zrutAvatAra ke bIca kama se kama karIba 350 - 375 sAla kA aMtara hai to kyA jaina manISiyoM ne isa bIca kucha nahIM likhA? isa prazna kA uttara hameM DhU~DhanA hI hogaa| saMbhavata: Agama use hI mAnA gayA jisameM zuddha siddhAMtoM kA hI vivecana ho aura anya jaina saMdarbho ko ThukarA diyA gayA ho| ina sabako pahacAnanA atyaMta Avazyaka hai| inheM pahacAne binA vaha khAI nahIM paTegI jo jaina itihAsa kI vAstavikatA ko apane meM dabAye baiThI hai| yahA~ yaha doharAnA ThIka rahegA ki AcArya cANakya ke bAre meM kevala jaina saMdarbha hI pUrNa vivaraNa dete haiN| jainetara saMdarbha unake uttaravartI jIvana ke bAre meM mauna haiN| kavi hariSeNa ne likhA hai 'apanA lakSya pUrA kara cANakya ne jaina dIkSA le lii| vaha apane 500 ziSyoM ke sAtha gatiyoga (padayAtrA) se dakSiNApatha sthita 'vanavAsa' sthala para pahu~cA aura vahIM se mahAkrocapura meM eka gokula nAma ke sthAna meM vaha sasaMgha kAyotsarga mudrA meM baiTha gyaa| vahIM subandhu nAmaka maMtrI ne IrSyAvaza va badale kI bhAvanA se cANakya ke cAroM ora gherAbaMdI kara Aga lagavA dI jisase sabhI sAdhuoM ke sAtha unakI mRtyu ho gii|' kavi hariSeNa ne aMta meM likhA hai ki divyakroMcapura kI pazcima dizA meM cANakya muni kI eka niSadyA banI huI hai, jahA~ Ajakala (kavi hariSeNa ke samaya 10 vIM sadI meM) bhI sAdhujana darzanArtha jAte rahate haiN| saMdarbha graMtha - 1. cANakya - caMdragupta - kathAnaka evam rAjA kalkivarNana: mahAkavi raidhUkRta:, saMpAdana evam anuvAda - DA. arhat vacana, apraila 99
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjArAma jaina, 2. jaina sAhitya kA itihAsa : paM. kailAzacaMdra zAstrI, bhA. di. jaina saMgha, mathurA 3. Buddhista India - Rice Davis 4. Jainism In North India-C.J. Shah 5. bRhatkathAkoSa: hariSeNAcArya 6. prAcIna bhArata meM rAjanItika vicAra evam saMsthAye: rAmazaraNa zarmA 7. prAcIna bhArata meM bhautika pragati evam sAmAjika saMracanAeM: rAmazaraNa zarmA 8. bhArata kA itihAsa : romilA thApara, rAjakamala 9. 'arthazAstra oNpha kauTilya' : saMpAdaka Ara. zyAma zAstrI 10. 'cANakya nIti' : pa. viSNuzarmA vizeSa : AcArya cANakya kI jIvanI para kaI kathAeM pracalita haiM, jinakA jaina aura bauddha kathAoM meM bahuta kucha sAmya hai kintu vaidika kathAoM meM bhinnatA hai usa para alaga se vicAra kiyA jA sakatA hai| Azcarya kI bAta hai ki yunAnI, cInI, tibbatI va zrIlaMkAI saMdarbha bhArata ke prAcIna itihAsa para bahuta kucha prakAza DAlatehaiM kintu bhAratIya saMdarbha mauna haiM, jo haiM ve bhI virodhAbhAsI haiN| svataMtratA ke 50 varSoM ke bAda bhI bhArata kA itihAsa vizeSakara sAMskRtika itihAsa Aja bhI niSpakSa vicArakoM aura itihAsakAroM se zodha kI mAMga karatA hai| sandarbha sthala: 1. The Buddhista India, Rice Devis, 14. vahI, 4/1 P. 164. vahI, 5/12 2. cANakya nIti, viSNu zarmA, adhyAya-1, vahI, 5/13 zloka - 1, saMkSipta: 1/1 17. vahI, 6/1 3. vahI, 8/21 vahI, 6/9 vahI, 16/14 vahI, 7/19 vahI, 6/18 vahI, 7/20 vahI, 6/20 vahI, 9/1 vahI, 17/12 vahI, 13/11 vahI, 10/15 vahI, 13/12 vahI, 1/2 vahI, 14/3 vahI, 3/11 vahI, ...... vahI,3/20 vahI, 15/1 vahI, 13/17 vahI, 15/12 vahI, 10/2 15. 16. prApta - 13.2.99 arhat vacana, apraila 99 31
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakunda jJAnapITha puraskAra zrI digambara jaina udAsIna Azrama TrasTa, indaura dvArA jaina sAhitya ke sRjana, adhyayana, anusaMdhAna ko protsAhita karane ke uddezya se kandakunda jJAnapITha ke antargata rupaye 25,000 = 00 kA kundakunda jJAnapITha puraskAra prativarSa dene kA nirNaya 1992 meM liyA gayA thaa| isake antargata nagada rAzi ke atirikta lekhaka ko prazasti patra, smRti cinha, zAla, zrIphala bheMTa kara sammAnita kiyA jAtA hai| pUrva varSoM kI bhAMti varSa 1998 ke puraskAra hetu vijJAna kI kisI eka vidhA yathA gaNita, bhautikI, rasAyana vijJAna, prANi vijJAna, arthazAstra, manovijJAna Adi ke kSetroM meM jainAcAryoM ke yogadAna ko samagra rUpa meM rekhAMkita karane vAlI 1994-98 ke madhya prakAzita athavA aprakAzita hindI / aMgrejI meM likhita maulika kRtiyA~ 28.02.1999 taka sAdara AmaMtrita kI gaI thii| prApta praviSTiyoM kA mUlyAMkana kArya pragati para hai| varSa 1999 ke puraskAra hetu jainadharma kI kisI bhI vidhA para likhita adyatana aprakAzita maulika ekala kRti 30.9.99 taka AmaMtrita hai| praviSTiyoM hetu nirdhArita Avedana patra evaM niyamAvalI kAryAlaya se prApta kI jA sakatI haiN| jJAnodaya puraskAra - 98 zrImatI zAMtAdevI ratanalAlajI bobarA kI smRti meM zrI sUrajamalajI bobarA, indaura dvArA kundakunda jJAnapITha, indaura ke mAdhyama se jJAnodaya puraskara kI sthApanA 1998 se kI gaI hai| yaha sarvavidita tathya hai ki darzana evaM sAhitya kI apekSA itihAsa evaM purAtatva ke kSetra meM maulika zodha kI mAtrA alpa rahatI hai| phalata: yaha puraskAra jaina itihAsa ke kSetra meM maulika zodha ko samarpita kiyA gayA hai| isake antargata prativarSa jaina itihAsa ke kSetra meM sarvazreSTha zodha patra/ pustaka prastuta karane vAle vidvAna ko ru. 5,001 = 00 kI nagada rAzi, prazasti patra, zAla evaM zrIphala se sammAnita kiyA jaayegaa| 1994 - 98 kI avadhi meM prakAzita athavA aprakAzita jaina itihAsa / purAtatva viSayaka maulika zodhapUrNa lekha/pustaka ke AmaMtraNa kI pratikriyA meM 31.12.98 taka hameM 6 praviSThiyA~ prApta huiiN| inakA mUlyAMkana pro. sI. ke. tivArI, se.ni. prAdhyApaka - itihAsa, pro. je.sI. upAdhyAya, prAdhyApaka - itihAsa evaM zrI sUrajamala bobarA ke trisadasyIya nirNAyaka maMDala dvArA kiyA gyaa| nirNAyaka maMDala kI anuzaMsA para zrI devakumArasiMha kAsalIvAla, adhyakSa - kundakunda jJAnapITha ne jJAnodaya puraskAra - 98 kI nimnavat ghoSaNA kI hai - DaoN. zailendra rastogI, pUrva nidezaka - rAmakathA saMgrahAlaya (u.pra. sarakAra kA saMgrahAlaya), ayodhyA, nivAsa - 223/10, rastogI TolA, rAjA bAjAra, lkhnuu| jainadharma kalA prANa RSabhadeva aura unake abhilekhIya sAkSya, aprakAzita pustk| DaoN. rastogI ko kundakunda jJAnapITha dvArA zIghra hI Ayojita hone vAle samAroha meM isa puraskAra se sammAnita kiyA jaayegaa| 1999 ke puraskAra hetu 1995 - 99 kI avadhi meM prakAzita / aprakAzita maulika zodhapUrNa lekha / pustakeM AmaMtrita haiN| prastAva patra kA prArUpa evaM niyamAvalI kAryAlaya se prApta kI jA sakatI haiN| devakumArasiMha kAsalIvAla DaoN. anupama jaina adhyakSa mAnada saciva arhat vacana, apraila 99
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ arhat vacana kundakunda jJAnapITha, indaura varSa - 11, aMka - 2, apraila 99, 33 - 36 jaina Agama sAhitya meM artha ciMtana - gaNeza kAvar3iyA * samanvita mAnava jIvana aura usake vikAsa ke liye cAra purUSArtha - dharma, artha, kAma aura mokSa batAye gaye haiN| isameM artha ko mahatvapUrNa mAnA gayA hai| isaliye jaina Agama sAhitya meM artha para kAphI ciMtana milatA hai| dhana arthAt sampatti ke svarUpa usakI prakRti tathA usake upabhoga para kAphI ciMtana tathA dizA nirdeza milate haiN| inakA pAlana kiyA jAye to eka sukha tathA zAnti yukta samAja kI sthApanA ho sakatI hai| jaina darzana dharma ke do svarUpa ko mAnatA hai| prathama jIvanavyApI dharma tathA dvitIya niyat kAlika dhrm| jIvanavyApI dharma meM vyakti apanI samasta kriyAoM ko karate huye dharma ke phala ko prApta kara sakatA hai| ise aNuvrata kA siddhAnta kahate haiN| bhagavAna mahAvIra ne kahA ki "dhammeNaM vite kappemANA"1 arthAta alpa icchA vAlA vyakti dharma ke sAtha apanI AjIvikA calAtA hai| nava jaina sAhitya meM artha para apekSAkRta kama likhA gayA ata: yaha mata pratipAdita kiyA jAne lagA ki jaina dharma artha ko ucita sthAna nahIM detA hai| vAstava meM jaina darzana meM zrAvaka ke liye vibhinna niyamoM ke antargata upabhoga, utpAdana, vinimaya, vitaraNa tathA arthataMtra ke bAre meM vicAra milate haiN| asikarma, masikarma' Adi meM manuSya ke purUSArtha ke bAre meM nirdeza milate hai| ina niyamoM se eka aise arthataMtra kA vikAsa ho sakatA hai jisameM vikAsa mAnava kendrita ho tathA sampUrNa vizva meM sukha tathA zAnti kI sthApanA ho sakatI hai| Aja jaba pUrA vizva azAMti tathA tanAva se grasta hai aise meM jaina darzana eka aise arthataMtra kI rUparekhA prastuta kara sakatA hai jo mAnava ke bhAvanAtmaka vikAsa meM sahAyaka ho| isa Alekha meM jaina AgamoM ke una kathanoM kI vivecanA karane kA prayAsa kiyA hai jinakA saMbaMdha arthataMtra se hai| vRtti kalA kA jJAna prathama tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva ke pUrva kalpavRkSa kAphI mAtrA meM the ata: manuSya ko dhana arjana karane ke liye koI karma arthAta purUSArtha nahIM karanA par3atA thaa| jaba bhI koI AvazyakatA huI, ve kalpa vRkSa se mAMga lete the| isaliye vyakti ko kisI vRtti kI AvazyakatA nahIM hotI thii| jaba bhagavAna RSabhadeva ke kAla meM kalpa vRkSoM kA kSaya hone lagA taba samAja aura samudAya ko yaha ciMtA hone lagI ki vyakti apanI AvazyakatA kI tRpti kaise kare? yaha Dara lagane lagA ki kahIM manuSya apanI udara pUrti ke liye jIvoM kA bhakSaNa karane lge| ina paristhitiyoM meM prathama tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva ne manuSya ko vRtti arthAta vyavasAya kA jJAna diyaa| usa samaya kRSi hI mukhya kriyA saMbhava thiiN| kRSi meM bhUmi, siMcAI, zrama tathA sAdhana (pU~jI) kI carcA kI jo aupacArika arthazAstra meM utpAdana ke sAdhana khlaaye| isa artha meM RSabhadeva arthazAstra ke bhI janaka haiN| kRSi kalA arthAta jIvana vRtti ke liye prakRti kA saMrakSaNa Avazyaka thaa| ata: jaina Agama meM saMcita vanaspati ko naSTa karanA pApa mAnA gayA hai| vanaspati kA poSaNa karo aura usase phala prApta kro| isa prakAra unhoMne aisI vRtti kA sUtrapAta kiyA jisameM * rIDara - arthazAstra, de. a. vi. vi., indaur| nivAsa : ahanA apArTamenTa, 334, indrapurI kAlonI, indaur| ..
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ utpAdana ke sAdhanoM kA kSaya nahIM hotA hai| jaina Agama meM vRtti saMsAdhanoM ke sRjana ko mahatva detI hai| ata: saMsAdhana saMkaTa kI sthiti kI kalpanA bhI nahIM kI hai| isa svarUpa meM utpAdana prakRti ke anurUpa tathA nikaTa hone ke kAraNa paryAvaraNa tathA pAristhitikIya asaMtulana kA saMkaTa utpanna hone kI sthiti nahIM rahatI hai| isake viparIta Adhunika arthataMtra ne aisI utpAdana prakriyA apanAyI hai jisase sadaiva saMsAdhana saMkaTa kA bhaya banA rahatA hai| kaisI viDaMbanA hai ki eka tarapha to hama paryAvaraNa tathA jIvoM ko nukasAna pahu~cAte haiM aura dUsarI ora unake saMrakSaNa kI yojanAoM para karor3oM rUpaye vyaya karate haiN| jaina darzana isa prakAra ke utpAdana tathA vRtti kA niSedha karatA hai| ___ jaina darzana utpAdana ke svarUpa meM sAdhana kI pavitratA ko Avazyaka mAnatA hai| utpAdana ke saMdarbha meM jaina Agama meM tIna nirdeza milate haiM - 1. ahiMsappayANe - hiMsaka zastroM kA nirmANa na karanA 2. asaMjutAhikaraNe - zastroM kA saMyojana nahIM karanA 3. apAvakammovadese - pApa karma kA, hiMsA kA prazikSaNa na denA ye utpAdana ke liye mahatvapUrNa nirdeza haiM, vRtti samAja ke liye Avazyaka hai lekina yaha bhI Avazyaka hai ki vaha zastroM kA nirmANa na kareM, na saMyojana kare aura na hI unakA vyApAra kre| vizva zAnti kA yaha kitanA acaka siddhAnta hai? isake calate kabhI yuddha aura kabje kI saMbhAvanA nahIM rahatI hai| Aja kA vizva pahale to karor3oM ke saMsAdhana lagAkara Adhunika se Adhunika zastroM kA nirmANa karatA hai aura phira nizastrIkaraNa ke liye dabAva DAlatA hai| vAstava meM hathiyAroM ke nirmANa para hI pratibaMdha Avazyaka hai| jaina Agama unake vikAsa aura nirmANa ko dharma saMgata nahIM mAnatA hai| Aja itane khataranAka hathiyAra upalabdha hai ki kucha hI samaya meM pUre vizva ko tabAha kiyA jA sakatA hai| isa bhaya se to azAnti tathA tanAva hI bar3hAyA jA sakatA hai| artha upArjana jaina Agama meM sabake liye karma arthAta purUSArtha Avazyaka batAyA hai| vastuta: karmavAda kA siddhAnta purUSArtha ko chor3ane ke liye nahIM apitu karmoM ke kSaya karane ke uddezya se purUSArtha kI preraNA detA hai| isa prakAra isameM karmoM kI zuddhatA para jora diyA jAtA / isaliye jaina darzana meM karmoM ko kSaya karane ke uddezya se zrama karane vAle ko zramaNa kahA gayA hai| ata: purUSArtha ko Avazyaka batAyA gayA, lekina dhana saMgraha ke liye nhiiN| . jaina darzana kA mAnanA hai ki dhana (sampatti) puNyodaya yA bhAgya se milatA hai| samAna purUSArtha (zrama) karane para bhI vyaktiyoM ko sampatti eka samAna nahIM milatI hai kyoMki inake puNya alaga - alaga hai| prabala puNya kA udaya ho to alpa purUSArtha se bhI bahuta dhana kI prApti ho sakatI hai| lekina puNya alpa ho to atyadhika purUSArtha (zrama) karane para bhI sampatti kI prApti nahIM hotI hai| sampatti kI prApti meM bhAgya (puNya) kI pradhAnatA hai| lekina bhAgya kA phala purUSArtha karane para hI milatA hai| ata: purUSArtha bhAgyarUpI tAle kI cAbI hai| dhana jaisA bhAgya hogA usI ke anurUpa milegaa| isaliye jaina darzana meM dhana ke upArjana kA niSedha nahIM hai| lekina isake upayoga para kAphI nirdeza detA hai| bhagavAna arhat vacana, apraila 99
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra ke ye zabda bar3e sArthaka haiM "kamANe ahaM appa vA bahuMvA parigahaM paricca issAmI" 1 isameM eka ora parigraha ke parityAga, visarjana kI bhAvanA hai to dUsarI aura arjana kI bhAvanA hai| dhana ke saMgraha tathA bhAga ko azubha mAnA gayA hai| isase azubha karmoM kA bandhana hotA hai| dhana ke ucita upayoga tathA dAna Adi kriyAoM ko zubha mAnA gayA hai| isa prakAra isameM dhana ke arjana para nahIM usake bhAga tathA parigraha para parimANa kA vidhAna hai| vyakti ke liye puruSArtha (karma) Avazyaka hai ata: usakI prakRti ke bAre meM kAphI nirdeza milate / grahastha ke liye pandraha karmadAnoM kA niSedha batAyA gayA hai| jaise iMgala kamme, vaNa kamme, phor3I kamme arthAta jaMgala jalAkara koyale kA nirmANa karane, tAlAba ko sukhAne, bhUmi ke utkhanana Adi kA niSedha kiyA hai| isI prakAra vyaktiyoM ko arthAjana karate samaya pA~ca bAtoM kA dhyAna rakhane ke bhI nirdeza haiN| 1. baMdha na karanA 2. badha na karanA 3. chaviccheda na karanA 4. atibhAra nahIM lAdanA 5. bhaktapAna kA niSedha karanA isa prakAra jaina darzana arthAjana meM sAdhana kI zuddhi ko mukhya mAnatA hai| Aja kA arthataMtra utpAdana kI adhikatA para itanA adhika jora detA hai ki utpAdana ke sAdhana gauNa ho gaye haiN| aba to vaijJAnikoM ne aise iMjekzana banA liye haiM jinake lagAne se Apa gAya ke stanoM se adhika dUdha nikAla sakate haiN| Age gAya kA kyA hogA ? kitanA alapakAlIna soca hai? kitanA bhramita vikAsa hai? lAbha ke liye hajAroM aisI vastuaiM utpAdita kI jA rahI haiM jinakA mAnava ke bhautika, sAMskRtika tathA bhAvAtmaka vikAsa se koI sambandha nahIM hai| jaina Agama aise utpAdana ko niSedha mAnatA hai| upabhoga 6 arthazAstra meM upabhoga kA adhyayana mahatvapUrNa hai / aupacArika arthazAstra kI mAnyatA hai ki vyakti upabhoga se prerita hokara utpAdana karatA hai| jaina Agama ise nahIM mAnatA hai| manuSya kI icchA asImita hai| "icchA hu AgAsasamA anaMtayA" arthAta icchAoM ko damana yA naSTa mata kro| jaina darzana icchA kA saMyama arthAta sImAkaraNa ke nirdeza detA hai| AvazyakatAnusAra upabhoga kro| utpAdana aura vastuoM se AvazyakatA ke sRjana ko niSedha karatA hai / icchAoM kA pariNAma karane para bala diyA gayA hai| bhagavAna mahAvIra ne kahA " icchAoM ko saMtoSa se jIto" / agni meM IMdhana DAlakara use bujhAyA nahIM jA sakatA, vaise hI icchA kI pUrti ke dvArA icchAoM ko saMtuSTa nahIM kiyA jA sakatA hai / icchA aura bhoga meM vRddhi bhautika tRpti meM yogadAna kara sakatI hai| lekina sukha kI prApti nahIM karA sakatI hai| Aja pUrA arthataMtra mAMga ke sRjana karane meM lagA huA hai| isa para koI vicAra nahIM kiyA jA sAtA ki ye vastuaiM hamAre liye upayogI haiM athavA nhiiN| naye naye rIti-rivAja pratipAdita kara manuSya ko upabhoga ke mAyAjAla meM phaMsA diyA jAtA hai| isase vaha pUre samaya arthAjana meM lagA rahatA hai aura vaha Atma vikAsa ke liye samaya nahIM nikAla pAtA hai| RSiyoM aura muniyoM apanI icchAoM kA parimANa karake hI mAnava arhat vacana, apraila 99 - . 35
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ kendrita saMskRtiyoM kA vikAsa kiyA hai| manuSya ko apanI icchAoM kA sImAMkana kara bhAvAnAtmaka tathA Atma vikAsa ke liye kAma karanA caahiye| jaina dharma kA mAnanA hai ki vyakti ko puNyodaya se dharma karane yogya sAdhana to mila sakate hai lekina binA purUSArtha dharma nahIM ho sakatA hai| ata: dharma meM samaya tathA sAdhana lagAne ke nirdeza milate haiN| isaliye aise purUSArtha karane cAhiye jisameM karmoM kA bandha na ho| yaha upabhoga ke parimANa se hI saMbhava hai| arthataMtra kA svarUpa - arthazAstra meM upabhoga, utpAdana tathA vitaraNa kA adhyayana hotA hai| vyakti adhikatama ke AdhAra para ina kriyAoM ko kriyAnvita karatA hai| isake prApta karane ke lakSya meM bhinnatA ke kAraNa alaga - alaga arthataMtra jaise pU~jIvAda, sAmyavAda, sAmantavAda Adi astitva meM aaye| ina saba arthataMtroM meM adhika kalyANa / saMtoSa lakSya hai| lekina usako prApta karane kI vidhi (maoNDala) alaga - alaga hai| jaina AgamoM meM bhI sampUrNa arthavyavasthA ke saMcAlana ke saMbaMdha meM nirdeza milate haiN| jaina darzana alpecchA aura alpAraMbha' yAni vikendrita arthanIti para jora detA hai| unakA mAnanA hai ki kendrIyakaraNa "zoSaNa" kI pravatti ko ubhAratA hai| zoSaNa samAja meM hiMsA aura tanAva ko utpanna karatA hai| jaina darzana kA divrata - dizA kA parimANa, arthavyavasthA ke svAlambana para jora detA hai| isake liye Arthika DhA~cA ahiMsA tathA satya para AdhArita honA caahiye| yaha darzana aise arthataMtra ke vikAsa kI bAta karatA hai jisameM manuSya tathA prakRti ke bIca saccA samanvaya ho| vikAsa mAnavatA pradhAna ho| samAja kA Arthika vikAsa mAnava kendrita honA caahiye| ata: ahiMsA, zAnti, karUNA aura mAnavatA ko dhyAna meM rakhakara arthataMtra kA punarAvalokana karane kI AvazyakatA hai| sandarbha sthala evaM grantha : 1. AcArya mahAprajJa, mahAvIra kA arthazAstra, Adarza sAhitya saMgha, curU, pR. saM. 35 2. Adi purANa 16/179 3. AcArya mahAprajJa, mahAvIra kA arthazAstra, Adarza sAhitya saMgha, curu, pR. saM. 42 dekheM saMdarbha- 1 5. upAsakadazAMga, sUtra 1/38 6. upAsakadazAMga, sUtra 1/38 7. AcArya mahAprajJa, mahAvIra kA arthazAstra, pR. saM. 129 - 130 8. vahIM prApta - 7.8.98 jyeSTha zukla paMcamI, dinAMka 18 jUna' 99, zukravAra prAkRta bhASA divasa utsAhapUrvaka mnaayeN| . - rASTrasaMta AcArya vidyAnanda 36 arhat vacana, apraila 99
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa - 11, aMka - 2, apraila 99, 37 - 44 arhat vacana / prAcIna paMjAba kA jaina purAtatva kundakunda jJAnapITha, indaura) -puruSottama jaina evaM ravIndra jaina* jaina itihAsa meM prAcIna paMjAba kI sImA jaba hama paMjAba kI bAta karate haiM to isa kA artha saptasindhu pradeza vAlA paMjAba hai| kyoMki paMjAba nAma muslima zAsakoM kI dena hai| prAcIna kAla se hI paMjAba kI koI bhI pakkI sImA nahIM rhii| saptasindhu pradeza bhagavAna mahAvIra ke samaya choTe-choTe khaNDoM meM baMTa gayA thaa| jinameM kurU, gaMdhAra, sindhu, sovira, sapAdalakSya, madra, agra, kAzmIra Adi ke kSetra prasiddha the| tIrthaMkara yuga meM prathama tIrthaMkara bhagavAna zrI RSabhadeva ke choTe putra bAhubalI kI rAjadhAnI takSazilA thii| 16veM tIrthaMkara zAMtinAtha jI, 17 veM tIrthaMkara zrI kuMthanAthajI, 18 veM zrI arahanAthajI kA janma sthAna kurU deza kI rAjadhAnI hastinApura meM hai| inake atirikta digambara jaina sAhitya meM tIrthaMkara mallinAtha, bhagavAna pArzvanAtha va bhagavAna mahAvIra kA saptasindhu kSetroM meM padhArane kA varNana upalabdha hai| jaina tIrthaMkaroM ne janabhASA ko pracAra kA mAdhyama bnaayaa| bhagavAna pArzvanAtha ne bahuta samaya kAzmIra, kurU va purU dezoM meM bhramaNa kiyaa| isa kSetra kA eka bhAga artha kekaya kahalAtA thaa| bhagavAna mahAvIra ne apane sAdhuoM ko isa deza taka bhramaNa karane kI chUTa dI thii| kyoMki bhagavAna mahAvIra ke samaya meM Arya va anArya dezoM ke rUpa meM isa kSetra kA vibhAjana ho cukA thaa| Arya kSetroM meM sAdhu-sAdhvI ko maryAdA anusAra bhojana milatA thaa| ina Arya kSetroM ko bhagavAna mahAvIra ne sparza kA saubhAgya pradAna kiyaa| isakA varNana hameM zvetAmbara grantha Avazyaka cUrNi, Avazyaka niyukti Adi meM milatA hai| vaha thUnAMka (sthAnezvara) sanniveza padhAre the| zAyada yaha mArga unhoMne uttarapradeza ke kanakhala haridvAra mArga ke mAdhyama se pUrNa kiyA ho|' zrI bhagavatI sUtra ke anusAra prabhu mahAvIra sindhu ke nareza udayana kI prArthanA para lambA vihAra karake vItabhaya pattana padhAre the| prabhu ne vahA~ cAturmAsa kiyA evaM rAjA ko dIkSita kiyaa| vApasI meM ardha kekaya deza meM ghUmate hue kazmIra, himAcala kI dharatI se mokA nagarI pdhaare| dharma pracAra karate hue prabhu mahAvIra vApasI para rohitaka nagara pdhaare|' ina bAtoM kA varNana zve. jaina AgamoM meM yatra - tatra mila jAtA hai| jina kSetroM kA Upara varNana kiyA gayA hai ve kSetra vartamAna paMjAba, hariyANA, siMdha, pAkistAna, kazmIra, himAcala pradeza, dehalI, uttara - pradeza meM par3ate haiN| bhagavAna mahAvIra ke bAda saptasindhu pradeza meM jaina dharma kI sthiti bahuta acchI rahI, jisakA pramANa hameM maurya evaM naMda rAjAoM dvArA jaina dharma ko grahaNa karane meM milatA hai| maurya samrATa candragupta maurya ko sAre bhArata para sAmrAjya karane kA saubhAgya milaa| jaina graMthoM meM candragupta maurya va isI vaMza ke anya samrAToM ke bAre meM vipula sAmagrI upalabdha hotI hai| samrATa candragupta ne to jIvana ke anta meM munidharma grahaNa kiyA thaa| yadyapi azoka baddha dharma ko mAnatA thA, para usake pratyeka zilAlekha meM jaina dharma kA prabhAva upalabdha hai| dehalI ke zilAlekha meM bhI nirgrantha, brAhmaNa, niyativAdI va zramaNoM (bauddhoM) ko eka sAtha saMbodhita kiyA gyaa| jaina dharma kI paramparA ke anusAra rAjA samprati ne jaina dharma kA prasAra samasta * vimala kola Dipo, purAnA basa sTeNDa ke sAmane, mAlerakoTalA (paMjAba)
