Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
આવિય
CASTRO
gિes
આગમ અનુપ્રેક્ષા
Iકામ
મૃતધરોના મૃતનું વર્ણન
આગમ લેખોનો સંગ્રહ
૪૫ આગમ સંક્ષિપ્ત વર્ણન તથા આગમની વિધિ યુક્ત આરાધના
સંકલન-સંપાદક 'પ.પૂ. પંન્યાસ શ્રી વિમલપ્રભવિજયજી મ.સા.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
કચ્છ વાગડ દેશોદ્ધારક અધ્યાત્મયોગી આચાર્ય ભગવંત શ્રીમદ્ વિજય કલાપૂર્ણસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબ
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાન દ્રવ્યમાંથી મુખ્ય
Rા આધાંરસ્તંભ
સામખીયાળી વીશા ઓસવાળ જે.મૂ.પૂ. જૈન સંઘના જ્ઞાન દ્રવ્યમાંથી
પ.પૂ.આ.શ્રી કલાપ્રભસૂરીશ્વરજી મ.સા. આદિ ૩૫ ઠાણાનું વિ.સં. ૨૦૬૯ના ગાગોદર ચાતુર્માસ નિમિત્તે જ્ઞાનદ્રવ્યમાંથી
શ્રી આદિનાથ જે.મૂ.પૂ. જૈન સંઘ-નવસારી પૂ.પંન્યાસ શ્રી અનંતયશવિજય ગણિવરની પ્રેરણાથી જ્ઞાન દ્રવ્યમાંથી
શ્રી મહેસાણા ઉપનગર શ્વે.મૂ.પૂ. જૈન સંઘ જ્ઞાન દ્રવ્યમાંથી
=
=
=
=
=
પૂ. સાધ્વીજી શ્રી વજસેનાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથી
નેમ-મંજુલ-વારિ-વજ-જૈન સ્વાધ્યાય મંદિર - સાબરમતી અમદાવાદ જ્ઞાન દ્રવ્યમાંથી રૂા. ૨૫,૦૦૦/
આધારસ્તંભ
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્વે.મૂ.પૂ. જૈન સંઘ આરાધના ભુવન ભરૂચ વેજલપુર જ્ઞાન દ્રવ્યમાંથી રૂા. ૧૧,૦૦૦/
પૂ.સા. શ્રી ચન્દ્રયશાશ્રીજી મ.સા. ના શિષ્યા સા. શ્રી દિવ્યગિરાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથી લીબર્ટી ગાર્ડન, મલાડ-જ્ઞાન દ્રવ્યમાંથી રૂા. ૧૦,૦૦૦/
રત્નશીલા એપાર્ટમેન્ટ પાઠશાળાના જ્ઞાન દ્રવ્યમાંથી-વાપી રૂા. ૭,૦૦૦/
પૂ. સાધ્વીજી શીલગુણાશ્રીજી મ. રાજફ્લેટની સાબરમતી બહેનો તરફથી રૂા. ૬૦૦૦/
સુચના જ્ઞાન ખાતામાંથી
આ પુસ્તક પૂ. સાધુ-સાધ્વીજી મ. અને જ્ઞાન ભંડારોને ભેટ કોઇપણ ગૃહસ્થ પુસ્તકની માલિકી ન કરવી, રાખવી હોય તો તેની કિંમત જ્ઞાન ખાતામાં જમા કરવી.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
| શ્રી આદિનાથાય નમઃ | // શ્રી પવ-જીત-હીર-કનક-દેવેન્દ્ર-કંચન-કલાપૂર્ણ-કલાપ્રભસૂરિભ્યો નમઃ | ૪૫ ગમની વિધિયુક્ત રાધના
સંક્ષિપ્ત પરિચય, રહસ્યો, અનુપ્રેક્ષા. શ્રતધરોના મૃતનું વર્ણન, લેખોનો સંગ્રહ
* દિવ્યાશિષ -
અધ્યાત્મયોગી આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય કલાપૂર્ણસૂરીશ્વરજી મહારાજા
- શુભાશિષ 2K
મધુરભાષી આચાર્યદેવ શ્રી વિજય કલાપ્રભસૂરીશ્વરજી મ.સા. પૂ.આ. શ્રી કલ્પતરૂસૂરીશ્વરજી મ.સા.
સંકલM-સંપાદક - પ.પૂ. પંન્યાસ શ્રી વિમલપ્રવિજયજી મ.સા.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિમોચન : વિ.સં. ૨૦૭૦ • પ્રત : ૧૦૦૦ * * * વિમોચન સ્થલ : શંખેશ્વર તીર્થ
પ્રાપ્તિસ્થાન કલ્પેશભાઇ આર. મહેતા
કમલેશભાઇ કનૈયાલાલ ભેમાણી શોપ નં. ૫-૬, ગજારા પૈરાડાઇઝ,
૪, સ્વસ્તિક એપા., ગોરધાધા રોડ, ગૌરી શંકર વાડી નં. ૨, ૯
| સુરત. મો. ૦૯૭૧૨૩૯૯૫૧૬ પંતનગર, ઘાટકોપર (ઇ),
સંજયભાઇ છોટાલાલ શાહ મુંબઇ-૭૫. મો. ૯૮૨૦૭૨૪૭૪૭ ૫૦૨, પુજન એપા., આશા નગર રોડ, અનિલભાઇ ઉગરચંદ શાહ
નવસારી, ગુજરાત-૩૯૬ ૪૪૫. ૨સી-એ, આનંદવન સોસાયટી વિભાગ ૧,
મો. ૦૯૮૨૫૦૯૯૦૩૧ નવયુગ ઇંગ્લીશ સ્કુલ પાસે,
ધીરજભાઇ મેહતા (વિદ્યાર્થી વસ્તુ ભંડાર) પો. સમા, વડોદરા-૩૯૦ ૦૦૨.
પ્લોટ નં. ૨૬૩/૧૨-બી, મો. ૯૮૨૫૦૮૨૬૬૨
ભાઇ પ્રતાપ સર્કલની સામે,
ગાંધીધામ-કચ્છ. રાકેશભાઇ પ્રમોદભાઇ શાહ
મો. ૦૯૭૯૨૦૭૧૯૫ ૧૮, શ્રીનગર સોસાયટી, જૈન દેરાસર સામે, કુષ્ણ નગર, પો. અમદાવાદ-૩૮૨ ૩૪૫.
સુરત ઉપકરણ ભંડાર
શ્રી મહાવીર જૈન ઉપકરણ ભંડાર, મો. ૯૯૨૫૪૧૭૫૬૦
સુભાષ ચોક, ગોપીપુરા, મેઇન રોડ, શ્રી ચિંતામણી જૈન દેરાસર સંઘ પેઢી
સુરત. કેતનભાઇ મો.૯૯૭૯૩૬૫૧૬૭ મધુમતી, પો. નવસારી (ગુજ.)-૩૯૬ ૪૪૫
જયેન્દ્ર કે. ખંડોર, ધર્મેન્દ્રભાઇ
૧૩, મહાવીર સો., નયા અંજાર, ગીરધરનગર, (શાહીબાગ), અમદાવાદ. અંજર, કચ્છ-૩૭૦ ૧૧૦ ઘરઃ ૨૨૮૮૫૦૦૭ મો. ૯૩૭૬ ૧૧૯૪૯૩ | મો. ૯૮૭૯૯ ૩૫૫૦૨ હિરેન રજનીકાંત એમ. શાહ
અભિષેક ચીમનલાલ કોઠારી ૧૩, ઇરાબાલુ ચેટ્ટી સ્ટ્રીટ, પો. ચેન્નાઇ-૬૦૦૦૦૧ વંદના પુસ્તક સ્ટોર, કે.પી. સંઘવી પાસે, મો. ૦૯૩૮૧૦૨૬ ૧૨૧
ધાર્મિક પુસ્તક વિતરણ, ફોન : ૦૪૪-૨૬૪૧ ૧૯૦૬
શંખેશ્વ૨, જિ. સામી.
મો. ૦૯૩૭૪૧૬૯૬૧૮ જીગ્નેશકુમાર સુમીતલાલ મહેતા ૧૦૭, લોહા પવન, જુની હાઇ કોર્ટની ગલ્લી
| હસમુખભાઇ દોશી મા, ઇન્કમ ટેક્સ, પો. અમદાવાદ-૯
૧૮-બી, હરી નગર સોસાયટી, મો.૯૮૭૯૦૯૫૫૮૯
મહેસાણા, મો. ૦૯૪૨૬૦૨૩૩૦૫
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના
• વિષમકાળ જિન બિંબ જિનાગમ ભવિયણ કુંઆધારા-આવા હડધૂત કલયુગમાં આધાર હોય તો બે જ છે. (૧) જિનાગમ બોલતા ભગવાન (૨) જિનમૂર્તિ મૌન ભગવાન છે. આગમોની સુરક્ષા માટે પૂર્વાચાર્યોએ પ્રાણ ન્યોચ્છાવર કરવા તૈયાર થતાં હતા.
આગમ અરિસો જોવતાં રે ! લોલ દૂર દીઠું છે, શિવપુર ઠાણ જો ||
શુભવીર વિજયની પંક્તિ આત્માને જાગૃત બનાવે છે, આગમ દર્પણથી આત્માની અવસ્થાનું ભાન થાય છે. હું જે રીતે જીવન જીવી રહ્યો છું. તેનાથી મોક્ષ તો કેટલું દૂર છે. મોક્ષ માટે હજુ કેટલો ઉધમ કરવો પડશે જિન પડિમા જિન આગમ એક રૂપ સેવંતા ન પડે ભવકુંપ.
આ પંક્તિ કમીટમેંટ કરે છે ગોવિંદાચાર્ય પૂર્વે જિન શાસનને મૂલથી ધ્વંસ કરવાની ભાવના હતી. પણ આચારાંગ સૂત્રમાં વનસ્પતિમાં જીવને મુફ કરતું શાસ્ત્રો પ્રતિ શ્રધ્ધાએ ગોવિંદાચાર્ય બનાવ્યા. જૈનો માત્ર જિન પ્રતિમાનાં પૂજક નથી સાથે જિનાગમ ને પૂજનારા છે, ભણનારા છે, ભણાવનારા છે. આગમ ઉપરના આક્રમણ
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
દૂર કરનારા શ્રમણો આગમોના વારસાને પુરોગામી બનાવશે.
સુતંગણહ૨૨ઇયં, તહેવપજ્ઞેયબુદ્ધ રઇયં ચ, સુયકેવલ્લીણા રઇયં, અભિન્ન દસ પૂર્વિણા રઇયં ગણધર ભગવંતે રચેલ તથા પ્રત્યેક બુધ્ધ મુનિએ રચેલ, ચૌદ પૂર્વ ધરે રચેલ તથા ૧૦ પૂર્વ ધરે રચેલ, શ્રુતને સૂત્ર કેવાય ૨૪ તીર્થંકરના શ્રીમુખે ૧૪૫૨ ગણધરો ત્રિપટી સાંભળીને સંપૂર્ણ દ્વાદશાંગીની રચના ક૨ી, અંતિમ ૧૪ પૂર્વી સ્થૂલભદ્ર પછી ૧૪ પૂર્વનું જ્ઞાન વિચ્છેદ પામ્યું. કાળક્રમે શ્રુતમાં હાનિ થવાથી બુધ્ધિમંદ પડવાથી દેવદ્ધિગણિ ક્ષમા શ્રમણે ભવિષ્યમાં ઉપકારાર્થે બધુ જ્ઞાન એકત્ર કરી પુસ્તકારૂઢ કર્યું.
૧૧=અંગ / ૧૨-ઉપાંગ / ૧૦=૫યશા | ૬=છેદસૂત્ર / ૪=મૂળસૂત્ર | ૨-ચૂલિકા / ૪૫ આગમની આરાધના કરીને સદ્ગતિ સિધ્ધિગતિને પામીએ એજ મંગળ પ્રાર્થના.
2013
વાપી-ચાતુર્માસમાં ૪૫ આગમનું વિવેચન ચાલી રહેલું હતું, ત્યારે ભાઇઓએ કહ્યું કે માત્રાવ્યાયની વિધિ સહિત સંક્ષિપ્ત વર્ણન દ્વારા આગમ શાસ્ત્રો લખાણ ઘરે બેઠાં વાંચી શકીએ, તેમની ભાવનાથી પુસ્તક તૈયાર કર્યું, શાસ્ત્રનો આંશિક બોધ થાય સ્વ-પર ઉપકારક બને તે
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુભ હેતુ.
- આ પુસ્કકમાં લાભ લેનાર ભાગ્યશાળીઓએ શ્રુતજ્ઞાનનો પ્રેમ સદેવ વૃદ્ધિ પામતો રહે એજ શુભંભવતુ. 4 “જિંબિંબ જિનાગમ ભવિયણ કું આધાર.”
આગમનો પારગામી ન થાઉં તો કાંઇ નહિ આગમનો પરિચયગામી તો થાઉં.
કોઇપણ મતવાળાને પરમેશ્વર વર્તમાનમાં પ્રત્યક્ષ નથી. ક્રિશ્ચિયનોએ ઇસુને દેખ્યો નથી, બોદ્ધોએ બુદ્ધને દેખ્યો નથી, મુસ્લિમોએ મહંમદને દેખ્યો નથી, વૈષ્ણવોએ વિષ્ણુને દેખ્યો નથી. ત્યારે સમજો કે તેઓ પોતાના શાસ્ત્રને આધારે જ પોત-પોતાના દેવને માને છે. આથી નક્કી થયું કે દેવને ઓળખવાની જડ જો કોઈ હોય તો તે શાસ્ત્રો.
હાં ગUIET વä éતા ?' વસ્તુ યથાર્થ છે. આ આત્માને દોરનાર કોણ ? આગમ. ન હૃતિ નો વિUT મો’ જો જિનાગમ ન હોત તો અમારું શું થાત ? આથી સ્પષ્ટ છે કે-દેવ અને ગુરુની તાત્વિક વાણી.
આવી આગમની મહત્તા સમજશો ત્યારે ખ્યાલમાં આવશે કે તીર્થકર મહારાજાઓએ સ્થાપેલા ગણધર ભગવંતોએ કરેલ દ્વાદશાંગીની રચના વખતે દેવતાએ વાસક્ષેપ કર્યો તે પણ આગમની મહત્તાને અંગેજ. તે વખતે
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાન્ય કેવલીઓ પણ ગણધર ભગવંતની પાછળ બેસે. કેમ ? આશાતના નહિ ? નહિ જ. કારણ કે કેવલજ્ઞાન કરતાં આગમ ઉત્કૃષ્ટ છે. કેવલીમાં રહેલ કેવલજ્ઞાનના આધારે કોઇ સ્વરૂપ આપણાથી જાણી શકાતું નથી.
શાસ્ત્રકાર, બધા જ્ઞાનોમાં શ્રુતજ્ઞાનની મહત્તા કેમ જણાવે છે ? શાસનની અપેક્ષાએ. કેવલજ્ઞાન કરતાં ઉપકારની દ્રષ્ટિએ શ્રુતજ્ઞાનની મહત્તા છે. શાસનને ટકાવવા તો શ્રુતજ્ઞાન જ, વિનયનું નિરૂપણ પણ કોને માટે ? એ શ્રુતને માટે જ ને ? ઉપધાન પણ કોને માટે ? શ્રુત આરાધના માટે જ ને ?
શાસનની આદિ, મધ્ય અને અંતે પણ રહેનારું હોય તો તે શ્રુતજ્ઞાન જ છે. માટે જેઓ આત્માના હિતને ઇચ્છનારા હોય તેઓએ આગમ તરફ જ આદર કરવાના જરૂર, જેઓ એ પ્રમાણે સમજી આગમનો આદર કરશે તે કલ્યાણ મંગલિકની માળા પામીને ઉત્તરોત્તર મોક્ષ-સુખને પામશે.
- કલિકાલમાં બે જ ભગવાન છે. જિનાગમ : બોલતા ભગવાન. જિનમૂર્તિ : મૌન ભગવાન.
આગમ પર જેટલો આદર વધશે તે પ્રમાણમાં ભગવાન મળશે.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
જે આગમોને ટકાવવા આપણા પૂર્વાચાર્યોએ પ્રાણો પણ આપવા તૈયારી દર્શાવેલી એમને કેટલા ધન્યવાદ આપીએ ?
આગમ સ્થિર-સુરક્ષિત રહે એવા હેતુથી.
૧) વીર સં. ૯૮૦માં દેવર્કિંગણિએ વલભીપુરમાં શ્રમણ સંમેલન કરી આગમો ગ્રન્થસ્થ કર્યા.
૨) વિક્રમની નવમી-દસમી સદીમાં શીલાંકાચાર્ય અને કપડવંજમાં સ્વર્ગવાસી થયેલા આચાર્યશ્રી અભયદેવસૂરિજીએ આગમો પર ટીકાઓ લખી.
આજે આગમો મળે છે, તેમાં મુખ્ય ઉપકાર પૂ.
સાગરજી મહારાજનો છે.
પંન્યાસ વિમલપ્રભવિજયજી
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
લેખકની
SCI...
આગમ-શાસ્ત્રોની મહત્તા આગમ આયરતેણે અત્તણા હિયકંખણા તિત્યનાહો ગુરૂધમ્મા સવે તે બહુમન્નતિ. હા હા અણાહા કહે તો ન હું તો જઇ જિણાગમો. અત્થા અરિહાભાસઇ, સુત્ત ગણહરે રચઇ. અહંદવકત્ર પ્રસુત ગણધર રચિત, દ્વાદશાંગ વિશાલ ચિત્ર બવર્થ યુક્ત મુનિગણ વૃષભેર્ધારિત બુદ્ધિમદિભઃ. મોક્ષાગ્રદ્વાર ભૂત વ્રતચરણ ફલ શેય ભાવ પ્રદીપ ભજ્યા નિત્ય પ્રપદ્ય શ્રુત મહમખિલ સર્વ લોકેકસા. જિન કે વળી પૂરવધ૨ વિરહ ફણિસમ પંચમકાળજી તેહનું ઝેર નિવારણ મણિસમ, તુજ આગમ તુજબિંબજી. સૂત્ર દાન મહાદોષ ઇત્યાચાર્યા પ્રચત્તે અયોગ્યને સૂત્રદાન કરવું તે મહાઅનર્થકારી છે. જિનાગમ બહુમાનિના દેવ-ગુરૂધર્માદયોડપિS બહુમતા ભવન્તિઃકેવલજ્ઞાનથી પણ જિનાગમ વિશેષ પ્રમાણ્ય છે, શ્રત ઉપયોગવાળો, શ્રુતજ્ઞાની ગોચરી અશુદ્ધ ગ્રહણ કરે તેને કેવલી પણ વાપરે છો નહીં તો શ્રુત અપ્રમાણ થાય. એકમપિજિન વચન ભવિનાં ભવનાશ હેતુ:. મિથ્યાદૃષ્ટિઓને જિનવચન ગમે નહીં, જેમ બિમારને પથ્ય અન્ન ગમે નહીં.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાનવિના સ્વર્ગ મોક્ષ માર્ગ પ્રકાશનમાં સમર્થ નથી. સ.દષ્ટિઓએ આદરથી શ્રદ્ધાથી શાસ્ત્રને માને છે. શાસ્ત્ર ન હોત તો ધર્મ અધર્મ વ્યવસ્થા ન હોત, તો અંધકારમાં પડત. જિનાગમ પાઠકોનાં ભક્તિતઃ સન્માનનં=શ્રુતજ્ઞાન ભણાવનારનું સંમાન-બહુમાન કરવું જોઇએ. સિદ્ધસેન દિવાકરસૂરિજીએ બધા આગમોને સંસ્કૃતમાં પરિવર્તન કરી દઉં વિચારવા માત્રથી પારાંચિત પ્રાયશ્ચિત આવ્યું. દ્વાદશાંગી ભૂતકાળમાં હતી, વર્તમાનમાં છે અને ભવિષ્યમાં રહેશે, મેરૂપર્વતની જેમ શાશ્વત છે. લોક-કાલ-ધર્મ-અધર્મ-આકાશ પુદ્ગલામય જીવાસ્તિકાય કાલ સમાન શાશ્વતા ગંગા સિંધુ નદીની જેમ અવ્યય છે, જંબુ દ્વીપ-લવણસમુદ્ર આદિ દ્વીપ-સમુદ્રોની સમાન અવસ્થિત છે, નિત્ય છે, જેમ પુરૂષના ૧૨ અંગ છે, ૨-પગ, ૨-જંઘા, ૨-સાથળ, પછવાડા-૨, હાથ-૨, ૧-ગર્દન, ૧મસ્તક, તેમ શ્રત પુરૂષના પણ ૧૨ અંગો છે. ૪૫ આગમ સાધુની જેમ સાધ્વીજીને બધો અધિકાર નથી નારકીમાં પણ પુરૂષની જેમ સ્ત્રીને સાતમી નરક નથી, દેવલોકમાં દેવી બે દેવલોક સુધી છે, પણ દેવી નથી, આચાર્ય કે ગણધર સ્ત્રી ન બને, આતાપના, જિન કલ્પ, પડિમા વહન સાધ્વીજી ન કરી શકે, કર્મ ગ્રંથમાં સ્ત્રી પ્રથમ અને દ્વિતીય ગુણ સ્થાન કે બંધ હોય
જ્યારે પુરૂષને અજીમાના પ્રથમ ભાગશે ગુણ. બાંધી શકે, કર્મમાં ભિન્નતા હોવાથી સાધુ મ. જાહેરમાં પાટ પર બે સી પ્રવચન કરી શકે, સાધ્વીજી મ. નહીં, સુધર્માસ્વામીની પાટ પરંપરામાં સાધુ મ. ના નામો હોય
G7 વ
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે, દીક્ષા-પ્રતિષ્ઠા ઉપધાન-છ'રી પાળક સંઘ કોણ કરાવી શકે સાધુ મ. માં જેને મહાનિશીથના યોગ કર્યા હોય તે, આજે વર્તમાન યુગમાં સ્ત્રીઓની સમાનતા ઘણી જગ્યાએ જોવા મળે છે, વાહન ચલાવામાં નોકરી-ધંધામાં, કલબમાં, સ્મશાનમાં, ઇલેકશનમાં જોબધામાં સમાનતા આપી છે, તો સ્ત્રી જન્મે તો ગર્ભપાત શા માટે ? છોકરાની જેમ છોકરીમાં ભેદ ભાવ કેમ રાખો છો ? જિનશાસનમાં કેવળજ્ઞાનમાં મોક્ષમાં-દીક્ષામાં પુરૂષની જેમ સ્ત્રીમાં સમાન અધિકાર
૪૫ આગમ તપ મુંબઇ ભારત નગર, મહેસાણા, ગીરધર નગર, અમદાવાદ, વાપી સાથે આગમનું ચાતુર્માસમાં વ્યાખ્યાન કરેલ આગમમાં આધાર તરીકે જિનાગમ શરણ તથા પૂ. પ્રવર્તક શ્રી ધર્મગુપ્ત વિ.મ.સા.નું આગમ અનુપ્રેક્ષા વાંચી તે બહુ ઉપયોગી હોવાથી અનેક શાસ્ત્રોનું જ્ઞાન સંપ્રાપ્ત થઇ શકે માટે લીધેલ છે, તથા મહેસાણાના મણીભાઇ મોતીભાઇ પ્રજાપતિએ આગમ વિષ્કય પર લેખાનો સંગ્રહ, જેના આગમ સાન્હિત્યનું સ્વરૂપ કોકિલાબેન હતી. પૂ.આ. શ્રી કીર્તિયશસૂરિ મ.સા.નું શ્રુત મહાપૂજા (શ્રુતધરોના શ્રુતનું વર્ણન) તેનો પણ) આધાર લીધેલા છે. તથા | ૪૫ આગમનું લખાણ તૈયાર કરેલું મેં, ઉપયોગી દરેકને બને આમાં જે જે ઉપયોગી બન્યા તેનો આભાર સ્વીકારું છું. આદિનો આભાર વ્યક્ત કરી એટલે લોકોને આગમ પ્રતિ બહુમાન ભાવ પેદા થાય માત્ર મૂર્તિપૂજક નહીં અપિતું આગમના પણ પૂજક બનીએ એજ શુભાશય
પંન્યાસ શ્રી વિમલપ્રવિજયજી મ.સા.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
8 8 8 8
૪૫ આગમતા તપતી વિધિનો કોઠો
૧૧ અંગ સા. ખમા. કા. નવ. ૧. શ્રી આચારાંગ સૂત્રાય નમઃ ૨૫ ૨૫ ૨૫ ૨૦ ૨. શ્રી સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રાય નમઃ ર૩ ૨૩ ૨૩ ૨૦ ૩. શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્રાય નમઃ ૧૦ ૧૦ ૧૦ ૨૦ ૪. શ્રી સમવાયાંગ સૂત્રાય નમઃ ૧૦૪ ૧૦૪ ૧૦૪ ૨૦ ૫. શ્રી ભગવતી સૂત્રાય નમઃ કર કર કર ર૦ ૬. શ્રી જ્ઞાતાધર્મકથાગ સૂત્રાય નમઃ ૧૯ ૭. શ્રી ઉપાસકદશા સૂત્રાય નમઃ ૧૦ ૮. શ્રી અંતકૃતુદશા સૂત્રાય નમઃ ૧૯ ૯. શ્રી અનુત્તરોપ
પાતિકદશા સૂત્રાય નમઃ ૨૩ ૨૩ ૧૦. શ્રી પ્રશ્ન વ્યાકરણ સૂત્રાય નમઃ ૧૦ ૧૦ ૧૧. શ્રી વિપાકશ્રુત સૂત્રાય નમઃ ૨૫ ૨૫
૧૨ ઉપાંગા ૧. ઓપપાતિક સૂત્રાય નમઃ ર૩ ૨૩ ૨૩ ૨. શ્રી રાજકશ્રીય સૂત્રાય નમઃ ૪૨ ૪૨ ૪૨ ૩. શ્રી જીવાંભિગમ સૂત્રાય નમઃ ૧૦ ૦૧ ૧૦ ૪. શ્રી પન્નવણા સૂત્રાય નમઃ ૩૬ ૩૬ ૩૬ ૫. શ્રી સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રાય નમઃ ૫૭ ૫૭ ૫૭ ૬ શ્રી જંબૂઢીપપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રાય નમઃ ૫૦ ૫૦ ૫૦ ર૦ ૭. શ્રી ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રાય નમઃ ૫૦ ૫૦ ૫૦ ૨૦ ૮ શ્રીનિરયાવલિકા સૂત્રાય નમઃ ૧૦ 0 0
8 8 8
8 8 8 8 8 8 8 8
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
)
O
-
8 8
8
૯. શ્રી કલ્યાવસંસિકા સૂત્રાય નમઃ ૧૦ ૧૦ ૧૦ ૨૦ ૧૦. શ્રી પુષ્પકા સૂત્રાય નમઃ ૧૦ ૧૦ ૧૦ ૧૧. શ્રી પુષ્પચૂલિકા સૂત્રાય નમ: ૧૨. શ્રી વહ્નિદશા સૂત્રાય નમઃ ૧૦
૧૦ પન્ના ૧. શ્રી ચતુદશરણ સૂત્રાય નમઃ ૧૦ ૧૦ ૧૦ ૨૦
પ્રકીર્ણક ૨. શ્રી આતુર સૂત્રાય નમઃ ૧૦ ૧૦ ૧૦ ૨૦
પ્રત્યાખ્યાન ૩. શ્રી મહા સૂત્રાય નમઃ ૧૦
પ્રત્યાખ્યાન ૪. શ્રી ભક્ત પરિજ્ઞા સૂત્રાય નમઃ ૧૦ પ. શ્રી તંદુલ વૈચારિક સૂત્રાય નમઃ ૧૦ ૧૦ ૧૦ ૨૦ ૬. શ્રી ગણિવિદ્યા સૂત્રાય નમઃ ૧૦ ૭. શ્રી ચંદ્રધ્યક સૂત્રાય નમઃ ૮. શ્રી દેવેન્દ્રસ્તવ સૂત્રાય નમઃ ૧૦ ૯. શ્રી મરણસમાધિ સૂત્રાય નમઃ ૧૦ ૧૦ ૧૦ ૧૦.શ્રી સંસ્તારક સૂત્રાય નમઃ ૧૦ ૧૦
૬ છેદસૂત્રા ૧. શ્રી દશાશ્રુતસ્કંધ સૂત્રાય નમઃ ૧૯ ૧૮ ૧૯ ૨૦ ૨. શ્રી બૃહત્કલ્પ સૂત્રાય નમઃ ૧૯ ૧૮ ૧૯ ૨૦ ૩. શ્રી વ્યવહારકલ્પ સૂત્રાય નમઃ ૩૨ ૩૨ ૩૨ ૪. શ્રી જીતકલ્પ સૂત્રાય નમઃ ૩૫ ૩૫ ૩૫ ૨૦ ૫. શ્રી લઘુનિશીથ સૂત્રાય નમઃ ૧૬ ૧૬ ૧૬ ૨૦ છેદ
AC (૨) –
O
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬. શ્રી મહાનિશીથ સૂત્રાય નમઃ ૪૨ ૪૨ ૪૨ ૨૦
૪ મૂળસૂત્ર ૧. શ્રી આવશ્યક સૂત્રાય નમઃ ૩૨ ૩૨ ૩૨ ૨૦ ૨. શ્રી દશ વૈકાલિક સૂત્રાય નમઃ ૧૪ ૧૪ ૧૪ ૨૦ ૩. શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રાય નમઃ ૩૬ ૩૬ ૩૬ ૨૦ ૪. શ્રી પિંડ નિયુક્તિ સૂત્રાય નમઃ ૧૦ ૧૦ ૧૦ ૨૦
૨ ચૂલિકા ૧. શ્રી નંદીસૂત્ર સૂત્રાય નમઃ ૫૧ પ૧ પ૧ ૨૦ ૨. શ્રી અનુયોગ દ્વાર સૂત્રાય નમઃ ૨ ૨ ૨ ૨૦ ૧૧ અંગ, ૧૨ ઉપાંગ, ૧૦ પયત્રા, ૬ છેદ, ૪મૂળસૂત્ર,
૨ ચૂલિકા=૪૫ આગમ...
• વિદ્વાને વ હિ જાનાતિ, વિધ્વજ્જન પરિશ્રમ; વિધ્વાનનો પરિશ્રમ=વિદ્વાન જાણી શકે.
•“શ્રુતપદ એ વીશસ્થાનક પૈકીનું એક પદ છે, જેની ભક્તિ કરવાથી તીર્થકર નામકર્મ બંધાય છે.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧) આચારાંગ સૂત્ર પ્રદક્ષિણા-૨૫ • સાથિયા-૨૫ - ખમાસમણ-૨૫
ખમાસમણનો દુહો શ્રી મહાવીરના મુખથી પ્રગટ્યો વચન પ્રવાહ, આચારાંગે સ્થિત થયો, ચીંધે મુક્તિનો રાહ
કાર્યોત્સર્ગ-૨૫ લોગસ્સનો માળા-૨૦ માળાનો મંત્ર છે ઊં શ્રી આચારાંગ સૂત્રાય નમઃ
સકલ કુશલ વલ્લી પુષ્પરાવર્ત મેઘો, દુરિત તિમિર ભાનુકલ્પવૃક્ષોપમાન , ભવજલનિધિપોતઃ સર્વસંપત્તિ હેતુ , સ ભવતુ સતત વઃ શ્રેયસે શાંતિનાથઃ,
શ્રેયસે પાર્શ્વનાથ (દરરોજ ચૈત્યવંદનની પહેલાં “સકલ-કુશલ'નું ચૈત્યવંદન કરવું.)
ચૈત્યવંદન આદિદેવ અલવેસરું, વિનીતાનો રાય, નાભિરાયા કુલમંડણો, મરૂદેવા માય.
પાંચશે ધનુષની દેહડી, પ્રભુજી પરમ દયાળુ,
ચોરાશી લાખ પૂર્વનું, જશ આયુ વિશાલ વૃષભલંછન જિન વૃષધરૂએ, ઉત્તમ ગુણમણિ ખાણ, તસ પદ પદ્મ સેવન થકી, લહી એ અવિચલ ઠાણ
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
પૃથ્વીકાય
श्री आचारांग सूत्रम्
અપાય
તેઉકાય
વનસ્પતિકાય
સહાય
વાકાય ય
આ આચારાંગ સૂત્રમાં જીવનશુદ્ધિના સ્તરને ઉંચું લાવવા માટેનો માર્ગ બતાવ્યો છે. તે માટે ખાસ જરૂરી છે દરેક જીવો સાથે આત્મીયભાવ ઉભો કરવો તો અને તે માટે છ પ્રકારના જીવોની જ્યણા કરવા દ્વારા આચારની શુદ્ધિ શી રીતે કરવી ? તેની સમજુતિ આ સૂત્ર આપે છે.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
VOOLOOD
'नमो च्यारिहंता नमो सिदाग नमोसायरियाग नमोबज्झायाग नामोलोएसब्बसारण एसोपचानयुबकारी साबपाबप्पागासमो मंगलापांच सब्बोसि पढम हृदइ मंगल.
HIVAVATillm
III
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્તવન વર્ધમાન ગુણ આગરૂ, અરિહંતાજી, વર્ધમાન જિનભાણ, ભગવંતાજી, મહસેન વનમાં સમોસર્યા, અO ચઉવિ સુર મંડાણ ભ૦ (૧). માધવશુદિ એકાદશી, અ૦ પ્રથમ યામે ગુણધામ, ભ૦ ત્રિપદીયે અર્થ પ્રકાશિયો અ. ગણિ રચે સૂત્ર તે ઠામ ભ૦ (૨). આચારાંગ વખાણીયા, અ) સુઅબંધ દોય તે ખાસ, ભ૦ (૩). અઢાર સહસ પદે ભર્યું, અ૦ અર્થ અનંત ભંડાર, ભ૦ નિશ્વય નાણ ચરણ ભર્યું, અ) પૂજી લો ભવપાર. ભ૦ (૪). જિન ઉત્તમ મુખ પદ્મની, અ૦ વાણી અમૃત ખાણ, ભ૦ રૂપવિજય કહે પૂજતાં, અ) લહિએ શિવપુર ઠાણ, ભગવંતાજી) (૫).
સ્તુતિ આદિ જિનવર રાયા, જાસ સોવત્ર કાયા, મરૂદેવી માયા, ધોરી લંછન પાયા, જગત સ્થતિ નિપાયા, શુદ્ધ ચારિત્ર પાયા, કેવલ સિરી રાયા મોક્ષ નગરે સીધાયા.
શ્રી આચારગ સુત્રા (૧૮૦૦૦ પદો (૨ શ્રુત સ્કંધ) ૨-ચૂલિકા ૧) ભાવના ૨) વિમુક્ત / અધ્યયનઃશસ્ત્ર પરિજ્ઞા, લોકવિજય મહાપરિજ્ઞા, ઉપધાનશ્રુત) શસ્ત્ર પરિજ્ઞા અધ્યયન ભણાવ્યા પછી ઉપસ્થાપના (વડી દીક્ષા) થતી, હમણા દશવૈકાલિક ષજીવનિકાય અ. ભણાવાય છે પછી ઉપસ્થાપના થાય છે, પૂર્વ આચારંગના પિંડેષણા અધ્યયન ભણવાથી ગોચરીની અનુજ્ઞા મલતી, હમણાં દશવે ! સૂ. ના પિંડેષણા અધ્યયન ભણવાથી અનુજ્ઞા મળે છે. પૂર્વે આચારંગ
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભણ્યા પછી ઉત્તરાધ્યયન ભણવામાં આવતું, હમણાં દશવે. સૂ. ભણ્યા પછી ઉતરાં. સૂ. ભણવામાં આવે છે.
સુય મે આઉસંતેણે એવમFખાય ઇહમેગેસિનો સણા ભવંઇ સુધર્માસ્વામી જંબુસ્વામીને કહે છે કે મેં ભગવાન પાસેથી સાંભળ્યું તે હું કહું છું, કેટલાક જીવોને હું ક્યાંથી આવ્યો અને મરીને ક્યાં જઈશ એની પણ ગતાગમ નથી. સે અરઇ આઉદે સે મેહાવી=અરતિને ઉલ્લંઘી જાયતે મેઘાવી છે. ક્ષણને ઓળખે = જાણે તે પંડીત કેવાય. ૧૨ અંગમાં પેલું આચારંગ જેમાં સાધુના આચારનું વિશેષ વર્ણન આયારો પઢમો ધમ્મો, બ્રાહ્મણો ને સ્નાન વિના, ન ચાલે તેમ જૈનોને આચાર વિના નચાલે ૧૧ અંગ સુધર્મા સ્વામી દ્વારા રચાયેલા છે. સવે જીવાન હજોવા = મુનિએ ષજીવ નિકાયની રક્ષા કરવી, કોઇપણ જીવની હિંસા ન કરવી પેલાં અંગમાં પેલું અધ્યયન શસ્ત્ર પરિજ્ઞા તે બે પ્રકારે દ્રવ્ય અને ભાવ શસ્ત્ર, તેમાં દ્રવ્ય શસ્ત્ર = કાચું પાણી ગરમ પાણીથી સ્વકાય શસ્ત્ર અને અગ્નિથી પાણીનું પરકાય શસ્ત્ર કેવાય, શસ્ત્ર એટલે હિંસા, ભાવ શસ્ત્ર = મન-વચન-કાયાની અશુભ પ્રવૃત્તિ અવિરતિથી કર્મબંધ થાય છે. શુભ વિચારોથી કર્મનાશ થાય છે, પૃથ્વી કાયાદિના જીવોના અસંખ્ય શરીરો ભેગા થાય તો જ દેખી શકાય, સૂક્ષ્મ-બાદર પર્યાપ્ત-અપર્યાપ્ત ભેદો છે, મનુષ્ય સુખ માટે પૃથ્વી વિગેરે જીવોની હિંસા કરે છે, ભલે અંગ-ઉપાંગ તે જીવોના નથી છતાં વેદના જરૂર ભોગવે છે, અનંત કાયમાં અનંતા શરીરો ભેગા થાય તો જ દેખાય વનસ્પતિમાં જીવત્વના ચિહ્નો અંકુરા વૃક્ષ વૃદ્ધિ થાય, ગોવિંદ પંડીત જિનશાસનને મૂલથી ઠંસની ભાવના થઇને વિશ્વમાં
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
વેદાંત ધર્મની સ્થાપના કરવી તે માટે સંયમ સ્વીકાર કર્યો પછી આચારંગમાં પેલું શસ્ત્ર પરિક્ષા અ. માં વનસ્પતિ જીવને સિદ્ધ કરતું જોઇને અહોભાવ જિન શાસન પર પેદા થયો ફરી દીક્ષા લઇને ગોવિંદાચાર્ય બન્યાં.
ભોગીને રોગ થાય તો દુઃખમાં કોઇ ભાગ પડાવતું નથી. ધનને ભોગવનારા અને ભાગ પડાવનારા ઘણા હોય છે.
સાધુ ક્રય-વિક્રય (ખરીદવું-વેંચવું) ન કરે.
મુનિ કામ-ભોગની ઇચ્છા-પ્રાર્થના કરે નહીં, રામ-સીતેન્દ્રના અનુકૂળ ઉપસર્ગો છતાં ચલિત ન થયાં, નટ ઇલાચી કુમારે મુનિને સ્ત્રી તરફ નજર ન જોઇને શુભ ભાવથી-કેવળજ્ઞાન થયું. કિંપાક લ જેવા વિષયો કાલાંતરે મારનાર છે. ઝે૨ એકવાર મારે, વિષયો જન્મો જન્મ હેરાન કરે, ભોગો ના તુચ્છ સુખોથી રોગો પેદા થાય તેનાથી ભવાંતરે દુર્ગતિ મળે. શય્યા એષણા વસ્ત્રષણા-પત્રેષણા, વસતિ ગૃહસ્થ પાસે માંગવાની વિધિ, ભળાવાની વિધિ વિહાર-ગોચરી-નદી ઉતરવાની દરેકની વિધિ.
જૈન દર્શન આચાર પ્રધાન છે, સાધુ-સાધ્વીજી મ. સ્વીકારેલા મહાવ્રતો ને પૂર્ણરૂપથી સુરક્ષિત રાખે છે, માત્ર ધર્મનું પ્રચારપ્રસાર કરવા માટે નથી, વ્રતોમાં દોષો લગાડીને ઉપકાર કરવાની મનાઇ છે, ઝુંપડીબાળીને બીજાને પ્રકાશ આપવાનું નથી. આચારનો સાર અનુયોગાર્થ તે અનુયોગનો સાર-પ્રરૂપણા છે. પ્રરૂપણાનો સાર ચારિત્ર છે. ચારિત્રનો સાર નિર્વાણ છે, નિર્વાણનો સાર અવ્યાબાધ સુખ છે. આચાર-મોક્ષમહેલમાં પ્રવેશ કરવાના ભવ્ય દ્વાર છે.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૃથ્વી વિ. ત્રસની હિંસા માનવ સ્વાર્થ માટે મોજ શોખ પરિવાર માટે કરેતે સંસારના પરિભ્રમણનું કારણ છે. જેનાથી હિંસા થાય તે શસ્ત્ર.
દ્રવ્ય શસ્ત્ર=ચાકુ-છરી-ભાલા-તીર-તલવાર-બંદુક · ભાવશસ્ત્ર=મન-વચન-કાયાના અશુભ યોગો, જ્ઞપરિક્ષાથી જાણી પ્રત્યાખ્યાન પરિક્ષાથી ત્યાગ કરો.
શિષ્ય પ્રશ્ન કરે છે. પૃથ્વી વિ.જીવો દેખાતાં નથી સુંઘતાં નથી, બોલતાં નથી-ચાલતાં નથી તો વેદના કેવી રીતે થાય ? જવાબ-પૂર્વ અશુભ કર્મ ઉદયે મૃગા પુત્રની લોઢીયા જેમ જન્માંધ-બધિર-મૂંગો પાંગળો તેને કોઇ મારે તો દુ:ખનો અનુભવ કરે છે, ભલે તે બોલતો નથી, ચાલતો નથી જોતો નથી તો પણ, તેમ પૃથ્વી વિ. જીવોનું છેદન ભેદનથી ભયંકર દુઃખ અનુભવ થાય છે માટે આરંભ હિંસાનો નિષેધ બતાવેલ છે.
આગમો પ્રત્યે આપણા પૂર્વજોએ કેવો આદર, કેવો સત્કાર કેવું બહુમાન અને કવી ક્રૂરબાની આપી છે એનો ઇતિહાસ અછતો નથી. પ્રત્યેક આગમોના નામો શબ્દો મંત્રાક્ષર તુલ્ય છે.
૧૪૪૪ ગ્રંથના રચયિતા સૂરિપુરંદર પ.પૂ.આ. હરિભદ્રસૂરિ મ.ના મુખમાંથી નીકળેલા આ શબ્દો !
कत्थ अम्हारिसा प्राणी, दूसमा दोसदूसिया हा अणाहा कहं हुंता जइ न हुंता जिणागमो. દુષમકાળના દોષથી દૂષિત એવા અમારા જેવા અનાથી દુર્ભાગી આત્માનું શું થાત ! જો આ જિનેશ્વર ભગવાનના આગમો પ્રાપ્ત ન થયા હોત તો..!
શ્રી આચારાંગસૂત્ર.
આમાં ખાસ કરીને આચારની મહત્તા દર્શાવી છે. જિનશાસન વિચારોનું પણ ઉદ્ગમ બિન્દુ આચાર માને છે. વ્યવહાર માત્ર વિચારથી
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
નહિ આચારથી ચાલે છે. એવી મહત્તા જણાવવા જ સૌ પ્રથમ આચારાંગ સૂત્ર મૂક્યું છે.
આ આચારાંગના બે શ્રુતસ્કંધ છે. પ્રથમ શ્રુતસ્કંધના નવ અધ્યયન છે. બીજા શ્રુતસ્કંધના આઠ અધ્યયન છે.
પ્રથમ શ્રુતસ્કંધના આઠ અધ્યયનમાં પ્રથમ શસ્ત્રપરિજ્ઞા નામનું અધ્યયન છે.
અહીં શસ્ત્ર એટલે હિંસાનું સાધન અને પરિજ્ઞા એટલે એનો બોધ જ્ઞાન હિંસાના સાધનનો બોધ થાય અને એવા સાધનોથી વિરામ પમાય માટે પ્રથમ અધ્યયનનું આ નામ છે.
જબૂદ્વીપમાં બધાયને માટે એક જ નિયમ કે મેરુપર્વત ઉતરમાં આવે અને લવણ સમુદ્ર દક્ષિણમાં આવે.
છ પ્રકારના જીવની રક્ષામાં જ મુનિપણું રક્ષાએલું છે. મનને બગાડનાર બિનજરૂરી વિચારો છે.
પ્રભુની આજ્ઞામાં ન રહેનાર આત્મા આ ભવ તો બગાડે છે પરભવને પણ પાયમાલ બનાવે છે.
ભાનભૂલીને ભોગો ભોગવતાં આત્માને જ્યારે રોગો કનડે છે ત્યારે એને કોઇ બચાવી શકતું નથી એ વાત બ્રહ્મદત્ત ચક્રવર્તીના ઉદાહરણથી સ્પષ્ટ કરી છે.
સાધુએ આહાર કેવી રીતે કરવો એની વિધિ બતાવી છે. રામચન્દ્રજીની સામે સીતાજીએ અય્યતેન્દ્રના ભવમાં કેવા કેવા અનુકૂળ (શીત) ઉપસર્ગો કર્યા છતાં રામ કેવા સમતાસ્થ રહ્યા એ વાત જણાવી છે. ઇલાચીએ સામે તરૂણ સ્ત્રી છતાં મુનિની વિમુખતા દેખી વૈરાગ્ય પામી ગયા. મહાબલ મુનિની સામે કનકવતી તરફથી અને ગજસુકુમાળ સામે સોમિલ બ્રાહ્મણ તરફથી પ્રતિકૂળ ઉપસર્ગ છતાં કેવા સમતાવાનું રહ્યા ? એ જણાવ્યું છે.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
• મુનિ સદા જાગતાં એ કેવી રીતે ? એનું બયાન છે. • ગર્ભાવાસમાં થતી જીવની ભયંકર અવસ્થાનું વર્ણન સાથે વૈરાગ્ય
પ્રેરણા કરી છે. • શરીરની ક્ષણભંગુરતા કેવી છે ? એનું નિદર્શન કરાવ્યું છે.
નારકીના દુઃખોનું અદ્ભુત વર્ણન છે. કુટુમ્બ વિલાપ કરે છતાં દીક્ષા લઇ શકાય તેના તર્કો જણાવ્યાં છે.
આધાકર્મી આહાર ન લેવાની પ્રેરણા છે. • પરિષહથી ભાંગી પડેલા મુનિને ઉત્સાહિત કરવાની પ્રેરણા કરી છે.
સવસ્ત્ર અને નિર્વસ્ત્ર મુનિનો આચાર જણાવ્યો છે. • સાધુએ ભિક્ષા લેવા માટે કેવા કુલમાં જવું તે જણાવ્યું છે. • ભિક્ષામાં શંખડી નામના દોષની ભયાનકતા. • મહેમાન તરીકે આવેલા સાધુ સાથે કેવો વ્યવહાર કરવો ?
ગોચરીની મર્યાદા બતાવી છે. વિહારની મર્યાદા કેવી ? નદી કેવી રીતે ઓળંગાય ? નાવમાં કેવી રીતે બેસાય ? નદી કે નાવમાં ઉપદ્રવ આવે ત્યારે શું કરવું ? આદિ વિગતો
સવિસ્તાર સમજાવી છે. • વસ્ત્ર કેવી રીતે મેળવવું ? • કેવી રીતે વાપરવું ? • કેવી રીતે ધોવું ? • કેવી રીતે સૂકાવવું ? એ જણાવ્યું છે. • પાત્રમાં આહાર કેવી રીતે લેવો ? • અવગ્રહ માંગવાની વિધિ.
સ્પંડિલ ક્યાં જવું ?અને છેલ્લે સપ્તસપ્તતિકા નામની ચૂલિકામાં મહાવીર પ્રભુનું જીવન ચરિત્ર દર્શાવ્યું છે.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसत्रकतांगसूत्रम
આ સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રમાં જગતના ષદર્શન તથા વિવિધ દર્શનોની અપૂર્ણતા જણાવી સ્યાદ્વાદ સિદ્ધાંતની સ્થાપના કરી છે. સાધુ આચારોનું, નરકના દુ :ખોનું વર્ણન છે. આ આગમના અધ્યયનથી દ્રઢ શ્રદ્ધાવાળા થવાય છે.)
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
00000000
66666
200000
न ला
健康 情
नमो अरिहंताएं
नमो विरुद्धा
नमो मायरिया
四
नमो उवज्झायाणं नमो लोए सव्वसाहूणं एसो पंचनमुक कारो सब्द पावण्णाला समो
• मंगलाएं च सव्वेसि पदमं हवड़ मंगलं.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨) સૂત્રકૃતાંગ સૂત્ર • પ્રદક્ષિણા-૨૩ • સાથિયા-૨૩ - ખમાસમણ-૨૩
ખમાસમણનો દુહો સ્વપર સમય વિવાદથી, બીજું અંગ સોહાય, તે સૂયગડાંગને નમું, સમક્તિ નિર્મલ થાય.
કાર્યોત્સર્ગ-૨૩ લોગસ્સનો - માળા-૨૦ માળાનો મંત્ર ૐ હ્રીં શ્રી સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રાય નમઃ
સકલ કુશલ વલ્લી બોલી નીચેનું
ચૈત્યવંદન અજિતનાથ પ્રભુ અવતર્યા, વિનીતાનો સ્વામી, જિતશત્રુ વિજયા તણો, નંદન શિવગામી, બહોંતેર લાખ પૂરવતણું, પાલ્ય જિણે આય, ગજલંછન લંછન નહિ,પ્રણમે સુરરાય, સાડા ચારશું ધનુષનીએ, જિનવર ઉત્તમ દેહ, પાદ પદ્મ તસ પ્રણમીયે, જિમ લહીએ શિવગેહ.
સ્તવનનો દુહો સમક્તિ દર્શન શુદ્ધતા, કારક બીજું અંગ, પૂજો ધ્યાઓ ભવિજના. ઝીલો જ્ઞાન તરંગ - ૧
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્તવન બીજું અંગ આરાધીએ, સૂયગડાંગ જેહનું નામ, આગમ એ રૂડો સુઅબંધ દોય સોહામણા, સોહે અતિ અભિરામ. આ૦ (૧) સ્યાદ્વાદ વાણી ભર્યા, અજઝયણાં ત્રેવીશ, આ૦ સ્વપર સમયની વારતા, ભાખી શ્રી જગદીશ. આ૦ (૨). કુપાવયણી દાખિયા, ત્રણસેં ત્રેસઠ ભેદ, આ૦ તે ઠંડી એ શ્રુત ગ્રહો, સમક્તિ આત્મ અભેદ આ૦ (૩). આદ્રકુમાર મુનિપરે, નિર્મળ કરજો ચિત્ત, આ૦ ત્રિકરણ યોગ સંચરીને, પૂજો આગમ નિત્ય. આ૦ (૪) જ્ઞાને જ્ઞાતા શેયનો, જાણે સ્વપર સ્વભાવ, આ૦ જિન ઉત્તમ મુખ પદ્મની, વણીયે તજીય વિભાવ. આગમ એ રૂડો.(૫)
સ્તુતિ વિજ્યાસુત વંદો, તેજથી ક્યું દિગંદો, શીતલતાએ ચંદો, ધીરતાએ ગિરીદો, મુખ જેમ અરવિંદો, જાસ સેવે સુરીદો, લહો પરમાનંદો સેવના સુખકંદો.
શ્રી સૂત્રકૃતાંગ સૂત્ર શ્રુત સ્કંધ-૨/ ૩૬૦૦૦ પદો / ૭૨૩ ગાથા
ટીકાકાર શીલાંકાચાર્ય ૩૬૩ બુક્ઝિક્યુંતિ તિઉદિજ્જા,-બંધ પરિજાણિયા કિમીહ બંધણ વીરો, કિં વા જાણ તિઉદઈ ? બોધ પામો, સંસારમાં મમત્વાદિ બંધનને જાણીને તોડવા પ્રયત્ન કર, સંસારનો ત્યાગ કર.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
• વૈતાલિક અધ્યયન-વૈરાગ્યના દાખલા દલીલ સાથે વર્ણન, કર્મોનો
નાશ કરવાના સાધનો બતાયા છે, વિશિષ્ટ પ્રસંગને અનુસરીને રચના થયેલ છે. ઋષભદેવ ભ. ના ૯૮ પુત્રોને પ્રતિબોધ કરીને રાજ્યાભિલાષી હોવા છતાં સંયમનો ઉપદેશ આપ્યો તેથી ૯૮ પુત્રોએ ભરત ચક્રવર્તી ભાઇ પાસે રાજ્યનો ભાગ ન માંગ્યો પણ રાજ્યનો ત્યાગ કરી સંયમ લઇ શ્રેયઃ સાધ્યું ૯૮ પુત્રોને અંગાર દાહકના દૃષ્ટાંતથી સમજાવ્યું સમુદ્ર, નદી, તળાવ, કુવાદિના પાણી પીતા તરસ છીપે નહીં, તો ખાબોચિયાના પાણીથી શું તૃપ્તિ થશે ? તેમ ઘણા કામ ભોગોને ભોગવતા વાસના વધતી જાય છે, સંયમ સાધનાથી મોક્ષ સુખ પામો. ૦ ઉપસર્ગ પરિચયા અ. = કર્મ નિર્જરા માટે સહન કરવા.
૦ સ્ત્રી સંસર્ગનો ત્યાગ કરી શીલધર્મથી આત્મહિત કરે વિષયાદિ
સેવન જીવોને નકાદિ સ્થિતિ જણાવે.
♦ તપ-સંયમનો મદ ન ક૨વો, બીજાનો તિરસ્કાર ન કરવો.
૧૮૦ વિનયાદિ મતોની ચર્ચા = ૩૬૩ મતનું ખંડન. જીવ હિંસા-મહારંભ-પરિગ્રહ માંસાહારથી પાપ ફળ ભોગવવા જ્યાં જાય તે સાત નરકના દુઃખનું વિસ્તૃત વર્ણન, સર્વજ્ઞનું વાસ્તવિક દર્શન.
પરમાત્મા અર્ધ માગધી ભાષામાં ઉપદેશ આપે છે માત્ર માનવ જ નહીં, પશુ-પક્ષી દ્વિપદ-ચતુષ્પદર્પણ પોત પોતાની ભાષામાં પરિણમન પામે છે.
બીજાના મનને જાણવાની રીત = ઇંગિત = આકારથી ગતિથીચેષ્ટાથી-વાણીથી નેત્ર-મુખના વિકારોથી અંતરમન પકડી શકાય. જેઓ પોતે પોતાની પ્રશંસા કરે, બીજાના વચનને નિંદતા હોય, સ્વને વિષે વિદ્વાનની જેમ આચરણ કરતાં હોય તેઓ સદાય સંસારમાં ભમ્યા કરે છે.
૧૩
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
• નિસ્પૃહી-સ્થાનમાં મસ્ત એવા સાધુને તો બીજાઓ વડે કરાતાં
વંદન-પૂજનાદિ સત્કાર પણ સદનુષ્ઠાન કે સદ્ગતિમાં (શ્રાવકોના વંદનાદિ) વિઘ્ન રૂપ છે, પ્રાજ્ઞ એવા સાધુએ એવા વિપ્નને જીતવું જોઇએ. નવા ભવ્ય જીવો ઉત્પન્ન થતાં નથી, જુના ભવ્ય જીવો ક્રમે કરીને અનંતા કાળે બધા જ મોક્ષમાં જતાં રહેશે. શું આ જગત ભવ્ય જીવો વિનાનું થાય ? ના, કારણ કે કાલના અનંત કરતાં ભવ્ય જીવોનું અનંત અનંત ગણું મોટું છે, એટલે કે દરેક સમયે એક જીવ સિદ્ધ થાય તો પણ અનંત કાળ પછી અનંતાનંત જીવો બાકી રહે, જો દરેક સમયે અનંત જીવો મોક્ષે જાય તો જ લોક ભવ્ય જીવો વગરનો બને તે પણ શક્ય નથી કે અનંતા જીવો સાથે મોક્ષે જાય. નાસ્તિકમત કે જે ધર્મ મોક્ષ, પુણ્ય, પાપ, સ્વર્ગ, નરક કશું જ
માનતો નથી તેવા મતનું તર્ક દલીલથી ખંડન કરવામાં આવ્યું છે. • આમાં વૈરાગ્યનું વર્ણન કરેલું હોવાથી આનું નામ વૈતાલિય રાખેલ છે.
ઉપસર્ગમાં વૈર્ય કેવી રીતે રાખવું ? એની પ્રેરણા કરવામાં આવી છે. • સાધુની નિંદા કરનાર નરકે રવાના થાય છે.
- સાત નરકમાં શરુની ત્રણ નરકમાં પરમાધામી દ્વારા વેદના ત્રાસ હોય એથી આગળની ચાર નરકમાં ક્ષેત્રકૃત વેદના હોય. • પાર્થસ્થ મુનિનો સંપર્ક ન કરવો. - સમવસરણનું વર્ણન સાથે પાખંડીઓનું વર્ણન અને ખંડન છે. - સ્ત્રી પરિચયથી દૂર રહેવા પ્રેરણા આપી છે. - પુંડરિકનો ભાવ એ શુભભાવ અને કંડરિકનો ભાવ એ
અશુભભાવ કહેવાય. જગતને બનાવનાર ઇશ્વર છે એવી માન્યતાનું ખંડણ કરવામાં આવ્યું છે.
ACC1) 5.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
- આદ્રકુમારના પૂર્વભવની કથની પણ આમ રજૂ થયેલી છે.
આમાં ગૌતમ સ્વામી અને ઉદકશ્રમણ વચ્ચે કેવી પ્રશ્નોત્તરી થયેલી એનું બયાન છે. • જિને વચન ભાવનાથી રોજ ક્રોધાદિનો ત્યાગ કરવો. • લોકસાર અધ્યયન = સંસારી લોકો ઘન-સુખ સામગ્રી કામ ભોગ
શરીરને સાર માને પણ અસાર છે. ક્ષણિક-નાશવંત છે, જ્ઞાની દૃષ્ટીએ સ. જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્ર-તપ એ સાર છે, જેનાથી મોક્ષ મળે છે, સંપતિ-સ્ત્રીથી ન મળે. ધૂ અ = નિસંગથી મોક્ષ મળે છે સ્વજનનો ત્યાગ કર્યોનું ધૂનનક્ષય કરવાનો ઉપદેશ. વિમોક્ષ = મોહ જનિત દોષોને જાણી તેને છોડવાનું કહ્યું, આત્માને બંધનમાં નાંખનાર કષાય આત્મા સાથે લાગેલાં છે. તે કર્મોના બંધનથી મુક્ત થનારા. જે ગુણસે મૂલઠાણે = જે મૂલઠાણે સે ગુણે શબ્દાદિ પાંચ વિષયો એજ સંસાર છે. અને તેનું મૂળ કષાય સ્થાન છે, કષાયનું મૂળ વિષયો છે. •. આલોકને પરલોકના અપાયો કષ્ટો દુઃખો જોઇ શકે તે દીર્ઘદૃષ્ટા.
બહુમતીકે લઘુમતિ નહીં કિંતુ શાસ્ત્ર મતિ ને આગળ કરવી.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩) સ્થાનાંગ સૂત્ર • પ્રદક્ષિણા-૧૦ • સાથિયા-૧૦ + ખમાસમણ-૧૦
ખમાસમણનો દુહો ત્રિવિધ અવંચક યોગથી, પૂજો ઠાણાંગ અંગ, ત્રિવિધ સંદર્ભોથી શોભતું સુણતાં આવે રંગ.
કાર્યોત્સર્ગ-૧૦ લોગસ્સનો માળા-૨૦ માળાનો મંત્ર છે હૂ શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્રાય નમઃ
સકલ કુશલ વલ્લી બોલીને
ચૈત્યવંદના સાવથી નયરી ધણી, શ્રી સંભવનાથ, જિતારી નૃપ નંદનો, ચલવે શિવ સાથ. સેનાનંદન ચંદને, પૂજો નવ અંગે, ચારશું ધનુષનું દેહમાન, પ્રણામો મન રંગે.. સાત લાખ પૂરવતણુંએ, જિનવર ઉત્તમ આય, તુરત લંછન પદ પદ્મને, નમતાં શિવ સુખ થાય
સ્તવનનો દુહો ત્રિવિધ અવંચન યોગથી, પૂજો ત્રીજું અંગ, ઠાણ આસન મુદ્રા કરી, લહો શિવવધૂ નવરંગ.
می
به
به
AC DO
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीगणांग सूत्रमा
O
- મા તે
-
આ કે —FO OF - - -
” આ ઠાણાંગ સૂત્રમાં જગતના ભિન્ન-ભિન્ન પદાર્થોનું વર્ગીકરણ ૧ થી ૧૦ સુધીની સંખ્યામાં ક્યું છે. આત્મતત્વને ઓળખવા ઉપયોગીઅનુપયોગી પદાર્થોનું વિવરણ કરી કુતૂહલ વૃત્તિનું 'શમન થયા પછી તત્વજ્ઞાનની ભુમિકા સ્થિર થાય છે. સિદ્ધાંત આ આગમ સચોટ રીતે સમજાવે છે.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
Post
YOOOOD
TAN
नमो अरिहंता नमो सिद्धाण नमोसायरियाग नमोबज्झाया नमोलोएसब्बासाहणं एसोपंचनामुलकारी सब्बपाबप्पासासणी मंगलाच सब्वेसि पढम हुबइमगलं. mm
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્તવન શ્રી ઠાણાંગસૂત્રની સેવના સાર જો, કરિયે રે ભવિ તરીયે ભવજળ વારિધિ જો, દશ અધ્યયને વધતા છે દશ બોલજો, સુણીયે રે ભવુિં મુણિયે થુણિયે સારધી રે લોલ (૧). સંગ્રહ નયથી “એગે આયા' સૂત્ર જો, ભાખે રે જિનરાયા તાજા તેજથી રે લોલ, મહાસત્તા સામાન્યપણે ઇહાં હોય જો, બીજો રે અધ્યયન અવાંતર ભેદથી રે લોલ. (૨). સૂત્ર અર્થ તદુભયથી સેવ જેહ જો, તે આરાધક શ્રુતનો ભાખ્યો ગણધરે રે લોલ, પ્રત્યનિક વળી ત્રિવિધ કહ્યાં છે તત્ત્વ જો, તેણે જે વિધિયે સેવે તે ભવજળ તરે રે લોલ. (૩). દ્રવ્ય તથા ગુણપજવ ક્ષેત્ર ને કાલ જો, સલિલા શૈલ સમુદ્ર વિમાન તે સુરતમાં રે લોલ, જીવાજીવ પરૂવણા પુરીસા જાત જો, ભાખ્યા જે જિને દાખ્યા તે ગણધરે ઘણા રે લોલ. (૪). તેણે એ સૂત્ર છે સદ્ગતિ ફળ દાતાર જો, એવો ગાવો ધ્યાવો પાવો સુખ ઘણાં રે લોલ, જિન ઉત્તમ મુખ પદ્મ વચન રસ લીન જો, રૂપવિજય કહે તેહને સુખની નહીં મણા રે લોલ. (૫)
સ્તુતિ સંભવ સુખદાતા. જેહ જગમાં વિખ્યાતા, પટુ જીવના ત્રાતા, આપતા સુખશાતા, માતા ને ભ્રાતા, કેવલજ્ઞાન જ્ઞાતા, દુઃખદોહગ વાતા, જાસ નામે પલાતા.
_
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્રા અભયદેવસૂરિજીએ ઠાણાગાદિ નવ અંગોની ટીકા રચી છે.
તેથી નવાંગી ટીકાકાર બન્યાં. એગે આયા=આત્મા એક છે, અનંતા આત્મામાં જીવત્વ એક સમાન છે, દરેકના આત્મ પ્રદેશો એક સરખા છે. દરેક સુખને ઇચ્છે કે દુઃખથી ભાગે છે જન્મ લેતા કે મરતાં, પરભવમાં આત્મા એકલો જાય છે, કર્મ બાંધનાર એકલો ને કર્મ ફળ ભોગવનાર એકલો. દ્વિસ્થાનક = જીવ-૨-ભેદ = સિદ્ધ અને સંસારી લોક-અલોક,
જીવ-અજીવ. ત્રિસ્થાનક = ૩ પ્ર. ના દંડો, ૩. મહા સમાધિ મરણ અને મહાનિર્જરા પામવાના કારણો.
૧. હું ક્યારે શ્રુત ભણીશ (ભાવથી) ૨. હું ક્યારે એકલ વિહારી પ્રતિમા વહન કરીશ. ૩. હું ક્યારે અનશન સ્વીકારું, મૃત્યુની ઇચ્છા વિનાનો બનું. ' (આ સાધુ માટે) ૪. શ્રાવક માટેના ૩ કારણો
૧. હું ક્યારે પિરગ્રહનો ત્યાગ કરીશ. ૨. હું ક્યારે સાચો અણગાર બનીશ. ૩. હું ક્યારે અનશન આદરીશ. ૩-કારણોથી અલ્પ વૃષ્ટિ થાય ૧. ક્ષેત્ર સ્વભાવના કારણે વાદળા ન બંધાય. ૨. દેવોને આરાધ્યા ન હોય, તેમના અવિનયાદિ કર્યા હોય તો
વાદળા બંધાયા હોય છતાં દેવો અન્ય દેશમાં ખેંચી જાય. ૩. પ્રચંડ પવનના કારણે વાદળા (મેઘ) અન્ય ચાલ્યા જાય. • ચાર સ્થાનોથી સાધુ-સાધ્વીજીને અતિશયવાળા જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
થાય. ૧) વિકથા ન કરે ૨) કાઉસગ્ગથી ભાવિત બને ૩) અર્ધી રાત્રે ધર્મજાગરિકા કરે ૪) અચિત્ત-એષણીય-ઉછ એવા પીંડની ગવેષણા કરે, આનાથી વિપરીત કરેતો જ્ઞાન ન થાય. ચાર સ્થાનોથી ગુણો દીપે છે. ૧) અભ્યાસ = સતત પ્રયત્ન ૨) પરછન્દ = બીજાના અભિપ્રાયને અનુસરવું. ૩) કરેલ કાર્યપ્રતિ અનુકુળ કરવું. મમણની જેમ મોદક માટે તે ન કરવું. ૪) કૃત ઉપકૃતિ = ઉપકારનો બદલો વાળવો. કાયામાંથી નીકળવાના જીવને પાંચ માર્ગ = ૧. પગથી જે જીવ નીકળે તો નરક ગતિ થાય. ૨. સાથળથી જીવ નીકળે તો તિર્યંચ ગતિ થાય. ૩. હૃદયથી જીવ નીકળે તો મનુષ્ય ગતિ થાય. ૪. મસ્તકથી જીવ નીકળે તો દેવ ગતિ થાય. ૫. સર્વાગથી જીવ નીકળે તો મોક્ષ ગતિ થાય. નવકારણોથી રોગ ઉત્પન્ન થાય. ૧. અત્યાસન = નિરંતર આસન પર બેસી રહેવાથી હરસમસા વિ. રોગો થાય છે. ૨. અહિતાસન = નુકસાન કરનારા પાષાણાદિને આસનરૂપે વાપરવાથી નુકશાન કરે તેવું ભોજન કરવામાં. ૩. અતિ નિદ્રાથી ૪. અતિ જાગરણથી ૫. મળ-મુત્ર રોકવાથી ૬. નિરંતર ચાલવાથી ૭. પ્રતિકૂળ ભોજનથી ૮. પ્રકૃતિથી વિરૂદ્ધ ભોજન ૯. વિજાતીયાદિના અભિલાષથી-ઉન્મદાદિથી રોગ થાય છે.
( ૧) )
૧૯
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪) સમવાયાંગ સૂત્ર
પ્રદક્ષિણા-૧૦૪ • સાથિયા-૧૦૪ • ખમાસમણ-૧૦૪
ખમાસમણનો દુહો
અંકથી લઇને સુધી, વિવિધવસ્તુ વિચાર, સમવાયાંગે જાણીએ, ઉપજે હર્ષ અપાર.
કાર્યોત્સર્ગ-૧૦૪ લોગસ્સનો • માળા-૨૦
માળાનો મંત્ર ૐ હ્રીં શ્રી સમવાયાંગ સૂત્રાય નમઃ
સકલ કુશલ વલ્લી બોલીને
ચૈત્યવંદન
નંદન સંવવ રાયનો, ચોથા અભિનંદન, કપિ લંછન વંદન કરો, ભવ દુઃખ નિકંદન સિદ્ધારથા જસ માવી, સિદ્ઘારથ જિન રાય, સાડા ત્રણશેં ધનુષમાન, સુંદર જસ કાય........ વિનિતાવાસી વંદિએ એ, આયુ લખ પચાશ, પૂરવ તસ પદ પદ્મને, નમતા શિવપુર વાસ.
*******..
સ્તવનનો દુહો
શત સમવાય વખાણીયા, ચઢતા ચોથે અંગ, પૂજો ધ્યાવો એહને, ભાવથકી ધરી રંગ..............
૨૦
૨
૩
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
| મહાકાયદા
છે.
આ સમવાયાંગસૂત્રમાં ૧ થી ૧૦૦ સુધીની સંખ્યામાં વસ્તુનું નિરુપણ કરી ક્રોડ સુધીની સંખ્યાવાળા પદાર્થોનો નિર્દેશ ક્યું છે. છેવટે સમસ્ત દ્વાદશાંગી (સર્વ આગમો) નો સંક્ષિપ્ત પરિચય, 'તીર્થકરો, ચક્રવર્તી વાસુદેવ-બલદેવ-પ્રતિવાસુદેવ 'વિગેરે ઘણી વસ્તુઓનો સંગ્રહ છે.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
T
KOLAM
नमो अरिहंताएं नमो सिद्धाणं नमो मायरिया नमो उवज्झाया।
नमोल नमो लोए सव्वसाहूणं
एसो पंचनमुक कारो सब्द पावप्पाशासमो मंगळाणं च सम्यसिं पदमं हबह मंगलं.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવના
આતમ સત્તા શુદ્ધ પ્રકાશી, અવિનાશી અવિકારી છે, ત્રિશલાનંદન ત્રિગડે બેસી, વાણી કહી હિતકારી, શ્રુતપદ જપીએજી, ભવભવ સંચિત પાપ દૂરે ખપીએ છે. (૧) (એ આંકણી) જીવાજીવ સુરાસુર નર તિરિ, નારય પમુહા ભાવા જી, ભુવણો ગાહણ વેણ ઇન્દ્રિ, ભાખ્યા વિવિહ સહાવા શ્રુત૦ (૨). કુલકર જિનવર ભૂધર હલધર, ચકી, ભરતના ઇશ છે, એ સમવાય વખાણ્યા સઘળા, ગણધર ને જગદીશ શ્રુત૦ (૩), એક લાખ ને સહસ ચુંઆલીશ. પદ એ શ્રુતના કહીયે , સંખ્યાને વરણે કરી ભરીયો, અરથ અનંતા લહીયે, શ્રુત૦ (૪). શ્રુતપદ ભણજો શ્રુતપદ ગણજો. શ્રુતપદ ગાવો ધ્યાવો જી, ગુરુ મુખ પદ્મથી અર્થ વચન સુણી, રૂપવિજય પદ પાવો શ્રુત૦ (૫).
સ્તુતિ સંવર સુત સાચો, જાસ સ્યાદ્વાદ વાચો, થયો હીરો જાચો, મોહને દેઇ તમાચો, પ્રભુ ગુણગણ માચો, એહને ધ્યાને રાચો, જિન પદ સુખ સાચો, ભવ્ય પ્રાણી નીકાચો.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર સમવાય-સમુદાય, પદાર્થોના સમુદાયનું વર્ણન
શ્રુત સ્કંધ-૧/અધ્યયન-૧/૧૪૪૦૦૦ પદો. • ત્રીજું અને ચોથું અંગ ભણનાર જઘન્ય ગીતાર્થ કેવાય. • નિશીથ સૂત્રના જ્ઞાતા હોય તે મધ્યમ ગીતાર્થ કેવાય.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
જે કાલે જેટલા સૂત્રાદિ ગ્રંથો હોય તે બધા શાસ્ત્રોના જ્ઞાતા ઉત્કૃષ્ટ ગીતાર્થ કેવાય.
•
૧ લાખ યોજનનો=જંબુદ્વીપ, અપ્રતિષ્ઠાન નકવાસ (સાતમી નરકમાં) પાલક વિમાન, સર્વાર્થ સિદ્ધ વિમાન, દરેક ૧ લાખ યોજન છે. ૧ પલ્યોપમવાળા તિર્યંચ અને મનું (યુગલિક)ની હોય દે. ૧ સાગરોપમની સ્થિતિ દેવોની તે ૧ હજા૨ વર્ષે આહાર ૧૫, દિ શ્વાસ લે, ૨-સાગરો. દેવો ૨ હજા૨ વર્ષે આહાર. મહિને શ્વાસ લે, જેટલા સાગરો. તેટલા હજા૨ વર્ષે આહાર લે તેટલા પખવાડીયે શ્વાસ લે છે.
સમવાયમાં=૭ ભય સ્થાનો, ૭ સમુધ્ધાતો, વીર ભ. ૭ હાથ ઉંચા, જંબુદ્વીપમાં ૭ વર્ષધર પર્વતો, ૭ નક્ષત્રો કૃતિકાદિ પૂર્વ દિશાના દ્વારવાળા છે, મઘા વિ. ૭ નક્ષત્રો દક્ષિણ દિશાના દ્વારવાળા છે, અનુરાધા વિ. ૭ નક્ષત્રો પશ્ચિમ દિશાના દ્વારવાળા છે, ધનિષ્ઠાદિ વિ. ૭ નક્ષત્રો ઉત્તર દિશાના દ્વારવાળા છે. • કેવળી સમુદ્ધાત આઠ સમયનો મદ પ્રવચન માતા આઠ જંબુવૃક્ષશાલ્મલીવૃક્ષ અને જંબુદ્વીપની જગતી દરેક આઠ યોજન ઉંચા છે. પાર્શ્વ ભ. ૯ હાથ ઉંચા / રત્નપ્રભા પૃથ્વીથી તિછલોક ૯૦૦ યોજન ઉંચા, જ્યોતિષ ચક્ર ૯૦૦ યોજન સુધી છે, લવશ સમુદ્રમાંથી ૯ યોજન સુધીના મત્સ્યો જંબુદ્વીપમાં પ્રવેશ કરે છે, વ્યંતરની સુધર્મા સભાઓ ૯ યોજન ઉંચી છે.
♦ મેરૂપર્વતના મૂળમાં (પૃથ્વીતલ ઉ૫૨) ૧૦ હજા૨ યોજનનો વિખંભ છે, અરિષ્ટ નેમિ ભ., કૃષ્ણ અને રામબળદેવ ૧૦ ધનુષ્ય ઉંચા, ૧૦ નક્ષત્રો જ્ઞાન વૃદ્ધિ કરનારા, ૧૦ પ્ર.ના કલ્પવૃક્ષો છે, પેલી નરકોની જ. સ્થિતિ ૧૦ હજા૨ વર્ષ.
૨૨
.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
• ૨૩ ભગવાનને (ઋષભ દેવસિવાયના) સૂર્યોદયે કેવલજ્ઞાન
થયું. ૨૩ ભગવાનને પૂર્વ ભવે માંડલિક રાજા હતા, ૨૩ ભગવાનને પૂર્વ ભવે ૧૧ અંગના જ્ઞાતા હતાં. મંત પુત્ર ગણધર ૩૦ વર્ષ સુધી ચારિત્ર પાળી મોક્ષે ગયા. મહાવિદેહ ક્ષેત્રનો વિખંભ ૩૩ હજાર યોજનાનો છે. ૩૪ વિજ્યો જંબુદ્વીપમાં ચક્રવર્તીના છે.
અઢી દ્વિપ ૪૫ લાખ યોજન લંબાઇ-પહોળાઇ છે. • સીમંતક નરકાવાસ, સધર્મ દેવનું ઉડુ વિમાન ઇષત્ પ્રાગુંભારની પૃથ્વી, ૪૫ લાખ-યો. દરેકની જંબુદ્વીપની જગતી અને મેરૂ પર્વતની વચ્ચે ચારે દિશાએ ૪૫/૪૫ હજાર યોજનનું અંતર છે. • ભ.વીરના ૫૩ સાધુ અને ૧ વર્ષનો દીક્ષા પાળી અનુત્તરે ગયા.
દક્ષિણાર્ધ મનુષ્ય ક્ષેત્રમાં ૬૬/૬૬ સૂર્ય ચન્દ્ર પ્રકાશે છે.
ઉત્તરાર્ધમાં એટલા પ્રકાશે છે. • પાર્શ્વ ભગવાન ૭૦ વર્ષ સાધુ પર્યાય પાળી નિર્વાણ (વાસુપૂજ્ય ૭૦ ધનુષ ઉંચા.)
સમવાયાંગ છે. સમવાયનો અર્થ સમુદાય પણ થાય છે. આ આગમમાં એકથી માંડીને સાગરોપમ સુધીની વિરાટ સંખ્યામાં રહેલા પદાર્થોનું વર્ણન હોવાથી આનું નામ સમવાય છે.
ત્રેવીસ તીર્થંકર પરમાત્મા એવા હતાં જેઓને પૂર્વભવમાં અગિયાર અંગનું જ્ઞાન હતું. આદિનાથ પ્રભુનો નંબર આનાથી અલગ હતો. ૧૪ પૂર્વનું સ્થાન હતું.
જ્યારે તીર્થંકર પરમાત્મા નિર્વાણ પામે ત્યારે તીર્થકર પ્રભુના મુખમાં રહેલી દાઢા ઇન્દ્ર મહારાજા લઇ લેતા હોય છે. પછી એને સુધર્મ દેવલોકમાં સુધર્મ નામની સભામાં માણિક્ય નામનો સ્તંભ હોય છે. તેની વચમાં વજ-રત્નના બનેલા દાભડામાં રાખતા હોય છે અને પૂજતા હોય છે.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫) પ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર - પ્રદક્ષિણા-૪૨ - સાથિયા-૪૨ - ખમાસમણ-૪૨
ખમાસમણનો દુહો ગોતમ પૂછે વીર વદે, પ્રશ્ન છત્રીસ હજાર, વિવાહ પણત્તિ છે પાંચમું, સુણજો ભાવે ઉદાર,
કાર્યોત્સર્ગ-૪૨ લોગસ્સનો - માળા-૨૦ માળાનો મંત્ર હ્રીં શ્રી ભગવતી સૂત્રાય નમઃ અથવા-શ્રી વ્યાખ્યા પ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રાય નમઃ સકલ કુશલ વલ્લી...બોલીને નીચેનું બોલવું.
ચૈત્યવંદના સુમતિનાથ સુહંકડું, કોસલા જસ નયરી, મેઘરાય મંગલા તણો, નંદન જિતવયરી. કૌંચ લંછન જિન રાજિયો, ત્રણસેં ધનુષની દેહ, ચાલીશ લાખ પૂરવતણું, આયુ અતિ ગુણગેહ. સુમતિ ગુણે કરી જે ભર્યા એ, તર્યા સંસાર અગાધ, તસ પદ પદ્મ સેવન થકી, લહો સુખ અવ્યાબાધ.
સ્તવનનો દુહો પાવન પંચમ અંગમાં, પ્રશ્ન છત્રીસ હજાર, ગૌતમ ગણધરે પૂછીયા, વીર કહ્યા નિરધાર. . ૧
( ૧)
૨૪)
-
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
| श्री भगवतीजी सूत्रम्
આ ભગવતી સૂત્રમાં ગૌતમ સ્વામીજીએ પ્રભુને પુછેલ ૩૬૦૦૦ પ્રશ્નોના સુંદર સમાધાનો છે. અન્ય ગાધર-શ્રાવક-શ્રાવિકા અને કેટલાક અજૈનો દ્વારા પૂછાયેલ પ્રશ્નોત્તર પણ છે. આ આગમમાં અનેક વિષયોનું વિશિષ્ટ શૈલીથી ગંભીર વર્ણન છે. ગુરુમુખે સાંભળવા જેવું છે.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
coosso
poomic
oo000
66SS
नमो पारिहत्ता नमो सिद्धाण नमोमायरियाग नमोबझायाग नमोलोएसब्बासाहणे एएसोपंचनामुलकारी सब्बपाबप्पाला सामो मंगलाएगच सब्बास पढम हुबइ मंगल.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્તવન ભવિ તમે પૂજો રે ભગવતી સૂત્રને રે, વિવાહપતિ નામ, પંચમ અંગે એ પંચમ ગતિ દિયે રે, ચરણકરણ ગુણ ઠાણ, ભવિં૦ (૧). એક સો આડત્રીશ શતકે સોહતું રે, વળી બેંતાલીશ ધાર. ઉદ્દેશા ઓગણીશમેં ઉપરે રે, પચ્ચીશ છે નિરધાર. ભવિ૦ (૨). સહસ ચોરાશી પદવંદે કરી રે, સોહે સૂત્ર ઉદાર, વિવિધ સુરાસુર નર નૃપ મુનિવરે રે, પૂક્યા પ્રશ્ન પ્રકાર ભવિ૦ (૩). પદ્રવ્ય ચરણ કરણ નભ કાલના રે, ભાખ્યા અર્થ વિશેષ. ભવિ (૪). ઉપક્રમ નિક્ષેપ અનુગમ નય વળી રે, ચાર પ્રમાણ વિચાર, લોકાલોકપ્રકાશક જિને કહ્યા રે, પ્રશ્ન છત્રીસ હજાર. ભવિ૦ (૫). શ્રદ્ધા ભાસન રમણપણું કરી રે, સાંભળો સૂત્ર ઉદાર, ત્રિવિધ ભક્તિ કરી પૂજો સૂતકને રે, મણિ મુક્તાફળે સારા ભવિ૦ (૬). સોનામહોર સાહસ છત્રીશથી રે. સંગ્રામ સોનીએ સાર, રૂપવિજય કહે પૂજયું ભગવતી રે, તિમ પૂજો નર નાર. ભવિ૦ (૭).
સ્તુતિ સુમતિ સુમતિ દાયી, મંગલા જાસ માઇ, મેરૂને વળી રાઇ, ઓર એહને તુલાઇ, થય કીધા ધાઇ, કેવલજ્ઞાન પાઇ, નહિ ઉણીમ, કાંઇ, સેવીએ એ સદાઇ.
શ્રી વ્યાખ્યા પ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર વિવાહ પતી-શતક-૪૧, અધ્યયનો-૧૦૦ થી વધુ ઉદેસાઓ-૧૦૦૦, પદો-૨૮૮૦૦૦ આસૂત્ર વિશાલ રત્નાકર
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. જેમાં વિવિધ રત્નો છે પ્રારંભમાં પંચપરમેષ્ઠિને નમસ્કાર, બ્રાહ્મી લીપીને નમસ્કાર કરેલ છે, ગૌતમ, વીર ભ. ને પૂછેલા ૩૬ હજા૨ પ્રશ્નોના સમાધાન કરેલ છે. જયંતીનામની રાજકુમારીએ ભગવાનને પ્રશ્નો પૂછેલા કે લોકો સુતા ભલા કે જાગતા ભલા ભ. ઉત્તર આપે પાપી લોકો સુતા ભલાને ધર્મ જાગતા ભલા તુંગીયા નગરના શ્રાવકે પ્રશ્નો પૂછેલા, પેથડશા મંત્રી દરેક પ્રશ્નના ઉત્તરમાં ગૌતમ શબ્દ જ્યાં આવે ત્યાં સોના મહોરથી પૂજન કર્યું નવાંગી વૃત્તિકા૨ અભયદેવસૂરિજી એ મહાન અર્થ ગંભીર સૂત્રને જયકુંજર હાથી સાથે સરખાવ્યો છે. આ હાથી યુદ્ધમાં વિજય મેળવનાર હોવાથી ઉપમા આપીને સૂત્રની મહાનતાને ચાર ચાંદ લગાવ્યા ઋષભદત્ત-દેવાનંદાની દીક્ષા મોક્ષનું વર્ણન, દેવાનંદા સમવસરણમાં ભગવાનને જોતાં સ્તનમાંથી દુધની ધારા. ગુણોના સમુદાયના ધારણ કરનાર ગણિ-આચાર્ય.
• ૧૨ અંગોનો સમુદાય = દ્વાદશાંગી, પેટીના જેવું તો પિટક = દાબડો, દ્વાદશાંગી ગણિપિટક.
• અતિ મુક્ત કુમાર વિરાધના પશ્ચાત્તાપ=ઇરિયા વહિયં કેવલજ્ઞાન. - જમલી પાપોદયે ૧૫ ભવો સુધી કેવા દુઃખો ભોગવશે. • ગોશાલાને આશાતના દ્વારા કેવાફળોને પામે છે દરેક ભવમાં શસ્ત્ર-અગ્નિથી મૃત્યુ અનંત કાલપછી જ્યારે કેવલજ્ઞાન પામશે ત્યારે શિષ્યોને કહેશે ગુરૂની આશાતના અવિનયનું કેવું ભયંકર ળ છે માટે કોળે અવિનય ન કરવો.
• તામલિ તાપસ અંતે સ.દર્શન પામી ઇંદ્ર પણું પામે છે. આયુષ અલ્પ (ટુંકું) શાથી બંધાય ? હિંસા-જૂઠ-સુપાત્રને
૨૬
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
અકલ્પનીય વ્હોરાવાથી બંધાય છે. પણ શુદ્ધ નિર્દોષ ગોચરી વ્હોરાવાથી દીર્ધાયુ બંધાય.
ભગવતી એટલે દ્રવ્યાનુયોગનો ખજાનો ! જો કે આમ તો આમાં ચારે ય અનુયોગો છે પણ મુખ્ય દ્રવ્યાનુયોગ છે. આ આકરગ્રંથ છે. જેના વખાણ ખુદ ગણધરો એ કરેલા છે, મંગલાચરણ પણ તેમણે કર્યું નમો સુઅસ્સ ! નમો આ મંગળ છે.
આગમ ન હોત તો મુક્તિ માર્ગ શી રીતે ચાલત ?
ભગવતીમાં માત્ર ગૌતમસ્વામી જ નહિ, જયંતી જેવી શ્રાવિકાએ પણ પ્રશ્નો કરેલા છે.
મને સંમતિવિઇ કહી બ્રાહી લીપીને નમસ્કાર કરવામાં આવ્યો છે. લિપિ અક્ષરરૂપ છે. ન ક્ષરતિ અક્ષરમ્ ! તીર્થકર આવે ને જાય, પણ અક્ષરો તો રહે જ. ભગવાનની વાણીને પુષ્પરાવર્તની ઉપમા આપી. પુષ્કરાવર્તિમાં એવો ગુણ છે કે એકવાર વરસ્યા પછી ૨૧ વર્ષ સુધી પાક થયા જ કરે. - ભગવાન ૩૦ વર્ષ બોલ્યા તેના ૧૦થી ૧૧ હજાર દિવસ થાય. તેના પ્રભાવે જ ભગવાનનું શાસન ૨૧ હજાર વર્ષ સુધી ચાલશે.
ભગવતીને જયકુંજર ગંધહસ્તીની ઉપમા આપી છે. પૂ. લબ્ધિસૂરિજીએ ગંધહસ્તી વગેરેના વિશેષણોમાં જ ૪ મહિના પૂરા કરી દીધેલા. ગંધહસ્તી પાસે બીજા હાથી ન ટકે તેમ ભગવતી પાસે બીજા વિઘ્નો ન ટકે. આ મંગળ છે માટે જ વારંવાર ભગવતી વંચાતુ રહેતું.
-
૨૭) )
-
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬) જ્ઞાતાધર્મકથા સૂત્રો • પ્રદક્ષિણા-૧૯ + સાથિયા-૧૯ - ખમાસમણ-૧૯
ખમાસમણનો દુહો નાયાધમ કહા ભલું છટૂઠું અંગ વિશાળ, પ્રથમ અનુયોગે શોભતો વિવિધ કથા ભંડાર.
કાર્યોત્સર્ગ-૧૯ લોગસ્સનો - માળા-૨૦ માળાનો મંત્ર ૐ હ્રીં શ્રી જ્ઞાતાધર્મકથા સૂત્રાય નમઃ
સકલ કુશલ વલ્લી બોલીને
ચૈત્યવંદના કોસંબીપુર રાજિયો, ઘર નરપતિ તાય, પપ્રભ પ્રભુતામયી, સુસીમા જસ માય... ત્રીસ લાખ પૂરવ તણું, જિન આયુ પાલી, ધનુષ અઢીશું દેહડી, સવિ કર્મને ટાલી... પા લંછન પરમેશ્વરૂ એ, જિન પદ પદ્મની સેવ, પઘવિજય કહે કીજિયે, ભવિજન સહુ નિતમેવ ....
સ્તવનનો દુહો. પદ્ધતધારી ષપદે, લેતા ઉછાહાર, યુગપ્રધાન શ્રી જંબૂએ, પૂછયા અર્થ વિચાર.. ... ૧
–
૨)
–
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
साराराणउत्त
श्रीज्ञाताधर्मकथांगसुत्रम -
श्रीच
सच्चापुत्रकथा
णी कथा
श्रीसूर्य
कथा
श्री मेघकुमार कथा
श्रीद्रौपदीकथा
श्रीमोल्लनाथकथा
धन्यसेठ कथा
श्री विजय चोरक
श्री सीता कथा
श्री जनरामायणक
दमणियार कथा
श्रीशैलक राजर्षि कथा
श्रीपुंडरिक-कंडरिक कथा
श्रीकुमार पालकथा
-
था
આ જ્ઞાતાધર્મકથાંગસૂત્ર રુપક દ્રષ્ટાંતો તથા મહાપુરુષોના જીવન ચરિત્રથી સમૃદ્ધ છે. પૂર્વે આ આગમમાં બે અબજ છેતાલીસ કરોડ પચાસલાખ કથા-ઉપકથાઓ હતી એ વાત નોંધાયેલી છે. આજે માત્ર ૧૯ કથાઓ ઉપલબ્ધ છે. બાલા જીવોને ધર્મ પ્રત્યેક અનુરાગવાળા થવા માટે કથાનુયોગનો ઉત્તમ ग्रंथ छे.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
A
200000
ofimooor
LLO
नमो नरिहता नमो सिद्धाण नमोसायरियाग नमोबज्झायाग नमोलोएसब्बासाहों एएसोपंचनामुलकारी सब्बपाबप्पासासो मंगलाच सब्वेसि पढम हुबइमंगल.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્તવન પદ્ધતધારી મહામુનિ રે, અંબૂ જુગારધાન, આગમ એ રૂડો. સ્વામી સુધર્માને નમી રે, પૂછે અર્થ નિધાન. આ૦ (૧). કહે સોહમ જંબૂ સુણો રે, જ્ઞાતા સુયખંધ દોય, આ૦ ઓગણીશ અધ્યયન છે તેહનાં રે, પદ સંખ્યામાં જોય. આ૦ (૨). મેઘકુમારાદિક મુનિ રે, સંયમ ધોરી સાધ, આ૦ સાધન સાદી સિદ્ધિનાં રે, પામશે અવ્યાબાધ. આ૦ (૩). ઘોર પરિસહ જીપતા ૨, દિપતા સંયમ તેજ. આ૦ પાળે પંચાચારને રે, લેવા શિવવહૂબ સેજ. આ૦ (૪). ચરણ-કરણ રયણે ભર્યો રે, શ્રત રત્નાકર સાર, આ૦ જિન ઉત્તમ મુખ પદથી રે, લાહો ચિટૂપ અપાર. આગમ એ રૂડો. (૫).
સ્તુતિ અઢીસેં ધનુષ કાયા, ત્યક્ત મદ મોહ માયા, સુમીસા જસ માયા, શુકલ જે ધ્યાન ધ્યાતા, કેવળ વર પાયા, ચામરાદિ ધરાયા, સેવે સુરરાયા, મોક્ષનગરે સિધાયા. stor dor sabe soos sooo soo soos odos
શ્રી જ્ઞાતાધર્મકથા સૂત્ર
૩૧૧ કરોડ ધર્મકથાનું શ્રુત સ્કંધ-૨ • મેઘકુમારનો પૂર્વ ભવ હાથીના ભાવે સસલાની દયા જીવરક્ષા
ખાતર અઢીદ્ધિવસ સુધી ૧ પગ ઉંચો રાખી સમતાથી કષ્ટ સહીને ત્રણ ભવે મોક્ષ નિશ્ચિત કર્યો
AC૨) : -
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
• મલ્લિકુમારી દેહ અશુચિમય છે. તેના પર રાગ નહીં પણ
વૈરાગ્ય ભાવ પેદા કરવો જોઇએ તેમનું જીવન દર્શન • નંદમણિયાર સાધુના ઉપદેશ વિના કેવું ભયંકર પતન થાય
છે. સત્સંગમાં રહેવું જોઇએ, કેટલાને ગમતું નથી. • દ્રોપદીનો જિન પૂજાનો અધિકાર. • ધન્ના સાર્થવાહ • મયુરના અંડા-શુદ્ધા અને અશુદ્ધા • બે કાચબા ઇન્દ્રિય ગોપન સંકોચી રાખે તો કાયબો બચે,
ઇન્દ્રિય બહાર તો ખતમ થાય ઇન્દ્રિય નિગ્રહ કરે તે વંદનીય પૂજનીય બને.
શેલક-પંથક શિથીલ ગુરૂને પંથકે માર્ગે લાવ્યા. • સાર્થવાહ-ચાર પુત્રવધુઓની પરીક્ષા કરવા માટે પાંચ ડાંગરના ઘણા-દષ્ટાંત દ્વારા ૫-મહાવ્રતોને રોહિણીની જેમ સાચવા અને અન્યને પ્રદાન કરવા. જિનરક્ષીત-જિનપાલ-વિષયોને આધીન બને છે તેનાં બંને
લોક બગડે છે, વિષયોના ત્યાગથી મહાન લાભ થાય છે. • ચંદ્રમા | સુબુદ્ધિપ્રધાન દેશના/અશ્વપુંડરીક-કંડરીક
ધન્ય સાર્થવાહ-પત્ની ભદ્રા-પુત્ર જન્મ દાસ રમાડવા બદલે બાળકને બેસાડીને પોતે રમવા લાગ્યો. વિજય ચોર આ ભૂષણથી શણગારેલ બાળક જોઇને ઉપાડીને લઇ ગયો, પછી અલંકાર લઇને કુવામાં ફેંક્યો, નગર રક્ષકે ચોરને પકડ્યો, કારાગરમાં નાંખ્યો, થોડા સમય બાદ શ્રેષ્ઠીને સામાન્ય અપરાધમાં રાજાએ તેને કારાગરમાં નાંખ્યો બંનેને એક બેડીમાં પત્ની સાર્થવાહ માટે વિવિધ ભોજન ખાવા લાવતી
૩ (૩) )
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોરે માંગ્યું, પણ ન દીધું, મલમૂત્ર વિસર્જન માટે ચોરે ના પાડી. તકલીફ થઇ. તમે ભોજન કર્યું તો તમે જાવ, હું ભૂખ્યો ન છૂટકે આપ્યું, નોકરે પત્નીને વાત કરી તેને કહ્યું. પુત્ર હત્યારો તેને આપ્યું, તેમ સાધુ પણ આહાર-પાણી શરીરને અનાસક્ત ભાવે આપે જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્ર પાલન કરવા માટે વાપરે. શંકા અને શ્રદ્ધા (બે ઇંડા) જિન દત્તપુત્ર અને સાગર દત્ત પુત્ર બે મિત્ર હતાં, ઉધાનમાં ગયા તેણે મયુરીને બે ઇંડા જોયા, ઉપાડી બંને પોત પોતાના ઘરે લઇ ગયા સાગરદત્ત શંકાશીલ આમાં મયુર નીકળી શકે નહીં શંકા વારંવાર ઉઘા સીધા કાનમાં સાંભળે પણ અવાજ નથી આવતો મરેલો લાગે છે, અંડા નિર્જીવ છે બચ્ચો નહી નીકળે, જિનદત્ત પૂર્ણ શ્રદ્ધાથી મયુર પાળકને સોંપ્યું, મયુરીથી ઇંડા સેવનથી સુંદર મયુરને નાચવાની કલામાં પારંગત કર્યો, ઘણું ઘન કમાયો, જિનેશ્વર વચન પર શંકાથી ભવ ભ્રમણનું કારણ, શ્રદ્ધાથી અનંત સુખ, શંકા રહિતથી લાભ થાય શંકાથી સાધના નિષ્ફળ જાય છે.
મૂર્તિપૂજક માત્ર નથી પરંતુ આગમના પણ પૂજક છીએ, મૂર્તિ ખંડિત થાય તો પુનઃ પ્રતિષ્ઠા (નવી મૂર્તિની) પૂ. આચાર્ય ભ. દ્વારા કરી શકાય છે. આગમો ભસ્મીભૂત થાય તો પુનર્ સજીવન કરવા બહુ કઠિન છે.
AC CG) )
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭) ઉપાસકદશાંગ સૂત્ર • પ્રદક્ષિણા-૧૦ , સાથિયા-૧૦ - ખમાસમણ-૧૦
ખમાસમણાનો દુહો ઉવાસગ અંગે કહ્યા, શ્રાવક દશ અધિકાર, . વીર પ્રભુએ વખાણીયા, પર્ષદા બાર મોઝાર,
કાર્યોત્સર્ગ-૧૦ લોગસ્સનો માળા-૨૦ માળાનો મંત્ર: હ્રીં શ્રી ઉપાસકદશાંગ સૂત્રાય નમઃ સકલ કુશલ વલ્લી બેલી ચેત્યવંદન કરવું.
ચૈત્યવંદના શ્રી સુપાસ જિગંદા પાસ, ટાળ્યો ભવ ફેરો, પૃથ્વી માત ઉરે જ્યો, તે નાથ હમેરો. પ્રતિષ્ઠિત સુત સુંદરૂ વાણારસી રાય, વિશ લાખ પૂર્વતણું, પ્રભુજીનું આય. ધનુષ બસેં જિન દેહડી એ, સ્વસ્તિક લંછન સાર, પદ પધે જસ રાજતો, તાર તાર ભવ તાર.. ...
- સ્તવનનો દુહો અંગ ઉપાસકમાં કહ્યા, દશ શ્રાવક અધિકાર, વિર જિણંદ વખાણીયા, ધન્ય તેહના અવતાર..... ૧
૩૨
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
51 श्री उपासकदशांग सूत्रम्
અતિથિ સંવિભાગવ્રત
પૌષધ વ્રત
સામાયિકત
દેસાવગાસિક વ્રત
અનર્થડ વિરમણવ્રત
મોપભોગ વિરમણવ્રત
પ્રાણાતિપાત વિરમણવ્રત
મૃષાવાદ વિરમણ વ્રત
અદત્તાદાન વિરમણ વ્રત
બ્રમ્હચર્યવ્રત
પરિગ્રહ પરિમાણ વ્રત
દિશિપરિમાણ વ્રત
આ ઉપાસકદશાંગ સૂત્રમાં ભગવાન શ્રી મહાવીર પ્રભુના બારવ્રતધારી મુખ્ય દશ શ્રાવક સંબંધી રોચક સંક્ષિપ્ત વર્ણન છે. જેમા આદર્શ શ્રાવક જીવનનો બોધ થાય છે. ગોશાલાનો નિયતિવાદ તેમજ ગોશાલાએ પરમાત્માને આપેલી મહામાહા, મહાગોપ, મહાસાર્થવાહ, મહાધર્મક અને મહાનિર્યામકની યથાર્થ ઉપમાઓનું વર્ણન છે.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
OCOCCOa
POOOD
SSES
नमो मरिहत्ता नमो सिद्धाण नमोमायरियाग नमोबझाया नमोलोएसब्बासाहारी एसोपचनामुलकारी सब्बपाबाप्पाला सामो मंगलाणेच सब्बास पडम हुबइ मंगल.
Moo
य
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવના સગ ભય વારક સાતમું, અંગ સુરંગ વિચાર, ભવિજન. સુયખંધ એક સોહામણો, અક્ઝયણાં દશ સાર. ભવિ૦ (૧). આણંદ કામદેવ ગુણી ચલણઇપિયા સુરાદેવ. ભવિ૦ ચુલ્લશતક કુંડકોલિયો, કરે જિન આગમ સેવ, ભવિ૦ (૨). સદાલ પુત્ર છે સાતમા મહાશતક ગુણવંત ભવિ૦ (૩). વર્તમાન જિન દેશના, સાંભળી વ્રત લીએ બાર, ભવિ૦ (૪). અગિયાર પડિમા તપ તપી, અણસણ કરી લહી અગ્ન. ભવિ૦ મહાવિદેહે મનુજ થઇ, જાશે દશ અપવષ્ણુ. ભવિ૦ (૫). આગમ અમૃત રસ ભર્યો, જે પીએ નરનાર, ભવિ૦ (૬). રૂપવિજય પદ સંપદા, તે પામે નિરધાર ભવિ૦ (૭).
સ્તુતિ સુપાર્શ્વ જિનની વાણી, સાંભળે જેહ પ્રાણી, હૃદયે પહેંચાણી, તે તર્યા ભવ્ય પ્રાણી, પાંત્રીસ ગુણ ખાણી, સૂત્રમાં જે ગુંથાણી ષટુ દ્રવ્ય શું જાણી, કર્મ પીલે ક્યું ઘાણી૦..૧
soboc so toe ooc doc sabe stoc sobe sator શ્રી ઉપાસકદશાંગ સૂત્ર શ્લોક-૮૧૨, પદ-૫૭૬૦૦૦
શ્રુતસ્કંધ-૧૦, અધ્યયન-૧૦. • આનંદ-કામદેવ આદિ ૧૦ શ્રાવકનો અધિકાર આવે.
ગૌતમ અને આનંદ વચ્ચે થયેલ ચર્ચા તથા ગૌતમ સ્વામી આનંદને ખમાવે. દેવો દ્વારા વ્રતધારી શ્રાવકોને ધર્મથી ચલિત કરવા.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
• સદાલપુત્ર ગોશાલાનો ધર્મ માનતા, પરંતુ વિર ભગવાનના
ઉપદેશથી પ્રતિબોધ પામ્યા તે વાત મહા શતકશ્રાકને ભગવાન આલોચના કરવાનું જણાવે, પત્નીને ભલે સત્ય કહ્યું પણ અપ્રિય દુઃખ ઉપજે તેવું ન બોલાય. ભ.વરના ૧૦ શ્રાવકમાંથી આનંદ, કુંડ કાલિક, તેતલિપિતા, નંદિની પિતા યા ચાર શ્રાવકને દેવતાના ઉપસર્ગ થયાં નથી. ૨૦ વર્ષ સુધી શ્રાવકના વ્રતોનું પાલન, ૨૦ વર્ષમાં ૧૪ વર્ષ સુધી ઘરમાં રહ્યા ને, ૫ વર્ષ સુધી ગૃહ કાર્યનો ત્યાગ કરી, પૌષધ શાળામાં રહીને શ્રાવકની પ્રતિમાને આરાધીને, ઉપસર્ગ આવવાથી ચલિત ન થયાં, દરેક શ્રાવક એકેક માસનો સંથારો કરીને અંતે મૃત્યુ પામી પેલાં સો ધર્મ દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થઇ ચાર પલ્યોપમ આયુષ, ત્યાંથી આવી, મહાવિદેહમાંથી મોક્ષમાં, શ્રાવકના ૧૨ વ્રતો, ૧૧ પ્રતિમાઓ દિન ચર્યાનું સુંદર વર્ણન કરેલ છે. ૧) આનંદ ૨) કામ દેવ ૩) ગાથા પતિ ૪) ચલનિધિના ૫) સુરાદેવ ૬) ચુલ્લશતક ૭) કુંડમેલિક ૮) સદાળપુત્ર ૯) મહાશતક નંદિનીપિતા ૧૦) શાલિહ. આનંદ શ્રાવક – વાણિજય ગામમાં જિતશત્રુ રાજાના પુત્ર આનંદ શ્રા. ધનાઢય ૪ કરોડ સુવર્ણ મુદ્રાખજાનામાં (ભંડારમાં), ૪ કરોડ વ્યાપારમાં ૪ કરોડ ધનધાન્ય-દ્વિપદમાં ચતુષ્પદ માટે અને ૪ ગોકુલ હતા જે દરેકમાં ૧૦ હજાર ગાયો, તેજસ્વી વિપુલ ભવન શયન-આસન-પાન-સુવર્ણ રજતાદિ પ્રચુર ધનવાળા છતાં પરિગ્રહ પરિમાણને સંતોષી આરાધના પણ ઉત્કૃષ્ટ કક્ષાની હતી જે શ્રાવકો આદર્શ રૂપ હતાં, આજના શ્રાવકોનું લક્ષ ધનાઢ્ય-અબજોપતિ-ઉદ્યોગપતિનું હોવું જોઇએ પણ આવા ઉત્તમ શ્રાવકો બનવાનું હોય.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
व श्रीअंतकृतदशांगसूत्रम्
'આ અંતકતદશાંગ સૂત્રમાં અં તકૃત કેવલીઓનું વર્ણન આવે છે. અંત સમયે કેવલજ્ઞાના પામી અંત મુહર્તમાં મોક્ષે ગયા હોય તેને અંતકૃતા કેવલી કહેવાય છે. દ્વારિકા નગરીનાં વર્ણનથી ' આ આગમની શરુઆત થાય છે. દ્વૈપાયન દ્વારા દ્વારિકાનો નાશ, અર્જુન માલી, અઈમુકતા. શત્રુંજ્યનો અધિકાર જણાવ્યો છે. શ્રેણિક રાજાની | ૨૩ રાણીઓની તપશ્ચર્યાનું સુંદર વર્ણન છે.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jool
Cooooooo
COLO
नमो मरिहंताणं नमो सिद्धाणं नमो मायरियाण नमो उवज्झायास
ॐ नमो लोए सव्ववाह
एसो पंचनमुक कारो सब्द पावप्पाणासमो मंगलाएं च सब्वेसि पदमं हबह मंगलं.
हह
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮) અંતકૃદશાંગ સૂત્ર - પ્રદક્ષિણા-૧૯ - સાથિયા-૧૯ - ખમાસમણ-૧૯ - ખમાસમણાનો દુહો
અંત સંસારનો જેહને, કીધો તેહની વાત, તે કારણ અંતગડ કહ્યું, લઇએ નામ પ્રભાત
કાર્યોત્સર્ગ-૧૯ લોગસ્સનો - માળા-૨૦ માળાનો મંત્ર: ૐ હ્રીં શ્રી અંતકુદશાંગ સુત્રાય નમઃ
સકલ કુશલ વલ્લી...બોલીને
ચૈત્યવંદન લક્ષ્મણા માતા જનમીયો, મહસેન જસ તાય, ઉડુપતિ લંછન દીપતી, ચંદ્રપુરીનો રાય... દશ લાખ પૂરવ આઉખું, દોઢસોં ધનુષની દેહ, સુર નરપતિ સેવા કરે, ધરતાં અતિ સનેહ.. ચંદ્રપ્રભ જિન આઠમા એ, ઉત્તમ પદ દાતાર, પદ્મવિજય કહે પ્રણમીએ, મુજ પ્રભુપાર ઉતાર. ...........
સ્તવનનો દુહો નિરૂપમ નેમિ નિણંદની, સાંભળી દેશના સાર, ગોયમ સમુદ્રસાગર પમુહ, પામ્યા ભવજળ પાર... ૧
સ્તવન અંતગડ અંગ તે આઠમું રે, અષ્ટમી ગતિ દાતાર, નમો વીતરાગને. આઠ વરગ છે તેહના રે, અધ્યયન નેવું ઉદાર.
................
૩૫)
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમો (૧). સુઅબંધ એક સોહામણો રે, અર્થ અનંતનું ધામ, નમો૦ ચરણ કરણ રયણે ભર્યો રે, આપે અવિચળ ઠામ. નમો૦ (૨). યદુવંશી યાદવ ઘણા રે, ત્યજી સંસાર ઉપાધિ, નમોઃ સંયમ શુદ્ધ આરાધીને રે, કોઢી કર્મની વ્યાધિ, નમો૦ અજ્જવ મદવ ગુણે ભર્યો રે, સંયમ સત્તર પ્રકાર, નમો૦ (૩). અજ્જવ મદવ ગુણે ભર્યો રે, સંયમ સત્તર પ્રકાર, નમો૦ સમિતિ ગુપ્તિ તપસ્યા કરી રે, પામ્યા ભવજળ પાર. નમોડ (૪) આગમ રીતે ચાલતાં રે થયા મુનિ સિદ્ધ અનંત, નમો) આગમ પૂજી ભવિજના રે. લાહો ચિદ્રુપ મહંત. મો. (૫)
સેરે સુરવંદા, જાસ ચરણારવિન્દા, અઠ્ઠમ નૃપનંદા, ચંદ વરણે સોહંદા, મહસેન નૃપનંદા, કાપતા દુઃખ દંદા, લંછન મિષ ચંદા, પાયમાનું સેવિંદા.
શ્રી અંતકૃદશાંગ સૂત્ર અધ્યયન-૯૨, વર્ગ-૮, શ્લોક-૮૫૦, અંતતિ કેવળી-કેવળ શાન પામીને તરત આયુષ પૂર્ણ કરી આઠ કર્મોનો
ક્ષય કરી મોકો જનારા આત્માઓ. • યાદવ વંશના અંધક વિષ્ણુના ગીતમાદિ આઠ પુત્રો નેમિનાથ
પાસે સંયમ ગ્રહણ કરી શત્રુંજય પર્વત પર અંતકૃત કેવલી થઇ મોક્ષ તેનું વર્ણન છે.
૩૬))
ઉ
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
• ગજસુકુમાલમુનિ સ્મશાને કાઉસગ્ગ ધ્યાનમાં માથે બળતાં
અંગારા મુકીને મરણાંત ઉપસર્ગ કરનારા સસરાના ઉપસર્ગને સમભાવપૂર્વક સહન કરીને કેવલી થઇ મોક્ષ, કૃષ્ણના ભાઇ છે. અઈમુત્તામુનિનું જીવન, કૃષ્ણા રાણીએ દીક્ષા લઇને વર્ધમાન તપની ૧૦૦ ઓળીની કરેલ આરાધના તમે પણ દીક્ષા લઇને
કરશો. • તપ-સંયમની સુંદર પ્રેરણા, નવાંગી ટીકાકાર અભયદેવસૂરિજી
મ. છે. • સિદ્ધગિરિ પર અંતકૃત કેવલી થઇ કેટલા પુણ્યાત્મા મહાત્માઓ
મોક્ષે ગયા, અણસણ સિદ્ધગિરિ પર કરીને. કંસ પત્ની જીવયશા દારૂના નશામાં દિયરમુનિનો હાથ પકડ્યો ત્યારે મુનિ કહે જેના ઉત્સવમાં મસ્ત બની છે તેનો સાતમોગર્ભ તને મારનારો થશે, સાંભળીને જીવયશાનો નશો ઉતર્યો પતિને વાત કરી, કંસે દેવકીને નજર કેદ રાખી, સાત પુત્રોને દેવે અપહરણ કરી સુલસાના મરેલા પુત્રોને જન્મતાં ટ્રાન્સફર કર્યું હોવા જાય બે-બે ની ટુકડી ત્રણવાર આવ્યા, દેવકીને
ત્યાં, દેવકીના અરમાનો એક પુત્રને રમાડવાની હતી તેથી કૃષ્ણ આરાધન કરીને મોક્ષગામી ગજસુકુમાલ દેવની સહાયથી દીધેલ પણ તેને દીક્ષા લઇ અંતકૃત કેવલી થઇ મોક્ષે ગયા.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯) અનુત્તરોપપાતિકદશાંગ સૂત્ર * પ્રદક્ષિણા-૨૩ • સાથિયા-૨૩ • ખમાસમણ-૨૩
ખમાસમણનો દુહો અણુત્તરોવવાદ સૂત્રને, નમીએ ભવિજિન સાર, સંજમ લઇને અણુત્તરે, ઉપન્યા તેહ અધિકાર. કાર્યોત્સર્ગ-૨૩ લોગસ્સનો માળા-૨૦
માળાનો મંત્ર ૐ હ્રીં શ્રી અનુત્તોરપપાતિકદશાંગ સૂત્રાય નમઃ
સકલ કુશલ વલ્લી બોલીને
ચૈત્યવંદના સુવિધિનાથ નવમા નમું, સુગ્રીવ જસ તાત, મગર લંછન ચરણે નમું, રામા રૂડી માત... આયુ બે લાખ પૂરવતણું, શત ધનુષની કાય, કાંકદી નયરી ધણી, પ્રણમું પ્રભુ પાય... ઉત્તમ વિધિ જેહથી લહ્યો એ, તેણે સુવિધિ જિન નામ, નમતાં તસ પદ પદ્મને, લહિયે શાશ્વત ધામ..
સ્તવનનો દુહો જાલિ મયાલિ ઉવયાલિ મુનિ, પુરિસસણ વારિસેણ, સંયમ લઈ અનુત્તર ગયા, હું વંદુ તિવિહેણ. ....... ૧
સ્તવન નવમું અંગ સેવો ભવિ પ્રાણી, નામ અણુત્તરોવવાદ
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीअनुत्तरोववार्डदशांगसूत्रम
ભાગ
અનુત્તરોવવાઈદશાંગ સૂત્રમાં શુદ્ધ ચારિત્રનું ' પાલન કરીને અનુત્તર દેવ વિમાને ગયેલા
એકાવતારી ૩૩ ઉત્તમ આત્માઓના જીવન ચરિત્ર ' છે. ખુદ મહાવીર પ્રભુએ જેમની પ્રસંશા કરી હતી 'તે ધન્ના-કાકંદીની કઠોર તપસ્યાનું રોમાંચક વર્ણના 'પણ છે. જે તપશ્ચર્યાથી તેઓનું શરીર હાડપિંજર ' જેવું બની ગયું હતું.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
*OOOOON
OOOOOce
नामो शरिहता नमो सिद्धाण नमोमायरियाग नमोबज्झायाग नमोलोएसब्बासाहों एसोपंचनामुक्कारी सब्बपावाप्पागासमो मंगलाएाँच सब्बास पढम हुबइ मंगलं.
2002
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુણખાણી, એ તો સોહમ ગણધરની વાળી (૧). તુમે પૂજો લાલ, અનુત્તરોવવાઇ અંગ સુગંધી ચૂરણે, એ સેવો લાલ, ઉદયે આવે ભાગ્ય હોય જો પૂરણે (એ આંકણી) સુંદર એક સુખબંધ સોહે છે. ત્રણય વર્ગે ભવિ મન મોહે છે, તેત્રીસ અધ્યયને બોહે છે. તુમે૦ એ૦ (૨). સગ શ્રેણિક ધા૨ણી સુત જાણો, નંદા સુત અભયકુમાર શાણો, દોય ચેલણા નંદન મન આણો. તુમે૦ એ૦ (૩). વૈશાલિક વચન સુણી કાને, બૂઝયા વ્રત લીયે ઘણા બહુમાને, અનુત્તર સુર થાય સંયમ તાને. તમે૦ એ૦ (૪). શ્રેણિક ધારણી સુત તે૨ ભલા, દીરધસેનાદિક ગુણનીલા, લહ્યાં સંયમે અનુત્તર સુખ ભલાં. તુમે૦ એ૦ (૫). ધન ધન્નો કાકંદિવાસી, બત્રીશ રમણી ત્યજી ગુણરાશિ, લઇ સંયમ થયો અનુત્ત૨વાસી. તુમે૦ એ૦ (૬). જિન ઉત્તમ મુખ પદ્મની વાણી, સુનક્ષત્રાદિક નવ ગુણખાણી, લહ્યા રૂપવિજય અનુત્તર નાણી. તુમે૦ એ૦ (૭).
સ્તુતિ
નરદેવ ભાવદેવો, જેહની સા૨ે સેવો, જેહ દેવાધિદેવો, સા૨ જગમાં જ્યું મેવો, જોતાં જગ એહવો, દેવ દીઠો ન તેહવો, સુવિધિ જિન જેહવો, મોક્ષ દે તત ખેવો.
oooooooooooo go co
do do
શ્રી અનુત્તરોપપાતિકદશાંગ સૂત્ર
અનુત્તર = પ્રધાન, શ્રેષ્ઠ / ઉપપાત
= જન્મ
સર્વશ્રેષ્ઠ દેવલોકમાં જન્મ થયો તેવા તપ-સંયમ આદિ શુભ
૩૯
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રિયા દ્વારા અનુત્તરદેવલોકમાં ઉત્પન્ન થયા છે. ત્યાંથી ચ્યવી મહાવિદેહમાં ઉત્તમ કુલે જન્મી દીક્ષા લઇ મોક્ષે જશે.
• સુવિશુદ્ધ ચારિત્રનું પાલન કરીને અનુત્તર વિમાનમાં ઉત્પન્ન થનારા મહાપુણ્યશાળી ભવ્યાત્માઓના જીવન ચારિત્રો છે, જેમાં શ્રેણિક૨ાજાની ધારિણી રાણીના જાલિ વિગેરે સાતપુત્રો, ચેલ્લણા રાણીના બે પુત્રો તથા શ્રેણિકની પ્રથમ રાણી નંદીના પુત્ર ચાર બુદ્ધિના નિધાન અભયકુમારમહામંત્રીમાં જીવન ચરિત્રો, ચારિત્રની નિર્મલ આરાધના. અભયકુમાર સામદામ-દંડ-ભેદ ચાર નીતિમાં નિષ્ણાત હતા, ચાર બુદ્ધિના નિધાન હતાં કુશાગ્ર બુદ્ધિથી સમસ્યાને સુલટાવી દેવાનીકળા થોડીવારમાં ગમે તેવી જટિલ સમસ્યા હોય તોય, આદ્રકુમાર પ્રતિમા મોકલી પ્રતિબોધ તેના દ્વારા થઇને દીક્ષા લીધા, સુલસને ધર્મી બનાવ્યો અને ભ. કહ્યું અંતિમ રાજર્ષિ થઇ ગયા છે. હવે કોઇ થવાના નથી તેથી અભયકુમારે કહ્યું મારે રાજા નથી બનવું, રાજેશ્વરી નરકેશ્વરી આવા પાપો કરીને નરકમાં મારે જવું નથી, મેઘકુમાર અને નંદિસેણ કુલ ૨૫ પુત્રોનું વર્ણન છે. બાકી ૧૧ રાજ કુ. સંયમ ન લીધું. કાલઆદિ ૧૦ પુત્રો અને કોણીક-નરકે ગયા.
• ધન્નાકાંકદી (ધન્ના અણગાર) જીવન આઠ મહિનામાં છઠ્ઠના પારણે છઠ્ઠ ચાલે ત્યારે હાડકા ખખડતા હતાં. ધન્યકુમાર સાર્થવાહના પુત્ર ૩૨ કન્યાઓ સાથે ૩૨, ૩૨, દાસ દાસી, વિપુલ સંસારના ભોગ સુખો અનુભવતો, દહેજમાં સસરાએ ઘોડા-૨થ-રત્નો અલંકારો વસ્ત્રો-આસન-શય્યા બધુ મળ્યું છતાં ભ.ની દેશના વાહનવિના વંદન કરવા જાય છે,
૪૦
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
દેશના સાંભળી વૈરાગ્ય થવાથી અનંતા દુઃખો આપનાર છે. માટે કામ ભોગો નો ત્યાગ કરો, છઠ્ઠ પારણે છઠ્ઠ અંતે માસ ક્ષમણ પાદોપગમન અણસણ કર્યું, અંગો પાંગનું વર્ણન, માસ-રૂધિર સુકાવાથી હાડકા ખડખડે શ્રેણિકરાજા વીરભ. ને પૂછ્યું ૧૪ હજાર સાધુમાં સર્વશ્રેષ્ઠ કોણ ભ. કહે ધન્નો અણગાર ૯ મહિનાની સાધનામાં અનુત્તર વિમાનમા આયંબીલ પણ ભિક્ષાચર-તાપસ-યાચક બ્રાહ્મણ લીધા પછી જે વધે તે નિરસ આહાર ગ્રહણ કરવાનો. ધન્ય છે તપસ્વી અણગારને. શ્રેણિકના ૧૦ કુમારોનું વર્ણન એકેક અધ્યયનમાં છે. ૩૬ પુત્રોમાં ૨૩ પુત્રોએ દીક્ષા લઇ અનુત્તરમાં ઉત્પન્ન.
"सारं वीरागमजलनिधिं सादरं साधु सेवे". "આજ્ઞાર્થ સંવેદને માનઃ ”
આગમ દર્પણમાં તો ન પહો ” આખા લોકનો પરિચય થાય છે.
સિધ્ધસેન દિવાકરજીએ સૂત્રોની ઘણી વ્યાખ્યા આપી છે.
એમાં કહ્યું છે.
अस्मिन् शेते सूत्र राशिः इति सूत्रम्
સૂત્રકાર અનંત અર્થ રાશિને સૂત્રમાં પૂરે છે. ગૌતમસ્વામિ સુધર્માસ્વામીજી વિ. ગણધરો પૂર્વધરો સૂત્રકાર છે. તો સૂત્રમાં પૂરાયેલા અર્થોને બહાર લાવે તે વૃત્તિકાર પૂ. શીલાંકાચાર્ય હરિભદ્રસૂરિ મ. અભયદેવસૂરિ વિ.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦) પ્રશ્ન વ્યાકરણ સૂત્ર પ્રદક્ષિણા-૧૦ - સાથિયા-૧૦ - ખમાસમણ-૧૦
ખમાસમણનો દુહો દશમા અંગને વંદીયે, પહવાગરણ નામ, પૂજો ધ્યાવે ભાવથી, લેવા શિવસુખ ધામ.
કાર્યોત્સર્ગ-૧૦ લોગસ્સનો માળા-૨૦ માળાનો મંત્ર છે હૂ શ્રી પ્રશ્ન વ્યાકરણ સૂત્રાય નમઃ
સકલ કુશલ વલ્લી બોલીને
ચૈત્યવંદના નંદા દઢરથ નંદનો, શીતલ શીતલનાથ, રાજા ભદિલપુર તણો, ચલવે શિવ સાથ...... લાખ પૂરવનું આઉખું, નેવું ધનુષ પ્રમાણ, કાયા માયા ટાળીને, લહ્યા પંચમ નાણ શ્રીવત્સ લંછન સુંદરૂ એ, પદ્મ પદે રજે જાસ, તે જિનની સેવા થકી, લહિયે લીલ વિલાસ.
- સ્તવનનો દુહો ત્રિપદી અર્થ પ્રકાશિઓ, ગણધર ને જિનરાજ, તે જિનદેવને પૂજતાં, લહિયે શિવસામ્રાજ્ય..
......................
૪૨ )
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
0 श्रीप्रश्नव्याकरणांगसूत्रम
વિરમન
કાતિપાત વિર
વિરમન વલ્ડ
થાઅદત્તા,
સવે,
ત્રથા પ્રાણાતિ,
વિર મનોજ
ગF 4થી વધાEહ.
છે. કે જી
! થી
ધમનક
હરમનવત
થામણ
સર્વથા પરિ,
પ્રશ્ન વ્યાકરણ સૂત્રમાં હિંસા-જૂઠ-ચોરીમૈથુન-પરિગ્રહ એ પાંય મહાપાપોનું વર્ણન તથા તેના ત્યાગરુપ પાંચ મહાવ્રતોનું સ્વરુપ જણાવેલું છે. પૂર્વકાલમાં મંત્ર-તંત્ર-વિધા અતિશયોની અનેક વાતો તથા ભવનપતિ આદિ દેવો સાથે વાત કરવાની તથા ભુત-ભાવિને જાણવાની માંત્રિક પધ્ધતિઓ આ આગમમાં હતી.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
*100/
NEELAM
नमो मरिहंताएं नमो सिद्धारा नमो प्रायरिया नमो उवज्झायाएं नमो लोए सव्व साह
एसो पंचनमुक्कारो सब्ब पावप्पाशासमो मंगलाएं च सब्वेसि पदमं हवह मंगलं.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્તવન
ભવિ તુમે પૂજો શ્રી મહાવીર, સરસ કેસર ઘસી રે લોલ, ભવિ તુમે કસ્તુરી બરાસ, અંબર ભેળી ઘસી રે લોલ, ભવિ તુમે પંચવરણી વ૨ કુસુમ, હાર કંઠે ધરો રે લોલ, ભવિ તુમે ધૂપ ઉખેવો ભાવથી, જિમ ભવજળ તરો રે લોલ. (૧). વિ તુમે જગદીપક જિન આગળ, દ્રવ્ય દીપક કરો રે લોલ, ભવિ તુમે ભાવદીપક લહો કેવળ નાશ ઉલટ ધરો રે લોલ, ભવિ તુમે અક્ષત નૈવેદ્ય ફળ ઠવી, ભવસાગર તરો રે લોલ, ભવિ તુમે સેવી સંવર ભાવ, એ શિવરમણી તો રે લોલ, ભવિ તુમે સેવી સંવર ભાવ, એ શિવરમણી વરો રે લોલ. (૨). ભવિ તુમે ઠંડી આસવ પંચ, પૂજા પ્રેમે કરો રે લોલ, ભવિ તુમે જિનપૂજા જે શુદ્ધ, દયા તે મન ધરો રે લોલ, ભવિ તુમે શીલ સંયમ શિવ સમિતિ, સંવર જાણીયે રે લોલ, ભવિ તુમે સમ્મિતિ ભદ્રા બોધિ, પૂજો વખાણીયે રે લોલ. (૩). ભવિ તુમે જાણો દશમે અંગ, સુઅબંધ એક છે રે લોલ, ભવિ તુમે સમજો દશ અધ્યયન, અર્થથી છેક છે રે લોલ, ભવિ તુમ કર્મ નિર્જરા હેતુ, ચૈત્યભક્તિ કરો રે લોલ. ભવિ તુમે પૂજો ધ્યાઓ સમરો જિમ ભવજળ તરો રે લોલ. (૪). ભવિ તુમે શ્રી જિનરાજ, ઉત્તમ મુખ પદ્મની દેશના રે લોલ, ભવિ તુમે ટાળો અનાદિ કુકર્મ, દાયક જે કલેશના રે લોલ, ભવિ તુમે રૂપવિજય પદકમલા, વિમલા પાવજો રે લોલ, ભવિ તુમે સરસ સુકંઠે, શ્રી જિનઆગમ ગાવજો રે લોલ. (૫).
૪૩
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્તુતિ
શીતલ જિન સ્વામી, પુણ્યથી સેવ પામી, પ્રભુ આતમરામી, સર્વ ૫૨ભાવ વામી, જે શિવગતિ ગામી, શાશ્વતાનંદ ધામી, ભવિ શિવ સુખ કામી, પ્રણમીયે શીશ નામી.
માર boooooooooooo
શ્રી પ્રશ્ન વ્યાકરણ સૂત્ર શ્રુતસ્કંધ-૧ / અધ્યયન-૧૦ |
poo >obc
પ્રથમ પાંચ અધ્યયનમાં હિંસાદિ પાંચ આશ્રવોનું છેલ્લા પાંચ અધ્યયનમાં અહિંસાદિ પાંચ સંવરોનું.
અનેક મહા ચમત્કારી વિદ્યા મંત્રો તથા નાગકુમાર આદિ ભવનપતિ દેવો સાથે મુનિવર્યોએ કરેલી વાત ચીતોનો સમાવેશ, પ્રશ્ન વિદ્યા, અપ્રશ્નવિદ્યા, પ્રશ્ના પ્રશ્ન વિદ્યા તે હાલ વિચ્છેદ થયેલ છે. • મંત્ર જેનો અધિષ્ઠાયક દેવ હોય તે.
♦ વિદ્યા જેની અધિષ્ઠાયિકાદેવી હોય તે, હાલમાં તો આશ્રવસંવર સિવાયનું બધું વિચ્છેદ થયેલ છે.
પ્રશ્નોનું સ્પષ્ટી કરણ છે, શબ્દોના વ્યાકરણની જેમ પ્રશ્નોનું વ્યાકરણ છે.
• જેના ઘરમાં જવાથી માલિકને અપ્રીતિ થાય તેવા ઘરમાં આહારાદિ માટે જવું નહીં, અપ્રીતિવાળા શ્રાવકાદિ પાસેથી પીઠ ફલકાદિ લેવા નહીં.