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizva meM kiyaa| usa kAla ke maMdira va pratimAaiM gujarAta, rAjasthAna Adi prAntoM ke prAcIna maMdiroM Adi meM dRSTigocara hotIM haiN| isI bIca kaliMga samrATa khAravela ne 161 I. pU. meM jaina dharma ko rAjya dharma ghoSita kiyaa| usake khaNDagiri ke zilAlekha meM uttarApatha ke rAjya ko vijita karane kA ullekha hai| yaha rAjA 15 varSa kI alpAyu meM siMhAsana para baitthaa| isane khaNDagiri va udayagiri meM jaina muniyoM ke lie guphAaiM nirmita kii| kazmIra ke prasiddha itihAsakAra kalhaNa ne mahAmeghavAhana bhikSarAja khAravela dvArA kazmIra va gaMdhAra deza vijayakara pazubali baMda karane evaM maMdira nirmANa kA ullekha hai| rASTrasaMta AcArya zrI vidyAnandajI ne isa kSetra meM vipula zodha kArya karAyA hai| zve. paramparA ke AcArya zrI vimala muni jI kA kathana hai ki 'Aja bhI isa rAjA ke vaMzaja medhA kahalAte haiN|' kalhaNa ke eka ullekha meM azoka ko zrInagara kA nirmAtA va jaina dharma kA parama zrAvaka mAnA gayA hai| isake bAda jaina dharma ko rAjanaitika Azraya milanA baMda ho gyaa| jaina dharma kA uttara bhArata se palAyana honA maurya kAla meM zuru ho gayA thaa| gupta kAla meM jaina dharma kI acchI sthiti kA varNana hindU purANoM meM upalabdha hai|' jaina dharma ko gupta kAla ke bAda nukasAna para nukasAna uThAnA pdd'aa| vartamAna paMjAba meM jaina dharma jaina dharma hara yuga meM kisI na to yaha dharma apane paramotkRSTa para thaa| se mAnatI haiN| 1. osavAla 2. agravAla / hai| yaha loga rAjasthAna se siMdha, paMjAba, gaMdhAra taka phaile jinheM sthAnIya bhASA meM bhAvar3A bhI kahA jAtA hai| yaha adhikAMza zvetAmbara sampradAya ko mAnate haiN| kisI rUpa meM vidyamAna rhaa| 8 vIM sadI taka paMjAba meM jaina dharma ko do jAtiyAM pramukha rUpa pahalI jAti kA saMbaMdha osIyA ( rAjasthAna) se eka mAnyatAnusAra agravAla jAti kA janma sthAna hisAra jile kA agrohA gAMva jahAM vikrama kI 8 vIM zatAbdI meM lohitAcArya ne agravAloM ko jaina dharma meM dIkSita kiyA / agravAla pramukha digambara paramparA kI jAti hai| digambara paTTAvaliyoM ke anusAra kASTA saMgha kI sthApanA bhI agrohA meM huI thii| isa kSetra meM jaina dharma kA prasAra karane meM zvetAmbara paramparA ke kharataragaccha tathA tapAgaccha ke AcArya yatiyoM ke atirikta sthAnakavAsI va terahapaMtha muniyoM kA pramukha yogadAna hai| mahArAja kumArapAla ne isa kSetra para vijaya prApta kara yahAM jaina dharma phailAyA thaa| rAjA kumArapAla ke samaya jaina dharma kAzmIra aura gaMdhAra taka panapa cukA thA / AcArya udyotana sUri racita kuvalayamAlA graMtha meM paMjAba meM jaina dharma kI chaThI sadI kI sthiti kA patA calatA hai| kharataragaccha ke dAdA zrI jinacandra sUrijI aura dAdA zrI jinakuzala sUri ne anekoM sthaloM para jaina dharma kA pracAra prasAra kiyaa| kAlakAcArya kathA meM 2 sarI sadI meM paMjAba meM jaina dharma kI sthiti kA acchA vivaraNa hai| samasta muslima zAsakoM ke sAtha jainAcAryoM ke acche sambandha rahe haiN| isa krama meM jinaprabhu sUri, hIrAvijaya jI, jinacandra sUri Adi zve. jainAcAryoM ke nAma vizeSa ullekhanIya haiN| isa saMdarbha meM hama eka graMtha vijJapti triveNI kA ullekha jarura karanA caaheNge| prastuta graMtha muni zrI jinavijaya jI ne DhUMDhA thaa| isa graMtha meM vikrama kI 14-15 vIM zatAbdI ke jaina dharma para acchA prakAza par3atA hai| 38 arhat vacana, apraila 99
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ isameM AcArya zrI jinabhadrajI, unake ziSyoM zrI jayasAgara, megharAja gaNi, satyarUci, matizIla va hemakuMvarajI kI kAMgar3A tIrtha kI yAtrA kA varNana hai| isa varNana ke sAtha-sAtha tatkAlika paMjAba kI bhaugolika sthiti va paMjAba meM jaina maMdiroM kI sthiti kA sundara varNana hai| vi.saM. 1484 meM yaha yAtrA sampanna huI thii| usa samaya kAMgaDA kA rAjA kaToja vaMzaja narezacanda jaina dharma kA pramukha zrAvaka thaa| AcArya zrI sindha (vartamAna pAkistAna) ke kSetroM se vicaraNa karate hue kAMgaDA kSetra meM pahuMce the| rAste meM unheM vyAsa nadI ke pAsa pharIdapura (pAkapaTana) talapaTana (talavAr3A), devAlapura, kaMganapura (pAkistAna) hariyANA (hoziyArapura jilA) nagara Ae the| vApisI meM vaha gopAcalapura (gulera himAcala), nandapura (nAdauna) koTila grAma (koTalA) hote hue lambA samaya dharma pracAra karate rhe| - vi.saM. 1345 meM zrAvaka harIcaMda ne kAMgar3A tIrtha ke darzana kiye| isa ke atirikta vi.saM. 1400, 1422, 1440, 1497, 1700 taka kAMgar3A tIrtha para kile meM sthita bhagavAna RSabhadeva kI pratimA ke darzana karane vAloM kA ullekha milatA hai| inhIM saMdarbho meM hama prAcIna paMjAba ke purAtatva sthaloM kA adhyayana kreNge| ina sthaloM meM kucha pramukha sthaloM kA varNana isa prakAra hai| 1. har3appA - sindhu ghATI kA pramukha kendra har3appA paMjAba ke pAkistAnI bhAga meM par3atA hai| yahAM se prApta kucha mohareM kAyotsarga mudrA meM prApta hotI hai| isa sabhyatA kA samaya I. pU. 7000 se 5000 I.pU. varSa AMkA gayA hai, jo bhagavAna pArzvanAtha se pahale kA hai| itanI bar3I sabhyatA meM kisI bhI vaidika kriyAkANDa se jur3e dhArmika sthala yA yajJazAlA kA pramANa upalabdha nahIM hotaa| vastuta: yaha sabhyatA yahAM ke mUla drAvir3a logoM kI sabhyatA thI, jo zramaNa saMskRti ke upAsaka the| yahAM se prApta nagna digambara pratimA kI tulanA lohAnIpura (paTanA) se prApta mauryakAlIna pratimA se kI jA sakatI hai| donoM pratimAoM ke AkAra meM aMtara jarUra hai| digambara jainAcArya zrI vidyAnanda jI mahArAja ne bahuta sI mudrAoM kA adhyayana kara yaha siddha kiyA hai ki kaI mudrAeM bharata-bAhubalI se sambandhita haiN| aneka variSTha purAvid bhI isI mata ke haiN| mohanajodar3oM se prApta dhyAnastha yogI kI pratimA kA sambandha vizaddha rUpa se zramaNa paramparA se hai| vaidika dharma meM dhyAna kI paramparA bAda kI 2. kAsana - hariyANA ke gur3agAMva jile meM pichale dinoM eka prAcIna jaina maMdira ke avazeSa prApta hue haiN| isa maMdira ke 3 zikhara haiN| bIca meM 16 Ale haiM, jo saMbhavata: 16 vidyAdeviyoM ke sthAna rahe hoNge| yahA~ pratimAeM dhAtu kI haiM, sabhI pratimAoM kI Ayu 1400 varSa se 400 varSa taka AMkI gaI hai| mUla pratimA meM bhagavAna pArzvanAtha aura bhagavAna mahAvIra svAmI kI pratimA bahuta hI AkarSaka hai| isa maMdira ko aba digambara jaina atizaya tIrtha kA rUpa diyA gayA hai| 3. piMjaura - piMjaura grAma hariyANA ke kAlakA jile meM par3atA hai| apane mugala gArDana ke lie prasiddha isa sthala se kucha dUra bahuta sI vizAla jaina pratimAeM nikalI thIM, jo bhUre raMga kI haiN| isakA samaya 8 vIM sadI jAna par3atA hai| prAcIna sAhitya meM isa gAMva kA nAma paMcapUra thaa| yaha jaina kalA kA acchA kendra rahA hai| yahAM se prApta pratimA kurUkSetra vizvavidyAlaya meM dekhI jA sakatI haiN| ina meM jyAdA RSabhadeva, pArzvanAtha va mahAvIra kI haiN| arhat vacana, apraila 99
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. agrohA - agravAloM ko lohitAcArya ne pratibodhita kara dIkSita kiyA thaa| Ajakala agrohA kI khudAI meM bahuta purAtatva sAmagrI prApta huI hai| eka daravAje kA UparI bhAga prApta huA hai, jo saMbhavata: kisI maMdira kA bhAga rahA ho| usa para bhagavAna neminAthajI kI sundara pratimA aMkita hai| yaha mUrti Ajakala hariyANA purAtatva vibhAga caNDIgar3ha meM dekhI jA sakatI 5. thAnezvara (kurukSetra) - kurukSetra yA thAnezvara ke sthala kA sambandha bhagavAna mahAvIra se bhI rahA hai| bhagavAna mahAvIra tapasyA kAla meM dhUNAka sanniveza padhAre the| yaha sthala gItA sthala ke nAma se prasiddha hai| yahAM eka tIrthaMkara kA sira prApta haA hai| isa ke samaya kA aMdAjA nahIM lagatA, para yaha bhUre patthara kA hai| yaha kurUkSetra vizvavidyAlaya meM rakhA hai| 6. asthalavohala - agara Apako vizAla khar3I kAyotsarga zvetAmbara pratimAoM kA bhaNDAra dekhanA ho to Apa dehalI - rohataka ror3a para eka nAtha sampradAya ke Dere meM dekha sakate haiN| bhagavAna pArzvanAtha kI pratimAoM ke atirikta anya kisI tIrthaMkara ko pahacAnanA muzkila hai| yahA~ se 6 ki.mI. para eka anya gA~va meM jaina pratimAe~ prApta huii| 7. sirasA - yahAM ke sikaMdarAbAda grAma va sirasA se 9 se 11 vIM sadI kI bahata sI jina pratimAeM upalabdha huI haiN| 8. hAMsI - digambara jaina dhAtu pratimAoM kA vizAla bhaMDAra hAMsI se prApta huA thaa| isake kile meM eka imArata dekhane kA hameM bhI saubhAgya milaa| usameM eka jina maMdira kA prArUpa bhI prApta hotA hai| ho sakatA hai, kile meM vizAla maMdira ho aura usa kI pratimAeM kile meM AkramaNakAriyoM ke bhaya se chupA dI gaI hoN| aba ye pratimAeM digambara jaina samAja, hAMsI ke pAsa haiN| yaha pratimAeM parihAra rAjAoM ke samaya kI haiN| 9. rAnIlA - yaha nayA digambara jaina tIrtha hai| rAnIlA bhivAnI ke pAsa par3atA hai| isa gAMva meM 24 tIrthaMkaroM kA eka vizAla paTTa nikalA hai, jisake mUla meM bhagavAna RSabhadeva sthApita hai| cakrezvarI devI kI pratimA bhI yahAM se prApta huI hai| yaha pratimA 8 vIM sadI kI 10. ambAlA - yaha hariyANA kA prasiddha jilA hai| yahAM zvetAmbara maMdira ke jIrNoddhAra ke samaya vi.saM. 1155 kI bha. neminAtha kI, vi.saM. 1454 kI bha. vAsupUjya kI va vi.saM. 1455 kI padmAvatI pArzvanAtha kI pratimAeM prApta huI thI, jise isa maMdira meM sthApita kara diyA gayA hai| maMdira jaina bAjAra meM sthita hai| 11. nAranaula - yahAM 12 vIM sadI kI do vizAla tIrthaMkaroM kI pratimAeM bhUre raMga ke patthara kI prApta huI thI, jisake pIche vizAla parikara hai| arhat vacana, apraila 99
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. tozAma - yaha choTA sA kasbA hisAra ke pAsa hai| yahA~ 9 - 10vIM sadI kI jaina tIrthaMkaroM kI pratimAeM prApta huI thiiN| 13. kAMgar3A - yaha prAcIna jaina tIrtha hai, jisakA vivaraNa "vijJapti triveNI' grantha meM vistRta rUpa se AyA hai| Aja bhI kAMgar3A ke bhavya kile meM bhagavAna RSabhadeva kI prAcIna pratimA sthApita hai| pAsa hI ambikA devI kA maMdira hai| aisA mAnA jAtA hai ki pahale yahAM bhagavAna neminAtha kI pratimA thI, jisake sthAna para isa pratimA ko sthApita kiyA gyaa| isa kile meM aura bhI anekoM maMdiroM ke khaNDahara haiM, jisa para zodha kI AvazyakatA hai| isa tIrtha kI khoja kA saubhAgya paMjAba kesarI zve. jaina AcArya zrI vijayavallabhajI mahArAja ko hai| isa tIrtha kA uddhAra mahatarA mRgAvatI zrI jI ne kiyA thaa| kAMgar3A ke indrezvara maMdira meM DA. vulhara ne bhagavAna RSabhadeva kI khaNDita pratimA ke patthara para eka zilAlekha par3hA thaa| isI taraha vaijanAtha paparolA meM bhI eka pratimA lekha kA ullekha unhoMne kiyA hai| isI ke pAsa jvAlA jI maMdira meM Aja bhI eka sthAna para siddhacakra kA gaTTA par3A hai| Aja se 100 varSa pUrva vahAM zilAlekha thA, jise isI vidvAna ne par3hA thaa| yahIM luMkar3a yakSa kI pUjA hotI hai|' jvAlAdevI zAsanadevI rahI haiM, ho sakatA hai, mUlanAyaka kI pratimA vahAM rahI ho| para Ajakala vahAM koI jinapratimA nahIM hai| isa maMdira kA ullekha vijJapti triveNI meM bhI AyA hai| 14. hastinApura - tIna tIrthaMkaroM ke 12 kalyANakoM kI yaha pavitrasthalI hai| ise kauravoM kI rAjadhAnI hone kA saubhAgya prApta rahA hai| gaMgA ke kinAre hone se ise bahuta vinAza jhelanA par3A hai| isakA pramANa vistRta TIle haiM aura una TIloM para zeSa hai - purAtatva ke cinh| bhagavAna RSabhadeva ke pAraNAsthala ke karIbI TIle para digambara sampradAya dvArA mAnya tInoM tIrthaMkaroM kI caraNa pAdukAyeM sthApita haiN| inake atirikta gaMgA nahara kI khudAI se 7-8 vIM sadI ke tIrthaMkaroM kI tIna pratimAeM milI haiM, jo yahAM ke 200 varSa prAcIna digambara jaina maMdira meM virAjamAna haiN| isI maMdira meM bhagavAna zAntinAtha jI kI vizAla khar3I khar3agAsana pratimA pAraNA sthala se prApta huI thii| isa para eka lekha bhI hai| yaha pratimA 12 vIM sadI kI hai| hastinApura meM varSAMtapa kA pAraNA hotA hai| donoM sampradAyoM ke vistRta va bhavya maMdira yahAM bane haiN| pUjya gaNinIpramukha AryikA zrI jJAnamatI mAtAjI kI preraNA se banA jambUdvIpa yahAM kA bhavya darzanIya sthala hai| isI jambUdvIpa parisara meM zveta kamala meM bhagavAna mahAvIra kA mandira evaM jambUdvIpa pustakAlaya sthita hai| svayaM AcArya jinaprabhavasUri ne vividha tIrthakalpa meM isa kSetra ke maMdiroM kA ullekha kiyA hai para vaha maMdira Aja prApta nahIM hai| prasiddha jaina vidvAna evaM samayasAra nATaka ke raciyatA paM. banArasIdAsa ne yahAM yAtrA kI thI, taba bhI yahA~ prAcIna maMdira vidyamAna the| 15. kaTAsarAja - yaha kSetra pAkistAna ke jhelama jile meM par3atA hai| yaha pahAr3I kSetra hinduoM kA dharma sthAna hai| kahA jAtA hai ki isa sthala para yudhiSThara ne yakSa ke praznoM ke uttara die the| inhIM pahAr3iyoM meM anekoM sthaloM para jina pratimAeM utkIrNa haiM jo kisI jaina maMdira ke avazeSa haiM, aisA ullekha 'madhya eziyA va paMjAba meM jaina dharma' nAmaka grantha meM paM. hIrAlAlajI duggar3a ne kiyA hai| isakA prAcIna nAma sapAdalakSa parvata mAnA jAtA hai| arhat vacana, apraila 99
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. kareja emIra (vartamAna rUsa) - .. . aphagAnistAna meM yaha kSetra par3atA hai| yahAM eka khaMDita caubIsI prApta huI hai jisa kA varNana "jaina kalA evaM sthApatya - khaNDa 1' graMtha meM prApta hotA hai| . 17. dillI yaha kSetra purAtatva se bharA par3A hai| maharaulI meM kuvvate islAma masjida ke khambe jaina pratimAoM va cinhoM se bhare par3e haiN| masjida kI gumboM kI chatoM para tIrthakaroM ke janma kalyANaka kI pratimAe~ khudI haiN| pAsa meM prAcInatA kI dRSTi se kharataragaccha ke prabhAvaka maNidhArI dAdA zrI jinacanda sUrizvara kI dAdAvAr3I bhI hai| pUjya jinakuzala sUrijI kI dAdAvAr3I aba pAkistAna (siMdha) meM hai| digambara paramparA ke aneka mandira evaM avazeSa dillI meM upalabdha haiN| 18. kalyANa - yaha gAMva paTiyAlA se nAbhA jAne vAlI sar3aka para 5 ki.mI. para hai| yahAM ina paMktiyoM ke lekhaka va purAtatva vibhAga ke karmacArI zrI yogIrAja zarmA ko kucha khaNDita pratimAeM milI, jinheM gAMva ke bAhara daravAje para loga siMdara DAlakara bhairoM mAnakara pUjate the| koI pratimA sahI salAmata nahIM thii| ina chakar3oM ko vibhAga meM lAkara sApha kiyA gayA, yaha pratimA zvetAmbara sampradAya kI haiN| ye adhikatara bhagavAna pArzvanAtha va bhagavAna RSabhadeva kI haiN| inake cinha bhI pratimAoM para aMkita haiN| . 19. jhajjara - hariyANA ke gAMva jhajjara se bhI eka khaNDita tIrthaMkara kI pratimA milI hai| 20. khijarAbAda - yaha gAMva ropar3a jile meM par3atA hai| yahAM brAhmI lipi meM aMkita eka jaina tIrthaMkara kI pratimA nikalI thI, jise purAtatva vibhAga ne bhagavAna mahAvIra kI pratimA mAnA hai| isakA samaya 8-9 sadI hai| 21. DholavAhA - yaha gAMva jilA hoziyArapura se 37 mIla dUra hai| isakA saMbaMdha jaina va hindU- donoM dharmoM se rahA hai| yahAM 8 vIM sadI kI eka caturmukhI pratimA nikalI hai, jo Ajakala sAdhu- Azrama hoziyArapura ke myUjiyama meM hai| 22. sunAma - yaha eka prAcIna nagara hai, jisakA sItA mAtA se sambandha jor3A jAtA hai| yahAM eka saMnyAsI zrI bhagavanta nAtha ke Dere meM 7-8vIM sadI kI bhagavAna pArzvanAtha kI kAle raMga kI khaNDita pratimA thI, jise lekhakoM ne svayaM dekhA thaa| para kucha dinoM bAda maMdira kA pujArI isa pratimA ko lekara bhAga gyaa| usa Dere meM khaNDita pratimA kI jagaha eka bhagavAna pArzvanAtha kI pratimA Aja bhI sthApita hai| usakA samaya va sthApanakartA kA patA nhiiN| abhI kucha dina pahale sunAma ke pAsa lohAkher3A gAMva meM anekoM khaNDita pratimAeM niklii| jinakA varNana dainika paMjAbI TribyUna meM aayaa| para aba yaha pratimA kahAM hai patA nahIM claa| isI prakAra pharIdakoTa se eka sarvatobhadrikA pratimA nikalane kA samAcAra to AyA thaa| aba vaha rAjakIya myUjiyama paTiyAlA meM hai| 23. bhaTiNDA - paMjAba ke prasiddha zahara aura sabase bar3e relave jaMkzana bhaTiNDA meM eka sajjana zrI haMsarAja vAMgalA ke kheta se tIna parikara yukta pratimA, eka jinakalpI muni kI pratimA arhat vacana, apraila 99
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ nikalI thii| samAcAra pAte hI hama kaimarA lekara vahAM phuNce| pratimAoM ko sApha kiyA gyaa| sapheda saMgamaramara kI pratimAeM thI, kisI bar3e maMdira kI mUrtiyA~ thI, kyoMki mUlanAyaka kI itanI bar3I pratimA paMjAba meM aura kahIM bhI nahIM milii| usakA zilAlekha vIra pAva pUriyA se zurU hotA thA / hamane usakA artha vIra nirvANa saMvata lagAyA hai| cinhoM ke AdhAra para ise bhagavAna neminAtha kI pratimA ghoSita kiyA gyaa| vizAla pratimA parikara yukta sapheda saMgamaramara kI hai| sAtha meM zrI saMbhavanAtha bhagavAna kI pratimA prApta huI hai eka jinakalpI muni kI pratimA tIrthaMkara sAdRzya hai para usake kaMdhe para choTA sA vastra hai| sAmane rajoharaNa par3A hai| ye pratimA zvetAmbara paramparA kI hai| Ajakala yaha dharohara paTiyAlA sthita sarakArI myUjiyama motI bAga meM hai| 24. mAta zrI cakrezvarI tIrtha yaha kSetra sarahiMda meM par3atA hai| vizAla jaMgala meM bhagavAna RSabhadeva kI zAsanadevI cakrezvarI mAtA sthApita hai| aisI kiMvadantI hai ki 8-9vIM sadI meM kucha tIrthayAtrI kAMgar3A jA rahe the, unake pAsa yaha pratimA thI / yaha yAtrI khaNDelavAla jAti ke the, jo madhyapradeza se Ae the| mAtA ke AdezAnusAra ye isI kSetra meM basa ge| mAtA kA maMdira piNDI rUpa meM sthApita kiyA gayA, jo Aja bhI vidyamAna hai| Aja yaha kSetra khaNDelavAloM taka hI sImita nahIM, balki jaina ajaina sabhI kI AsthA kA kendra hai, sarahiMda yuddhoM kA kSetra rahA hai bandAsiMha bahAdura ne yahAM kI IMTa se IMTa bajA dI thii| yuddha kSetra meM bhI mAtAjI / kA bhavana surakSita hai| pAsa meM camatkArI jalakuNDa hai, jisa meM pAnI khatma nahIM hotA, ise amRta kuNDa kahA jAtA hai| isa prakAra prAcIna paMjAba kA purAtatva bahuta hI vistRta thA hara kAla meM yahAM jaina dharma kisI na kisI rUpa meM vidyamAna rhaa| hamane yathA buddhi prAcIna paMjAba ke purAtatva kSetroM kA varNana kiyA hai| kaI myUjiyamoM meM bAhara se lAI jaina pratimAe~ haiM, unakA paMjAba se koI sambandha nahIM, isalie varNana nahIM kiyA gyaa| - sadarbha sthala 1. kaNagakhala NAma Asama pada do paMthA ujjuo ya vaMkopa jo so ujjuo so kaNagakhala majjhiNa vaccati vaMko pariharaMto sAmI ujjueNa padhAito AvazyakacUrNi 278. ( kaNakhala Azrama pada ko pahuMcane ke do rAste haiN| eka sarala dUsarA lmbaa| donoM rAste kaNakhala Azrama ( haridvAra) jAte the| prabhu mahAvIra ne choTA rAstA chor3a lambA rAstA grahaNa kiyaa| Aja bhI yaha rAstA pahAr3I durgamatAoM se bharA par3A hai| - 2. bhagavatI sUtra 25 / 33-6 3. bhagavatI sUtra 4. vipAka sUtra, adhyayana - 9, dvitIya zruta skandha 5. bhikharAja mahAmeghavAhana khAravela ke zilAlekha ke aMza ka. (1) namo arahatAnaM (1) namo savasidhAnaM (1) airena mahArAjena mahAmeghavAhanena cetarAjavasa vaghanena pasatha subha lakhanena caturatala thunaguno pahitena kaliMgAdhipatinA siri khAravelena / (2) maMDe ca purva rAjanivesita pIthar3aga da (la) bha naMgale nekAsayAti janapada bhAvanaM ca terasa vasa sata kutabhada - titaM maradeha saMghAtaM (1) vArasame ca vasai sehi vitAsayati utarApatha rAjAno / 6. rAjataraMganI (1101 102 103 ) (4-202) 7. bhAgavata, viSNu, vAyu, padma Adi sabhI purANoM meM bhagavAna RSabha kA ullekha hai| - - - 8. kumArapAla prabodha prabandha ke anusAra rAjA kumArapAla ne apane dezoM meM jaina dharma ko rAjya dharma ghoSita kiyA / pUrNa ahiMsA kA pAlana krvaayaa| jana hita kArya maMdira banavAye / atrApi ppaadlkssdaanm| tataH pazcAdAgacchana dvArikAsannaM kenApi vikSaptaH devAtra kRSNarAjo dalinikandano rAjyamakarIt / tatra devadAye dvAdaza grAmAna vadau ayottarA prati pratasthe tatra kAzmIroDDuyAna jAlandhara sapAdalakSa parvata - khasAdi dezAnAM himAcalamsAghayat / 9. (ka) vAraha nemisara taNae thapitha rAya susrmi| AdinAha aMbikA, sahiye, kaMgar3akoTa siharami // ( nagarakoTa arhat vacana, apraila 99 - 43