આહાર યાત્રા-પડલા ગુચ્છા-પૂજણી વિગેરે ઉપયોગી ઉપકરણનું વર્ણન.
• શુભાશુભ શબ્દાદિમાં રાગ-દ્વેષ ન કરવાં.
૪૪
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीविपाकांगसूत्रम
પુણ્યકર્મનો. વિપાક
પાપકર્મનૉ વિપાક
શ્રીવિપાકાંગ સુત્રમાં અજ્ઞાન અવસ્થામાં હિંસા આદિ ભયંકર પાપોના ફલ (વિપાક) રુપે પરભવમાં કારમી પીડા અનુભવનારા દશ મહાપાપી જીવો
અને ધર્મની ઉત્તમ આરાધનાથી પરભવમાં સુંદર | સુખ અનુભવનારા દશ ધર્મી જીવોનાં ચરિત્રનું વર્ણન છે. મૃગા પુત્ર (લોઢીયો) અને મહામુનિ સુખાહુના પ્રસંગો અદ્ભુત છે.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
.000000
oporncod
HODance
ISA
नमो मरिहता नमो सिद्धाण नमोमायरियाग नमोबज्झायाग नमोलोएसब्बासाहों एसोपंचनामुलकारी सब्बपाबप्पापासणी मंगलाच सबसि पढम हवइमंगल. pm
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧) વિપાકમૃત સૂત્ર • પ્રદક્ષિણા-૨૭ • સાથિયા-૨૦ખમાસમણ-૨૦
ખમાસમણનો દુહો વિવાગસૂત અગીયારમું, દુઃખ સુખ ફળ અધિકાર, તજીએ પાપને પુણ્યને પણ, ભજીએ સંવર સાર.
કાર્યોત્સર્ગ-૧૦ લોગસ્સનો - માળા-૧૦ માળાનો મંત્ર ૐ હ્રીં શ્રી વિપાકશ્રુત સૂત્રાય નમઃ
સકલ કુશલ વલ્લી બોલીને
ચૈત્યવંદન શ્રી શ્રેયાંસ અગ્યારમા, વિષ્ણુ નૃપ તાય, વિષ્ણુમાતા જેહની, એંશી ધનુષની કાય. વરસ ચોરાશી લાખનું, પાલ્યું જેણે આય, ખગી લંછન પદકજે, સિંહપુરીનો રાય......... રાજ્ય તજી દીક્ષા વરી એ, જિનવર ઉત્તમ જ્ઞાન, પામ્યા તસ પાને, નમતાં અવિચલ થાય..
સ્તવનનો દુહો બાંધ્યા યોગ કષાયથી, કર્મ અશુભ શુભ જેહ, જિન જિનાગમ સેવથી, ક્ષય કરી લો શિવગેહ.... ૧
૪૫)
-
ઉ૧)____
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્તવન
અંગ અગ્યારમું શ્રી જિનવરે કહ્યું, ભવિજનને હિત કાજ, મુનિસર૦ ઇંદ્રિય કષાય પ્રમાદને પરિહરી, લહો શાશ્વત શિવરાજ. મુનિ (૧). શ્રી જિન પૂજો પ્રેમે ભવિજના (એ આંકણી) અરિહંત સિદ્ધ સૂરિ ઉવજઝાયની. સાધ્યપદે રહ્યા સાધ, મુનિ૦ દર્શન નાણ ચરણ તવ સેવના કરી, લહો સુખ અગાધ. મુનિ શ્રી. (૨). કર્મ શુભાશુભ ઉદયથી જીવને, સુખદુઃખ પ્રગટે રે અંગ મુનિ શ્રી) (૩). પુણ્ય પાપ ફળ ત્યજવાં જીવને, ભજવો સંવર ભાવ, મુનિ સિદ્ધિ સંસાર પદારથ ઉપજે, સમપરિણામનો દાવ. મુનિ શ્રી. (૪). પુણ્ય પાપ પયડિ સવી ક્ષય કરી, દૃષ્ટિ પ્રભા પરાધાર, મુનિ જિન ઉત્તમ મુખ પદ્મની દેશના, સુણી લો ચિતૂપ સાર. મુનિ શ્રી૦ (૫). સુઅબંધ દોય અજઝયણાં વશ છે, પદ સંખ્યા સુણો સાર, મુનિ૦ એક કોડી લાખ ચોરાશી ઉપરે, સહસ્ત્ર બત્રીસ ઉદાર. મુનિસર૦ શ્રી. (૬)
સ્તુતિ વિષ્ણુ જસ માત, જેહના વિષ્ણુ તાત, પ્રભુના અવદાત, તીન ભુવને વિખ્યાત, સુરપતિ સંઘાત, જાસ નિકટે આયાત, કરી કર્મનો ઘાત, પામીયા મોક્ષ સાત.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી વિપાકશ્રુત સૂત્ર શ્રુત સ્કંધ-૨, જંબુસ્વામી સુધર્માસ્વામી ને પૂ છે છે કે ૧૧- અંગનો અર્થ ભગવાને કહ્યો તે જણાવો.
બાંધેલા શુભા શુભ કર્મને ભોગવું તે વિપાક. ભૂતકાળમાં અનંતા દુ:ખો ભોગવેલા છે.
આસત્ર સિદ્ધિક જીવોને પાપી જીવોએ ભોગવેલાં દુ:ખો સાંભળતાં વૈરાગ્ય પેદા થાય છે.
સુખ જોઇએ છે તેના ઉપાય ભૂત ધર્મ-દાનાદિ કરતો નથી, આશ્ચર્ય એ કે દુઃખ ઉપજે તેવા કર્મો કરે છે. શુભાશુભ કર્મનો ઉદય (અનુભવ-ભોગવટો) પ્રદેશોદય અને વિપાકોદય તેમાં અહીં વિપાકોદયના બનાવો (પ્રસંગો) કહ્યો છે. શુભાશુભ કર્મનો વિપાકોદય સુખ-દુઃખ છે. દુઃખ વિપાકમાં મૃગપુત્રાદિ એ પૂર્વભવમાં ઇક્કાઇ રાઠોડ ૫૦૦ ગામો તાબામાં હતાં, ધનવાન પણ અધર્મી પ્રજા૫૨ નવા ક૨ વેશ નાંખીને હેરાન કરતો હિંસાદિ પાપો કરતાં ૧૬ રોગો થયાં રીબાતાં, રીબાતાં ૨૫૦ વર્ષનું આયુષ પૂર્ણ કરીને નરકમાં, ત્યાંથી નીકળીને અહીં મૃગાપુત્ર તરીકે ગર્ભમાં આવતાં જ માતાને અનિષ્ટ ગર્ભપાતના ઘણા ઉપાયો નિષ્ફળ, જન્મતાં જ આંખકાન નાક-કાંઇ જ નહીં જાણે માંસનું પીંડ હોય તેના ઉપર પ્રવાહી મુકે તે થોડીવારમાં પરૂ અશુચિ રૂપે બહાર નીકળે બહુ દુઃખી થાય છે, પૂર્વમાં બાંધેલા કર્મોના ફળને ભોગવતાં, વેદનાથી મરીને તિર્યંચના ભવો કર્યા બાદ
૪૭
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
પેલી નરકમાં વચ્ચે તિર્યંચના ભવો કરીને બીજી નરક માંડીને સાતે નરક સુધી જશે ત્યાંથી નીકળીને જલચર પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ સ્થલચરાદિ વારંવાર ઉત્પન્ન થઇ અનુક્રમે ચઉરિન્દ્રય પૃથ્વી વિ. પંચે-તિર્યંચમાં સિંહાદિ ભવોમાં ભમશે પાપો ક્ષય થતાં મનુષ્ય થઇને બોધ પામી દીક્ષા લઇને સૌધર્મ ચંદ્રદેવલોકમાંથી મહાવિદેહમાં ચારિત્ર લઇને મોક્ષે જશે. પાપ કર્મોના વિપાકો સાંભળીને જીવો પાપોથી ન અટકે તે બહુલ સંસારી દીર્ઘ સંસારી સંભવે. સુપાત્ર દેવાનો ઉત્સાહ ન જાગે તેવા જીવો પરિત્તસંસારી સંભવે નહીં.
દર્પણ મુખના પરના ડાઘ, વસ્ત્રોની સજાવટ, માથાના વાળ, કપાળ પર તિલક, શરીર સૌંદર્ય જોવા ઘરમાં ઠેર ઠેર દર્પણ, પ્લેટફોર્મ પર, એરોડ્રામ-રેલ્વેમાં કારમાં પ્લેનમાં રીક્ષામાં દર્પણ હોય છે, ફીટ કેટલા વિવિધ સ્થળે પણ આત્મીક સૌંદર્ય જોવા આગમ દર્પણ ઉપયોગી છે. મુખડા ક્યા દેખો દર્પણમાં
આગમ દર્પણ જોશો તો આત્મદર્શન થશે, આગમ થી પછી કલ્યાણની કેડી પર આગળ વધો.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
વાઈસ 1.
/
a શ્રી ઉવવાઈ સૂત્ર આચારાંગ સૂત્રનું ઉપાંગ છે. દેવ-નારકીના ઉપપાત-જન્મ, મોક્ષ-મન વિગેરે મુખ્ય વિષય છે. શ્રેણિક મહારાજાની પ્રભુને વાંદવા જવાની અપૂર્વ તૈયારી, શ્રેણિક રાજાએ કરેલું વીર પ્રભુનું સામૈયું, અખંડ તાપસના જીવન પ્રસંગો તેના સાતસો શિષ્યો, કેવલી સમુદ્યાત તથા મોક્ષનું રોમાંચક વર્ણન આ આગમમાં છે.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
ロロに入
नमो अरिहंताएं नमो विरुवा नमो मायरिया
नमो उवज्झाया।
नमो लोह सव्ववाइणं एसो पंच नमुक कारो सब्ब पावप्पाशाससो मंगलाएं च सव्वेसि पदमं हबह मंगलं.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨) ઔપપાતિક સૂત્ર
પ્રદક્ષિણા-૨૩ ૦ સાથિયા-૨૩ - ખમાસમણ-૨૩
ખમાસમણનો દુહો
બાર ઉપાંગમાં આદ્ય છે, ઉવવાઇ જેહનું નામ, વિધ વિધ વાતે સોહામણું પૂજો મન અભિરામ કાર્યોત્સર્ગ-૨૩ લોગસ્સનો ♦ માળા-૨૦
માળાનો મંત્ર : ૐ હ્રીં શ્રી અનુત્તરોપપાતિકદશા સૂત્રાય નમઃ
સકલ કુશલ વલ્લી બોલીને ચૈત્યવંદન
વાસવ વંદિત વાસુપૂજ્ય ચંપાપુરી ઠામ, વાસુપૂજ્ય કુલચંદ્રમાં, માતા જ્યા નામ મહિષ લંછન જિન બારમા, સિત્તેર ધનુષ પ્રમાણ, કાયા આયુ વરસ વળી, બહોંતેર લાખ વખાણ. સંઘ ચતુર્વિધ થાપીને એ, જિન ઉત્તમ મહારાય, તસ મુખ પદ્મ વચન સુણી, પરમાનંદી થાય
.................................
૪૯
૨
૩
સ્તવનનો દુહો
અંગતણા પદ એકનો, વિસ્તાર તેહ ઉપાંગ, સેવો ધ્યાઓ એહને, મન ધરી અધિક ઉમંગ............. આચારાંગનો ભાખિયો, થિવિરે કરી વિસ્તાર, સૂત્ર ઉવવાઇ સોહામણું, પૂજી લહો ભવપાર............
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્તવન શાસન નાયક ગુણનીલો, ત્રિભુવન તિલો રે જગ વિરજિણંદ, દેવ સુરાસુર નવરા, સેવે ભક્ત રે જસ પદઅરવિંદ. શાસન૦ (૧), ચઉદ સાહસ ભલા મુનિવરા, સંઘ સાહુણી રે છત્રીસ હજાર, ચાર નિકાયના દેવતા પદ સેવતા રે કોડાકોડી સાર, શાસન) (૨). પાઉધર્યા ચંપાપુરી, રચ્યું સુરવરે રે સમોસરણ ઉદાર, કોણિક દેઇ વધામણી, આયો વંદન કે ભક્તિ કરી સાર, શાસન, (૩), ચઉ ગઇ ગમણ નિવારણી, ભવ તારણી રે સુણી દેશના ખાસ, પરષદા લોક યથોચિતે, ગ્રહે મહાવ્રત રે અણુવ્રત ઉલ્લાસ. શાસન) (૪). સૂત્ર ઉવવાઈમાં કહ્યો, જે વિસ્તારે રે ગણધરે ઉચ્છાહ, તે શ્રત પૂજો ભવિજના, જિમ નિસ્તરો ભવજલધિ અથાહ. શાસન) (૫). જિન પડિમા જિન આગમે જસ ભક્તિ રે તે લહે શિવસાર, શ્રી ગુરુ પદ્મવિજય તણો, શિષ્ય ભાખે રે કવિ રૂપ ઉદાર. શાસન) (૬)
સ્તુતિ વિશ્વના ઉપગારી, ધર્મના અદિકારી, ધર્મના દાતારી, કામ ક્રોધાદિવારી, તાર્યા નર નારી, દુઃખ દોહગહારી, વાસુપૂજ્ય નિહારી, જાઉં હું નિત્ય વારી...૧
શ્રી ઔપપાતિક સૂત્ર આચારાંગ સૂત્રનું ઉપાંગ છે, દેવ-નારકીના ઉપપાતજન્મ, મન-મોક્ષાદિ મુખ્ય વિષય છે. શ્રેણિક રાજાની પ્રભુનેં વાંદવા જવાની અપૂર્વ તૈયારી, શ્રેણિકરાજાએ કરેલું વીરનું સામૈયું, અખંડ
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
તાપસના જીવન પ્રસંગો, તેમના ૭૦૦ શિષ્યો, કેવલિ સમુદ્ધાત તથા મોક્ષનું વર્ણન બતાવ્યું છે. • ઉપપાત = દેવ નારકીનો જન્મ વિષય વર્ણન ૧૧ અંગમાં રહેલ કઠિન શબ્દોનું વિસ્તારથી અર્થ સમજવા આવે જે અર્થ સમજાય નહીં તે માટે ઉપાંગ છે. અખંડ પરિવ્રાજક = સુલતાને ધર્મલાભ કહેવડાવ્યા ૭૦૦ પરિવ્રાજક (પહેરવેશથી તાપસ) હતા પાણી ખટું અણસણ કર્યું, દેવલોકમાં, અંબડ પરિવ્રાજક શ્રાવક મહાવિદેહમાં સંયમ લઇ કેવલી-મોક્ષે. ઉદ્યાન અનેક પ્રકારના રંગ બેરંગી ફુલોની સુગંધથી શોભિત હોય છે, તેમ આ સૂત્ર પણ અનેક વિષયોનું વિસ્તૃત વર્ણનથી શોભિત છે. કોણિક સમ્રા દ્વારા પ્રભુવીરનું ભવ્ય સામૈયું તેનું વર્ણન છે ભ. વીરના શિષ્યો કેવા તેજસ્વી-વર્ચસ્વી-યશસ્વી તપસ્વી-જ્ઞાની, ધ્યાન અનેક લબ્ધિઓના ધારક હતા એમનું વર્ણન કર્યું છે. ' કોણિકને સમાચાર મળ્યા કે ભ. વીર શિષ્ય સમુદાય સાથે ચંપા નગરીમાં પધારશે. તેમાં આમર્ષ આદિ લબ્ધિધારક મુનિઓની ઋદ્ધિનું વર્ણન. અંગ સૂત્રોમાં રહેલાં અર્થને સ્પષ્ટ બોધ કરાવે તે ઉપાંગ અંગ સૂત્રોને ઉપાંગ સાથે સંબંધ છે.
• મૃત્યુના મુખમાંથી બચાવે તે અભયદાતા ના ઉપકારથી વધુ
શ્રેષ્ઠ જ્ઞાનદાન છે.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩) રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર • પ્રદક્ષિણા-૪૨ - સાથિયા-૪૨ - ખમાસમણ-૪૨
ખમાસમણનો દુહો રાયપસેણિય સૂત્રમાં, રાજા પ્રદેશ અધિકાર, સૂર્યાભદેવ નાટક કરે, વીર પ્રભુ આગળ સાર.
કાર્યોત્સર્ગ-૪૨ લોગસ્સનો - માળા-૨૦ માળાનો મંત્ર ૐ હ્રીં શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્રાય નમઃ
સકલ કુશલ વલ્લી બોલી નીચેનું–
ચૈત્યવંદના કંપિલપુર વિમલ પ્રભુ, શ્યામા માતા મલ્હાર, કૃતવર્મા નૃપ કુલ નભે, ઉગમિયો દિનકાર. લંછન રાજે વરાહનું, સાઠ ધનુષની કાય, સાઠ લાખ વરસતણું, આયુ સુખ સમુદાય ..... વિમલ વિમલ પોતે થયા એ, સેવક વિમલ કરેહ, તુજ પદ પદ્મ વિમલ પ્રત્યે, એવું ધરી સસ્નેહ..
................. સ્તવનનો દુહો શ્વેતાંબી નગરી ધણી, નામ પ્રદેશી રાય, કેશી ગણધર દેશના, સાંભળી શ્રાવક થાય ... ... સમકિત ધારી શુભમતિ, પાળી નિર્મળ ધર્મ, . નિરૂપમ સુરસુખ અનુભવી, મનુએ ભવે શિવધર્મ.. ૨
می
بم
به
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
1235
૧૩
श्री रायपसेणी सूत्रम्
શ્રી રાયપસેણી એ સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રનું ઉપાંગ છે. જેમાં પ્રદેશી રાજાએ કરેલ જીવની શોધ-પરીક્ષા કેશી ગણધર દ્વારા ધર્મબોધ, તેમનું સમાધિ-મૃત્યુ, સૂર્યાભદેવ તરીકે ઉત્પત્તિ, સમવસરણમાં કરેલા ૩૨ નાટકો, ભગવંતને પૂછેલા નાસ્તીકવાદના ગુઢ ૬ પ્રશ્નોનું તાર્કિક નિરાકરણ આ આગમમાં છે. સિદ્ધાયતની ૧૦૮ જિન પ્રતિમાનું વર્ણન પણ છે.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
Good
0000000
p000000
(666SC
नमो च्यारिहत्ता नमो सिद्धाण नमोसायरियाण नमोबझाया नमोलोएसब्बासाहों एसोपंचनामुककारी सब्बपाबाप्पाला सामो मंगलाच सबसि पढम हुबइमंगलं.
HI
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્તવન મૂરિયામ રે સુરવરે અવધિનાણથી રે લાલ, આમલકલ્પા ઉદ્યાન રે લાલ, મોરે મન માન્યો રે જિનવરૂ રે લાલ, વિચરતા રે વીર જિણંદ વિલોકિને રે લાલ, કરે વંદન સન્માન રે લાલ, મોરે૦ (૧). ભાખે રે આભિયોગિક સુરને તદા રે લાલ, ઉદ્ઘોષણા કરો સાર રે લાલ, મોરે, આવજો રે જિનવંદન કરવા ભણી રે લાલ, મોરેન્ટ પામવા ભવજળ પાર રે લાલ. મોરે) (૨). સુરવરે રે સાથે વંદી વીરને રે લાલ, પૂજી પદકજ ખાસ રે લાલ, મોરે૦ પૂછે રે ભવ્યાદિક ષપદ ભલાં રે લાલ, પામી મન ઉલ્લાસ રે લાલ. મોરે) (૩). જિનપતિ રે જંપે ભવ્ય તું સમકિતી રે લોલ, ચરમ શરીરી ખાસ રે લાલ, મોરે, સાંભળી રે હરખે નાટક તે કરે રે લાલ, બત્રીશબદ્ધ ઉલ્લાસ રે લાલ મોરે. (૪). એક શત રે આઠ દેવ દેવી નાચે રે લાલ, થઇ થેઈ કરતી ચંગ . લાલ, મોરે૦ દેતી રે ફિરતી ચિહું દિશી ફૂદડી રે લાલ, જિનગુણ ગાતી ઉમંગ રે. લાલ. મોરે૦ (૫). વાજે રે વાજાં છંદે નવ નવે રે લાલ. હાવ ભાવ લય તાલ રે લાલ, મોરે થાસક રે વાસક અંતર ભાવના રે લાલ, દ્વાદશ કિરણે રસાળ રે લાલ. મો૨૦ (). વિસ્તાર રે રાયપાસેણી સૂત્રમાં રે લાલ, જિન ઉત્તમ મહારાજ રે લાલ, મોરે૦ ભાખે રે નિજ મુખ પદ્મથી દેશના 2 લાલ, રૂપવિજય પદ કાજ રે લાલ. મોરે (૭).
સ્તુતિ વિમલજિન હારો, પાપ સંતાપ વારો,
શ્યામાંબ મલ્હારો, વિશ્વકીર્તિ વિકારો, યોજન વિસ્તારો, જાસ વાણી પ્રસારો, ગુણ ગણ આધારો, પુણ્યના એ પ્રકારો.
,
.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી રાજપ્રક્ષીય સૂત્ર સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રનું ઉપાંગ છે.
જીવની શોધ-પરીક્ષા કેશી ગણધર દ્વારા ધર્મબોધ, સમાધિ મૃત્યુ, સર્યાભદેવ તરીકે ઉત્પત્તિ, સમવસરણમાં કરેલા ૩૨ના ટકો ભગવંતને પૂછેલા નાસ્તિક વાદના ગૂઢ-૬ પ્રશ્નોનું તાર્કિક નિરાકરણ, આમલ કલ્પા નગરીમાં ભ. વીરનું સમવસરણ રચાય છે, સૂર્યાભદેવ ભડવીરની સામે ૧૦૮ દેવદેવીઓ વિકર્વીને ૩૨ પ્રકારના નાટકો બતાવે છે, જેમાં સમુદ્રના ઉછળતાં મોજાનું નાટક, ચંદ્રોદય-સૂર્યોદયનું નાટક ક થી ૫ સુધી ૨૫ અક્ષરોની આકૃતિ બનતી જાય તેવા અભિનય નાટકો, ભડવીરના જીવન ચરિત્રને પ્રદર્શિત કર્યું છે, નાટ્ય ક્ષેત્રની ઘણી માહિતીથી ભરપુર આગમ છે. નાટકના અંતે ગૌતમે ભગવાનને પૂછ્યું, દેવ કોણ હતાં ! ભગવાનને દેવનો પૂર્વભવ જણાવે, તે પાર્થ ભ. ની પરંપરામાં થયેલ કેશી ગણધરના ઉપદેશથી બોધ પામેલ પ્રદેસીરાજાનું જીવન વૃત્તાંત, નાસ્તિક પ્રદેશી રાજાનું જીવન સલ્લુરૂના સમાગમથી કેવું પરિવર્તન પામે છે. તેનો પુરાવો આ છે, ફક્ત ૧૩ છઠ્ઠની આરાધના કરી એકાવતારી થઇ આગામી ભવે મોક્ષ જશે, (૧૩ છટ્ટ ૧૩ પારણા = ૩૯ દિન).
દુનિયાને પ્રસિદ્ધિમાં રસ છે એટલું શાસ્ત્ર (જ્ઞાનમાં) નથી.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्राजीवाभिगमसूत्रम.
શ્રી જીવાભિગમસૂત્ર એ સ્થાનાંગ સૂત્રનું ઉપાંગ છે. પ્રશ્નોત્તર શૈલીમાં જીવ-અજીવ અઢી દ્વિપ-નરકાવાસ-દેવવિમાન સંબંધી વિશદ વિવેચન છે. વિજયદેવે કરેલી જિન પુજાનું વિસ્તૃત વર્ણન આ આગમમાં છે. અષ્ટપ્રકારી જિનપુજાનો અધિકાર બહુજ રસપ્રદ છે.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
Coocoo
poCOObe
नमो अरिहत्ता नमो सिद्धाण नमोमायरिया नमोबज्झाया नमोलोएसब्बसाहाण एसोपंचनामुककारी सबपावप्पासासणी मंगलाएगच सबसि पढम हबइमंगल.
V JULYWOM
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪) જીવાભિગમ સૂત્ર
પ્રદક્ષિણા-૧૦ ♦ સાથિયા-૧૦ ♦ ખમાસમણ-૧૦
ખમાસમણનો દુહો
જીવાજીવ પદાર્થનું ઉપજે જેહથી જ્ઞાન, જીવાભિગમ ઉપાંગને, પૂજો બહુવિધ માન.
કાર્યોત્સર્ગ-૧૦ લોગસ્સનો ♦ માળા-૨૦
માળાનો મંત્ર ૐ હૌં શ્રી જીવાભિગમ સૂત્રાય
નમઃ
સકલ કુશલ વલ્લી બોલીને
ચૈત્યવંદન
અનંત અનંત ગુણ આગરૂં, અયોધ્યાવાસી, સિંહસેન રૃપ નંદનો, થયો પાપ નિકાસી. સુજસા માતા જનમિયો, ત્રીશ લાખ ઉદાર, વરસ આઉખું પાલીયું, જિનવવ જયકાર. લંછન સીંચાણાતણું એ, કાયા ધનુષ પચાસ, જિન પદ પદ્મ નમ્યા થકી, લહીયે સહજ વિલાસ .....
..........
૫૫
૧
૨
૩
સ્તવનનો દુહો
જીવાજીવ પદાર્થનો, અભિગમ જેહથી થાય, જીવાભિગમ ઉપાંગને, પૂજતાં પાપ પલાય.............
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્તવન ત્રિશલાનંદ વંદીએ રે, ત્રિભુવન જન આધાર રે, ગુણરસિયા, ત્રિવિધ અવંચક યોગથી રે, સેવી લહો ભવપાર રે, ગુણ૦ (૧). જીવાભિગમ ઉપાંગમેં રે, નવ પડિવત્તિ ઉદાર રે, ગુણ૦ ભાખી ગણધરને મુદા રે, જિનવર જગદાધાર રે. ગુણ) (૨). વિજયદેવ વક્તવ્યતા રે, ભાખી બહુ વિસ્તાર રે, ગુણ૦ જિનપૂજા યુક્ત કરી રે, લહેશે ભવ વિસ્તાર રે, ગુણ૦ જિનપૂજા યુક્ત કરી રે, લહેશે ભવ વિસ્તાર રે. ગુણ૦ (૩). નંદીશ્વર દ્વીપે, વળી રે, શાશ્વત જિન પ્રાસાદ રે. ગુણ૦ તે પૂજી સુરનર લહે રે, સમક્તિ શુદ્ધ સંવાદ રે. ગુણ૦ (૪). શિવસુખદાયી એ શ્રુત રે, પટુ દ્રવ્ય બહુ અધિકાર રે, ગુણ૦ શ્રદ્ધા ભાસન રમણતા રે, કરી પૂજા નિરધાર રે. ગુણ૦ (૫). જિન ઉત્તમ મુખ પદ્મની રે, વાણી, અમૃત ધાર રે, ગુણ૦ રૂપ વિજય કહે પીજીએ રે, ધર્મ યૌવન દાતાર રે. ગુણરસિયા (૬).
સ્તુતિ. અનંત અનંત નાણી, જાસ મહિમા ગવાણી, સુર નર તિરિ પ્રાણી, સાંભળે જાસ વાણી, એક વચન સમજાણી, જેહ સ્યાદ્વાદ જાણી, તર્યા તે ગુણ ખાણી, પામિયા સિદ્ધિ રાણી.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જીવાભિગમ સૂત્ર • ઠાણાંગ સૂત્રનું ઉપાંગ છે.
જીવ અજીવ પદાર્થનું ગહન ચિંતનાત્મક પરિશી લન છે. જેમાં પ્રારંભમાં વિજય દેવનો અધિકાર છે. સિધ્ધાયતનો (દેરાસરો)માં રહેલાં શાશ્વત જિન પ્રતિમાઓની જલપૂજાદિ પ્રકારની કરેલી પૂજા તથા માણેક સ્તંભમાં રહેલી તીર્થકરોની નિર્જીવ દાઢાઓની પૂજા કરેલ છે, શ્રાવકો માટે જિનપૂજા આગમોક્ત વિધાન છે. વિશેષમાં જંબુદ્વીપ-લવણ સમુદ્રાદિ દ્વીપ-સમુદ્રો-સૂર્ય-ચન્દાદિની માહિતી છે, અઢી દ્વીપનું, ૮૪ લાખ નરકાવાસ-નવતત્ત્વ-દંડકાદિ પ્રકરણોનો ઉલ્લેખ
પન્નવણાના આધારે રચના થયેલી છે. ૧ થી ૬ પ્રકાર જીવના છે. • લવણ સમુદ્રનું પાણી જંબુદ્વીપને શા માટે ડુબાડતો નથી. તે
ગૌતમ ? તીર્થકરની માંડીને ચક્રી-બલદેવ-વાસુદેવ-ચારણ વિદ્યાધરો-શ્રમણ-શ્રમણીઓ, શ્રાવક-શ્રાવિકા વિનીત આત્માઓના પ્રભાવથી ડુબાડતો નથી, મહાર્થિક દેવોના પ્રભાવે અને લોકસ્થિતિને પણ કારણરૂપ બને છે. શરૂમાં તીર્થંકરાદિ વિશિષ્ટ પુણ્યશાળીના પ્રભાવે પછી ક્રમશઃ ઉતરતા
છે ક ભદ્રપરિણામી (હજુ સ. દર્શન પામ્યા નથી તે)ના પ્રભાવે. • સૂત્રમાં વિસંવાદ દેખાતા સૂત્રો છદ્મસ્થ બનાવ્યા છે. માટે
ખોટા છે, તેવું ન કહેવું, કારણ કે સૂત્રોના વિચિત્ર અભિપ્રાયો હોય છે, જુદી રીતે ગ્રંથકારની તેમાં વિવેક્ષા હોય છે. તેથી સાચુ જાણવા પ્રયત્ન કરવો, સૂત્રોના અભિપ્રાયઃ જાણ્યા વિના આ સૂત્ર ખોટું છે, ભૂલ લાગે છે એવું બોલનારા સૂત્રકારની
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
આશાતના કરે છે, તેઓ આપણાથી વધુ બુદ્ધિશાળી હતાં, કોઇ સૂત્ર કે પંક્તિ ન બેસેતો આ યુક્તિ યુક્ત નથી એવું ન બોલવું જોઇએ.
માતુષોત્ત૨ પર્વત અંદરની બાજુ એ મનુષ્ય ક્ષેત્ર તરફ ઉભી દિવાલ જેવોને બહારની બાજુએ પર્વતાકારે છે. અંદર બાજુએ મનુષ્ય વસે છે, ઉપરની બાજુએ સુવર્ણકુમાર દેવો વસે છે. બહારની બાજુએ સામાન્યથી દેવો તથા વિદ્યાધરોને જંઘાચારણ વિદ્યાચારણ મુનિઓ હોય છે.
અઢી દ્વિપમાં ૧ ચંદ્ર, ૧ સૂર્યનું ગ્રહણ થાય ત્યારે બીજા બધા જ ચંદ્ર-સૂર્યનું ગ્રહણ થાય છે, યુગલિક ક્ષેત્રમાં સ્વરૂપથી તો ગ્રહણ થાય છે, ત્યાં તેની અસરો અશુભ નથી થતી, અઢી દ્વિપની બહારના સૂર્ય-ચંદ્રનું પરસ્પર અંતર ૫૦ હજા૨ યોજન, તેમનું તાપમાન ક્ષેત્ર લંબાઇ અપેક્ષાએ બાળ યોજન, નીચે ૯૦૦ યોજન સુધી પ્રકાશ ફેલાય છે.
• દેવલોકમાં ઇન્દ્રચ્યવી જાય ત્યારે બીજા ઇન્દ્રની ઉત્પત્તિનું અંતર જ. થી ૧ સમય ઉ. થી ૬ માસ છે, એક ઇન્દ્ર આવે અને બીજા ઇન્દ્રની ઉત્પત્તિ ન થઇ હોય ત્યારે ૪/૫ સામાનિક દેવો ભેગા થઇને ઇન્દ્રના સ્થાન પાસે જઇને કલ્પનું પરિપાલન કરે, વ્યવસ્થા ગોઠવે.
•
ઘણા મત્સ્યો લવણ સમુદ્રમાં ઉ. ૫૦૦ યોજન અવગાહનાના અને કાલોદધિ સમુદ્રમાં ૭૦૦ યોજન અવગાહનાના અને સ્વયંભૂ રમણ સમુદ્રમાં ૧૦૦૦ યોજન અવગાહનાના ઘણા બાકીના સમુદ્રમાં થોડા હોય.
૫૮
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
• નરકાવાસો ૩૦ હજાર યોજન ઉંચા, નીચેના ૧૦ હજાર યો.
નો ભાગ તે પીઠ, પીઠ ઉપરનો વચલો ૧૦ હજાર યોજનનો જે પોલાણવાળો ભાગ તેમાં નારકો રહે છે, નરકા વાસો બહારથી ચોરસ અને અંદરથી ગોળાકારે, નરકાવાસો નીચે સુઅ (અસ્ત્રો) જેવા આકારવાળા એટલે ધાર હાર પત્થરો અસ્ત્રોનું કામ કરતાં હોવાથી શુઅસંસ્થાન છે. નારકીનું કામ કરતાં હોવાથી સુરપ્રસંસ્થાન છે. નારકીને તીર્થ કરના જન્મ, દીક્ષાદિ કલ્યાણક વખતે શાતા મળે પૂર્વજન્મના મિત્ર દેવ દ્વારા થોડો સમય સાતા મળે, સ-દર્શન ઉત્પત્તિ વખતે કે વિશિષ્ટ ભાવના ભાવે ત્યારે શાતા થાય પૂર્વે દાહ-છેદ વિના મર્યો હોય, મતિ સંકલેશવાળા ન હોય તે નરકમાં ઉત્પન્ન થાય ત્યારે પૂર્વભવ વ્યાધિનું દુઃખ ન હોય
ક્ષેત્રકટુ દુઃખ પણ નથી. પરમાધામી કે પરસ્પરનું દુઃખ નથી. • જંબુદ્વીપનો આકાર તેલથી તળેલા પુડલા જેવો ગોળ છે. • જૈન દર્શન સિવાય સ્થાવરમાં એકેન્દ્રિયમાં જીવોનું નિરૂપણ
મલતું નથી, તે સાધુ થાવર જીવોની રક્ષા કરે છે.
• મુંડે મુંડે મતિર્ભિન્નાઃ દરેકના વિચારો જુદા હોય છે. મતિ દરેકની અલગ અલગ હોય છે.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫) પ્રજ્ઞાપના સૂત્રો • પ્રદક્ષિણા-૩૬ સાથિયા-૩૬ - ખમાસમણ-૩૬
ખમાસમણનો દુહો પન્નવણા સૂત્રે કહ્યાં, પદ છત્રીસ રસાળ, ઉપાંગ માંહિ જ શ્રેષ્ઠ છે, સુણજો છોડી જંજાળ.
કાર્યોત્સર્ગ-૩૬ લોગસ્સનો - માળા-૨૦ માળાનો મંત્ર ૐ હ્રીં શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્રાય નમઃ
સકલ કુશલ વલ્લી બોલીને
ચૈત્યવંદન ભાનુનંદન ધર્મનાથ, સુવ્રતા ભલી માત, વજ લંછન વજિ નમે, ત્રણ ભુવન વિખ્યાત. . દસ લાખ વરસનું આઉખું, વપુ ધનુ પિસ્તાલીસ, રત્નપુરીનો રાજિયો, જગમાં જાસ જગીશ. ધર્મમારગ જિનવર કહે એ, ઉત્તમ જન આધાર, તેણે તુજ પાદ પદ્મ તણી, સેવા કરું નિરધાર...
સ્તવનનો દુહો પન્નવણામાં પ્રેમથી, પદ છત્રીશ ઉદાર, ભાખ્યાં બહુ અર્થે ભર્યા, તે પૂજો નરનાર.................. ૧
ન
જે
જે
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
|| ૧૫
માં નવા
निर्जरा
થr
હરિ
५आश्रय
पाप
શ્રી પન્નાવણા સૂત્ર એ સમવાયાંગ સૂત્રનું ઉપાંગ છે. પ્રશ્નોત્તર શૈલીના આ ગ્રંથને લઘુ ભગવતી સૂત્ર' પણ કહે છે. જૈન દર્શનના તાવિક પદાર્થોનો સંક્ષિપ્ત વિશ્વકોષ સમાન છે. આમાં નવતત્વની પ્રરુપણા છે. છ લશ્યાનું સ્વરુપ કર્મગ્રંથ સયંમ સમુઠ્ઠાત જેવી મહત્વની બાબતો સમજાવી છે. આ ઉપાંગ સૌથી મોટું છે. રત્નનો ખજાનો છે.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
booooooo
100/
AUTO
नमो परिहंताएँ नमो सिद्धाणं नम सयर नमो उवज्झाया। नमो लोए सव्वसाहूणं एसो पंच नमूद कारो सब्द पावप्पाणासमो मंगला च सब्वेसि पदमं हबह मंगलं.
登卐(
100
F
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્તવન
મુનિવર ભણજો રે, સૂત્ર પક્ષવણા નામે, ભવિ તુમે સુણજો રે, વધતે શુભ પરિણામે, (એ આંકણી) એ આગમની ભક્તે પૂજા, કરતાં પાપ પલાય, કુમતિ કુસંગ કુવાસના જાયે, સમકિત નિર્મળ થાય. મુનિ ભવિ૦ (૧). પન્નવણામેં ઠાણ અલ્પબાહુ, થિતિ વિશેષ વુક્કુંતી, ઉસાસ સન્ના જોણી રિમપદ, ભાષાપદ સમદંતી. મુનિ૦ ભવિ૦ (૨). શરીરપદે પણ દેહપરૂવણ, પરિણામ તેરમો જાણો, કષાય ઇન્દ્રિય પ્રયોગ લેશ્યાપદ, ષડ્ ઉદ્દેશ વખાણો. મુનિ ભવિ૦ (૩). કાયસ્થિતિ સમક્તિ અંતકિરિયા, અવગાહન સંઠાણ, કિરિયા કર્મ પ્રકૃતિ બંધ વેદન, વેદબંધ પદ જાણ. મુનિ ભવિ૦ (૪). વેદવેદ આહારને ઉપયોગ, પાસણયા પદ સુણીયે, સન્નિ સંયમ અવધિ ચોત્રીસમો, પરિચારણા પદ મુણિયે. મુનિ ભવિ૦ (૫). પરિવેદનાને સમુદઘાત કરી, તુલ્ય કર્મ થિતિ કરતા, અંતરમુહૂર્તે યોગનિરોધી, રૂપવિજય પદ વરતા. મુનિ ભવિ૦ તુમે સુણજો રે૦
સ્તુતિ
ધર્મ ધર્મ ધોરી, કર્મના પાસ તો૨ી, કેવલસિરિ જોવી, જેહ ચોરે ન ચોરી, દર્શન મદ છો૨ી, જાય ભાગ્યા સટોરી, નમે સુરન૨ કો૨ી, તે વરે સિદ્ધિ ગોરી.
(૬૧)
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર . સમવાયોગ સૂત્રનું ઉપાંગ છે.
૭૭૮૭ શ્લોકો ૩૬=પદો પ્રજ્ઞાપના=પ્ર=પ્રકર્ષ (મલય ગિરિ મ.ની ટીકા) જ્ઞાપના જણાવવું. • જીવ-અજીવ પદાર્થોને યથાર્થ જણાવે તે પ્રજ્ઞાપના.
પ્રશ્નોત્તર શૈલીના આ ગ્રંથને લઘુ ભગવતી સૂત્ર પણ કહે છે, જૈન દર્શનના તાત્ત્વિક પદાર્થોનો સંક્ષિપ્ત વિશ્વકોષ સમાન છે. રચયિતા-ઉમા સ્વાતિ વાચકના શિષ્ય આર્ય શ્યામ છે. અંગ સૂત્રોમાં જેમ ભગવતી સૂત્ર મોટું છે, તેમ ઉપાંગ સૂત્રોમાં આ સૂત્ર સૌથી મોટું છે, રત્નોનો ખજાનો છે. - ૩૬ વિષયોની વિશેષ સમજ છે, દ્રવ્યાનુયોગથી ભરપુર છે, અનેક પ્રકરણોનો પણ આધાર ગ્રંથ છે. ભાષા-શરીરઅવગાહના-ઇન્દ્રિય કષાય સંયમ સંજ્ઞા સમુધ્ધાત વિ. વિસ્તૃત જાણકારી.
સ્ત્રી મોક્ષે ન જાય એમ દિગંબરો માને છે તેનું ખંડન કર્યું. • યોગ પરિણામ છે, ત્યાં સુધી વેશ્યા હોય. ૧૪માં ગુણસ્થાનકે યોગ ન હોવાથી વેશ્યાન હોય, એ જોગી
અલેસ્સા. • દેવો અપર્યાપ્તની જ. અને ઉ. સ્થિતિ અંત મુહૂર્ત પર્યાપ્ત દેવની જ. અંતમૂહૂર્તની ઉ. સ્થિતિ ૩૩ સાગરોપમની, દેવીની જ. ૧૦ હજાર વર્ષની અને ઉ. સ્થિતિ પપ-પલ્યોપમની, ભવન વાસી દેવોની સ્થિતિ જ.૧૦ હજાર, ઉ. ૧ સાગરોપમ અધિક, ભવનદેવીનું જ. ૧૦ હજાર વર્ષ, ઉ. સાડાચાર પલ્યોપમ, અસુરકુમાર દેવનું જ. ૧૦ હજાર વર્ષ ઉ. ૧ સાગરો અધિક, નાગકુમારનું જ. ૧૦ હજાર વર્ષ, ઉ. દેશોને બે પલ્યો.નું છે.
૬ (૬૨) )
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
। श्रीसूरपन्नति सूत्रम.
- શ્રી સૂરપન્નતિ એ ભગવતી સૂત્રનાં ઉપાંગ રુપે છે. જેમા ખગોળ વિધાની મહત્વની બાબતો ભરપૂર છે. સૂર્ય-ચંદ્ર-નક્ષત્રો-ગ્રહ આદિની ગતિના વર્ણન સાથે દિવસ-રાત-ઋતુઓ વિગેરેનું વર્ણન છે. ખગોળ સંબંધી ખૂબજ ઝીણવટભર્યા ચોક્કસ -ગણિત સૂત્રો છે.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
66666
boooooo
10
नमो अरिहंताएं नमो सिद्धाणं नमो मायरिया नमो उवज्झायाणं
नमो लोए सव्वसाहू एसो पंच नमुक्कारो सब्ब पावप्पाला सलो मंगलाएं च सब्वेसि पदमं हवइ मंगलं.
CCOOKEROS
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬) સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર • પ્રદક્ષિણા-૫૭+ સાથિયા-૫૭ ખમાસમણ-૫૭
ખમાસમણનો દુહો સુરપતિ શાસ્ત્રમાં, રવિ શશિનો છે વિચાર, સોહમ ગણધરે વર્ણવ્યો, ખગોળ શાસ્ત્ર વિસ્તાર.
કાર્યોત્સર્ગ-૫૭ લોગસ્સનો - માળા-૨૦ માળાનો મંત્ર ૐ હ્રીં શ્રી સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રાય નમઃ
સકલ કુશલ વલ્લી બોલીને
ચૈત્યવંદના શાંતિ જિનેસર સોલમાં, અચિરાસુત વંદો, વિશ્વસેન કુલ નભોમણી, ભવિજન સુખ કંદો........ મૃગ લંછન જિન આઉખું, લાખ વરસ પ્રમાણ, હત્યિણાઉર નયરી ધણી, પ્રભુજી ગુણ મણી ખાણ. ... ચાલીશ ધનુષની દેહડી એ, સમ ચઉરસ સંઠાણ, વદન પદ્મ ક્યું ચંદલો, દીઠે પરમ કલ્યાણ..
સ્તવનનો દુહો સૂરપન્નત્તિ સૂત્રમાં, યમુના જનક વિચાર, ભાખ્યા સોહમ ગણધરે, ચાર તણો વિસ્તાર............ ૧
( ૧)
–
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્તવન
સુ૨૫ન્નત્તિ ઉપાંગમાં જો, સત્તાવન્ન પાહુડા સાર જો, વીર જિણંદે વખાણીયા જો. તે સુણજો ભવિ નિરધાર જો. સુ૦ (૧) એકસો ચોરાશી ભલાં જો, મંડળ રવિચારના ખાસ જો, પાંચસેં ને દશ જોયણા જો, મંડળનો ચાર ઉલ્લાસ જો. સુ૨૦ (૨). દુગ દુગ જોયણ અંતરે જો, નિત્ય ઉગે સવિતા સાર જો, ઉડુપતિ ગ્રહ ઉડુ તારકા જો, નિજ યોગ્ય ખેતર ચરે ચાર જો સુ૨૦ (૩) જિનપત્તિ કલ્યાણ દિને જો, સમકિતી સવિતા ધરી ભાવ જો, ભક્તે કરે જિન સેવના જો, ભવવારિધિ ત૨વા નાવ જો. સુ૨૦ (૪). સુરપન્નતિ સૂત્રની જો, સેવનાથી કેવળ સુર જો, જિન ઉત્તમપદ પદ્મની જો, ભગતે ચિદ્રૂપનો પૂર જો. સુ૨૦ (૫)
સ્તુતિ
શાંતિ સુહંકર સાહિબો સંયમ અવધારે, સુમિત્રને ઘેર પારણું ભવપાર ઉતારે, વિચરતા અવનીતલે, તપ ઉગ્ર વિહારે, જ્ઞાન ધ્યાન એકતાનથી તિર્યંચને તારે. outst
sobe sobe с c oo o го ос
શ્રી સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર
• ૨૦ પ્રાભૃત-વિભાગ
·
નિર્યુક્ત=ભદ્રબાહુસ્વામીની, કાલિક શ્રુત તરીકે છે. - જ્યોતિષચક્ર-ખગોળ વિષયક, આ સૂત્ર પ્રશ્નોત્તર છે. • આ સૂત્ર પ્રશ્નોત્તર ૫૨ છે, ગૌતમના પ્રશ્ન અને ઉત્તર ભ.વીરના, ગણિતાનુયોગમય-૮૮ ગ્રહોના નામ, ૨૮, નક્ષત્રો, ૬૬૯૭૫ કોડા મેડીતારા છે.
૬૪
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
• તિતિ લોકમાં સૂર્ય ચન્દ્ર અસંખ્ય છે. પણ મનુષ્ય ક્ષેત્રમાં અઢી દ્વિપમાં કુલ ૧૩૨/૧૩૨ સૂર્યચન્દ્ર છે. જંબુદ્વીપમાં બે સૂર્ય-બેચન્દ્ર, લવણ સમુદ્રમાં ૪/૪, ધાતકી ખંડમાં (૧)=૧૨/ ૧૨, કાલોદધિમાં-૪૨/૪૨, અધર્દુષ્કર દ્વીપમાં ૭૨/૭૨. • ચન્દ્રનો પરિવાર નક્ષત્ર-ગ્રહો-તારા અમે છે.
• ચન્દ્ર અને સૂર્યમાં આયુષ્ય અને વિમાનોમાં ફરક આવે છે બાકી બધું સમાન જેવું છે.
સૂર્યનો પ્રકાશ જંબુદ્વીપમાં ૩૦ મુહૂર્ત સુધી ફેલાયેલો સંપૂર્ણ પ્રકાશ હોય જેમાં વૃદ્ધિ-હાનિ ન થાય, વર્ષમાં પહેલાં ૬ મહિનામાં રોજ સૂર્યનો પ્રકાશ-તેજ-ઘટે છે, ઓછો થાય છે, પછીના ૬-મહિના અનુક્રમે સૂર્યનો પ્રકાશ વધે છે. સૂર્ય-ચન્દ્રની ગતિથી દિન-રાત-ૠતુ વર્ષ થાય.
•
•
ઉત્સર્ગ-રાજમાર્ગ છે,
અપવાદ-ડાયવર્ઝન છે રાજમાર્ગ બરાબર તો ડાયવર્ઝન પર ચાલવાની
જરૂર નથી, રોડ તુટ્યો હોય કે ૨ોડ પ૨ ચલાય તેવું ન હોય તો ડાયવર્ઝન પર ચાલવાનું તે પણ રાજ માર્ગ ચડવા માટે જ છે, ડાયવર્ઝન રાજ માર્ગ ન ચડાવે તે ડાયવર્ઝન નથી, એ અપવાદ નથી પણ ઉન્માર્ગ બની શકે છે, જો સાવધાન ન રહ્યા તો...
૬૫
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭) જંબૂઢીપપ્રાપ્તિ સૂત્ર - પ્રદક્ષિણા-૫૦૦ સાથિયા-૫૦ - ખમાસમણ-૫૦
ખમાસમણનો દુહો પન્નતિ જંબૂઢીપની, બૂઢીપ અધિકાર, ભરત ઐરાવતને વળી, મહાવિદેહાદિક ધાર.
કાર્યોત્સર્ગ-૫૦ લોગસ્સનો માળા-૨૦ માળાનો મંત્ર ૐ હ્રીં શ્રી જંબુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિ
સૂત્રાય નમઃ
સકલ કુશલ વલ્લી બોલીને
ચૈત્યવંદન કુંથુનાથ કામિત દીયે, ગજપુરનો રાય, સિરિ માતા ઉરે અવતર્યો, સૂર નરપતિ તાય.... કાયા પાંત્રીસ ધનુષ્યની, લંછન જસ છાગ, કેવલજ્ઞાનાદિક ગુણો, પ્રણમો ધરી રાગ. સહસ પંચાણું વરસનું એ, પાળી ઉત્તમ આય, પદ્મવિજય કહે પ્રણમીયે, ભાવે શ્રી જિનરાય.. ...
સ્તવનનો દુહો ચોસઠ સુરપતિ સુરપતિ, સમકિત ધારી સુરંગ, જન્મમહોત્સવ જિનતણો, કરે મન ધરી ઉછરંગ..... ૧
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजंबूदीपपन्नति सूत्रमा
इराआरा
४थाआरा
- ડીન? સપનું છે
दुबम
सुषम
राआरा
हैदकोडासागरापम
सब म
सुषमम
शरीर3
/
2लाआरा
कोडा कोडी सागरी
=
==
जर.३गाउ
((((R
२१००० वर्ष
य,३पल्लोमा
S&T3IRT
ક્ષર
AT |
&
શ્રી જંબુદ્વિપ પ્રજ્ઞપ્તિ એ જ્ઞાતાધર્મકથાંગનું ઉપાંગ છે. આ આગમ મુખ્યત્વે ભુગોળ વિષયક છે. કાલચક્રનું છ આરાનું સ્વરુપ બહુજ સુંદર રીતે જણાવ્યું છે. ઉપરાંત જંબુદ્વિપના શાશ્વત પદાર્થો, નવનિધિ, મેરુપર્વત ઉપર તીર્થકરના અભિષેક, કુલધરનું સ્વરુપ તથા શ્રી કaષભદેવ અને ભરત મહારાજાનું પણ પ્રાસંગિક વર્ણન છે.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
acoo000
नमो अरिहत्ता नमो सिद्धाण नमोमायरियाग नमोबझायाग नमोलोएसब्बासाहों एएसोपचानमुक्कारी सबपावाप्पागासणी मंगलाएगच साब्वेसि पढम हुबह मंगलं.
YACH
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્તવન જિન પૂજે હરિ ભક્ત કરી. (એ આંકણી) દ્રહ નદી ખીર સમુદ્ર કુંડથી, લાવે જળ કળશા ભરી, જળપૂજા જિનરાજની કરતાં, નાવે તે ભવમાં ફરી. જિન૦ (૧). કુલગિરિ વખારા ગજાંતા, દોયમેં તિમ કંચનગિરિ, ઔષધિ કમલ ફૂલ બહુ જાતિનાં, લાવે છાબ ભરી ભરી. જિન) (૨). ચોસઠ સુરપતિ નિજ નિજ કરણી. કરતા બહુ ભક્ત કરી, રાચે નાચે ને વળી માચે, સાચે ભાવે ફરી ફરી. જિન (૩). જિન મુખ જોવતી પાતક ધોતી, નાચે સુરવહુ મનહરી, ઠમક ઠમક વીંછુઆ ઠમકાવે, ધમધમ ધમકતી ઘુઘરી, જનિ૦ (૪). ખલલ ખલલ ચૂડી ખલકાવતી, રણઝણ પાયે નેહરી, થઇ થેઇ કરતી દીયે ફૂદડી, લળી લળી નમતી કિંકરી જિન) (૫). સુરવર સુરવધૂ ઇન્દ્ર ઇન્દ્રાણી, માને નિજસફલી ધરી, તિવિધ શ્રાવિકા જિનની. પૂજા કરે ભવજળ તરી, જિન) (૬), જંબૂદ્વીપ પન્નતિ પાઠ સુણી, કુમતિ કુવાસના પરિહરી, રૂપવિજય કહે કરજો પૂજા, શિવવહુ સે જરમણ કરી જિન૦ (૭)
- સ્તુતિ કુંથ જિનનાથ જે કરે છે અનાથ, તારે ભવપાથ, જે ગ્રહી ભવ્ય હાથ, એહનો તજે સાથ, બાવલ દીયે બાથ, તરે સુર નર સાથ, જે સુણે એક ગાથ.
0%
%
% об
особо об об
૬૭
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જંબૂદ્દીપપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર
જૈન ભૂગોળ વિષયક તથા કાલચક્ર છ આરાનું સ્વરૂપ, જંબુદ્વીપના શાશ્વત પદાર્થો નવનિધિ, મેરૂપર્વત ઉપર અભિષેક, ભરત મહારાજાનું વર્ણન છે, સાત વિભાગો છે. દરેક વિભાગને વક્ષસ્કાર તરીકે ઓળખવાય છે. દરેક વિભાગને વક્ષસ્કાર તરીકે ઓળખાવાય છે. દરેક વિભાગને વક્ષસ્કાર તરીકે ઓળખવાય છે.
વક્ષસ્કારમાં વર્ષધર પર્વતો રમ્યક્ ક્ષેત્રથી ઐરાવત ક્ષેત્ર સુધીનું વિસ્તારનું જંબુદ્વીપમાં રહેલાં ક્ષેત્રો-પર્વતો-તીર્થોનું વર્ણન, જ્યોતિષ ચક્રનું ચંદ્રની ચાલ કરતાં સૂર્યની ચાલ ઉતાવળ હોય સૂર્યની ચાલ કરતાં ગ્રહ-નક્ષત્ર-તારાની ચાલ ઉતાવળ હોય છે, ચન્દ્રની ચાલ બધાથી ધીમી, તારાની ચાલ બધા થી ઉતાવળની તારાથી નક્ષત્રોની મહાઋદ્ધિ હોય છે, નક્ષત્રોથી ગ્રહોની, તેનાથી સૂર્યને ચન્દ્રની મહાઋદ્ધિ જાણવી, બધાથી થોડી ઋદ્વિ તારાની, ચન્દ્રમાં સર્વાધિક ઋદ્ધિવાળા દેવો છે, સૂર્યોને ચન્દ્રો બે સમાન છે, જ્યારે નક્ષત્રો-ગ્રહો-તારાઓ સંખ્યાત ગુણા જાણવા.
ભરતચક્રવર્તી : આયુધશાલા માં ચક્રરત્નની ઉત્પત્તિ થઇ નોકરે વધામણી આપી, ચક્રનું પૂજન, મહોત્સવ કર્યો, છખંડ સાધવા પ્રયાણ, માગધ તીર્થ તરફ, ચક્રચાલે તેની પાછળ, ચક્ર જ્યાં સ્થિર થાય તે સ્થલે અઠ્ઠમ તપકરી રથમાં બેઠાં લવણ સમુદ્રમાં ઉતરી, સુસ્થિત દેવને નમસ્કાર કરી બાણ છોડ્યું, ક્રોધે સુસ્થિત દેવ બાણ ઉપર લખેલ ભરતનું નામ વાંચીને ભેટલું લઇને આવે, હું આપનો દાસ છું, હુકમ કરો, સમુદ્રમાંથી બહાર નીકળીને પારણું કર્યું, ભીલો સાથે યુદ્ધ કતાં, ચર્મરત્ન અને છત્ર રત્નથી સૈન્ય રક્ષા કરે. ૧૪ રત્નો નવનિધાન આદિનો સ્વામીં, અનિત્ય
૬૮
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાથી કેવલજ્ઞાન, ૧૦ હજાર રાજાઓ સાથે દીક્ષા લીધી ૧ લાખ પૂર્વ સુધી વિચારીને અષ્ટાપદ પર્વતે અનશન કરીને મોક્ષ પામ્યાં. જંબુ દ્વીપમાં વર્ષધર પર્વતો ફુટો (શિખરો) તીર્થોમાગધાદિ, વિદ્યાધરો ના નગરોની શ્રેણિઓ ૩૪ વિજય = મહાવિદેહ-૩૨ વિજય અને ભરત-૧ વિજય, ઐરાવત-૧ વિજય પેલા આરાના મનુષ્યનું આહાર-વસતિ-ગામ ગૃહાદિ ન હોય અસિ-તલવાર શસ્ત્રો ન હોય રાજા-નોકર-ભાઇ-મિત્ર-શત્રુ વિગેરેનો વ્યવહા૨ ન હોય, સિંહ આદિ યુગલિયાં મનુષ્યને ઉપદ્રવ ન કરે, મચ્છર-મકી-ભૂતાદિ ઉપદ્રવો થાય નહી, કષાય અલ્પ હોય, કોઇ સાથે શત્રુ ભાવ નહીં, મૃત્યુ પામી દેવલોકમાં નિશ્ચિત્ત જાય છે.
I
1
કેટલાક સૂત્ર નેજ માને છે, નિર્યુક્તિ, ભાષ્ય, ચૂર્ણિ તર્કાદિ અર્થ જે સારભૂત એને માનતા નથી, એ આપતિ એ ચાલનારા અને ઉંધુ । કરનારા છે. તેથી ગમાર મૂર્ખ-શિરોમણી માર્ગને ભૂલી ગયેલા છે. | વૃત્તિ, ચૂર્ણિ, ભાષ્ય, પ્રકરણાદિને નહિ માનતાં તેહીન સૂત્રને વિરાર્ધ | છે, કારણ કે શ્રી ઠાણાંગ સૂત્રમાં ત્રણ પ્રકારના પ્રત્યેનીક (શત્રુ) | કહ્યા છે સૂત્ર પ્રત્યનીક, અર્થ પ્રત્યનીક તદુભય પ્રત્યનીક અર્થને નહિ માનનારા અર્થ પ્રત્યેનીક ગણાય તેથી સૂત્રની વિરાધના કરનાંરા જ કેવાય પહેલો સૂત્રનો અર્થ, બીજો નિર્યુક્તિ સહિત સૂત્રનો અર્થ અને ત્રીજો સંપૂર્ણ અર્થ કહેવો એમ તીર્થંકર કહ્યું છે. ભગવતી સૂત્રના ૨૫માં શતકનાં ત્રીજા ઉદેશામાં આ ત્રણ પ્ર. અર્થ કરવા તથા ઠાણાંગ સૂત્રમાં જેમ વિધિ સૂત્ર, નિષેધ સૂત્ર, ઉભય સૂત્ર કહ્યાં છે. તે બધાની | સમજણ અર્થથી ટીકાદિથી જ પડે. જેમ આંધળો ને પાંગળો બે ભેગા | મલે તો ઇચ્છિત સ્થાને પંહોચે તેમ સૂત્ર અને અર્થ બંને સાથે મળે | તો તત્વબોધ રૂપી ઇચ્છિત કાર્ય થાય છે. કલ્પ ભાષ્યમાં જણાવ્યું છે.
૬૯
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮) ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર • પ્રદક્ષિણા-૫૦ + સાથિયા-૫૦ - ખમાસમણ-૫૦
ખમાસમણાનો દુહો ચંદ પન્નત્તિ ઉપાંગમાં, ચંદ્રાદિકનો સંચાર, ગુરૂગમથી તે જાણીએ, અનુયોગ ગણિત ઉદાર.
કાર્યોત્સર્ગ-૫૦ લોગસ્સનો - માળા-૨૦ માળાનો મંત્ર ૐ હ્રીં શ્રી ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિ સુત્રાય નમઃ
સકલ કુશલ વલ્લી બોલીને
ચૈત્યવંદન નાગપુરે અર જિનવરું, સુદર્શન નૃપ નંદ, દેવી માતા જનમીયો, ભવિ જન સુખકંદ, લંછન નંદાવર્તનું, કાયા ધનુષ ત્રીશ, સહસ ચોરાશી વરસનું, આયુ જાસ જગીશ. અરૂજ અજર અજ જિનવરૂ એ, પામ્યા ઉત્તમ ઠાણ, તસ પદ પદ્મ આલંબતાં, લહીયે પદ નિરવાણ ...
સ્તવનનો દુહો ચંદપન્નત્તિ સૂત્રમાં, જ્યોતિષ ચાર વિચાર, શીખો ગુરૂ સેવા કરી, જિમ લહો અર્થ ઉદાર .......૧
- સ્તવન ઉભા રહો ને હો જીઉરા, તું તો સાંભળ આગમ વાણ, કામ ક્રોધને છાંડીને નિત્ય, અનુભવ દિલડે આણ. ઉભા (૧). અમૃતરસથી મીઠડી, એ તો ગણધર મુખની ભાખ, રોમરોમ રસ
૧૭)]
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
ય
.
श्रीचंदपण्णत्ति सूत्रम
૪પ. ૮૮
પ૨૬ કરુ? ૨૯૫
STOO
પ૨૫ +ઠુર ૬
૯) ૬
૯૪૬
શ્રી ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિ એ ઉપાશક દશાંગ સૂત્રનું ઉપાંગ છે. જૈન ખગોળ સંબંધી ગણિતાનુયોગથી ભરપુર ગ્રંથ છે...ચંદ્રની ગતિ, માંડલા, શુકલ કૃષ્ણ પક્ષમાં ચંદ્રની વૃદ્ધિ-હાનિ થવાના કારણો તથા નક્ષત્રનું વર્ણન છે. વર્તમાન કાલે જે ચન્દ્રદેવ છે તે પૂર્વજન્મમાં કોણ હતાં...કેવી રીતે આ પદવી પામ્યો વિગેરે રસીક બાબતોનું પ્રાસંગિક વર્ણન છે.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
baccoo
A GOKA
नमो मरिहंताएं नमो सिद्धाणं नमो मायरिया
नमो उवज्झायाणं सव्वसाहूणं
नमो लो नमो लोए एसो पंच नमूद कारो सब्ब पावप्पाशासमो मंगलाणं च सव्वेसि पदमं हवइ मंगलं.,
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંચરે, જિમ સાકર સરસી સાખ. ઉભાઇ (૨). ચંદપન્નત્તિ સૂત્રના, કહ્યા પાહુડા સરસ પચ્ચાસ, સાંભળતાં મન રીઝશે, નિત વધશે જ્ઞાન અભ્યાસ. ઉભાવ (૩). શ્રાવણ વદી પડવા થકી, ચડી દિવસ માસ ઋતુ ખાસ, અયન સંવત્સર જુગતણી, નિત્ય કરી કલના અભ્યાસ. ઉભા (૪). સંખે અસંખ્ય અનંતતા, કરી કાળની કલના તીન, તથા ભવ્ય પરિપાકથી થાય શિવસુંદરી રસ લીન ઉભાવ (૫). જિન ઉત્તમ મુખ પદ્મની, સુણી ચંદપન્નત્તિ સાર, પૂજી ધ્યાયી પામજો, નિજ રૂપવિજય જયકાર. ઉભા (૬).
સ્તુતિ અર જિનવર રાયા, જેહની દેવી માયા, સુદર્શન નૃપ તાયા, જાસ સુવર્ણ કાયા, નંદાવર્ત પાયા, દેશના શુદ્ધ દાયા, સમવસરણ વિરચાયા, ઇન્દ્ર ઇન્દ્રાણી ગાયા.
શ્રી ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર મલયગિરિ ય ટીકા ઉપાસક દશાંગ સૂત્રોનું ઉપાંગ છે. • સૂર્ય કરતાં ચંદ્ર મહાદ્ઘિક છે, સૂર્ય વિમાન કરતાં ચંદ્રના વિમાન મોટા છે, આયુષ્ય મોટું છે શુકલ પક્ષની વૃદ્ધિ, કૃષ્ણ પક્ષમાં હાનિનું કારણ ચન્દ્ર છે, ચન્દ્ર લોકમાં જઈ આવ્યા એમ વૈજ્ઞાનિકો કહે છે તે બોગસ જાહેરાતો ત્યાં તો રત્નોમણિ હોય માટી હોતી હશે ? ચંદ્ર શીત તેનો પ્રકાશ પણ શીત છે. જેને ખગોળ સંબંધ, ગણિતાનુયોગથી ભરપૂર ચંદ્રની ગતિ, વર્તમાન કાળે જે ચંદ્રદેવ છે તે પૂર્વ જન્મમાં કોણ હતાં, કેવી રીતે આ પદવી પામ્યા વિગેરેનું સુંદર વર્ણન છે.
૧) )
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯) નિરયાવલિકા સૂત્ર
પ્રદક્ષિણા-૧૦ - સાથિયા-૧૦
ખમાસમણ-૧૦
ખમાસમણનો દુહો
નિરયાલવિયા ઉપાંગમાં નકાદિક અધિકાર, સુણી ચેતો ભવિજના, પાપ ન કરીયે લગાર.
કાર્યોત્સર્ગ-૧૦ લોગસ્સનો ♦ માળા-૨૦
માળાનો મંત્ર ૐ હૌં શ્રી નિરયાવલિકા સૂત્રાય નમઃ
:
સકલ કુશલ વલ્લી બોલીને
ચૈત્યવંદન
મલ્લિનાથ ઓગણીશમાં, જસ મિથિલા નયરી, પ્રભાવતી જસ માવડી, ટાળે કર્મ વયરી.............. તાત શ્રી કુંભ નરેસરૂં ધનુષ પચવીસની કાય, લંછન કલશ મંગલકરૂં, નિર્મમ નિરમાય વરસ પંચાવન સહસનું એ, જિનવર ઉત્તમ આય, પદ્મવિજય કહે તેહને, નમતાં શિવસુખ થાય
૭૨
................................
સ્તવનનો દુહો
આશા દાસી વશ પડ્યા, જડ્યા કર્મ જંજી૨, પરિગ્રહ ભાર ભરે નડ્યા, સહે નરકની પી...............
૧
૨
૩
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
श्री निरयावल सूत्रम्
૭૦
શ્રી નિરયાવલિકા એ અંતકૃત દશાંગ સૂત્રનું ઉપાંગ છે. આ આગમમાં કોણિક મહારાજાએ ચેડા મહારાજાની સામે કરેલ ભીષણ સંગ્રામનું વર્ણન છે જેમા ૧ કરોડ ૮૦ લાખ જનસંખ્યાની ખુવારી થઈ હતી. લગભગ બધા નરક ગતિમાં ગયા તેથી આ આગમનું નામ નરક-આવલીશ્રેણી પડયું છે. બીજું નામ કલ્પિકા છે.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
SocOOO
Correct
OOOOObe
'नमो अरिहंता नमो सिदाण नमो मायरियाग नमोबज्झाया नमोलोएसब्बासाहों एसोपचनपुककारी सबपाबाप्पाला सामो मंगलाएगच सब्बास पढम हुबइ मंगल.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
તવન પરિગ્રહ ભાર ભર્યા પ્રાણી, પામે અધોગતિ દુઃખખાણી, જસ મતિ લોભે લલચાણી રે, ચેતન ચતુર સુણો ભાઇ, લોભ દશા તજો દુઃખદાયી રે, ચેતન, લોભે લાલચ જાસ ઘણી, પરિણતિ નીચી તેહ તણી, લટપટ કરે બહુ લોક ભણી રે. ચેતન લોભે. (૨). લોભી દેશ વિદેશ ભમે, ધન કારજ નિજ દેહ દમ, તડકા ટાઢનાં દુઃખ ખમે રે. ચેતન, લોભે. (૩). લોભે પુત્ર પિતા ઝગડે, લોભે નરપતિ રહે વગડે, લોભે બંધવ જોર લડે રે. ચેતન, લોભ૦ (૪). હાર હાથી લોભે લીનો, કોણિકે સંગર બહુ કીનો, માતામહને દુઃખ દીનો રે. ચેતન, લોભે. (૫). લોભારંભે બહુ નડિયા, કાલાદિક નરકે પડિયા, નિરયાવલિ પાઠ ચડિયા રે. ચેતન૦ લોભ૦ (૬). લોભ તજી સંવર કરજો, ગુરૂપદ પાને અનુસરજો, રૂપવિજય પદને વરજો ચેતન૦ લોભ૦ (૭).
મલ્લિજિન નામે, સંપદા કોડી પામે, દુરગતિ દુઃખ વામે, સ્વર્ગના સુખ જામે. સંયમ અભિરામે, જે યથાખ્યાત નામે, કરી કર્મ વિરામે, જઇ વસે સિદ્ધિ ધામે.
dx
dk d%
30
d%
0%
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નિરયાવલિકા સૂત્ર • અંતકૃત્ દશાંગ સૂત્રનું ઉપાંગ છે. • બીજુ નામ કલ્પિકા છે. • કોણિક રાજાએ ચેડા રાજાની સામે કરેલ ભીષણ સંગ્રામનું વર્ણન છે, જેમાં ૧ કરોડ ૮૦ લાખની ખુવારી થઈ હતી, એક કે બેને છોડીને પ્રાયઃ બધા નરક આદિ ગતિમાં ગયા, ચેલણા રાણીથી બીજી નાની રાણીઓ ૧૦ના ૧૦ પુત્રોના નામ પરથી અધ્યયનના નામો અને માતાના નામ પરથી કાળાદિ ૧૦ પુત્રોના નામ છે. નિરયાવલિ = નરકમાં જનારા જીવોની શ્રેણી. ચેટક રાજાની રાણી પદ્માવતીના આગ્રહથી હલ્લ-વિહલ્લ પાસે શ્રેણિકે આવેલા સેચનક હસ્તી તથા ૧૮ સેરનો હાર માંગ્યો બે ભાઇઓ એ તે પાછા આપવાની ના પાડી પછી ભય લાગવાથી કોણિક રાજા બે ચીજ લઇ લેશે તેથી ચેલણાનાપિતા, પોતાના નાના ચેટક ના શરણે આવ્યા, એટકે કોણિકે માંગણી કરી પણ ન્યાયથી મારા શરણે આવ્યા તો હું સોપીંશ નહીં, તમે રાજ્યનો ભાગ નથી આપ્યો બાપની મીલકત ત્રણેની ગણાય, છેવટે કોણિક યુદ્ધ કરવા તૈયાર કાલકુમારા યુદ્ધમાં કેટલાં ઘણા જીવોના સંહારથી બાંધેલા કર્મના ઉદયે ચોથી નરકે ગયો, ગૌતમ સ્વામીએ ભ. વીરને પૂછ્યું નરકે કેમ ગયા તે પૂછીને ફરી પૂછ્યું નીકળીને ક્યાં ઉત્પન્ન થશે ? ભ. વીર કહે મહાવિદેહમાં મનુષ્ય થઇ ચારિત્ર લઇને મોક્ષે જશે, ૧૦ કુમારો ચોથી નરકે પછી મહાવિદેહથી
મોક્ષે.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦) શ્રી પ્રવરિશા સૂત્રન
દિલ
વ
શ્રી કષ્પવયંસિયા સૂત્ર અનુત્તરૌપપાતિક દશાંગનું ઉપાંગ છે. તેમાં શ્રેણિક મહારાજાના કાલ આદિ ૧૦ પુત્રો અને પદ્મ-મહાપદ્મ આદિ ૧૦ રાજકુમાર પૌત્રોએ પરમાત્મા પાસે દીક્ષા લઈ જુદાજુદા દેવલોકમાં ગયા ત્યાંથી મોક્ષે જશે...તેમના તપ-ત્યાગ સંયમની સાધના વિસ્તારથી જણાવાઈ
છે.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
66666
ॐ
COLOR
湯
नमो मरिहंताएं नमो सिद्धारा 'नमो मायरियाए
नमो उवज्झायाए नमो लोए सव्वसाद्दर्श एसो पंचनमुक्कारो सब्द पादप्यारा समो मंगलाएं च सब्वेसि पदमं हवह मंगलं.
23
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦) કલ્પાવંતસિકા સૂત્ર
પ્રદક્ષિણા-૧૦ • સાથિયા-૧૦ ♦ ખમાસમણ-૧૦
ખમાસમણનો દુહો
કપ્પવડંસિયા સૂત્રમાં, શ્રેણિક પૌત્ર અધિકાર, દશ અધ્યયન છે ભલાં, સુણિયે ભાવે ઉદાર.
કાર્યોત્સર્ગ-૧૦ લોગસ્સનો ♦ માળા-૨૦
માળાનો મંત્ર ૐ હ્રીં શ્રી કલ્પાવંતસિકા સૂત્રાય નમઃ
ઃ
સકલ કુશલ વલ્લી બોલીને
ચૈત્યવંદન
મુનિસુવ્રત જિન વીશમાં, કચ્છપનું લંછન, પદ્મા માતા જેહની, સુમિત્ર નૃપ નંદન........ રાજગૃહી નગરી ધણી, વીશ ધનુષ શરીર, કર્મ નિકાચિત રેણું વ્રજ, ઉદ્દામ સમીર....... ત્રીશ હજાર વરસતણું એ, પાલી આયુ ઉદાર, પદ્મવિજય કહે શિવ લહ્યા, શાશ્વત સુખ નિરધાર..........
.............................
૭૫
૧
૨
૩
સ્તવનનો દુહો
કપ્પવડંસિયા સૂત્રમાં, જે ભાખ્યા અણગાર, તસ પદ પદ્મ વંદન કરૂં, દિવસ માંહે સો વાર ........... ૧
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્તવન
શાસનપતિ વીર જિણંદ રે, સુણી દેશના મન આણંદ રે, લહ્યા ચારિત્ર ગુણ મકરંદ, વાલા હો, સાંભળો જિનવાણી રે, આગમ અનુભવ રસ ખાણી વાલા૦ આ૦ (૧). શ્રેણિકસુત કાલકુમાર રે, પશુહા દશ મહા જુઝાર રે, નંદન તેહના દશ સાર. વાલા૦ આ૦ (૨). પદ્માદિક દશ ગુણ ભરિયા રે, સંયમ રમણીને વરિયા રે, ભવસાગર પાર ઉતરિયા વાલા૦ આ૦ (૩). જેણે માયા મમતા છોડી રે, એ તો સંયમરથના ધોરી રે, વરશે શિવસુંદરી ગોરી. વાલા૦ આ૦ (૪). નાક નવમ અગ્યારમો છંડી રે, દશ દેવલોકે રઢ મંડી રે, થયા સુવર પાપને ખંડી. વાલા૦ આ૦ (૫). વિદેહે ૫૨મ પદ વરશે રે, એ સૂત્રને જે અનુસરશે રે, તે ભવસાગરને તરશે. વાલા૦ આ૦ (૬). શ્રી પદ્મવિજય ગુરૂરાયા રે, સેવાથી આગમ પાયા રે, કવિ રૂપવિજય ગુણ ગાયા. વાલા૦ આગમ૦ (૭).
સ્તુતિ
મુનિસુવ્રત નામે, જે ભવિ ચિત્તકામે, સવિ સંપત્તિ પામે, સ્વર્ગના સુખ જામે, દુર્ગતિ દુઃખ વાર્મ, નવિ પડે મોહ ભામે, સવિ કર્મ વિરામે, જઇ વસે સિદ્ધ ધામે,
૭૬
'
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી કલ્યાવંતસિકા સૂત્ર
અનુત્તરીપ પાતિક દશાંગ સૂત્રનું ઉપાંગ • શ્રેણિક મહારાજાના કાલાદિ ૧૦ પુત્રોના પધ-મહાપદ્મ આદિ ૧૦ રાજકુમાર પોત્રોએ ભ. વીર પાસે દીક્ષા લઇ દેવલોકમાં ગયા ત્યાંથી મોક્ષે જશે, તેમના તપ-ત્યાગ-સાધનાને વિસ્તારથી બતાવી છે. (સંયમ લઇ અંતે મહિનાનું અનશન સ્વીકાર) વિપુલાચલ પર્વત પરકાળ ધર્મ પામી દેવલોકમાં જાય છે, ત્યાંથી આવીને મહાવિદેહમાં મોક્ષે જશે. દરેક પુત્રો ૧ થી ૮ દેવ. સુધી ક્રમેથી, ૯માં દેવ નહી. ૧૦મું અને ૧૨મું દેવલોકે માત્ર ૫ વર્ષ દીક્ષા પામી અંતે એક મહિનાનું અનશન કરીને કાળ કરી સૌધર્મ દેવમાં ૨-સાગરો. ત્યાંથી આવી મહાવિદેહમાં જશે.
૭ ૧૭
નિર્યુક્તિ ટીકા ચૂર્ણિ આદિ અર્થોની રચના કરનારા મહાપુરૂષો
કરતાં અત્યારના શુભમતિવાળા વધારે કોણ છે ? લૂણ-મીઠું અમૃતની ( તુલના કરી શકે નહિ.
C (૭) )*
_
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧) પુષ્પિકા સૂત્ર • પ્રદક્ષિણા-૧૦ - સાથિયા-૧૦ - ખમાસમણ-૧૦
ખમાસમણનો દુહો સાધ્વી સુભદ્રનો રૂડો, સંદર્ભ સુણજો હેત, તે આગમ પુષ્કિઆ નમો, કરવા મુક્તિ સંકેત.
કાર્યોત્સર્ગ-૧૦ લોગસ્સનો માળા-૨૦ માળાનો મંત્ર ૐ હ્રીં શ્રી પુષ્પિકા સુત્રાય નમઃ
સકલ કુશલ વલ્લી બોલીને
ચૈત્યવંદન. મિથિલા નગરી રાજીયો, વિમા સુત સાચો, વિજયરાય સુત છોડીને, અવર મત વાચો. નીલકમલ લંછન ભલું, પન્નર ધનુષની દેહ, નમિ જિનવરનું સોહતું, ગુણ ગણ મણિ ગેહ.. ............. દસ હજાર વરસતણું એ, પાળ્યું પરગટ આય, પદ્મ વિજય કહે પુણ્યથી, નમિયે તે જિનરાય . ...............
સ્તવનનો દુહો પુફિયા સૂત્રની પૂજના, કરજો પંચ પ્રકાર, જેનાગમની પૂજન, શિવસુખ ફળ દાતાર...
...........
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री पिप्फया सूत्रम
* * *
*
*
*
te
SONGS
QOAA
શ્રી પુધ્ધિકા આગમથી પ્રશ્ન વ્યાકરણ સૂચના ઉપાંગ તરીકે છે. પરમાત્મા શ્રી વીર પ્રભુને ૧૦ દેવ-દેવીઓ અભુત સમૃદ્ધિ સાથે પુષ્પક વિમાનમાં બેસી વંદનાર્થે આવે છે. તેમના પૂર્વભવ ભગવાન શ્રી વીરપ્રભુ ગૌતમસ્વામીને જણાવે છે. વધુમાં સૂર્યચંદ્ર-શુક્ર-બહુપુત્રિકા દેવી-પૂર્ણભદ્ર-માણિભદ્રદત્ત-શીલ આદિની રોમાંચક કહાની આપેલી છે.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
seco
COLA
नमो मरिहंताएं नमो सिद्धाणं नमो प्रायरियाएँ नमो उवज्झायाणं ह नमो लोए सव्वसाहूणं एसो पंच नमुक कारो सब्द पावणारा समो मंगलाएं च सब्वेसि पदमं हबह मंगलं. म
aaaaa
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્તવન જિનવર શ્રી મહાવીરને વંદી, સૂરિલાભ પરે આણંદી રે, સમક્તિ ગુણધારી, જિન ઉત્તમ મુખ પદ્મની વાણી, સાંભળી હિયડે હરખાણી રે સમ૦ (૧). સોહમ દેવલોકની વસનારી, બહુપુત્રિકા દેવી સારી રે, સમ0 બત્રીશબદ્ધ નાટક મંડાણ, કરે જિનગુણને બહુમાન રે. સમ૦ (૨). દેવકુમાર કુમારી તિહાં નાચે, જિન મુખડું જોઇ જોઇ માચે રે, સમ૦ નાચે ઠમક ઠમક પદ ધરતી, તત થઇ થઇ નાટક કરતી રે. સમ૦ (૩). તાલ કંસાલ મુરજ ડફ વીણા સારંગીના સ્વર ઝીણા રે, સમ૦ ભેરી શ્રીમંડલ શરમાઇ, સ્વરમાં જિનવર ગુણ ગાઇ રે. સમ૦ (૪) સમક્તિ કરણી ભવજળ તરણી, શિવમંદિર નિસરણી રે, સમ૦ બહુપત્તિયા દેવી ભવ તરશે, ત્રીજે ભવે શિવસુખ વરશે રે. સમ૦ (૫). પુષ્ક્રિઆસૂતકનાં દશ અજઝયણાં, એ તો શ્રી જિનરાજનાં નયણાં રે. સમ0 પૂજે ભાવે જે નર નારી, તે રૂપવિજય પદ ધારી રે. સમક્તિ (૬).
નમિયે નમી નેહ, પુચ પાયે ક્યું દેહ, અધ સમુદાય જેહ, તે રહે નહિ રેહ, લહે કેવલ તેહ, સેવના કાર્ય એહ, લહે શિવપુર ગેહ, કર્મનો આણી છે.
dr
dow
dox
0%
0%
dow
dow
ook
(૭૯)
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી પુપિકા સૂત્ર શ્રી વીર પ્રભુને ૧૦ દેવ-દેવીઓ અદ્ભૂત સમૃદ્ધિ સાથે પુષ્પક વિમાનમાં બેસી વંદનાર્થે આવે છે, તેમના પૂર્વભવ ભ ગૌતમને જણાવે છે. સૂર્ય-ચન્દ્ર-શુક્ર-બહુપુત્રિકા દેવી-પૂર્ણભદ્ર-માણિભદ્ર દત્તશીલ આદિની કથાઓ રોમાંચક છે. વર્તમાનમાં જે જ્યોતિષ ચક્રમાં ચન્દ્ર-ઇન્દ્ર-સૂર્યઇન્દ્ર શુક્ર-ગ્રહ જે દેવો છે. તેઓ પૂર્ભવે પાર્શ્વનાથાય પાસે દીક્ષિત થયેલાં હતાં, અલ્પાંશે ચારિત્ર વિરાધનાથી ચન્દ્ર-સૂર્ય-શુક્ર તરીકે ઉત્પન્ન થયાં છે. શ્રી વસ્તિનગરીનો અંગતિ વેપારી હાલમાં ચન્દ્ર ઇન્દ્ર છે અને સુપ્રતિષ્ઠિત વેપારી હાલમાં સૂર્ય ઇન્દ્ર છે અને સોનિલ વેપારી હાલમાં શુક્ર ગ્રહ દેવ છે. આ ત્રણ દેવોએ રાજગૃહી નગરીના ગુણ શેલ ચૈત્યમાં વીર ભ. ના ચરણે આવી વંદના કરી વિવિધ નાટકો દેખાડીને ભક્તિ કરેલ છે. ત્રણ પછીના ભવે મોક્ષે જશો.
પ્રસ્તુત આગમ મેં ભી જ્યોતિષ કે ની અંગો પર વિવેચન કિયા ગયા હૈ
(૧) દિવસ (૨) તિથિ (૩) નક્ષત્ર (૪) કરણ (૫) ગ્રહ દિવસ (૬) મુહૂર્ત (૭) શગુન | શકુન (૮) લગ્ન (૯) નિમિત્ત.
ઇનકા ઉપયોગ આચાર્ય ભગવન્ત લોચ, દીક્ષા, યોગપ્રવેશ, સૂત્ર કી અનુજ્ઞા આદિ મેં કરતે હૈ.” એકમૂત્રલાભ રહિત નવમી અયોગ્ય બીજી/દૂજ-વિપત્તિ કારક દશમી-વિહાર (પ્રયાણ)
કે લિએ શુભ
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીજ=અર્થ સિદ્ધિ, લક્ષ્ય સિદ્ધિ
ચૌથ=અયોગ્ય
પંચમી-વિજય દાત્રી
છઠ=અયોગ્ય.
સપ્તમી=ગુણ વૃદ્ધિ મેં
સહાયક
એકાદશી-આરોગ્ય કે લિએ
કલ્યાણકારી
દ્વાદશી=અયોગ્ય
ત્રયોદશી=મિત્ર કો વશ કરનેવાલી
ચતુર્દશી=અયોગ્ય પૂર્ણિમા=અયોગ્ય
અષ્ટમી=અયોગ્ય
એકમ્, તીજ, પંચમી, છઠ, અષ્ટમી, દશમી, એકાદશી, દ્વાદશી ઔર પૂર્ણિમા યે તિથિયાં દીક્ષા પ્રદાન કે લિએ સુયોગ્ય હૈ. એકમ્, બીજ, દૂજ, છઠ, સપ્તમી, એકાદશી, દ્વાદશી, યે તિથિયાં વ્રત સ્વીકારને કે લિએ ઉત્તમ બતાઇ ગઇ હૈ.
પાંચમી, દશમી, પૂર્ણિમા યે તિથિયાં અનશન કરને કે લિએ શ્રેષ્ઠ છે.
નક્ષત્ર કી કુલ સંખ્યા ૨૭ હૈં એવં ઇન નક્ષત્રોં કા ચયન તારોં કે આધાર પર કિયા જાતા હૈ.
• હસ્ત, અભિજિત્, પુષ્ય ઇન નક્ષત્રોં મેં નએ કાર્ય કી શુરુઆત કી જા સકતી હૈ.
• અનુરાધા-રેવતી-ચિત્રા, મૃગશીર્ષ ઇન નક્ષત્રોં મેં બાલ એવું વૃદ્ધિ મુનિયોં કે લિએ ઉપકરણોં કા સંગ્રહ કિયા જા સકતા હૈ ઔર ગોચરી જાને કે લિએ ભી યે નક્ષત્ર ઉત્તમ હૈ,
• આર્દ્રા, જ્યેષ્ઠ, આશ્લેષ ઔર મૂલ યે નક્ષત્ર પ્રતિમા વહન કરને મેં તથા ઉપસર્ગ સહન કરને મેં અત્યંત હિતકારી હૈ.
૮૧
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
મેઘા/ભરણી-પૂર્વા-ફાલ્ગુની, પૂર્વાષાઢા, પૂર્વાભાદ્રપદા, ઇન નક્ષત્રોં મેં યદિ બાહ્ય ઔર અત્યંતર તપ કિએ જાએં તો ભરપૂર સફલતા મિલ સકતી હૈ.
• પ્રાયઃ બારહ ઘટે પ્રમાણ કા એક કરણ હોતા હૈ.
•
બવ નામક કરણ મેં વ્રત-સ્થાપના, સૂત્ર-અનુજ્ઞા આદિ કરના ચાહિએ.
• શકુનિ, વિષ્ટિ નામક કરણ મેં અનશન કરના કલ્યાણકારી હૈ. • ગુરુવાર, શુક્રવાર એવં સોમવાર ઇન વારોં મેં શિષ્ય કો દીક્ષાદાન, પદવી-પ્રદાન, વ્રત-ગ્રહણ આદિ કાર્ય કરવાનેં જા સકતે હૈં.
• દિ ગમન કરતે સમય ‘ખિલા હુઆ કુલ દિખાઇ દે' તો સ્વાધ્યાય જ્ઞાનાર્જન કે લિએ ઉત્તમોત્તમ સમય જાનના ચાહિએ. • યદિ આકાશ મેં અચાનક બાદલોં કી ગડગડાટ સુનાઇ દે તો મોક્ષ સાધના, આત્મ રમણતા કે લિએ પ્રયત્ન કરના હિતાવહ હૈ. • યદિ તિર્યન્ચ પશુ/પ્રાણિયોં કી આવાજ સુનાઇ દે, તો પ્રસ્થાન કરના સુખદાયી હૈ.
• પૂરે ગ્રંથ એક બાત સ્પષ્ટ રૂપ સે ફલિત હોતી હૈ કિ આચાર્ય ભગવંત અપની ઇસ જ્યોતિષ વિદ્યા કા ઉપયોગ સર્વથા નિરવધ કાર્યો કે લિએ હી કરેં. કિસી ભી સાવદ્ય કાર્ય મેં કતઇ ન કરેં.
ભવનપતિ અધિકાર
ભવનપતિ દેવોં કા નિવાસ સ્થાન હમારી પૃથ્વી સે લગભગ ૧ લાખ ૭૮ હજાર યોજન નીચે કી ઓર સ્થિર હૈ.
૮૨
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
• ભવનોં મેં રહને કી વજહ સે યે દેવ ભવનપતિ કહલાતે હૈ. • ઇનકા સ્વભાવ બચ્ચોં કી તરહ તૂફાની, ચંચલ ઔર કૃતૂહલપૂર્ણ
હોતા હે.
ઇનકે ભવનોં કી કુલ સંખ્યા ૭ લાખ ૭૨ હજાર હે. • ઇન દેવોં કે ઇન્દ્રોં કી સંખ્યા ૨૦ હે.
ભવનપતિ દેવોં કે મસ્તક પર મુકુટ હોતા હૈ એવં મુકુટ કે ઉપર સિંહ, હાથી, ઘોડા આદિ પશુ ચિન્હ અવશ્ય અંકિત હોતે હૈ. ભવનપતિ દેવોં કે ભવન બડે બડે નગરોં મેં હોતે હૈ. નગર વજરત્ન કે બને હોતે હૈ. નગર-દ્વાર સુવર્ણ કે બને હોતે હૈ. નગર કે કારોં પર વિશાલકાય સુવર્ણ ઘંટ હોતે હૈ. જબ કોઇ આકસ્મિક સ વિશેષ કાર્ય આ પડતા છે. તો ઘંટનાદ દ્વારા સર્વત્ર ખબર પહુંચાઇ જાતી હૈ.” ભવનપતિ દેવતાઓં કા જઘન્ય આયુષ્ય=૧૦,૦૦૦ વર્ષ છે. એવું ઉત્કૃષ્ટ આયુ મર્યાદા=૧ સાગરોપમ સે અધિક છે. શરીર પ્રમાણ=૭ હાથ છે.
“વ્યંતર અધિકાર • ઇનકા નિવાસ સ્થાન હમારી પૃથ્વી સે નીચે કી ઓર ૧૦૦
યોજન કે અન્તરાલ કે બાદ આરંભ હોતા હૈ. • વ્યંતર દેવોં કા સ્વભાવ નવયુવકોં કી તરહ ઉધૂત સ્વચ્છંદ
હોતા હૈ. • ઇન દેવોં કો રહને કે લિએ અસંખ્ય નગર હૈ.
ઇનકે ઘરો મેં મણિ-સોના રત્ન આદિ બહુમૂલ્ય ધાતુ કી શયાઍ હોતી હૈ.
૮૭
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
• ઇન દેવતાઓ કે ૩ર સમૃદ્ધિમાન ઇન્દ્ર હોતે હૈ. • વ્યંતર દેવોં કા જઘન્ય આયુષ્ય ૧૦,૦૦૦ વર્ષ છે. • ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્ય ૧ પલ્યોપમ છે. • દેહ કા પ્રસા=૭ હાથ છે.
“જ્યોતિષ અધિકાર' • ઇનકા નિવાસ સ્થાન હમારી પૃથ્વી સે ઉપર કી ઓર લગભગ
૭૯૦ યોજન ઉપર છે. • યે દેવતા સ્વભાવ સે ભદ્ર એવં શાન્ત હોતે હૈ. • ઇનકે વિમાન આભાયુક્ત, અત્યંત ચમકીલે તથા રોશનીદાર
હોતે હૈ. • ઇનકા જઘન્ય આયુષ્ય પલ્યોપમ કા આઠવાં ભાગ જિતના
તથા ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્ય ૧ પલ્યોપમ સે કુછ અધિક હોતા હૈ. ઇનકી દેહ કા પ્રમાણ ૭ હાથ કા હોતા હૈ. ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્ય-૧ પલ્યોપમ સે કુછ અધિક. • જઘન્ય આયુષ્ય=૧ પલ્યોપમ કા આઠવાં ભાગ.
વૈમાનિક અધિકાર • ઇનકા નિવાસ સ્થાન.. • વૈમાનિક દેવ કે તીન પ્રકાર હોતે હૈ
(અ) વૈમાનિક (બ) રૈવેયક (સ) અનુત્તર વૈમાનિક દેવોં કે કુલ ૮૪ લાખ ૯૭ હજાર ૨૩ વિમાન હૈ.
જો અત્યંત જાજ્વલ્યમાન, દેદીપ્યમાન રત્નોં કે બને હુએ હૈ. • વૈમાનિક દેવ કે કુલ ૧૨ ઇન્દ્ર હોતે હૈ. • વૈમાનિક દેવોં કા જઘન્ય આયુષ્ય ૧૦ હજાર વર્ષ તથા ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્ય ૩૩ સાગરોપમ હોતા હે.
A૯) J –
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
• ઇનકે શરીર કી ઉચાઈ ૭ હાથ સે ૧ હાથ તક હો સકતી હૈ. • ૯ રૈવેયક એવું ૫ અનુત્તર મેં વહી જીવ જા સકતા હૈ જિસને
અપને પૂર્વ ભવ મેં સંયમ / દીક્ષા સ્વીકાર કી હો. • અનુસરવાસી દેવતા, જિનકા આયુષ્ય ૩૩ સાગરોપમ જિતના
હોતા હે ઉન્હેં ૩૩ હજાર સાલ મેં એક બાર ભોજન કરને કી ઇચ્છા હોતી હૈ. તથા સામાન્ય કિસ્મ કે દેવતા જિનકા આયુષ્ય ૧૦,૦૦૦ વર્ષ હોતા હૈ ઉન્હેં એકાન્તર (એકદિન છોડકર) હિી ભોજન કરને કી ઇચ્છા છે. સર્વોત્તમ કક્ષા કે અનુત્તરવાસી દેવ લગભગ ૧ વર્ષ સાઢે ચાર મહીને મેં એક બાર સાંસ લેતે હૈ. સામાન્ય કિસ્મ કે દેવતા ૭ સ્તોક મેં એક બાર સાંસ લેતે હૈ. દેવતાઓ કા શરીર અત્યંત સુન્દર, મજબૂત હોતા હૈ. શ્વાસ ખુબૂ સે ભરપૂર હોતી હૈ. આંખોં કી પલકે કભી ઝપકતી નહીં છે. શરીર મેં બાલ હફી માંસ રુધિક (ખૂન) આદિ નહીં હોતે એવું દેવતા હમેશા જમીન સે ચાર અંગુલી ઉપર હી ચલતે હૈ. દેવતા સભી કલાઓં કુશલ હોતે હૈ તથા એક સમય મેં
અનેક રૂપ બના સકતે હૈ. • દેવતાઓં સે દેવેન્દ્રોં કી શક્તિ | સમૃદ્ધિ / સુખસંપન્નતા કઇ ગુના જ્યાદા, વિશિષ્ટ કોટિ કી હોતી હૈ.
ઇન્દ્ર દ્વારા પ્રભુ કી સ્તુતિ ક્યોં ?' • અપાર ઋદ્ધિ ઔર વૈભવ કે સ્વામી ઇન્દ્ર મહારાજા ભી તારક
અરિહંત પરમાત્મા કો ઇસલિએ નમસ્કાર કરતે હૈ કિ ક્યોંકિ પ્રભુ કે પાસ ઇન્દ્રોં સે ભી અદ્ભુત એશ્વર્ય હૈ. ઇસકે બાવજૂદ
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રભુ સંપૂર્ણ નિરાસક્ત હૈ. જબકિ હમ લોગોં કે પાસ સામાન્ય, અલ્પ જીવી સમૃદ્ધિ હે.ઓર, આસક્તિ કા તો કહના હી
ક્યા ?
સદિયો પુરાની ઘટના છે. કુણાલ નામ કા નગર થા. વહાં વૈશ્રમણ નામ કા રાજા રાજ્ય કિયા કરતા થા. ઉસકા એક મહામંત્રી થા રિષ્ઠ. જો સ્વભાવ સે હી મિથ્થામતિ થા.
એક બાર-ઋષભસેન' નામક જૈનાચાર્ય ભગવન્ત કા નગર મેં ધૂમધામ સે પ્રવેશ હુઆ / આચાર્યશ્રી કા શિષ્ય પરિવાર વિશાલ થા. આચાર્યશ્રી કેસાથ ઉપાધ્યાયજી ભી થે જિનકા નામ થા-"સિંહસેન” મહારાજ.
રિષ્ઠ મંત્રી કો આચાર્ય ભગવંત તથા ઉપાધ્યાય ભગવંત ખૂબ ખટકતે થે. આખિરકાર એક દિન રિષ્ઠ મંત્રી ને આચાર્ય શ્રી કે સાથ વાદ વિવાદ કરને કી ઘોષણા કી. આચાર્યશ્રી ને ભી યે મહત્ત્વપૂર્ણ જવાબદારી ઉપાધ્યાયજી કો સૌપી. વાદ વિવાદ હુઆ. ઉપાધ્યાયજી ને મંત્રીશ્વર કો કરારી શિકસ્ત દી. સર્વત્ર ઉપાધ્યાય જી કી પ્રશંસા હુઇ. નતીજા યહ હુઆ કિ મંત્રી કે અહંકાર કો જબરદસ્ત ઠેસ પહુંચી. વહ આગબબૂલા હો ઉઠા. આવેશ ઓર આક્રોશ મેં આકર ઉસને ધ્યાન મગ્ન ઉપાધ્યાયજી કે વસ્ત્રો કો બુરી તરહ જલા દિયા. વસ્ત્ર તો જલે શરીર ભી જલને લગા. લેકિન આશ્ચર્ય કી બાત તરહ યહ હૈ કિ ઉપાધ્યાયજી સમતા નહીં જલી. વે જરા ભી વિચલિત નહીં હુએ ઔર પ્રસન્ન મુખમુદ્રા મેં સંસાર સે વિદા લી. સદ્ગતિ કો પ્રાપ્ત કી.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
5 श्री पुप्फचूलिया सूत्रम्
શ્રી પુષ્પચૂલિકા સૂત્ર એ વિપાકસૂત્રનું ઉપાંગ છે. શ્રી હ્રી ધૃતિ આદિ ૧૦ દેવીઓની પૂર્વભવ સહિત કથાનકો છે. શ્રી દેવી પૂર્વભવમાં ભુતા નામની સ્ત્રી હતી. તેને શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાને નિગ્રંથ પ્રવચનમાં શ્રદ્ધા કરાવી હતી. આદિનું સુંદર વિવરણ
છે.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
CoOOO
OLLO
00
नामो अरिहता नमो सिद्धाण नमोमायरियाग नमोबज्झाया नमोलोएसब्बासाहणे एएसोपंचनपुरकारी सब्बपाबप्पासासागो मंगलाच सब्नेसि पढमा हुबह मंगलं.
VU
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨) પુચૂલિકા સૂત્ર
પ્રદક્ષિણા-૧૦ ♦ સાથિયા-૧૦ ♦ ખમાસમણ-૧૦
ખમાસમણનો દુહો
પુષ્પ ચૂલિયા ગ્રંથમાં, સિરિ આદિ દશ અધિકા૨, તે આગમ સેવો સત્વો, ક૨વા ભવ નિસ્તાર.
કાર્યોત્સર્ગ-૧૦ લોગસ્સનો ♦ માળા-૨૦
માળાનો મંત્ર : ૐ હ્રીં શ્રી પુચૂલિકા સૂત્રાય
નમઃ
સકલ કુશલ વલ્લી બોલીને
ચૈત્યવંદન
નેમિનાથ બાવીશમાં, શિવાદેવી માય, સમુદ્રવિજય પૃથ્વીપતિ, જે પ્રભુના તાય દશ ધનુષની દેહડી, આયુ વરસ હજાર, શંખ લંછનધર સ્વામીજી, તજી રાજુલ નાર શૌરીપુરી નયી ભલી એ, બ્રહ્મચારી ભગવાન, જિન ઉત્તમ પદ પદ્મને, નમતાં અવિચલનાથ
સ્તવનનો દુહો
પુચૂલિયા સૂત્રમાં શ્રી ધૃતિ કીર્તિ બુદ્ધિ, દશ દેવી જિન ભક્તિથી, લગતે ભવે લહે સિદ્ધિ
૮૭
૧
-
૩
૧
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્તવન જિન પૂજા ભવતરણી, પૂજા ભવતરણી, શિવમંદિર નિસરણી, પૂજા ભવતરણી ભવતરણી, શિવ૦ જલચંદન કુસુમાવલી ઘરણી, ધૂપ દીપતતિ કરણી. પૂજા) (૧). અક્ષત નેવેધ ફલશું વરણી, ભવસાગર ઉતરણી, પૂજા સમકિત ધારીકું આચરણી, કુમતિકું રવિ ભરણી. પૂજા) (૨). સિરી હરિ વૃતિ દેવી આચરણી, અવધિ દોષ નીઝરણી, પૂજા, બત્રીસબદ્ધ નાટકની કરણી, કરી શિવ લાડી વરણી, પૂજા, (૩). અવધિ આશાતના દોષની ખરણી, સંવર નૃપની ધરણી, પૂજા૦ ભાવ થકી નિત્ય નિત્ય આચરણી, ચઉપંચમગુણ ઠરણી. પૂજા) (૪). કાઉસ્સગ્રુધ્ધાંને મુનિકે વરણી, પાપસંતાપની હરણી, પૂજા, શ્રી ગુરૂ પદ્મવિજય મુખ વરણી, રૂપવિજય સુખ કરણી પૂ૦ (૫).
સ્તુતિ રાજુલ વરનારી, રૂપથી રતિ હારી, તેહના પરિહારી, બાલથી બ્રહ્મચારી, પશુઆં ઉગારી, હુઆ ચારિત્રધારી, કેવલશ્રી સારી, પામીયા ઘાતી વારી.
શ્રી પુષ્ફચૂલિકા સૂત્રો વિપાક સૂત્રનું ઉપાંગ છે. શ્રી દેવી, દી દેવી-ધૃતિદેવી-કીર્તિદેવી-બુદધિં દેવી ને લક્ષ્મીદેવી-ઇલાદેવી-સુરાદેવી રસદેવી-ગંધદેવી કુલ ૧૦ દેવીઓના
AC ) )
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગતભવના વર્ણન આ ભવે ભ. વીર પાસે આવી ભક્તિથી વંદન કરીને નાટક દેખાડીને સ્વસ્થાને ગઇ, આગામી ભવે મહાવિદેહ ઉલ્લેખ છે, ગત ભવમાં ૧૦ દેવીઓએ પાર્શ્વ વિ.ના મુખ્ય સાધ્વીજી પુષ્પ ચુલા પાસે દીક્ષા સ્વીકારી પરંતુ શરીરની સંભાળ સુશ્રુષા કરવાથી ચારિત્ર વિરાધના કરીને સૌધર્મ દેવ લોકમાં પલ્યોપમ ના આયુષવાળી દેવીઓ થઇ છે.
શ્રી દેવી સૌધર્મ દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થઇ વીરપ્રભુ તે દેવીનો પૂર્વ ભવના પ્રશ્ન નો ઉત્તર આપતા કહે છે સુદર્શન ગાથાપતિની ભૂતા નામની પુત્રીને કોઇ પરણ્યું નહીં, તેથી તે મોટી ઉંમર સુધી કુમારી રહી, એકદા પાર્શ્વ ભ. પધાર્યા વંદન કરવા નીકળી, દેશના સાંભળી પ્રતિબોધ પામી પિતા આયા લઇને ચારિત્ર પાળતાં, એકદા તે શરીરની શોભા-ટાપટીપ શુશ્રુષા ક૨ના૨ી થઇ આવી પ્રવૃત્તિથી ગુરૂણીએ કહ્યું, આમ ન કરાય ભૂલનું પ્રાયશ્ચિત્તથી શુદ્ધિ કરો આ વાતગમી નહીં, તેથી જુદા ઉપાશ્રયમાં રહીને શરીર શોભા કરવા લાગી આસ્થિતિમાં ઘણો કાળ ચારિત્ર પાળીને વિરાધના દોષથી અંતે કાળધર્મ પામી સૌધર્મ દેવ. માં પલ્યોપમ આયુષ શ્રીદેવી તરીકે ઉત્પન્ન થઇ અહીંથી આવીને મહાવિદેહમાં મોક્ષ પદ પામશે. ૯ દેવીના ૯ અધ્યયનો સમજવા પૂર્વભવમાં પુષ્પચુલા સાધ્વીની શિષ્યાઓ થઇ હતી તે બધી સાધ્વીઓ. શરીર પરિચર્યાથી ચારિત્ર વિરાધીને સૌધર્મમાં પલ્યો-આયુષવાળી દેવીઓ થઇ તે બધી દેવીઓ ભ. પાસે નાટક દેખાડ્યું, દેવીઓ આવીને મહાવિદેહમાં મોક્ષે જશે.
૯
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩) વહિંદશા સૂત્ર
પ્રદક્ષિણા-૧૦ ♦ સાથિયા-૧૦ ♦ ખમાસમણ-૧૦
ખમાસમણનો દુહો
વૃષ્ણિક વંશ જ બાહની, કરી કથા સવિસ્તાર, ચરમોપાંગને ભાવીને, વણિહદશા મનોહાર.
કાર્યોત્સર્ગ-૧૦ લોગસ્સનો ♦ માળા-૨૦
માળાનો મંત્ર : ૐ હ્રીં શ્રી વદિશા સૂત્રાય નમઃ સકલ કુશલ વલ્લી બોલીને
ચૈત્યવંદન
જય ચિંતામણિ પાર્શ્વનાથ ! જય ત્રિભુવન સ્વામી, અષ્ટકર્મ રિપુ જીતીને, પંચમી ગતિ પામ............. પ્રભુ નામે આનંદકંદ, સુખ સંપત્તિ લહિયે, પ્રભુ નામે ભવભય તણાં, પાતક સબ દહિયે ૐ હૌં વર્ણ જોડી કરી એ, જપીએ પાર્શ્વ નામ, વિષ અમૃત થઇ પરિણમે, લહીએ અવિચળ ઠામ .
................................
(eo)
८०
૨
૩
સ્તવનનો દુહો
ચારિત્ર નિરતિચાર જે, પાળે નિર્મળ મત્ર, નિષધાદિક મુનિવર પરે, સરવારથ ઉપપ............. વહિન્દશામાં વરણવ્યા, નિષધાદિક મુનિ બાર, કર જોડી તેહને સદા, વંદુ વાર હા......................
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩
श्रा वहिनदशा सूत्रम्
S
શ્રી વન્હિદશા સૂત્ર એ દ્રષ્ટિવાદના ઉપાંગ તરીકે છે. તેમાં અંધકવૃષ્ણિ વંશના અને વાસુદેવ. શ્રી કૃષ્ણના વડીલ બંધુ બળદેવના નિષધ વિગેરે ૧૨ પુત્રો અખંડ બ્રહ્મચારી બની પ્રભુ નેમનાથ પાસે દીક્ષા સ્વીકારી સર્વાર્થ સિદ્ધ વિમાનમાં ગયા તે ત્યાંથી મહાવિદેહ ક્ષેત્ર મોક્ષે જશે વિગેરે હકીકત સુંદર શબ્દોમાં જણાવી છે.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
POOR
Cooooto ACCO
(6665
2000
नमो अरिहत्ता नमो सिद्धाण नमो मायरियाग नमोउबज्झायाएं नमोलोएसब्बासाहों एएसोपंचनामुलकारी सब्बपाबाप्पाला सामो
मंगलाच साब्वेसि PM पढमहुवइमगलं.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્તવન
પૂજો રે ભવિયા જિન સુખદાયી, જે અકોહી અમાયી રે, અવિનાશી અકલંક મનોહર, તિન ભુવન ઠકુરાઇ રે, પૂજો૦ (૧). નેમિ જિનેશ્વર વચન અમૃત રસ, પીવા બુદ્ધિ ઠરાઇ રે, નિષધ કુમારાદિક મુનિ દ્વાદશ. લિયે સંયમ લય લાઇ ૨ે પૂજો૦ (૨). ઇગ્યાર અંગ સુરંગ ભણીને, ચરણ ક૨ણ થિર ઠાઇ રે, પૂજો૦ (૩). બાર અબ્ઝયણે વિઘ્ન દશામેં, કહે સોહમ સુખદાઇ રે, એ આગમને પૂજો ધ્યાઓ, ગાવો હરખ ભરાઇ રે પૂજો૦ (૪). સત્ય કપૂર ખિમા જિન ઉત્તમ, પદ્મવિજય ગુરૂ પાયી રે, અનુભવ યોગે રૂપવિજય ગણી, આગમ પૂજા ગાયી રે, પૂજો૦ (૫)
સ્તુતિ
પાસ જિણંદા વામાનંદા, જબ ગરભે ફલી, સુપના દેખે અર્થવિશેષે કહે મઘવા મલી, જિનવ૨ જાયા સુ૨ હુલરાયા, હુઆ રમણી પ્રિયે, નેમિરાજી ચિત્ત વિરાજી, વિલોકિંત વ્રત લીયે.
for you poor for booooo શ્રી વન્હિદશા સૂત્ર
» અંધક વૃષ્ણિ દશા અંધગપદ લોપ તેથી વહિન દશા કેવાય, વૃષ્ણિ વંશમાં ઉત્પન્ન થયેલાની હકીકત અંધક વૃષ્ણિ રાજાના પુત્ર વસુદેવ તેનાપુત્ર બલ દેવને કૃષ્ણ થયાં, કૃષ્ણા મોટા બલદેવ ભાઇના ૧૨ પુત્રોના જીવન ચરિત્રો, નિષાદિગત જન્મોમાં પણ આ તમામ પુત્રો એ નિર્મલ નિરતિચાર ચારિત્ર.
૯૧
.
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાલન કરીને ૩૩ સાગરોપમના સર્વાર્થ વિમાને એકાવનારી દેવમાં ઉત્પન્ન, આગામી ભવે મહાવિદેહમાં સિદ્ધ થશે.... નિષકુમાર : દ્વારકા નગરીના નંદન નામના ઉધાનમાં સુરપ્રિયયક્ષનું મંદિર હતું, ઘણા મિથ્યાત્વી લોકો તેની પૂજા કરતાં, કૃષ્ણ ત્રણ ખંડના સ્વામી રાજ્ય કરતાં બળદેવના પુત્ર નિષધ હતા તે ૫૦ રાજકુમારીઓને પરણ્યા, એકદા તે નેમિનાથ પ્રભુ પધાર્યા, કૃષ્ણ પણ ધામ ધુમથી વાંદવા ગયા. નિષધકુમાર દેશનાથી પ્રતિ બોધ પામી શ્રાવક ધર્મ સ્વીકારીને ગયા, વરદેવ ગણધરે નેમિ પ્રભુને પૂછ્યું કે નિષધ કુ. રાજ્ય
ઋદ્ધિનું સુખ કેવી રીતે મેળવ્યું ? પ્રભુ કહે કે પૂર્વભવે મહાબળ રાજાનો વીરાંગદં પુત્ર હતો.પુણ્ય ફલથી સુખ ભોગવટો એકદા ત્યાં સિદ્ધાર્થ સૂરિ પધાર્યા, વીરાંગદ પુત્ર પણ ત્યાં વંદન કરવા ગયો દેશનાથી પ્રતિબોધ પામી ચારિત્ર લઇ ઉલ્લાસ થી આરાધના કરી તેથી બ્રહ્મદેવ લોકમાં ૧૦ સાગરોપમ મહદિર્ધક દેવ થયો ત્યાંથી આવી નિષધ કુ. થયાં પૂર્વભવે કેટલી નિર્મલ ચારિત્ર આરાધનાથી તે આવી ઋદ્ધિ પામ્યા છે નેમિ ભ. થી દેશનાથી ચારિત્ર લઇ ને વર્ષ સુધી તપ સાથે નિર્મલ આરાધના કરી અંતે ૨૧ દિવસનું અનશન કરી કાળધર્મ પામી સર્વાર્થ સિદ્ધિ વિમાનમાં ૩૩ સાગરો. એકાવતારી દેવા થયાં, ત્યાંથી મહાવિદેહમાં મોક્ષે જશે, ૧૨ કુમારો પૂર્વભવે ચારિત્ર પાળીને પાંચમાં દેવલોકે દેવ થઇ બળદેવના પુત્ર પણે ઉપજી નેમિ ભ. પાસે ચારિત્ર લઇ સર્વાર્થ સિદ્ધ વિમાને હાલ ત્યાં ૧૨ પુત્રો એકાવતારી દેવનું સુખ ભોગવી મહાવિદેહથી મોક્ષે જશે....
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४] श्रीचउसरण पयन्ना सूत्रम्
-
આ પયજ્ઞામાં આરાધક ભાવને વધારવા અરિહંત-સિધ્ધ-સાધુ અને ધર્મ એ ચાર શરણની મહતા, દુષ્કતની ગહ, સુકતની અનુમોદના ખૂબ માર્મિક રીતે જણાવી છે. ચૌદ સ્વપનના નામોલ્લેખ છે. આ સૂત્ર ચિત્ત પ્રસન્નતાની ચાવી છે. ત્રિકાલા પાઠથી ચમત્કારિક લાભ થાય છે સૂત્રનું બીજું નામ કુશલાનુબંધિ છે.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
100/
MULA
नमो अरिहंताएँ नमो सिद्धा नमो मायरियाण नमो उवज्झायास
ॐ नमो लोए सव्वसाहूणं एसो पंच नमुक कारो सब्ब पावप्पसाससो मंगलाएं च सब्वेसि पदमं हवह मंगलं.
S
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪) ચતુદશરણ પ્રકીર્ણક સૂત્ર પ્રદક્ષિણા-૧૦ - સાથિયા-૧૦ - ખમાસમણ-૧૦
ખમાસમણનો દુહો પયગ્રા વરતે છે ઘણાં, પણ દશ મુખ્ય ગણાય, ચઉ શરણ પન્નાને નમું, પાતક દૂર પલાય.
કાર્યોત્સર્ગ-૧૦ લોગસ્સનો માળા-૨૦ માળાનો મંત્ર છે હૂ શ્રી ચતુઃ શરણ પ્રકીર્ણક
સુત્રાય નમઃ સકલ કુશલ વલ્લી બોલીને
ચૈત્યવંદન સિદ્ધારથ સુત વંદિયે, ત્રિશલાનો જાયો, ક્ષત્રિય કુંડમાં અવતર્યો, સુર નરપતિ ગાયો ..... મૃગપતિ લંછન પાઉલે, સાત હાથની કાય, બહોંતેર વરસનું આઉખું, વીર જિનેશ્વર રાય ................ ખીમાવિજય જિનરાયના એક ઉત્તમ ગુણ અવદાત, સાત બોલથી વર્ણવ્યા, પદ્મવિજય વિખ્યાત .. ......... ..........
સ્તવનનો દુહો શ્રતધર વીર નિણંદના, ચઉદ સહસ અણગાર, પ્રત્યેકબુદ્ધ તેણે આ, પયગ્રા ચઉદ હજાર .... સંપ્રતિ પણ વરતે ઘણા, પણ દશનો પડઘોષ, તે આગમને પૂજતો, કરે પુણ્યનો પોષ .............
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્તવન
ચારિત્ર શુદ્ધ આરાધના, સામાયિકથી થાય લાલ રે, સાવધ યોગને છાંડતાં, પાતક દૂર પલાય લાલ રે, ચા૦ (૧). દર્શનાચારની શુદ્ધતા, ચઉવીસન્થે થાય લાલરે, ગુણ ગાતાં જિનરાજના, સમકિત દૂષણ જાય લાલરે. ચા૦ (૨). જ્ઞાન દર્શન ચારિત્રના, આરાધક ગુરુરાય લાલ રે, દ્વાદશધા વંદન કરી, પૂજીજે, શ્રી ગુરુરાય લાલ રે. ચા૦ (૩). અતિક્રમ વ્યતિક્રમ વ્રતતણા, દર્શન ચરણ ને નાણ લાલ રે, તેહનાં દૂષણ છંડીયે, પડિક્કમણું તે જાણ લાલ રે. ચા૦ (૪). વ્રણ રૂઝે જેમ પટ્ટિએ, તિમ કાઉસ્સગ્ગ દોષ લાલ રે, પડિક્કમતાં બાકી રહ્યા, કરીજે તેહનો શોષ લાલ રે, ચા૦ (૫). ગુણ ધારણ કરવા ભણી, કરજે દશ પચ્ચક્ખાણ લાલ રે, વીર્યાચાર વિશુદ્ધતા, કરી સઘલે સુહ ઝાણ લાલ રે. ચા૦ (૬). ચઉશરણે જિનરાજની, પૂજના કરજે જેહ લાલ રે, જિન ઉત્તમ પદ પદ્મની રૂપવિજય લહે તેહ લાલ રે. ચા૦ (૭).
સ્તુતિ
જય જય ભવિ હિતકર, વી૨ જિનેશ્વર દેવ, સુર નરના નાયક, જેહની સારે સેવ, કરુણારસ કંદો, વંદો આણંદ આણી, ત્રિશલા સુત સુંદર, ગુણ મણિ કેરો ખાણી.
boooooo do op op op op
૯૪
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ચતુદશરણ પ્રકીર્ણક સૂત્ર
મૂળ શ્લોક ૬૩ કુલ ૮૮૦ શ્લોક
ચતુઃ શરણ પ્રકીર્ણક સૂત્રઃ ચાર શરણોનો સ્વીકાર, દુષ્કૃત ગર્તા, સુકૃત અનુમોદના આ ત્રણ વસ્તુ મન સંકિલશ પરિણામ વાળું થયું હોય તો વારંવાર રટણ કરવું. મન શાંત હોય તો પણ કરવું એનાથી ભવસફળ છે. આરાધક ભાવને વધારવા અરિહંત ભ. સિધ્ધ વિ. સાધુ અને ધર્મ આ ચાર શરણની મહતા.
sobor
doc doc roboc doc doc doc doc
છેદ-પ્રાયશ્ચિત ગ્રંથો, કોર્ટ કઇ પરિસ્થિતિમાં વર્તતો ગુન્હેગાર બને, કઈ પરિસ્થિતિમાં ન વર્તતો હોય તો ગુન્હેગાર બનતો નથી.
સિન્યોરિટી ઘટાડી દે, બે-ચાર માસ છેદ કરે ૧૦ પ્રકારનું પ્રાયશ્ચિત્ત.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫) આતુરપ્રત્યચાખ્યાન સૂત્રા પ્રદક્ષિણા-૧૦+ સાથિયા-૧૦ ખમાસમણ-૧૦
ખમાસમણનો દુહો આઉર પચ્ચકખાણ સૂત્રમાં, વિવિધ મરણ વિચાર, પચ્ચકખાણ ધર્મ આરાધતાં, પામે ભવજળ પાર.
કાર્યોત્સર્ગ-૧૦ લોગસ્સનો માળા-૨૦ માળાનો મંત્રઃ શ્રી આતુરપ્રત્યાખ્યાન
સૂત્રાય નમઃ સકલ કુશલ વલ્લી બોલીને
ચૈત્યવંદના પહેલા પ્રણમું વિહરમાન, શ્રી સીમંધર દેવ, પૂર્વ દિશે ઇશાન ખૂણે, વંદુ હું નિત્યમેવ.. પુફખલવઇ વિજ્યા તિહાં, પુંડરિકિણી નગરી, શ્રી શ્રેયાંસ રાજા ભણો, જીત્યા સવિ વયરી. દેહમાન ધનુષ પાંચશે, માતા સત્યકી નંદ, રૂકમણી રાણી નાહલો, વૃષભ લંછન જિનચંદ ચોરાશી લખ પૂરવ આય, સોવન વરણી કાય, વિશ લાખ પૂરવ કુમાર વાસ, તેમ ત્રેસઠ રાય... ગણધર ચોરાશી કહ્યા એ, મુનિવર એકસો કોડિ, પંડિત ધીરવિમલ તણો, જ્ઞાનવિમલ કહે કરજોડિ. ... ૫
..............
.........
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री आउर पच्चक्र
उर पच्चक्खानपयन्नासूत्र
पंडित पंडित
પંડિતમUT"
* વઢિપંડિત મરણ "
વાનET"
આ પચન્નમાં અંતિમ સમયે કરવા લાયક આરાધનાનું સ્વરુપ બાલમરણ, પંડિતમરણ-બાલા પંડિત મરણ, પંડિત-પંડિત મરણનું સ્વરુપ ખૂબજ સ્પષ્ટતાથી વિચારાઈ છે. આવા પ્રકારના દુર્ગાના જણાવી રોગ અવસ્થામાં શાનાં પચ્ચખાણ કરવાં, શું વોસિરાવવું કઈ ભાવનાઓ ભાવવી વિગેરે સમજાવ્યું છે.
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
10000000
tooO0P 200000
नमो शरिहता नमो सिद्धाण नमोसायरिया नमो उबज्झाया नमोलोएसब्बासाह एएसोपंचनमुबकारी सबपाबप्पासासामो मंगलाच सब्बास पढम हुबइ मंगल
RECENTER
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્તવનનો દુહો રાગ દ્વેષને છેદજે, ભેદજે આઠ કર્મ, નાતક પદને અનુસરી, ભજે શાશ્વત શર્મ........ ૧
સ્તવન દેશવિરતિ ગુણઠાણમેં રે વરતે શ્રાવક જેહ, આણંદાદિકની પરે રે, તજે મિથ્યાત્વને તેહ. (૧). સુગુણ નર, પૂજો શ્રી જિનદેવ. (એ આંકણી) બારે વ્રતના પરિહરે રે, પ્રત્યેકે અતિચાર, કરમાદાન પન્નર તજી રે, સમકિતના પંચ છાર. સુર૦ (૨). જ્ઞાન દર્શન ચારિત્રના રે, તપ વીરજના જેહ, અતિચાર અલગ કરી રે, ભજ જિનવર ગુણદેહ સુ૦ (૩). પારંગત પદ પૂજીયે રે, તજી ત્રેસઠ દુર્ગાન, ઇન્દ્રિય કષાયને ઝીપીને રે, પામે સમકિતજ્ઞાન. સુર૦ (૪). આઉર પચ્ચકખાણ સૂત્રની રે, કરે આરાધના જેહ, ત્રીજે ભવે શિવ સંપદા રે, નિશ્ચય પામે તેહ, સુ0 (૫). તેણે એ સૂત્રની પૂજના રે, કરજો ધરી સુહ ઝાણ, રૂપવિજય કહે પામજો રે, શાશ્વત સુખ નિર્વાણ સુ0 (૬)
સ્તુતિ સો ક્રોડ સાધુ સો ક્રોડ સાધ્વી જાણ, એસા પરિવારે સીમંધર ભગવાન, દશ લાખ કહ્યા કેવલી પ્રભુજીનો પરિવાર, વાચક જશ વંદે નિત નિત વાર હજાર,
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આતુરપ્રત્યચાખ્યાન સૂત્ર મૂળ=શ્લોક=૮૦ કુલ ૧૦૦ શ્લોક
રોગ ગ્રસ્ત દેહની અસીમ પીડાથી ઘેરાયેલા આત્માને આરાધના કરાવવા માટે યોગ્ય પચ્ચક્ખાણ કરવા, શું વોસિરાવું, કઇ ભાવનાઓ ભાવવી, આપયજ્ઞામાં અંતિમ સમયે ક૨વા લાયક આરાધનાનું સ્વરૂપ.
• આ સૂત્રનું ઉદગમ ભગવતી સૂત્રના ૧૩માં શતકનો સાતમો ઉદેશો છે. જ્યાં મરણના અનેક ભેદોનું મરણ, મરણ નજીક આત્માએ સ્વઆરાધના કેવી રીતે કરવી, પોતે કરેલા દુષ્કૃતિને યાદ કરી ગુરૂ મ. પાસે આલોચન-નિંદા-ગહનું વિધાન અને આરંભના પચ્ચક્ખાણ કરવા સર્વજીવ પ્રતિ સમભાવ, વે૨ કોઇની સાથેન રાખવું, ધનાદિની મૂર્છાનો ત્યાગ કરવો, આહા૨-કષાય-મમતાનો ત્યાગ કરૂં, સાગર પ્રત્યાખ્યાન, દેવગુરૂ-ધર્મની શ્રદ્ધા કરવી નવાપાપના પચ્ચક્ખાણ કરવા, અંત સમયે સામાયિકનો પાઠ ઉચ્ચરેને, ઉપધિ અને શરીરાદિ વોસિરાવા, રાગનો ત્યાગ કરવો સંથારા પોરિસમાં મારો આત્મા શાશ્વત અનંત જ્ઞાનાદિ ગુણોમય છે, સ્ત્રી કુટુંબ દોલત સંયોગ બાહ્ય ભાવો છે, એગોઽહં નત્ચિ મે કોઇ, આ ભાવના ભાવળી, પાપોની નિંદા ગર્હ કરવી, અંત સમયે અશાતનો તીવ્ર ઉદય થાય તો ગભરાવું નહીં, ધૈર્ય રાખીને સમતા ભાવે તે કર્મ ઉદયે વેદના સહન કરે હાય વોય ક૨વાથી વેદના ઓછી થતી નથી ચીક્કણાં અશુભકર્મ બંધાય. બાલ મરણ, બાળ પંડીત મરણ, પંડિત પંડિત મરણના સ્વરૂપની સ્પષ્ટતા કરી છે.
૯૮
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७ श्री महाप्रत्याख्यानपयन
पाख्यानपयन्नासूत्रम्
આ પયજ્ઞામાં સાધુઓએ અંત સમયે કરવા લાયક આરાધનાનું ખાસ વર્ણન છે. દુષ્કતોની નિંદા-માયાનો ત્યાગ-પંડિત મરણની અભિલાષા અને પ્રસંશા, પૌગલિક આહારથી થતી અતૃપ્તિ પાંચ મહાવ્રતોનું પાલન અને આરાધનાનું વર્ણન
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
Cococcoo
Cccco
00000
D
00000 xpoto
नमो मरिहंताएं नमो सिद्धा नमो मायरियाए नमो उवज्झायास नमो लोए सव्वसाहूणं एसो पंचनमुक कारो सब्ब पावप्पाशासमो • मंगलाएं च सम्बेसि पदमं हवड़ मंगलं.
F3
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬) મહાપ્રત્યાખ્યાન સૂત્ર
પ્રદક્ષિણા-૧૦ ♦ સાથિયા-૧૦ ♦ ખમાસમણ-૧૦
ખમાસમણનો દુહો
મહાપચ્ચકખાણ પયજ્ઞામાં, પંડિત વીરજવંત, અનશન શુદ્ધ આરાધતાં મુનિ હોવે મુક્તિનો કાંત. કાર્યોત્સર્ગ-૧૦ લોગસ્સનો ♦ માળા-૨૦
માળાનો મંત્ર : ૐ હ્રીં શ્રી મહાપ્રત્યાખ્યાન સૂત્રાય નમઃ
સકલ કુશલ વલ્લી બોલીને ચૈત્યવંદન
વા વિજય વિજયા પુરી, સુદૃઢ નૃપ તાત, યુગમંધર જિનવર નમું, જસ તારા માત પ્રિયા મંગલાનો નાહલો, ગજ લંછન સોહે, સોવન વાન ધનુ પાંચસે, ભવિજનં મન મોહે લક્ષ ચોરાશી પૂરવનું એ, આયુમાન લહ્યો એહ, શુધ્ધ સંયમ સંગ્રહી, કેવલ પામ્યા જેહ ત્રિગડે બેઠા ભવિકને, આપે ઉપદેશ, પ્રાતિહાર્ય આઠે ભલા, અતિશય ચોત્રીશ પાંત્રીશ વાણી ગુણ કહ્યા, સો કોડિ મુનિ સંઘાત, દશ લખ કેવલધરમુનિ, વંદુ નિશ દિન પ્રભાત................... પ મહાવિદેહે વિચરતાં એ, વંદે સુ૨ નર કોડિ, પંડિત ધીરવિમલ તણો, નય વંદે કર જોડિ.
22
..................