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ vinatI sa. 1488) 10. jvAlA mukhI tIrtha para jaina pratimA hone kA pramANa zve. jaina AcArya zrI jayasAgaropATyAya kRtcetya paripATI (samaya vikrama saMvat 1500 ke lagabhaga) meM milatA hai| 11. isa nagarakoTa Samukarava ThANehi jaya jiNabhai vaMdiyA, te vIra lauMkaDa devI jAla mukhiya mannaI vNdiyaa| arthAta - yaha kAMgaDAdi kSetroM meM maiMne jinezvaroM bhagavAna kI pratimA ko namaskAra karate samaya isa kSetra meM vIra lakuMDa aura devI jvAlAmukhI kI mAnyatA bhI dekhii| 12. indrezvara maMdira se prApta jaina pratimA kA zilAlekha pATha - (1) om saMvat 30 gacche rAjakule suri bhU ca (da) (2) bhayacandraH [1] tacchipyo (5) malacandrAkhya [sta] (3) padA (dAM) bhojaSaTapada: [2] siddarAjastata: DhaGga (4) DhaDakhagAdajani [la] pyk| ralhetigRhiNI ta] (sya) yA - dharma - yaayinii| ajaniSThA sutau (6) [tasya], [jaina] dharma dha (pa) rAyaNau! jyeSTho - kuMDalako (7) [bhrA] [ttA] kaniSTha: kumaaraabhidyH| pratimeyaM [ca] [7 - jina 1 nujJayA kAritA [11] DA vulnahara aipIgrAphI iNddiyaa| oma saMvat 1296 varSe phAlguna vadi 5 khau kIkhAme brahma-kSatra gotropanna vyaya, bhAnu putrAMmyo vyaMvdolhaNa AlahaNAbhyA svakArita zrI manmahAvIra jainacaitya zrI mahAvIra jinabimba Atma zreyoM (the) kaarit| pratiSThitaM ca zrI jina vallabha sUri saMtAnIya rUdrapallIya zrImada bhayadeva sUri ziSya zrI devabhadra suribhi| (epIgrAphIyA iNDiyA bhAga eka pRSTha 118 saMpAdaka DA. vulhara) prApta - 22.3.99 arhat vacana puraskAra (varSa 10- 1998) kI ghoSaNA kundakunda jJAnapITha, indaura dvArA maulika evaM zodhapUrNa AlekhoM ke sRjana ko protsAhana dene evaM zodhArthiyoM ke zrama ko sammAnita karane ke uddezya se varSa 1989 meM arhat vacana puraskAroM kI sthApanA kI gaI thii| isake antargata prativarSa arhat vacana meM eka varSa meM prakAzita 3 zreSTha AlekhoM ko puraskRta kiyA jAtA hai| varSa 10 (1998) ke 4 aMkoM meM prakAzita AlekhoM ke mUlyAMkana hetu eka trisadasyIya nirNAyaka maMDala kA nimnavat gaThana kiyA gayA thA1. DaoN. ena. pI. jaina, pUrva rAjadUta, I-50, sAketa, indaura 2. pro. sarojakumAra jaina, pUrva prAcArya evaM prAdhyApaka - hindI, manorama, 37 patrakAra kAlonI, kanAr3iyA roDa, indaura 3. pro. sI. ela. parihAra, prAdhyApaka - gaNita, holkara svazAsI vijJAna mahAvidyAlaya, indaura nirNAyakoM dvArA pradatta prAptAMkoM ke AdhAra para nimnalikhita AlekhoM ko kramaza: prathama, dvitIya evaM tRtIya puraskAra hetu cunA gayA hai| jJAtavya hai ki pUjya munirAjoM/ AryikA mAtAoM, arhat vacana sampAdaka maMDala ke sadasyoM evaM vigata pA~ca varSoM meM isa puraskAra se sammAnita lekhakoM dvArA likhita lekha pratiyogitA meM sammilita nahIM kiye jAte haiN| puraskRta lekha ke lekhakoM ko kramaza: rupaye 5001/-, 3001/- evaM 2001/- kI nagada rAzi, prazasti patra, smRti cinha se nikaTa bhaviSya meM sammAnita kiyA jaayegaa| prathama puraskAra - 'nemicandrAcArya kRta granthoM meM akSara saMkhyAoM kA prayoga', 10 (2), apraila - 98, pR. 47-59, zrI dipaka jAdhava, vyAkhyAtA - gaNita, jI-1, mADala skUla kaimpasa, bar3avAnI- 4515511 dvitIya puraskAra - "digambara jaina Agama ke bAre meM eka cintana', 10(3), julAI-98, pR. 35 - 45, pro. ema. DI. vasantarAja, 66, 9 vA~ krAsa, navelu rAste, kuvempunagara, maisUra (karnATaka) aritu garant - 'Epistemology in the Jaina Aspect of Atomic Hypothesis', 10(3), July-98, pp 29-34, Dr. Ashok K. Mishra, Dept. of History, Culture and Archaelogy, Dr. R.M.L. Avadh University, Faizabad-224001 devakumArasiMha kAsalIvAla DaoN. anupama jaina adhyakSa saciva arhat vacana, apraila 99
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... varSa - 11, aMka - 2, apraila 99, 45 - 50 arhat vacana kundakunda jJAnapITha, indaura jhAMsI ke saMgrahAlaya meM saMgrahIta jaina pratimAe~ - surendra kumAra caurasiyA * uttara pradeza ke dakSiNa pazcimI chora para sthita jhAMsI jilA 24' - 11' aura 25' - 50' uttarI akSAMza tathA 78 - 10, 79 - 25 pUrvI dezAMza ke bIca sthita hai| pahuja tathA vaitavartI nadiyoM ke madhya sthita jhAMsI jile kA mukhyAlaya jhAMsI hai| isa nagara kI sthApanA orachA nareza rAjA vIrasiMha deva ne kI thii| yaha nagara parakoTe ke dvArA surakSita hai| 1613 I. meM nirmita yahAM kA kilA mahatvapUrNa hai| isa jile kA kSetraphala 5024 varga ki.mI. hai|' jhA~sI nagara kA prAcIna nAma 'balavaMta' nagara thaa| kAlAntara meM ise jhAMsI kahA jAne lgaa| mAnyatA hai ki bundela rAjAoM kI rAjadhAnI aurachA meM sthita jahAMgIra mahala se jhA~sI ke kile kI chAyA arthAt jhAMi sI dikhAI detI thI, isalie ise "jhAMisI" durga kahA gayA, bAda meM isa nagara ko jhAMsI kahA jAne lgaa|' jhA~sI ke samIpa khailAra, rAjApura, lahara aura bar3AgAMva meM gyArahavIM - bArahavIM zatAbdI ke kalAvazeSa prApta hue haiN| inake dvArA siddha hotA hai ki balavaMtanagara ke nAma se jhAMsI kA Adhipatya madhyakAla meM thaa| cedi mahAjanapada ke antargata sthita jhA~sI nagara aura usake Asa - pAsa kA bhU - bhAga prAga aitihAsika tathA AdyaaitihAsika mAnava ke nivAsa kA kSetra rahA hai| saMgrahAlaya paricaya - jhAMsI nagara meM eka zAsakIya saMgrahAlaya hai| isake atirikta rAnI mahala jhAMsI meM Asa - pAsa ke kSetroM se ekatra kI gayI kucha pratimAeM saMgrahIta haiN| rAnI mahala kendrIya purAtatva vibhAga kA saMrakSita smAraka hai| san 1978 meM jhA~sI kA purAtatva saMgrahAlaya saMskRta vidyAlaya ke bhavana meM prAraMbha huaa| mArca 1992 meM kile ke nikaTa sthita mahArAnI lakSmIbAI pArka ke samIpa navanirmita bhavana meM saMgrahAlaya sthAnAMtarita kiyA gyaa| saMgrahAlaya kI sthApanA aura vyavasthA meM tatkAlIna saMgrahAlayAdhyakSa DA. esa.DI. trivedI kA yogadAna ullekhanIya hai| vartamAna saMgrahAlaya bhavana AyAtAkAra hai| bhavana meM kula 16 yUniTa haiN| bhavana meM eka vizAla kakSa aura 6 gailarI haiN| rAjakIya saMgrahAlaya meM brAhmaNa, jaina tathA bauddha dharmoM se saMbaMdhita devI - devatAoM, pazu-pakSiyoM kI kula 556 pASANa pratimAeM haiN| inake atirikta 361 mRNmUrtiyAM, 44 kAMsya pratimAeM, 144 peMTiMga, 61 pANDulipiyAM aura 8799 mudrAeM haiN| saMgrahIta mudrAoM meM 41 svarNa, 1019 rajata, 21 mizrita dhAtu tathA 7682 tAmra mudrAeM haiN| inake atirikta prAcIna aura madhyakAlIna astra-zastra kI saMkhyA 89 haiN| saMgrahAlaya meM kevala eka zilAlekha hai| isake atirikta eraca se prApta dAmamitra aMkita ITa kA Tukar3A bhI saMgrahAlaya meM hai| vivecya kSetra meM prApta jaina tIrthaMkaroM kI pratimAeM sIrona, khurda, devagar3ha, jAlauna, dughaI, cAMdapura se prApta huI jinakA saMgraha rAjakIya saMgrahAlaya * zodha chAtra, prAcIna bhAratIya itihAsa, saMskRti evaM purAtatva vibhAga, DaoN. harisiMha gaura vi.vi., sAgara-470003 (ma.pra.)
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ evaM rAnI mahala meM haiN| saMgrahAlaya meM saMgrahIta jaina pratimAoM kA varNana - (1) RSabhanAtha - prathama tIrthaMkara RSabhanAtha kI sthAnaka pratimA kA sundara aMkana hai jinake vakSa para svAstika kA aMkana hai| isa pratimA kI viziSTatA darpaNa jaisI camaka Aja bhI vidyamAna honA hai| prabhAmaNDala sAdA hai jisake donoM aura do vidyAdhara caMvara lie hue haiN| gajAbhiSeka kA aMkana bhI dikhAyA gayA hai| nicale hisse meM donoM ora caMvara dhArI tathA sevikAeM baiThI hAtha jor3e pUjita bhAva meM dikhAI gayI haiN| pratimA kI caraNa caukI ke nIce abhilekha bhI likhA hai jo ki nirmANa kI tithi saMvat 1248, vaizAkha sudI 2 spaSTa hai| lekha isa prakAra hai - (ka) saMvat 1248 vaizAkha sudi 2 vude.......sA (kha) buUlhA tasyaM mAryA pranatAsuta sAvu....... (ga) suta.......nityaM praNamati 12 vIM zatI kI pratimA carakhArI jilA hamIrapura se prApta huI hai| (dekheM citra - 1) (2) RSabhanAtha Asanastha pratimA - 12 vIM zatI kI yaha pratimA mahobA, jilA hamIrapura se prApta huI hai| RSabhanAtha padmAsana meM dhyAna mudrA meM baiThe haiN| inake bAla aura kaMdhe ke jor3a spaSTa dikhate haiN| pratimA meM kAna lambe haiN| vakSa para zrIvatsa aMkita hai, hathelI aura bAju meM kamala cinha kA bhI aMkana kiyA gayA hai| virAjita caukI para sundara bela latAoM kA bhI aMkana dRSTigocara hotA hai| (3) RSabhanAtha padmAsana pratimA - RSabhanAtha padmAsana mudrA meM dhyAnastha avasthA meM', A~kheM dhyAna mudrA meM, kAna lambavat, sira ke bAla baMdhe hue dhuMgharAle haiN| pratIka lAMchana 'baila' unake AdhAra ke madhya bhAga meM cinhita hai| pratimA para camakadAra pAliza Aja bhI maujada hai| pratimA kI caraNa caukI ke nIce abhilekha kA aMkana hai, jo nimna hai - 'nA varAnvayaisAvujIja tasya suta saiSThighATu tasya sutasavai sulhA nityaM sajaNi prnnmti| 1228 yeSTha sudiM anuvAda - savai sulhA jo ki putra hai ....... nirantara vaMdanA karatA hai| prathamA zukla pakSa 1228-1 yaha pratimA mahobA se 12 vIM zatI ke lagabhaga kI prApta huI hai| (4) cakrezvarI : dvAra stambha para vyApaka rUpa se khurda daNDa ke dAhine meM prathama tIrthaMkara RSabhanAtha kI yakSI cakrezvarI bAhara nikale hue garUr3a para virAjamAna hai| unakA eka paira nIce kI ora hai jo garUr3a kI hathelI para rakhA hai| cakrezvarI dasabhujI pradarzita haiN| unake dAhine hAtha meM talavAra dUsare meM DhAla hai| eka hAtha varada mudrA meN| bAeM hAthoM meM kramaza: kamalanAla, tIra, cakra lie dikhAyA gayA hai| cakrezvarI zaMka AkAra mukuTa, maikhalA, pAyala, hAra, Adi AbhUSaNoM se suzobhita haiN| prabhAmaNDala sAdA hai| vidyAdhara hAra 46 arhat vacana, apraila 99
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ lie UparI hisse meM dikhAe gaye haiN| isa pratimA ke bAeM hisse meM sira vihIna tIrthaMkara pratimA kA aMkana hai| tIrthaMkara ke bAju meM sahAyaka haiN| prabhAmaNDala sAdA, Upara vidyAdhara haiM jo hAthoM meM hAra lie haiN| cakrezvarI devI aura tIrtha ke madhya meM 2 kSaitija katAra haiM jinake UparI paMkti meM 4 jina sthAnaka mudrA meM pradarzita haiM inake Upara latAoM kI paTTI haiN| nicalI paMkti meM grahoM ko citrita kiyA gayA hai jo bAMe hAtha meM kalaza lie haiN| dAyAM hAtha abhayamudrA meM uThA hai| dvAra staMbha kA yaha bhAga kalA evaM vaiziSTatA kI dRSTi se mahatvapUrNa hai| pratimA sIrona khurda se lagabhaga 11 vIM zatI kI prApti hai| (5) padmaprabhanAtha - yaha pratimA chatarapura madhyapradeza se lagabhaga 12 vIM zatI kI prApta huI hai| pratimA sthAnaka mudrA meM pradarzita hai| unake hAtha evaM kAna lambavat haiN| deva kI dAhine hAtha meM kamala lie dikhAyA gayA hai| sAdA prabhAmaNDala yukta pratimA ke donoM aura ca~varacArI puruSoM kA aMkana hai| caraNa caukI para do paMktiyoM kA lekha aMkita hai jo aspaSTa hai| pratimA ke prabhAmaNDala kA bAyA~ bhAga, nAka evaM bAMyI bhujA kI hathelI khaNDita avasthA meM hai|' (6) neminAtha - pratimA sthAnaka mudrA meM hai - vakSa para zrI vatsa aMkita haiM unakA lAMchana makara aura hAthI donoM aura nIce dRSTavya hai| prabhA cakra ke bAeM meM vidyAdhara kA aMkana hai| pratimA ke UparI bhAga ko chatra ke rUpa meM ukerA gayA hai| chatra se eka vRkSa kI pattI jur3I hai jo baughi vRkSa ko darzAtI hai| kalA kI dRSTi se anupama kRti hai jo maihara, madhyapradeza se lagabhaga 12 vIM zatI meM prApta huI hai| 0 (dekheM citra - 2) (7) ambikA - ambikA, jo neminAtha kI yakSI haiM, lalitAsana mudrA meM baiThI haiM, prabhAmaNDala sAdA " hai, UparI bhAga meM AmravRkSa kA utkIrNana hai, AmavRkSa ke donoM aura vidyAdhara bhI pradarzita haiM, pratimA ke UparI bhAga meM hI neminAtha kI sira vihIna pratimA kA bhI aMkana hai| ambikA ra hAra, stanahAra, bAjabaMda, kara dhana, adhovastra dhAraNa kie hai| ambikA kI goda meM unakA bar3A putra zuMbhakara baiThA hai| ambikA ke bAeM hAtha ke pAsa unake choTe putra prabhAkara ko pradarzita kiyA hai| vedikA ke nIce siMha kA aMkana hai| dAeM bhAga meM eka dAnI baiThA pradarzita hai| pratimA maihara madhyapradeza se lagabhaga 11-12 vIM zatI kI prApti hai| 11 (dekheM citra - 3) (8) pArzvanAtha - sthAnaka mudrA meM lambI bhujAeM, hathelI para kamala cinha, kAna laTake hue lambavat, zrIvatsa vakSa para aMkita hai| gale aura nAbhi ke nIce cAra - cAra rekhAe puSTidarzaka haiN| saptaphaNa vAle prabhAmaNDala se yukta pratimA ke donoM aura caMvaradhArI puruSAkRti kA aMkana hai| tIrthaMkara cinha vedikA ke nIce aMkita hai| caraNa caukI para kucha abhilikhita bhI hai jo - (ka) saMvat 1253 ASAr3ha sudi 5 ravaunAvarAzraye (kha) sAdhujAlvha maginIvAlhA nitya praNamati yaha pratimA hamIrapura se prApta huI hai| 12 (dekheM citra - 4) (7) pArzvanAtha - arhat vacana, apraila 99
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratimA ke samakakSa eka sahAyaka khar3A hai| pAMca phaNa vAlA prabhAmaNDala hai| dAhinA hAtha va ceharA kSatigrasta hai| Upara nAgAkRti ke vidyAdhara ur3ate hue pradarzita haiN| UparI bhAga para gajAbhiSeka kA dRzya hai| sahAyaka vividha AbhUSaNoM yathA - mekhalA, kuNDala, hAra, kamarabaMda, kalAI va bhujabaMdha se yukta haiN| pratimA kA UparI hissA maMdira AkRti meM hai| ukta pratimA mahobA se 12 vIM zatI kI prApta huI hai| (10) pArzvanAtha - saptaphaNoM vAle prabhAmaNDala se yukta pArzvanAtha pratimA ke UparI hisse para donoM ora nAgAkRti vAle vidyAdhara ur3ate hue dikhAe gae haiN| lambavat hAtha evaM lambe kAna pradarzita haiN| pratimA ke nicale donoM aura sahAyaka puruSAkRti kA aMkana hai| caraNa caukI ke nIce siMhAkRti kA pradarzana bhI dikhAyA gayA hai| ukta pratimA sIrona khurda se lagabhaga 12 vIM zatI kI prApti hai|" (dekheM citra -5) (11) mahAvIra - ___mahAvIra sthAnaka mudrA meM pradarzita, vakSa para zrIvatsa, gale aura nAbhi ke nIce rekhAeM aMkita haiN| bhujAeM lambI va hathelI para pUrNa kamalAkRti kA utkIrNana hai| pratimA ke donoM ora ca~varadhArI puruSAkRti hai| caraNa vedikA para lekha bhI utkIrNa hai| pratimA mahobA se 12 vIM zatI meM prApta hai| 15 (dekheM citra - 6) (12) caturkoNIya jina staMbha khaNDa - saMgrahAlaya meM pradarzita caturkoNIya eka dvAra staMbha ke cAroM aura jina AkRtiyoM kA utkIrNana hai| pratimA ke UparI hisse meM kalaza AkRti ko ukerA gayA hai| kAna evaM hAtha lambavat haiN| deva caraNa caukI ke nicale hisse para siMhAkRti kA utkIrNana bhI pradarzita hai| (dekheM citra -7) sandarbha - 1. manoramA Iyara buka, 1990, koTTayama, pR. 553 2. jhAMsI jilA gajeTiyara, pR. 344, uttama caritra, 82 - 162 3. jhAMsI jilA gajeTiyara, pR. 1 4. rAjakIya saMgrahAlaya, jhAMsI, paricaya pustikA, zrIvAsa, o.pI.ela. pR. 1 5. rAjakIya saMgrahAlaya, jhAMsI, pratimA saMkhyA, 79 - 49 6. rAjakIya saMgrahAlaya, jhAMsI, pratimA 7. rAjakIya saMgrahAlaya, jhAMsI, pratimA saMkhyA, 80 - 13 8. rAjakIya saMgrahAlaya, jhAMsI, pratimA saMkhyA, 80,25 9. rAjakIya saMgrahAlaya, jhAMsI, pratimA saMkhyA, 80,8 10. rAjakIya saMgrahAlaya, jhAMsI, pratimA saMkhyA, 80,9 11. rAjakIya saMgrahAlaya, jhAMsI, pratimA saMkhyA, 80, 28 12. rAjakIya saMgrahAlaya, jhAMsI, pratimA saMkhyA, 80, 18 13. rAjakIya saMgrahAlaya, jhAMsI, pratimA saMkhyA, 80,23 14. rAjakIya saMgrahAlaya, jhAMsI, pratimA saMkhyA, 80, 24 15. rAjakIya saMgrahAlaya, jhAMsI, pratimA saMkhyA, 80, 17 prApta - 1.9.98 48 arhat vacana, apraila 99
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ (citra-1) bhagavAna RSabhadeva (citra - 2) bhagavAna neminAtha (citra-3) bhagavAna aMbikA (citra-4) bhagavAna pArzvanAtha arhat vacana, apraila 99 49
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 (citra 5) bhagavAna pArzvanAtha - (citra 7 ) jina stambha khaMDa - (citra - 6 ) bhagavAna mahAvIra arhat vacana, apraila 99
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa - 11, aMka - 2, apraila 99, 51 - 57 ahat vacana / tIrthaMkara RSabhadeva (AdinAtha) aura unakI sAdhanA sthalI kundakunda jJAnapITha, indaura) vizAlA (badrInAtha) - gulAbacanda jaina * ___ kAlacakra ke tRtIya khaNDa suSamA - duSamA kI samApti ke caurAsI lAkha varSa pUrva (jinAgama meM 'pUrva' kA pariNAma 70 lAkha 56 hajAra koTi varSa nirdhArita hai) ke sAr3he ATha mAha zeSa rahane para vinItA nagarI (vartamAna ayodhyA) ke zAsaka, antima kulakara, ikSvAkuvaMzI mahArAja nAbhirAya ke yahA~ uttarASAr3ha nakSatra kI caitra kRSNa navamI kI prabhAta velA meM jaina dharma ke Adi pravartaka, prathama tIrthaMkara zrI RSabhadeva kA janma huA thaa| mahArAnI marudevI unakI jananI thiiN| zrI RSabhadeva janma se hI apratima bauddhika zakti evaM pratibhA sampanna the| bIsa lAkha varSa pUrva kI Ayu meM inakA vivAha kaccha evaM sukaccha deza kI do sulakSaNA, sundara kanyAoM naMdA (yazasvatI) va sunaMdA se huA thaa|' zrI RSabhadeva kI prathama patnI naMdA se bharata Adi 99 putra tathA eka putrI brAhmI aura dUsarI patnI sunandA se eka putra bAhubalI tathA eka putrI sundarI kA janma huA thaa| zrI RSabhadeva ke vayaska ho jAne para unheM sampUrNa rAjya bhAra saupakara mahArAjA nAbhirAya Atma ciMtana evaM dharmArAdhana pUrvaka jIvana vyatIta karane lge| zrI RSabhadeva ke pUrva yaha kSetra bhogabhUmi thaa| janatA ko jIvanopayogI sabhI padArtha binA koI zrama kiye, kalpavRkSoM dvArA sahaja hI prApta ho jAte the| kintu kAla ke prabhAva se kramaza: kama hote hue kalpavRkSoM kA abhAva ho gyaa| aba sabhI ke samakSa jIvanopayogI vastuoM kI prApti kA prazna upasthita thaa| mahArAja RSabhadeva ne janatA ke kaSToM kA anubhava karate hue unheM zramapUrvaka kRSi karma, kRSi hetu Avazyaka vastuoM ke nirmANa, pazu pAlana, jisase dUdha, ghI Adi khAdya ke sAtha - sAtha kRSi hetu upayogI pazu - vRSabha prApta ho sake, vastra nirmANa tathA vANijya - vyavasAya Adi kI zikSA dI tAki sabhI zramapUrvaka sukhI jIvana nirvAha kara skeN| isa prakAra bhogabhUmi samApta hokara karma bhUmi kA prArambha huaa| nAgarikoM ke sAtha - sAtha unhoMne apane putroM ko bhI vibhinna vidyAoM - malla vidyA, astra-zastra cAlana, gAyana - vAdana, zilpa evaM cikitsA Adi meM nipuNatA pradAna kii| unhoMne apanI putrI brAhmI aura sundarI ko bhI akSara evaM aMka vidyA kI zikSA dii| putrI brAhmI ke nAma para hI brAhmI lipi kA AviSkAra huA jise bAda meM saMskRta Adi bhASAoM kI jananI hone kA gaurava prApta huaa| ata: sabhI prakAra se saMtuSTa evaM sukhI nAgarikoM ke sAtha mahArAja RSabhadeva nirvighna evaM sAnaMda rAjya karane lge| eka dina rAja darabAra meM rAjanartakI nIlAMjanA kA nRtya cala rahA thaa| nRtyAvasthA meM hI akasmAta Ayu samApta ho jAne kAraNa nartakI kI mRtyu ho gii| vahA~ upasthita indra ne caturatApUrvaka sthiti ko saMbhAlate hue tatkAla hI nIlAMjanA ke sthAna para kisI anya nartakI ko sthApita kara diyaa| nRtya calatA rahA kintu nartakI badala gii| sabhAsadoM ko isa durghaTanA evaM parivartana kI bhanaka bhI na par3I kintu avadhijJAnI RSabhadeva se yaha ghaTanA chipI na raha skii| isa ghaTanA kA unake mana para gaMbhIra prabhAva par3A tathA jIvana kI nazvaratA kA bodha hokara unake mana meM vairAgya kI ajasra dhArA pravAhita * rAjakamala sTorsa, sAvarakara patha, vidizA-464001