૬
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્તવનનો દુહો. મહાપચ્ચકખાણ પયત્રામાં, પંડિત વીરજવંત, અનશન શુદ્ધ આરાધતાં, હોય મુનિ શિવવધૂકત... ૧
સ્તવન પૂજા જિનરાજતણી કરી, ચોરાશી આશાતના હરીએ, જુગતિથી અષ્ટ દ્રવ્ય ધરીએ. પૂજા) (૧). આણા શ્રી જિનવરની કરીયે, મિથ્યા શ્રુત દૂરે પરિહરિયે, જિનાગમ પૂજા અનુસરીયે. પૂજા) (૨). દર્શન જ્ઞાન ચરણ જેહ, સંયમ તપ સંવર ગેહ, કરી જિન ભાવપૂજા એહ. પૂજા) (૩). મુનીશ્વર તેહના અધિકારી, નિયાણા નવના પરિહારી, નમો નમો સંયમ ગુણધારી પૂજા (૪). સંવરમેં મન જાસ રમે, ક્રોધ દાવાનલ તાસ શમે, તેહને અણસણ તીન ગમે. પૂજા (૫). પંચ પરમેષ્ઠિની પૂજા, જે કરે તસ પાતક ઘૂજ્યાં, કર્મ અરિ સાથે તે ઝુઝયા. પૂજા) (૬), જિન ઉત્તમ પૂજન કરીયે, તસ પદ પાને અનુસરીયે, રૂપવિજય શિવ પદ વરીયે પૂજા (૭).
સ્તુતિ સો ક્રોડ સાધુ સો ક્રોડ સાધ્વી જાણ, એવા પરિવારે યુગમંધર ભગવાન, દશ લાખ કહ્યા કેવલી પ્રભુજીનો પરિવાર, વાચક જશ વંદે નિત નિત વાર હજાર,
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાપ્રત્યાખ્યાન સૂત્ર • સર્વ વિરતિ ધરોની (મુનિઓની) અંત સમયની આરાધનાની
વિધિ છે પ્રારંભમાં જિને. વંદન કરીને પાપનું પચ્ચકખાણ દુષ્કૃત નિંદા, કરેમિભંતે નો ઉચ્ચાર, ઉપધિ વિગરેનો ત્યાગ, રાગ દ્વેષનો ત્યાગ, સર્વ જીવોની ક્ષમાપના, ૧૮ પાપ સ્થાનકોની નિંદા, એકત્વ અનિત્યસ્વાદિ ભાવનાઓથી વિભાવનાદિ, પાપ કરવું દુષ્કર નથી, કારણ કે પાપ કરવાના સંસ્કાર અનાદિના પણ ગુરૂ પાસે નિર્મળ ભાવપૂર્વક પાપોની આલોચના કરવી તે અતિદુષ્કર છે. નિશીથ ચૂર્ણિમાનતું ન દુક્કરણ પડિએવિજ્જઉ તે દુક્કર જં સમમાલોજઉ પાપભીરૂ માટે આ યાદ રાખવું જોઇએ. પાપ કરાય તે દુષ્કર કાર્ય નથી, પાપ કરવું બહાદુરીનું કામ નથી, ગુરૂ ભ. પાસે પાપોનું પ્રાયશ્ચિત તે કરીને આત્માને શુદ્ધિ કરવા તે કામ જ દુષ્કર છે, અઈમુત્તા મુનિ, માપ, તુષ મુનિની જેમ સરલતા ગુણવાળા જીવો મોક્ષ પામે શલ્ય રાખનારને ઘણું નુકશાન છે, અનાદિ સંસારમાં ઘણીવાર બાળ મરણ પામ્યો. અંતિમ આરાધના પર્વતની ગુફા સ્થાને થઇ શકે પંડીત મરણથી જન્મ મરણનો અંત કરે છે. નરકની વેદનાની આગળ આવેદના શા હિસાબમાં વેદના આ બહુ થોડી છે, મંત્રીયાવિના સમતાથી સહન કરવી. પાંચ મહાવ્રતોનું પાલન....આદિ વિશિષ્ટ માહિતી યુક્ત.
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ઓઘ નિર્યુક્તિ સૂત્ર ચોમાસામાં વિહાર કરવાથી લાગતાં દોષોનું વર્ણન જણાવ્યું છે.
અગીતાર્થ સાધુએ ગીતાર્થની નિશ્રામાં જ રહેવું જોઇએ એ વાત પર ભાર મૂક્યો છે.
વિહારમાં આગળ-પાછળના સાધુનું ધ્યાન રાખવું. એ માટે દાંડાથી રસ્તા પર નિશાન બનાવવું જેથી પાછળના સાધુ ભટકી ન પડે.
કારણ સિવાય સાધુ દિવસે નિદ્રા લે તો પ્રાયશ્ચિત આવે. પડિલેહણ કરતા બોલે તો છ કાયની વિરાધનાનું પાપ લાગે.
ગોચરી ગવેશણા અને એમાં લાગતાં દોષોનું વર્ણન છે. આ વિષયમાં શ્રી વજસ્વામી, ધર્મરુચિ અણગાર, વાનરજૂથ અને માછલીનું ઉદાહરણ આપ્યું છે.
- સાધુએ કેટલી ઉપધિ રાખવી ? કેવી રાખવી ? એની સ્પષ્ટતા કરી છે. - બંદિપાત્ર કેવું હોવું જોઇએ ? એનો શો ઉપયોગ એનું નામ નંદિ કેમ આદિ જણાવ્યું છે.
ઉપકરણની વ્યાખ્યા બતાવી છે કે જે આત્માને ઉપકાર કરવામાં સહયોગી બને તે ઉપકરણ કહેવાય.
પ્રાયશ્ચિત લેવા પર ભાર મૂક્યો છે. બિમાર વૈદ્ય જેમ બીજા વૈદ્યને જણાવી દવા લઇ આરોગ્ય મેળવે તેમ આચાર્ય પણ બીજા યોગ્ય આચાર્યની પાસે પ્રાયશ્ચિત લઇ શુદ્ધ થાય એ જણાવ્યું છે.
૧૦) O
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
આમ સામાન્યથી સાધુની બધી બાબતોનું વર્ણન આ સૂત્રમાં હોવાથી આનું નામ ‘ઓનિર્યુક્તિ’ રાખવામાં આવ્યું છે. ગા=સમન્તાત્TH=ામ્યતે કૃતિ ઞામ:. એટલે કે ચારે બાજૂથી પદાર્થોની જાણકારી જેના દ્વારા થાય તે આગમ ! અત્યારે આપણી પાસે ૪૫ આગમ છે. परिच्छिद्यते अनेन इति आगम.
સૂત્ર રાજા સમાન છે અને અર્થ મંત્રી સમાન છે. તેમાંથી એકની હીલના કરે તો સંસાર અનર્થને આપે.
શ્રાવકના વાર્ષિક ૧૧ કર્તવ્યો પૈકી ‘શ્રુતપૂજા’ એક કર્તવ્ય છે. શ્રુતને લખાવવાથી શ્રુત પૂજાનો લાભ મળે છે. જેમ કે મહારાજા કુમારપાળે રાજભવનમાં ૭૦૦ લહિયાઓ બેસાડી હજારો ધર્મગ્રંથો લખાવ્યા હતા.અ
૧૦૩
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૭) ભક્તપરિજ્ઞા સૂત્ર • પ્રદક્ષિણા-૧૦૦ સાથિયા-૧૦ + ખમાસમણ-૧૦
ખમાસમણનો દુહો જિન આણા આરાધતાં, તપ જપ કિરિયા જેહ,
ભત્ત પરિણામાં કહ્યું, શિવપદ લહે તેહ. કાર્યોત્સર્ગ-૧૦ લોગસ્સનો - માળા-૨૦ માળાનો મંત્ર : ૐ હ્રીં શ્રી ભક્તપરિજ્ઞા
સુત્રાય નમઃ સકલ કુશલ વલ્લી બોલીને
ચૈત્યવંદન બાહુ પ્રભુ સમરું વળી,વત્સા વિજયે જેહ, સમવસરણ દીયે દેશના, ગાંજતો જેમ મેહ.. સુગ્રીવ તનુ સોહામણો, વિજયા રાણી જાત, સુસીમા નગરી દીપતી, ત્રણ ભુવન વિખ્યાત . પાંચસે ધનુષની દેહડી, કંચન વરણી કાય, મોહિનીપતિ મન મોહે, મૃગ લંછન સોહાય.. કેવલી દશ લખ સાથમેં, સો કોડિ મુનિરાય, ચોરાશી લખ પૂર્વનું, આયુ શ્રી જિનરાય.. ગામ નગર પાવન કરે, મહાવદહ મોઝાર, ધીર વિમલ કવિરાયનો, જ્ઞાનવિમલ કહે તાર ...
-
છે
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रा भक्तपरिज्ञापयन्नासूत्रम्
ક
-
આ ભક્ત પરિજ્ઞા સૂત્રમાં ચારે આહારનો ત્યાગ કરી અણસણ માટેની પૂર્ણ તૈયારી જણાવી છે. પંડિત મરણના ત્રણ પ્રકાર ૧) ભક્ત પરિજ્ઞા ૨) ઈંગિની ૩ પાદપોપગમન છે. ભક્ત પરિજ્ઞા મરણ ૧) સવિચાર ૨) અવિચાર એ બે પ્રકારનું છે.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
00000000
/
KULCH
नमो अरिहंताएं नमो सिद्धाणं नमो मायरिया नमो उवज्झाया नमो लोए सव्वसाहूणं एसो पंचनमुक कारो सब्ब पावप्पाशासमो मंगलाएं च सब्वेसि पदमं हवड़ मंगलं. om
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્તવનનો દુહો
જિન આણા આરાધતાં, તપ જપ કરિયા જેહ, ભત્તપરિક્ષા સૂત્રમાં, કહ્યું શિવપદ લહે તેહ .....
સ્તવન
સ્તુતિ
સો ક્રોડ સાધુ સો ક્રોડ સાધ્વી જાણ, એવા પરિવારે યુગમંધર ભગવાન, દશ લાખ કહ્યા કેવલી પ્રભુજીનો પરિવા૨, વાચક જશ વંદે નિત નિત વાર હજાર.
********.....
ત્રિકરણ યોગ સમારીને જી, આલોઇ અતિચાર, સંવર જોગ સંવરીજી, ક૨ી શુચિ તન મન સાર કે, મોહનગારા રાજ વંદો, જિનરાજ પરમ સુખકંદો (૧). (એ આંકણી) કૃષ્ણનાગ મહામંત્રીથીજી, પામે ઉપશમ જેમ, જિન પૂજા પ્રણિધાનથીજી, મન ઉપશમ લહે તેમ કે. મો૦ (૨). કામ સ્નેહ ને દિકિનાજી, નવલા છંડી રાગ, ધર્મરાગ વાસિત મનેજી, પામે ભવજળ તાગ કે. મો૦ (૩). સમક્તિ નિર્મળ કા૨ણેજી. જિનપૂજા નિરધાર, નાગકેતુ પરે જે કરેજી, તે લહે ભવજળ પાર કે. મો૦ (૪). અરિહંત સિદ્ધ ને ચૈત્યનીજી, પ્રવચન સૂરિ સાધ, ષપદ પૂજી ભાવથીજી, તરી સંસાર અગાધ કે. મો૦ (૬). શ્રી ગુરુ પદ્મવિજય મુખેજી, ભત્તપયજ્ઞા સાર, સાંભળીને જે પૂજશેજી, તેંસ ચિદ્રૂપ અપાર કે. મોહન (૭).
૧૦૫
૧
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ભક્તપરિજ્ઞા સૂત્ર પંડીત મરણના ત્રણ પ્રકાર=૧) ભક્ત પરિક્ષા ૨) ઇંગિની ૩) પાદોપગમન. ભક્ત પરિજ્ઞાને યોગ્ય કોણ મરણ નજીક મુનિ ગીતાર્થ ગુરૂને વંદન કરીને અનશન કરાવાની વિનંતી કરે, ત્યારબાદ ગીતાર્થ મુનિએ કેટલા દોષોનું પ્રાયશ્ચિત વિશેષ શુદ્ધિ માટે પ-મહાવ્રત ઉચ્ચરાવી ક્ષમાપના કરાવે અને હિતશિક્ષા દે. સંસારનું સુખ અસ્થિર છે, દુર્ગતિના દુઃખ આપનારું છે. વ્રતધારી શ્રાવકને અંતકાળે અણુવ્રતો ઉચ્ચરાવા ગુરૂ પાસે
અનશન સ્વીકારે, સંથારો દીક્ષા હાલ આ વિધિ પ્રચલિત નથી. • શ્રી સંઘને અનશનની વાત જણાવી, આહાર ત્યાગની વાત
સ્પષ્ટ સમજાવી. • અવતો-હિંસાદિ દોષો દુર્ગતિમાં લઇ જનારા.
જેમ સાગરમાં વહાણનો આધાર તરવા માટે તેમ સંસાર સાગર તરવા સ્ટીમર જેવું આલંબન આગમ-શાસ્ત્રો છે.
06)
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
श्री तंदुलवेयालियपयन्ता सूत्रम्
प्रसूति गृह
આ પયન્નામાં ગ્રંથ વૈરાગ્ય રસના ભંડાર છે. મનુષ્યપણાના ૧૦૦ વર્ષના આયુષ્યમાં ૪,૬૦,૮૦,૦૦,૦૦૦ ચોખાના દાણાનો આહાર થાય છે. તે જ રીતે બીજી વસ્તુઓનો આહાર થાય છે છતાં તૃપ્તિ ન થાય. ગર્ભાવસ્થા, જન્મની વેદના, આયુની ૧૦ દશા વિગેરેનું વર્ણન છે.
તંદુલ-ભાત ખાવાના સંખ્યાના વિચારથી આ ગ્રંથનું નામ પડેલું છે.
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
Good
Coocoo
pocc00
नामो अरिहंताएं नमो सिद्धाण नमोसायरियाग नमोबज्झाया नमोलोएसब्बासाहणं एसोपचनामुलकारी सबपानाप्पालामणो मंगलाच सबसि पढम हुबइ मंगल.
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮) તંદુલ વૈચારિક સૂત્ર - પ્રદક્ષિણા-૧૦ - સાથિયા-૧૦ - ખમાસમણ-૧૦
ખમાસમણનો દુહો તંદુલ વેયાલીય શાસ્ત્રમાં, ગર્ભાદિક અધિકાર, સુણી ધર્મ આરાધજો, તરવા આ સંસાર.
કાર્યોત્સર્ગ-૧૦ લોગસ્સનો માળા-૨૦ માળાનો મંત્ર ૐ હ્રીં શ્રી અનુત્તોરપપાતિકદશાંગ
સુત્રાય નમઃ સકલ કુશલ વલ્લી બોલીને
ચૈત્યવંદના નિસઢ નૃપતિ નંદન ભલો, સુબાહુ ભગવંત, ઇન્દ્ર ચંદ્ર સુર અસુર તિમ, નરનારી પ્રણમંત. ધનુષ પાંચસેં રૂઅડી, સોના સરખી દેહ, ચોત્રીસ અતિશય સોહતો, સમવસરણમાં તેહ ... નલિનીવતી વિજયા કહી, નયરી અયોધ્યા જાણ, પાંત્રીશ ગુણ વાણી તણા, કેતા કરૂં વખાણ .. સુનંદાનો નાહલો, કિંપુરૂષાનો પ્રાણ, ' મર્કટ લંછન દીપતી, તીન જગતનો ત્રાણ, પાંખ નહીં પ્રભુ માહરે, કિમ આવું તુજ પાસ, ધીરવિમલ પંડિત તણો, જ્ઞાનવિમલ ઘરે આસ
.......
..
.
.........
(૧૦૭)
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્તવનનો દુહો જન્મ જરા મરણે કરી, ભમિયો જિઉ સંસાર, કિમહિક જોગે નરભવ લહ્યો, તો કર ધર્મ ઉદાર... ૧
શ્રી જિનવર જગદાધાર, અડ પ્રાતિહાર જ સાર, ચઉવિધસુર સીવાકાર, એક કોડી જધન્ય વિચાર. (૧). ભવિક જન પૂજિયે જિનરાજા, જિમ લહિયે શિવસુખ તાજા. ભ૦ (એ આંકણી) પંચવરણી કુસુમની માલ, જિન કંઠે ઠવો સુરસાલ, ગુણ ગાવો ભાવ વિશાલ, શિવરમણી વરો તત્કાલ. ભ૦ (૨) અશુચિ પુદ્ગલથી ભરીયો, દેહ દારિક દુઃખ દરિયો, નરભવ શુચિપદ અનુસરીયો, જિનભક્તિ કરી ભવ તરિયો. ભ૦ (૩). જિનવર પરૂજા પ્રભાવે, દુઃખ દોહગ ઉદય ન આવે, જિનવર પદવી ભલી પાવે, તસ સુરવધૂ મળી ગુણ ગાવે. ભ૦ (૪). તંદુલવિયાલી મઝાર, કહ્યો ગર્ભતણો અધિકાર, તે સાંભળી ધર્મ વિચાર, કરી પામો ભવજળ પાર. ભ૦ (૫). જિનવર મુખ પદની વાણી, સાંભળી વરો શિવ પટરાણી, જિમ દુઃખ દોહગ હોય હણી, લહો રૂપવિજય સુખખાણી ભવિક૦ (૬).
સ્તુતિ સો ક્રોડ સાધુ સો ક્રોડ સાધ્વી જાણ, એવા પરિવારે યુગમંધર ભગવાન, દશ લાખ કહ્યા કેવલી પ્રભુજીનો પરિવાર, વાચક જશ વંદે નિત નિત વાર હજાર.
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી તંદુલ વૈચારિક સૂત્ર પૂ. વિમલવિજય ગણીની ટીકા શ્લોક-૫૬૮
આપ યજ્ઞા ગ્રંથ વૈરાગ્ય રસના ભંડાર છે, તંદુલ=ચોખાને અનુલક્ષીને વૈરાગ્યનો ઉપદેશ ૧૦૦ વર્ષના આયુષમાં ૪૬૦ ક્રોડ ૮૦ લાખ ચોખાના દાણાનો આહાર થાય છતાં તૃપ્તિ ન થાય. માતાના ગર્ભમાં જીવના આગમનથી લઇને જન્મે પછી પણ શરીરના વિકાસાદિનું વર્ણન સ્ત્રીના ૯૩ નામો પર્યાયવાયી છે. પૂર્વભવનું આયુષ પૂર્ણ થયાં પછી જ આગામી ભવના આયુ: ઉદય થાય તો માતાના ગર્ભમાં પ્રવેશ થાય છે, જીવગર્ભમાં ઔદારિક શરીર શી રીતે બનાવે, ત્યાં ગર્ભમાં કઇ રીતે આહા૨ કરે, ગ્રહણ કરેલો આહાર કેવા કેવા સ્વરૂપે પરિણામે, ઔદારિક દેહના દરેક અવયવો ક્યાં ક્રમે કેટલા ટાઇમે બનાવે છે ? ગર્ભમાં કેવા સ્વરૂપે રહે છે, જન્મ કાલે જીવ શરીરના ક્યા ત્યાગથી નીકળે છે, જન્મ્યા બાદઠ્યા ક્રમે મોટા થાય, ડો. વૈદ્યની લાઇનના અનુભવી સીવીલ સર્જનાદિ પણ જો અહીં કહેલી શારીરિક શોધ ખોળ સાથે સરખાવે તો શરીર રચનાનું નવું જ્ઞાન મળે.
• જીવ જે સમયે ગર્ભમાં આવ્યો તેજ સમયે કાર્મણ શરીરથી માતાના લોહીનો અને પિતાના વીર્યનો આહાર કરે તે ઓજા આહાર કેવાય, પછી તેમાંથી કલલ-અર્બુદ-પેશી વિગેરે અવસ્થાનું નસ-શિરા, ધમની-રોમાદિની સંખ્યાનું વર્ણન, ગર્ભમાં રહેલ જીવને મળમૂત્ર ન હોય, ગ્રહણ કરેલો આહાર કાન આદિ ઇન્દ્રિયો રૂપે પરિણમાવે છે, આહારમાંથી ઇન્દ્રિય આદિ બનાવે છે. ગર્ભમાં રહેલ જીવને કવલાહાર ન હોય,
૧૦૯
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને ગર્ભમાં રહેલા જીવે બનાવેલાં શરીરના અંગોમાંના કેટલાં અંગોમાં શુક્રની જો વિશેષતા (અધિકપણું) હોય તો તે અંગો વ્યવહારથી એમ કેવાય કે આપિતાના અંગો છે, લોહી વધુ હોય તો તે અંગો માતાના અને ગર્ભમાં રહેલ જીવ ખરાબ ભાવથી મરીને નરકે જાય, શુભ ભાવનામાં મરે તો દેવ લોકમાં જાય, ગર્ભનો જીવ ચત્તો-પડખાં ભેર સ્વરૂપ ગર્ભમાં રહે છે. પગઆદિ કોઈ પણ અવયવથી જીવગર્ભમાંથી નીકળે છે બહાર, કોઇ પાપી જીવની અપેક્ષાએ ગર્ભમાં રહેવાનો કાલ ૧૨ વર્ષનો ઘટી શકે છે. ધર્મનો કાળ બહુ થોડો છે, કેટલોક ભાગ ઉંધવામાં બાલ પણામાં, યુવાનીમાં ઘડપણમાં જાય છે, માટે પ્રમાદ ત્યાગી ધર્મનો કાલ છે સ્ત્રી અશુચિમલ મૂત્ર ભરેલી અપવિત્ર છે,
સ્ત્રી શરીરની અંદરનો માંસાદિ ભાગ બહાર આવેને ચામડીનો ભાગ અંદર જાય તો તિરસ્કાર ભાવ પેદા થાય છે સ્ત્રી ઘણા દોષોની ખાણ છે તેના પર મોહન રાખવો જોઇએ. • મરણાદિ દુઃખોના સમયે ભોગવાના વખતે પુત્ર-સ્ત્રી વિ.
પરિવારમાંનો કોઇ જીવ દુઃખથી બચાવી શકતો નથી. પરભવમાં ધર્મ જ એક સાથે આવે છે.
તાવને તપાસવા માટે થર્મો મીટર છે, તેમ આત્મ પરિણતિને તપાસવા
થર્મો મીટર આગમ છે.
૧૧છે )
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
+
ચી કાપો
, પવનની એક
CCC
શ્રી ગણિવિજા પયજ્ઞમાં જ્યોતિષ સંબંધી પ્રાથમિક માહિતીઓનું વર્ણન છે. દિવસ, તિથિ, ગ્રહ, મુહૂર્ત, શકુન, લગ્ન, હોરા, નિમિત્ત વિગેરેનું વર્ણન છે.
e ગણિ, આચાર્યને પ્રતિષ્ઠા, દીક્ષા, તપસ્યા, ઉપધાન આદિનાં જરુરી મુહૂર્ત શુદ્ધિનો અધિકાર આમાં વર્ણવ્યો છે.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
SALOOD
pOODL00
नमो अरिहंताग नमो सिदाण नमोमायरियाग नमा उबझाया नमोलोएसब्बासाहणं एसोपंचनामुककारी सब्बपादप्पागासमो
मंगललाएगच सब्बास mm पढमा हुबइमंगल.
IMAL
WATERIES
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૯) ગણિવિધા સૂત્ર
પ્રદક્ષિણા-૧૦ - સાથિયા-૧૦
ખમાસમણ-૧૦
ખમાસમણનો દુહો
ગણિવિજ્જા પયશે કહી, જ્યોતિષ વિદ્યા સાર, શુભકર્મમાં તે યોજીએ, વરવા સિદ્ધિ અપાર.
કાર્યોત્સર્ગ-૧૦ લોગસ્સનો ♦ માળા-૨૦
માળાનો મંત્ર : ૐ હ્રીં શ્રી ગણિવિધા સૂત્રાય નમઃ
સકલ કુશલ વલ્લી બોલીને
ચૈત્યવંદન
ઘાતકી ખંડ પુષ્કલાવતી, પુંડરિકિણી નયી, સુજાત પ્રભુ સોહતા, જીત્યા કર્મ વયરી. દેવસેન રાજા વળી, દેવસેના નંદન, ભરતક્ષેત્રમાં હું રહ્યો, કરૂં કોટિ વંદન ભાનુ લંછન જિનતણું, જયસેનાનો કંત, અર્થ થકી પ્રકાશતો, દ્વાદશાંગી ગુણવંત કાય ધનુ શત પાંચને, સો કોડિ પરિવાર, આયુ પૂરવ લાખ છે, ચોરાશીનું સાર
દેવ દીયે જો પાંખડી, આવું તુમ હજૂર નય કહે શ્રી જિન નામથી, અક્ષય સુખ ભરપૂર ....
૧૧૧
....................
૧
૨
૩
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્તવનનો દુહો તિથિ વાર કરણે ભલું, શુભ મુહૂર્ત લઇ જેહ, સાધે ધર્મ સોહામણો, નિશ્ચય ફળ લહે તેહ
.... ૧
સ્તવન. સમકિતધારી રે જુક્તિ થકી કરો, આગમ રીત સંભાળી રે. (૧). શ્રી જિન પૂજો રે ભાવે ભવિજના. (એ આંકણી) અંગ ચઢાવી રે કેશર કુસુમને, કસ્તુરી ને બરાસ રે, રતન જડિત સુંદર આભૂષણે, પૂજો મનને ઉલ્લાસે રે. શ્રી. (૨). ધૂપ દીપ નૈવેધ ને ફળ ઠવો, જિન આગળ ધરી રાગ રે, વીર્ય ઉલ્લાસે રે નિત્ય પૂજા કરે, તે પામે ભવ તાગ રે. શ્રી) (૩). જિનગુણ સ્તુતિ કરતાં મન નિર્મલું, તેહિ જ શિવસુખ મૂલ રે, સંવર વાઘે રે સાધે સિદ્ધિને, લહે શિવસુખ અનુકૂળ રે. શ્રી(૪). ગણિવિજ્જા સૂત્રે મન થિર કરી, આરાધો નરનારીરે, જિન ઉત્તમ પદ પાને પૂજતાં, લહો ચિરૂપ ઉદાર રે. શ્રી. (૫).
સ્તુતિ સો ક્રોડ સાધુ સો ક્રોડ સાધ્વી જાણ, એવા પરિવારે યુગમંધર ભગવાન, દશ લાખ કહ્યા કેવલી પ્રભુજીનો પરિવાર, વાચક જશ વંદે નિત નિત વાર હજાર.
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ગણિવિધા સૂત્ર
ગણિ=આચાર્ય, વિશ્વ વિદ્યા • આમાં જ્યોતિષ સંબંધી પ્રાથમિક માહિતી-દિવસ-તિથિ-ગ્રહ
મૂહૂર્ત, શુકન લગ્ન હોરા નિતિમાદિનું વર્ણન છે. • બળ કરતાં તિથિનું બળ ચઢિયાતું ગણાય છે. તેથી નક્ષત્રનું
બલ ચઢિયાતું ગણાય છે. પછી કરણ-ગ્રહ મુહૂર્ત-શકુન લગ્ન નિમિત્ત. જ્યોતિષ શાસ્ત્રને લગતી-માહિતી. આચાર્ય-કુલ-ગુણ-સંઘના શ્રેય માટે શાસ્ત્રનો ઉપયોગનો
અધિકારી છે. • દિવસ-તિથિ-નક્ષત્ર-કરણ-ગ્રહ-મુહૂર્ત-લગ્ન-શકુન-નિમિત્ત. • ગણિવિદ્યા-આચાર્ય ગચ્છનાયક તેથી કુલગુણ સંઘ વિગેરે નિમિત્તે સારા દિન-તિથિ નક્ષત્રાદિ જોઇને નક્કી કરીને તે દિન દીક્ષા-પ્રતિષ્ઠાદિ કરાવે, ઠાણાંગ અને સમવાયાંગમાં
જ્યોતિષની થોડી માહિતી તથા ૧૧માં પૂર્વમાં જ્યોતિષની વિસ્તારથી વર્ણન, ૧૨ ઉપાંગોમાં સૂર્ય પ્રજ્ઞપ્તિ ચન્દ્ર પ્રજ્ઞપ્તિ
અને જંબુદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિ એમાં જ્યોતિષની વિગત કહી છે. • શુભ દિવસે કરેલાં ધર્મ કાર્યો નિર્વિબે પૂર્ણ થાય છે. તેથી
વિપરીત દિવસમાં કાર્યો ન કરવા પાદોપગમન અનશનવિદ્યા-લોચ-વડી દીક્ષાદિ વિધાભ્યાસ-તપ-નવું ઉપકરણ
વાપરવામાં વર્ય નક્ષત્રો છોડવા. • નિમિત્ત કરતાં (૯ પદાર્થોમાં) પણ મનનો ઉત્સાહ ચઢી જાય
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
• ચોથ-નોમ-ચૌદશ (૪-૮-૧૪) રિક્તાતિથિ છે. આ ત્રણ
તિથિમાંથી કોઇપણ તિથિઓ જો શનિ કે મંગળવાર હોય તો તે સર્વ સામ્રાજ્ય ને પણ આપવા સમર્થ છે, ધર્માદિ કાર્યો આતિથિમાં થાય. શનિ-ભૌમગતારિકતા-સર્વ સામ્રાજ્યદાયિની એગે રવિ જોગે પત્તે સવે વિશ્વાઈ વિણસ્મૃતિ કદાચ દિવસાદિની શુદ્ધિ સંપૂર્ણ ન જણાતી હોય તે કાર્ય જરૂર કરવાનું હોય તે વખતે ઉત્તમ જોગની પાસ કરવી આખા પ્રસંગે એક રવિ યોગ હોયતો દિવસાદિની અશુદ્ધિ લગાર પણ નુકશાન કરી શકતી નથી.
-- - -- - -- - -- - - --
આગમપ્રભાકર શ્રી પુણ્યવિજયજી મહારાજ તથા | આગમપ્રજ્ઞ શ્રી જંબૂવિજયજી મહારાજે તો કમાલ કરી. પ્રાચીન અનેકાનેક હસ્ત લિખિતો પરથી અતિશુદ્ધ પાઠો સંપાદન કરી આગમાદિ ગ્રંથો મુદ્રિત કરાવ્યા, વળી શ્રી ચતુરવિજયજી તથા તેવા અન્ય મહાત્માઓએ વિશુદ્ધ પાઠ સંપાદનો પૂર્વકના પ્રકાશનો સંઘને આપ્યા. વર્તમાનકાળે પણ આવા શ્રુતસેવકો, ભલે આંગળીના વેઢે ગણાય એવા પણ છે. તેઓના અતિપરિશ્રમ પૂર્વકના શુદ્ધ પ્રકાશનો એ જિનશાસનની સાચી મૂડી છે. વર્તમાનમાં સાંગોપાંગ આગમના જ્ઞાતા ગચ્છાધિપતિ પૂ. શ્રી જયઘોષસૂરીશ્વરજી મ.સા. જેવા વિધમાન છે તે શ્રી સંઘનું અને આપનું પુન્ય કેવાય.
૧૧) )
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
30
श्री चंदाविज्ज पयन्ना सूत्रम्
આ પયશ્ચામાં રાધાવેધનુ વર્ણન છે. રાધાવેધની સાધનાની જેમ સ્થિર ચિત્તે આરાધનાનું લક્ષ રાખી સર્વપ્રવૃત્તિ કરી અધ્વસાય સ્થિર કરવા અને મરણ સુધારવું એવા સ્વરુપના ઉપદેશ છે.
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
POO
OCOCO.
10000000
166666
नमो अरिहनाणं नमो सिद्धाण नमोसायरियाग नमोबज्झायाणे नमोलोएसब्बसाहाणे एएसोपंचनमुककारी सब्बपाबप्पागासमा मंगलाच सब्बास पढमा हृवाइ मंगल
HTRVARI
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૦) ચંદ્રાવેધ્યક સૂત્ર • પ્રદક્ષિણા-૧૦ સાથિયા-૧૦ ખમાસમણ-૧૦
ખમાસમણનો દુહો રાધાવેધ સમ સાધજો, વિનયાદિક ગુણ ભંડાર, ચંદાવિજય પયત્રે સુણો, ધન્ય મુનિ કથા સારા
કાર્યોત્સર્ગ-૧૦ લોગસ્સનો - માળા-૨૦. શાળાનો મંત્ર છે હૂ શ્રી ચંદ્રોવેધ્યક સૂત્રાય નમઃ
સકલ કુશલ વલ્લી બોલીને
ચૈત્યવંદન. મિત્રપ્રભુ કુલચંદલો, સુમંગલા સુત ધીર, દૂરિત વિષય કષાય તે, ભંજન ભડવીર.. વપ્રા વિજયમાં રહી, વિજયા નગરી જેહ, પ્રભુ વંદન તિહાં કરૂ, ધન ધન જગમાં તેહ ............... દૂર ભરતે વસીયો થકો, લળી લળી લાગું પાય, વીરસેનાનો કંતલો, ધનુષ પાંચસે કાય..... દશ લાખ કેવળી તણી, પ્રભુ પરષદા સોહે, ગણધર ચોરાશી વળી, ચંદ્ર લંછન મન મોહે. સ્વયંપ્રભ જિનરાજ સુણો, જ્ઞાનવિમલ અરદાસ, દાસનો દાસ છું તાહરો, આપો સમકિત વાસ.
સ્તવનનો દુહો કેવળનાણ દર્શનધરા, ત્રણ્ય જગત શિરતાજ, લોકાલોક પ્રકાશકર, નમો સકલ જિનરાજ.....
૧
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્તવન
જિનવર પૂજો જયકારી, જે ત્રણ્ય ભુવન ઉપકારી રે, દિલડો અડ રહ્યો વારૂજી. ત્રણ્ય નિસિહી પ્રદક્ષિણા સારી, કરી તીન પ્રણામ વિચારી રે, દિલડો અડ રહ્યો વારૂજી, જિનરાજ ભક્તિને કાજે. દિ૦ (૧). તિવિહા પૂજા હિતકારી, ત્રણ્ય ભાવ અવસ્થા પ્યારી, દિ॰ ત્રિદિશિ નિરખણી પરિહારી, જિન સનમુખ અંબક ધારી રે. દિ૦ (૨). પય ભૂમિ તિહાં પ્રમાર્જી, જિન પૂજા કરજો તાજી રે, દિ∞ (૩). ઇન્દ્રિય ચંચળતા છારી. પ્રણીધાન સમર ત્રણ ધારી રે, દિવ નાણ દંસણ ચરણ વિચારી, કરો જિનપૂજા મનોહારી રે. દિ૦ (૪). ચંદાવિજય શ્રુત ધારી, અણગારની જાઉં બલિહારી રે, દિ૦ શ્રી જિન ઉત્તમ દિલધારી, લહી રૂપવિજય નરનારી રે. દિ૦ (૫).
સ્તુતિ
સો ક્રોડ સાધુ સો ક્રોડ સાધ્વી જાણ, એવા પરિવારે યુગમંધર ભગવાન, દશ લાખ કહ્યા કેવલી પ્રભુજીનો પરિવાર, વાચક જશ વંદે નિત નિત વા૨ હજાર. શ્રી ચંદ્રાવેધ્યક સૂત્ર
• અંતે સમયે મનને સ્થિર કરવું, આત્માને આરાધક ભાવને જોડવા, મન માંકડોને સમાધિ મળે, સ્થિર કરવું મનને અધરું, તેના માટે રાધા વેધનો ઉલ્લેખ.
૦ ચંદ્ર=ડાબી આંખની કીઠી, વેધક=વીંધવું ધંધા-સીધા ચક્રો/વીંધવું દુષ્કર છે.
• રાધાવેધની જેમ સાધનામાં મનને સ્થિર રાખી સર્વ પ્રવૃત્તિ કરી મરણ સુધારવું.
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧
श्री देवेन्द्र स्तव पयन्ना सूत्रम्
દેવેંદ્રસ્તવ...પયન્નમાં બત્રીશ ઈન્દ્રોઓને કરેલી પરમાત્માની સ્તવનાનું વર્ણન સુંદર રીતે છે. ઉપરાંત ૩૨ ઈન્દ્રોના સ્થાન, આયુષ્ય, શરીર, અગ્રમહિષીઓ, રિદ્ધિ-સિદ્ધિ પ્રરાક્રમ વિગેરેનું વર્ણન છે. સૂર્ય-ચંદ્ર-ગ્રહ-નક્ષત્ર-સિદ્ધશિલા સ્વરુપ સિદ્ધોની અવગાહના સુખ આદિનું પણ વર્ણન છે.
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
CORDCO
COOCOPP
M
नमो झरिहंता नमो सिद्धाण नमोमायरियाग नमोबज्झायाग অRীতেই । एसोपवनमुक्कारी सब्बपानाप्पागासमो मंगलाएगच सब्वेसि पढम हुवइ मंगल.
NEET
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૧) દેવેન્દ્રસ્તવ સૂત્ર
પ્રદક્ષિણા-૧૦ • સાથિયા-૧૦ ♦ ખમાસમણ-૧૦
ખમાસમણનો દુહો
આખ્યાન બત્રીશ ઇન્દ્રનું, વર્ણવ્યું છે વિસ્તાર, આવાસ, સ્થિતિ આદિ ઘણું, દેવિંદ થવન મોઝાર. કાર્યોત્સર્ગ-૧૦ લોગસ્સનો ♦ માળા-૨૦
માળાનો મંત્ર ૐ હૌં શ્રી દેવેન્દ્રસ્તવ સૂત્રાય
:
નમઃ
સકલ કુશલ વલ્લી બોલીને
ચૈત્યવંદન
સુશીલા નગરી સોહામણી, વત્સા વિજયે રાજે, ૠષભાનન વિચરે તિહાં, ભવિજન સંશય ભાંજે.... કીર્તિરાયનો બેટડો વીરસેનાનો નંદ, શરણું તેહનું રાખતા, આપે સુખ અમંદ મૃગપતિ લંછન પાઉલે, જયાવતીનો કંત, મુજ મનમાંહે તું વસ્યો, રાત દિવસ એકંત ધનુષ પાંચસે દીપતિ, હેમમયી જસ દેહ, ચઉમુખ દીયે દેશના, વર્ષે અમીરસ મેહ એ પ્રભુજીને ભેટવા, હૈયામાંહે, કોડ, ધીરવિમલ કવિરાયનો, પ્રણમે બે કર જોડ
૧૧૭
........................................
૨
૩
૪
૫
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્તવનનો દુહો ચઉવિહ દેવ નિકાયના, ઇન્દ્ર વૃંદ નમે જાસ, તે જિનરાજને પૂજતાં, પાપ તાપ હોય નાશ
વન
સુરપતિ સઘળા નિજ પરિકર, સાથે સુરગિરિ શૃંગ રે, શ્રી જિનરાજની પૂજા કરવા, આવે અતિ ઉછરંગ. (૧). સુરપતિ રસિયા રે, જિનરાજ પુજા નવરંગ કરે ઉલ્લસિયા રે. (એ આંકણી) પાંચ રૂપ કરી હરિ જિનઘરથી, ધરતો વિનય અમંદ રે, સુરવર સાથે જિનગ્રહી હાથે, આવે મેરૂ ગિરીંદ સુ૨૦ જિ૦ (૨). ઔષધિ મિશ્રિત તીરથ જળથી, કળશા ભરી મનોહાર રે, પારંગતનું અંગ પખાળી, કરે આતમ નિસ્તાર, સુ૨૦ જિ૦ (૩). બાવના ચંદને જિન તનુ અરચી, પહેરાવે કુલમાલા રે, સુ૨બળા જિનવ૨ ગુણ માળા, ગાવે રંગ રસાળ સુ૨૦ જિ૦ (૪). તિશવિધ ભાવિક શ્રાવક ભક્ત, પૂજે પ્રભુપદ પદ્મ રે, રૂપવિજય પ્રભુ ધ્યાન પસાયે, લહે શાશ્વત શિવસદ્મ, સુ૨૫તિ રસિયા રે, જિનરાજ પૂજા નવરંગ૦(૫).
સ્તુતિ
સો ક્રોડ સાધુ સો ક્રોડ સાધ્વી જાણ, એવા પરિવારે યુગમંધર ભગવાન, દશ લાખ કહ્યા કેવલી પ્રભુજીનો પરિવાર, વાચક જશ વંદે નિત નિત વાર હજાર.
Job obc job sob job sob 300 300
..........
૧૧૭
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી દેવેન્દ્રસવ સૂત્ર • દેવેન્દ્રોને લાગતી વિગતો બતાવા પૂર્વક દેવેન્દ્રોથી પૂજિત જિને. ભ. સ્તુતિ કરાઇ છે. આ સૂત્રનું ઉત્થાન આ રીતે છે, વર્ષાઋતુનો સમય શાંત વાતાવરણ ત્યારે કોઇ વિવેકી જ્ઞાની શ્રાવક પત્ની સાથે વીર પ્રભુના ચૈત્યમાં પૂજા માટે દ્રવ્યપૂજા પછી ભાવપૂજા ઉપક્રમે પ્રથમ ૨૪ તીર્થકરની સ્તુતિ કરતા રહે છે. ૩૨ ઇન્દોથી સ્તવાયેલા હે નાથ ? હું આપના ચરણ કમલને નમસ્કાર કરું છું. તેમની ધર્મ પત્ની પતિને પ્રશ્ન કરે ૩૨ ઇન્દ્રો કેવી રીતે ? ઉત્તરમાં વ્યંતર સિવાયના ૩૨ ઇન્દ્રોના વર્ણનથી માંડીને સિધ્ધ ભ. સુધીનું વર્ણન. • દેવેન્દ્રોના નામ, ભવનોની અને વિમાનોની સંખ્યા ઇન્દ્રનું
આયુષ, ભવનાદિની જાડાઇ, દેવનો પ્રવિચાર અવધિ
જ્ઞાનાદિના ઉત્તરો આપ્યાં. • ભવનપતિ દેવો દક્ષિણ અને ઉત્તર દિશામાં રહે છે. • બે દેવલોક સુધી દેવીઓ, સર્વાર્થ સિધ્ધ વિમાનના દેવો
એકાવનારી છે. દેવોને આહાર અને શ્વાસોશ્વાસ આયુષ અનુસાર, જેટલા સાગરોપમ તેટલા હજાર આહારની ઇચ્છા થાય, તેટલા પખવાડીએ શ્વાસોશ્વાસ લઇને મૂકે છે.
જૂના લખાયેલ ૧ કરોડ ગ્રંથોમાંથી છેલ્લા ૧૫૦૦ વર્ષમાં મોટા ભાગના ગ્રંથો કાળક્રમે જીર્ણશીર્ણ થઇને નાશ પામી ગયા,
તે મોગલોના આક્રમણ કાળમાં.
૧૧)
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૨) મરાસમાધિ સૂત્ર
પ્રદક્ષિણા-૧૦ • સાથિયા-૧૦ ♦ ખમાસમણ-૧૦
ખમાસમણનો દુહો
મરણ સમાહિ પયજ્ઞામાં, પંડિત મરણને કાજ, ઉપાય કહ્યા તે સેવીએ, લેવા મુક્તિનું રાજ.
કાર્યોત્સર્ગ-૧૦ લોગસ્સનો ♦ માળા-૨૦
માળાનો મંત્રઃ ૐ હૌં શ્રી મરણસમાધિ સૂત્રાય નમઃ
સકલ કુશલ વલ્લી બોલીને
ચૈત્યવંદન
અનંતવીરજ અરિહંતજી, સુણો મારો પોકાર, મોહરાય મુંઝવે ઘણો, કરજો નાશ વિકાર નલીનીવતી વિજયા મહીં, નયી અયોધ્યા ઘૂરે, વિજયાપતિ આરાધતાં, મનવાંછિત પૂરે.... મેઘરાય મંગલાવતી, નંદન ગુણભંડાર, અષ્ટાપદ સમ દેહડી, હસ્તિ લંછન સાર. ત્રયાસી લાખ છદ્મસ્થને, લાખ પૂરવની દીક્ષા, જે જિન આણા વેગળા, માંગે ઘ૨ ઘ૨ ભિક્ષા મધુકરને જિમ માલતી, જિમ બપૈયા મેહ, તિમહીજ માહરે તું પ્રભુ, જ્ઞાનવિમલ ધરો નેહ
૧૨૦
૧
૨
૩
૪
૫
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨
मरण समाधिपयन्ना सूत्रम्
આ પયન્નામાં સમાધિ-અસમાધિ મરણનો વિસ્તૃત વિચાર કરી મરણ સુધારવાની આદર્શ પદ્ધતિઓ તથા મનની ચંચલતા, કષાયની ઉગ્રતા, વાસનાની પ્રબળતા રોકવાના અમુક ઉપાયો. અને આરાધક પુણ્યાત્માઓના અનેક દૃષ્ટાંતનો સમાવેશ છે.
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
cope
COOoncote
DooOOD
00000
नमो च्यारिहता नमो सिद्धाण नमोमायरियाग नमोबझायाग नमोलोएसब्बासाहणं एसोपचनमुक्कारी सबपाबप्पाला सामो मंगलाच साब्वेसि पडम हुबइमंगल.
(VYAT
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્તવનનો દુહો સાધન સાધે સિદ્ધિનાં, સાવધાનપણે સાર, તે મુનિવર આરાધના, કરી પામે ભવપાર .... ૧
સ્તવન. અને હાં રે સિદ્ધિ નિરંજન પૂજતાં રે. પાતક દૂર પલાય, પૂજક પૂજક પૂજ્યની પૂજના રે, કરતાં પૂજ્ય તે થાય. સિદ્ધ) (૧). અને હાં રે દંસણ નાણ ચરણતણી રે, હોય આરોહણ ખાસ, શ્રી જિનરાજ પૂજા થકી રે, ચિર સંચિત અદ્ય નાશ. સિદ્ધ૦ (૨). અને હાં રે સાધન જોગથી સંપજે રે, સાધ્યપણું નિરધાર, ધ્યાતા ધ્યેયના ધ્યાનથી રે, ધ્યેય હોયે જગસાર, સિદ્ધ૦ (૩). અને હાં રે તિવિહ પૂજા એ પૂજ્યની રે, કરતાં જિનપદ થાય, તિવિહ અવંચક જોગથી રે, ભાવ પૂજા ઠહરાય. સિદ્ધ૦ ૪. અને હાં રે જિન ઉત્તમપવની રે, પૂજન કરશે જેહ, રૂપવિજય પદ સંપદા રે, અવિચળ લહેશે તેહ. સિદ્ધ) ૫.
સ્તુતિ સો ક્રોડ સાધુ સો ક્રોડ સાધ્વી જાણ, એવા પરિવારે યુગમંધર ભગવાન, દશ લાખ કહ્યા કેવલી પ્રભુજીનો પરિવાર, વાચક જશ વંદે નિત નિત વાર હજાર.
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મરાસમાધિ સૂત્ર
• અંત સમયે આરાધનામાં પેલાં આલોચના માટે ૧૪ પ્રકારની વિધિ, અંતે ૧૨ ભાવનાઓનો અધિકાર જણાવ્યો છે. • ધર્મ પ્રાપ્તિની દુર્લભતા, કામ લોગોની ભયંકરતા, વિષયોની તુચ્છતા, બાલમરણથી થતી જીવની દુર્દશા, મૃત્યુ સમયે જે મુનિઓને સમાધિ, મુક્તિપદ પ્રાપ્ત કરેલ છે.
• જન્મ્યો તે મરણ પામવાનો છે, જે મરણ પામે તે જન્મ પામે જ એવો નિયમ નથી નિર્વાણ પદને પામે, નિર્વાણ પદને પામે તે મરણ છે-૫ ઇન્દ્રિયો શ્વાસ. આયુષ (મન-વચનકાયા) - ત્રણ બળ=૧૦ પ્રાણોથી જીવ છુટો પડે તે મરણ કેવાય, તીર્થંકરમાટે મરણ નહીં, નિર્વાણ શબ્દ વપરાય છે. મરણ બે પ્રકારે : ૧) સમાધિ મરણ ૨) અસમાધિ મરણ, બેમાં શ્રેષ્ઠ સમાધિ મરણ છે.
• મમતાદિ દોષોને તજવાનો, ભાવશલ્યને દૂર કરવાનો ઉપદેશ. • આહાર-દેહ-ઉપધિ વોસિરાવાની વિગત.
• સંથારાને સ્વીકારવાની વિધિ જેમ સનત્ કુમાર ગજસુકુમાલ અવંતિ સુકુમાલ-ચંદ્રાવતું સક સુકોશલ મુનિ વજસ્વામી, ઢંઢણ ૠષી, અષાઢાભૂતિ મરણ મળે સમાધિ ભાવે રહી આત્મહિતને કરનાર છે.
વૈજ્ઞાનિકો રસાયણ પદાર્થોના મિશ્રણથી સ્ફોટક પદાર્થનું નિર્માણ કરે છે, તેમ જ્ઞાની પુરૂષ અક્ષરના સંયોજનાથી શાસ્ત્ર નિર્માણ કરે છે.
૧૨૨
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसंथार पयन्ना सूत्रम्
આ પયજ્ઞમાં છેલ્લા સંથારાનું માર્મિક વર્ણના છે. અંતિમ સમયે ક્ષમાપનાની આદર્શ વિધિ...આવા પંડિત મરણના બળે પ્રાપ્તિ થતી આત્મક8દ્ધિની પ્રાપ્તિ...દ્રવ્ય અને ભાવ સંથારાનું સ્વરૂ૫...તથા વિષમ સ્થિતિમાં પણ પંડિત મરણની આરાધના કરનાર મહાપુરુષોના ચરિત્ર જણાવ્યા છે.
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
COOOOO
COCOOD
IG6666
MY
नमो नरिहताणं नमो सिद्धाण नमोमायरियाग नमोउबझाया नमोलोएसब्बसाहाण एसोपंचनमक्कारी सबपाबप्पायाखामो मंगलाणंच सब्बास M घडाम हवइ मंगलं.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૩) સંસ્તારક સૂત્ર
પ્રદક્ષિણા-૧૦ ♦ સાથિયા-૧૦ ♦ ખમાસમણ-૧૦
ખમાસમણનો દુહો
સંથારે કરે સાધના, પંડિત મરણને કાજ, સંથારગ પયશે સુણો, અર્ણિકા આદિ મુનિરાજ.
કાર્યોત્સર્ગ-૧૦ લોગસ્સનો ♦ માળા-૨૦
માળાનો મંત્ર : ૐ હ્રીં શ્રી સંસ્તારક સૂત્રાય નમઃ
સકલ કુશલ વલ્લી બોલીને
ચૈત્યવંદન
સુર અસુર ઝાંખા પડે, સુપ્રભ જિન પાસે, સ્વ-૫૨ ચક્ર દુર્ભિક્ષ ને, અરિ મારી નાસ પુષ્કલાવતી પુંડરિકીણી, ધાતકીખંડ વિશાળ, કંચનવાન જિનેસરૂં, ટાળે કર્મ જંજાળ રાણી વિજયા શીલવતી, વિજયરાજનો સુત, ગંધહસ્તિ સમ ગાજતો, કકરો ભવિજન પૂત નંદસેનાધવ પાય નમું, શશિ લંછન રાજે, પંચસય ધનુ ઊઁચ દેહ, કંચન સમ છાજે વીતરાગ મન તું વસ્યો, કર માહરી સંભાળ, નય કહે શ્રી જિનભક્તિથી, લહીયે મંગળમા...............
(૧૨)
૧
૨
૩
૪
૫
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્તવનનો દુહો
ભાવ તીરથ આધાર છે, જંગમ તીરથ ચાર, થાવર તીર્થ અસંખ્યમાં,મુખ્ય શત્રુંજય ગિરનાર. ....... ૧ પાદપોગમ અણસણ કરી, સિદ્ધિ લહ્યા જિન સર્વ, તે જિનવરની પૂજના, કરીએ મૂકી .....................
સ્તવન
ત્રિશલા નંદન રે દેહે, રચિયે પૂજા અધિક નેહે, નવ નવ ભાંતે રે કરિયે, જિમ ભવસાય૨ હેલે તરિયે. (૧). ચેતન પ્યારા રે મહારા, જિન પૂજા કરી લહો ભવપારા. ચે૦ (એ આંકણી) નમન કરો કે મન રંગે, અરચો કેશર પ્રભુ નવ અંગે, ફૂલની ફૂટડી રે માળા, કંઠે ઠવો પંચરંગ રસાળા. ચેતન૦ (૨). ધૂપ દીપ રે મનોહા૨, અક્ષત નૈવેધ ફળ સુરસાળ, જિનવર જગ રે શણગાર, ગાવો ગીત જ્ઞાન મનોહાર. ચેતન૦ (૩). દરિસણ ચરણ ને નાણ, તપ એ ચઉહા પૂજા જાણ, આરાધક તે રે કહિયે, પૂજા દ્વાદશ ભેદે લહિયે. ચેતન૦ (૪). પાદપોપ પદ રે ધારી, વરીયા જિન ઉત્તમ શિવનારી, તસ પદ પદ્મને રે વંદો, રૂપવિજય પદ લહી આણંદો. ચેતન૦ (૫).
સ્તુતિ
સો ક્રોડ સાધુ સો ક્રોડ સાધ્વી જાણ, એવા પરિવારે યુગમંધર ભગવાન, દશ લાખ કહ્યા કેવલી પ્રભુજીનો પરિવાર, વાચક જશ વંદે નિત નિત વા૨ હજાર.
૧૨૪
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
• નિર્મલ પવિત્ર ચારિત્રની આરાધક મુનિવર મૃત્યુને નજીક આવેલું જાણીને વિધિપૂર્વક આરાધના કરી, આરાધક ભાવમાં ઓતપ્રોત બનીને મૃત્યુના બિહામણાં સ્વરૂપને મંગલ મહોત્સવનું રૂપ કેવી રીતે આપે છે, આરાધક મુનિઓના દ્રષ્ટાંતો સુકોશલ મુનિ અવંતિ સુકુમાલ ચાણક્ય મંત્રીસ્કંદકસૂરિના શિષ્યો ૫૦૦, અર્ણિકા ચાર્ય જેવા મહાપુરૂષોએ સંથારો સ્વીકાર કરનારા, અંતિમ સમય ક્ષમાપનાની આદર્શ વિધિ, આવા પંડીત મરણથી આત્મ વૃદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય, દ્રવ્ય અને ભાવ સ્વરૂપ સંથારોનું સ્વરૂપ, વિષમ સ્થિતિમાં પંડીત મરણની આરાધના કરનારાનું જીવન ચરિત્ર છે.
શ્રી સંરતારક સૂત્ર એસે કઇ સારે રસપ્રદ રોચક પ્રસંગો સે ભરપૂર છે સંસ્મારક પયગ્રા. ઇસમેં હમારે જીવન કે સબસે મહત્ત્વપૂર્ણ પહલે મૃત્યુ” કી સમઝાઇશ દી ગઇ હૈ.
ઇસ પયશાજી કા એકમાત્ર સંદેશ હૈ-સમાધિમય મૃત્યુ કી પ્રાપ્તિ'. સમાધિ કા તાત્પર્ય હે સમતા, સંતુલન, આવેશ રહિત અવસ્થા.
સંસ્મારક પયગ્રા હમેં યહી સિખાયા ગયા હૈ કિ હમ “સંસાર સે કેસે વિદાઇ લેં ?' ગ્રન્થ મેં બતાયા હૈ કિ સાધક અપની મૃત્યુ કો નિકટ જાનકર અપને જીવન વ્યવહાર કો સમેટને કા પ્રયત્ન કરે. જિતના હો સકે ઉતના પરિચિતોં સે પરાડમના હોકર અન્તર્મુખ બને. કિસી ભી પ્રકાર કી વસ્તુ કે ઉપર જો મમતા
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાગ દશા શેષ હૈ, ઉસે પૂરી તરહ સે શૂન્ય/અલ્પ કર દે. દેહ ઓર આત્મા ભિન્ન છે, દેહ વિનાશી છે, આત્મા અવિનાશી હે ઇસ ભાવ કો પૂર્ણતઃ આત્મ સાક્ષાત્ કરે. કિસી ભી જીવ કે પ્રતિ કોઇ મામૂલી સા અપરાધ ભી યદિ હો ગયા હો તો ઉસસે અંતરમન સે ક્ષમા માંગે ઓર યદિ કિસી ને હમેં પરેશાન કિયા હો, તો ઉસે ભી ક્ષમા પ્રદાન કરે.
યથાશક્તિ ચાર આહાર કા ત્યાગ. શાયદ “સંથારા' સ્વીકાર કરને કી પ્રક્રિયા કા સબસે કઠિન | દુર્જય કાર્ય યહી હૈ. બિના આહાર કિએ “ધર્મરુચિ' ઔર ધર્મારાધના મેં સ્થિર રહના પ્રબલ કસોટી છે. - ઇસ પ્રકાર વિધિપૂર્વક, સદગુરુ સાન્નિધ્ય મેં કિયા ગયા
સંથારા ભગીરથ કર્મ નિર્જરા મેં સહાયક હોતા હે. - શ્રી ગચ્છાચાર પન્ના મેં હમેં જીને કી કલા સિખાઇ ઔર અંતિમ દો પયગ્રા મેં મરને કા અંદાજ સમઝાયા.
અપેક્ષા સે કહા જા સકતા હૈ કિ જિંદગી કો સમઝના તથા જીના આસાન હૈ લેકિન મુશ્કિલ હૈ મૃત્યુ કો સમઝના-પરખનાઅપનાના. ક્યોંકિ મૃત્યુ કી એક સબસે બડી ખાસિયત હે “આકસ્મિક આક્રમણ' (ઇમરજંસી અટેક). મૌત કહીં ભી કભી ભી ઔર કિસી કો ભી આકર કે ઉઠ જાતી હે. - “નિત્યં અવલોક-નીયો મૃત્યુ ”
મરણ કા સ્મરણ નિત્ય કરો. કભી મત ભૂલો કિ મૃત્યુ નહીં આએગી. જાણે મંત્રાલર ન હોય.. એમ બહુમાનપૂર્વક સાંભળવું...
——-
૨
-
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीदशाश्रुतस्कंधसूत्रम.
૩૪
આ દશાશ્રુતસ્કંધમાં અસમાધિત ૨૦ સ્થાન વિગેરે ૧૦ અધ્યયનો છે. જેમા ૮મું પર્યુષણા કલ્પ નામનું અધ્યયન એજ કલ્પસૂત્ર છે. જે દર વર્ષે ચતુર્વિધ સંઘ સમક્ષ ધામધુમથી વંચાય છે. આ આગમમાં ૨૦ અસમાધિ સ્થાન, ૨૧ શબલ દોષ, ગુરુની ૩૩ આશાતના, સાધુ, શ્રાવકની પડિમા, ૯ | નિયાણ આદિ ઘણી વિગતો છે.
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
FACCO
0000000
2c00
नमो झरिहता नमो सिरदाण नमोमायरियाग नमाउबज्झाया অস্তেই । एसोपचनामुककारी सब्बपाबाप्पासासामो मंगलाच सब्वेसि पढम हवइमंगलॅ.mam
RWADI
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૪) દશાશ્રુતસ્કંધ સૂત્ર - પ્રદક્ષિણા-૧૯ - સાથિયા-૧૯ - ખમાસમણ-૧૯
ખમાસમણનો દુહો છ છેદ સૂત્રોને ભજો, દશાસુયખંધ સાર, કલ્પસૂત્ર જેહમાં કહ્યું, શ્રમણ સંઘ આધાર.
કાર્યોત્સર્ગ-૧૯ લોગસ્સનો માળા-૨૦ માળાનો મંત્ર ૐ હ્રીં શ્રી દશાશ્રુતસ્કંધ સૂત્રાય
નમઃ સકલ કુશલ વલ્લી બોલીને
ચૈત્યવંદન વિજયા નગરી ગુણનિધિ, વપ્રામાંહે જેહ, નાગરાજ સુત ગુણનીલો, ગુણગણ મણી ગેહ.. જગજીવન જગહિતકરૂ, દશમો દેવ વિશાલ, શરણાગત હિત વત્સલ, દિનમણિ લંછન લાલ. ......... ભદ્રાદેવી માવડી, વિમળાનો ભરથાર, લખ ચોરાશી આઉખુ, દશ લખ કેવલી સાર. કંચન વાન જગદીશરૂ, ગામ નગર પડિબોહે, પ્રાતિહારજ આઠશું, ભવિયણના મન મોહે.... એક નજરથી દેખીયે, જેમ સીઝે સવિ કાજ, જ્ઞાનવિમલ ગુણ ગાવતાં, લહિયે ત્રિભુવન રાજ .... ૫
.......
....
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્તવનનો દુહો પવ્રત પાલક મુનિ તણાં, ભાખ્યાં ષટું શ્રુત જેહ, છેદ સૂત્ર તે જાણીયે, ધરીયે તેહશું નેહ. શ્રત શ્રુતપદ દાયકતણી, પૂજા વિવિધ પ્રકાર, કરતા જિનપદ પામીયે, સકલ જંતુ હિતકાર
સ્તવન * જિનવરની જિનવરની, પૂજા કીજે લાલ જિનવરની, શિમંદિર નીસરણી, પૂજા૦ (એ આંકણી) નામ ગોત્ર જિનવરનાં કાને, સુણતાં પાપ પલાય, તે જિનવરની ભાવે પૂજા, કરતાં શિવસુખ થાય. પૂજા૦ (૧). જિન આણા રંગી ગુણી સંગી, આંગી જેહ રચાવે, સકલવિભાવ અભાવ કરીને, જિનવર લીલા પાવે. પૂજા) (૨). શ્રેણિકરાયે વીર જિણંદની, ભક્તિ કરી બહુ માને, તીર્થંકર પદ નિર્મળ બાંધ્યું, જિનપૂજા પ્રણિધાને. પૂજા) (૩). નમનાભિગમને વંદન કરણી, થય થઈ મંગલ સાર. ભાવ સ્થાપના જિનને કરતાં લહીએ ભવજલ પાર. પૂજા) (૪). દશા સૂત્રનાં દશ અજઝયણાં, ગુરૂમુખ પદ્મથી જાણી, રૂપવિજય કહે સંયમ સાધો, વરવા શિવ પટરાણી. પૂજા૦ (૫).
સ્તુતિ સો ક્રોડ સાધુ સો ક્રોડ સાધ્વી જાણ, એવા પરિવારે યુગમંધર ભગવાન, દશ લાખ કહ્યા કેવલી પ્રભુજીનો પરિવાર, વાચક જશ વંદે નિત નિત વાર હજાર.
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી દશાશ્રુતસ્કંધ સૂત્ર
શ્લોક=૨૦૦૦ • અસમાધિના ૨૦ સ્થાનો વિ. અધ્યયનો છે. જેમાં આઠમું પર્યુષણ કલ્પ અધ્યયન એજ કલ્પસૂત્ર છે. જે દર વર્ષે ચતુર્વિધ સંઘ સમક્ષ બહુમાનથી વંચાય છે, ગુરૂની ૩૩ આશાતના સાધુ-શ્રાવકની પડિયા, નિયાણાદિનું વર્ણન છે. કેટલાક ગીતાર્થનું માનવું છે કે પંચકલ્પ બૃહત્ કલ્પ ભાષ્યનો ભાગ છે. છતાં આવશ્યક સૂત્રથી અળગ ઓઘ નિર્યુક્તિ ને અને દશવૈકાળિકથી પિંડ નિર્યુક્તિ ને અલગ ગણી છે, તેમ પાંચ કલ્પને અલગ પંચકલ્પના વિચ્છેદ પછી તેના સ્થાને જિત કલ્પને ગણવાનું કારણ એ કે ૧૦ પ્રકારના પ્રાયશ્ચિતાદિનું વર્ણન કર્યું છે. જેમ શરીરનો કોઇ ભાગ રોગાદિ કારણથી સડી ગયો હોય તો બાકીના શરીરને બચાવાની ખાતર સડી ગયેલા ભાગને કાપીને દૂર કરાય તેમ નિર્મલ ચારિત્ર શરીરના દૂષિત ભાગનો છેદ કરીને બાકીના ચારિત્ર શરીરને સાચવાના વિવિધ પ્રકારના ઉપાયો છેદ સૂત્રમાં બતાવ્યા છે. તેની રચના ગણધરાદિ વિશિષ્ટ જ્ઞાની પુ. કરી હોવાથી (પ્રત્યેક બુધો-૧૪ પૂર્વીઓ કે ૧૦ પૂર્વી જણાવ્યા હોય તે સૂત્રો કેવાય છે છેદ સૂત્રનું રહસ્ય એ છે કે પ્રમાદાદિ કારણોમાંથી જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રમાંનો કોઇપણ ગુણ દેશથી કે સર્વથી દૂષિત થયો હોય તો તે દોષની શુદ્ધિ કઇ રીતે કરી ચારિત્રાદિ ગુણોની રક્ષા કરવી, અનેક પ્રશ્નોના સ્પષ્ટ ખુલાસો છેદ સૂત્રમાં છે.
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
શિષ્યોના ૩ ભેદ ૧) પરિણામી શિષ્યો - દેશકાળાદિને
ઓળખીને ઉચિત પ્રવૃત્તિ કરે તે. ૨) અતિ પરિણામી શિષ્યો- ઉત્સર્ગ માર્ગને જ વ્યાજબી માને
એકાંત તે. ૩) અપરિણામી-અપવાદ માર્ગને જ વ્યાજબી માને એકાંતે તે. • અતિ પરિણામી અને અપરિણામી બંને પ્રકારના શિષ્યોને
છેદ સૂત્ર ભણાવાય જ નહીં. પરંતુ દીક્ષા પર્યાયકાયા દેશકાલાદિને ભણાવાય છે. • વસ્ત્રને વાસણ ને સાંધી શકાય તેમ ચારિત્ર આદિ મૂલ ગુણમાં
લાગેલાં દોષો અતિક્રમણ આદિની શુદ્ધિ કરીને ચારિત્ર આદિ ટકાવાના ઉપાયો છે.
| શ્રી વર્ધમાન સ્વામીના શ્રી મુખેથી ત્રિપદી સ્વરૂપ પ્રગટેલી અને ! 1 ગુરૂગીતમાદિ ગણધર ભગવંતો દ્વારા દ્વાદશાંગીબદ્ધ થયેલી ઋતગંગાને નિરંતર વહેતી રાખવા જિનશાસનના સૂરિપુરંદર ! અને શ્રુતપ્રેમીઓએ જબરદસ્ત પુરૂષાર્થ કર્યો હતો. દુષ્કાળાદિના કારણે કંઠસ્થી કરણનું કાર્ય કપરું જણાતા પૂજ્ય દેવર્ધ્વિગણિ ક્ષમા શ્રમણની આગેવાની હેઠળ વીર સં. ૯૮૦માં | વલ્લભીપુરના આંગણે ૫૦૦ આચાર્ય ભગવંતોએ ૧૩ વર્ષT
સુધી નિરંતર ગ્રન્થસ્થીકરણનું કાર્ય કરી પ્રાયઃ ૧ કરોડ ગ્રંથોનું! નું લેખન કરાવી સંકલન કર્યું.
-------------
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫
श्रीबृहतकल्पसूत्रम्
શ્રી બૃહત્કલ્પસૂત્રમાં સાધુ-સાધ્વીના મૂલગુણ, ઉત્તર ગુણોને લગતા પ્રાયશ્ચિતનો અધિકાર છે ઉત્સર્ગ તથા અપવાદનું ઝીણવટ ભર્યું વર્ણન છે. વિહાર વિગેરેમાં નહીં ઉતરવા આદિ પ્રસંગે કઈ રીતે આચરણા કરવી તેમા છદ્મસ્થના અનુપયોગ કારણે લાગતા દોષોનું શોધન જણાવેલ છે. પ્રત્યાખ્યાન પ્રવાહ નામના પૂર્વમાંથી સંકલિત થયેલ છે.
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
OOO
poo000
CooOSE
OLLOOD
नमो च्यारिहत्ता नमो सिद्धरण नमोसायरियाग नमोबज्झाया नमोलोएसब्बासाहरणे एएसोपंचनामुलकारी सब्बपाबाप्पासासो मंगलाएाँच सब्बेसि पढम हवइ मंगल.am
CERI
F SC
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૫) બૃહત્કલ્પ સૂત્ર
પ્રદક્ષિણા-૧૯ - સાથિયા-૧૯ ૦ ખમાસમણ-૧૯
ખમાસમણનો દુહો
પ્રાયશ્ચિત્ત અધિકારને, વળી આચાર શાસ્ત્રની વાત, કલ્પબૃહમાં આકરી, આચરે મુનિ સુખશાત.
કાર્યોત્સર્ગ-૧૯ લોગસ્સનો ♦ માળા-૨૦
માળાનો મંત્ર ૐૐ હ્રીં શ્રી બૃહત્કલ્પ સૂત્રાય નમઃ
ઃ
સકલ કુશલ વલ્લી બોલીને
ચૈત્યવંદન
શંખ લંછનધર સ્વામીજી, વજ્રધર જિનરાય, શરણાગત પ્રતિપાળ જે, સેવે સુ૨ નર રાય વર કંચન સચ્છાયકાય, સરસતી માતા જાણું, વંદન દ્યુતિ ભગતિ કરે, તેહનો જન્મ પ્રમાણું સુવર્ણ પદ્ધે પગ દીર્ય, પદ્મરથ નંદન, વિજયાવતી પતિ જગ જ્યો, કરે કર્મ નિકંદન ધન ધન વત્સા વિજયને, ધન સુશીમા નગરી, સમકિતિ આરાધતાં, મિથ્યામતિ ગમે વયરી........... ધન્ય તિહાંના માનવી, નીરખે પ્રભુ મુખચંદ, જ્ઞાન વિમલ પ્રભુ ઇમ ભણે, દેજો સુખ અનંદ......
૧૩૧
૧
૨
........... 3
૪
૫
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્તવનનો દુહો. બૃહત્કલ્પમાં ભાખીયા, મુનિવરના આચાર, કલ્યાકલ્પ વિભાગથી શ્રી જિનવરે નિરધાર.
સ્તવન નિત્ય કરીયેજી પૂજા નિત્ય કરીયેજી, વિધિયોગે રે પૂજા નિત્ય કરીયે, ભવસાયર જિમ ઝટ તરીયેજી. વિધિ(એ આંકણી) તદ્ગત ચિત્ત સમય અનુસારે, ભાવ ભક્તિ મને અનુસરીએજી, વિધિ સંવર યોગમાં ચિત્ત લગાઇ, ષટું પલિમંથ દૂર કરીયેજી. વિધિ૦ (૧). સંયમના પલિમંથ કુકઇતા, મુખરપણું દૂર કરીયેજી, વિધિ૦ (૨). સત્ય વચન પલિમંથ મુખરતા તજી સંયમ રમણી વરીયેજી વિધિ ચક્ષુ લોલ દરજી પલિમંથુ મુનિજિન નિતનિત પરિહરીએજી વિધિ૦ તિંતણીક એષણા પલિમંથુ સત્ય વચન વ્રત વિખરીયેજી વિધિવ, ઇચ્છા લોલ પલિમંથુ મુનિવર મન નહિ આચરીયેજી, વિધિ ભિન્ન નિયાણ મોક્ષ પલિમથુ, તજી જિન આણા શિર ધરીયેજી. વિધિ૦ (૪). જિન આણાધારી મહામાયણ, ભવ સાયર હેલો તરીયેજી, વિધિ દ્રવ્ય પૂજા આરાધક શ્રાવક; ભાવિક સુરપદ અનુસરીયેજી. વિધિ૦ (૫). જિન ઉત્તમ પદ પદ્મ પૂજનથી, નવયૌવન શિવવહુ વરીયેજી, વિધિ. બૃહતકલ્પ આચરણ કરતાં, રૂપવિજય ભવજળ તરીયેજી. વિ૦ (૬).
સ્તુતિ સો ક્રોડ સાધુ સો ક્રોડ સાધ્વી જાણ, એવા પરિવારે યુગમંધર ભગવાન, દશ લાખ કહ્યા કેવલી પ્રભુજીનો પરિવાર, વાચક જશ વંદે નિત નિત વાર હજાર,
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી બૃહકલ્પ સૂત્ર બૃહત્ કલ્પ - પ.પૂ. ભગવાન ભદ્રબાહુવામીની રચના છે. જેટલું
કેવળજ્ઞાની જાણે તેટલું જ ૧૪ પૂર્વધર જાણે.. પડતો કાળ. વિષમ પરિસ્થિતિ કાળ વધુને વધુ બગડતો જવાનો.. સંઘયણ બુદ્ધિ ધૃતિ ઘટતી જવાની છતાં બધા પ્રભુનું શાસન પામી શકે. સાધી શકે
તેવો માર્ગ છેદસૂત્રમાં બતાવ્યો. છેદ નામ કેમ આપ્યું ? છેદ એટલે પ્રાયશ્ચિત દંડ સજા સૂત્ર. કઇ સ્થિતિમાં કઇ રીતે વર્તે તો ગુનેગાર થાય અને કઈ રીતે ન વર્તે તો ગુનેગાર ન થાય ? આ વાત બતાવી છે. ડોક્ટરથી ઓપરેશનમાં દર્દી મરી જાય તો કેસ ન થાય. પણ રમતા રમતા શસ્ત્ર વાગે અને મરી જાય તો કેસ થાય. આ શસ્ત્રનું વાગવું એ આકસ્મિક છે કે જાણી જોઇને ? આ બધી વિચારણા થયા પછી દંડ થાય.
થયેલી ભૂલના કારણે મુનિનો પર્યાય કાપવામાં આવે, ત્રણ ચાર મહિના ઓછા કરવામાં આવે, સીનીયોરીટી ઓછી કરાય, આ આખી વિધિ જેમાં છે તે છેદસૂત્ર કહેવાય.
આમાં એટલી બધી ગંભીર વાતો છે કે અપરિપક્વ સાધુ સાધ્વી સામે મૂકી ન શકાય.
નાની ઉંમરના સાધુ સાધ્વી હોય. બાળદિક્ષિત હોય તેઓને જ્યાં સુધી બગલમાં વાળ. દાઢી. મૂછ ન ઉગે ત્યાં સુધી આ ગ્રંથ ન ભણાવાય.
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
જે કાંઇ શિષ્ય ખરાબ કરે તેનો છઠ્ઠો ભાગ ગુરૂને આવે. દીક્ષા આપનાર દિક્ષા આપીને છૂટી શકતા નથી. શુભ માર્ગ બતાવવો પડે. બૃહતકલ્પમાં આચાર્ય ઉપાધ્યાય ગણીની પ્રવર્તિની વિગેરે આચાર માર્ગથી | માહિતીથી જો આચારમાર્ગ સમ્યગુ ન બતાવે અને દુર્ગતિમાં જાય તો તેનું પ્રાયશ્ચિત ગુરૂને આવે
ગીતાર્થ એક હોય તેની નિશ્રામાં હજારો વિચરી શકે. અગીતાર્થનું ટોળું નકામું.
વૈદ્ય ભણેલો- હોશિયાર હોય દેખાડવો પણ હોય પણ પ્રેક્ટીસ, ન જાણતો હોય તો...
દવા ન કરાવાય.
આખુ શાસન આગમોના આધારે, શ્રતના આધારે જ ચાલે. શ્રુતધર પુરુષ ન હોય તો આગમ ન ચાલી શકે. આ પહેલા પુસ્તકો ન હતા. ગુરૂ બોલે શિષ્ય સાંભળે અને પાકુ કરે.
કાલિક સૂત્રો તે તેના સમયે જ ભણાય.
ઉત્તરાધ્યયન છેદસૂત્રો બધા કાલિકસૂત્રો છેલ્લાં અને પહેલા પ્રહરમાં જ ભણી શકાય.
વગડામાં શ્રુતપુર છે. તેના પ્રાણ જાય એમ હોય તો, શ્રુત પણ ચાલ્યું જાય. તો તેના માટે કેટલાક અપવાદના વિધાનો કર્યા છે. - (૧) કોઇ બોધિથી ભ્રષ્ટ ન થાય. (૨) શ્રુતનો નાશ ન થાય. એ બે મુખ્ય વાત છે. તે માટે બધા અપવાદોનું સેવન કરવાનું.
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાલિકાચાર્ય સાધુ વેશ ગોપવી... વર્ષો સુધી રહ્યા. યુદ્ધ કર્યું રાજાને ખતમ કર્યો. પાછા આ. ભગવંતનો સંઘમાં પ્રવેશ થયો. એક સાધ્વીના શીલના નિમિત્તે, ભાવિમાં સમગ્ર સાધ્વીના શીલની રક્ષા માટે, ભવિષ્યમાં રાજાઓ સાધ્વીના રૂપ જોઇને અપહરણ કરવાની હિંમત ન કરી શકે, તે માટે કાલિકાચાર્યે વેશ મૂક્યો. છતાં ન તો પદ ગયુ ન તો સાધુપણું ગયું.
બધી પરિસ્થિતિમાં અપરિણત મુનિને ખબર ન પડે. તે રીતે અપવાદમાર્ગનું સેવન કરવાનું બતાવ્યું છે.
બીજ બુધ્ધિના ધારક ગણધર ભગવંતોએ તેમાંથી દ્વાદશાંગીની રચના કરી. ત્રિપદીના ૧૪ અક્ષરમાંથી ૧૪ પૂર્વનું સર્જન કર્યું...
જિનેશ્વર ભગવંતો અર્થથી જ પ્રકાશે અને સૂત્રો ગણધર ભગવંતો ગૂંથે તેમાં ક્રમશઃ જિનનામ કર્મ તથા ગણધર નામ કર્મનો ઉદય કારણભૂત છે.
નિશીથ, મહાનિશીથ, પંચકલ્પ ભાષ્યની રચના ગણધર ભગવંતે કરી છે. બૃહત કલ્પ ભાષ્ય-વ્યવહારસૂત્ર-દશા શ્રુત સ્કંધની રચના ભદ્રબાહુ સ્વામીએ કરી છે. મૂળગુણાદિમાં થયેલાં અપરાધોનું પ્રાયશ્ચિત્તાદિનું વર્ણન બૃહત્કલ્પ સૂત્ર-નિશીથાદિ રચાયાં પ્રથમ ગણધરે નવમાં પ્રત્યાખ્યાન પ્રવાદ પૂર્વ ના ત્રીજા વસ્તુ વિભાગમાં ૨૦માં પાહુડામાં કરેલું છે, ત્યારબાદ પૂર્વનો અભ્યાસ વિચ્છેદ પામતાં પ્રાયશ્ચિત્તાદિ વિધાનને અવિચ્છિન્ન રાખવા, ૧૪ પૂર્વી ભદ્રબાહુ સ્વામીજી વ્યવહારને બૃહત્કલ્પસૂત્ર રચના કરી, તેમાં કેવા પ્રસંગે કેવા નિમિત્તોથી કેવા અપરાધો કઇ કઇ બાબતમાં સંભવે છે, પ્રશ્નોનો ખુલાસો તથા પ્રાયશ્ચિત્તની બીના કહી છે, વ્યવહાર સૂત્રમાં.
૧૩)
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
• ૬-ઉદેશા છે, તેમાં કલ્પ (આચાર)ના ૬ ભેદોનું વર્ણન,
સાધુ-સાધ્વીજીને શું ખપે, શું નખ ક્યા અપરાધોનું ક્યું પ્રાયશ્ચિત્તનો અધિકાર છે. ઉત્સર્ગ-અપવાદનું ઉંડાણથી વર્ણન છે. વિહાર વિગેરેમાં નદી ઉતરવા પ્રસંગે કઇ રીતે આચરણ કરવી તેમાં છવાસ્થના અનુપયોગથી લાગતા દોષોનું શોધન બતાવેલ છે.
( સાત ક્ષેત્ર પૈકી ત્રીજું ક્ષેત્ર “જિનાગમ' છે. શ્રાવકે ૭ ક્ષેત્રની નિરંતર ભક્તિ કરવી જોઇએ.
આમ શ્રુતજ્ઞાનનો કેટલોક વારસો
કાળના પ્રભાવે નાશ પામ્યો. કેટલોક મોગલ-અંગ્રેજ જેવાનાં કારણે વિનાશ પામ્યો. તો કેટલાક કાળજીના અભાવે,
જ્ઞાન પ્રત્યેની ઉપેક્ષાના કારણે, ઉધઈ વગેરેને કારણે જીવાતોથી જીર્ણશીર્ણ થઇને નાશ પામ્યો.
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री व्यवहार सूत्रम
૩૬
श्री व्यवहार सूत्रम.
શ્રી વયવહાર સૂત્ર એં દંડનીતિ શાસ્ત્ર છે. પ્રમાદાદિ કારણથી પુણ્યત્માઓને લાગતા દોષાને નિવારણની પ્રક્રિયા જણાવી છે. આચોલના સાંભળનાર, કરનાર બન્ને કેવા હોવા જોઈએ, આલોચના કેવા ભાવથી કરવી, કોને કેટલું પ્રાચશ્ચિત...કોને પદવી આપવી...ક્યા આગમોકોને ભણાવવા, પાંચ વ્યવહાર વિગેરે નિરુપણ છે.
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
Cococcoo
田園
नमो मरिहंताणं नमो सिद्धाण नमो मायरियास नमो उबय नमो लोए सव्वसाहूणं एसो पंच नमुक्कारो
सदपान
मंगलाएं च सब्वेसि पदमं हवइ मंगलं.
हर
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૬) વ્યવહારકલ્પ સૂત્ર
પ્રદક્ષિણા-૩૨ • સાથિયા-૩૨
ખમાસમણ-૩૨
ખમાસમણનો દુહો
નિગ્રંથ સાધુ સાધ્વીની આચાર સંહિતા જાણ, દ્વાદશાંગ નવનીત સમ, છેદ વ્યવહાર પ્રણામ.
કાર્યોત્સર્ગ-૩૨ લોગસ્સનો ♦ માળા-૨૦
માળાનો મંત્ર ૐૐ હ્રીં શ્રી વ્યવહારકલ્પ સૂત્રાય નમઃ
:
સકલ કુશલ વલ્લી બોલીને ચૈત્યવંદન
ચંદ્રાનન મુખ દેખીને, ચંદ્ર ગયો આકાશ, છાસઠ છાસઠ ભટકતા, રાત દિન અવકાશ રાણી લીલાવતી રૂઅડી, માત પ્રભાવતી રાણી, બાર પરખદા હરખતી સુણતાં જિનની વાણ વાલ્મિક નંદન જગ જ્યો, ત્રણ ભુવનનો ઇશ, કંચન વાન પણસય ધનુ, જગમાં જાસજગીશ...... ભદ્ર લંછન જગદીશનું, અયોધ્યા નગરી મોઝાર, સુંદર સંયમી સાથમાં, સો કોડી અણગાર... ધાતકી ખંડના વિદેહમાં, દૂર રહ્યાં જિનરાજ, જ્ઞાનવિમલ નિત પ્રણમતાં, સિધ્યા સઘળા કાજ.
૧૩૭
.......................
....
..............
૨
૩
૪
૫
સ્તવનનો દુહો
વ્યવહાર સૂત્રમાં ભાખીયો, વ્યવહાર પંચ પ્રકાર, ગણધરને શ્રી જિનવરે, વરવા શિવવહુ સારુ.............. ૧
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્તવન
વિધિપૂર્વક જિનરાજની, પૂજા કરી શુભ ચિત્ત, સલુણે, આપશક્તિ અનુસારથી, ત્રણ્ય ટંક સુપવિત્ત, સલુશે. વિધિ૦ (૧). સુરભિ દુગ્ધ ઘટે કરી, કરે અભિષેક જે સાર, સલુણે॰ તે સુર સુખ ઉજ્જવલ લહી, વરે શિવ સુખ નિરધાર, સલુણે૦ વિધિ (૨). દધિ ધૃત કુંભ સુખ ભરી, પૂજે જે નરનારી સલુણે૦ તે સુર સુખ તાજાં લહી, પામે ભવજળ પાર, સલુણે૦ વિધિ૦ (૩). આગમ શ્રુત આણા ભણી ધારણા જીત એ પંચ સલુણે, જે જે કાળે જે હોય, તે સેવે ગત ખંત, સલુણે૦ વિધિ૦ (૪). વ્યવહાર જીત છે સંપ્રતિ, તિણ વિધિ જ કરે કાજ સલુણે, જિન ઉત્તમ મુખ પદ્મની, વાણીયે ચિપરાજ સલુણે૦ વિધિ૦ (૫).
સ્તુતિ
સો ક્રોડ સાધુ સો ક્રોડ સાધ્વી જાણ, એવા પરિવારે યુગમંધર ભગવાન, દશ લાખ કહ્યા કેવલી પ્રભુજીનો પરિવાર, વાચક જશ વંદે નિત નિત વાર હજાર.
શ્રી વ્યવહારકલ્પ સૂત્ર મૂળ=૩૭૩ શ્લોક, કુલ-૫૨૭૭૩ શ્લોક પ્રમાણ વ્યવહાર સૂત્રમાં દંડનીતિ, પ્રમાદાદિ કારણથી પુણ્યાત્માઓને લગતાં દોષોને નિવારણની પ્રક્રિયા જણાવી, આલોચના સાંભળનાર કરનાર બંને કેવા હોવા જોઇએ, આલોચના કેવા ભાવથી કરવી, કોનું કેટલું પ્રાયશ્ચિત્ત કોને પદવી આપવી, ક્યા આરાધકોને ભણાવવા, પાંચ વ્યવહારાદિનું નિરૂપણ...
૧૩૦
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजीतकल्पसूत्रम.
30 |
नीतकल्प
શ્રી જીતકલ્પ ગંભીર ગ્રંથ છે. સાધુ જીવનમાં...લાગેલા અતિચારો, અનાચારોના દશ અને ઓગણીશ પ્રકારના પ્રાયશ્ર્ચિતોનું વિધાન ક્યું છે. આ ગંભીર ગ્રંથ છે. પીઢ ગીતાર્થ ભગવંતોજ આ ગ્રંથના અધિકારી ગણાય છે.
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
PicOROCE
C00000S
rococop
oooCOO
नमो अरिहंता नमो सिदाणे नमोमायरियाग नमोबझायाणे नमोलोएसब्बसाहों एएसोपचानमुलकारी सब्बपाबप्पागासासो मंगलाएाँच सब्बास पढम हुवइमंगलं.
INDI INDI
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૭) જીતકલ્પ સૂત્રા • પ્રદક્ષિણા-૩૫ • સાથિયા-૩૫ - ખમાસમણ-૩૫
ખમાસમણનો દુહો જતકલ્પાબે વર્ણવ્યાં, દશ પ્રાયશ્ચિત સાર, શ્રમણ જીવન વિશુદ્ધ બને, પાળે પંચાચાર.
કાર્યોત્સર્ગ-૩૫ લોગસ્સનો • માળા-૨૦ માળાનો મંત્ર ૐ હ્રીં શ્રી જીવકલ્પ સૂત્રાય નમઃ
સકલ કુશલ વલ્લી બોલીને
ચૈત્યવંદના પૂર્વવિદેહ પુષ્કલાવતી, પુષ્કર દ્વીપે સોહે, પુંડરિકિણી નગરી તિહાં, ચન્દ્રબાહુ મન મોહે. દેવાનંદ પિતા વળી, રેણુકા માત મલ્હાર, પદ્મ લંછન પરમેસરૂ, ત્રણ ભુવન સુખકાર શીલ સુગંધે વિલસતી, સતીયોમાં શિરદાર, સુગંધા રાણી જ્યો, જગનાયક ભરથાર.. મંજુલા પાંચશે ધનુષની, સોનલ વરણી જાણ, કાયા શ્રી જિનરાજની, પરહિતકારી વખાણ.. ભગવંત તુમ જોવા ભણી, અબજો ધરે બેઉ આંખ, ઉડી આવી તુજને મલું, જ્ઞાનવિમલ હોવે પાંખ .......................
સ્તવનનો દુહો જતકલ્પ સૂત્રે કહ્યો, આલોયણ અધિકાર, શ્રી જિનરાજે જીવનો, કરવા ભવ નિતાર.....
.................
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્તવન
શ્રી જિનરાજ પૂજા કરો રે લોલ, પ્રાયશ્ચિત્ત સવિ પરિહરો રે લોલ, વિનય કરીને ધ્યાઇયે રે લોલ, મધુર સ્વરે ગુણ ગાઇયે રે લોલ. (૧). આણાયે ક૨ણી કરે રે લોલ, તે પ્રાણી ભવજળ તરે રે લોલ, અવિધિ દોષને છંડીયે રે લોલ. વિધિયોગે સ્થિર મંડિયે રે લોલ. (૨). દોષ તજી નિજ દેહથી રે લોલ, આલોયણ કરી નેહથી રે લોલ, પડિક્કમણે અઘ વારીયે રે લોલ, મિત્ર વિવેગ મન ધારીયે લોલ. (૩). કાઉસ્સગ્ગ અઘ ટાળીયે રે લોલ, તપ કરી પાતક ગાળીયે રે લોલ, છેદ તતા મૂલ જાણીયે રે લોલ, તપ કરી પાતક ગાળીયે રે લોલ, છેદ તથા મૂલ જાણીયે રે લોલ, અણવઠ્ઠિય પદ માણીયે રે લોલ. (૪). પારંચિત દશમો વળી રે લોલ. કહે જિન ગણધર છે કેવળી રે લોલ, જિનઆણા પૂજા દયા રે લોલ, કરી ઉત્તમ શિવપદ ગયા રે લોલ. (૫) જીતકલ્પ જે જાણશે રે લોલ. તે હઠવાદ ન તાણશે રે લોલ, શ્રી ગુરૂ પદ્મવિજય કહી રે લોલ, વાણી રૂપવિજય લહી રે લોલ. (૬)
સ્તુતિ
સો ક્રોડ સાધુ સો ક્રોડ સાધ્વી જાણ,
એવા પરિવારે યુગમંધર ભગવાન, દશ લાખ કહ્યા કેવલી પ્રભુજીનો પરિવાર, વાચક જશ વંદે નિત નિત વાર હજાર.
200 booooooooooooo
૧૪૦
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જીવકલ્પ સૂત્ર પાંચ પ્રકારના વ્યવહારથી આપણું શાસન ચાલે છે. ૧) આગમ ૨) શ્રત ૩) આજ્ઞા ૪) ધારણા ૫) જીતવ્યવહાર. ૧) ૧૪ પૂર્વી, ૧૦ પૂર્વ, ૯ પૂર્વી, કેવલી...તેમનો વ્યવહાર તે આગમવ્યવહાર. તેમનો કલ્પ..મર્યાદા જુદી. ૨) શ્રત વ્યવહાર – અંગ કે તેના સિવાયનો વ્યવહાર જેના દ્વારા ચાલે છે. ૩) પ્રાયશ્ચિત લેવું હોય આપવું હોય....એમાં સંકેતો કરેલા હોય છે. આ સંકેતો ને સમજી તેના દ્વારા મહાપુરુષો ચાલે.. તે આજ્ઞા વ્યવહાર. ૪) પોતાને જે સંકેતો મળ્યા છે. જે પ્રાયશ્ચિત મળ્યા છે તે ધારી રાખવા તે ધારણા વ્યવહાર. ૫) તત્ તત્કાલીન સમગ્ર ગીતાર્થ આચાર્યોએ જે વ્યવસ્થા નિર્દિષ્ટ કરી તેનાથી વિપરીત જોવા મળે તો પણ આચાર્ય ભગવંતનો નિર્ણય જ સ્વીકાર કરવોગીતાર્થો વિરોધ વગર નક્કી કરે તે આગમ કરતાં પણ મહાન છે. બૃહત્સલ્યભાષ્ય, પંચકલ્યભાષ્ય, પિંડનિર્યુક્તિ, વ્યવહાર કલ્યભાષ્ય તેની ગાથાઓ પણ આમાં છે.
શ્રાદ્ધજિતકલ્પ - શ્રાવકે કેવી રીતે વર્તવું ? તેનું વર્ણન છે. યતિજીતકલ્પ - સાધુએ કેવી રીતે વર્તવું ? તેનું વર્ણન છે.
મૂળ દ્વાદશાંગી, આચારાંગથી લોકબિંદુસારમાં ૧૨ અંગ સુધીનો માર્ગ બનાવેલો છે.
સાધુ જીવનમાં લાગેલાં અતિચારો અનાચારોના ૧૦ તથા ૧૯૫૦ના પ્રાયશ્ચિત્તોનું વિધાન પ્રતિસેવનાના ભેદો લક્ષણો વિસ્તારથી.
ક ૧૪) )
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૮) લઘુનિશીથ સૂત્ર - પ્રદક્ષિણા-૧૬ - સાથિયા-૧૬ - ખમાસમણ-૧૬
ખમાસમણનો દુહો રચીયું છેજ નિસીહને, પ્રણમે હિતાહિત કાજ, નિરતિચારે પાળતાં, ધન્ય ધન્ય તે મુનિરાજ.
કાર્યોત્સર્ગ-૧૬ લોગસ્સનો માળા-૨૦ માળાનો મંત્ર હ્રીં શ્રી લઘુનિશીથ સૂત્રાય નમઃ
સકલ કુશલ વલ્લી બોલીને
ચૈત્યવંદના ભૂજંગદેવ ભજતાં થકા, કાઢે કર્મનો કાટ, સમોસરણે દેખાડતો, શિવનગરની વાટ. નયરી વિજયા દીપતી, વપ્રા વિજય સુહાય, પુષ્કરદ્વીપના વિદેહમાં, સમરતા સુખ થાય.. શીલ સુરંગી સંચરે, મહિમા દેવી માત, સોના સરખું શરીરને, મહબલ છે તાત કમલ લંછન જગદીશનું, ગંધસેનાનો કેત, પાંચસે ધનુષની દેહડી, ભક્ત વત્સલ ભગવંત........... અવિનાશી પદ પામવા, તુજ સમ અવર ન કોય, નય કહે અવધારીયે, અજર અમર પદ હોય....
સ્તવનનો દુહો. લઘુ નિશીથમાં સાધુનો, ઉત્તમ કહ્યો આચાર, * ધન્ય તેહ અણગારને, જે ધરે નિરતિચાર............ ૧
૧૪)
છે
જ
રે
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નિશીથ સૂત્રમ.
૩૮
શ્રી નિશીથ સૂત્રમાં સાધુના આચારોનું વર્ણન છે. પ્રાયશ્ચિત અને સામાચારી વિષયક વાતોનો ભંડાર છે. પ્રમાદાદિથી ઉન્માર્ગ ગયેલા સાધુને તે સન્માર્ગે લાવે છે. આ આગમનું બીજું નામ આચાર પ્રકલ્પ છે. નિશીથ-મધ્યરાત્રિએ અધિકારી શિષ્યને ખાનગીમાં ભણાવાય તેવું મહત્વપૂર્ણ આગમ છે.
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
Gccxxdeo
D
SWAPN
नमो मरिहंताएं नमो सिद्धाणं नमो प्रायरिया
नमो उवज्झायाए नमोली नमो लोए सव्वसाहूणं एसो पंच नमुक कारो सब्ब पावप्पाला समो मंगलाणं च सब्वेसि पदमं हवइ मंगलं.
厄元
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્તવન જગદ્ગુરૂ જિનવરજ્યકારી, સેવો તમે ભાવે નરનારી, આસાયણ ચોરાશી વારી. જગ૦ (૧). જલ ચંદન કુસુમ કરીયે, ધૂપ દીપ અક્ષત ધરીયે, નેવેધ ફળ આગળ કરીયે. જગ૦ (૨). થઇ થઇ ભાવ પૂજા સારી, નાટક ગીતથી મનોહારી, ત્રિધાશુદ્ધિ કરે હિતકારી જગઢ (૩). ભાવથી દ્રવ્ય પૂજા કરશે, તે ભવસાયરને તરશે, સરસ શિવસુંદરીને વરશે. જગ0 (૪). વિશ ઉદેશાથી સાર, સૂત્ર નિશીથ છે મનોહાર, ભણી લો રૂપવિજય જગપાર. (૫).
સ્તુતિ સો ક્રોડ સાધુ સો ક્રોડ સાધ્વી જાણ, એવા પરિવારે યુગમંધર ભગવાન, દશ લાખ કહ્યા કેવલી પ્રભુજીનો પરિવાર, વાચક જશ વંદે નિત નિત વાર હજાર. motor solar stoc soos sabe sobe sabe sobe
શ્રી લઘુનિશીથ સૂત્ર જ્ઞાનાચારાદિ પાંચે આચારમાં દોષ લાગ્યા હોય તો તેનું પ્રાયશ્ચિત કઇ રીતે આવે ? તેનું વર્ણન છે. આથી આનું બીજું નામ આચાર પ્રકલ્પ છે. પ્રસિદ્ધ નામ નિશીથ સૂત્ર છે, આવું નામ કેમ છે ? નિશીથ = રાત્રિ, રાત્રિના કાલગ્રહણલેવાપૂર્વક ગુરૂ મ.સા. કાનમાં આપે છે. બીજાને ન સાંભળાય તેમ. રાત્રિએ સંભળાવતું સૂત્ર છે. માટે નિશીથ નામ છે.
આ બહુ ગંભીર સૂત્ર છે. ગમે તેને ન આપી શકાય.
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાનીએ કિલ્લેબંધી કરી છે. ઘણી બધી શરતો Condition લખેલી છે. ભૂલેચૂકે આ સૂત્ર મોટેથી... ઉચે સ્વરે અપાય તો ઘણા વિદ્ગો... સંકટો થાય છે. માટે કાનમાં મંદ સ્વરે અપાય છે.
જો ભૂલેચૂકે ઊંચા સ્વરે આવા સૂત્રો અપાય તો કેવા અપાયો | અનર્થો સર્જે એ માટે ઉદાહરણ માછીમારનું દષ્ટાંત આપ્યું છે. એક આચાર્ય ભગવંત નવાવાડના પાલનપૂર્વક.. શુદ્ધ રીતે આચારનું પાલન થાય તેવી જગ્યા પસંદ કરી રાત્રે રોકાયા. એક શિષ્યને આગમ ભણાવવાનું હશે. આસપાસ કોઇ નથી એમ માની શિષ્યને કાનમાં સૂત્ર અર્થ કહ્યા. તેમાં સમૂર્છાિમ પંચેન્દ્રિય માછલા કેમ ઉત્પન્ન થાય. ? તેની વાતો આવે છે. બાજુમાં માછીમારનું મકાન છે. માછીમાર જાગી જાય છે. દિવાલે કાન માંડી બધું સાંભળે છે. ફલાણી વનસ્પતિ ફલાણુ ચૂર્ણ ભેગા કરી પાણીમાં નાંખો તો અનેક માછલા ઉત્પન્ન થાય. ગુરૂ મ. એ વિશ્વાસમાં છે કોઈ સાંભળતું નથી. બીજે દિવસે માછીમાર ચૂર્ણ લાવ્યો. ઘણા માછલા ઉત્પન્ન કર્યા. વગર મહેનતે વગર પ્રયત્ન આટલી બધી માછલીઓ ઉત્પન્ન થઈ. રોજનો ધંધો ચાલુ થયો. સસ્તા ભાવે વેચે છે ધંધો ધીકતો ચાલે છે. લખપતિ બને છે. ફરી આ.ભ. પધારે છે. એજ ઘરમાં ઉતરે છે. માછીમાર મ.સા. ને ઓળખી જાય છે. આવા આ.ભ. ની કૃપાથી આટલું બધું ધન મળ્યું છે સંપત્તિમાંથી હીરા-માણેકનો થાળ ભરીકૃતજ્ઞભાવે ભેટયું ધરે છે. આ.ભ. પૂછે છે “શું વાત છે ?' માછીમાર કહે છે, “આપશ્રીનો તો મારા પર જબરદસ્ત ઉપકાર છે. તમે પહેલા આવેલા. ત્યારે શિષ્યના કાનમાં સૂત્રો સાંભળાવતા હતા. એ મેં
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાંભળી આપની કૃપાથી મેં એટલી બધી માછલીઓ મેં પેદા કરી કે હમણાં ગામમાં સંપત્તિમાન હું છું. આ.ભ. જેમ સાંભળે છે. તેમ રૂંવાડા ખડા થઇ જાય છે. કાંટાની જેમ ખૂંચે છે. મારાથી એક ગંભીર ભૂલ થઇ ગઇ. એક સૂત્ર મેં વિપરીત રીતે (મંદ સ્વરે નહિ) કહ્યું. હવે શું કરવું ? હવે આ ધંધો બંધ તો કરે નહિ. બંધ થાય નહિ તો મારા નિમિત્તે કેટલા માછલાનો સંહાર થાય..? ખૂબ વિચાર કર્યો. આચાર્ય ભગવંતે ન છૂટકે બળતા હૃદયે બીજી વાત કરી. આમાં તને શું મળ્યું ? મારી પાસે તો એવી વિદ્યા છે કે સુવર્ણ પુરુષ પેદા થાય. બંધ ઓરડામાં તારે આટલા દ્રવ્યો આટલા ચૂર્ણા પાણીમાં નાંખવાના એટલે સુવર્ણ પુરુષ તૈયાર થઇ જશે. તારે કોઇ કામ કે ધંધો કરવાની જરૂર ન પડે. માછીમારે બીજા દિવસે પ્રયોગ કર્યો. ઓરડો બંધ કર્યો. પાણી અને ચૂર્ણામાંથી વાધ ઉત્પન્ન થયો. માછીમારને ખતમ કર્યો. અંતર્મુહૂતે વાધ વિલીન થઇ ગયો. જો ધંધો ન છોડે તો પોતાના દીકરાને ધંધો શીખવે તો કેટલા બધા પંચેન્દ્રિયની હિંસાની પરંપરા થાય માટે આ ઉપાય કર્યો.
નદી ઉતરવી જ પડે તો શું કરવું ? જયણાપૂર્વક નદી ઉતરે. પાયં બંને વિધ્યા પણ પાયે થને વિધ્યા આ પાઠ દ્વારા નદી ઉતરવી પડે.
ચક્વર્કીના શીતગૃહનું વર્ણન છે. ચક્રવર્તી પાસે એવા ઓરડા મકાન છે કે જેમાં વૈશાખ મહિનાની ગરમીમાં તાપ ન લાગે. શિયાળામાં તેમાં ગરમાટો રહે. ચોમાસાના ભેજવાળા વાતાવરણની પણ અસર ન રહે. શીતગૃહમાં કોઇ ભેજની શારિરીક તકલીફ ન થાય.
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાન સ્થવર :- ૧) જઘન્ય ૨) મધ્યમ ૩) ઉત્કૃષ્ટ ૧) જઘન્ય - ઠાણાંગ અને સમવાયાંગ સૂત્ર જેણે અર્થસાથે પ્રાપ્ત કર્યું છે તે. ૨) મધ્યમ - નશીથસૂત્ર ગુરૂમ. ના ચરણોમાં યોગોદવહનપૂર્વક પ્રાપ્ત કર્યું છે. ૩) ઉત્કૃષ્ટ - તે તે કાલનું સમસ્ત શ્રુતજ્ઞાન જેણે પ્રાપ્ત કર્યું છે.
પોતાના દ્વારા જે દોષનું સેવન થયું હોય તેને બરાબર ચારે બાજુથી જોઈ ગુરુ મ. પાસે પ્રગટ કરે તે આલોચના. તેના બદલે ગુરુ મ. તપ કાયોત્સર્ગ સ્વાધ્યાય આદિ આપે તે પ્રાયશ્ચિત.
કોઇ વ્યક્તિથી પાપ થઇ ગયું છે. શરમ લજ્જાથી કહી શકતી નથી. ગીતાર્થને ખબર પડી જાય કે આણે પાપ કર્યું છે પણ એકરાર કરતા શરમ આવે છે. તો ગીતાર્થ તેની પાસે સમજાવી પાપ પ્રગટ કરાવે છે. પાપ થઇ ગયા બાદ જેટલી મોડી આલોયણ..મોડુ પ્રાયશ્ચિત કરીએ તો પાપનો ગુણાકાર થતો જાય. જેટલું વહેલું પ્રાયશ્ચિત લઇએ તેટલો પાપનો ભાગાકાર થતો જાય. માટે પાપનું આલોચન તત્કાળ ગુરૂ મ. પાસે વ્યક્ત કરવું જોઇએ... - પાપ કરવું એ દુષ્કર નથી. અનાદિકાળથી આખું જગત કુનિમિત્તથી ભરેલું છે. માટે પાપ થવું દુષ્કર નથી. સમ્યગુ વિધિપૂર્વક પ્રગટ કરવું તે જ દુષ્કર છે. પ્રભુ વરની પર્ષદામાં આ એકરારની વાત પ્રાયશ્ચિતનું વર્ણન સાંભળી એક બાઇ ઉભી થઇ. રડતી રડતી કાકલૂદીભરી વિનંતી કરે છે. મેં ભયંકર પાપો કર્યો છે.
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
મારા માથામાં જેટલા વાળો છે. તેટલા પતિ મેં કર્યા છે. તેનું પ્રાયશ્ચિત આપો. ૧૨ પર્ષદાની વચ્ચે ઉંચા કુળની વ્યક્તિ પરમાત્મા પાસે પ્રાયશ્ચિત માંગે છે. પરમાત્મા કહે છે તે જે જાહેરાત કરી... પાપનો એકરાર કર્યો તે જ પ્રાયશ્ચિત છે. માત્ર મિ. કુ. કહી દે. પાપ કેટલું મોટું ? અને પ્રાયશ્ચિત કેટલું નાનું...? ત્યાં ભાગાકાર કોણે કર્યા ? નિંદા.... ગહ. એકરારે.. • સાધુના આચારોનું વર્ણન, પ્રાયશ્ચિત્ત અને સામાચારી વિષયક
વાતોનો ભંડાર છે. પ્રમાદાદિથી ઉન્માર્ગ ગયેલા સાધુને તે સન્માર્ગ લાવે છે બીજુ નામ આચાર પ્રકલ્પ નિશીથ મધ્ય રાત્રીએ અધિકારી શિષ્યને ખાનગીમાં ભણાવાય તેવું આગમ છે. જ્ઞાનાચારાદિ-૫-આચારોમાં લાગેલા દોષોના પ્રાયશ્ચિત્તનું વર્ણન, અપવાદની પ્રરૂપણા ઉત્સર્ગ માર્ગને ટકાવા” કહી છે. ઉત્સર્ગ માર્ગનો લોપ કરવો નહીં, અને અપવાદ માર્ગને પુષ્ટ બનાવો નહીં, મોટા સ્વરે ન ભણાવાય, અયોગ્ય ન સાંભળે બેસીને વાચના આપવી.
વૈજ્ઞાનિકો રસાપણ પદાર્થોના 'નિમ્રણથી સ્ફોટક પદાર્થનું નિર્માણ કરે છે, તેમ જ્ઞાની પુરૂષ અક્ષરના સંયોજનાથી
શાસ્ત્ર નિર્માણ કરે છે.
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૯) મહા નિશીથ સૂત્ર • પ્રદક્ષિણા-૪૨ - સાથિયા-૪૨ - ખમાસમણ-૪૨
ખમાસમણનો દુહો મહાનિશીથને વંદીએ ઉત્તમ કહ્યા આચાર, વિધિ નિષેધ અપવાદ વળી, ઉત્સર્ગ માર્ગ વિચાર
કાર્યોત્સર્ગ-૪૨ લોગસ્સનો માળા-૨૦ માળાનો મંત્ર છે હૂ શ્રી મહાનિશીથ સૂત્રાય નમઃ
- સકલ કુશલ વલ્લી બોલીને
ચૈત્યવંદન ભદ્ર કરે ભવિ લોકનું ભદ્રાવતીનો નાથ, કર્મ નિકંદન કારણે, એ સમ અવર ન સાથ .. રાજસેન સુત રાજતો, તારામાંથી ચંદ, ત્રિકરણ યોગે પ્રણમતાં, કાઢે ભવ ભય ફંદ.. માતા યશોદા હરખતી, દેખી પ્રભુ મુખ ચંદ, કાયા ધનુ શત પંચ છે, જિનજી સુખનો કંદ. .......... લંછન મિષે વળગી રહ્યો, પદ મળે જસ ચંદ, વત્સા વિજયે વિહરતો, જગગુરૂ જગદાનંદ. ધન સુશમા નગરી અને, ધન્ય તિહાંના લોક, પંડિત ધીરવિમલ તણો, જ્ઞાનવિમલ હરે શોક...
સ્તવનનો દુહો મહાનિશીથ સિદ્ધાંતમાં, મુનિમારગ નિરધાર, * વીર જિણંદ વખાણીયે, પૂજું તે શ્રુત સાર.............
(૧૪છે .
.........
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯
श्री महानीशीथ सूत्रम
શ્રી મહાનિશીથ સૂત્રમાં વર્ધમાન વિદ્યા તથા નવકારમંત્રનો મહિમા...ઉપધાનનું સ્વરુપ અને વિવિધ તપનું વર્ણન છે. ગચ્છનું સ્વરુપ, ગુરુકુલવાસનું મહત્વ, પ્રાયશ્ર્ચિતતોનું માર્મિક સ્વરુપ, બ્રહ્મચર્ય વ્રત ભંગથી કેટલા દુઃખ પડે છે. તે જણાવી કર્મ સિદ્ધાંત સિદ્ધ ક્યોં છે. સંયમી જીવનની વિશુદ્ધ પર ખૂબજ ભાર મૂક્યો છે.
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
GOOO0
POOOD
COcto
नमो अरिहंता नमो सिद्धाण नमो मायरियाग नमो बझायाग नमोलोएसब्बासाह एसोपंचनमुक्कारी सब्बपाबाप्पागासमो मंगलाणंच सब्बास पढम हवइ मंगलॅ.
m
JMER IWOOD
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્તવન શ્રી જિનરાજને જાઉં ભામણે રે જાસ સુરાસુર ખાસ, સેવા સારે રે તારે આપને રે, નિર્મળ સમકિત જાસ. શ્રી જિન) (૧). દુવિહા પૂજા ભાખી સૂત્રમાં રે, દ્રવ્ય ને ભાવથી ખાસ, ભાવ પૂજા સાધક સાધુ ભલા રે, ગૃહીને દોય ઉલ્લાસ. શ્રી જિને૦ (૨). દાનાદિક સમ જિન પૂજના રે, બારમો સ્વર્ગ નિવાસ, ભાવ પુજાથી શિવ સુખ સંપજે રે, કહે જિન આગમ ખાસ, શ્રી જિન) (૩). તિગ પણ અડ નવ સત્તર પ્રકારથી રે, એકવીશ અડસય ભેદ, ભક્તિ યુક્તિથી જે પૂજા કરે રે, ન લહે તે ભવ ખેદ શ્રી જિન (૪). જિનવર ને જિનઆગમ પૂજતાં રે, કર્મ કઠિન ક્ષય થાય, તીરથપતિપદ પામી નિર્મળું રે, સાદિ અનંત પદ ઠાય, શ્રી જિન) (૫). ક્ષમાવિજય જિનરાજે ભાખીયું રે, ઉત્તમ જિન મુખ પદ્મથી ખાસ, મહાનિશીથ સૂત્ર તે પૂજતાં રે, રૂપવિજય સુખ વાસ. શ્રી જિન().
સ્તુતિ સો ક્રોડ સાધુ સો ક્રોડ સાધ્વી જાણ, એવા પરિવારે યુગમંધર ભગવાન, દશ લાખ કહ્યા કેવલી પ્રભુજીનો પરિવાર, વાચક જશ વંદે નિત નિત વાર હજાર.
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહા નિશીથ સૂત્ર • નવકાર મંત્રનો મહિમા, ઉપધાનનું સ્વરૂપ વર્ધમાન વિધા,
ગચ્છનું, ગુરૂકાલવાસનું મહત્ત્વ બ્રહ્મચર્ય વ્રત ભંગથી કેટલું દુઃખ પડે, સંયમ જીવનની વિશુદ્ધિ તથા આઠ અધ્યયનોમાં છેલ્લા બે અધ્યયનનો ચૂલિકા નામથી ઓળખાય છે. અપરાધ શલ્યને દૂર કરવાદિ અને કુશીલ સંગથી કેટલા ભયંકર નુકશાનો, તેના ત્યાગથી કેટલા લાભો તે જણાવ્યા છે, ગચ્છવાસી મુનિના આ ચાર પ્રાયશ્ચિત્તની વિગત, રજ્જા સાધ્વીજી સંસઢ-સુમતિ નાગિલ-સાવધાચાર્ય આદિ એ શુદ્ધ પ્રાયશ્ચિત્ત ન લેવાથી દીર્ઘકાળ સુધી સંસારમાં રખડપટ્ટી કરવી પડી, દષ્ટાંતો દ્વારા વર્ણવેલ છે.
મહાનિશીથ સૂત્ર - મહા મધ્ય. આ સૂત્ર મધ્યરાત્રિએ જ શિષ્યને આપી શકાય. તેનું નામ મહાનિશીથ છે. દરેક આગમના જોગ કરવાના છે. તેમાં સૌથી કઠિન જોગ મહાનિશીથના છે. તેની સાધના કઠિન છે. તપશ્ચર્યા કઠિન છે. અને કાયક્લેશ પણ કઠિન છે. ઉપધાન તપની આરાધના પણ મહાનિશીથવાળા જ કરાવી શકે. સૂત્રનું ઉચ્ચારણ. વિધિ મહાનિશીથવાળા જ કરાવી શકે. આ સૂત્રની કેટલી ગરિમા અને ગૌરવ હશે કે જ્યારે આ સૂત્રનો વિચ્છેદ થશે ત્યારે ચૌદ રાજલોકમાં અંધારું થશે. તીર્થકરના ચાર કલ્યાણક વખતે ચૌદ રાજલોકમાં અજવાળું થાય છે. પણ નિર્વાણ કલ્યાણક વખતે બપોરનો સમય હોય તો પણ ક્ષણ ભર અંધારું થાય છે. તેમ પાંચમો આરો પૂર્ણ થશે ત્યારે ભારે અંધારું થશે. કલ્કિરાજા થશે. સાધુને ગોચરીને ટેક્ષ ભરવો પડશે ત્યારે
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ સૂત્રનો વિચ્છેદ થશે. ૪૮ કલાક આકાશમાં વાદળા ન હોય તો પણ સૂર્યના દર્શન ન થાય. આનાથી કલ્પના કરો કે આ મહાનિશીથ કેટલું ગૌરવવંતુ હશે ?
આના આઠ અધ્યયનો છે. સુશીલના સંસર્ગથી આપણા આત્માની ઉર્ધ્વગતિ થાય છે. અને કુશીલના સંસર્ગથી આપણા આત્માની અધોગતિ થાય છે.
નમસ્કાર મહામંત્રનું પણ વર્ણન આમાં આવે છે. નવકાર એ સામાન્ય નામ છે. નમસ્કાર મહામંત્ર આ સૈદ્ધાંતિક નામ છે. શ્રી પંચમંગલ મહાશ્રુતસ્કંધ સચૂલિક” આ આગમિક નામ છે. નવકાર એ માત્ર શ્રુતસ્કંઘ નથી. પણ મહાશ્રુતસ્કંઘ છે. નવકાર માટે ઉપધાન કરવાનું, કેટલા દિવસનો ? કયો તપ કરવાનો.? આનું વર્ણન આમાં છે. ૨૦૦૪ યુગપ્રધાન થવાના છે. ૨૦૦૦ યુગપ્રધાન લાયોપથમિક સમ્યકત્વના ધણી થશે.
ચાર યુગપ્રધાન ક્ષાયિક સમ્યકત્વના ધણી થશે. આ સમ્યકત્વ આવેલું જાય નહિ.
કમલપ્રભાચાર્ય ઉત્સુત્ર પ્રરૂપણા કરવા દ્વારા, જરા સરખી ભૂલથી, બાંધેલા તીર્થંકર નામકર્મના દલિયા વિખેરી અનંતસંસાર તેમણે વધાર્યો. તીર્થંકર નામકર્મના ભેગા કરેલા દલિયાના નાશ કર્યો. ૭૦૦ વર્ષનું તેમનું આયુષ્ય હતું. વ્યંતર. વાસુદેવની પત્ની...અનેક તિર્યંચના ભવો... અનંતો સંસાર ભમી મહાવિદેહમાં જઈ મોક્ષે જશે.
૧૫૧)
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
ا
م
(૪૦) આવશ્યક સૂત્ર - પ્રદક્ષિણા-૩૨ - સાથિયા-૩૨ - ખમાસમણ-૩૨
ખમાસમણનો દુહો મરણ સમાહિ પયત્રામાં, પંડિત મરણને કાજ, ઉપાય કહ્યા તે સેવીએ, લેવા મુક્તિનું રાજ.
કાર્યોત્સર્ગ-૩ર લોગસ્સનો - માળા-૨૦ માળાનો મંત્ર ૐ હ્રીં શ્રી આવશ્યક સૂત્રાય નમઃ
સકલ કુશલ વલ્લી બોલીને
ચૈત્યવંદન. નેમિપ્રભ જિનરાજજી, કીધા દુશ્મન અંત, પાંચશે ધનુષનું દેહમાન, તેજ પ્રતાપ અનંત .... .... સેના સુતા સોહામણો, મોહના રાણી પ્રેમ, નલીનાવતી વિજ્યામહીં, નયરી અયોધ્યા ખેમ... અગંજ વરરાયા તણો, કંચન વાન સુચંગ, સત્યાસત્ય પ્રકાશતો, દિવાકર રહ્યો અંગ............ હું નિર્માગી રડવડું, ઇણ ભરતે અનાથ, ગણધર ચોરાશી ભલા, દેજો શિવપુર સાથ.............. એ જિન વંદો ભાવથી, કરી એકણ ચિત્ત, જ્ઞાનવિમલ પ્રભુ નિત દીયે, પુણ્ય પરિમલ વિત્ત. ...
સ્તવનનો દુહો ચારિત્ર તરૂના મૂલ સમ, મૂલસૂત્ર છે ચાર, શ્રી જિનરાજે વખાણીયાં, પૂજી લો ભવપાર........ ૧
..........
م
.......
ه
ه
ے
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीआवश्यकसूत्रम.
(૪૦)
આવશ્યક સૂત્રમાં સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક, શ્રાવિકાઓ દરરોજ અવશ્ય કરવા યોગ્ય છ આવશ્યક- સામાયાકિ, જિનસ્તવ, વંદન, પ્રતિક્રમણ, કાઉસગ્ગ, પચ્ચખાણનું વિગતવાર વર્ણન છે, આત્મોન્નતિના ઉપયોગી પદાર્થોથી ભરપૂર છે, પ્રાસંગિક રીતે પણ અનેક બાબતો આ આગમમાં જણાવી છે.
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
DooOOD ALO
Doooooo
Arcco:
'नमो पारिहत्ता नमो सिद्धाण नमो मायरियाग नमो बज्झायाग नमोलोएसब्बासाहों एएसोपचानापुलकारी सब्बपाबप्पासासामो मंगलाच सब्नेसि पढमा हुबइ मंगल.
HD
R
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
આવશ્યક આરાધિયે, ષડ્ અધ્યયને ખાસ, નમન સ્તવન પૂજન કરી, કરો આતમ સુપ્રકાશ........ ૨
સ્તવન
ચોખે ચિત્તથી, કરિયે શ્રી જિનરાજની સેવ, જગમાં કો નહીં રે, દીસે અધિકો દુજો દેવ, કરૂણા જલનિધિ રે, જગમાં કલ્પતરૂ ભગવાન, કરિયે પૂજના રે, અષ્ટપ્રકારી રૂડે ધ્યાન. (૧). ભાવો ભાવના રે, ધારો શુદ્ધ નિરંજન દેવ, ગાવો ગુણ ભલા રે, સારો ત્રિકરણ યોગે સેવ, દાતા ધરમના રે, ત્રાતા ષવિધ જીવના સાર, તે પ્રભુ પૂજતાં રે, લહિયે ભવસાયરનો પાર. (૨). સૂત્ર આવશ્યકે રે, ભાખ્યા ષડ્ અધ્યયન રસાલ, તેહને સેવતાં રે, પાતક જાયે સહુ વિસરાલ, સમભાવે કરી રે, કરીયે આવશ્યક દોય ટંક, ભાવની વૃદ્ધિએ રે, તોડે આઠ કરમનો વંક, (૩). સાવધ યોગની રે, વિરતિ જિનગુણનો બહુમાન, ચરણે ગુરૂતણે રે, વાંદણા દીજે ધરી શુભ ધ્યાન, આલોઇએ મને રે, વાસ૨ રયણીના અતિચાર કાઉસ્સગ્ગ ધ્યાનથી રે, સોહી આતમની કે૨ સારજ, કરી પચ્ચક્ખાણને રે, આતમ તારે ગૃહી આણસાર, વીરજ ફોરવી રે, પામે ભવસાયરનો પાર, વાણી સાંભળે રે, ઉત્તમ ગુરૂ મુખ પદ્મની જેહ, રૂપવિજય કહે રે, તે લહે અવિચળ શિવપુર ગેહ. (૫).
',
સ્તુતિ
સો ક્રોડ સાધુ સો ક્રોડ સાધ્વી જાણ, એવા પરિવારે યુગમંધર ભગવાન, દશ લાખ કહ્યા કેવલી પ્રભુજીનો પરિવાર, વાચક જશ વંદે નિત નિત વાર હજાર.
૧૫૩
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૧) દશ વૈકાલિક સૂત્ર
પ્રદક્ષિણા-૧૪ • સાથિયા-૧૪ - ખમાસમણ-૧૪
ખમાસમણનો દુહો
દશ વેયાલિયે દશ કહ્યાં, અધ્યયનો ભલી ભાત, સર્વવિરતિ નિર્મળ કરે, વંદીએ ઉઠી પ્રબાત.
કાર્યોત્સર્ગ-૧૪ લોગસ્સનો
માળા-૨૦
માળાનો મંત્ર ૐ હ્રીં શ્રી દશ વૈકાલિક સૂત્રાય નમઃ
સકલ કુશલ વલ્લી બોલીને
ચૈત્યવંદન
સ્તરમા જિનવર સમરૂં, વીરસેન ગુણવંત, શીયલ સલીલા કામિની, રાજસેનાનો કંતા........... સકલ સમીહિક પૂરમો, ધોરી લંછન પાય, ભાનુમતિ સુત ગુણનીલો, કંચન વરણી કાય ભાનુસેન નંદન ભલો, પુંડરિકિણી આધાર, સુર અસુર સેવે તિહાં, ચઉગતિ ભ્રમણ નિવાર.................... પુષ્કલાવતી રળીયામણી, પુંડરિકણી ગામ, દૂર રહી ભક્તિ કરૂં, અવધારો ગુણધામ.. પણસય ધનુ કાયા લહી, વિચરી રહ્યા જિનદેવ, સો કોડિ પરિવાર મેં, નય કહે કરો નિત સેવ...
૧૫૪
૧
૫
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रादशवैकालिकसूत्र
પૂ. આ. શય્યભવ સૂરિ મ. પોતાના પુત્ર મનકમુનિનું આયુ અલ્પ જાણી મોહ, પૂર્વમાંથી વૈરાગ્ય રસથી ભરપૂર ગાથાઓ, દશ અધ્યયન રુપી ઘડાઓમાં સંગ્રહિત કરી જેના પાનથી શ્રમણ સંયમ ભાવમાં સહજ રીતે સ્થિર થઈ શકે છે. મનકમુનિના કાલધર્મ પછી શ્રી સંધની વિનંતિથી આચાર્ય મ. એ આગમ યથાવત રાખ્યું.
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
GOODC
CoOCOP
drakaYOYOT
नमो अरिहंता नमो सिद्धाण नमोसायरियाग नमो उबज्झाया नमोलोएसब्बासाहों एएसोपंचनामुलकारी सब्बपाबाप्पाणासामो मंगलाच सब्वेसि पढम हवइ मंगल.
-
Himal
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્તવનનો દુહો
દશવૈકાલિક સૂત્રમાં, મુનિ મારગ અધિકાર, ભાવે તેહ આરાધતાં, પામીજે ભવપાર...................
સ્તવન
શ્રી જિનવર મુખની વાણી, અનુભવ અમૃતરસ ખાણી, લાલ જિનવાણી. ચઉ અનુયોગે કહેવાણી, સગ ભંગી જોગ ઠરાણી. લાલ૦ (૧). નય સાત થકી ગૂંથાણી, સ્યાદ્વાદની છાપ અંકાણી, લાલ૦ પાંત્રીસ વયણ ગુણ જાણી, ગણધર દિલડે સોહાણી. લાલ૦ (૨). ભવતાપને દૂર ગમાવે, શુચિ આતમ બોધને પાવે, લાલ૦ મિથ્યાત્વતિમિરકું તછણી, દુર્મતિ વ્રતીને રવિ ભરણી. લાલ૦ (૩). શ્રુતિ શ્રદ્ધાવંત જે પ્રાણી, વિધિયોગે શ્રદ્ધા આણી, લાલ૦ કરે પૂજા નવ નવ રંગે, ધન ખરચે અધિક ઉમંગે. લાલ. (૪). પૂજા તે દયારસ ખાણી, ભાવ ધર્મની એ નિશાની, લાલ૦ શ્રી ગુરૂ મુખ પદ્મની વાણી, ચિદરૂપવિજય પદ ખાણી. લાલ૦ (૫).
સ્તુતિ
સો ક્રોડ સાધુ સો ક્રોડ સાધ્વી જાણ, એવા પરિવારે યુગમંધર ભગવાન, દશ લાખ કહ્યા કેવલી પ્રભુજીનો પરિવાર, વાચક જશ વંદે નિત નિત વાર હજાર.
хос хос хос хос хос хос хос c
૧૫
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી દશ વૈકાલિક સૂત્ર
ભગવાન મહાવીર સ્વામિના નિર્વાણગમન પછી ૮૦ વર્ષે આ સૂત્રની રચના થઇ છે.
પ્રભુવીરની ચોથી પાટે આવેલા પૂજ્યપાદ ચતુર્દશ પૂર્વધર શ્રી શય્યભવસૂરિજી મહારાજાએ જ્યારે પ્રવ્રજ્યા ગ્રહણ કરી ત્યારે તેઓશ્રીની ધર્મપત્ની ગર્ભવતી હતી.. તેણીએ એક પુત્રનો જન્મ આપ્યો. જેનું નામ મનક આપવામાં આવ્યું. વૈરાગ્યવાસિત મનકે નાની ઉંમરમાં પૂ. શય્યભવસૂરિજી મ. (પિતાજી મ.) પાસે દીક્ષા અંગીકાર કરી. પૂજ્યશ્રીએ મનકમુનિના માત્ર છમાસના આયુષ્યને પોતાના જ્ઞાનથી જાણી લીધું. અલ્પ સમાજમાં આ મુનિ કઇ રીતે શ્રુત સાગરનો પાર પામશે ? ને જ્ઞાન વિના તેનાં મુનિ જીવનનો આનંદ તે કઇ રીતે માણશે ?
આથી ઉપકાર બુધ્ધિથી તેઓશ્રીએ ચૌદપૂર્વમાંથી સારભૂત અવતરણ કરી આ દશવૈકાલિક સૂત્રની રચના કરી.
પાછળની બે ચૂલિકા શ્રી યક્ષા સાધ્વીજી મ. (પૂ. સ્થૂલિભદ્રજીની બહેન) જે પરમકૃપાળુ શ્રી સીમંધર ભગવાન પાસે શ્રીયકના મૃત્યુ સંબંધમાં પૂછવા ગયેલ હતા તેઓ પ્રભુજી પાસેથી જે લાવ્યા તેમાંથી આ દશવૈકાલિકની ૨ ચૂલિકા તરીકે પ્રસ્થાપિત કરીને બે ચૂલિકા આચારાંગમાં પ્રસ્થાપિત કરી.
આ રીતે દશવૈકાલિક દશ અધ્યયન અને બે ચૂલિકાથી યુક્ત હોવાથી તથા વિકાળવેળાએ બનાવેલ હોવાથી તેનું નામ દશવૈકાલિક સૂત્ર રખાયું છે.
સંયમમાર્ગની સ્થૂલથી સૂક્ષ્મ વાતો આ સૂત્રમાં છે.. આ સૂત્રના યોગોહન નૂતન દીક્ષિતોને પહેલા કરાવવામાં આવે છે.. સંયમ જીવનનું ઘડતર આનાથી થાય છે.
(૧૫૬)
-
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीउत्तराध्ययनसून
પરમાત્મા મહાવીર પ્રભુએ જયારે આ પૃથ્વી પરથી વિદાય લેવાનો સમય થયો ત્યારે અંતિમ હિતશિક્ષા રુપે, મહત્વની વાતો સતત સોળ પ્રહરની દેશના વડે જણાવી તેનો સંગ્રહ છે, આ દેશનામાં નવમલ્લી અને નવલચ્છી રાજાઓ ઉપસ્થિત હતા. વૈરાગ્ય, મુનિવરોના ઉચ્ચ આચારો, જીવ, અજીવ, કર્મપ્રકૃતિ વેશ્યા વિગેરેનું વર્ણન આપેલ છે..
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
SOLA
नमो अरिहंताएं नमो सिद्धाणं नमो प्रायरियाण नमो उवज्झायाए
नमो लोए सव्वसाहूणं एसो पंच नमुक कारो सब्द पावप्पाशासमो मंगलाएं च सव्वेसि पदमं हबह मंगलं.