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ hone lgii| nRtya cala rahA thA kintu RSabhadeva ke mAnasa paTala para bhogoM kA bhava - rogavarddhaka svarUpa calacitra kI bhAMti spaSTata: parilakSita ho rahA thaa| ve dekha rahe the ki isa amUlya jIvana kA eka vRhat bhAga to maiMne sAMsArika bhogoM ke kSaNika evaM nazvara sukhoM kI lAlasA meM vyartha hI gaMvA diyaa| aba Atma kalyANa evaM sacce sukha kI prApti kA upAya karanA caahiye| jIvana anitya hai, mRtyu nizcita hai, jIvana - mRtyu kA yaha cakra to nirantara calatA hI rhegaa| kucha aisA karanA cAhiye jisase isa bhava cakra se sadA ke liye mukti prApta kI jA ske| yaha mAnava jIvana puna: dhAraNa na karanA pdd'e| . vicAroM meM sAMsArika bhogopabhogoM ke prati tIvra virakti utpanna hote hI laukAMtika devoM ne vahA~ Akara zrI RSabhadeva ke Atma kalyANakArI vicAroM kI anumodanA kI tathA nivedana kiyA - 'he deva! Apa to dharmatIrtha ke pravartaka haiM, ata: karma zatruoM kA kSaya kara zreSTha mokSamArga prakAzita kre| zrI RSabhadeva ne Atma kalyANa ke patha para agrasara hone kA dRr3ha nizcaya kara samasta rAjya kA apane putroM meM baMTavArA kara diyaa| bharata ko ayodhyA, bAhubalI ko podanapura tathA zeSa 99 putroM ko vibhinna rAjyoM kA svAmitva prApta haa| aba sarva prakAra nirAbhAra ho unhoMne tapazcaraNa hetu vanAgamana kA nizcaya kiyaa| ata: sudarzanA nAmaka pAlakI para ArUr3ha ho, nagara ke bAhya bhAga meM sthita siddhArthaka vana kI ora unhoMne prasthAna kiyaa| usa samaya bhagavAna kA tapakalyANaka utsava dekhane ke liye mahArAja nAbhirAya, mAtA marudevI, hajAroM rAjA tathA samasta puravAsI pAlakI ke pIche-pIche cala rahe the| vana meM pahu~ca zrI RSabhadeva ne mAtA - pitA tathA samasta parivArajanoM se anumati lI evaM vastrAbhUSaNa Adi samasta bAhya parigraha kA parityAga kara pUrNa digambara ho, paMcamuSTi kezalaMcuna kara, OM nama: siddhebhya: uccAraNa karate hue siddhoM kI vandanA kI tathA vaTa vRkSa ke nIce eka zilA para baiTha dhyAnastha ho gye| jisa sthAna para zrI RSabhadeva ne dIkSA lI thI vahI sthala bAda meM prayAga, vartamAna meM ilAhAbAda nAma se prasiddha huaa| aTThAisa mUlaguNoM kA samyaka pAlana karate hue muni RSabhadeva ne chaha mAha taka nirAhAra rahakara anazana tapa kI ArAdhanA kii| bAda meM vihAra karate hae ve hastinApa jahA~ bAhubalI ke putra somaprabha rAja karate the| somaprabha ke putra zreyAMsakumAra dvArA ikSurasa ke rUpa meM diye gaye AhAra se mahAmuni ne pAraNA kii| yaha pAvana divasa loka meM Aja bhI akSaya tRtIyA ke nAma se jAnA jAtA hai| eka hajAra varSoM kI mauna sAdhanA ke pazcAta unheM kevalajJAna kI prApti huI evaM mani zrI RSabhadeva zuddha, buddha, pUrNa vItarAgI, arhat parameSThI para unakA samavazaraNa Ayojita huaa| bhUmi se cAra aMgula Upara kamalAsana para bhagavAna virAjamAna hue| bhagavAna RSabhanAtha kI vANI mukharita huii| vRSabhasena unake pramukha prastotA - gaNadhara bne| vahA~ upasthita sabhI bhavya jIvoM ne unakA Atma hitakArI evaM mukti patha pradarzaka divya upadeza grahaNa kiyaa| bhagavAna kI kalyANamayI amRta vANI zravaNa karane mahArAja bharata bhI saparivAra pdhaare| svasamaya evaM parasamaya rUpa anAdi tatva kA nirUpaNa karate hue bhagavAna ne kahA 'jo samaya bIta gayA vaha lauTakara nahIM aataa| moha - mAyA meM lipta jIva samyaka puruSArtha dvArA hI mukti prApta kara sakatA hai| ata: sabhI samyaka puruSArtha karate hue, kaSAyoM se virata ho indriyoM para vijaya prApta kreN| arhat vacana, apraila 99
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ samavasaraNa kA citra kevalajJAna prApti ke pazcAta bhagavAna RSabhadeva kA lokopakArI dharmacakra pravartana prArambha huaa| eka sahasra kama eka lAkha varSa pUrva varSoM taka kAzI, kuru, kauzala, cedi, aMga, baMga, magadha, AMdhra, kaliMga, pAMcAla, avaMti, mAlava, dazArNa, vidarbha Adi dezoM meM vihAra karate Sabhadeva ne himAlaya kI ora prasthAna kiyA tathA aSTApada ke vizAlA (badrInAtha) Adi zikharoM para tapazcaraNa karate hue Ayu ke caudaha divasa zeSa rahane para ve kailAza giri zikhara phuNce| kailAza giri zikhara para dhyAnastha ho, yoga nirodhapUrvaka zeSa aghAtiyA karmoM kA kSaya kara mAgha kRSNa caturdazI ke dina prAta: sUryodaya belA meM RSabhadeva ne mokSa prApta kiyaa| bhagavAna ke sAtha-sAtha eka hajAra muniyoM ne bhI mukti prApta kii| bhagavAna ke nirvANa ke pazcAta vRSabhasena Adi gaNadhara, bAhubalI, bharata, tIrthaMkara ajitanAtha ke pitAmaha mahArAja tridazaMjaya, vyAla, mahAvyAla, accheda, abhedya, nAgakumAra Adi aneka bhavya jIva bhI aSTApada ke inhIM pAvana giri zikharoM se mukta hue| himagiri - himAlaya ko bharata kSetra meM eka vizeSa gaurava prApta hai| vividha tIrtha kalpa ke aSTApada girikalpa meM gaurIzaMkara, droNagiri, nandAdevI, nara, nArAyaNa, trizulI, vizAlA tathA kailAza - ina sabhI giri zikharoM ko aSTApada meM garbhita kiyA gayA hai| saMskRta nirvANa kANDa ke anusAra - 'sahayAcale ca himavati supratiSThe'4 - samasta himAlaya hI siddhakSetra hai| himAlaya kA prAkRtika vaibhava, zAMta ekAMta virATa svarUpa tathA tapolIna muniyoM kI bhAMti sthira khar3e U~ce-U~ce giri zikhara hRdaya kI AdhyAtmika bhAvanAoM ko udvelita kara use Atma ciMtana evaM Atma sAdhanA hetu prerita karate haiN| yahI kAraNa hai ki Atma sAdhanA hetu sabhI tIrthaMkaroM evaM munivaroM ne sadaiva inhIM giri zikharoM kA Azraya liyA hai| pUrva meM sthita sammedazikhara se prArambha kara pazcima meM giranAra taka sabhI giri zikhara ina mahAna AtmAoM kI caraNa raja se pAvana haiM, nirvANa prApti ke sAdhana haiN| yadi kailAza zikhara tIrthaMkara AdinAtha kA yA giranAra tIrthaMkara neminAtha kA mukti dhAma hai to sammedazikhara ko sarvAdhika bIsa tIrthaMkaroM kI nirvANa bhUmi hone kA gaurava prApta hai| mahAkavi kAlidAsa ne arhat vacana, apraila 99 53
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ apane prasiddha kAvya grantha 'kumArasaMbhava' meM 'AstyuttarasyAM dizi devatAtmA himAlayo nAma nagAdhirAja: likhakara parvatazreSTha himAlaya ko devatAoM kI AtmA nirUpita kiyA hai| marudevyAsahanAbhiH rAjorAjAtairvata:, anustisthau tadAdRSTum vibhornisskrmnnotsvm|| arthAt bhagavAna kA dIkSA kalyANaka mahotsava dekhane ke liye mahArAnI marudevI sahita mahArAja nAbhirAya saikar3oM rAjAoM aura purajanoM ke sAtha RSabhadeva kI pAlakI ke pIche-pIche cala rahe the| isake pazcAta zrI nAbhirAya ke jIvana ke uttarArddha, ve kaba taka jIvita rahe? tathA apanA zeSa jIvana unhoMne kahA~ va kisa prakAra vyatIta kiyA? ina bAtoM kI carcA zAstroM meM kahIM bhI dekhane ko nahIM miltii| kintu hindU dharmagraMtha zrImadbhAgavata meM maharSi zukadeva dvArA prastuta vivaraNa se nAbhirAya ke saMbaMdha meM kucha jAnakArI avazya prApta hotI hai| unake anusAra - "viditAdharmAnurAgamApauraprakRti janapadI rAjAnAbhirAtyajam samaya seturakSAyAmAbhiSicya sahamarUdevyA vizAlAyAm prasannacittenanipuNena tapasA samAdhiyogen ......mhimaanvaapt|" uparokta kathana kI TIkA karate hue zrIdharasvAmI likhate haiM - 'puravAsiyoM kI prakRti ko abhivyApta karane vAlA jinakA anurAga prasiddha thA tathA jo jana-jana ke parama AdaraNIya evaM zraddhA ke pAtra the, aise mahArAja nAbhirAya ne dharma maryAdA kI rakSA ke liye apane putra RSabhadeva kA rAjyAbhiSeka kara svayaM vizAlA badarikAzrama meM prasanna mana se parama AdaraNIya utkRSTa tapa tapate hue yathAkAla mahimApUrNa jIvana mukti nirvANa prApta kiyaa|' zrImadbhAgavata ke ukta kathana se yaha spaSTa ho jAtA hai ki mahArAja nAbhirAya ne apane jIvana ke aMtima samaya meM vizAlA badrInAtha giri zikhara para tapazcaraNa karate hue yahIM se mukti prApta kI thii| parvatIya aMcala prArambhika avasthA meM hare - bhare, vizAla evaM saghana vRkSoM se AcchAdita rahate haiM kintu jaise jaise U~cAI bar3hatI jAtI hai, U~ce ghane vRkSa virala hote jAte haiM tathA unakA sthAna choTI-choTI jhAr3iyA~ lene lagatI haiN| samudratala se dasa gyAraha hajAra phuTa U~ce badrInAtha zikhara kI sthiti bhI kucha aisI hI hai| yahA~ sarvatra badarI - bera kI choTI choTI jhAr3iyA~ hI dikhAI detI haiN| yahA~ kA svaccha, suramya evaM zAMta vAtAvaraNa tapasyA evaM Atma sAdhanA hetu anukUla, eka Azramavata pratIta hotA hai| tathA yahI paridRzya isa giri zikhara ke badarikAzrama badrInAtha nAma ko sArthakatA pradAna karatA hai| badrInAtha mandira ke pIche kucha dUrI para nara, nArAyaNa evaM nIlakaMTha giri zrRMgoM ke madhya eka vizAla prastara zilA para caraNoM kI anukRti utkIrNita hai| sthAnIya janatA ise dharmazilA kahakara Adara pradAna kara rahI hai| mahArAja nAbhirAya kI tapa evaM nirvANa bhUmi hone ke kAraNa vizAlA - badrInAtha zikhara para nirmita yaha caraNa ni:sandeha nAbhirAya ke hI caraNa haiN| mahAmAnavoM ke nirvANa ke pazcAta unake caraNa nirmANa karane kA pracalana jaina samAja meM vizeSa rUpa meM ati prAcIna kAla se hI pracalita hai| tIrthaMkaroM evaM mahAmuniyoM kI nirvANabhUmi para unakI pratimA sthApita na kara unake caraNa hI pratiSThita kiye jAte rahe haiN| zrI sammedazikhara evaM giranAra Adi zikharoM para bhI vahA~ se mukta hue bhagavaMtoM ke caraNa hI virAjamAna haiN| sAtha hI kailAza giri kI ora vihAra karate samaya muni RSabhadeva dvArA yahA~ kiyA gayA arhat vacana, apraila 99
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ tapazcaraNa evaM samavasaraNa kA Ayojana bhI badrInAtha giri zikhara kI pAvanatA ko pradarzita karatA hai| bhagavAna RSabhadeva ke nirvANa ke pazcAta unakI smRti meM mahArAja bharata ne aSTApada ( himAlaya ke ATha giri zikharoM ) para aneka jinAlayoM, jina pratimAoM evaM stUpoM kA nirmANa karavAyA thaa| kAla ke prabhAva se inakA pUrNatayA vinAza ho jAne para bhI inake bhagnAvazeSa Aja bhI yatra-tatra dikha jAte haiN| badrInAtha sthita garur3akuMDa meM jaina pratimAoM ke avazeSa bikhare par3e haiN| nAganAtha pokharI meM bhI jaina maMdiroM ke kucha bhagna khaMDa dekhe jA sakate haiN| badrInAtha se kucha dUra bhArata tibbata sImA para sthita eka grAma mANAgAMva kA mAtA maMdira mAtA marudevI kA hI mandira hai jahA~ tapazcaraNa karate hue unhoMne apanI nazvara deha kA parityAga kiyA thaa| RSikeza - badrInAtha mArga ke madhya zrInagara meM to Aja bhI ekazikhara saMyukta vizAla prAcIna jinAlaya vidyamAna hai| - badrInAtha maMdira kI mUla pratimA padmAsana evaM dhyAnamudrA meM nirmita bhagavAna RSabhadeva kI hI pratimA hai| prAtaH kAla abhiSeka ke samaya, vizeSa zulka dekara pratimA ko usake digambara svarUpa meM darzana kiyA jA sakatA hai| pratimA ke do hI hAtha haiN| bAda meM janatA ke darzana ke kAla meM do atirikta hAtha lagAkara evaM zrRMgArita kara ise caturbhuja svarUpa pradAna kara diyA jAtA hai| - mUlataH yaha pratimA kisakI hai? isa saMbaMdha meM aneka manISiyoM ne samaya-samaya para apane vicAra prakaTa kiye haiN| gItA presa, gorakhapura se prakAzita 'kalyANa' mAsika ke vizeSAMka 'tIrthAMka'' ke sampAdakIya ke anusAra 'badrInAtha kI yaha pratimA mUlataH yahA~ kI nahIM hai| ise kailAza (bhagavAna RSabhadeva kI nirvANasthalI ) 10 ke samIpastha Adi badarI ke thUliMga maTha se lAkara yahA~ sthApita kiyA gayA thaa|' pUrva meM isa kSetra para bauddhoM kA adhikAra thA aura ve isa pratimA ko bhagavAna buddha kI pratimA mAnakara isakA pUjana arcanana karate the| bAda meM yaha jJAta hone para ki yaha buddha mUrti nahIM hai, unhoMne ise samIpa hI pravAhamAna alakanaMdA nadI meM pheMka diyA thaa| pazcAt zrI zaMkarAcArya ne pratimA ko nikalavAkara ise yahA~ vidhivata pratisthApita kiyA thaa| 'badrInAtha yAtrA' zIrSaka lekha meM kedAranAtha zAstrI svIkAra karate haiM ki 'badrInAtha kI pratimA sthAnIya garur3akuMDa se hI prApta huI pratimA hai|' kucha sanAtana dharmAvalambI paMDitoM ne isa pratimA ke mUla svarUpa ko dekhakara ise praNAma taka nahIM kiyA hai| jaina samAja badrInAtha kI isa pratimA ko bhagavAna RSabhadeva kI tathA hindU ise viSNu kI mUrti mAnate haiN| bhavya evaM saumya mukhamudrA vAlI yaha pratimA jaina evaM vaiSNava sabhI kI AsthA evaM dhArmika sadbhAvanA kI pratIka hai| saca to yaha hai ki alaukika saundarya sampanna isa devamUrti meM sabhI dharmAvalambiyoM ko apane apane iSTa devatA kA darzana hotA hai| badrInAtha mandira meM bhagavata ArAdhanA ke samaya nitya par3he jAne vAle isa zloka se bhI yahI bhAvanA prasphuTita hotI hai - yaM zaivAH samupAsate ziva iti brahmeti vaidAMtikAH / bauddhAH buddha iti pramANa paTavaH kartreti naiyAyikAH // arhanityamasau jinazAsana ratAH karmeti mImAMsakAH / so'yaM mAma vidadhAtu vAMchita phalaM trailokya nAtho pramuH // jainAgama meM bhI rAma kRSNa Adi ko bhaviSya meM mokSagAmI svIkAra karate hue unheM arhat vacana, apraila 99 55
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreSTha puruSa - puruSottama mAnakara Adara pradAna kiyA hai| AcArya mAnatuMga ne to hari-hara Adi ke sadguNoM ke anurUpa unameM apane iSTa kI kalpanA taka kI hai| unake dvArA racita kAvya 'bhaktAmara stotra' ke 25 veM zloka meM bhakti ke pravAha meM ve kahate haiM - buddhastva meva vibudhArcita buddhi bodhAt, tvaM zaMkarosi bhuvanatraya zaMkaratvAt, dhAtAsi dhIra zivamArga vidhervidhAnAt, vyaktaM tvameva bhagavana purussottmosi|" 'he bhagavana! apUrva buddhibodha ke kAraNa Apa hI buddha haiM, samasta vizva kalyANakartA hone ke kAraNa Apa hI zaMkara haiM, mokSamArga ke Adi pravartaka hone ke kAraNa Apa hI prajApati brahmA haiM tathA mAnavoM meM zreSTha hone ke kAraNa Apa hI puruSottama viSNu haiN|' himAlaya - himagiri para vihAra karate samaya parama pUjya digambara jaina saMta muni zrI vidyAnandajI ne san sattara ke dazaka meM badarikAzrama kI yAtrA kI thii| badrInAtha mandira ke pradhAna zrI rAvala ke sAtha ghRtadIpa ke prakAza meM, abhiSeka ke kAla meM, badrInAtha kahI jAne vAlI isa pratimA kA sUkSma dRSTi se darzana karane para unheM bhI isa pratimA meM pUrNa vItarAga mudrA yukta jina pratimA kA hI darzana huA thaa| navanirmita jaina sabhAgAra kA dRzya dehalI-sahAranapura rela mArga para haridvAra relave sTezana se tIna sau kilomITara dUra sthita badrInAtha ke liye moTara mArga hai| haridvAra se baseM RSikeza, devaprayAga, zrInagara, jozImaTha, govindaghATa hote hue badrInAtha maMdira ke samIpa taka jAtI haiN| badrInAtha meM yAtriyoM ke vizrAma hetu dharmazAlAyeM evaM zAsakIya gesTa hAusa haiN| eka jaina dharmazAlA kA nirmANa bhI ho cu hai| yahIM eka bhavana meM navanirmita caubIsa vediyoM para caubIsa tIrthaMkaroM ke caraNa bhI sthApita kiya jA rahe hai| isa kSetra kI unnati hetu 'AdinAtha AdhyAtmika ahiMsA phAuNDezana' vizeSa prayatnazIla hai| isake indaura kAryAlaya kA patA hai - 50, sItalAmAtA bAjAra, indaura - 452001 56 arhat vacana, apraila 99
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ (m.pr.)| sabhI ko eka bAra isa sthala para avazya jAnA caahiye| purAne atithigraha evaM navanirmANa ekasAtha sandarbha grantha1. mahApurANa, AcArya jinasena, bhAratIya jJAnapITha, dillI 2. bhagavAna RSabhadeva, paM. kailAzacanda zAstrI 3. Adi tIrthakara bhagavAna RSabhadeva, paM. balabhadra jaina 4. himAlaya meM digambara jaina muni, zrIpAla jaina 5. sUtrakRtAMga, zvetAmbara jaina paramparA meM mAnya 11 aMgoM meM se dvitIya aMga sandarbha sthala - 1. AdipurANa, jinasena, bhAratIya jJAnapITha, dillI 2. vahI 3. sUtrakRtAMga, gAthA 12 - 13 4. nirvANa kAMDa, saMskRta 5. kAlidAsa, kumAra saMbhava 6. AcArya jinasena, mahApurANa, bhAratIya jJAnapITha, dillI 7. harivaMza purANa evaM padma purANa, 8. zrImad bhAgavata, 9. kalyANa, gItA presa, gorakhapura, tIrthAMka, 31(1), 10. prAcIna jaina granthoM meM bhagavAna AdinAtha kI nirvANa bhUmi ke rUpa meM aSTApada kailAza kA ullekha hai| badrInAtha meM nirmita jaina dharmazAlA, gesTa hAusa evaM ArAdhanA sthala nirmita hai| yahA~ sthApita bhagavAna ke prAcIna caraNacinha nirvANa bhUmi ke pratIka svarUpa haiN| isa parvatamAlA meM vAstavika nirvANa sthala sthita hai, kintu sthala kI sahI pahacAna lagabhaga asaMbhava hai, ata: pratIka svarUpa badrInAtha meM nirvANasthalI banAI gaI hai| isI sthala para nirvANa bhUmi hone kA dAvA nahIM hai| 11. bhaktAmara stotra, AcArya mAnatuMga, jJAnapITha pUjAMjali, dillI prApta -8.10.98 arhat vacana, apraila 99 57
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakunda jJAnapITha, indaura kA prakalpa sandarbha granthAlaya AcArya kundakunda dvisahasrAbdi mahotsava varSa ke sandarbha meM 1987 meM sthApita kundakunda jJAnapITha ne eka mahatvaparNa prakalpa ke rUpa meM bhAratIya vidyAoM vizeSataH jaina vidyAoM ke adhyetAoM kI suvidhA hetu deza ke madhya meM avasthita indaura nagara meM eka sarvAMgapUrNa sandarbha granthAlaya kI sthApanA kA nizcaya kiyaa| ___ hamArI yojanA hai ki Adhunika rIti se dAzamika paddhatti se vargIkRta kiye gaye isa pustakAlaya meM jaina vidyA ke kisI bhI kSetra meM kArya karane vAle adhyetAoM ko sabhI sambaddha grantha / zodha patra eka hI sthala para upalabdha ho jaayeN| isa krama meM hamane ailaka pannAlAla sarasvatI bhavana, byAvara evaM ujjaina tathA indaura ke katipaya zAstra bhaMDAroM ke sUcI - patra prApta kara kArDa banavA liye haiN| isI kundakunda jJAnapITha ke mAdhyama se hama yahA~ jaina vidyAoM se sambaddha vibhinna viSayoM para ho vAlI zodha ke sandarbha meM samasta sUcanAe~ adyatana upalabdha karAnA cAhate haiN| isase jaina vidyAoM ke zodha meM rUci rakhane vAloM ko prathama caraNa meM hI hatotsAhita hone evaM punarAvRtti ko rokA jA skegaa| kevala itanA hI nahIM, hamArI yojanA durlabha pAMDulipiyoM kI khoja, mUla athavA unakI chAyA pratiyoM/ mAikro philmoM ke saMkalana kI bhI hai| ina vicAroM ko mUrtarUpa dene hetu digambara jaina udAsIna Azrama, 584, mahAtmA gAMdhI mArga, indaura para navIna pustakAlaya bhavana kA nirmANa kiyA gayA hai| 31 mArca 1999 taka pustakAlaya meM 6400 mahatvapUrNa granthoM evaM 1000 pAMDulipiyoM kA saMkalana ho cukA hai| jisameM aneka durlabha granthoM kI phoTo pratiyA~ bhI sammilita haiN| samasta pustakoM ke granthAnukrama se inDeksa kArDa bhI banAye jA cuke haiN| pustakAlaya ke kampyUTarIkaraNa kA kArya bhI pragati para hai| hamAre pustakAlaya meM lagabhaga anekoM patra-patrikAe~ bhI niyamita rUpa se AtI haiN| Apase anurodha hai ki - saMsthAoM se : 1. apanI saMsthA ke prakAzanoM kI 1-1 prati pustakAlaya ko preSita kreN| 2. apane zAstra bhaMDAra meM saMgrahIta aprakAzita granthoM kI sUcI preSita karane kA kaSTa kreN| lekhakoM se : 3. apanI kRtiyoM (pustakoM / lekhoM) kI sUcI preSita kareM, jisase unako pustakAlaya meM upalabdha kiyA jA ske| ___4. jaina vidyA ke kSetra meM hone vAlI navInatama zodhoM kI sUcanAe~ preSita kareM digambara jaina udAsIna Azrama parisara meM hI pustaka vikraya kendra kI sthApanA kI gaI hai| sandarbha graMthAlaya meM prApta hone vAlI kRtiyoM ko prakAzakoM ke anurodha para bikrI kendra para bikrI kI jAne vAlI pustakoM kI namUnA prati ke rUpa meM upayoga kiyA jA skegaa| AvazyakatAnusAra namUnA prati ke AdhAra para adhika pratiyoM ke ArDara diye jaayeNge| devakumArasiMha kAsalIvAla DaoN. anupama jaina adhyakSa mAnada saciva 31.3.99 56 arhat vacana, apraila 99
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa - 11, aMka - 2, apraila 99, 59 - 61 arhat vacana (kundakunda jJAnapITha, indaura) balAt dharma parivartana ke smAraka - sarAka - rAmajIta jaina* bhArata ke tIna rAjya pazcimI baMgAla, bihAra aura ur3IsA sarAka kSetra ke nAma se jAne jAte haiN| yahAM kauna zAkAhArI hai? isake uttara meM sabase pahile sarAkoM kA nAma AtA hai| gAMva meM unakA sthAna zreSTha mAnA jAtA hai, loga inheM bhadra kahate haiN| ve na to kisI se lar3AI karate haiM, na jhagar3A, na vivaad| koI samaya thA jaba ina pradezoM meM 'Namo arihaMtANaM' aura 'cattAri maMgalam' kA nirghoSa gUMjatA rahA thaa| itihAsa isa bAta kA sAkSI hai ki jaina tIrthaGkara pArzvanAtha aura mahAvIra pUrvI bhArata meM utpanna hue the, unhoMne nirantara vihAra karake apane divya upadezoM aura pravacanoM se vahA~ ke jana - jana ko saddharma kI AsthA dI, dIkSA dI aura saMskAra diye| ina pradezoM kA AkAza jaina dharma aura jaina tIrthaGkaroM ke jaya - ghoSoM se guMjarita hotA rhaa| kAlAntara meM ina pradezoM ke pAlavaMzI rAjAoM ke dhArmika unmAda aura anya aitihAsika kAraNoM se bAdhya hokara yahA~ ke janamAnasa ko jaina dharma tyAgakara hindU dharma apanAnA pdd'aa| ina pradezoM meM bikhare hue sarAka, raMgiyA, gopa Adi isI balAt dharma parivartana ke smAraka haiN| zatAbdiyA~ vyatIta ho gaI lekina phira bhI unameM jaina saMskAra vidyamAna haiN| ina pradezoM meM aba taka vidhvasta jaina maMdira aura mUrtiyA~ maujUda haiN| sarahiyA, sehariyA, sarar3iyA, sauhAra bAla, sirAga yaha saba nAma eka hI jAti ke dyotaka haiM kevala nAma bheda pratIta hotA hai| prAcIna jaina smAraka (baMgAla, bihAra, ur3IsA) meM likhA hai ki paTanA ke mAnabhUmi jile meM eka khAsa taraha ke loga rahate haiM jinako sarAka kahate haiN| vaha mUla meM jainI haiN|' bhagavAna mahAvIra kA vihAra bhI yahA~ honA batAyA hai| lekina viziSTa bAta yaha hai ki bhagavAna pArzvanAtha kA sarvasAdhAraNa para yahA~ itanA prabhAva par3A hai ki Aja bhI baMgAla, ur3IsA meM phaile lAkhoM sarAkoM, baMgAla ke medinIpura jile ke sadgopoM, ur3IsA ke raMgiyA jAti ke logoM ke jIvana vyavahAra meM yaha dekhane ko milatA hai| yadyapi bhagavAna pArzvanAtha ko lagabhaga paune tIna hajAra varSa vyatIta ho cuke haiM aura ye jAtiyA~ kinhIM bAdhya kAraNoM se jaina dharma kA lagabhaga parityAga kara cukI haiM, kintu Aja bhI ye jAtiyA~ pArzvanAtha ko apanA Adya kula devatA mAnatI haiN| ina jAtiyoM ne apane ArAdhya pArzvanAtha ke prati apane hRdaya kI zraddhA aura AbhAra prakaTa karane ke liye sammedazikhara kA nAma pArzvanAtha hila rakha diyA hai aura aba yahI nAma pracalita ho gayA hai| 'sarAka' zabda jaina dharma meM mAnya 'zrAvaka' zabda kA apabhraMza hai| jaina dharma meM zrAvaka zabda kA prayoga bahuta prAcIna hai| mahAvIra ke anuyAyI gRhastha 'zrAvaka' kahalAte the| abhI jaina dharma meM yaha zabda isI artha meM pracalita hai| rAjasthAna meM jo 'sarAvagI' zabda calatA hai, vaha bhI zrAvaka kA hI rUpAntara hai| sarAka aura sarAvagI donoM hI ahiMsaka saMskRti meM AsthA rakhate haiN| donoM apane kA mahAvIra kA anuyAyI mAnate haiN| mahAvIra kA janma bihAra ke kuNDagrAma meM huA thaa| bihAra meM pAI jAne vAlI sarAka jAti apane ko mahAvIra kA vaMzaja mAnatI haiN| * eDavokeTa, TakasAla galI, dAnA olI, lazkara - gvAliyara - 1 (ma.pra.)