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૨) ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર - પ્રદક્ષિણા-૩૬ , સાથિયા-૩૬ ખમાસમણ-૩૬
ખમાસમણનો દુહો પાવાપુરીમાં પ્રકાશિયું, મહાવીર મુખ મનોહર, ઉત્તરજઝયણ સહુને જગ્યું, મુક્તિ મારગ કરનાર.
કાર્યોત્સર્ગ-૩૬ લોગસ્સનો • માળા-૨૦ માળાનો મંત્રઃ હ્રીં શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રાય નમઃ
સકલ કુશલ વલ્લી બોલીને
ચૈત્યવંદન નગરી વિજ્યામાં પ્રભુ, દેવરાજ ઘર આયા, સુર નર નારી હરખતાં, મિયાદેવી જાયા. મહાભદ્ર કરનાર તે, મહાભદ્ર જિનારાય, આ વિજયે વિચરતાં, ગજ લંછન પાય... રૂપ ગુણના ભંડાર સમ, સૂર્યકાંતા રાણી, અશરણ શરણ નિણંદ તું, ગુણગણની ખાણ... હેમવાન સોહામણો, રૂપે જીત્યો અનંગ, પંચ શત ધનુ દેહમાન, સુખ સંપતિ દે ચંગ.... ચોરાશી જિન ગણધર, આપે અક્ષય સુખ, શાનવિમલ પ્રભુ ભક્તિથી, નાસે દોહગ દુઃખ..............
ડાયા
AC ૧૫છે )
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્તવનનો દુહો ઉત્તરાધ્યયને ઉપદિયાં, અજયણાં છત્રીશ, સમજી અર્થ સોહામણો, પૂજો શ્રી જગદીશ
.... ૧
સ્તવન જિનરાજ જગત ઉપકારીજી, પૂજો નરનારી. એ તો તીન ભુવન હિતકારીજી, જિનવર જયકારી. પ્રભુ નામે નવનિધિ થાયજી, પૂજો૦ દુઃખ દોહગ દૂર પલાયજી. જિન૦ (૧). પારંગત પાર ઉતારેજી, પૂજોઆણે ભવસાયર આરે જી, જિન ભવ ભવનાં પાપ ગમાવેજી, પૂજો૦ મિથ્યા પર તાપ શમાવેજી, જિન) (૨). જલ ચંદન કુસુમ ને ધૂપજી, પૂજો૦ જિમ કેવલનાણને પાવો, જિન (૩). થય થઇ જિનરાજની કીરયેજી, પૂજો, અક્ષત નૈવેદ્ય ફલ પરીયેજી. દ્રવ્ય ભાવથી પૂજો જેહજી, પૂજો આપે અવિચલ સુખ તેજી, જિન૦ (૪). ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર જે ધ્યાવેજી, પૂજો, તે ત્રીજે ભવે શિવ પાવેજી, જિન શ્રી પદ્મવિજય ગુરૂવાણીજી, પૂજો દીયે રૂપવિજય સુખખાણીજી. જિન) (૫).
સ્તુતિ સો ક્રોડ સાધુ સો ક્રોડ સાધ્વી જાણ, એવા પરિવારે યુગમંધર ભગવાન, દશ લાખ કહ્યા કેવલી પ્રભુજીનો પરિવાર, વાચક જશ વંદે નિત નિત વાર હજાર.
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રનું ઉપાંગ છે.
ચારે બાજુની પદાર્થોના અર્થ જાણકારી માહિતી જેના વડે પ્રાપ્ત થાય તે આગમ કહેવાય. ૪૫ આગમ=મા સમત્તાત્ સામ્યતે.
આ સૂત્રનાં મૂળ શ્લોક ૨૦૦૦ છે અને ૩૬ અધ્યયન છે. ભદ્રબાહસ્વામીજીની નિર્યુક્તિ છે તથા વાદિવેતાલ શ્રી શાંતિસૂરિજી મહારાજે મોટી ટીકા લખી છે.
અત્યારે પણ આ સૂત્ર ઉપર પૂ. નેમિચંદ્રસૂરિ, પૂ. શાંતિચંદ્રસૂરિ, પૂ. ભાવ વિ. મ., પૂ. લક્ષ્મીવલ્લભ ગણિની ટીકા મળી આવે છે. કુલ ૧૧૬૭૦૮ શ્લોક પ્રમાણ સાહિત્ય આ આગમ ઉપર ઉપલબ્ધ છે. ભદ્રબાહુસ્વામીએ નિર્યુક્તિની ચોથી ગાથામાં કહ્યું છે કે આ સૂત્રના ૩૬ અધ્યયનોમાંના કેટલાક અધ્યયનોની ઉત્પતિ થઇ છે. કેટલાક અધ્યયનો જિનભાષિત છે. કેટલાંક અધ્યયનો પ્રત્યેક બુધ્ધાદિના સંવાદાદિરૂપ છે.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રની રચના થયા પહેલાંના સમયમાં શિષ્યોને આચારાંગ સૂત્ર ભણાવ્યા પછી આ સૂત્ર ભણાવાતું. આ રીતે આચારાંગ પછી ભણાવવા લાયક જે અધ્યયનો તે ઉત્તરાધ્યયન કહેવાય. આ વાત વ્યવહાર ભાષ્યાદિમાં કહ્યું છે.
દશવૈકાલિકની રચના થઇ તે પછી શિષ્યોને અનુક્રમે આવશ્યક સૂત્ર, દશવૈકાલિક સૂત્ર, ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર અને આચારાંગસૂત્ર ભણાવાય છે. શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના યોગોહન કરીને વિનયાદિ ગુણોને ધારણ કરનારા શિષ્યો વિધિપૂર્વક નિષે
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવ્ય કહેવાય છે. એમ નિર્યુક્તિકારાદિ મહાપુરૂષો કહે છે.
ખાસ કરીને સાધુ-સાધ્વીની સમાચારીનું વર્ણન છે. સંયમરૂપી વૃક્ષને ટકાવવા મૂલસ્વરૂપ સમાચા૨ીનું વર્ણન હોવાથી આ મૂલસૂત્ર કહેવાય છે.
નવું શ્રુત સર્જન ક૨વાની તો આપણામાં શક્તિ નથી. પણ જે શ્રુત બચ્યું છે, તેનું સંરક્ષણ કરવાની આપણા સૌની પવિત્રતમ ફરજ છે.
શ્રુતની અપૂર્વ-અદ્ભુત વાતોને ઘર-ઘર અને ઘટ-ઘટમાં ગુંજતી કરી દઇએ.
૧૬૦
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩
श्री पिंडनिर्युक्ति सूत्रम.
K].
શ્રી પિંડનિર્યુક્તિ આગમમાં મુખ્યત્વે ગોચરીની શુદ્ધિનો સ્પષ્ટ ખ્યાલ છે. સંયમ સાધના માટે શરીર જરુરી છે, શરીર ટકાવવા માટે પિંડ, ગોચરી જરુરી છે, આ માટે સાધુ ગોચરી જાય ત્યારે ઉદ્ગમ-ઉત્પાદન એષણાના દોષો રહિત આહાર ગ્રાસેષણા દોષો ટાળવાનું સુંદર નિરુપણ ક્યું છે.
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
ACCOLD
40000000
Oc0
cop-85090P
नमो पारिहत्ता नमो सिदाग नमोमायरियाग नमोउबझाया नमोललोएसब्बासाहरणे एएसोपंचनामुलकारी सब्बपाबप्पागासणी मंगलाएाँच सब्बास पढम हुवइमंगलॅ.
m
LYACHI
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૩) પિડનિર્યુક્તિ સૂત્ર • પ્રદક્ષિણા-૧૦ - સાથિયા-૧૦ - ખમાસમણ-૧૦
ખમાસમણનો દુહો શ્રમણ સંઘ ભોજન વિધિ, પિણ્ડ નિત્તી મોઝાર, નિર્દોષ ભિક્ષા ગવેષતાં, વંદુ તે અણગાર.
કાર્યોત્સર્ગ-૧૦ લોગસ્સનો માળા-૨૦ માળાનો મંત્ર : ૐ હ્રીં શ્રી પિડનિર્યક્તિ
સૂત્રાય નમઃ સકલ કુશલ વલ્લી બોલીને
ચૈત્યવંદન દેવયશના ગુણ ઘણા, તિહુયણે, કરે પ્રકાશ જગમાં જોડી કો નહીં, ઇન્દ્ર ચંદ્ર જસ દાસ.. અંગજ ગંગાદેવીનો સમતા રસ ભરીયો, વત્સા વિજયે રાજતો, કેવલ કમલા વરીયો.... ... નયરી સુશીમાં ગુણનિધિ, જિહાં વિચરે જિનરાજ, ધનુષ પાંચશે દેહડી, તિહુણ ભુવનની લાજ..... ચંદ્ર લંછન દીપનું પ્રભાવતી આધાર, : પુત્ર સર્વભૂતિ તણો, સો કોડિ પરિવાર. જગનાયક જગદીશ્વરું, કંચન વરણી દેહ, જ્ઞાનવિમલ ગુણ ગાવતાં, વાધે ધર્મ સ્નેહ...
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્તવનનો દુહો ક્રોધ માન માયા તજી, લોભ ન જાસ લગાર, શુદ્ધ ઉઝ આહાર લે, વંદુ તે અણગાર.... ..........................
•
ડાયા
સ્તવન જય જય જિનવર જયકારી, જસ મૂરતિ મોહનગારી રે, ભવિ પૂજિયે જિનરાજા. જિમ લહિયે શિવસુખ તાજાં રે, ભવિ૦ અશોકથી શોક નિવારે, સંસાર સમુદ્રથી તારે, ભવિ૦ (૧). પંચવરણી કુસુમ વરસાવે, સુર ભક્તિકેય સમક્તિ પાવે રે, ભવિ૦ વાંસલિયે સમસૂર પૂરે, નિજ આતમ તમ કરે દૂર કરે ભવિ૦ (૨). ઉજ્જવલ ચામર સોહતાં, પરિષદ જન મન મોહંતા રે. ભવિ૦ સિંહાસન આસનકારી, પ્રભુ દર્શન બલિહારીરે (૩). ભામંડલ રવિ સમ સોહે, દેવ દુંદુભિ જન મન મોહે રે, ભવિ૦ ત્રણ છત્ર પ્રભુ શિરે ધારે, ત્રણજગતની આપદા વારે રે. ભવિ૦ (૪). પિંડનિરજુગતિ પરકાશી, જિન ઉત્તમ ગુણની રાશી રે, ભવિ૦ શ્રી પદ્મવિજય ગુરૂ શિષ્ય, કહે રૂપ નમો જગદીશ રે, ભવિ૦ (૫).
સ્તુતિ સો ક્રોડ સાધુ સો ક્રોડ સાધ્વી જાણ, એવા પરિવારે યુગમંધર ભગવાન, દશ લાખ કહ્યા કેવલી પ્રભુજીનો પરિવાર, વાચક જશ વંદે નિત નિત વાર હજાર
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री नन्दि सत्रम.
પરમ મંગલરુપ આ આગમમાં મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન, મન : પર્યવજ્ઞાન-કેવલજ્ઞાન એ પાંચ જ્ઞાનનું વિગતવારનું વર્ણન છે, દ્વાદશાંગીનું સંક્ષિપ્ત વર્ણન ખૂબજ સુંદર છે, અનેક ઉપમાઓ પૂર્વક શ્રી સંધનું વર્ણન, તીર્થકર, ગણધરના નામો, સ્થવિરોના ટૂંકા ચરિત્રો જણાવેલા છે.
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
Gooooooo
नमो अरिहंता नमो सिद्धाण नमोमायरियाण नमाउबज्झायाग नामोलोएसब्बासाहाणे एसोपचानमुलकारी सब्बपाबाप्पागासणी मंगलाच सब्बास पढम हुवइमंगल.
YANCHI
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૪) નંદી સૂત્રાય સૂત્ર • પ્રદક્ષિણા-૫૧ - સાથિયા-૫૧ - ખમાસમણ-૫૧
ખમાસમણનો દુહો મંગલ નન્દીસૂત્રમાં, પાંચ જ્ઞાન પ્રકાશ, ભણીએ સ્તવીએ ભાવથી, પ્રગટે આત્મ સુવાય.
કાર્યોત્સર્ગ-૫૧ લોગસ્સનો માળા-૨૦ માળાનો મંત્ર ૐ હ્રીં શ્રી નંદી સુત્રાય નમઃ
સકલ કુશલ વલ્લી બોલીને
.....
ચૈત્યવંદન વીતશોકા નયરી વસે, કર્ણિકાદેવી નંદ, દ્રવ્ય ભાવ ભક્તિ કરે, આપે સુખ અમંદ. પુષકર દ્વીપ પશ્ચિમમાં, નલિનીવતી ગુણખાણ, કંચનવાન કાયા ઊંચી, પીંચશે ધનુષની જાણ. ચાર ગતિને ચૂરવા, સમજણ આપે સાર, તિણ કારણ જંધામણિ, સ્વસ્તિક લંછન ધાર... રૂપ ગુણ શીલથી ભરી, રત્નમાલા નાર, રાજપાલ અંગજ કહ્યો, ત્રિભુવનજન આધાર.
... ...... અજિતવીર્ય જિન પ્રણમતાં, જાયે રાગ ને રીશ, કૃપા કરી સંભારજો, જ્ઞાનવિમલ નિશ દીશ.
.............
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્તવનનો દુહો. મઇ સુઅ ઓહી મણપજ્જવા, પંચમ કેવળનાણ, નંદિસૂત્રમાંહે કહ્યાં, પૂજું તે સુહઝાણ....
સ્તવન જિનવર જગગુરુ જગધણી, ઉપકારી રે, તમે પૂજો ધરી મન રંગ, મળી નરનારી રે, સમવસરણમાં સોહતા ઉ૦ નિર્મળ જેહ નિઃસંગ, જગત ઉપકારી રે. (૧). મતિ શ્રુત નાણના જાણીયે, ઉ0 અડવીશ ચઉદશ ભેદ, જ0 અવધિ ષડૂ ભેદે કહો, ઉ૦ દુગ મણપજ્જવ ભેદ. જ૦ (૨). ક્ષાયિકભાવે કેવલી, ઉ૦ લોકાલોકના જાણ, જ0 ચાર જ્ઞાનની જે પ્રભા, ઉ૦ એહમાં તસ મંડણ. જ0 (૩). સેરો ધ્યાવો ભાવથી, ઉ૦ ગાઓ જિનગુણ ગીત, ૪૦ ભાવના ભાવો ભાવશું, ઉ૦ ભક્તિ કરો ધરી પ્રીત. જ૦ (૪), નાણ નાણીની પૂજના, ઉ૦ કરતાં લહીએ નાણ, જ0 નંદીસૂત્રની પૂજના, ઉ૦ કરો ભવિયણ સુઝાણ. જ૦ (૫). જિન ઉત્તમ પદ પદ્મની. ઉ0 પૂજા કરો ધરી રાગ. જ0 રૂપવિજયપદ સંપદા, ઉ0 પામો નિત્ય અથાગ. જ0 (૬)..
સ્તુતિ સો ક્રોડ સાધુ સો ક્રોડ સાધ્વી જાણ, એવા પરિવારે યુગમંધર ભગવાન, દશ લાખ કહ્યા કેવલી પ્રભુજીનો પરિવાર, વાચક જશ વંદે નિત નિત વાર હજાર.
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નંદી સૂત્રાય સૂત્ર
૧૪ પૂર્વધરના કાળમાં... પૂ. ભદ્રબાહુસ્વામિજીના કાળમાં પણ દુષ્કાળ પડતો રહ્યો. ઘણા મુનિઓ ગોચરીના અભાવે કાળ કરી ગયા. ઘણા મુનિઓ સ્વાધ્યાય કરી ન શક્યા. પહેલા લખવામાં આવતું ન હતું. શ્રુતધર સાંભળી ને યાદ રાખતા. શ્રુતં સ્મૃતં સાંભળ્યું યાદ રખાતું હતું. આજ સુધી આવી પરંપરા ચાલી છે. અપાત્ર વ્યક્તિના હાથમાં ન જાય માટે તેને લખતાં ન હતા.
પૂ. ભદ્રબાહુસ્વામીના સમયમાં પહેલી આગમ વાચના થઇ. સ્થૂલિભદ્રજીએ મૂળથી ૧૪ પૂર્વ અને અર્થથી ૧૦ પૂર્વ મેળવ્યા. પૂર્વ વજસ્વામી સુધી ચાલ્યા. યુગપ્રધાન મુનિનો પ્રભાવથી અઢી યોજન સુધી મારી મરકી વિગેરેનો નાશ થાય છે.
દુષ્કાળમાં આર્યવજસેન અને આર્યરક્ષિત બે શ્રુતધર વજસ્વામીના વારામાં આવી પડેલા દુષ્કાળમાં બચ્યા. આ મુનિઓ ધીમે ધીમે સાડાનવ પૂર્વ.. પછી નવ પૂર્વ એમ શ્રુતવિચ્છેદ પામતું ગયું.
એ આપણને શ્રુત બચાવી આપ્યું. એમની યાદમાં વયી શાખા રાખી છે. નાગાર્જુનની વાચના મથુરામાં થઇ.
દેવર્કિંગણિક્ષમાશ્રમણની નિશ્રામાં વલ્લભીપુરમાં વાચના થઇ. તે સમયે જે ઉપલબ્ધ સૂત્રો હતા તેનો પરિચય નંદીસૂત્રમાં મૂકી દીધો. ત્યાં સુધી શ્રુત સ્મૃતિમાં હતું. ગ્રંથમાં ન હતું. જેથી અપાત્રને રહસ્યો ન મળે. ગુરૂદ્વારા સુપાત્રને બધુ જ બતાવી શકાય.
ત્યાર પછી ગ્રંથારુઢ થયું. જે રીતે લખાયેલું તે જ રીતે
૧૬
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપણા સુધી આવ્યું છે.
દેવર્કિંગણી સુધી કોઇ કુળ ધર્મની મર્યાદાઓ બંધાયેલી હતી નહિ. કોઇના ઘરમાં શ્રત મૂકી ન શકાય. ઘર કાલે ધર્મ બદલી નાંખે તો...! શ્રુતને રાખવું ક્યાં ? દુષ્કાળમાં ઘણા ગ્રંથો વિચ્છેદ થયા..
વનવાસ ગચ્છમાં ચૈત્યવાસ શરૂ થયો ગૃહસ્થના હાથમાં ન જાય અને શ્રુતની રક્ષા થાય તે માટે શ્રુત મંદિરમાં રાખવાની શરૂઆત થઇ.
નંદી એટલે મંગળ. નંદીનો અર્થ જ્ઞાન પણ થાય . જ્ઞાન આપણને હંમેશા આનંદમાં રાખી શકે. કોઇપણ ઉત્તમવિધિ હોય. દિક્ષાના વિધિ ત્યારે નંદી સૂત્ર સંભળાવે. ઉપધાનમાં પ્રદક્ષિણા દઇ. નવકાર ગણીએ તે નંદિવિધિ કહેવાય. આખા નંદીસૂત્રમાં માહિતી આપી છે. અને અનુયોગમાં તે કઇ રીતે સમજાવવું ? તેની પદ્ધતિ આપી છે. નંદી એટલે પોઠિયો પણ થાય. નંદી એટલે મંગલ વાજીંત્ર. નંદી એટલે મોટું પાત્ર. નંદી એટલે જ્ઞાન....માત્ર જ્ઞાન જ એવી ચીજ છે કે જે આપણને આનંદમાં રાખી શકે. જ્ઞાની ક્યારેય પણ પોતાના સ્વભાવની લીનતા ગુમાવતા નથી.
નંદીમાં પાંચ જ્ઞાનની સમજણ આપવામાં આવી છે. જ્ઞાન બે પ્રકારનું છે.
૧) પરોક્ષ ૨) પ્રત્યક્ષ - ૧) જે જ્ઞાન ઇંદ્રિયો વડે થાય તે પરોક્ષ જ્ઞાન કહેવાય. ૧) મતિજ્ઞાન ૨) શ્રુતજ્ઞાન
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨) જે જ્ઞાન ઇન્દ્રિયો વિના સાક્ષાત્ આત્માથી થાય તે પ્રત્યક્ષજ્ઞાન કહેવાય.તે ત્રણ છે. ૧) અવધિજ્ઞાન ૨) મનઃ પર્યવજ્ઞાન ૩) કેવળજ્ઞાન.
અવધિજ્ઞાન - અવધિદર્શનનું જોડલું છે. તેમ કેવળજ્ઞાન કેવળદર્શનનું પણ જોડલું જ છે. કારણ કે જોવું અને જાણવું સાથે જ ચાલે.
અવધિ એટલે સીમા મર્યાદાવાળું જ્ઞાન મર્યાદામાં રહેલા રૂપી પદાર્થનું સાક્ષાત્ આત્માથી જ્ઞાન કરવું તે અવધિજ્ઞાન કહેવાય. તે અવધિજ્ઞાનના પ્રતિપાતિ અપ્રતિપાતિ હીયમાન વર્ધમાન એમ અનેક ભેદો છે.
પ્રત્યક્ષનું વર્ણન નાનું છે અને પરોક્ષનું વર્ણન મોટું છે. આથી નંદીસૂત્રમાં પ્રથમ પ્રત્યક્ષનું વર્ણન કર્યું. પછી પરોક્ષનું વર્ણન કર્યું છે.
અવધિના બે પ્રકાર ૧) ભવપ્રત્યયિક - દેવ નારક ૨) લબ્ધિપ્રત્યયિક - મનુષ્ય તિર્યચ. ઘણાને ભીત આદિનું આવરણ હોય તો પણ દેખાય.
મનઃ પર્યવજ્ઞાન - અઢી દ્વીપમાં રહેલા સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિયના મનોગતભાવોને જાણવા. સંયમીને જ ઉત્પન્ન થાય. તેના બે ભેદ ૫) ઋજુમતિ ૨) વિપુલમતિ..
કેવળજ્ઞાનના બે પ્રકાર છે ૧) ભવસ્થ ૨) અભવસ્થ પ્રત્યક્ષના વર્ણન પછી પરોક્ષનું વર્ણન આવે છે. મિથ્યાદષ્ટિનું જ્ઞાન તે મતિઅજ્ઞાન શ્રુતઅજ્ઞાન કહેવાય.
- ૧૬ -
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યક્દષ્ટિનું જ્ઞાન તે મતિજ્ઞાન શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય.
મતિજ્ઞાના પેટાભેદો અનેક છે. વ્યંજનાવગ્રહ, અર્થવિગ્રહ, ઈહા, અપાય, ધારણા.
મતિજ્ઞાન - તેના બે ભેદ છે. ૧) શ્રતનિશ્ચિત ૨) અશ્રુતનિશ્ચિત
અશ્રુતનિશ્રિતના ચાર ભેદ ૧) ઔત્પાતિકી ૨) વેનેયિકી ૩) કાર્મિકી ૪) પારિણામિકી.
૧) ઓત્પાતિકી બુદ્ધિમાં શાસ્ત્રમાં રોહકની વાર્તા આવે છે. ઉજ્જૈની પાસે નટોનું ગામ છે. ત્યા ભરત નામે નટ છે. જે રોહકના પિતા છે. તેને બીજીવારની વહુ છે. નવી “માં” છોકરાને બરાબર સાચવતી નથી. છોકરો દરરોજ સ્કુલે જાય. પણ હંમેશા સાવકી “મા” થી સાવચેત રહે છે. સાવકી “મા” ને મોંઢા પર કહી દે - મારા બાપા મારા માટે તેને લઇને આવ્યા છે. પછી મને ન સાચવે તે ન ચાલે-તેની નવી મા નાની છે. પફ પાવડર શણગાર સજવામાં સમય જાય. એટલે નાના છોકરાને સાચવવા સમય ન મળે.
એકવાર પૂનમ રાત્રી - રોહક નવી “મા” ને કહે કે જો તું મને બરાબર સાચવે નહિ તો હું પણ તને બતાવી દઇશ. મા કહે જા હવે શું કરી લેવાનો હતો ? એટલે પૂનમની રાત્રીએ રોહક તેના પિતાને કહે છે કે જુઓ જુઓ. એ વરંડો ઓળંગીને કોઇ જતુ રહ્યું... આમ પિતાના કાનમાં ફૂંક મારી. એકવાર વહેમ જીવનમાં આવે એટલે સંબંધમાં ઓછાશ આવી જાય. બે ભાઇબંધની દોસ્તી તોડાવવી હોય તો કાનમાં ફૂંક મારો. દોસ્તી તૂટી જાય.
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ બાજુ પિતા “નવી મા” ની ઉપેક્ષા કરે છે. નવી મા ને ખ્યાલ આવી ગયો કે આ બધા રોહકના કારસ્તાન છે. રોહક “નવી મા” ને કહે મેં તને કહ્યું હતું ને કે તું મને બરાબર સાચવ ? છેવટે “નેવી મા' પાસે બરાબર ધ્યાન રાખવાનું સાચવવાની ચેલેંજ લીધી. બીજી પૂનમે રાત્રે રોહક દોડતા દોડતા પોતાનો પડછાયો જ બતાવતા પિતાને કહે જુઓ જુઓ પેલો પુરુષ ચાલ્યો. પિતા હસવા માંડ્યા. આ તો તારો જ પડછાયો છે રોહક કહે, પેલી પૂનમે પણ આ જ પડછાયો જોયો હતો. આજ પડછાયાને ભાગતા જોયો હતો. અને પિતાના મનમાંથી વહેમ નીકળી ગયો. અને “નવી મા” સાથે યથાવત્ ફરી પિતાનો વ્યવહાર ચાલુ થયો.
નાનો છોકરો નાવા ધોવાનું બધુ કરે. પણ જમવાનું પપ્પા જોડે જ. મમ્મી કદાચ મને મારી નાંખે તો. પપ્પાને થોડી મારી નાંખે ? એટલે પપ્પા ખાય તે જ ખાય. રોહક એક વાર ઉજેણી નગરીમાં આવે છે. ત્યાં નદીના કિનારે રેતીમાં આખી ઉજેણી નગરી ચિતરેલી છે. નગરશેઠ સેનાપતિ રાજમહેલ આખુ નગર બધુ જ એકઝેટ આબેહુબ ચિતરે છે. એટલામાં રાજા ત્યાંથી પસાર થાય છે. એટલે રોહકે કહ્યું, અરે, રાજકુમાર, આ માર્ગે ન જાઓ. તમે જોતાં નથી. આ રાજદરબાર છે. રાજાએ નીચે ઉતરીને જોયું તો ઉજેણી નગરીને ચિતરેલી જોઇને છક થઇ જાય છે. રાજાને ૪૯૯ મંત્રી છે. પણ ૪૯૯માં કોઇ મુખ્ય મંત્રી ન હતો. આખી નવકારવાળી હોય પણ મેરૂ ન હોયતો ? રાજા રોહકને પૂછે છે તે પહેલા કોકવાર આ નગરી જોઇ છે ? રોહકે – ના, પહેલી વાર જ
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
જોઇ છે. રાજા રોહકની વૃદ્ધિ ઉપર ઓવારી જાય છે. રાજાએ તેનું નામ સરનામું આદિ લઇ લીધુ.
એકવાર રાજાએ રોહકના ગામવાસીઓને કહ્યું - તમારી પશ્ચિમનું વન પૂર્વમાં ફેરવી નાંખો. નહિતર ગામ ઉડાડી નાંખીશ. રોહકના પિતા અને બીજા બધા ચિંતામાં !
રોહકે ઉપાય બતાવ્યો - ગામડામાં કાચા ઘરો હતા. તેને ઉખેડી વનની પેલી બાજુ ગામ વસાવો. એટલે વન પૂર્વમાં આવી જશે.
વળી એકવાર રાજાએ કહેડાવ્યું કે તમારી કૂવાનું મીઠું પાણી અમારે વાપરવું છે માટે તમારી ફૂઇને તાત્કાલિક અહીં મોકલો રાજાની આજ્ઞા થઇ આખુ ગામ ચિંતાતુર બની ગયું હવે શું કરવું ? એટલામાં રોહકે આ કોયડો ઉકેલ્યો. તેણે રાજાને એક ચિઠ્ઠી લખી – કે અમારી ગામડાનો કૂવો ઘણી શરમાળ છે. તમારો કૂવો લેવા મોકલો તો પરણાવીને મોકલીએ.
અભયકુમારે કૂવામાંથી વીંટી કાઢવી. આ પણ ઓત્પાતિકી બુદ્ધિ છે.
જે વાતો શાસ્ત્રોમાં ન લખી હોય પણ પોતાની બુદ્ધિથી ઉપજેલો જવાબ આપે. તે ઓત્પાતિકી બુદ્ધિ કહેવાય.
નાના સાધુને કોકે પ્રશ્ન કર્યો. તમે સર્વજ્ઞના પુત્રો છો તો આ નગરમાં કેટલા કાગડા છે ? નાના સાધુએ જવાબ આપ્યો - ૬૬૬૩૬. તમે ગણી લો. વધારે નીકળે તો એમ સમજો કે મહેમાન કાગડા બીજેથી આવ્યા છે ઓછા નીકળે તો એમ સમજજો કે અહીંથી બહાર ગયા હશે.
(૧૭)
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
એકવાર પ્રશ્ન કર્યો કે હાથીનું વજન કેટલું ?
હવે હાથીનું વજન કેવી રીતે કરવું ? એક નાવમાં હાથી બેસાડ્યો. હાથી ને લીધે નાવ જેટલી ડૂબી. તેટલી નિશાની કરી. પછી નાવમાં પથરા ભર્યા. પેલી નિશાની સુધી નાવ ડૂબે તેટલા પથરા ભર્યા. અને પછી પથરાનું વજન કરી લીધું. આટલું હાથીનું વજન થયું. આ ઓત્પાતિક બુદ્ધિ કહેવાય.
કાગડો કેમ વિષ્ટા ચૂથે ? જલે વિષ્ણુ થલે વિષ્ણુ - શાસ્ત્રમાં જણાવ્યું છે તે જોવા આ પણ ઓત્પાતિક બુદ્ધિના દષ્ટાંતો છે.
વનયકી બુદ્ધિ - બે શિષ્ય - બંને જ્યોતિષ જ્ઞાન જાણે. એક વાર એક ડોશીએ પૂછ્યું, મારો બેટો પરદેશથી ક્યારે આવશે ? તે જ વખતે ડોશીના માથેથી ઘડો ફૂટી ગયો.
એક શિષ્ય જવાબ આપ્યો - તારો દીકરો મરી ગયો છે.
બીજો શિષ્ય કહે – દીકરો ઘરે રાહ જોતો હશે. ડોશીમાં ઘરે ગયા. અને ખરેખર ત્યાં તેનો પુત્ર રાહ જોતો હતો. પ્રથમ શિષ્ય હતો - તેણે ઘટ ફૂટ્યો માટે ડોશીનો પુત્ર પણ ફૂટ્યો. માટે દીકરો મરી જશે. એમ ભાવી ભાખ્યું બીજો શિષ્ય હતો – તેણે ઘડો ફૂટ્યો. ધરતીમાં મળી ગયો. ઘડો ધરતીનો છોકરો અને તે ધરતીમાં મળી ગયો. માટે ડોશીને દીકરો મળી જશે એમ ભવિષ્ય ભાખ્યું.
કાર્મિકી - કામ કરતા કરતા બુદ્ધિ ઉપજે. એક કાપડિયો વેપાર કરતા કપડું કેટલા મીટર છે ? ખ્યાલ આવી જાય. બેનો - ત્રણ ઘડા માથે છતાં લહેર કરતી તાળી પાડતી ચાલે. દરજીને તમને કેટલું કપડું જોઇશે ?.. ખ્યાલ આવી જાય.
(૧૭)
–
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજાભોજ - ગાંગુ તેલી સાતમા મજલેથી તેલની ધાર કરે તો પણ લોટાની મધ્યમાં પડે.
ઉપરથી સોય ફેંકે નીચે દોરો લઇને ઉભો હોય તો પણ પરોવાઇ જાય.
કુશળ ચિત્રકાર વ્યક્તિને માત્ર જોઇને જ સીધે સીધુ તેનું આબેહૂબ ચિત્ર દોરી શકે.
પારિણામીકી - એકવાર રાજાના રાજમાં યુવાનીઓ વધી ગયા. બધા જુવાનીઆઓએ નક્કી કર્યુ કે ક્યાંય હવે ડોસા તો ન જ જોઇએ. એકવાર બધા જુવાનીયા ફરવા જાય છે. રસ્તામાં તરસ્યા ગયા. પાણી મળતું નથી. શું કરવું ? હવે એક પિતૃભક્ત છોકરો છુપાવીને બાપાને લઇ આવેલો. ખલટામાં બાપાને લઇ ગયેલો. તેણે ડોસાને પૂછ્યું પાણી ક્યાંથી મળશે ? ડોસાએ કહ્યું આ ગધેડો છે. એ જ્યાં જશે. ત્યાં પાછળ જવું. ત્યાંથી પાણી મળી જશે.
-
એકવા૨ વ૨રાજાની જાન જતી હતી. જાનમાં બધા જુવાનીયા હતા. કોઇ ઘરડાને લીધા ન હતા. હવે સામાપક્ષનાએ શરત મૂકી કે પહેલા આ અમારા ગામના તળાવને ઘીથી ભરી નાંખો. પછી જ સામૈયું કરીએ. બધા જુવાનીયા મૂંઝવણમાં મૂકાઇ ગયા. એટલામાં પેલાપિતૃભક્ત યુવાન જે તેના પિતાને છુપાવીને લાવ્યો હતો તેમણે આ મૂંઝવણને દૂર કરી. ડોસાએ કહેડાવ્યું કે પહેલા તળાવનું પાણી ખાલી કરો. પછી ઘી થી ભરી દઇએ. આ કોઠા સૂઝ કહેવાય.
૧૭૨
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ અશ્રુતનિશ્ચિત મતિજ્ઞાનના ચાર ભેદ છે. મુનિ વાચક છે. શ્રાવક સાંભળે આ બેની જોડીથી શ્રુત ટકે.
શ્રુતજ્ઞાન - ૮૪ આગમો છે. પણ હાલ ૪૫ જ મળે છે. અંગબાહ્ય. અંગપ્રવિષ્ટ વિગેરે તેના ૧૪ ભેદો છે. ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રનો એક એક શ્લોક મંત્રાક્ષર છે. એક એક અધ્યયનને એક એક અધિષ્ઠાયક ઇન્દ્ર છે. આખુ ઉત્તરાધ્યયન કંઠસ્થ કરો તો દરરોજ સ્વાધ્યાય કરો તો ત્રીજે કે સાતમે ભવે મોક્ષ થાય.
ઉત્થાન શ્રતને મુનિભગવંત બોલે તો ત્યારે તેના ક્રોધથી આખુ નગર ધ્રુજી ઉઠે. આખું નગર અસ્તવ્યસ્ત થઇ જાય.
અને ફરી જો સમુત્થાન ગ્રુત ને ભણે તો બધુ શાંત થઇ જાય. બધું જ વ્યવસ્થિત થઇ જાય. આ છે શ્રુતની પ્રચંડ તાકાત..!
આચારાંગના ૧૮૦૦૦ પદ . એક એક પદમાં એક ક્રોડ શ્લોક છે. આગળ આગળના અંગોમાં ડબલ ડબલ પદો છે.
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦
(૪૫) અનુયોગદ્વાર સૂત્રા • પ્રદક્ષિણા-૬૨ - સાથિયા-૬૨ - ખમાસમણ-૬૨
ખમાસમણનો દુહો પ્રશ્નોત્તર પરિપાટીથી વર્ણવ્યા વિવિધ પદાર્થ, અનુયોગદ્વારને હું સ્તવું, તજવા મિથ્યા અનર્થ.
કાર્યોત્સર્ગ-૬૨ લોગસ્સનો - માળા-૨૦ માળાનો મંત્ર ૐ હ્રીં શ્રી અનુયોગદ્વાર સૂત્રાય નમ:
સકલ કુશલ વલ્લી બોલીને
- ચૈત્યવંદન ત્રિભુવનમાંહી શાશ્વતા, જિનવર ચૈત્ય ઉદાર, મુજ મનમાંહે કોડ ઘણા, ચઉમુખ બિંબ જુહાર. પૂરવ દિશિ પ્રકાશતા, ઋષભ પ્રભુ મહારાજ, ત્રિકરણ શુદ્ધ પૂજતા, સારે સઘલા કાજ..... વૈમાનિક રૈવેયક ને, અનુત્તરમાંહી લીજે, એકસો અંશી બિંબ તો, સવિ મંદિર ગણીને સો જોજન લંબાઇ ને, પચાસનો વિસ્તાર, ઊંચા બહોંત્તેર પ્રણમતા ધર્મર પદ ધાર.
સ્તવનનો દુહો શ્રી અનુયોગદ્વારમાં, ચઉ અનુયોગ વિચાર, શ્રદ્ધા ભાસન રમણતા, કી પૂજો નરનાર. ધન્ય ધન્ય આગમ જિનતણું, બોધિ બીજ ભંડાર નાણ ચરણ રયણે ભર્યું, શાશ્વત સુખ દાતાર ... ૨
૦
.
.....
જ
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीअनुयोगद्वार सूत्र
श्रीअनयोग
અનુયોગ દ્વાર સૂત્ર એ સર્વ આગમોની માસ્ટર ચાવી રુપ છે. આ આગમના અભ્યાસથી આગમોને સમજવાની પદ્ધતિ મળે છે. કેમકે પદાર્થોના નિરુપણની વ્યવસ્થિત સંકલના સ્વરુપ શૈલી એજ આ આગમની આગવી વિશિષ્ટતા છે. પ્રાસંગિક કેટલીક મહત્વની માહિતીઓ પર પ્રકાશ પાડયો છે.
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
Goooo
66666
2009)
m
KULAA
नमो अरिहंताएं नमो सिध्दारा नमो प्रायरियाण नमो उवज्झायाएं ॐ नमो नमो लोए सव्वसाहूणं एसो पंच नमुक्कारो सब्ब पावप्पसा ससो मंगलाएं च सब्वेसि पदमं हबह मंगलं.
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્તવન શ્રી અનુયોગદુવારની, મનમોહન મેરે હું જાણું બલિહારી, મન, ત્રિશલાનંદ જિનવરે, મન, ભાખ્યા અર્થ વિચાર. મ૦૧. ઉપ ક્રમ નિક્ષેપ અનુગમા, મન નય અનયોગ એ ચાર, મન, પટુ ચઉ દુધ સગ ભેદથી, મન, સૂત્ર તણો વિસ્તાર. મન૦ ૨. સૂત્ર સુણે સંશ્ય ટળે, મન, શ્રદ્ધા નિર્મળ થાય, મન તત્ત્વજ્ઞાનમાં ચિત્ત રમે, મન, દુર્મતિ દૂર પલાય. મન૦ ૩. શ્રુતવાસિત જે પ્રાણીયા. મન, તે લહે ભવજળ પાર, મન, જ્ઞાન ભાણ જસ ઝળહળે, મન તે કરે જગ વિસ્તાર. મન૦ ૪. સૂત્ર લખાવે સાચવે, મન, પૂજે ધ્યાયે સાર, મન ભણે ભણાવે શુભ મને, મન અનુમોદે ધરી હાર મન૦ ૫. તે સુર નર વર સુખ લહી મન) કર્મ કઠિન કરે દૂર, મન કેવલ કમલા પામીને મન શિવવહુ વરે સસબૂર. મન૦૬ . ગુરૂ મુખ પદની દેશના, મન, સાંભળી હર્ષ અપાર, મન૦ રૂપવિજય કહે તે લહે, મન, નિત્ય નિત્ય મંગલ ચાર, મનમોહન મેરે. ૭.
સ્તુતિ સો ક્રોડ સાધુ સો ક્રોડ સાધ્વી જાણ, એવા પરિવારે યુગમંધર ભગવાન, દશ લાખ કહ્યા કેવલી પ્રભુજીનો પરિવાર, વાચક જશ વંદે નિત નિત વાર હજાર.
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અનુયોગદ્વાર સૂત્ર
અનુયોગદ્વાર - નંદીસૂત્ર દ્વારા મંગલિક થયું. હવે સૂત્રનો અર્થ સાથે યોગ કરવામાં આવે તેને અનુયોગ કહેવાય. સૂત્રનો અર્થ સાથે યોગ કેવી રીતે કરવો ? તેના માટે અનેક દ્વારો આપેલા છે.
કોઇપણ વસ્તુના ઓછામાં ઓછા ચાર નિક્ષેપા હોય. ૧) નામ ૨) સ્થાપના ૩) દ્રવ્ય ૪) ભાવ.
કોઇ છોકરાનું નામ આવશ્યક રાખ્યું હોય તો તે નામ .આવશ્યક કહેવાય.
સ્થાપના આવશ્યક - આવશ્યકની ક્રિયા કરનારનું ચિત્ર
હોય.
દ્રવ્યાવશ્યક - ૧) આગમથી અને ૨) નો આગમથી એમ બે ભેદ છે તેમાં નો આગમ ત્રણ ભેદ ૧) જ્ઞશરીર ૨) ભવ્યશીર ૩) તદવ્યતિરિક્ત
૧) જ્ઞશરીર - જેને “આવશ્યકનું’' જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું છે. તેવા સાધુનો મૃતદેહ તે દ્રવ્યથી નોઆગમથી જ્ઞશરીર આવશ્યક કહેવાય.
૨) ભવ્ય શરીર - હાલ ‘‘આવશ્યક’નું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યુ નથી. પણ ભવિષ્યમાં જે ‘‘આવશ્યક’’નું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાના છે તેને દ્રવ્યથી નોઆગમથી ભવ્યશરીર કહેવાય.
૩) તદ્બતિરિક્ત - તદ્બતિરિક્ત દ્રવ્યાવશ્યકના ત્રણ ભેદ છે ૧) લૌકિક ૨) કુપ્રાવચનિક ૩) લોકોત્તર.
૧૭૬
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧) લૌકિક - સામાન્યથી મનુષ્યો પ્રભાત થતા સ્નાન કરવું, દાતણ કરવું, શરીર પર તેલનું માલિશ કરવું, કાંસકી વડે વાળ ઓળવા રૂપ વિગેરે દ્રવ્યાવશ્યક કરે છે. આ લોકિક આવશ્યક કહેવાય
૨) કુકાવચનિક – જે પાખંડીજનો ચામુંડા વિગેરે દેવતાના સ્થાનોમાં ફૂલો વડે પૂજા કરવી, ધૂપપૂજા કરવી, વિલેપનાદિ આવશ્યક કાર્યો કરે છે. તે કુખાવચનિક આવશ્યક કહેવાય.
૩) લોકોત્તર- જે સાધુઓના ગુણરહિત છે. કેવલ વેશમાત્ર ધારણા કરી, સાધુ જેવા ગણાતા, પગલે પગલે અનેક અસંયમ સ્થાનનું સેવન કરનારા મુનિઓ જે સવાર સાંજ પ્રતિક્રમણાદિ અવશ્ય કાર્યો કરે છે તે લોકો દ્રવ્યાવશ્યક કહેવાય.
ભાવવશ્યક - બે ભેદ છે ૧) આગમથી ૨) નો આગમથી
૧) આગમથી - આવશ્યક અર્થના ઉપયોગરૂપ પરિણામ તે આગમથી ભાવ આવશ્યક છે. અને “નો' શબ્દથી જ્ઞાનનો દેશથી નિષેધ છે. નો શબ્દ મિશ્રવાચી છે. જ્ઞાન ક્રિયા ઉભયનો પરિણામ સમજાવો.
૨) નોઆગમથી નોઆગમથી ભાવ આવશ્યક ૧) લૌકિક ૨) લોકોત્તર ૩) કુમારચનિક એમ ત્રણ પ્રકારે છે.
૧) લૌકિક - દિવસના પૂર્વ ભાગમાં મહાભારત વાંચવું. અને પાછલા ભાગમાં રામાયણ આદિ વાંચવું તે.
૨) લોકોત્તર - ઉપયોગપૂર્વક આવશ્યક શ્રવણ કરવું આવશ્યક અર્થમાં પરિણામયુક્ત થઇને, સવાર સાંજ પ્રતિક્રમણ
Rા.
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદિ અવશ્ય કરવા યોગ્ય ક્રિયાઓ કરે તે લોકોત્તર ભાવ આવશ્યક
( ૩) કુકાવચનિક - મંત્ર પાઠાદિ પૂર્વ યજ્ઞમાં અંજલિ હોમાદિ કરવા તે કુબાવચનિક ભાવ આવશ્યક છે. - આમ આવશ્યકના અલગ અલગ દૃષ્ટિકોણથી અર્થો સમજાવ્યા. પરંતુ હવે અહીં કોનો અધિકાર છે ? તો અહીં બીજા કોઈ આવશ્યક લેવા નહિ.
માત્ર મુક્તિના હેતુથી જે આવશ્યક કરે તેનો જ અહીં અધિકાર છે. લોકોત્તર ભાવ આવશ્યક એ ખરેખર મોક્ષસુખની પ્રાપ્તિમાં કારણભૂત હોવાથી લોકોત્તર ભાવ આવશ્યક જ શ્રેષ્ઠ છે.
અનુયોગના મૂળ ચાર દ્વાર છે. ૧) ઉપક્રમ ૨) નિક્ષેપ ૩) અનુગમ ૪) નય.
૧) ઉપક્રમ - ઉપક્રમના પણ અલગ અલગ અર્થ થાય છે. ઉપક્રમ એટલે સમીપમાં લાવવું. આ કાર્યનો ઉપક્રમ કરવાનો તો અહીં ઉપક્રમનો “આરંભ” અર્થ થશે. આના આયુષ્યનો ઉપક્રમ થયો. અહીં ઉપક્રમનો અર્થ “નાશ થવું” થાય.
વળી તે ઉપક્રમ ૧) નામ ૨) સ્થાપના ૩) દ્રવ્ય ૪) ક્ષેત્ર ૫) કાળ ૬) ભાવથી ૬ પ્રકારે છે. વળી તેમાં આગમથી નો આગમથી અનેક પેટાભેદો છે.
તમે સૂત્ર બોલો પણ ઉપયોગ નથી તો તે આગમથી કહેવાય. વિગેરે વિગેરે....
ઉપક્રમના ૬ ભેદો છે. ૧) આનુપૂર્વી ૨) નામ ૩) પ્રમાણ ૪) વક્તવ્યતા પ) અર્વાધિકાર ૬) સમવતાર.
૧૭છે)
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨) નિક્ષેપ - નિક્ષેપના ત્રણ ભેદો છે. ૧) ઓધનિષ્પન્ન ૨) નામનિષ્પન્ન ૩) સૂત્ર આલાપક નિષ્પન્ન.
૩) અનુગમ - અનુગામના બે ભેદ છે ૧) સૂત્ર અનુગમ ૨) નિયુક્તિ અનુગમ વલી નિયુક્તિ અનુગામના ત્રણ પેટાભેદ. ૧) નિક્ષેપ નિર્યુક્તિ ૨) ઉપઘાત નિર્યુક્તિ ૩) સૂત્રસ્પર્શિક નિર્યુક્તિ.
૪) નય - છેલ્લે ગ્રંથમાં નયની ચર્ચા આવે છે.
નય સાત છે ૧) નૈગમ ૨) સંગ્રહ ૩) વ્યવહાર ૪) ઋજુસૂત્ર પ) શબ્દ ૬) સમભિરૂઢ ૭) એવંભૂત નય.
એવંભૂત નય .
ઇન્દ્ર શબ્દનો જે અર્થ થાય. તદનુરૂપ ક્રિયા કરતો હોય તેને જ ઇંદ્ર કહેવાય.
મૌન હોય ત્યારે જ મુનિ કહેવાય - આ એવંભૂતનયની દૃષ્ટિ છે.
( ૧૭છે )
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
આગમન અનુપ્રેક્ષા
૧૮૦
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના。。。
શ્રુતજ્ઞાનની સુરગંગામાં
સર્વાંગીણ સ્નાન કરનારા. જ્ઞાનમગ્ન આત્માનું સુખ શબ્દોમાં વ્યક્ત થઈ શકતું જ નથી !
ભીષણ ભવવનમાં ભટકાવનારા વિષયાનંદથી મુક્ત થવાનો એક માત્ર અણમોલ ઉપાય જ્ઞાનાનંદ છે.
એ શાનાનંદની પ્રાપ્તિ માત્ર પુસ્તકોને, શાસ્ત્રોને કે ગ્રંથોને વાંચી લેવા માત્રથી થતો નથી. એના માટે પુરુષાર્થ કરવામાં આવે તો જ જ્ઞાનાનંદનો અનુભવ થાય. ખરેખર તો શાસ્ત્રનું શ્રવણ ક૨વાનું હોય છે. શાસ્ત્રોને સાંભળવાનું કામ કરવાનુ છે. શાસ્ત્રજ્ઞ સદ્ગુરુ શાસ્ત્ર બોલે અને જ્ઞાનાર્થી શિષ્ય એને સાંભળે. પરંતુ એ ક્યારે સાંભળી શકે ?
એટલે, શાસ્ત્રશ્રવણ ક૨વા માટે.
૧. દેહની સ્થિરતા
૨. વાણીનું અનુચ્ચારણ, અને
૩. વિચારોથી મુક્તિ.
૧૮૧
AO
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાસ્ત્રજ્ઞ સદ્ગુરુ પાસે વિનયથી બેસવાનુ સ્મૃતિમાંથી કોઇ અંશ ભૂસાઇ ગયો...
આ તો તમે પ્રાકૃત, સંસ્કૃત કે ગુજરાતી વગેરે ભાષાનાં શબ્દો, વાક્યો કે ગ્રંથ સ્મૃતિના ભંડાર ભર્યા; આગળ વધીને એ શબ્દો, વાક્યો કે ગ્રંથના માત્ર અર્થજ્ઞાનને પ્રાપ્ત કરીને તમારી સ્મૃતિમાં એનો સંગ્રહ ક્ય, એ સંગ્રહને સાચવી રાખ્યો.
શાસ્ત્રવચનોની અનુપ્રેક્ષા-ચિંતન-મનન કરવાથી જ જ્ઞાનાનંદ પ્રગટે છે. વિષયાનંદ એને તુચ્છ અને અસાર ભાસે છે. ચિત્તમાં તો જ્ઞાનાનંદનો જ અનુભવ કરતો રહેશે.
ભિન્ન ભિન્ન વિષયોને સ્પર્શતાં, ભિન્ન ભિન્ન ગ્રંથોમાંથી લીધેલા. અદ્ભુત જિનવચનોનો સંગ્રહ આપ્યો છે. परो हि योगो मनसोवशत्वम् । २९-१४५ ૧. મનની વ્યગ્રતા, મનની સ્વચ્છંદતા કોને
ન હોય ? સુસાધુને ન હોય, કેવું સરસ
પ્રતિપાદન ક્યું છેमनोव्यग्रता नास्ति सुसाधूनाम् । ३६-१९३ ૨. “ “અધિકાર ! અધિકાર !'' ની બૂમ
પાડનારાઓ અને આકાંક્ષાઓ
૧૮૨
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
O C
રાખનારાઓને કેવુ સ્પષ્ટ કહી દે છે ! મૂર્ખને કોઇ પણ વિષયમાં, કોઈ જાતનો અધિકાર નથી. मुर्खस्य सर्वत्रानधिकारित्वात् । ३७-१९६ ૩. જ્ઞાન અને જ્ઞાની (ગીતાર્થ મુનિ)નું હાર્દિક મૂલ્યાંકન કરવાનું સ્પષ્ટ વિધાન જુઓ–
गीतार्थतायां महानादरो विधेयः । ३७-१९७
૪. બીજા મનુષ્યોના હૃદયમાં વસી જવા માટે, બીજાઓની આંખોના તારા બની જવા માટે કેવો સરળ અને સીધો માર્ગ બતાવે છે. ‘‘પરોપકારપરાયણ બની જાઓ !'’ परोपकारपरो हि पुमान् सर्वस्य नेत्रामृताञ्जनम् । ४१-२२१
૫. પરોપકારની પવિત્ર પ્રવૃત્તિમાં પણ વિવેકદૃષ્ટિ આપનારૂ આ આગમ વચન ધ્યાનમાં રાખવું જ પડે. ‘પોતાના આત્મા માટે એ પરોપકાર ઉ૫કારી હોવો જોઇએ.’’
परोपकारी हि स एव सुधिया विधेयो य आत्मना उपकारको भवति ।
८८-४३७
૧૮૩
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
६. न हि उत्तमाः स्वप्नेऽपि नीचजनवार्ता श्रुण्वन्ति ર્વત્તિ વI
४५-२३९ ઉત્તમ પુરુષો સ્વપ્નમાં પણ હલકા માણસોની વાર્તા સાંભળતા નથી કે કરતા નથી. એક દોષ એક વ્યક્તિમાં જુએ છે ત્યારે બીજાઓ માટે પણ એવી જ દોષશંકા કરતા હોય છે. न तु एकस्य दोषदर्शनमात्रेण सर्वेषां तदाशड्का कर्तुं युक्ता | ५४-२९१ ધર્મોપદેશ કોણ આપે ? “જેને બોલતાં આવડે તે ધર્મોપદેશ આપે.” એવી એક માન્યતા બંધાઈ જાય છે, તે માન્યતા ખરેખર સ્વ-પરને નુકશાન કરનારી છે. અહીં આગમવાણી માર્ગદર્શન આપે છેઃ “સંવિગ્ન ગીતાર્થ જ પરમ કરુણાથી ઉપદેશ આપે. બીજાઓ પહેલાં પોતાના જ આત્માને બોધ આપે !' संविग्गो गीयत्थो बोहेइ परंपराइ करुणाए । अन्नो पुण तुसिणीओ पुलिं बोहेइ अप्पाणं
|| ૧૦૪-૪૮૭ ૯. બીજા જીવોમાં ગુણ જોનાર ગુણી છે, બીજા
જીવોમાં દોષ જોનાર દોષી છે !
૧૮૪
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
ALIA
गुणी गुणान् पश्यति दोषी च दोषान् पश्यति ।
१६५-७०९ ૧૦. અહિંસા, ધ્યાન, રાગાદિનિગ્રહ અને સાધર્મિક- શ્રી
અનુરાગ. આ ચાર વાતો જિનશાસનનો સાર છે ! किं सारं जिनशासने ? अहिंसा ध्यानयोगश्च रागादिनां विनिग्रह: साधर्मिकानुराग' च सारमेतज्जिनशासने ।
१९३-८०७ લેખકનું પ્રાકુકથન
જે પૂ. સાધુ-સાધ્વી ભગવંતોને સંસ્કૃતપ્રાકૃત ભાષાનું જ્ઞાન ન હોય અને શ્રાવક-શ્રાવિકાને પણ આવા આધ્યાત્મિક અને સાત્વિક આગમિક પદાર્થોનો બોધ સરળતાથી થાય તે માટે ગુજરાતીમાં પણ તેનો ભાવાર્થ અને ક્યાંક ક્યાંક જરૂરી વિવેચન ક્યું છે. આ એક જ પુસ્તકમાંથી અનેક ગ્રંથોના તાત્વિક પદાર્થોનો બોધ સૌ કોઇને મળી રહે તે શુભ ધ્યેયથી. પુસ્તક તૈયાર કર્યું છે.
છઘ0 સહજ કે પ્રેસ દોષના કારણે કાંઇપણ શાસ્ત્ર વિરુદ્ધ આ ગ્રંથમાં છપાઇ ગયું હોય તો હાર્દિક મિચ્છામિ દુક્કડ.
૧૮૫
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
| શ્રી આદિનાથાય નમઃ |
નમો નાણસ્ય
આગમ અપેક્ષા ૧. જિનનતાય મન નમોડસ્તુI
અર્થ – જિનમતને મારો નમસ્કાર થાઓ. २. सर्वार्हदाज्ञा प्रमाणमेव कार्या ।
અર્થ – અરિહંતની સર્વ આજ્ઞા પ્રમાણ કરવી જોઇએ. સર્વ આજ્ઞા સત્ય માની તેનો હૃદયથી સ્વીકાર કરવો જોઇએ. मूलोत्तर गुणानामाधारः सम्यक्त्वं । અર્થ – મૂલ ગુણો, ઉત્તર ગુણોનો આધાર સમકિત છે (સર્વ ગુણોની આધારશીલા સમક્તિ છે.) अनुकम्पा प्रवणचित्तो जीवः सामायिकमवश्य लभते, अनुकम्पा युक्तत्वात् । અર્થ – અનુકંપામાં (દયામાં) તત્પર ચિત્તવાળો જીવ સામાયિકને
(સંયમને) પ્રાપ્ત કરે છે. કારણ કે તે અનુકંપાથી યુક્ત છે. ५. आज्ञाराधकश्च कर्मक्षपयति शुभ वा तद् बध्नाति ।
અર્થ - જિનાજ્ઞાનો આરાધક અશુભ કર્મોને ખપાવે છે અથવા શુભ કર્મોને બાંધે છે. चक्रवत्तित्वं हि सम्यग्दष्टयः एव निर्वर्त्तयन्ति । . અર્થ – ચક્રવર્તીપણાનું પુણ્ય સમ્યગ્દષ્ટિ આત્માઓ જ બાંધે છે.
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
७. जस्स पुण उक्कोसिया चरित्ताराहणा तस्स दंसणाराहणा
नियमा उक्कोसा। અર્થ - જેને ચારિત્ર્યની ઉત્કૃષ્ટ આરાધના હોય તેને નિયમો
(નક્કી) સમ્યગ્દર્શનની ઉત્કૃષ્ટ આરાધના હોય. ८. अष्ट वर्षस्यैव प्रवज्याहत्वात् ।
અર્થ – આઠ વર્ષનો (મનુષ્ય) જ પ્રવજ્યાને (દીક્ષાને) લાયક છે. (તે પૂર્વે નહિ.) यथाऽनागताद्धाया अन्तो नास्ति एवमतीताद्धाया आदिरिति સનેતિ | અર્થ – જેમ ભવિષ્યકાળનો અંત છેડો) નથી તેમ ભૂતકાળની
આદિ નથી. માટે તે બંને સમાન છે. १०. न पुनरेकदा सुखदुःखवेदनमस्ति, एकोपयोगत्वाज्जीवस्य ।
અર્થ – એક સમયે એક સાથે સુખ-દુઃખ બંનેનો અનુભવ ન
હોય. કારણ કે જીવને (એક કાળે) એક જ ઉપયોગ હોય. ११. अनुप्रेक्षाया उपयोगमन्तरेणाभावाद् ।
અર્થ – અનુપ્રેક્ષા (સ્વાધ્યાય) મનના ઉપયોગ વિના ન હોય. १२. एकस्यापि सूत्रस्यानन्तोऽर्थः ।
અર્થ – એક સૂત્રનો પણ અનંત અર્થ છે. १३. अचिन्त्यत्वात् पद्गलपरिणामस्य ।
અર્થ – પુદ્ગલનો પરિણામ અચિંત્ય છે. ૧૪. નહિંસ્યા સર્વભૂતાનિ !
અર્થ - કોઇપણ જીવોની હિંસા કરવી ન જોઇએ.
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५. जीवदयामूलत्वाद् धर्मस्य ।
અર્થ – ધર્મ જીવદયામૂલક છે. १६. सर्वत्र ज्ञानक्रियाऽविनाभाविन्येव पुरुषार्थसिद्धिः।।
અર્થ - સર્વત્ર જ્ઞાન અને ક્રિયા ઉપયથી જ પુરુષાર્થની સિદ્ધિ થાય
છે. (એકલા જ્ઞાનથી કે એકલી ક્રિયાથી કાર્યસિદ્ધિ ન થાય.) ૧૭. યેનગુરોઃ સાપ ઘર્મ મુતઃ સવાખ્યાન કાવયતિ, નાન્યતા
અર્થ – જેણે પોતાના ગુરુ પાસે ધર્મ સાંભળ્યો હોય તે જ
બીજાઓને ધર્મ સંભળાવે, બીજે નહિ. १८. नमस्कारस्य पाठस्य नित्यत्वात्, तीर्थवर्त्तिना केनाऽपि
पराकर्तु मशक्यत्वात् । (धर्मपरीक्षा) અર્થ – નવકારનો પાઠ નિત્ય હોવાથી તીર્થમાં (શાસનમાં) રહેલા
કોઈનાથી તેમાં ફેરફાર કરવો શક્ય નથી. १९. उत्सूत्रभाषिणोऽनुपरताः मृताः सन्तो नियमादनन्त
संसारिण एव स्युः । (धर्मपरीक्षा) અર્થ – શાસ્ત્રવિરૂદ્ધ બોલનારા ઉસૂત્રભાષણથી આલોચના લઈ નિવૃત્ત ન થાય અને મરે તો નિયમા (નક્કી) અનંત સંસારી જ
થાય. २०. कारणाभावात्कार्यस्याप्यभावः ।
અર્થ – કારણના અભાવથી કાર્યનો પણ અભાવ હોય. ૨૧. હિતાહિત પ્રાપ્તિ પરિહારોપણા ગુ: |
અર્થ – આત્મહિતને સાધવાનો અને આત્મ અહિતને ત્યાગ કરવાનો ઉપદેશ આપનાર ગુરુ કહેવાય.
ACC૧૮)
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२. जिनेन्द्राज्ञा पराड़मुखो जिनेन्द्रमेव महाविभूत्या पूजयन्नपि
तिरस्करणीयः। અર્થ – જિનાજ્ઞાથી પરાડમુખ (જિનાજ્ઞાને ન માનતો) એવો જીવ જિનેશ્વદેવની મોટી વિભૂતિ (વૈભવ) થી પૂજા કરતો હોય તો પણ અવજ્ઞાને પાત્ર છે. (જ્યાં જિનાજ્ઞા નથી ત્યાં જિનપૂજા
નથી.)
२३. विशिष्ट कष्टस्य कर्मक्षय प्रत्यकारणत्वाज्जिनाज्ञाया एव
कर्मक्षय प्रति कारणत्वात् । અર્થ - કર્મક્ષયમાં વિશિષ્ટદેહકષ્ટ એ કારણ નથી, પરંતુ જિનાજ્ઞાનું
પાલન એ જ કર્મક્ષયમાં (મુખ્ય) કારણ છે. २४. द्रव्यपूजा हि भावपूजा कारणं ।
અર્થ - દ્રવ્યપૂજા જ ભાવપૂજાનું કારણ છે. २५. यथाशक्ति यथोचितं यथावसरं च परस्पराबाधया सर्वमपि
धर्मानुष्ठानमनुष्ठेयं । અર્થ – યથાશક્તિ યથોચિત યથા અવસરે પરસ્પર એક બીજા ધર્માનુષ્ઠાનને બાધા ન આવે એ રીતે ધર્મકાર્યો કરવાં જોઇયે. (દા. ત. પૂજાના અવસરે પૂજા અને પ્રવચનના અવસરે પ્રવચન
સાંભળવું.). २६. सर्वत्रैव सूत्रस्य मार्गेण चरेद् भिक्षु
અર્થ – સર્વત્ર સાધુ શાસ્ત્રોક્ત માર્ગે ચાલે. (શાસ્ત્રોક્ત માર્ગ છોડીને ચાલનારો સાધુ ન કહેવાય.)
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७. प्रति अवसर्पिणी चरम श्रुतधरः सूत्रपाठ मर्यादां कुरुते ।
અર્થ - દરેક અવસર્પિણીમાં છેલ્લા શ્રતધર (ભગવંત) સૂત્રપાઠની
મર્યાદા કરે છે. २८. न हि उत्सूत्रभाषिसमीपे सम्यग्दष्टिदेवता प्रादुर्भवति,
किंतु ततो दूरत एव नश्यति । (प्रवचन परीक्षा) અર્થ – ઉત્સુત્ર ભાષણ કરનાર પાસે સમ્યગ્દષ્ટિદેવે (શાસનદેવે)
પ્રગટ થતા નથી, પરંતુ તેનાથી દૂર જ ભાગે છે. २९. उत्सूत्रमार्गपतितः प्रभावको न भवति ।
અર્થ – ઉસૂત્રમાર્ગે ગયેલો શાસન પ્રભાવક બનતો નથી. - - ३०. स एवाचार्यो जिनसदृशः यो जिनमत सम्यक् यथावस्थित
प्रकाशयति, इतरथा स पापपुअः परित्याज्यः । અર્થ - તે જ આચાર્ય જિન સમાન (તીર્થકર સમાન) છે કે જે જિનમતની યથાવસ્થિત પ્રરૂપણા કરે છે. પણ જો એમ ન કરતો
હોય તો તે પાપપુંજ સ્વરૂપ આચાર્યનો પરિત્યાગ કરવો જોઇએ. ३१. जिनपूजा विघ्नकरो महापातकी।
અર્થ - જિનપૂજા કરનારને ખોટો ઉપદેશ આપીને જિનપૂજા
કરતાં અટકાવનારો મહાપાપી છે. ३२. शरीरचिन्ता निमित्तमपि बहिर्गमनं साध्वीनामनुचितं, कथं
स्वेच्छया तासां ग्रामानुग्राम विहार करणमुचितम् । અર્થ – શરીરચિન્તા નિમિત્તે પણ ઉપાશ્રયની બહાર જવું તે પણ સાધ્વીઓ માટે અનુચિત છે, તો પછી સ્વેચ્છાએ એક ગામથી બીજે ગામ વિહાર કરવાનું તો તેઓને ઉચિત ક્યાંથી જ હોય?