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ mi. rasale kahate haiM ki mAnabhUmi ke zrAvaka yadyapi ve aba hindU haiM apane prAcIna kAla meM jaina hone kI bAta jAnate haiN| mAnabhUmi aura rAMcI meM aba yaha varNana pragaTa huA hai ki ve apane ko agravAla the aisA kahate haiM, jo pArzvanAtha kI bhakti karate the aura sarayU nadI ke taTa ke deza meM rahate the jo usa prAnta meM gAjIpura ke pAsa gaMgA meM milatI hai| vahA~ ve vyApAra aura sarAphI kA dhaMdhA karate the| ve kahate haiM ki mAnabhUmi se pahile ve mAna rAjA ke rAjya meM base the| unakI jAti kI kisI kanyA para mAna rAjA ne jhagar3A kiyA isase ve saba milakara pAMceta meM bse| rA~cI meM aisA vizvAsa kiyA jAtA hai ki pahale ve purI ke pAsa ugra meM base jahA~ se ve choTA nAgapura gye| bardamAna aura vIrabhUmi meM yaha bAta calatI hai ki ve gujarAta se aaye| ve apane Apa kahate haiM ki unake bar3e loga vyApArI the aura pArzvanAtha kI pUjA karate the, parantu aba vIrabhUmi, bAkuMDA aura mAnabhUmi meM ve apane ko hindU kahate haiN| mAnabhUmi meM unakA kAma brAhmaNa usa samaya taka nahIM karate the jaba taka pAMca ke pUrva rAjA ne unheM eka pujArI de rakhA thaa| isa pujArI ko rAjA ne isa bAta ke inAma meM diyA thA ki jaba deza meM marahaThoM ne hamalA kiyA taba eka zrAvaka ne usa rAjA ko chipAkara usakI rakSA kI thii| mAnabhUmi meM sarAkoM ke 7 gotra haiM - Adideva, dharmadeva, RSideva, sAMDIlya, kAzyapa, ananta aura bhaardvaaj| vIra bhUmi meM 'gautama' aura 'vyAsa' do gotra tathA rAMcI meM 'vAstava' aura jor3e jAte haiN| inake cAra thoka yA poTa jAti sthAna kI apekSA se haiN| 1. pAMca koThiyA - mAnabhUmi ke pAMceta rAjya ke nivAsI 2. nadI pAriyA - jo zrAvaka mAnabhUmi meM dAmodara nadI ke dAhine taTa para rahate haiN| 3. vIra bhUmiya - vIrabhUmi ke rahane vAle 4. tamAriyA - rAMcI ke nAtayAra ke nivAsI inakI pA~cavIM poTa jAti hai jo vyavasAya ke AdhAra para haiM jaise sArakI tAMtI yA tAMtI sarAka jo bAMkurA ke viSNupura bhAga meM rahatI hai aura bunane kA kAma karatI hai aura halakI samajhI jAtI hai| isake bhI cAra bhAga hai - 1. AzvinI tAMtI, 2. pAtrA, 3.uttara kulI aura 4. mNdraanii| saMthAla paraganoM meM jo jAtiyA~ hai unako - phUla sArakI, sikhariyA. kandala aura sArakI tAMtI kahate haiN| isake alAvA kucha gotroM ke nAma pazu rakSA meM atizaya dayA bhAva pragaTa karate haiN| isase isa bAta kA patA calatA hai ki ve zAkAhArI mAnabhUmi jile meM saba jagaha jaina maMdira aura mUrtiyA~ haiN| karnala DelTana ne mAnabhUmi kA daurA kiyA thaa| usase mAlUma huA ki mAnabhUmi meM prAcIna kArIgarI ke bahuta cinha avazeSa haiM jo sabase prAcIna haiN| vahA~ ke loga kahate haiM ki vAstava meM ve una logoM ke vaMzaja haiM jisa jAti ke logoM ko sirAka, sarAvaka kahate haiM jo yahA~ sabase pahale basane vAle the|' siMhabhUmi jilA nAgapura ke dakSiNa pUrva meM 1200 I. ke. tAmra patra nikale hai jisase pragaTa hai ki mayUrabhaMja ke bhojavaMza ke rAjAoM ne bahuta se grAma bheMTa kiye the| isa vaMza ke saMsthApaka vIrabhadra the jo eka karor3a sAdhuoM ke guru the| ye jaina the| yahA~ tA~be kI khAne haiM va makAna haiM jinakA kAma prAcIna loga karate the| ye loga zrAvaka the| yaha deza zrAvakoM kA thaa| inhoMne jaMgaloM meM ghusakara tA~be kI khAneM khodI jisameM apanI zakti aura arhat vacana, apraila 99 60
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya kharca kiyaa| siMhabhUmi ke kaI. bhAgoM meM jaina sampradAya kI kAphI bastI thii|' inake banAye tAla, bAMgha, pokharA haiM jinase yahA~ ke loga usa samaya khetIbArI karate the| ur3IsA kA purI jilA - yahA~ ke sarAka logoM ne apanI AjIvikA ke liye kapar3A bunane kA vyavasAya kiyA jisase ye sarAkItAMtI khlaaye| saMdarbha - 1. baMgAla, bihAra, ur3IsA ke prAcIna smAraka, prakAzaka zrI di. jaina yuvaka samiti, kalakattA, pRSTha 4-51 2. jaina dharma kA prAcIna itihAsa, balabhadra jaina, prakAzaka paM. kezarIcanda zrIcanda cAvalavAle, dillI, vI.ni.saM. 2500, pR. 3601 3. baMgAla, bihAra, ur3IsA ke prAcIna smAraka, pR. 47-48 4. baMgAla, bihAra, ur3IsA ke prAcIna pR. 11 5. esiyATika sosAyaTI baMgAla, san 1868, pR. 35 6. esiyATika sosAyaTI baMgAla, san 1871, pR. 161-69 7. esiyATika sosAyaTI baMgAla, san 1894, pR. 179 prApta - 8.8.96 zravaNabelagolA ke rASTrIya prAkRta saMsthAna ko pIeca.DI. upAdhi ke zodha kArya hetu mAnyatA prApta vizvaprasiddha gommaTezvara bAhubalI svAmI ke pAdamUla meM 2 disambara 1993 ko mahAmahima rASTrapati dvArA dvAdaza varSIya mahAmastakAbhiSeka ke pAvana avasara para udghATita evaM jagadaguru karmayogI svasti zrI cArukIrti bhaTTAraka mahAsvAmIjI kI adhyakSatA meM saMvardhita rASTrIya prAkRta adhyayana evaM saMzodhana saMsthAna ko maisUra vizvavidyAlaya, maisUra ne zodha saMsthAna ke rUpa meM mAnyatA pradAna kI hai| karnATaka sarakAra pUrva meM hI mAnyatA pradAna kara cukI hai| isa saMsthAna meM pIeca.DI. upAdhi ke liye prAkRta, saMskRta, jaina zAstra, pAli, hindI, kannar3a, darzana zAstra, dharmazAstra, pANDulipi - vijJAna, prAcIna bhAratIya itihAsa saMskRti, sthApatya kalA, purAlipi vijJAna viSayoM meM anusaMdhAna kArya kI suvidhAyeM prApta haiN| vividha zAstroM ke antaraMga anuzAsanoM para bhI zodha kArya karAyA jA rahA hai| saMbaMdhita viSaya meM ema.e. athavA AcArya upAdhi meM nyUnatama 55% aMka prApta zodha kArya ke icchaka chAtra-chAtrAyeM apanI abhipramANita aMka sacI ke sAtha i saMsthA se samparka kara sakate haiN| vistRta vivaraNa hetu nidezaka se samparka kreN| isa saMsthAna ke nidezaka prAcya vidyAoM tathA jaina darzana ke agragaNya vidvAna DaoN. bhAgacandrajI jaina 'bhAgendu' haiN| cayanita zodhArthiyoM ko samucita suvidhAyeM / ziSya vRtti pradAna kI jaayeNgii| - vardhamAna DI. upAdhye upanidezaka - rASTrIya prAkRta adhyayana evaM saMzodhana saMsthAna, zrI dhavala tIrtham, zravaNabelagolA - 573135 arhat vacana, apraila 99
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcya zramaNa bhAratI, mujaphpharanagara dvArA pravartita zruta saMvarddhana vArSika puraskAra 99 sarAkoddhAraka saMta parama pUjya upAdhyAya zrI jJAnasAgara jI mahArAja kI preraNA se sthApita prAcya zramaNa bhAratI, mujaphpharanagara dvArA jinavANI ke pracAra- prasAra meM apane - apane kSetra meM utkRSTa yogadAna pradAna karane vAle viziSTa vidvAnoM ko nimnAMkita pA~ca zruta saMvarddhana vArSika puraskAroM se sammAnita karane kA nizcaya kiyA gayA hai| ina puraskAroM ke aMtargata prativarSa pUjya upAdhyAya zrI ke pAvana sAnnidhya meM Ayojita hone vAle bhavya samAroha meM pratyeka cayanita vidvAna ko ru.31000 = 00 kI sammAna nidhi, prazasti patra, zAla evaM zrIphala se sammAnita kiyA jAtA hai| puraskAra kA saMkSipta vivaraNa nimnavat hai| kra. nAma 1. 2. 3. 4. 5. AcArya zAMtisAgara chANI smRti zruta saMvarddhana puraskAra AcArya sUryasAgara smRti zruta saMvarddhana puraskAra 62 AcArya sumatisAgara smRti zruta saMvarddhana puraskAra muni varddhamAna sAgara smRti zruta saMvarddhana puraskAra AcArya vimalasAgara (bhiNDa ) smRti yaha puraskAra jaina patrakAritA ke kSetra meM utkRSTa kArya karane vAle jaina baMdhu / bahina ko diyA jAyegA / zruta saMvarddhana puraskAra - viSaya paridhi yaha puraskAra jaina Agama sAhitya ke pAraMparika adhyetA / TIkAkAra vidvAna ko Agamika jJAna ke saMrakSaNa meM usake yogadAna ke AdhAra para pradAna kiyA jAyegA / yaha puraskAra pravacana- niSNAta evaM jinavANI kI prabhAvanA karane vAle vidvAna ko pradAna kiyA jAyegA / - yaha puraskAra jaina vidyAoM ke zodha / anusaMdhAna ke kSetra meM utkRSTa kArya hetu pradAna kiyA jaaegaa| cayana kA AdhAra samagra yogadAna hogaa| isake atirikta sarAka kSetra meM kie jAne vAle utkRSTa sAmAjika kArya athavA sarAkotthAna hetu jana jAgRti utpanna karane ke kSetra meM utkRSTa kArya hetu eka svataMtra puraskAra kI sthApanA kI gaI hai| yaha puraskAra 1999 se prAraMbha kiyA jA rahA hai| puraskAra ke aMtargata ru. 25000 = 00 kI nagada rAzi, zAla, zrIphala evaM prazasti patra pradAna kiyA jaaegaa| isa puraskAra hetu sAde kAgaja para sarAkotthAna hetu kiye gaye samasta kAryoM kA vivaraNa sapramANa bhejanA cAhiye / yaha puraskAra jaina dharma darzana ke kisI kSetra meM likhI gaI zodhapUrNa, maulika, aprakAzita kRti para pradAna kiyA jaaegaa| puraskAra hetu koI bhI vidvAna / sAmAjika kAryakarttA / saMsthA prastAva nirdhArita prastAva patra para 31 maI 1999 taka ( sabhI puraskAra hetu bhinna bhinna prastAva patra para) nimna pate para preSita kara sakate haiM zruta saMvardhana puraskAra samiti C/o. kundakunda jJAnapITha 584, mahAtmA gAMdhI mArga, tukogaMja, indaura - 452001 phona : 0731-545421 (kA.), 787790 (ni.) phaiksa : 787790 Email : kundkund@bom4.vsnl.net.in prastAva - patra evaM niyamAvalI uparokta pate se prApta kI jA sakatI hai| ravIndrakumAra jaina saMyojaka - prAcya zramaNa bhAratI, 12 / 1, premapurI, di. jaina mandira ke pAsa, mujaphpharanagara- 251002 arhat vacana, apraila 99
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ TippaNI-1 arhat vacana (kundakunda jJAnapITha, indaura naminAtha jaina maMdira kar3auda kalA - nareza kumAra pAThaka* madhya pradeza ke dhAra jile kI badanAvara tahasIla meM kar3auda kalA grAma sthita hai, yaha badanAvara se 25 ki.mI. dUrI para sthita koMda nAmaka grAma se 12 ki.mI. dakSiNa meM sthita hai| yaha 22deg 47' uttarI akSAMsa 75deg 13' pUrvI dezAntara meM sthita hai| yahAM para naminAtha jaina maMdira, lagabhaga 19 vIM zatI I. kA, zrIrAma maMdira evaM viSNu maMdira tathA aneka paramAra kAlIna pratimAyeM surakSita haiN| naminAtha jaina maMdira mUlata: 16 vIM zatAbdI kA pratIta hotA hai, jise lAla baluA patthara kI nirmita lagabhaga eka mITara U~cI jagatIpara sapta rathI yojanA meM nirmita kiyA gayA hai| maMdira pUrNata: nAgara zailI meM nirmita hai, jisameM maNDovara (jaMghA) bhAga taka ke pratyeka ratha ko kuMbha, kalikA, antara paTTikA tala chanda, baMdhana varANDikA evaM chajjI jaMghA kA rUpa diyA gayA hai| yaha maMdira, prAcIna maMdiroM kI bhAMti alaMkRta to nahIM hai, parantu prastara khaNDoM ko bahuta hI surUcipUrNa DhaMga se tarAzakara saMlagna kiyA gayA hai| jisa taraha se prAcIna maMdiroM meM jaMghA bhAga meM Urdhva vAstu staMbha khaNDa saMlagna kiye jAte the, usI kA anukaraNa kiyA gayA hai| jaMghA ke Upara zikhara para anya aMga bane huye hai| maMdira nAgara zailI kA hai, jo apane samaya kA bhavya devAlaya rahA hai| Adhunika raMgoM kI putAI ke kAraNa isakI prAcInatA naSTa ho gayI hai| kucha samaya pUrva jIrNoddhAra kiyA gayA hai, jisase garbhagRha kI prAcInatA kA AbhAsa hI nahIM hotA hai| garbhagRha caukora hai, jisake deva kakSAsana para naminAtha kI Adhunika pratimA pratiSThApita hai| vitAna ghaNTAnumA hai| devAlaya meM gaja vyAla kA pramANa ke rUpa meM prayoga kiyA gayA hai| tInoM ora jaMghA ke mukhya ratha para deva kulikA banI hai, jo pratimA vihIna hai| praveza dvAra sAdA hai, jisameM tIna zAkhAoM meM kramaza: cAMvara dhAriNI, dvArapAla evaM padma dhAriNI aMkita hai| praveza dvAra ke lalATa bimba para Adhunika saMgamaramara kI yogAsana meM tIrthaMkara pratimA hai| utaraMga tIna staMbha zIrSa para kalaza yukta hai| antarAla kI donoM dIvAloM meM deva kulikAyeM haiN| antarAla ke staMbha zIrSa para mAravAhI caturhastA kIcaka saMlagna hai| maNDapa staMbha vihIna AyatAkAra hai, jisakA vitAna gajapRSThAkRta hai, jisakA mukha maNDapa do staMbhoM para AdhArita hai, isake staMbha marAThI zailI ke hai, jo kramaza: nIce se caukora aSTakoNIya gola evaM kIrti mukha alaMkaraNa yukta SoDasa koNIya hai| donoM staMbhoM ke madhya meharAva lahariyAdAra evaM rAjasthAna kI Amera zailI se prabhAvita hai| maMdira meM eka devanAgarI lipi kA abhilekha vikrama saMvat 1998 (I. san 1941) kA upalabdha hai, jisameM jIrNoddhAra karAye jAne kA ullekha hai| abhilekha se jJAta hotA hai ki vikrama saMvat 1998 (I. san 1941) meM dhArA nagarI ke rAjA AnandarAva pavAra ke rAjya meM maMdira kA jIrNoddhAra karAyA gyaa| prApta - 20.8.98 * saMgrahAlayAdhyakSa, kendrIya saMgrahAlaya, e.bI. roDa, indaura phona : 700734 arhat vacana, apraila 99
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ Note-2 ARHAT VACANA Kundakunda Jnanapitha, Indore OMNISCIENCE & JAINISM I A. P. Jain Every thought is preceeded by material vibrations in brain. These brain waves are not a myth now, but hard facts of experiment. It has been possible to record them on paper and the records are known as incephelograms. They have been transmitted across the Atlantic and received at the other end (a sort of telepathic transmission with the help of machines). In fact they are electromagnetic waves of ultra - ultra short wave lengths. When the brain acting like a miniature radio receiver is properly tuned, the waves from outside are received in. In fact a thought can be looked upon as influx of foreign energy into the soul. Prof. Albert Einsteen astounded the world by his great discovery that energy is matter and matter is energy. Every thought, therefore, which precedes our action, involves comming in of some foreign matter into the soul. The Jain theory of karma which postulates the association of subtle matter with the soul at every moment of our life and which has been given the name karma vargana and is included amongst the six divisions into which matter has been divided under name Sutdravya. Souls are divided into two catagories - mundane and pure. A mundane soul is closely associated with matter which flows in as a result of our thought and consequent actions. As every kind of matter is subject in Newtonian forces of gravitation, the poor mundane soul stands no chances of flying away from the grip of the universe which is filled with matter on its concerns, but when this association with karmic matter is annihilated, the soul begins its upward journey like a hydrogen balloon. Hydrogen atom is the lightest among matters and therefore a hydrogen balloon would go up as far as meets the hydrogen layer of the upper atmosphere provided it is prevented from bursting by the rays of Sun. Soul is lightest still, in fact, because it is non- material and rises to the top of universe beyond which there is no medium of motion. Pure soul is effulgence divine in which the consciousness inheres although the science of today is trying to search conciousness in the protein molecule. 'There will be a question - Were the Tirthankaras omniscient? We can only imagine what a divine foresight they must have possesed who laid knowledge before us the mysteries of biggest & smallest measurement of the universe and atom. Electron, Proton, Newtron etc. and astronomical facts like black holes and other things. Received - 28.3.97 * N-14, Chetakpuri, Gwalior -474009 64 Arhat Vacana, April 99
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ Note-3 ARHAT VACANA Kundakunda Jnanapitha, Indore ARE ALL TRIBALS HINDU JAIN A. P. Jain Are all the tribals of India Hindu by birth? It is a presumption to this effect that underlies all that is being said and done in a organised manner. If one has to rely on the constitutional laws and modern Hindu Code. The Jains are the pre-Aryan setters in India, they have a large tribal heritage in the different parts of India. No attempt had ever been made by the Jain Society and anthropological survey of India and govt. machinery. It is unfortunate that true census had not been done pre and after independence. Munda, Ho, Angaria, Sarak, Muria, Mariya, Bhumihar, Bhumij etc. are the Pre Aryan Premitive Jain settlers residing in Jharkhand and Chhota Nagpur. They have faith in Ahimsa (Non-violence) (Mr. I.T. Dalton & H.H. Risley - Bengal and Puri Gazetteer 1908-1910 A.D.). Jain influence on the tribals existed deeply in almost all parts of ancient India. Most of the Jain Tirthankaras were born and travelled in Northern India. As a result the Jain religion was largely prevalent and mainly propogated throughout the eastern & northern India. Consequently, the three provinces, Bihar, Bengal & Orrisa were in the way fully drenched in the religious waves of Jainism. The constitution (1950) includes that non Hindus could never be a scheduled caste, in 1956 Sikhs word has also been included. On the contrary, law on the scheduled tribes, wholly free from religious shackles. Nor is there any judicial decision saying that all scheduled tribes are born Hindu. Any change of religion on the part of a number of a scheduled tribe does not legally alter his or her scheduled tribe status. The modern Hindu code of 1955-56 does not apply to the scheduled tribes. Had the scheduled tribes been born Hindu, framers of Hindu Code, who extended it also to Buddhists, Jains and Sikhs, could never have agreed to their exclusion from its purview. The Hindu Marriage Act 1955, the Hindu Succession Act 1956, the Hindu Minority and Guardianship Act 1956 and the Hindu Adoption and Maintanance Act 1956, all have an identical declaration to make 'Nothing contained in this act shall apply to the scheduled tribes'. The rider in this declaration Arhat Vacana, April 99 65
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ enabling the central government to extend the code to any of the scheduled tribes is merely cosmatic. In respect to several tribal communities there have been judicial decisions specifically affirming that the four Hindu Laws enactments of 1955-56 do not extend to the scheduled tribes. The census reports of India do not treat the tribal communities as born Hindu. Appendix 'C' to the census report of 1991 gives details of 'Sects/Beliefs / Religions clubbed with another religion'. According to this annexure, no tribal community has been clubbed with the followers of Hindu religion with report. The main part of the report shows the population, in various states and union territories, under eight different heads - (1) Hindu, (2) Muslim, (3) Christian, (4) Sikhs, (5) Buddhists, (6) Jains, (7) Other religion and persuations and (8) Religion not stated. The head of other religion and persuations is detailed in Appendix 'A' to the report. In this Appendix about 60 tribal religion are seperately specified. The Sarak religion is one out of them. In addition of these specified religions and persuations' of the various tribal communities this appendix also includes a residuary head of 'Tribal Religion and then an additional head of 'un - classified' religions which also must be inclusive of many smaller tribes. Indian law thus does not recognise the claim that all tribals are born Hindus. Sarak are born into their own peculiar religious faiths which is Jain. Article 25 of constitution guaranteeing freedom of conscience does not exclude the tribals from its purview, and like all other Indian they have a right to embrace any other religion of their choice. Jain religious preachers can thus lawfully offer their religion to the tribals. This can be done peacefully to rejoin the tribals in the main stream of Jaina faith. All religions claims to be a way of life but there is nothing unique like Jainism, this allow a wide spectrum of religious practices of non violence. Non violence is an original way of life, so it is proved that most of tribals were Jains in pree beginning of social structure. Received - 28.3.97 * N-14, Chetakpuri, Gwalior -474 009 Arhat Vacana, April 99
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ TippaNI-4 arhat vacana kundakunda jJAnapITha, indaura bhagavAna RSabhadeva kI nirvANa sthalI - Aditya jaina * AdinAtha AdhyAtmika ahiMsA phAuNDezana, badrInAtha / indaura dvArA badrInAtha meM bhagavAna RSabhadeva kI nirvANasthalI vikasita kI gaI hai| mujhe aneka mitroM ne vyaktigata carcAoM evaM patroM meM batAyA ki yaha vAstavika nirvANa sthalI nahIM hai evaM vAstavika nirvANa sthalI kI upekSA tathA vismRta karanA ThIka nahIM hai| maiMne phAuNDezana ke padAdhikAriyoM se carcA kI to unhoMne bhI svIkAra kiyA ki hamane badrInAthajI meM nirvANa sthalI kA vikAsa pratIka rUpa meM kiyA hai| vAstavika nirvANa sthalI kahA~ hai? kyA vahA~ abhI bhI kucha prAcIna avazeSa yA mandira haiM? isa bAre meM padAdhikAriyoM ne koI uttara nahIM diyaa| phalata: maiM sandarbha hetu apane pAsa upalabdha mitroM ke patroM ke aMzoM evaM tathyoM ko yahA~ saMkalita kara rahA huuN| _ zAMtilAla jaina (zAMtilAla jvelarsa, bambaI) ne apane patra di. 21.7.98 meM likhA hai ki hamane 1996 meM kailAza mAnasarovara kI. yAtrA kI thii| aSTApada parvata ke nIce jo mandira hai jise Ajakala buddha mandira meM badala diyA gayA hai, usa mandira meM 1 + 3 devaliyA~ haiN| ye devaliyA~ vaisI hI haiM jaisI hamAre purAne mandiroM meM hotI thiiN| purAne mandiroM meM pahale bhagavAna zrI ke pagaliye hote the, use to logoM ne miTTI se bhara diyA hai, so pagaliyoM kA to patA hI nahIM calatA hai, parantu Upara kA AkAra devaliyoM jaisA hI hai| mandira meM andara to saba kucha badala cukA hai ata: vahA~ to jaina mandira ke pramANa nahIM mileMge kintu bAhara se spaSTa pratIta hotA hai| zrI bhaMvaralAla siMghavI (zyogaMja, sirohI) likhate haiM ki - "kailAza parikramA meM hamArA lAsTa kempa tAicena (Taichen) meM lagatA hai, vahA~ se paidala kailAza parvata kI parikramA hotI hai aura yaha parikramA 30 ki.mI. kI hotI hai, bahuta parvata hote haiM, usameM aSTApada parvata bhI hotA hai jisakI parikramA hotI hai| vahA~ hamAre gAiDa ne aSTApada parvata kI bAta kI va rAstA batAyA aura parvata kI talahaTI para bauddha gempA (mandira) hai usakA nAma batAyA to hama parikramA bIca meM hI roka kara aSTApada ke liye nikala pdd'e| ThIka kailAza ke pAsa eka pahAr3a para tAicena se 4 ghaMTe car3hAI ke bAda eka aura pahAr3a dikhatA hai jisa para car3hanA asaMbhava jaisA hai, usa pahAr3a para 8 sIr3hI (Steps) haiM aura anta meM zikhara jaisA hai| taleTI para bauddha gompA va eka guphA hai| jaina darzana jaise koI nizAna nahIM mile, para agara isa tarapha aSTApada rahA ho to yahI honA cAhiye, aisA hamArA anumAna lagatA hai| 1 naM. phoTo usa jagaha se liyA huA hai, kintu jahA~ se kailAza dikhatA hai aura 3 sTepa aura zikhara dikhate haiM, najadIka jAne para kailAza pIche raha jAtA hai aura dikhanA banda ho jAtA hai|" baiMgalora se zrI kizora jaina likate haiM - "maiM do varSa pahale mAnasarovara kI yAtrA para gayA thaa| jaba hama kailAza ke Base Camp para pahu~ce to hamArA tibbatI - cInI mArgadarzaka hamAre nAmoM ke pIche 'jaina' dekhakara hamAre pAsa AyA aura bolA ki usake pitA - dAdA - paradAdA kahate Aye haiM ki vahA~ se 33 ghaMTe paidala car3hAI ke bAda jo pahAr3a hai vaha 'aSTApada' hai aura vahA~ se jainoM ke eka bhagavAna ko nirvANa prApta huA hai| vaharaM para eka guphA arhat vacana, apraila 99 67
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai, jisameM unhoMne aMtima tapasyA kI aura ATha sIr3hiyA~ car3hakara alopa ho gye| 150-200 varSa pUrva to vahA~ Upara mandira meM jaina mUrtiyA~ thIM aura tIrtha yAtrI Ate the, para bAda meM vaha bauddha mandira bana gayA aura mUrtiyA~ kahIM bhArata meM le jAI gii| isa para hama aSTApada kI yAtrA ke liye ati utsuka ho gaye aura mArgadarzana lekara car3hAI zuru kii| car3hAI kaThina thI / AksIjana kI bahuta alpatA hone se dhIre-dhIre, karIba 4. 17 ghaMTe meM Upara phuNce| vahA~ para guphA bhI dikhI aura mandira meM jAkara kucha samaya dhyAna bhakti bhI kii| mere sAtha aura tIna jaina mitra the| maMdira ke pIche jo pahAr3a hai, vaha ATha bhavya sIr3hiyoM ke rUpa kA hI hai| pUrA eka citra meM nahIM A sakA isaliye hamane do citra liye| jinako milAne se ATha sIr3hiyoM kA andAja lagatA hai| bhagavAna AdinAtha kI kAyA mahAna thI, aisI mAnA jAtA hai| bhagavAna AdinAtha ( RSabhadeva) ko vedoM meM namaskAra kiyA gayA hai, aisA maiMne bhI sunA hai| isaliye lagatA hai ki yaha bAta ThIka hogii| hameM eka yAtrI aura jaina bhAI milA thA, jo kaha rahA thA ki use bhI gAiDa ne yahI bAta btaaii| isI AdhAra para hameM usa gAiDa kI khoja kI aura pAvana darzana hue| maiMne bhArata bhara ke sabhI kalyANaka bhUmiyoM evaM tIrthoM ke darzana gata 5-6 varSa anavarata ghUma kara kiye haiN| para lagatA yaha thA ki aSTApada eka hI baca jaayegaa| zAyada isI icchA kI pUrti ke liye yaha camatkAra ghttaa| saba bAteM aura tathya isa tarapha iMgita karate haiM ki yahI aSTApada hai| para maiM to sAmAnya vyakti hU~ koI zodhakartA nahIM / so zodha kA viSaya to zodha vAle hI jaaneN| para merA bhakta mana aura tArkika dimAga to yahI kahatA hai ki yahI vaha bhUmi hai|' maiM ina bandhuoM ke sahayoga se prApta 4 citroM ko bhI yahA~ prakAzita kara rahA huuN| ina citroM meM prAcIna mandira evaM AsapAsa kA dhRzya dikhAyA gayA hai| kisI bhI dizA se 8 parvatacoTiyA~ ekasAtha nahIM AtI haiN| isI bIca mujhe 'golAlAre jaina jAti kA itihAsa' pustaka milii| isake pRSTha 126 134 para brahmacArI lAmacIdAsajI dvArA zrI kailAza kSetra kI yAtrA kA vivaraNa prakAzita kiyA gayA hai| apariSkRta hindI meM likhA yaha yAtrA vivaraNa - isa prakaraNa para vyApaka prakAza DAlatA hai evaM isameM svayaM dvArA darzana karane kA pUrNa yAtrA vivaraNa diyA gayA hai| sabhI patra evaM vivaraNa yaha puSTa karate haiM ki kailAza parvata meM abhI bhI mUla nirvANa bhUmi sthita hai, jo vartamAna badrInAtha meM nava sthApita nirvANa bhUmi se bhinna hai jisakA pracAra evaM saMrakSaNa Avazyaka hai| merA AdinAtha AdhyAtmika ahiMsA phAuNDezana ke padAdhikAriyoM se nivedana hai ki ve badrInAtha meM nava sthApita caraNapAdukA sthala para isa prAcIna sthala ke bAre meM sampUrNa jAnakArI evaM yAtrA suvidhAyeM upalabdha karAyeM jisase jo utsAhI bandhu vahA~ jAnA cAheM ve jA sakeM tathA kama se kama vAstavika itihAsa lupta na ho| prApta sitambara 98 68 * 42 / 22, sAketapallI, cir3iyAghara ke pAsa, lakhanaU - 226001 arhat vacana, apraila 99
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ arhat vacana, apraila 99 kailAza parvata ke citra 69
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ BREPph IBID 70 arhat vacana, apraila 99
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ pustaka samIkSA saMta kAvya paramparA kA navyatama chanmeSa AcArya vidyAsAgara kA kAvya DaoN. bArelAla jaina, "hindI sAhitya kI saMta paramparA ke pariprekSya meM AcArya vidyAsAgara ke kRtitva kA anuzIlana', prakAzaka - zrI nirgrantha sAhitya prakAzana samiti, kalakattA, pR. 254, mUlya ru. 45 = 00, samIkSaka - DaoN. kAntikumAra jaina, sevAnivRtta prAdhyApaka evaM adhyakSa - hindI vibhAga, DaoN. harisiMha gaura vi.vi., sAgara (ma.pra.) upabhoktAvAdI saMskRti ke isa daura meM AcArya vidyAsAgarajI jaise tapasvI kI upasthiti lagabhaga avizvasanIya pratIta hotI hai| upabhoktAvAdI saMskRti una samasta mUlyoM kA kSaraNa hai jo manuSya ke utkarSa ke liye tyAga, tapasyA, paropakAra, ahiMsA aura karuNAdi ko mahatvapUrNa mAnate haiN| aMdhakAra jitanA gahana hotA hai, prakAza stambha kI utanI hI adhika AvazyakatA hotI hai, lagatA hai AcArya vidyAsAgarajI jaise saMta itihAsa kI anivArya AvazyakatA kI pUrti hai| Azcarya hotA hai ki ve AtmoddhAra meM saMlagna sAdhaka mAtra nahIM hai apitu bahutara jana - jIvana aura samAja ke maMgala ke lie aharniza samarpita aparAjeya yoddhA haiN| yoddhA aura yuddha se hiMsA - vRtti kA sahaja hI mAna hotA hai, kintu koI yoddhA saMpUrNa bhAva se ahiMsaka ho sakatA hai aura koI yuddha, vicAroM kI zucitA aura vyaktitva kI niSkalaMka sAtvikatA se bhI. lar3A jA sakatA hai, AcArya muni vidyAsAgarajI isake advitIya dRSTAMta haiN| unakA jIvana apanI sAdhanA meM, unakA vyaktitva apanI pAradarzitA meM, unake vicAra loka - maMgala meM kaise samarasa hai, yaha jAnanA aura samajhanA ho to unakA sAnnidhya, unake pravacanoM kA zravaNa aura unake graMthoM kA adhyayana hamAre sammukha eka aise loka ke dvAra udghATita karatA hai jo pArthiva hotA huA bhI nitAnta apArthiva hai, laukika hotA huA bhI zata - pratizata alaukika hai aura sAmAnya hotA huA bhI apane mahattama arthoM meM pUrNata: asAmAnya hai| DA. bArelAla jaina ne "hindI sAhitya kI kAvya paramparA ke pariprekSya meM AcArya vidyAsAgara ke kRtitva kA anuzIlana' zIrSaka pIeca.DI. ke apane zodha - prabandha dvArA eka jana hitakArI aura upayogI kArya sampanna kiyaa| saccI pratibhA kI pahicAna kA eka niSkarSa yaha bhI hai ki vaha bahusImAnta sparzinI hotI hai aura kisI eka dAyare meM Abaddha nahIM hotii| mahAkavi kevala kavi nahIM hotA, vaha cintaka, dezoddhAraka aura yugopakAraka bhI hotA hai, ravIndranAtha ThAkura, zrI aravindo ko Apa kisa koTi meM rakheMge? vAstava meM jo yuga - puruSa hotA hai, yuga kI samasyAe~ usake vyaktitva meM spaMdita hotI haiM, jo yuga dRSTA hotA hai, vaha yuga kI samasyAoM ke saMghAna kA harAvala hotA hai, vaha sahasA prakaTa nahIM hotA, usake pIche eka sudIrgha paraMparA hotI hai, vaha yuga-yugoM kI sAdhanA kA navanIta hotA hai| AcArya zrI vidyAsAgara jI jaise tapasvI aura tatvajJa bhArata kI usa ArSa paraMparA ke zikhara jyoti bindu haiM jo sudIrgha kAla se kabhI maMthara bhAva se kabhI tIvra vega se bhArata ke loka jIvana meM nirantara prajvalita rahe haiN| AcArya vidyAsAgara jI kI eka anyatama vizeSatA yaha hai ki ve kavi haiM aura loka maMgala unake kAvya kA prAthamika aura aMtima uddezya hai, ve vartamAna jagat ke pradUSaNoM arhat vacana, apraila 99
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ se saMgharSa karane kA mArga batAte haiN| Azcarya hai ki vItarAgI, saMnyAsI, digambara hote hue bhI ve samaSTi kI khabara rakhate haiM aura vartamAna daura kI rASTrIya aura antarrASTrIya samasyAoM se udvelita aura vyagra haiN| AtaMkavAda kI vibhISikA se jo saMta saMtapta hai vaha manujatA ke dharma kA pAlana karane vAlA, vizva dharma ke prAMgaNa meM vicaraNa karane vAlA saMvedanazIla alaukika puruSa hI ho sakatA hai| DA. bArelAla jaina ne sthAna-sthAna para vidyAsAgara jI mahArAja ke saMtatva ke aise aneka udAharaNa diye haiM jo unakI sAtvika dRSTi, niSkaluSa vicAraNA aura loka maMgalakArI ceSTAoM ke anupama sAkSya haiN| bhArata meM saMtoM kI sudIrgha paraMparA meM yaha tathya nirvivAda bhAva se mAnya hai ki 'sAbera Upara mAnuNa tAhAra Upara nehIM' caNDIdAsa ne jaba yaha udghoSaNA kI thI to ve saMtoM ke zAzvata dharma kA eka sUtrIya ghoSaNA patra prastuta kara rahe the| AcArya vidyAsAgara jI mahArAja kI vANI meM bhAratIya ArSa cintana kA zreSTha svara mukharita hotA hai| ve kabIra hoM, dAdU hoM, raidAsa hoM, nAnaka ho yA bAjula saMta hoM, aisA lagatA hai ki AcArya vidyAsAgara jI kI vANI kI pUrva anugUMja hai| isI bAta ko hama yoM bhI kaha sakate haiM ki AcArya vidyAsAgara jI kI kAvya-vANI bhAratIya paraMparAgata saMta vANI kA navyatama unmeSa hai| ina saMtoM kI vizeSatA yaha rahI hai ki ve anAtmavAda se prabhAvita rahe haiM aura eka samatAmUlaka samAja kI sthApanA ke lie kRta saMkalpa the| ye saMta mAnavIya garimA kI pratiSThA karane vAloM kI agrima paMkti meM the| ve na to zAstra se bAdhita hue, na zastra se| nirbhIka bhAva se U~ca-nIca vikhaNDita samAja ke bhedabhAva kA pariSkAra karane meM madhyakAlIna saMtoM kI jo bhUmikA rahI hai, vaha nitAnta mahatvapUrNa aura upayogI rahI hai| AcArya vidyAsAgara jI Aja vahI kara rahe haiM jo madhyakAlIna saMtoM ne kiyA thaa| unakI vANI kA mahatva Aja isalie bhI bar3ha jAtA hai ki manuSya se eka darjA nIce rahane kA jo darda lokataMtra meM hamArA Adi preraka prasthAna hai, vidyAsAgara jI lokataMtra kI usI AkAMkSA kI pUrti meM saMlagna hai| unakA kAvya na to rUpa - vilAsa hai, na vANI- vilAsa / sabakI samajha meM Ane vAlI bhASA meM prabhAvita karane vAlI zailI meM AcArya vidyAsAgara jo kucha bhI kahate haiM vaha eka pAradarzI aura nirmala mana kI abhivyakti hai| parihAsa, vidAdhatA, vinoda unake svabhAva kA sahaja guNa hai jo unakI kAvya zailI meM sahaja parilakSita hai| zabda ko tanika - sA tor3a maror3akara ve abhIpsita artha kI pratIti karAne meM dakSa haiM, boliyoM se unakI saMpRkti anukaraNIya hai, bahubhASAvid hone ke kAraNa unheM zabdoM kA saMghAna nahIM karanA par3atA / zabda unake pAsa svayaM calakara Ate haiN| anuvAda ko bhusabharA giddha nahIM, phudakatI cir3iyA banAte haiN| phalataH unakA anudita kAvya bhI maulika kA sA rasa pradAna karatA hai| 'mUka mATI' ke adhyavasita mahAkavi ke rUpa meM ve jAyasI aura jayazaMkara prasAda kI koTi meM Ate haiN| kAvya ko samAsokti banAnA, usameM anavarata pratIkArya samAviSTa karanA birale hI kaviyoM ke lie saMbhava hotA hai| vidyAsAgara jI mahArAja dvArA yaha virala kavi karma saMbhava huA hai| DA. bArelAla jaina ne apane sudIrgha adhyayana aura adhyavasAya se eka kRtI- vicAraka, AcArya, saMta aura kavi ke jIvana, vyaktitva, vicAra aura kAvya ko apane zodha kA nAbhikIya banAkara eka prazaMsanIya kArya kiyA hai| vAstava meM isa prakAra ke jitane bhI zodha kArya ho, kama hI kahe jaayeNge| DA. harisiMha gaura vizvavidyAlaya, sAgara ke hindI vibhAga meM AcArya kavi ke kRtitva ke vibhinna pakSoM para tIna kArya sampanna hI cuke haiN| AcArya vidyAsAgara ke kRtitva ke itane AsaMga haiM ki una para lagana pUrvaka zodhArthI apanI zodhopAdhi ke lie pratiSThA arjita kara sakate haiN| jaina zAstroM kI paraMparAgata arhat vacana, apraila 99 72
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAkhA meM AcArya rAmacaMdra zukla ne aneka kaviyoM kA ullekha kiyA hai, una kaviyoM ke kAvya evaM darzana kI upalabdhiyoM kA vidyAsAgara jI ne kisa prakAra navInIkaraNa kiyA hai aura unheM kisa prakAra prAsaMgika banAyA hai, zodha kA yaha bhI eka viSaya ho sakatA hai phira vidyAsAgara jI kA anuvAda kArya hai, unakI kAvya bhASA kA svarUpa hai, unake kAvya meM paraMparA aura AdhunikatA kI antakriyA hai| DA. bArelAla jaina ne eka dIrgha phalaka para prastuta zodha prabandha meM AcArya vidyAsAgara jI ke kRtitva kA AMkalana kiyA hai| vAstava meM unakA yaha prayAsa sarva dharma samabhAva kI pratiSThA kI dizA meM eka ullekhanIya prayAsa hai| jaina dharma ke jo Adarza haiM, ve hI islAma ke haiM, IsAI dharma ke haiM, bauddha dharma ke haiM, hindU dharma ke haiN| vAstava meM saccA dhArmika vyakti kisI eka dharma kA nahIM hotA, vaha sabhI dharmoM kA hotA hai| dharma kI vyApaka vyavasthA se hI yaha saMbhava ho sakatA hai| vidyAsAgarajI mahArAja kisI eka dharma ke nahIM haiM, ve bhI dharmoM ke haiM, kisI dharma vizeSa ke anuyAIyoM kA hI una para adhikAra nahIM hai, sabhI dharmAnurAgiyoM ko unake vyaktitva aura kRtitva se preraNA milatI hai| DA. jaina ne AcArya vidyAsAgara ko eka aise vizAla vRkSa ke rUpa meM pradarzita, vizleSita aura vivecita kiyA hai jisakI chAyA saghana hai aura jisakI jar3e bahuta gaharI haiN| jo AcArya vidyAsAgara jI ko jAnate haiM, ve isa grantha ke dvArA unheM adhika hArdikatA se jAnane meM saphala hoMge aura jo unheM nahIM jAnate ve isase unheM jAnane ko lAlAyita hoNge| yaha grantha saMta sAhitya ke adhyetAoM ko eka abhinava dRSTi pradAna karegA aura apane samaya ko samajhane kA eka sArthaka dRSTikoNa hogaa| DA. bArelAla jaina ne jitanI lagana se prastuta zodha grantha kA praNayana kiyA hai, utanI hI niSThA se nirgrantha sAhitya prakAzana samiti ne usakA prakAzana bhI kiyA hai| 254 pRSThoM kI isa surUcipUrNa mudrita pustaka kA mUlya bahuta hI kama hai mAtra paiMtAlIsa rUpaye, jana - jana taka pahuMcane kI AcArya pravara kI AkAMkSA ke anuruup| . . prApta - 1.1.99 ahiMsA inTaranezanala ke 1998 ke vArSika puraskAra 1. ahiMsA inTaranezanala DipTImala AdIzvaralAla jaina sAhitya puraskAra (ru. 31,000/-) - DaoN. devendrakumAra jaina zAstrI, niimc| 2. ahiMsA inTaranezanala bhagavAnadAsa zobhAlAla jaina vizeSa zAkAhAra puraskAra (ru. 15,000/-) - DaoN. nemIcanda jaina, indaur| 3. ahiMsA inTaranezanala bhagavAnadAsa zobhAlAla jaina zAkAhAra puraskAra (ru. 11,000/-) - zrI surezacanda jaina, jblpur| 4. ahiMsA inTaranezanala raghuvIrasiMha jaina jIvarakSA puraskAra (ru. 11,000/-) - zrI mohammada zaphIka khAna, saagr| 5. ahiMsA inTaranezanala golDana jubalI phAuNDezana patrakAritA puraskAra (ru. 5,100/-) - DaoN. nIlama jaina, shaarnpur| sabhI vijetAoM ko kundakunda jJAnapITha kI hArdika bdhaaiyaaN| arhat vacana, apraila 99
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ hamAre navIna prakAzana jainadharma : viravadharma 21.14.. THE JAIN SANCTUARIES OF THE FORTRESS OF GWALIOR By - Dr. T.V.G. SASTRI ___Price - Rs. 500.00 (India) U.S.$ 50.00 (Abroad) I.S.B.N. 81-86933-12-3 jainadharma : vizvadharma - lekhaka - paM. nAthUrAma DoMgarIya jaina mUlya - ru. 10.00 ___I.S.B.N. 81-86933-13-1 hamAre anya prakAzana lekhaka. pustaka kA nAma I.S.B.N. mUlya * 1. jainadharma kA sarala paricaya paM. balabhadra jaina 81-86933 - 00 - x 200.00 2. bAlabodha jainadharma, pahalA bhAga dayAcanda goyalIya 81-86933 -01-8 1.50 saMzodhita 3. bAlabodha jainadharma, dUsarA bhAga dayAcanda goyalIya 81-86933 - 02 -6 3.00 4. bAlabodha jainadharma, tIsarA bhAga dayAcanda goyalIya 81-86933-03-4 4.00 5. bAlabodha jainadharma, cauthA bhAga dayAcanda goyalIya 81-86933 -04-2 3.75 6. naitika zikSA, prathama bhAga nAthUlAla zAstrI 81-86933-05-0 3.75 7. naitika zikSA, dUsarA bhAga nAthUlAla zAstrI 81-86933-06-9 3.75 8. naitika zikSA, tIsarA bhAga nAthUlAla zAstrI 81-86933-07-7 3.75 9. naitika zikSA, cauthA bhAga nAthUlAla zAstrI 81-86933-08-5 5.00 10. naitika zikSA, pAMcavAM bhAga nAthalAla zAstrI 81-86933-09-36 11. naitika zikSA, chaThA bhAga nAthUlAla zAstrI 81-86933 - 10 -7 6.00 12. naitika zikSA, sAtavAM bhAga nAthUlAla zAstrI 81-86933-11-5 4.00 * anupalabdha prApti samparka : kundakunda jJAnapITha, 584, mahAtmA gAMdhI mArga, indaura - 452001 arhat vacana, apraila-99
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ lekha samIkSA arhat vaca kundakunda jJAnapITha, indaura karmabaMdha kA vaijJAnika vizleSaNa - samIkSA # ramezacanda jaina * samIkSya lekha arhat vacana 10 (3), julAI 98 ke aMka meM pRSTha 55-62 para prakAzita huA hai| lekhaka DaoN. jinezvaradAsajI jaina jayapura haiN| lekha se sambandhita kucha tathya evaM jijJAsAyeM nimna haiM - 1. AtmA kI tulanA eka baiTrI se kI gaI hai aura taijasa zarIra ko eka cipa mAnA hai jo ki klAka AvRtti utpanna karane vAlA hai| citra saMkhyA 4 meM AtmA para taijasa zarIra evaM usa para kArmaNa zarIra dikhAyA gayA hai| yaha ucita nahIM hai| kArmaNa zarIra sUkSmatama zarIra hai ataeva AtmA para kArmaNa zarIra ke pazcAta tejasa zarIra honA caahiye| AtmA evaM donoM zarIra ko hama apane cakSuoM se nahIM dekha sakate haiM kintu vigraha gati para ye tInoM dUsarI pArI meM sthAnAntarita ho jAte haiN| 2. samaya (kAla) evaM paryAyoM ke sAtha taijasa zarIra meM parivartana hotA rahatA hai| ataeva taijasa zarIra ko parivartanIya cipa kaha sakate haiN| 3. ekendriya se lekara paMcendriya jIvoM kI klAka AvRtti kI saMkhyA evaM AyAma nyUnatama se uccatama taka bar3hatI rahatI hai| saMjJI paMcendriya jIvoM meM kevalya jJAna prApta karane kI zakti hai / kevalyajJAna prApta hone para AtmA kI klAka AvRtti alTrA vAyaleTa, inphrAreDa evaM kSa- kiraNoM kI AvRtti se bhI upara calI jAtI hai jisameM pratyeka jIva kI bhUta, bhaviSya kI sabhI paryAyoM ko eka sAtha jAnane kI kSamatA utpanna ho jAtI hai| yahA~ para yaha prazna uThatA hai ki vartamAna meM saMjJI paMcendriya jIvoM meM yaha kSamatA kyoM nahIM hai? kyA yaha guNa kSetra vizeSa para nirbhara karatA hai ? Adhunika saMgaNakoM kI unnati ko dekhate hue yaha lagatA hai ki bhaviSya meM aise saMgaNaka kA nirmANa hogA jisakI klAka AvRtti alTrAvAyaleTa, inphrAreDa yA kSa-kiraNoM se bhI adhika ho aura vaha kisI bhI jIva kI bhUta evaM bhaviSya kI samasta paryAyoM kI jAnakArI de skegaa| 4. kArmaNa vargaNAyeM aura AtmA ke bIca urjA ke AdAnapradAna hone ke prakrama ko Asrava kahate haiN| yaha do prakAra kA hotA hai bhAvAsrava aura drvyaasrv| donoM prakAra ke AsravoM meM mana (chaThI indriya) kI pramukha bhUmikA rahatI hai| Agama meM bhI mana kA sthAna prathama hai| tatpazcAta vacana evaM zarIra Ate haiN| ataeva Asrava para mana kI mahatvapUrNa bhUmikA hai| lekhaka ne dravyAsrava ko binA vivecana ke chor3a diyA hai| 5. karma bandha bhI do prakAra kA batAyA gayA hai bhAvabandha aura drvybNdh| bhAvabaMdha meM bhI mana kI mahatvapUrNa bhUmikA rahatI hai evaM dravyabaMdha meM vacana evaM kAyA kI mahatvapUrNa bhUmikA rahatI hai| lekha meM dravyabaMdha para samucita vivecana nahIM kiyA hai| - 6. karma bandha ke AbAdhA kAla evaM udaya kAla meM prati kSaNa parivartana hotA rahatA hai| isake pramukha kAraNa sadvicAra, saMyama, tyAga, tapa, dhyAna evaM navagraha haiN| sUrya kI kakSA meM cakkara lagAte hue vibhinna grahoM kA prabhAva saMsAra ke pratyeka prANI para par3atA hai| zAMti dhArA evaM zAMti vidhAna meM navagrahoM kI zAMti kA varNana milatA hai| navagraha aura unake ArAdhya tIrthakara isa prakAra haiM -- arhat vacana, apraila 99 75
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ graha - sUrya laM 4 ArAdhya tIrthaMkara bhagavAna padmaprabhu candramA bhagavAna candraprabhu maMgala bhagavAna vAsupUjya 4. budha bhagavAna vimalanAtha, anantanAtha, dharmanAtha, zAMtinAtha, kuMthanAtha, arahanAtha, naminAtha evaM varddhamAna bhagavAna AdinAtha, ajitanAtha, saMbhavanAtha, abhinandananAtha, sumatinAtha, supArzvanAtha, zItalanAtha evaM zreyAMsanAtha 6. zukra bhagavAna puSpadaMtanAtha 7. zani bhagavAna munisuvratanAtha 8. rAhu bhagavAna nemInAtha 9. ketu bhagavAna mallinAtha evaM pArzvanAtha ataeva uparokta kAraNoM se karma bandha ke AbAdhA kAla, udayakAla evaM phala dene kI zakti meM parivartana hotA rahatA hai| ___7. lekha ke anusAra pratyeka karma bandha nirantara 7 karmoM meM (darzanAvaraNI, jJAnAvaraNI, mohanIya, aMtarAya, vedanIya, nAma, gotra) vibhAjita hotA rahatA hai, ThIka nahIM hai| kisI bhI karma bandha kA vibhAjana sirpha 5 prakAra ke karmoM meM hI ho sakatA hai| ve haiM darzanAvaraNI, jJAnAvaraNI, mohanIya, aMtarAya evaM vedniiy| nAma evaM gotra karma to vartamAna paryAya se jur3e haiN| vigraha jAti ke avasara yA usase pUrva meM karma bandha 8 karmoM meM vibhAjita ho sakate haiM tAki agalI paryAya, nAma evaM gotra kA nirNaya ho ske| 8. kArmaNa vargaNAyeM vAtAvaraNa meM saghanatA se vidyamAna rahatI haiM aura karma bandha AtmA kI sthiti ke anakala hI hotA hai| AtmA kI sthiti se yahA~ tAtparya karma bandha ke siganala ko AtmA grahaNa karatI hai athavA nhiiN| 9. lekha meM hologrAma (citrAbha) bhAva bandha ke kAraNa hotA hai kintu dravya bandha kI prakriyA kisa prakAra hogI, kitane kAla pazcAta hogI, isakA vivecana nahIM kiyA gayA aMta meM karmabandha jaise nIrasa viSaya ko Adhunika vijJAna se jor3ane kA lekhaka kA prayAsa sarAhanIya hai| AzA hai ki bhaviSya meM bhI arhat vacana ke mAdhyama se isa prakAra kI navIna zodhoM kI jAnakArI prApta hotI rhegii| lekhaka kA zrama prazaMsanIya hai evaM isa viSaya ke cayana hetu bdhaaii| * sAMkhyikI adhyayanazAlA, vikrama vizvavidyAlaya, ujjaina - 4566 010 rASTra kI dhar3akanoM kI abhivyakti hindI kA pramukha rASTrIya dainika navabhArata TAimsa 76 arhat vacana, apraila 99
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ arhat kundakunda jJAnapITha, indaura, patra meM lekha sarAka sarvekSaNa - katipaya tathya # bra. atula * arhat vacana kA janavarI - 99 aMka pddh'aa| sarAka kSetra ke bAre meM Apane mahatvapUrNa evaM upayogI jAnakArI dI hai| maiM yahA~ sarAka kSetroM ke sarvekSaNa ke madhya saMkalita kiye gaye katipaya niSkarSo ko lipibaddha kara rahA hU~, isase sarAkoM ke bAre meM ruci rakhane vAle dhuoM ko suvidhA rhegii| 1. lagabhaga sabhI sarAka gA~va sar3aka se kAphI haTakara andara haiM aura rAstA bAlU miTTI vAlA hai| isa para jAne ke liye TIma ke pAsa jIpa va eksaparTa DrAIvara hone cAhiye / 2. sarvekSaNa kA kArya adhika se adhika dina chipane taka pUrA ho jAnA cAhiye tathA usake bAda vahIM gA~va meM rukakara ArAma karanA cAhiye, phira agale dina subaha uThakara Age gA~va meM jAnA caahiye| 3. subaha calane se pahale yaha nizcita kara lenA cAhiye ki hameM Aja kahA~-kahA~ sarvekSaNa karanA hai aura rAstA dikhAne evaM unase bAta karane ke liye dubhASiye ke rUpa meM kisako sAtha rakhanA hai| 4. paM. baMgAla va bihAra ke adhikAMza sarAka gA~voM meM pAThazAlA meM pAThya pustakeM baMgalA bhASA meM honI cAhiye / 5. pAThazAlA ke pratyeka mAsTara sAhaba ko TreniMga ke bAda hI niyukta karanA cAhiye aura kama se kama tIna mAha meM eka zikSaNa zivira TreniMga ke rUpa meM eka senTara meM lagAnA caahiye| kisI eka gA~va meM jahA~ kama se kama 10-15 gA~va ke bacce va TIcara ArAma se jAkara zikSaNa saMbaMdhI nayI TreniMga prApta kara sakeM, lagAnA caahiye| 6. pAThazAlA meM jaina zikSA ke sAtha-sAtha laukika zikSA bhI avazya denI cAhiye tAki bacce adhika se adhika par3hAI meM rUci le skeN| 7. pratyeka sarAka kSetra meM nakada sahAyatA na dekara Avazyaka sAmagrI kharIda kara denA ThIka rhegaa| 8. sarAka kSetroM ke samucita vikAsa ke liye sabase adhika Avazyaka hai eka Thosa yojanA kI, yAnI ki eka bAra meM 100 gA~voM meM eka sAtha kArya na karake 10 gA~voM ko eka sAtha rakhanA cAhiye aura unameM Thosa kArya karanA cAhiye tAki pratyeka sarAka bhAI bahina, bar3oM va baccoM meM apanI saMskRti ke prati jAgarUkatA bar3he aura TrasTa dvArA kiye gaye Thosa vikAsa kAryoM para unakA vizvAsa bane aura usase ve santuSTa ho skeN| aisA karane se anya dUsare gA~voM ke sarAka bhAiyoM meM AdhI se adhika cetanA to apane Apa binA kArya kiye hI A jaayegii| isa prakAra se apanA kA jo pavitra uddezya hai usameM zata-pratizata saphalatA milegii| 9. sabase pahale vikAsa kArya karane ke liye upayukta Thosa va saMgaThita sarAka gA~voM ko cunanA cAhiye / 10. kSetrIya kAryakartAoM ko cAhiye ki ve jisa sarAka kSetra meM jAyeM to vahA~ arhat vacana, apraila 99 77
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ se grAma kameTI ke pratyeka vyakti se mileM evaM unakI samasyAoM ko dhyAna se suneM evaM unheM sulajhAne ke liye Thosa prayatna kreN| 11. sarAka kSetra ke sarvekSaNa ke liye evaM vahA~ para kArya karane ke liye mahilAoM kI TIma banAnA bhI Avazyaka hai| ye do prakAra se ho sakatI haiN| eka to Ala-DaNDiyA stara para yAnI ki bahuta sI par3hI likhI bolDa leDI jo sevA kArya karake apane khAlI samaya kA sadupayoga karanA cAhatI haiN| aisI mahilAoM evaM lar3akiyoM kI eka TIma ho jo sAla meM 15 dina evaM eka mAha sevA kArya kara skeN| dUsare rUpa meM apane va AsapAsa ke gA~voM meM jAkara ke baccoM ko bar3I laDakiyoM ko evaM mahilAoM ko par3hAyeM to hamArA uddezya bahuta zIghra pUrA ho sakatA hai| IsAI mizanarIja bhI AdivAsI ilAkoM meM isI prakAra kArya karatI haiN| vartamAna meM hamArI sarakAra ne bhI praur3ha zikSA evaM sAkSaratA kAryakrama calAyA hai jisameM pratyeka gA~va kI eka yA do lar3akI yA mahilAoM kI niyukti kAryakartA TIcara ke rUpa kara dete haiM tathA use lagabhaga 200/- ru. prati mAha vetana bhI dete haiM, una kAryakartAoM kI mITiMga blAka stara para pratyeka saptAha lI jAtI hai jisameM ve apanI pragati riporTa peza karatI haiM tathA par3hAI se sambandhita Avazyaka sAmragI blAka se prApta karatI haiN| 12. cUMki sarAka kSetra meM atyadhika garIbI hai, mahilAoM ko to tana Dhakane taka ke liye kapar3A nahIM haiM, so yadi adhika TIma sarvekSaNa ko eka TUra mAnakara sarAka kSetroM meM jAyeMge to sabako ye patA cala jAyegA ki hamAre sarAka bhAI kaisI jindagI jI rahe haiM aura hameM unakI tana-mana-dhana se nizcita rUpa se sahAyatA karanI caahiye| isa prakAra se yadi Thosa yojanA ke sAtha sarAka kSetroM meM sarvekSaNa karake kArya kiye jAyeM to vahA~ nizcita rUpa se eka nayI krAnti aayegii| prApta - 7.12.98 * saMghastha- upAdhyAya zrI jJAnasAgarajI mahArAja samprati Clo. zrI je. ke. jaina oriyanTala baiMka Apha kAmarsa, __ sIkara (rAjasthAna) zrI gaNezaprasAda varNI smRti sAhitya puraskAra zrI syAdAda mahAvidyAlaya, bhadainI, vArANasI kI ora se apane saMsthApaka pUjya gaNezaprasAda varNI kI smRti meM varSa 1999 ke puraskAra ke liye jainadharma, darzana, siddhAnta, sAhitya, samAja, saMskRti, bhASA evaM itihAsa viSayaka maulika, sRjanAtmaka, ciMtana, anusaMdhAnAtmaka zAstrI paramparA yukta kRti para puraskArArtha 4 pratiyA~ 30 apraila 99 taka AmaMtrita haiN| isa puraskAra meM 50001/- rupe tathA prazasti patra diyA jaayegaa| 1996 ke bAda kI prakAzita pustakeM isameM zAmila kI jA sakatI haiN| niyamAvalI nimna pate para upalabdha hai - DaoN. phUlacanda jaina 'premI' saMyojaka - zrI varNI smRti sAhitya puraskAra samiti, zrI svAdAda mahAvidyAlaya, bhadainI, vArANasI 78 arhat vacana, apraila 99
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ patra meM lekha SHARRESTERIE arhat vacana kundakunda jJAnapITha, indaura indaura kI dena - mahAtmA gAMdhI lena - rAmajIta jaina* calo caleM usa mArga para jo bhArata ke rASTrapitA mahAtmA gAMdhI ke nAma para hai| mahAtmA gAMdhI rASTrapitA hI nahIM, rASTra saMta, rASTra unnAyaka evaM zAMti patha pradarzaka evaM ahiMsA evaM satya ke pujArI the| unhoMne ahiMsA ke siddhAnta kI pratiSThA ko gauravAnvita kiyaa| indaura nagara ne tadanurUpa hI mahAtmA gAMdhI mArga nAma ko sArthaka kiyA aura yahI nahIM unake siddhAntoM ko Age bar3hAne meM mahatvapUrNa yogadAna kiyA hai aura kiyA jA rahA hai| isa mArga para sthita eka saMsthA hai digambara jaina udAsIna Azrama jo jJAna mArga meM anavarata prayatnazIla hai| udAsIna Azrama se tAtparya udAsInatA nahIM varan udAsInatA ko dUra kara sad prayatnatA meM rahanA hai aura ve sad prayatna haiM sad jJAna, sad saMskRti kI vRddhi| sada kAryoM ke liye saTa vyakti agara mile to sone meM sahAgA hotA hai| isa udAsIna Azrama TrasTa ke adhyakSa haiM zrI devakumArasiMha kAsalIvAla, saumya prakRti, sarala svabhAva, vaibhava sampanna evaM samRddhitA ke hote hue bhI sAdA jIvana jinakI paricaryA haiN| hRdaya meM karuNA bhAva sameTe hue saMlagna haiM, kAryarata haiM jJAnamArga ko vikasita karane, prApta srotoM kA sadupayoga karane evaM navIna srotoM kI talAza meM, aura jinako mArgadarzana prApta hai paM. nAthUlAlajI jaina zAstrI kA jo jJAna evaM vaya meM vayovRddha haiM, parantu kArya meM navayauvana prApta hai| isa udAsIna Azrama ke antargata zodha saMsthAna ke rUpa meM kundakunda jJAnapITha kI sthApanA huI hai| kArya kI pragati evaM saphalatA kA mApadaNDa hai parIkSA aura parIkSA borDa ke nirdezaka haiM deza ke mUrdhanya vidvAna, saMhitA sUri paMDita nAthUlAlajI jaina shaastrii| jJAna mArga talAzane evaM vikasita karane ke liye AvazyakatA hotI hai pustakoM kI, aura isa hetu eka vRhada sandarbha graMthAlaya kI sthApanA kI gaI hai| jJAna ke pracAra-prasAra evaM zodha ke viSayoM meM jAnakArI dene ke liye vartamAna yuga meM patrikAoM kA amUlya yogadAna hai| isa dRSTi se eka zodha pUrNa patrikA 'arhat vacana' prakAzita hotI hai, jisameM deza-videza ke vidvAnoM ke nibandha hote haiM aura yaha patrikA deza-videza meM jAtI hai| isakA sampAdana eka yogya vyakti dvArA kiyA jAtA hai aura vaha vyakti hai DaoN. anupama jain| isa vyakti kI yogyatA ne 'arhat vacana' kA aisA sundara rUpa diyA hai jo prazaMsanIya hai| kandakanda jJAnapITha dvArA vyAkhyAnamAlAoM kA Ayojana hotA rahatA hai| arhata vacana ke lekhakoM ko puraskAroM dvArA sammAnita kiyA jAtA hai| vizeSa bAta yaha hai ki pratyeka kArya evaM vibhAga ke liye salAhakAra maMDala banAyA huA hai jisameM viziSTa yogya vyaktiyoM kA samAveza hai| isake nidezaka maMDala ke adhyakSa haiM pro. navIna sI. jain| 18 akTUbara 1987 ko sthApita kundakunda jJAnapITha apane kAla kA eka dazaka pUrNa kara cukA hai| isa saphalatA ke mUla meM bIja ke rUpa meM haiM zrI devakumArasiMhajI kAsalIvAla - adhyakSa evaM DaoN. anupama jain-sciv| hamArI zubhakAmanA evaM nizcita bhAvanA hai ki isa dasa ke aMka meM eka bindI ye hamAre mUla bIja rUpa bddh'aayeN| isI bhAvanA ke sAtha ...... * eDavokeTa, dAnA olI, TakasAla galI, lazkara - gvAliyara arhat vacana, apraila 99
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23.2.99 ApakI sampAdakocita AnvIkSikI se samRddha arhat vacana kA janavarI aMka 'sarAka evaM jaina itihAsa vizeSAMka' ke rUpa meM prApta kara sArasvata paritoSa kA bodha huaa| isa aMka kA Alekha pakSa aura jaina jagat ke utkarSa kI gati - pragati se sandarbhita sUcanA pakSa donoM hI samAnAntara rUpa meM upAdeya hai 'sarAka' (zrAvaka) jAti ke viSaya meM samagratA kI jAnakArI karAne vAlI patrikAoM meM 'arhat vacana' ke isa vizeSAMka ne svataMtra mUlya Ayatta kiyA hai| sarAka jAti ke aitihAsika aura sAmAjika pakSa ke udbhAvana se isa aMka kI tadviSayaka zodha- mahArdhatA zodhakartAoM ke liye prAmANika aura vizvasanIya upajIvya bana gaI hai| ApakI sampAdana dRSTi kI vaijJAnikatA ke prati prazaMsA mukhara .... 23.2.99 janavarI 99 kA aMka prApta huA, jisakA kAphI samaya se intajAra thaa| jaina itihAsa evaM sarAka jAti para AdhArita isa cira pratIkSita aMka meM 'sarAka' evaM usase sambandhita sampUrNa jAnakArI isa aMka se hAsila ho sakI hai| sarAka jAti hamArI paramparA kI eka jhalaka mAtra hai| jinhoMne atyanta kaSTa evaM duHsaha vedanAoM ko sahana karate hue apanI paramparA ko surakSita rkhaa| isake liye sarAka jAti evaM usakA sAhitya prakAza meM lAne vAle lekhaka evaM sampAdaka mahodaya, donoM hI abhinandanIya haiN| zodhArthiyoM ke liye bhI yaha aMka atyanta upAdeya hai / # DaoN. (zrImatI) kRSNA jaina sahAyaka prAdhyApaka - saMskRta zAsakIya mahArAnI lakSmIbAI kalA evaM vANijya mahAvidyAlaya, lazkara gvAliyara 474009 31.3.99 mata abhimata - - 12.4.99 # 'vidyAvAcaspati' DaoN. zrIraMjana sUrideva pI. ena. sinhA kAlonI, bhikhalApahADI, paTanA - 800 006 arhat vacana kA varSa 11, aMka 1 prApta huA jo sarAka evaM jaina itihAsa vizeSAMka ke rUpa meM hai| vaise to arhat vacana ne apane 10 varSa ke jIvana meM 40 aMka prakAzita kiye haiM evaM apane pAThakoM ko sabhI kSetroM ke viSayoM para amUlya sAmagrI pradAna kI hai, jisake liye kundakunda jJAnapITha ke sabhI kAryakartA, vizeSakara AdaraNIya kAkAsAhaba (zrI kAsalIvAlajI sAhaba) evaM Apa abhinandanIya haiM, parantu isa sarAka evaM jaina itihAsa vizeSAMka prakAzita kara arhat vacana ne aura bhI sarAhanIya kArya kiyA hai jisake liye Apa evaM AdaraNIya kAkAsAhaba badhAI ke pAtra haiN| 'sarAka 'jAti' ke bAre meM abhI taka aisI kRti prakAzita nahIM huI hai, ataH isakA antarrASTrIya stara para pracAra prasAra honA caahiye| 80 - 'arhat vacana' kA 'sarAka evaM jaina itihAsa vizeSAMka' dekhA / upAdhyAya zrI jJenasAgarajI mahArAja kA sarAkotthAna ke prati apratima yogadAna rahA hai| isa viSaya meM upayukta samagrI ke prakAzana kA krama barakarAra rakhanA zreyaskara hogaa| # DA. gopIcanda pATanI pUrva vibhAgAdhyakSa - gaNita esa.bI. 10 javAharalAla neharU mArga, bApU nagara, jayapura jainadharma ke bAre meM katipaya pAThya pustakoM meM truTipUrNa evaM AdhArahIna jAnakAriyoM ke prakAzana kI bAta patrikA ke isa aMka meM uThAI, sajagatA ke liye dhanyavAda / astu, durustI hetu prakAzakoM ke sAtha saMvAda hI paryApta nahIM hai| aisI Apattijanaka sAmagrI vAle samasta sAhitya / prakAzanoM ko nirasta, japta kiye jAne ke alAvA aise lekhakoM va prakAzakoM ko 'blaika lisTa' kiyA jAnA cAhiye / zAsanataMtra ko dAyitva bodha karAne hetu uccatarIya tvarita kAryavAhI vAMchanIya hai / komalacanda jaina (patrakAra) sevAnivRtta prazAsanika adhikArI, 1- TI - 35, javAharanagara, jayapura - 4 arhat vacana, apraila 99
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnapITha ke prAMgaNa se Aheta kAkA mata- abhimata pustakAlaya evaM gatividhiyoM kI jAnakArI prApta kara jaina vidyA ke vikAsa meM nirantara gatizIla hone kI saMbhAvanAoM ko Apa nizcita hI talAza kara rahe haiN| apekSA evaM AzA hai ki saMsthAna nizcita lakSya kI ora agrasara ho anya saMsthAoM ko dIpa staMbha bana ske| yazeSTa zubhabhAvanAoM ke saath| - bra. rAkeza jaina udAsIna Azrama 26.1.99 kuNDalapura-470002 kundakunda jJAnapITha dvArA saMcAlita pustakAlaya evaM saMcAlita sUcIkaraNa pariyojanA para AdhArita kAryakrama atyaMta prazaMsanIya lgaa| jaina samAja ke itihAsa meM nizcita hI ye kArya mIla kA patthara sAbita hoNge| saMsthAna ke saciva bhAI DA. anupama jaina ko unake isa abhinava prayAsa hetu hArdika badhAI evaM shubhkaamnaaeN| - DA. savitA jaina 66, lakSmInagara, 10.2.99 ujjaina phona : 515395 kundakunda jJAnapITha pustakAlaya jaina zodhArthI, jijJAsu tathA dharma vijJAna itihAsa meM rUci rakhane vAloM ke lie eka vizeSa sthAna ho gayA hai| Aja maiMne yaha mahasUsa kiyA ki yaha bhArata evam videzoM meM sthita jaina vidvAnoM ke lie tIrtha kSetra kA sthAna grahaNa karate jA rahA hai| DaoN. anupamajI dvArA kiye jA rahe prayAsa vizeSa rUpa se prazaMsanIya hai| 11.2.99 - DaoN. Ara. Ara. nAMdagAMvakara nideka - gaNinI jJAnamatI zodhapITha, jambUdvIpa- hastinApura, 1472, nyunaMdanavana leAUTa 11.2.99 nAgapura-440009 - kundakunda jJAnapITha vAstava meM eka aisA saMsthAna hai, jahA~ jaina dharma para zodha kArya heta bahamalya adhyayana sAmagrI upalabdha hai| samAja ke vibhinna vargoM ko yahA~ adhyayana kI sampUrNa suvidhAeM haiN| yahA~ kA pustakAlaya apane ati uttama AkAra meM hai jahA~ sampUrNa paThanIya sAmagrI bahuta hI acchI taraha upalabdha evaM saMrakSita hai| pustakAlaya atyaMta prabhAvita karatA hai| isa heta sabhI ko merI ora se hArdika shubhkaamnaaeN| - DA. narendra jozI sahA. prAdhyApaka - bhU-vijJAna, 11.2.99 holkara vijJAna mahAvidyAlaya, indaura (ma.pra.) I have been much impressed by the work of this Institution. Parichand Ghoshal BE-329, Salf Lake City 26.2.99 Calcutta-700064 arhat vacana, apraila 99 81
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakunda jJAnapITha jaina dharma se sambaddha granthoM, zodhapatroM aura upayogI sAmagrI se paripUrNa haiN| isa dRSTi se adhyAtma, dharma, darzana evaM anya vidyAoM ke adhyayana ke liye atyanta upayukta sthAna hai| graMthAlaya meM adyatana evaM durlabha grantha upalabdha hai, kampyUTara kI suvidhA hone se zodhArthiyoM ke liye isa saMsthAna kI upAdeyatA svaMyasiddha hai| samarpita padAdhikAriyoM dvArA dI gaI sevAeM prazaMsanIya haiN| zubhakAmanAoM shit| pro. prahalAda tivArI adhyakSa - gaNita vibhAga 26.2.99 holkara vijJAna mahAvidyAlaya, indaura DA. anupamajI ke sAtha lAyabrerI evam usakI upayogitA se saMbaMdhita upayogI jAnakArI hAsila kii| svAdhyAyI vyakti ke lie yaha bahamUlya saMpadA hai| - sudhIra jaina svastika siromiksa 14.3.99 27, audyogika kSetra, kaTanI-483501 Aja maiMne kundakunda jJAnapITha kI vyavasthAoM ko dekhA aura smjhaa| lagA ki koI saMsthA meM akAdamika paddhati se kArya ho rahA hai| abhI pustakAlaya vikAsa kI ora bar3ha rahA hai kintu darzana vibhAga ke graMtha bahuta kama haiM, kRpayA inakI sUcI bar3hAkara graMthoM kA saMcaya kiyA jaay| 22.3.99 - ailaka siddhAMtasAgara - kundakunda jJAnapITha pustakAlaya Ane kA vicAra eka lambe samaya se cala rahA thaa| Aja Ane kA avasara prApta huaa| yuvA, udIyamAna, karmaTha vidvAna DaoN. anumapajI ne saMsthA kA avalokana karAyA evaM gatividhiyoM kA paricaya prAptakara prasannatA huii| Aja ke samaya meM kundakunda jJAnapITha kA kArya gauravapUrNa hai| sArthaka prayAsa ke lie dhnyvaad| - bra. saMdIpa 'sarala' anekAnta jJAna maMdira 28.3.99 anekAnta nagara, bInA (sAgara) 470 113 Visited your organisation. It is doing good work. Highly qualified person like Dr. AnupamJain, ifgiven opportunity to workon prakAzita/aprakAzita Digambara text, will be a work for future. Mr. Jain should be freed from day-to-day managerial & administrative work by absorving other people, if financial condition allows. Mr. Jain's intellect, if utilised properly, can create a revolutionary work. Randhir Ghoshal BE-329, Salt Lake City, 9.4.99 Calcutta-64 arhat vacana, apraila 99
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya umAsvAti (mI) aura unakI racanAyeM bhogIlAla laheracaMda insTITyUTa oNpha inDaoNlaoNjI, dillI pichale 14 varSoM se dillI meM prAcIna bhAratIya vidyAoM ke kSetra meM zodha va prakAzana ke sAtha-sAtha 'prAkRta bhASA evaM sAhitya' aura 'jaina dharma va darzana' ke viSaya meM aneka vyAkhyAn saMgoSThiyoM, kAryazAlAoM tathA grISma va zaratkAlIna adhyayanazAlAoM ke Ayojana meM pUrNa sakriyatA se lagA huA hai| isa saMsthAna ke dvArA dinAMka 4, 5, 6 janavarI 99 ko iNDiyA iNTaranezanala seMTara, naI dillI, meM 'A. umAsvAti (mI) aura unakI racanAyeM isa viSaya para eka antarrASTrIya saMgoSThI Ayojita kI gayI / A. umAsvAti (mI) ne saMskRta bhASA meM nibaddha vaizeSikasUtra evaM nyAyasUtra Adi sUtra - graMthoM kI zailI meM racita tatvArthasUtra grantha meM jaina dharma, darzana, siddhAMta aura AcAra ke sabhI viSayoM ko 10 adhyAyoM meM lagabhaga 350 sUtroM meM nibaddha kiyA hai| unakA yaha tatvArthasUtra jaina samudAya ke sabhI sampradAyoM meM nirvivAda rUpa se eka atyanta zraddhAspad aura prAmANika dharmagrantha mAnA jAtA hai| isa kAraNa unake isa grantha para saMskRta, hindI, gujarAtI, marAThI, kannar3a, DhuDhArI, rAjasthAnI tathA aMgrejI bhASAoM aura boliyoM meM 100 se adhika TIkAeM, bhASya va anuvAda upalabdha haiN| bhAratIya paramparA meM A. umAsvAti (mI) ke yogadAna ko spaSTa karane ke lie hI yaha antarrASTrIya saMgoSThI Ayojita kI gayI thI / saMkSipta AkhyA saMgoSThI kA udghATana karate hue prakhyAta vidhivettA DaoN. ela. ema. siMghavI ne kahA ki A. umAsvAti kA tatvArthasUtra sabhI dharmagranthoM meM eka grantharAja hai| unakA yaha grantha jaina tatva jJAna, darzana, vijJAna evaM AcAra zAstra kA eka likhita saMvidhAna hai| yaha jJAna aura cAritra kA eka vizvalekha hai| saiddhAMtika rUpa se isameM samyakdarzana, samyakjJAna aura samyak cAritra isa ratnatrayI kA vivecana hai| ye tInoM ekatra mokSa ke mArga kA nirmANa karate haiM / tIna dinoM kI isa saMgoSThI meM amerikA, phrA~sa tathA jApAna ke vidvAna pratinidhiyoM ke atirikta sampUrNa bhAratavarSa ke aneka vidvAna pratinidhiyoM evaM rASTrIya va antarrASTrIya jaina samAja ke vibhinna vargoM va saMsthAoM ke aneka gaNamAnya mahAnubhAvoM aura netAoM ne atyaMta sakriyatA se bhAga liyaa| saMgoSThI meM 21 zodhapatroM kA vAcana tathA una para gaMbhIra carcA ke sAtha 4 vizeSa vyAkhyAna bhI hue| isa saMgoSThI kI eka mahatvapUrNa vizeSatA yaha rahI ki isake Ayojana va usakI abhUtapUrva saphalatA meM svadeza evaM videzoM ke aneka jaina saMgaThana va saMsthAoM kA atyanta sakriya yogadAna prApta huaa| ina sahayogI saMsthAoM ke nAma nimnalikhita haiN| 1. iMDiyA iMTaranezanala seMTara, naI dillii| 2. zrI nAkoDA pArzvanAtha jaina TrasTa | 3. jaina iNTaranezanala, ahamadAbAda / 4. digambara jaina triloka zodha saMsthAna, hastinApura (u.pra.) 5. di. jaina akaoNDemika phAuNDezana oNpha nArtha amerikA, laeNbaeNka, Taiksasa / 6. zrI pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI 7. jaina vizva bhAratI saMsthAna, lADanUM ( (rAja.) arhat vacana, apraila 99 DaoN. vimalaprakAza jaina nidezaka - bI. ela. insTITyUTa Apha iNDolojI, dillI 83
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ FIFTEEN DAY AUTUMN SCHOOL ON JAIN PHILOSOPHY AND RELIGION Held at Bhogilal Leherchand Institute of Indology, Delhi In October 98, The Bhogilal Leherchand Institute has organised a 15 day Autumn School on Jain Philosophy and Religion. 35 very sincere and senior scholars from all over the country participated in the school as students and 12 eminent scholars delivered lectures. The purpose of holding this school is to unbroken tradition of Jain Philosophy and Religion and its contribution. Programme is uncomparable to any other any where in the country. The participants also expressed their keen desire that the Institute should run this programme every year regularly. Sahu Ramesh Chandra, Executive Director - Times of India group presiding over the inaugural function of the school on 3 rd of Oct. 98 said, the fundamental principles of Indian philosophies and ideologies are basically one, which stand on truth, non-violence and the doctrine of karma. Other scholars and guests present also supported the views of the president, while expressing their ideas. The Valedictory Function was held on Oct. 17.98. It was presided over by Prof. Vachaspati Upadhyay, Vice Chancellor, Lal Bahadur Shastri Rashtriya Sanskrit Vidyapeeth. The chief guest was Shri K.P.A. Menon the audience that only a culture, religion and ethicsm that have an attitude of synthesis and respect for traditions and faiths other than its own, can be acceptable. The principles of non-violence, non-absolutism and voluntary limitation of one's needs and belongings will naturally be the most important elements of such a culture. Thinkers, critics and writers like Prof. Namwar Singh, Prof. Satya Ranjan Banerjee of Calcutta University, Mr. R.V.V. Aiyyar, Secretary : Culture, Govt. of India Mr. S. Raghunathan, Commissioner (Transport), Govt. of Delhi etc., while expressing their views, also made two important suggestions : 1. It was suggested that this Institute should also hold Advanced Schools in the field of Jain Philosophy and Religion. 2. This Institute should organise an all India School on Manuscriptology for preservation and publication of the ancient and incredibly rich literary wealth of this country. Prof. V.P. Jain Director-B.L. Institute of Indology 376c0077, 37967 99
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryazrI devendramunijI mahArAja kA devaloka gamana zrI varddhamAna sthAnakavAsI jaina zramaNa saMgha ke tRtIya paTTadhara AcArya pUjya zrI devendra munijI mahArAja kA 26 apraila 99 ko prAta: mumbaI meM devaloka gamana ho gyaa| 68 varSIya AcAryazrI ko prAta: asthamA kA daurA par3A tathA unheM turaMta hI punamiyA aspatAla le jAyA gayA, jahA~ cikitsakoM ne unheM mRta ghoSita kara diyaa| AcArya zrI ke devalokagamana kA dukhada samAcAra prApta hote hI jaina samAja meM zoka kI lahara vyApta ho gii| unake Akasmika nidhana se zramaNa saMgha kI mahAna evaM apUraNIya kSati huI hai| AcArya zrI ghATakopara sthita jaina sthAnaka bhavana meM virAjita the, AcAryazrI devendra munijI mahArAja zramaNa saMgha ke tatIya paTaTadhara AcArya the| unakA janma 7 navambara 1931 ko udayapura ke jaina barar3iyA parivAra meM huA thaa| saMta samAgama aura dharmabhAvanA se prerita hokara bAlaka dhannAlAla ne mAtra 9 varSa kI Ayu meM 1 mArca 1941 ko jaina bhagavatI dIkSA grahaNa kI thii| Apane gurudeva puSkara munijI mahArAja ke sAnnidhya meM jaina AgamoM evaM vibhinna dharmoM ke graMthoM kA gahana adhyayana kiyaa| AcAryazrI prabuddha vicAraka va cintanazIla lekhaka the| unheM aneka bhASAoM kA jJAna prApta thaa| apane jIvanakAla meM unhoMne lagabhaga 400 graMthoM kA lekhana va saMpAdana kiyaa| apane ojasvI pravacanoM ke mAdhyama se deza meM vyApta anaitikatA, bhraSTAcAra, hiMsA va AMtakavAda ke virUddha janajAgaraNa kiyaa| deza ke adhikAMza rAjyoM meM unhoMne paidala vihAra kara bhagavAna mahAvIra ke satya, ahiMsA, prema, zAMti aura bhAIcAre kA saMdeza jana-jana taka phuNcaayaa| ApakI bahumukhI pratibhA se prabhAvita hokara AcArya zrI AnaMdaRSijI mahArAja ne Apako kramaza: upAcArya va zramaNa saMgha ke AcArya ke pada para AsIna kiyaa| Apake sAnnidhya meM jaina zramaNa saMgha meM 1200 sAdhu - sAdhvIgaNa (sthAnakavAsI paramparA ke) deza ke vibhinna bhAgoM meM vicaraNa kara rahe haiN| kundakunda jJAnapITha Apake prati zraddhAMjali arpita karatA hai| zrI zazI bhAIjI kA nidhana zrI kAnajIsvAmI ke sahayogI, AdhyAtma granthoM ke jJAtA evaM adhyetA zrI zazI bhAIjI kA dinAMka 22.3.99 ko prAta:kAla 4.15 baje AtmasamAdhipUrvaka nidhana ho gyaa| yaha dukhada samAcAra prApta hotI hI mumbaI, kalakattA, haidarAbAda, AgarA, madrAsa, ahamadAbAda Adi zaharoM se saikar3oM mumukSuvRMda pahuMca gye| usa vakta 80 lAkha kI dAnarAzi kI ghoSaNA bhinna-bhinna kAryoM ke liye kI gii| kundakunda jJAnapITha parivAra divaMgata AtmA kI zIghra mukti kI kAmanA karatA hai| arhat vacana, apraila 99 85
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1998 kA pU. AcArya hastI ahiMsA kAryakartA avArDa ahiMsA, prANI rakSA va zAkAhAra ke kSetra meM ullekhanIya kArya karane vAle nimna chaH mahAnubhAvoM ko pUjya zve. jaina AcArya hastI ahiMsA kAryakartA avArDa mA. zrI azokajI gehalota ( mukhyamaMtrI - rAjasthAna sarakAra) ke karakamaloM dvArA 15 janavarI 1999 ko pradAna kiye gyaa| isake antargata pratyeka puraskRta vyakti ko rupaye 21,000/- evaM smRti cinha pradAna kiyA gyaa| 1. zrI omaprakAzajI guptA alavara (rAja.) 2. zrI pArasacandrajI jaina savAI mAdhopura (rAja.) 4. zrI cunnIlAlajI lalavANI, jayapura (rAja.) 1999 kA pU. AcArya hastI ahiMsA kAryakartA avArDa 3. zrI pravINakumArajI jaina, meraTha - 250002 (u.pra.) ahiMsA ke pracAra-prasAra va dina ba dina bar3ha rahI pazu pakSiyoM kI hiMsA kI rokathAma ke liye gatividhiyoM ke taura para Apane Aja taka nimnalikhita rUpoM meM yadi tana mana dhana se kisI bhI taraha se utkRSTa kArya kiye hoM, to usakI vistRta jAnakArI pramANa sahita hameM dinAMka 31 akTUbara 1999 taka do anya pratiSThita vyaktiyoM, jo Apako avArDa ke liye ucita samajhate hoM, dvArA bhejane kI kRpA kreN| 5. zrI narendrajI dube indaura (ma.pra.) 6. zrI mAnendrajI ostavAla jodhapura (rAja.) (1) prANI rakSA, (2) zAkAhAra pracAra, ( 3 ) pravacana, ( 4 ) katlakhAnoM kA virodha, (5) hiMsaka vastuoM kA niSedha ityAdi ahiMsA kA kArya / isa varSa se isa puraskAra kI rAzi ko 21000/- ke bajAya 31000/- taka kara dI gaI hai| isake antargata kula pA~ca vyaktiyoM ko avArDa diyA jaayegaa| pratyeka ko avArDa evaM rupaye 31000/- kA puraskAra bhavya samAroha meM diyA jAyegA / samparka sUtra : ratanalAla sI. bAphaNA (adhyakSa) 'nayanatArA', subhASa cauka, jalagAMva - 425001 (mahA.) digambara jaina mahAsamiti rASTrIya patrakAritA puraskAra digambara jaina mahAsamiti ne nimnAMkita 5 vargoM meM ru. 25,000/- kI rAzi ke puraskAra pradAna karane kI ghoSaNA kI hai| - 86 samparka sUtra : DaoN. anupama jaina 1. hindI sAptAhika / pAkSika samAcAra patroM ke sampAdaka 2. hindI mAsika patra-patrikAoM ke sampAdaka 3. upajAtIya saMgaThanoM kI patrikAoM ke sampAdaka 4. hindI ke atirikta anya bhASAoM ke patra / patrikAoM ke sampAdaka 5. zodha patrikAoM ke sampAdaka kevala di. jaina samAja / vyaktiyoM dvArA saMcAlita patra pakioM ke sampAdaka hI pratiyogitA meM praviSTi bheja sakate haiN| antima tithi 15.5.99 1 kendrIya pracAramaMtrI evaM saMyojaka patrakAritA puraskAra yojanA kundakunda jJAnapITha, 584, ma. gAMdhI mArga, tukogaMja, indaura - 452001 arhat vacana, apraila 99
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzita jaina sAhitya kA sUcIkaraNa gata 100-150 varSoM meM vipula parimANa meM jaina sAhitya prakAzita huA hai| isake bAvajUda bhI graMtha bhaMDAroM meM saikar3oM graMtha aprakAzita haiN| yaha samAja ke lie atyaMta duHkhada hai ki Aja bIsavIM sadI ke aMtima varSa meM bhI hama na to apane graMtha bhaMDAroM kA pUrNata: sarvekSaNa karA sake evaM na unakA sUcIkaraNa isI kAraNa Aja hamAre pAsa pANDulipi ke rUpa meM surakSita graMthoM kI sUcI bhI upalabdha nahIM hai| jaba bhI kisI nae bhaMDAra kA sUcIkaraNa hotA hai, taba yaha samasyA AtI hai ki kitane graMtha adyatana aprakAzita haiM evaM kitane prakAzita isakA nirdhAraNa ho jAne para sImita mAtrA meM adyatana aprakAzita graMthoM kA saMrakSaNa prAthamikatA ke AdhAra para kiyA jA sakatA hai| zodha evaM anusaMdhAna kArya meM lage vidvAnoM ke lie prakAzita sAhitya kI jAnakArI bhI atyaMta mahatvapUrNa hotI hai kyoMki isake mAdhyama se hI ve punarAvRtti ke doSa evaM nirarthaka zrama se baca pAte haiN| lagabhaga 50 varSa pUrva prakAzita graMthoM meM bhI Aja anekoM anupalabdha haiM evaM naI pIr3hI ko unake nAma bhI jJAta nahIM hai| kisI bhI nae aprakAzita graMtha ke sampAdana / prakAzana ke samaya usakI anya pAMDulipiyoM kI khoja bhI nitAMta Avazyaka hotI hai| samyaka jAnakArI ke abhAva meM bahuta zrama evaM dhana anya pAMDulipiyoM kI khoja meM vyartha calA jAtA hai| zodhArthiyoM kI suvidhA tathA prakAzita / aprakAzita sAhitya ke saMrakSaNa kI prakriyA ke prathama caraNa meM prakAzita jaina sAhitya ke sUcIkaraNa kI pariyojanA kundakunda jJAnapITha, 584. mahAtmA gAMdhI mArga, tukogaMja, indaura 452001 dvArA banAI gaI hai| - sazruta prabhAvanA TrasTa, bhAvanagara dvArA bhI isI prakAra kI asuvidhAoM kA gata 2 varSoM se anubhava kiyA jA rahA thA unhoMne isake samAdhAna hetu aneka saMsthAoM evaM vidvAnoM se samparka kiyA saMparka ke krama meM unhoMne kundakunda jJAnapITha, indaura se bhI patrAcAra dvArA saMparka kiyA evaM jJAnapITha ke AmaMtraNa para carcA hetu TrasTa ke pratinidhi ke rUpa meM zrI hIrAlAlajI jaina, navambara 98 meM pdhaare| isa carcA ke mAdhyama se vartamAna yojanA ke prArUpa ko aMtima rUpa diyA gyaa| satzruta prabhAvanA TrasTa, bhAvanagara evaM kundakunda jJAnapITha, indaura ke saMyukta tatvAvadhAna meM kundakunda jJAnapITha, indaura dvArA saMcAlita isa pariyojanA kA kriyAnvayana 1 janavarI 99 se prAraMbha kiyA jA cukA hai| hameM jJAta hai ki pUrva meM bhI kucha vidvAnoM evaM saMsthAoM ne etad viSayaka prayAsa kiye haiM kintu prakAzana kA kArya itanI tIvra gati se bar3hA hai ki ve prayAsa aba nAkAphI ho gae haiM tathA isa kArya ko bIca meM chor3a dene ke kAraNa pariNAma adhika upayogI na bana ske| hamArI yojanA ke anusAra hama isa pariyojanA ke pratiphala inTaraneTa evaM prinTa mIDiyA dvArA sarvasulabha kraayeNge| mAtra itanA hI nahIM kundakunda jJAnapITha isa sUcI meM nirantara parivarddhana karatA rahegA evaM jinavANI ke upAsakoM hetu yaha sadaiva sulabha rhegii| jJAnapITha dvArA etadartha Adhunika saMgaNana kendra' (Computer Centre) kI sthApanA kI jA cukI hai| hamArA anurodha hai ki 1. jina saMsthAoM ne pUrva meM prakAzita jaina sAhitya ke sUcIkaraNa kA prayAsa kiyA hai ve apanI sUciyoM kI chAyA pratiyAM yA phlApiyAM upalabdha karAne kA kaSTa kareM chAyA pratiyAM (phoTokApI) yA phlApiyoM kA vyaya deya to rahegA hI, unake sahayoga kA ullekha bhI bhAva prakAzana meM kiyA jaaegaa| 2. samasta graMtha bhaMDAroM / pustakAlayoM ke prabaMdhakoM se bhI anurodha hai ki ve apane saMkalanoM kI parigrahaNa - paMjiyoM (Accession Registers) kI chAyApratiyAM bhI hameM bhijavAne kA kaSTa kreN| etadartha zulka jJAnapITha dvArA deya hogA / yadi AvazyakatA ho to hamAre pratinidhi bhI ApakI sevA meM upasthita ho sakate haiN| * 3. jina vidvAnoM / prakAzakoM ne jaina sAhitya kA lekhana / prakAzana kiyA hai, unase bhI nivedana hai ki ye pUrNa sUcI / lekhaka / zIrSaka / prakAzaka / prakAzana sthala / prakAzana varSa / saMskaraNa / mUlya / prApti srota Adi sUcanAoM sahita hameM zIghra bhijavAne kA kaSTa kreN| 4. isa pariyojanA ke aMtargata pAMDulipiyoM kI sUciyA~ bhI saMkalita kI jAyeMgI kintu unakA prakAzana evaM samagra sUcIkaraNa dUsare caraNa meM kiyA jaaegaa| sabhI vidvAnoM / prakAzakoM / bhaMDAroM ke vyavasthApakoM / pustakAlayAdhyakSoM / saMsthAoM ke padAdhikAriyoM se isa mahatvAkAMkSI / vistRta yojanA meM sahayoga kA vinamra Agraha hai / DaoN. anupama jaina saciva kundakunda jJAnapITha arhat vacana, apraila 99 (ku.) saMdhyA jaina kAryakArI pariyojanAdhikArI 87
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ samavasaraNa zrIvihAra kI baiThaka kundakunda jJAnapITha meM bhagavAna RSabhadeva samavasaraNa zrIvihAra ko madhyapradeza meM sucArU rUpa se sampanna karAne hetu kendrIya samiti ke adhyakSa karmayogI bra. ravIndrakumAra jaina evaM mahAmaMtrI zrI kailAzacanda jaina (karolabAga, dillI) ne ma. pra. ke pramukha sAmAjika kAryakartAoM kI baiThaka dinAMka 14 mArca 1999 ko kundakunda jJAnapITha pustakAlaya meM AmaMtrita kii| isameM kendrIya samiti ke saraMkSaka zrI devakumArasiMha kAsalIvAla evaM di. jaina mahAsamiti ke rASTrIya adhyakSa zrI pradIpakumArasiMha kAsalIvAla vizeSa rUpa se upasthita the| baiThaka kA citra sabhA meM di. jaina samAja indaura ke adhyakSa zrI hIrAlAla jhAMjharI, mahAmaMtrI iMjI. jaina zrI kailAza veda, di. jaina mahAsamiti ke rASTrIya mahAmaMtrI zrI mANikacanda pATanI, zrI sureza jaina (AI.e.esa.), paMDita jayasena jaina (sampAdaka- sanmati vANI), zrI rameza kAsalIvAla (sampAdaka- vIra nikalaMka), mahAsamiti patrikA ke sahasaMpAdaka DaoN. prakAzacanda jaina, akhila bhAratIya digambara jaina mahilA saMgaThana kI rASTrIya mahAmaMtrI zrImatI sumana jaina, di. jaina mahAsamiti mahilA prakoSTha kI saMbhAgIya adhyakSA zrImatI puSpA kAsalIvAla Adi ne samavasaraNa zrIvihAra meM apane pUrNa sahayoga kA AzvAsana diyaa| sarvAnumati se zAha bajAja grupa indaura ke prasiddha udyogapati evaM di. jaina mahAsamiti madhyAMcala ke adhyakSa zrI hukamacanda jaina ko ma. pra. prAntIya adhyakSa manonIta kiyA gayA / prAntIya samiti ke saMrakSaka pada para zrI DAlacanda jaina - sAgara tathA zrI zAMtilAla dozI - indaura ke manonayana kA sabhI ne karatala dhvani se svAgata kiyaa| anya padAdhikAriyoM meM mahAmaMtrI zrI prakAzacanda jaina sarrApha ( sanAvada ), maMtrIdvaya paMDita jayasena jaina evaM zrI hasamukha jaina gAMdhI ke nAma ullekhanIya haiN| DaoN. anupama jaina ma. pra. prAntIya saMyojaka
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ I.S.S.N. 0971-9024 arhat vacana bhArata sarakAra ke samAcAra - patroM ke mahApaMjIyaka se prApta paMjIyana saMkhyA 50199/88 jAnava pahale vihijosakSamaenesaraNaM ramenejAvejayANANamaNakyAne baiMzamegAjijojamA indaura svAmitva zrI di. jaina udAsIna Azrama TasTa, kandakanda jJAnapITha, indaura kI ora se devakamArasiMha kAsalIvAla dvArA 584, mahAtmA gAMdhI mArga, indaura se prakAzita evaM sugana grAphiksa, yU.jI. 18, siTI plAjA, ma.gA. mArga, indaura dvArA mudrit| mAnad sampAdaka - DaoN. anupama jaina