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३. मनसोऽशुभव्यापारे प्रवर्तनं, श्रुतमेव निगृह णाति ।
અર્થ - અશુભમાં પ્રવૃત્તિ કરતા મનને રોકનાર શ્રુતનો અભ્યાસ
છે. (કું ભે બાંધ્યું જળ રહે, જ્ઞાને બાંધ્યું મન રહે.). ३४. केवल सूत्रवादी मिथ्यादृष्टिरेव भवति ।
અર્થ - માત્ર સૂત્રને માનનારો મિથ્યાદૃષ્ટિ જ છે. (પંચાંગી
આગમને માને તે જ સમ્યગદષ્ટિ.). ३५. तीर्थंकराज्ञया भुआनः अपि उपवासी ।
અર્થ – તીર્થકરની આજ્ઞાથી ખાનારા પણ ઉપવાસી છે. ३६. अवश्य भाविनो वस्तुनः स्थगितिर्बलवत्ताऽपि कर्तुमशक्याः ।
અર્થ - જે વસ્તુ અવશ્ય બનવાની હોય તેને બળવાન પુરુષ પણ
રોકવા સમર્થ નથી. રૂ૭. શ્રાવ : સાધુઘાર મોક્ષIRU I
અર્થ – શ્રાવકધર્મ એ સાધુધર્મ દ્વારા મોક્ષનું કારણ છે. (મોક્ષનું સાક્ષાત્ કારણ તો સાધુધર્મ જ છે. જ્યારે શ્રાવકધર્મ સાધુધર્મ
પેદા કરીને મોક્ષમાં કારણ બને છે.) ૩૮. સાઘુઘવત્તર્ચવશ્રાવરુ ઘનુજ્ઞા !
અર્થ-સાધુધર્મ પાળવાની અશક્તિમાંજ શ્રાવકધર્મ પાળવાની આશા છે. ३९. यावत्कायिक व्यापारस्तावदारम्भादि संभवः, न च तद्
भित्या संयमाद्यनुष्टानमपि परिहर्त्तव्य । અર્થ - જ્યાં સુધી કાયિક પ્રવૃત્તિ છે ત્યાં સુધી આરંભ સમારંભનો સંભવ રહેવાનો. પરંતુ આરંભ સમારંભના ભયથી સંયમના અનુષ્ઠાનો છોડવાં નહિ જોઇએ.
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
(દા. ત. વિહાર કરતાં રસ્તામાં નદી આવી. તો સાધુએ જયણાપૂર્વક નદી ઉતરવી જોઇએ. પણ વિરાધનના ભયથી પાછા વળી જવું
જોઇએ નહિ) ४०. सति सामर्थ्य साधुवृत्यैव स्थेयं ।
અર્થ – છતીશક્તિએ સાધુની વૃત્તિથી રહેવું જોઇએ. (શક્તિ
હોય તો સાધ્વાચારનું બરાબર પાલન કરવું જોઇએ.) ४१. प्रव्रजितेन साधुना नैकत्र स्थेयं, कुलादिप्रतिबन्धेन
बहुदोषसंभवात् । અર્થ – દીક્ષિત સાધુએ એક જગ્યાએ ન રહેવું જોઇએ. કારણ કે એક જગ્યાએ વધુ રહેવાથી ગૃહસ્થોના ધરો સાથે, લોકો સાથે
ગાઢ રાગ થવાથી ઘણા દોષો ઉત્પન્ન થાય છે. ४२. श्रावकाणां साधूनां च परस्परं अपेक्षा । श्रावकाभावे कस्य
धर्मः श्रावते ? नहिं रोगिणोऽभावे निपुणस्यापि वैद्यस्य चिकित्सा कर्म संभवति । અર્થ – શ્રાવકો અને સાધુઓને પરસ્પર અપેક્ષા રહેલી છે. શ્રાવકના અભાવે સાધુ કોને ધર્મ સંભળાવે ? (અને શ્રાવક સાધુના અભાવે કોની પાસે ધર્મ સાંભળે ?) રોગીના અભાવે નિષ્ણાત વૈદ્યનું પણ ચિકિત્સાકર્મ સંભવતું નથી. (જેમ રોગી અને વૈદ્યને પરસ્પર
અપેક્ષા છે તેમ શ્રાવક અને સાધુને પરસ્પર અપેક્ષા છે.) ४३. साधु विरहित देशे श्रावकस्य निवासो न युक्तः ।
અર્થ – સાધુરહિત દેશમાં શ્રાવક (જેનો)ને રહેવું ઉચિત નથી. (અમેરિકા, આફ્રિકા જનારા જૈનોએ આ બાબતનો ખાસ વિચાર કરવાની જરૂર છે.)
- ૧૯) ) –
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४. श्रावकस्तावत्तीर्थे साध्वादीनां हितेच्छुर्यथाशक्ति तद्
भक्त्युद्यतः प्रतिसमयमनन्ताः पापप्रकृतीः परिशाटयति, पुण्य प्रकृतीश्च बध्नाति । અર્થ - શ્રાવક (જૈન) સંઘમાં રહેલા સાધુ-સાધ્વીઓના હિતેચ્છુ યથાશક્તિ તેઓની ભક્તિ-સેવામાં તત્પર બનેલો પ્રતિસમય અનંતી પાપ પ્રકૃતિઓનો નાશ કરે છે અને અનંતી પુણ્ય પ્રકૃતિઓને બાંધે છે. (સાધુ-સાધ્વીની ભક્તિનું ફળ કેટલું બધું
છે તેનો વિચાર શ્રાવક-શ્રાવિકાઓ કરે.) ४५. गुरुकूलवास एव ज्ञानादि संपद् हेतुः ।
અર્થ - ગુરુનિશ્રા-ગુરુપરતંત્ર એજ જ્ઞાનાદિ સંપત્તિનું કારણ છે. ४६. अर्हदादिस्मरणं तु महानिर्जराड़गम् ।
અર્થ - અરિહંત, સિદ્ધ વગેરે પરમેષ્ઠિઓનું નામસ્મરણ મહાન
નિર્જરાનું અંગ (સાધન) છે. ४७. वैयावृत्यं च महानिर्जराहेतुः तीर्थकरपदतानिबन्धनं ।
અર્થ – વૈયાવચ્ચ એ મહાન નિર્જરાનું અને તીર્થકરપદનું કારણ છે. ४८. न हि तीर्थं संविग्नाचार्य विरहितं भवेत् ।
અર્થ – તીર્થ (જેન શાસન) સંવિગ્ન ગીતાર્થ આચાર્ય વિનાનું (કદી) ન હોય. અર્થાત્ તીર્થ હોય તે સંવિગ્ન ગીતાર્થ આચાર્યથી
યુક્ત જ હોય. ४९. यावदपवादप्रयोजनं न पतति तावदुत्सर्ग एव बलवान्,
अपवादस्थाने चापवादः । અર્થ – જ્યાં સુધી અપવાદની જરૂર ન પડે ત્યાં સુધી ઉત્સર્ગ
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
(મુખ્યમાર્ગ) બળવાન અને અપવાદના સ્થાને અપવાદ બળવાન. ઉત્સર્ગના નિર્વાહ યોગ્ય દ્રવ્ય ક્ષેત્રકાળ ભાવનો યોગ ન હોય ત્યારે જ સંચમ કે વ્રતની રક્ષા માટે અપવાદ સેવવાનો હોય છે.
કારણિકો અપવાદ બલીયાનું” ५०. तीर्थंकराज्ञा व्यतिरिक्तं सर्वमपि प्रमादं ।
અર્થ – તીર્થકરની આજ્ઞા શૂન્ય (ભિન્ન) બઘીજ પ્રમાદ છે. જ્યાં તીર્થકરની આજ્ઞાનું પાલન છે ત્યાં અપ્રમાદ છે અને જ્યાં
તીર્થકરની આજ્ઞાનું પાલન નથી ત્યાં પ્રમાદ છે.) ५१. मिथ्यादर्शनं-अतत्वार्थश्रद्धानम्।
અર્થ – મિથ્યાદર્શન એટલે અતત્ત્વભૂત પદાર્થોની શ્રદ્ધા. (અતત્ત્વમાં
તત્ત્વબુદ્ધિ.) ५२. संसारः परमं दुःखं, मोक्षश्च परमं सुखं ।
અર્થ – સંસાર (એ) પરમ દુઃખ છે અને મોક્ષ (એ) પરમ સુખ છે. ५३. संसारभीता न करन्ति पापम् ।
અર્થ – સંસારથી ભય પામેલા (સાધુઓ) પાપ કરતા નથી અને
સંસારથી ભય પામેલો ગૃહસ્થ પાપ કરે તો પણ દુઃખતા હૃદયે. ५४. परस्य भार्यां मनसाऽपि नेच्छेत् ।
અર્થ – પારકાની સ્ત્રીની મનથી પણ ઇચ્છા ન કરે. ५५. शीलं श्रियः कार्मणं । शीलं गुणानां निधिः ।
शीलं खनिः श्रेयसां । शीलं तु मुक्तिप्रदम् ।। અર્થ – શીલ લક્ષ્મીનું વશીકરણ છે, શીલ ગુણોનો ભંડાર છે. શીલ કલ્યાણની ખાણ છે, શીલ મુક્તિને આપનારું છે.
૧૯છે )
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६. सपुण्या यत्र गच्छन्ति भवेयुस्तत्र सम्पदः ।
અર્થ – પુણ્યશાળીઓ જ્યાં જાય છે, ત્યાં સંપત્તિઓ હોય છે. ५७. आचारहीनं न पुनन्ति वेदा, यद्यप्यधीताः सहषड्भिरङगै ।
અર્થ – આચારહીન છ અંગો સહિત વેદો ભણેલો હોય તો પણ
પવિત્ર થતો નથી. (આચારહીનને વેદો પવિત્ર કરતા નથી.) ५८. एक्कावि जा समत्था जिणभक्ति दुग्गइं निवारेउं ।
અર્થ – એકલી જિનભક્તિ પણ દુર્ગતિને અટકાવવા સમર્થ છે. ५९. स्वच्छंदेन क्रियमाणं शोभनमपि भवाय भवति ।
અર્થ – પોતાના મનની કલ્પનાથી સારું કરેલું કામ પણ સંસાર
વૃદ્ધિ) માટે થાય છે. ६०. भोगतत्वस्य तु पुन र्न भवोदधिलाधनम् ।
અર્થ – ભોગમાં તત્ત્વબુદ્ધિવાળો જીવ ભવસમુદ્રનું ઉલ્લંઘન કરી
શકતો નથી. ६१. बहु सावधो गृहवासः कथं श्रेयान् ? -- અર્થ – બહુ પાપમય ગૃહવાસ શ્રેયકારી કેમ હોય ? દર. વિવેક વાત પૂણાત ૩૫ગાયતે |
અર્થ – બહુશ્રુતની પૂજાથી વિવેક ઉત્પન્ન થાય છે. ६३. गुणैरुत्तमतां याति, न तु जाति प्रभावतः ।
અર્થ - મનુષ્ય ગુણોથી ઉત્તમતાને પામે છે. નહિ કે જાતિના
પ્રભાવથી. (નિશ્ચયનયની અપેક્ષાએ જાણવું.) ૬૪. વ્રત વિના ઘર્મઃ | અર્થ – વ્રત વિના ધર્મ ન હોય.
- ૧૯ -
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५. ऋद्धि सत्कार सन्मानं तन्मनसाऽपि न प्रार्थयेत् ।
(उत्तराध्ययन सूत्र )
अर्थ – ऋद्धि, सत्कार, सन्माननी इच्छा भनथी पए। न वी.
-
६६. वरं प्राणपरित्यागो, न तु शीलस्य खण्डनं । प्राणत्यागे क्षणं दुःखं, नरकः शीलखंडने || અર્થ – પ્રાણનો ત્યાગ કરવો સારો, પણ શીલનું ખંડન કરવું સારૂં નથી. (કારણ કે) પ્રાણત્યાગમાં ક્ષણનું દુઃખ છે જ્યારે શીલભંગમાં નરકનાં દીર્ઘકાળનાં દુઃખો છે.
६७. द्यूतं च मांसं च सुरा च वेश्या पापद्धिं चौर्यं परदारा सेवा । एतानि सप्त व्यसनानि लोके घोरातिघोरं नरकं नयन्ति । अर्थ – दुगार, मांस, महिरा, वेश्या, शिअर, थोरी, परधारा; આ સાત વ્યસનો સંસારમાં ઘોરાતિઘો૨ નરકમાં લઈ જાય છે. ६८. भक्खणे देवदव्वस्स परत्थी गमणेण य ।
-
सत्तमं नरयं जंति सत्तवाराउ गोयमा ।
અર્થ – હે ગૌતમ ! દેવદ્રવ્યના ભક્ષણથી અને પરસ્ત્રીગમનથી મનુષ્ય સાતવાર સાતમી નરકમાં જાય છે.
६९. कृपणेन समो दाता न भूतो न भविष्यति ।
अस्पृशन्नैव वित्तानि यः परेभ्यः प्रयच्छति ।
I
અર્થ - કૃપણ જેવો દાતા થયો નથી અને થશે નહિ, કેમકે તે ધનને અડ્યા વિના જ બીજાને ધન આપે છે.
७०. गुरुभक्तेः श्रुतज्ञानं भवेत् कल्पतरूपमम् ।
અર્થ – ગુરુભક્તિથી કલ્પવૃક્ષની ઉપમાવાળુ શ્રુતજ્ઞાન થાય (મળે).
૧૯૬
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१. गुणानुमोदनातः तत्तुल्यमेव पूर्वपुरुषानुष्ठानसममेव जायते
फलं-कर्मक्षयादिको गुणः । અર્થ – (પૂર્વ પુરુષોના) ગુણોની અનુમોદનાથી પૂર્વ પુરુષોએ આચરેલા અનુષ્ઠાનો સમાન ફળ પ્રાપ્ત થાય છે. ગુણની અનુમોદનાથી પૂર્વ પુરુષ જેટલી જ કર્મનિર્જરા, ગુણપ્રાપ્તિ વગેરેનો લાભ મળે છે. (દા. ત. બળદેવ મુનિ, તેમને વહોરાવનાર રથકાર અને બળદેવ મુનિના સંયમની અને રથકારના દાનની
અનુમોદના કરનાર હરણ પણ સમાન ગતિને પામ્યું.) ઉર. ૩: સ્થાનચરિત્તપિત્તિ નિમિત્તવાતા
અર્થ – એકાંત સ્થાન ચિત્તની મલીનતાનું નિમિત્ત છે. (પ્રાથમિક
કક્ષાના સાધકો માટે “એકાંત” એ બુરામાં બુરી ચીજ છે.) ७३. यतिजन सहायता हि ब्रह्मचर्यंगुप्तिर्वर्तते ।
અર્થ - બ્રહ્મચર્યની નવ વાડોનું પાલન બીજા સાધુઓની સહાયતાની સારી રીતે થાય છે. (એકલ દોકલ સાધુ-સાધ્વીથી બ્રહ્મચર્યનું
પાલન મુશ્કેલ બની જાય છે.) ७४. गुरोर्वैयावृत्त्यमात्रमपि कुर्वन् महत् फलमासादयति, गुरु
विषय वैयावृत्यमात्रस्यापि महत्वात् । અર્થ - ગુરુની માત્ર વૈયાવચ્ચ કરનાર સાધુ પણ મહાન ફળને
પ્રાપ્ત કરે છે. ગુરુ વિષયક માત્ર વૈયાવચ્ચ પણ મહાન વસ્તુ છે. ७५. न हि मोक्षलक्षणं महाफलं महाप्रयत्नमन्तरेण साधयितु
શક્યતે | અર્થ - મોક્ષરૂપી મહાફળ મહાન પ્રયત્ન વિના પ્રાપ્ત કરવું શક્ય
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
નથી. (તપ સંયમમાં જોરદાર પુરુષાર્થ વગર મોક્ષપ્રાપ્તિ શક્ય નથી.)
७६. आज्ञा परतंत्रस्य बाह्या प्रवृत्तिर्विरतिं न बाधते ।
અર્થ – જિનાજ્ઞાને આધીનની બાહ્ય પ્રવૃત્તિ વિરતિને બાધા પહોંચાડતી નથી. (જિનાજ્ઞાને આધીન મતિવાળાને નિયમા વિરતિના પરિણામ હોય.)
७७. संसारभीरुरेव आलोचना प्रदाने योग्यः तस्यैव दुष्करकरणाध्यवसायित्वात् ।
અર્થ – ભવભીરુ જ પોતાના પાપોની આલોચના (ગુરુ આગળ.. પ્રગટ કરવા) આપવા માટે યોગ્ય છે. કેમકે તે જ દુષ્કર કાર્ય કરવાના પરિણામવાળો હોય છે.
૭૮. દુર માલોચનાવાનું ।
અર્થ - ગુરુ આગળ શુદ્ધ આલોચના કરવી દુષ્કર છે. (મોટા મોટા માસખમણના તપો કરવા, ઉગ્ર વિહા૨ ક૨વા હજુ સહેલા છે, પરંતુ માયા માન મુકીને શુદ્ધ હૃદયે ગુરુ આગળ પોતાના દોષોને પ્રગટ કરવા તે અતિ કઠીન કામ છે.)
७९. अतिचारासेवनेन तप्यतेऽनुतापं करोति स एव तदालोचयितु
शक्येति ।
અર્થ – અતિચારોનું સેવન કરીને જે મનમાં પશ્ચાતાપ કરે છે તે જ સાચી આલોચના કરી શકે છે.
८०. सशल्यमरणस्य संसारकारणत्वात् ।
અર્થ – શલ્ય સહિત મરણ એ સંસારવૃદ્ધિનું કારણ છે.
(૧૯)
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
(રૂફિમ સાધ્વી અને લક્ષ્મણા સાધ્વી સશલ્ય મરી તો એકના ૧
લાખ ભવ થયા અને બીજા ૮૦ ચોવિસી સુધી ભવમાં ભટકી.) ૮૧. નિ:શો વતી !
અર્થ – વ્રતધારી શલ્ય વિનાનો હોય. (શલ્યને છૂપાવવાનું છે તો
વ્રત કેવું ?) ८२. शुममावः आगमानुसारी भवति नियमेन । अनाज्ञानुगाम्यशुम
I અર્થ – આગમાનુસારી પ્રવૃત્તિ કરનારને નિયમા શુભ ભાવ થાય
છે, જ્યારે આગમબાહ્ય પ્રવૃત્તિ કરનારનો અશુભ ભાવ હોય છે. ८३. पूर्वसाध्वपेक्षया हीनतर क्रिया परिणामत्वेऽपिदुःषमसाधूनां
साधुत्वमेव । અર્થ - પૂર્વકાળના સાધુઓની અપેક્ષાએ આ પંચમ કાળના સાધુઓની સંયમક્રિયાના ઉતરતા પરિણામ હોવા છતાં પણ તેઓને સાધુતા તો હોય જ. (દા. ત. સૈકા પહેલાં જેવાં ઘી દૂધ દહીં હતાં તેવાં આજે નથી છતાં તેને ઘી દૂધ દહીં કહેવાય છે. તેમ હજારો વર્ષો પૂર્વે જેવી સંયમક્રિયાઓ હતી તેવી આજે દુઃષમકાળના પ્રભાવે સાધુઓમાં ન હોવા છતાં પણ સાચા સાધુઓ
તો હોય જ. (દરેક વસ્તુ કાળ પ્રમાણે હોય.). ८४. सूत्रार्थानुस्मरणतः रागादि विनाशनं भवति ।
અર્થ-શાસ્ત્રના અર્થનું ચિંતન કરવાથી રાગ દ્વેષ મોહનો નાશ થાય છે. ૮૬. સુપ્રા| સ્વરિત્ત રનના
અર્થ – પોતાના ચિત્તનું રંજન દુઃખે કરીને પ્રાપ્ત થાય છે. (પર ચિત્તરંજન કરવું સહેલું છે, પરંતુ સ્વચિત્તનું રંજન કરવું કઠીન છે.)
- ૧૯) -
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
८६. विकथा प्रवृत्तो हि प्राणी न युक्तायुक्तं विवेचयति,
स्वार्थहानीमपि न लक्षयति । અર્થ – વિકથામાં પ્રવૃત્ત થયેલા પ્રાણી યુક્ત કે અયુક્તનો વિચાર
કરતો નથી. પોતાના સ્વાર્થની હાનિને પણ જોઈ શકતો નથી. ८७. प्रिय वाक्य प्रदानेन सर्वे तुष्यन्ति जन्तवः ।
तत्वात्तदेव वक्तव्यं, कि वचनेऽपि दरिद्रता || અર્થ - પ્રિય વાક્યના દાનથી સર્વે જીવો ખુશ થાય છે. માટે તેવું પ્રિય વચન જ બોલવું જોઇએ. શા માટે વચનમાં દરિદ્રતા રાખવી જોઇએ ? (લાખોનું દાન દેનારા પણ અવસરે પ્રિય વાણીનું
દાન દઇ શકતા નથી.) ८८. श्रावकस्य गुरुसमीप एव सूत्रार्थग्रहणं युक्तं ।
અર્થ – શ્રાવકે ગુરુ પાસેજ સૂત્રાર્થ ભણવાં યુક્ત છે.
(અહીં પંચમહાવ્રતધારી ત્યાગી ગુરુ સમજવા.) ८९. शरीरनिर्वाह कारणेष्वपि वस्तुषु मन्दादरो भवति
भावश्रावकः । અર્થ – શરીર નિર્વાહના આધારભૂત સાધનો જેવા કે ધન ધાન્ય ઘર વગેરે વસ્તુઓમાં ભાવ શ્રાવક મંદ આદરવાળો હોય.
(આસક્તિ ન હોય.) ९०. संविग्नगीतार्था आगम निरपेक्ष नाचरन्ति ।।
અર્થ- સંવિગ્નગીતાર્થ મહાપુરુષો આગમ નિરપેક્ષ (આગમવિરુદ્ધ) પ્રવૃત્તિ કરતા નથી.
(
૭છે
–
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
९१. छट्टट्ठम दसम दुवालसेहिं मासद्धमासखमणेहिं ।
अकरेंतो गुरुवयणं अणंत संसारिओ होई ।। અર્થ - છઠ્ઠ અઠ્ઠમ ચાર પાંચ પંદર મહિનાના ઉપવાસ કરતો હોય, પણ ગુરુ આજ્ઞાનું પાલન ન કરે તો અનંત સંસારી થાય.
(ગુર્વાજ્ઞા પાલનનું મહત્ત્વ કેટલું બધું છે તે આહિં સમજવા જેવું છે.) ९२. अभव्यस्य भव्याभव्यत्वशङ्काया अभावात् ।
અર્થ – અભવ્ય આત્માને “હું ભવ્ય હોઇશ કે અભવ્ય' એવી શંકાનો અભાવ હોય. (જને એમ થાય છે કે હું ભવ્ય હોઇશ કે
અભવ્ય તે નિયમા ભવ્ય જ હોય.) ९३. असदाचारिणः प्रायो लोका कालानुभावतः ।
द्वेषस्तेषु न कर्तव्यः संविभाज्य भवस्थितम् ।। અર્થ – કલિકાલના પ્રભાવે પ્રાયે કરીને લોકો અસદાચાર હોય છે તેથી તેવા લોકો ઉપર દ્વેષ ન કરવો, પરંતુ તેઓની ભવસ્થિતિનો
વિચાર કરવો. ९४. न हि धर्माधिकारोऽस्ति हीनसत्वस्य देहिनः ।
અર્થ – હીનસત્ત્વવાળા જીવોને ધર્મનો અધિકાર નથી. (હીનસત્ત્વવાળા જીવો કંઇ લોભ-લાલચ કે ભય દેખતાં ધર્મને
ધક્કો મારતાં વિચાર નથી કરતા.) ९५. न अगीतार्थस्य गुर्वादिपारतंत्र्यं विना गुणलेशसम्मावनापि,
प्रत्युत महानर्थसम्पात एव । અર્થ – ગુરુપારતન્ય વિના અગીતાર્થને જરા પણ ગુણની સંભાવના તો નથી, પરંતુ ઉલટો મહાન અનર્થ આવી પડે છે.
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
९६. स्त्री समुद्रेऽत्र गम्भीरे निमग्नमखिलं जगत् ।
उन्मज्जति महात्माऽस्माद् यति कोऽपि कथंचन । અર્થ – આખું જગત સ્ત્રીરૂપી ગંભીર સમુદ્રમાં ડૂબેલું છે. તેમાંથી કોઇક મહાત્મા સ્ત્રીરૂપી સમુદ્રનો પાર પામે છે. ९७. स्थावर जीवजन्तुनां, पालनं नैव कुत्रचित् । अन्यत्र भक्षणं तेषां बाहुल्येन निगद्यते ।
"
–
અર્થ – જૈન ધર્મ સિવાય બીજે સ્થાવર જીવોની રક્ષા કરવાનું વિધાન નથી. પણ ઘણું કરીને તેઓનું ભક્ષણ કરવાનું કહેવામાં આવે છે. ९८. अन्यायार्जितं वित्तानां व्ययो धर्मे भवेन्नहि ।
केनचिद् यदि क्रियेत, तदा तत्र कषायता ।।
અર્થ – અન્યાયથી ઉપાર્જેલા ધનનો ઉપયોગ (પ્રાચે) ધર્મમાં થાય નહિ, અને કદાય ધર્મમાં ઉપયોગ થાય તો પણ તેનો દાનધર્મ કષાયવાળો હોય. અથવા કષાય પ્રેરિત તેનું દાન હોય. (અન્યાયોપાર્જિત ધન ઉધમાત મચાવ્યા વિના ન રહે. કુલટા સ્ત્રીથી પતિ સુખી થાય તો જ અન્યાયોપાર્જિત ધનથી મનુષ્ય સુખી થાય.) આજે ઘર ઘરની અંદર જે કલેશ, કંકાસ અને કુસંપ દેખાય છે તેનું મુખ્ય કારણ આ કાળું નાણું છે. પૈસાના પૂજારીઓને આજે આ ન્યાયનીતિના ધર્મનો વિચાર કરવાની કુરસદ જ ક્યાં છે ? ९८. त्रयाणां रहस्यं न सम्भवति, तेन कारणेन पर प्रत्ययकारणात्- परेषां प्रत्ययोत्पादनार्थं त्रयो विहरन्ति । इतरथा न समर्थः स आत्मनिग्रहं कर्तुम्, त्रयोऽपि चोत्सर्गतो न कल्पन्ते ।
૨૦૨
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ – ત્રણમાં ખાનગીની સંભાવના નથી. ત્રણ હોવાથી બીજાઓને વિશ્વાસનું કારણ અને છે. માટે ત્રણ સાધુઓએ સાથે વિહરવું જોઇએ. નહિતર તે સાધુઓ ઇન્દ્રિયદમન ક૨વા સમર્થ બની શકતા નથી. ઉત્સર્ગથી તો ત્રણ સાધુઓએ પણ વિચરવું ન જોઇએ, પણ અપવાદમાર્ગથી ઓછામાં ઓછા ત્રણ સાધુઓએ વિચરવું જોઇએ.
९९. यत्र ज्ञानादीनां हानिस्तत्र न वस्तव्यम् ।
यत्र च सुशिक्षा ग्रहणे आसेवने च तत्र वस्तव्यम् ।। અર્થ – જ્યાં જ્ઞાન દર્શન ચારિત્રની હાનિ થતી હોય ત્યાં સાધુઓએ રહેવું ન જોઇએ, અને જ્યાં ગ્રહણ શિક્ષા અને આસેવન શિક્ષા (ગુરુ તરફથી) મળતી હોય ત્યાં રહેવું જોઇએ. १००. आयसक्खियमेवेह पावगं परिवज्जए ।
અર્થ આત્માની સાક્ષીએ જ પાપનો ત્યાગ કરવો જોઇએ. (કોઈના ભયથી કે દબાણથી પાપનો ત્યાગ નથી કરવાનો, પરંતુ પાપ મારા આત્મા માટે સારૂં નથી, તે મારા માટે અકર્તવ્ય છે એમ સમજી પાપ ત્યાગ કરવાનો છે.)
१०१. जिन शासनस्य सारो जीवदया, निग्रहः कषायाणाम् । साधर्मिक वात्सल्य भक्तिश्च तथा जिनेन्द्राणाम् ।। અર્થ – જૈન શાસનનો (જૈન ધર્મનો) સાર જીવદયા, કષાયોનો નિગ્રહ, સાધર્મિક વાત્સલ્ય અને જિનેશ્વરદેવોની ભક્તિ છે. १०२. समुदायकृतानां कर्मणां भवान्तरे समुदायेनैवोपभोगात् । અર્થ – સમૂહમાં કરેલાં કર્મો બીજા જન્મમાં સમૂહમાં જ ભોગવાય છે. (આજે એક સાથે વિમાની હોનારતમાં ૧૦૦-૧૫૦ માણસો
૨૦૩
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
મરી જાય છે, સ્ટીમર હોડી ડૂબતાં એક સાથે સેંકડો માણસો મરી જાય છે. તેઓએ પૂર્વજન્મોમાં બધાએ સમૂહમાં એક સાથે તેવા પ્રકારનું પાપકર્મ બાંધેલું તેથી આ જન્મમાં તેનું ફળ
ભોગવવાનું પણ બધાને એક સાથે આવ્યું.) ૧૦રૂ. ધર્મપ્રધાનો વ્યવહાર નિ .
અર્થ – સદ્ગહસ્થનો સાંસારિક વ્યવહાર પણ ધર્મપ્રધાન હોવો જોઇએ. ધર્મ નિરપેક્ષ વ્યવહાર તો અનાર્ય માનવોનો હોય,
આર્ય માનવીઓનો નહિ. १०४. तथा धर्मेधनबुद्धिरिति ।
અર્થ – ધર્મમાં ધનશુદ્ધિ ધારણ કરવી. १०५. बहुगुणे प्रवृत्तिरिति ।
અર્થ – બહુગુણવાળી પ્રવૃત્તિ કરવી. (જે પ્રવૃત્તિમાં દોષ અલ્પ. હોય અને ગુણ ઘણો હોય તેવી ગુરુ લાધવના ખ્યાલવાળી
પ્રવૃત્તિ કરવી.) ૧૦૬. ચૈત્યપૂના પુર મોમિતિા.
અર્થ - જિનપૂજા, ગુરુપૂજા પૂર્વક (શ્રાવક) ભોજન કરે. १०७. सर्वेऽपि सन्तु सुखिनः, सर्वे सन्तु निरामयाः ।
सर्वे भद्राणि पश्यन्तु, मा कश्चित्पापमाचरेत् || અર્થ – સર્વ જીવો સુખી થાઓ, સર્વ જીવો નિરાગી થાઓ, સર્વ કલ્યાણ જોનારા બનો, કોઇ પાપ ન આચરો. (આવી ઉત્તમ ભાવનાનું નિરંતર ચિંતન કરનાર કદી દુઃખી થતો નથી જેમાં લેશમાત્ર દેહકષ્ટ અને ધનવ્યય નથી એવો આ ભાવના ધર્મ છે.)
( ૨૦%)
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०८. धर्मार्थमुद्यतेन सर्वस्याप्रीतिकं न कर्तव्यम् ।
અર્થ – ધર્મ કરવા તત્પર બનેલા માનવીએ કોઇને પણ અપ્રીતિ (દુઃખ) થાય તેવું ન કરવું જોઇએ
(કોઇને પણ ત્રાસ ન આપવામાંજ ધર્મ રહેલો છે.)
१०९. अस्थानाभाषणम् । અર્થ – અસ્થાને બોલવું નહિ.
११०. कुभावजनकं सन्तो भाषन्ते न कदाचन ।
અર્થ - બીજાઓને દુર્ભાવ ઉત્પન્ન થાય એવું કદી સજ્જન પુરુષો બોલતા નથી. (બીજાને સદ્ભાવ ઉત્પન્ન થાય તેવી વાણી સજ્જન માણસની હોવી જોઇએ.)
१११. भगवद् वचनस्य पदे पदे हृदयेऽनुस्मृतिः कार्या । અર્થ – ભગવાનના વચનનું સ્મરણ પગલે પગલે કરવું. ११२. उचितानुष्ठानं हि प्रधानं कर्मक्षयकारणमिति ।
અર્થ – ઉચિત અનુષ્ઠાન એ કર્મનિર્જરાનું મુખ્ય સાધન છે. (દરેક પ્રવૃત્તિમાં ઔચિત્ય તો જોઇએ જ.)
११३. असदभिनिवेश कार्यत्वादनुचितानुष्ठानस्य ।
અર્થ – ખોટા કદાગ્રહનું કાર્ય અનુચિત અનુષ્ઠાન છે. (મનુષ્યને અનુચિત અનુષ્ઠાન કરવામાં પ્રેરક ખોટો કદાગ્રહ છે.)
११४. भावना प्रधानं निर्वाणहेतुः ।
અર્થ – ઉત્તમ ભાવના નિર્વાણનું મુખ્ય કારણ છે.
૨૦૫
(ભાવના ભવનાશિની)
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
११५. उपदेशपालनैव भगवद्भक्तिः, नान्या, कृतकृत्यत्वात् ।
અર્થ – ભગવાનના ઉપદેશનું પાલન કરવું એ જ ભગવાનની ભક્તિ છે, બીજા નહિ. કેમ કે ભગવાન તો કૃતકૃત્ય બની ગયેલા છે, તેથી તેઓની બાહ્ય સેવાપૂજાથી તેઓને કંઈ જ લાભ નથી; પણ તેઓની આજ્ઞા મુજબ પોતાના અધિકાર મુજબ શ્રાવક તેઓની બાહ્ય પૂજા ભક્તિ કરે તો તેને તો મહાન પુણ્યનો લાભ થાય છે જ.
११६. परो हि योगो मनसो वशत्वम् । (अध्यात्म कल्पद्रुम) અર્થ – મનને વશ કરવું એ શ્રેષ્ઠ યોગ છે.
११७. योगस्य हेतुर्मनसः समाधिः । (अध्यात्म कल्पसूत्र) અર્થ – યોગનો હેતુ મનની સમાધિ છે. ११८. न च वस्तुस्वरुपाविभावने परापवादः ।
અર્થ – વસ્તુસ્વરૂપને પ્રગટ કરવામાં પરનિંદા નથી. ११९. यथा मोक्षमार्गाभिवृद्धिभवति तथा बृयात् ।
અર્થ – જેમ મોક્ષમાર્ગની વૃદ્ધિ થાય તેવું બોલવુ જોઈએ. १२०. अनाचारफलं ज्ञात्वा सदाचारे प्रयत्नः कार्यो ।
અર્થ – અનાચારનું ફળ જાણીને સદાચારમાં પ્રયત્ન કરવો. (અનાચારનાં અનિષ્ટ ફળો જાણવાથી સદાચારના પાલનમાં ઉત્સાહ સારો ટકી રહે છે.)
१२१. स्नेहतन्तवो हि जन्तुनां दुरुछ्छेदा भवन्ति । અર્થ – પ્રાણીઓને સ્નેહના તંતુઓ તોડવા મુશ્કેલ થાય છે. (લોખંડી સાંકળો તોડવી હજુ સહેલી છે, પરંતુ સ્નેહના કાચા
૨૦૬
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુતર જેવા તાંતણા તોડવા ઘણા કઠીન છે. આદ્રકુમારનું જીવન
તેનું દૃષ્ટાંત છે.) १२२. दृष्टिपूतं न्यसेत् पादं, वस्त्रपूतं पिबेज्जलं ।
सत्यपूतं वदेत् वाक्यं, मनःपूतं समाचरेत् ।। અર્થ - આંખથી પવિત્ર થયેલી ભૂમિ ઉપર પગ મૂકવો, વસ્ત્રથી પવિત્ર થયેલું પાણી પીવું, સત્યથી પવિત્ર થયેલું વાક્ય બોલવું,
મનથી પવિત્ર થયેલું કામ કરવું. (પવિત્ર મનથી કામ કરવું) १२३. धर्मकल्पतरोर्बीजं, विश्वविश्वसुखावहा ।
अनंतदुःखविच्छेदकारिणी विद्यते दया ।। અર્થ- ધર્મરૂપી કલ્પવૃક્ષનું બીજ દયા છે, વિશ્વના વિશાળ સુખોને
લાવી આપનાર દયા છે. અનંત દુઃખનો નાશ કરનારી દયા છે. १२४. धर्मेण हन्यते व्याधिः, धर्मेण हन्यते भयम् ।
धर्मेण जायते सौख्यं, यतो धर्मस्ततो जयः ।। અર્થ - ધર્મથી વ્યાધિનો નાશ થાય છે, ધર્મથી ભય ભાગી
જાય છે, ધર્મથી સુખ ઉત્પન્ન થાય છે, જેથી જ્યાં ધર્મ ત્યાં જય. १२५. सम्यक्त्व रत्नान्नपरं हि रत्नं ।
सम्यक्त्व मित्रान्नपरं हि मित्रम् । सम्यक्त्व बंधो परो हि बंधुः । सम्यक्त्व लाभान्न परो हि लाभः ॥ અર્થ – સમ્યકત્વ રત્નથી અધિક બીજું રત્ન નથી. સમ્યકત્વ મિત્રથી વધીને બીજો મિત્ર નથી. સમ્યકત્વ બંધુ જેવો બીજો બંધુ નથી.
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યકત્વના લાભથી બીજો મોટો લાભ નથી. (આ સમ્યકત્વ રત્નની પ્રાપ્તિ વિના ભવભય જાય તેમ નથી.
ભવના ભૂતને ભગાડે સમકિતરૂપી ભુવો.) १२६. सत्द्रव्यं सत्कुले जन्म, सिद्धिक्षेत्रं समाधयः ।
संघश्चतुर्विधो लोके, सकारा पंच दुर्लभाः ॥ અર્થ – શુદ્ધ દ્રવ્ય, સારા કૂળમાં જન્મ, સિદ્ધક્ષેત્ર, સમાધિ અને
ચતુર્વિધ સંઘ આ પાંચ સકાર દુર્લભ છે. ૧ર૭. મૂરિ સંસારતો: ઉષાયાઃ |
અર્થ – સંસારરૂપી વૃક્ષનું મૂળ કષાયો છે. १२८. यच्च परिणाम सुन्दरं तदापात कटुकमप्युपादेयम् ।
અર્થ - જે પરિણામે સુંદર હોય તે દેખાવે અસુંદર હોય તો પણ
ઉપાદેય છે. (આદરણીય છે.) १२९. न च बहुगुणपरित्यागेन स्वल्पगुणोपादानं विदुषां
कर्तुमुचितम् । અર્થ - વિદ્વાનોને બહુગુણવાળી વસ્તુનો ત્યાગ કરી અલ્પ
ગુણવાળી વસ્તુને સ્વીકારવી તે ઉચિત નથી. १३०. मिथ्यात्वक्षयोपशमजन्यं हि सम्यक्त्वं ।
(પંચનક્ષા કવર) અર્થ – મિથ્યાત્વ મોહનીયના ક્ષયોપશમથી સમ્યકત્વ ઉત્પન્ન
થાય છે.
१३१. चतस्त्रोऽपि गतयो दुःखमय्यः ।
અર્થ – ચારે પણ ગતિઓ દુઃખપૂર્ણ છે.
( ૨છે)5
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३२. यथा संयम उत्सर्पति तथा तथा कर्तव्यं ।
અર્થ – જેમ સંયમનો ઉત્કર્ષ થાય તેમ કરવું જોઇએ. १३३.,स्वयमाचारेष्वस्थितस्यान्यानाचारेषु - પ્રવયિતુનયત્વીત્T
અર્થ – સ્વયં આચારમાં અસ્થિર હોય તે બીજાઓને આચારમાં
પ્રવર્તાવવા (જોડવા) શક્તિમાન થઈ શકતો નથી. १३४. श्रूयतां धर्मसर्वस्वं, श्रूत्वा चैवावधार्यताम् ।
आत्मनः प्रतिकूलानि, परेषां न समाचरेत् ।। અર્થ - તમે ધર્મનું સર્વસ્વ (રહસ્ય) સાંભળો, સાંભળીને હૃદયમાં ધારણ કરો. પોતાના આત્માને જે પ્રતિકૂળ હોય તે બીજાઓ
પ્રત્યે ન આચરવું જોઇએ. १३५. पूयाए मणसंती, मणसंतीए य सुहवरं झाणं ।
અર્થ – પૂજાથી મન શાંતિ, મન શાંતિથી શુભ શ્રેષ્ઠ ધ્યાન થાય છે. १३६. क्रोधो हि शत्रः प्रथमो नराणाम - અર્થ - ક્રોધ એ મનુષ્યોને પ્રથમ શત્રુ છે. १३७. कुरू स्वकार्यं त्यज सर्वमन्यत् ।
અર્થ – આત્મકાર્ય કર, બાકીનું બીજું બધું છોડી દે. १३८. श्री जिनाज्ञापालन दुष्करमस्ति ।
અર્થ - શ્રી જિનાજ્ઞાનું પાલન દુષ્કર છે. ૧૩૨. સુશીષધું લીલાં નહિ !
અર્થ – દુઃખનું ઔષધ દીક્ષા તેને લે. (સકલ દુઃખોનું ઔષધ દિક્ષા છે.)
– ૨૦૦
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४०. द्रव्यभावलिङगाभ्यामेव नति योग्यः ।
અર્થ – દ્રવ્યલિંગ અને ભાવલિંગથી યુક્ત સાધુ જ નમસ્કારને યોગ્ય છે. (એકલું દ્રવ્યલિંગ કે એકલું ભાવલિંગ નમસ્કારને યોગ્ય નથી.)
१४१. सुखशीलजने कृतिकर्म प्रशंसा च कर्मबन्धाय, यतः सोऽर्चितो बाढं प्रमत्तः स्यात् ।
અર્થ – પાસસ્થા જેવા સુખશીલીયા સાધુને કરેલ વંદન અને પ્રશંસા કર્મબંધ માટે થાય, અને ઉપરથી તે (લોકોથી) પૂજાયેલો વધુ પ્રમાદી થાય.
१४२. भुज्जंतस्स पणीयं अइनेहं सुक्कसंचयं कुणइ । सुक्कं दीवइ मयणं, मयणेण जइत्तणं कुतो ? અર્થ – અતિસ્નિગ્ધ પ્રણિત રસને ભોગવવાથી શુક્રનો સંચય થાય અને શુક્રના સંચયથી કામવાસના ઉત્તેજિત થાય. મદનના ઉન્માદવાળાને પછી મુનિપણુ ક્યાંથી હોય ? १४३. अतिमात्र भोजनेन तृप्तोऽनडगेन बाध्यते ।
અર્થ – અત્યંત ભોજનથી તૃપ્ત થયેલો કામથી બાધા પામે છે. १४४. यः कामी स्यात्स एव देहविभूषां करोति ।
અર્થ – જે કામી હોય તે જ દેહની વિભૂષા (ટાપટીપ) કરે છે. १४५. रत्नत्रय संग्रहाय शिष्येण गुरोरग्रे पापानां शुद्धाऽऽलोचना હાર્યા !
અર્થ – રત્નત્રયીના સંગ્રહ માટે શિષ્યે ગુરુની આગળ પાપોની શુદ્ધ આલોચના કરવી જોઇએ.
૨૧૦
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬. નિરીહં તપઃ હાર્ચ |
―
અર્થ – નિઃસ્પૃહભાવે તપ કરવો. બીજો ન જાણે તે રીતે તપ ક૨વો પોતાના તપની જાહેરાત ન કરવી.
१४७. श्रृणोति यतिभ्यो धर्म्ममिति श्रावकः प्रपन्न सम्यक्त्वादि
સુનઃ।
અર્થ – સાધુ મહાત્માઓ પાસેથી ધર્મને સાંભળે અને સમ્યક્ત્વાદિ ગુણોને ધારણ કરનાર હોય તે શ્રાવક.
१४८. नैव केवलिदेशनामन्तरेणागमः ।
અર્થ – કેવળીના ઉપદેશ વિના આગમ ન હોય.
(મૂળમાં કેવળજ્ઞાનીના ઉપદેશ સિવાય અણિશુદ્ધ શ્રુતજ્ઞાન ઉત્પન્ન ન થાય.)
१४९. देवकुरू प्रभृतीनां क्षेत्राणामीदृशोऽनुभावो यदुत तत्र प्राणिनः सुरूपा नित्यसुखिनो निर्वैराश्च भवन्ति । અર્થ – દેવકરૂ ઉત્તરકુરૂ વગેરે યુગલીક ક્ષેત્રોનો તેવા પ્રકારનો પ્રભાવ છે કે ત્યાં ઉત્પન્ન થયેલા પ્રાણીઓ રૂપવાન, નિત્ય સુખી અને વૈરભાવ વગરના હોય છે. १५०. परिग्रहाग्रह एव परमार्थतोऽनर्थमूलं भवति ।
અર્થ - પરિગ્રહનો આગ્રહ જ પરમાર્થથી અનર્થનું મૂળ છે. १५१. आत्मतुल्यान् सर्वानपि प्राणिनः पालयेत् ।
અર્થ – પોતાના આત્માની માફક સર્વે પ્રાણીઓનું પાલન કરવું. १५२. योषित्सानिध्यं ब्रह्मचारिणां महतेऽनर्थांय |
અર્થ – સ્ત્રીનું સાનિધ્ય બ્રહ્મચારીઓ માટે મહાન અનર્થનું કારણ છે. (સ્ત્રીની સમીપ બ્રહ્મચારીએ રહેવું તે જોખમ ભરેલું છે.)
૨૧૧
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५३. अधिकारवशाच्छास्त्रे धर्मसाधनसंस्थितिः ।
અર્થ - અધિકારીવશ શાસ્ત્રમાં ધર્મનાં સાધનોની મર્યાદા બાંધેલી છે. (બધા જ માટે કોઈ એક જ ધર્મસાધન ન હોઇ શકે. જેવું
જીવદલ તે મુજબ ધર્મનાં સાધન બતાવાય. १५४. स्नेहमूलानि दुःखानि, रसमुलाञ्च व्याधयः ।
लोभमूलानि पापानि, मृत्यं मूलं च जन्मनि । અર્થ - દુઃખોનું મૂળ સ્નેહ, વ્યાધિઓનું મૂળ રસ, પાપોનું
મૂળ લોભ અને મૃત્યુનું મૂળ જન્મ છે. १५५. चारित्रस्य मोक्षं प्रत्यन्तरङ्गकारणत्वात् ।
અર્થ - ચારિત્ર એ મોક્ષનું અંતરંગ કારણ છે. १५६. मूर्खस्य सर्वत्रानधिकारित्वात् । .
અર્થ - મૂર્ખને સર્વત્ર અનધિકાર છે. १५७. गीतार्थनिश्रां विनैव स्वातन्त्र्येणासितुकामश्च यो भवति
तस्य गुणश्रेणिर्न वर्द्धते । અર્થ - ગીતાર્થની નિશ્રા વિના જ સ્વચ્છંદ રીતે રહેવાની ઇચ્છાવાળાને ગુણશ્રેણી વૃદ્ધિ પામતી નથી. (જ્ઞાનાદિ ગુણોની વૃદ્ધિ અને શુદ્ધિ ગીતાર્થની નિશ્રા વિનાના
સાધુઓની થતી નથી.) १५८. न हि भवति अनुपासितगुरूकुलस्य विज्ञानम् ।
અર્થ - ગુરુકુલવાસ જેણે સેવ્યો નથી તેને વિજ્ઞાન થતું નથી. (આગમોનું સ્પષ્ટ અને સૂક્ષ્મ જ્ઞાન ગીતાર્થ ગુરુનાં ચરણકમળ સેવ્યા વિના થતું નથી.)
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५९. यतिरपि गुरुकर्मा चिकित्सितुं न शक्यते ।
અર્થ – ભારે કર્મી સાધુની પણ કર્મરોગની ચિકિત્સા કરવી શક્ય નથી.
१६०. गुरुभक्ति बहुमान भावत एव चारित्रे श्रद्धा स्थैर्यंच મતિ, નાન્યથા । (પંચવસ્તુ શાસ્ત્ર) અર્થ – ગુરુ પ્રત્યે ભક્તિ બહુમાન હોય તો જ ચારિત્રમાં શ્રદ્ધા અને સ્થિરતા થાય છે, નહિતર ન થાય.
१६१. अनादिमवाभ्यस्तो हि प्रमादः न झटित्येव त्यक्तुं पार्यते ।
(પંચવસ્તુ)
અર્થ – અનાદિ સંસારમાં અભ્યસ્ત કરેલો પ્રમાદ એકદમ જલ્દી છોડી શકાતો નથી.
१६२. शुभाघ्यवसाय निमित्तत्वात्कर्मक्षयस्य | અર્થ – કર્મક્ષય શુભ પરિણામ નિમિત્તક છે. १६३ . व्रतभङ्गो गुरुदोषः भगवदाज्ञाविराधनात् स्तोकस्यापि पालना व्रतस्य गुणकारिणि ॥
અર્થ – ભગવાન તીર્થંકરની આજ્ઞાની વિરાધના (ભંગ) થવાથી
-
વ્રતભંગ મોટો દોષ છે. (જ્યારે) થોડું પણ શુદ્ધ વ્રતનું પાલન ગુણકારી (હિતકારી) છે. (મોટું વ્રત લઇને મૂકવું તેના કરતાં શક્તિ મુજબ નાનું વ્રત લઈ પ્રાણના ભોગે પણ શુદ્ધ પાળવું તે શ્રેયસ્કર છે.)
१६४. गुरुलाघवं च नेअं धम्मम्मि ।
અર્થ – (કોઈ વાર મોટો તપ કરવા કરતાં ગુરુ સેવામાં મોટો
૨૧૩
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
લાભ હોય છે, તેથી તપનો આગ્રહ મૂકી ગુરુ સેવાનો લાભ ઉઠાવી લેવો જોઇએ. કોઈવાર સ્વાધ્યાય કરતાં બિમાર સાધુની
સેવાનો લાભ વધારે હોય છે. ધર્મમાં ગુરૂલાધવને જાણવું. १६५. भावात् भाव प्रसूतिः शुभाच्छुभस्य ।
અર્થ - ભાવથી ભાવની ઉત્પત્તિ. શુભભાવથી શુભભાવની ઉત્પત્તિ
થાય. ૧૬. લીલાયા: જ્ઞાનાધિનતાતા (પંજ વસ્તુ)
અર્થ - દીક્ષા જ્ઞાનાદિ ગુણોને સાધવાનું સાધન છે. १६७. यदनादी संसारे संसरतः केन साद्धं न घटितो योगः ?
અર્થ – આ અનાદિ સંસારમાં ભટકતાં કોની સાથે આ જીવનો
યોગ નથી થયો ? ૧૬૮. પ્રધાનમવિધિવીન ગુગળ |
અર્થ - ગુણષ એ મુખ્ય અબોધિનું બીજ છે. १६९. संविग्नपाक्षिकोऽपि कायमात्रेणा समश्चस प्रवृत्तोभावे
धर्मरक्तो धामिक एव मंतव्य इति । અર્થ – સંવિગ્ન પાક્ષિક પણ કાયા માત્રથી અસમંજસ (વિરૂદ્ધ) ક્રિયામાં પ્રવૃત્તિવાળો હોવા છતાં ભાવથી ધર્મમાં રક્ત હોવાથી
તેને ધાર્મિક માનવો. ૧૭૦. સર્વવિરતિભાન: ૨૩ રેશવિરતિ પરિ/ન: |
અર્થ – દેશવિરતિનો પરિણામ ખરેખર સર્વવિરતિની લાલસાવાળો હોય. (દેશવિરતિધર શ્રાવક સર્વ વિરતિની તીવ્ર ઈચ્છાવાળો હોય જ.).
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७१. सर्वरोगमूलस्याजीर्णस्य ।
અર્થ - સર્વરોગનું મૂળ અજીર્ણ છે. १७२. न च धर्मबाधयाऽर्थंकामौ सेवेत ।
અર્થ – ધર્મને બાધા પહોંચાડી અર્થ કામ સેવવા ન જોઇએ. (આજના વિજ્ઞાનયુગના માનવીઓએ આ બાબતનો ઊંડો વિચાર કરવાની જરૂર છે. ધર્મના ભોગે મેળવેલા અર્થકામ
મનુષ્યનો અંતે ભોગ લેશે) १७३. परोपकार परो हि पुमान् सर्वस्य नेत्रामृताअनम् ।
અર્થ – પરોપકાર પરાયણ પુરુષ સૌને આંખમાં આંજેલા
અમૃતના જેવો ટાઢો હમ લાગે છે. १७४. गुरूपदेशो हि यथापात्र परिणमेत् ।
અર્થ – ગુરુનો ઉપદેશ પાત્ર પ્રમાણે પરિણામ પામે. १७५. त्रपा हि भूषणं स्त्रीणाम् ।
અર્થ - લજ્જા સ્ત્રીયોનું ભૂષણ છે. ૧૭૬. વિરતિકોનg ગૃહપુછણીનઃ પરેરા
(યોગશાસ્ત્ર ટીવ) અર્થ – વિરતિ વિનાનો મનુષ્ય શીંગડા અને પૂંછડા વિનાનો પશુ જ છે. (પશુમાંથી પંડિત બનવા વિરતિનો સ્વીકાર કરો.) જ્ઞાનનું ફળ પણ વિરતિજ છે. જ્ઞાન આવ્યું પણ વિરતિ ન આવી
તો જ્ઞાન નિરર્થક છે. १७७. जिनागम बहुमानिनां च देवगुरुधर्मादयोऽपि बहुमता
ભવન્તિા
C૨૧૫) )
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
અર્થ – જિનાગમ ઉપર બહુમાનવાળાએ દેવ ગુરુ ધર્મ સં સાધર્મિકને પણ બહુમાન્યા સમજવા.
१७८. कल्याणभाजिन एव जिनवचनं भावतो भावयन्ति । અર્થ – કલ્યાણભાગી મનુષ્યો જ જિનવચનને ભાવથી વિચારે છે. १७९. नित्या द्वादशांगी तथाप्यर्थापेक्षया अनित्यत्व शब्दापेक्षया तु स्वस्वतीर्थेषु श्रुतधर्मादिकरत्वमविरुद्धम् ।
અર્થ – દ્વાદશાંગી અર્થની અપેક્ષાએ નિત્ય છે, શબ્દની અપેક્ષાએ અનિત્ય છે. પોતપોતાના તીર્થમાં શ્રુતધર્મનું આદિપણું અવિરુદ્ધ છે.
१८०. गृहस्थ समक्षं हि साधुनां भोक्तुं न कल्पते, प्रवचनोपघात संभवात् ।
અર્થ – ગૃહસ્થોની હાજરીમાં સાધુઓને ભોજન ક૨વું કહ્યું નહિં, શાસનના માલિન્કનો સંભવ હોવાથી.
१८१. मुत्तूण अभयकरणं परोवयारो नत्थि अण्णोत्ति । અર્થ - અભયકરણને છોડીને બીજો પરોપકાર નથી. १८२. अशठ प्रकृतयो वर्त्तमानानुरूपं धर्मंचरणमनुतिष्ठन्तः सांप्रत मुनयस्तीर्थकरकालभाविसाधुसाधव इव मोक्षफल चारित्रभाजो जायन्ते । (પરેશ પવ, બાગ-૨) અર્થ – નિષ્કપટ પ્રકૃતિવાળા, વર્તમાનકાળને અનુરૂપ, ચારિત્રધર્મનું પાલન કરતા વર્તમાનકાળના મુનિઓ તીર્થંકરના કાળમાં થયેલા મુનિઓ જેટલું મોક્ષફળને આપનારા ચારિત્રના ભાગી બને છે.
૨૧૬
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
(માયાને મુકીને વર્તમાનકાળનું સંઘયણ બળ અને વૃતિબળ અને દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાળ ભાવને અનુસાર જરાયે પોતાની શક્તિ ગોપવ્યા વિના ચારિત્રધર્મનું પાલન કરનારા સાધુઓ આજે
પણ મોક્ષની નજીક પહોંચી શકે છે.) १८३. निरतिचार साधुधर्म बहुमानेनोपपन्नः सुरलोके सौधर्म
नाम्नि शंखराज मुनिः।। અર્થ - નિરતિચાર સાધુધર્મના બહુમાનથી શંખરાજ નામના મુનિ સૌધર્મ નામના દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થયા. (શુદ્ધ સાધુધર્મના
બહુમાનનો પણ કેટલો બધો પ્રભાવ છે ?). १८४. आज्ञाबाह्य शमस्य दुःख परिणामफलत्वाद् ।
અર્થ - જિનાજ્ઞા બાહ્ય શમ (શાંતિ) પરિણામે દુઃખમાં પરિણમે છે. १८५. न हि उत्तमाः स्वप्नेऽपि निचजनवार्ती श्रृण्वन्ति कुर्वन्ति
તા . અર્થ – ઉત્તમ પુરુષો સ્વપ્નામાં પણ નીચ મનુષ્યની વાત
સાંભળતાં નથી કે કરતાં નથી. १८६. स्तोकोऽपि शुभाध्यवसायो विशिष्ट गुणपात्र विषयो
महाफलो भवति । અર્થ - થોડો પણ શુભ અધ્યવસાય (ભાવ) વિશિષ્ટ ગુણપાત્ર
વિષયક મહાન ફળવાળો છે.' ૧૮૭. ભાવયિતવ્ય વિસ્વાન
અર્થ – સંસારસ્વરૂપનો વિચાર કરવો.
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८८. न विधेया कुशीलसंसर्गिः અર્થ – કુશીલનો સંગ ન કરવો.
१८९. बहुसाधु मध्ये लज्जाभयादिभिरपि भवत्येव गुर्वाज्ञानुल्लंघनम् ।
(ઉપવેશ પત્ર) અર્થ – ઘણા સાધુઓ વચ્ચે લજ્જા ભય વગેરેના કારણે પણ ગુરુ આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન થતું નથી.
१९०. गुणरागादवापैको बोधिबीज न चापरः ।
અર્થ – ગુણના રાગથી એક ચોં૨ બીજા ભવમાં બોધિબીજ પામ્યો અને બીજો ચોર ગુણદ્વેષથી બોધિબીજ ન પામ્યો. (ચોરી કરવા નીકળેલા ગુફામાં મુનિને ધ્યાનમાં ઊભેલા જોઇને એક ચોરે મુનિની પ્રશંસા કરી, જ્યારે બીજા ચોરે નિંદા કરી, તેથી પ્રશંસા કરનાર ચોર બોધિબીજ પામ્યો, નિંદા કરનાર બોધિબીજ ન પામ્યો.) १९१. जो आणं बहुमन्नति सो तित्थयरं गुरुं च धम्मं च । (ઉપવેશ પત્ર)
–
અર્થ – જિનાજ્ઞાનું બહુમાન કરે છે તે તીર્થંકર, ગુરુ અને ધર્મનું બહુમાન કરે છે.
१९२. जह किंपागफलाणं परिणामों न सुंदरो ।
तह भुत्ताण भोगाणं परिणामो न सुंदरो ॥
(ઉપવેશ પ્રાપ્તાન) અર્થ – જેમ કિંપાક વૃક્ષના ફળોનું પરિણામ સુંદર નથી તેમ ભોગવેલા ભોગોનું પરિણામ (પણ) સુંદર નથી.
૨૧)
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९३. पंचिंदिया मणुस्सा एगनर भुत्तनारिंगभंमि | उक्कोसे नवलक्खा जायंति एगहेलाए ।
(ઉપદેશ પ્રસાદ) અર્થ – એક પુરુષથી ભોગવેલી નારીના ગર્ભમાં એક સાથે
ઉત્કૃષ્ટથી નવ લાખ મનુષ્યો ઉત્પન્ન થાય છે. १९४. दंसणशुद्धिनिमित्तं तिक्कालं देववंदणाइयं ।
અર્થ – સમ્યગુદર્શનની શુદ્ધિ નિમિત્તે ત્રિકાળ દેવવંદન પૂજા
વગેરે છે. १९५. व्याकुल चित्तेन हि भोजने दोष संभवात् ।
અર્થ - આકુલ વ્યાકુલ ચિત્તથી ભોજન કરવાથી દોષનો
સંભવ છે. १९६. यदाज्ञा बाह्यं तन्मोक्षांगं न भवति ।
અર્થ - જે જિનાજ્ઞા બાહ્ય અનુષ્ઠાન હોય તે મોક્ષનું અંગ બનતું
નથી. १९७. संपूर्णाज्ञाकरणं च साधोरेव भवति, नेतरस्य ।
અર્થ – સંપૂર્ણ આજ્ઞાનું પાલન સાધુનેજ હોય, બીજાને નહિ. १९८. यः पुनर्यतना रहितः प्रवर्तते तस्य गुणोऽपि दोषायते ।
અર્થ - જે જયણા રહિત વર્તે છે તેનો ગુણ પણ દોષરૂપ
બને છે. १९९. न हि केवलज्ञानमसंख्येय वर्षायुषां भवति ।
અર્થ – અસંખ્યય વર્ષોના આયુષ્યવાળાઓને કેવળજ્ઞાન ન થાય. (સંખ્યાતા વર્ષના આયુષ્યવાળાનેજ કેવળજ્ઞાન થાય.)
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦. નર માને રામાવો : (થાના સૂત્ર)
અર્થ - કાર્યના અભાવમાં કારણનો અભાવ જોયો નથી. (કારણના અભાવમાં કાર્યનો અભાવ હોય, પણ કાર્યના
અભાવમાં કારણનો અભાવ ન હોય.) २०१. गीतार्थो हि गुरुलाघव पर्यालोचनेन यत् किञ्चन करोति
तत्सर्वं पापविशोधकमेव भवति । અર્થ - ગીતાર્થ ગુરુલાઘવના વિચારથી જે કાંઈ કરે છે તે સર્વ
પાપની શુદ્ધિ કરનારું થાય છે. २०२. नारकक्षेत्रे बादराग्निकायस्याभावात् ।
અર્થ - નરકમાં બાદર અગ્નિ ન હોય. २०३. अनादि संसारे नारकत्वस्यानन्तशः प्राप्त पूर्वत्वात् ।
અર્થ – અનાદિ સંસારમાં નારકપણું અનંતીવાર જીવે પૂર્વે 1. પ્રાપ્ત કરેલું છે. २०४. यः शास्त्रविधिमुत्सृज्य वर्तते कामचारतः ।
न स सिद्धिमवाप्नोति, न सुख में परां गतिम् ।। અર્થ – જે શાસ્ત્રોક્ત વિધિને છોડીને સ્વેચ્છાએ ચાલે છે તે
સિદ્ધિગતિને, સુખને અને ઉત્તમ ગતિને પામતો નથી. २०५. जो गिलाणं पडियरइ से मं पडियरइ ।
जो मं पडियरइ सो गिलाणं पडियरइ ।। (ओधनियुक्ति) અર્થ – જે ગ્લાન સાધુની સેવા કરે છે તે મારી (તીર્થંકરની) સેવા કરે છે અને જે મારી (તીર્થંકરની) સેવા કરે છે તે ગ્લાન (બિમાર) સાધુની સેવા કરે છે.
૨૨) –
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०६. प्रत्युपेक्षणाकाले अतिक्रान्ते एक कल्याणक यतः प्रायश्चित्त
મવતિ | અર્થ – પડિલેહણનો સમય વિતી ગયા પછી પડિલેહણ સાધુ કરે તો એક કલ્યાણકનું પ્રાયશ્ચિત આવે.
(૧ કલ્યાણક-એક છઠ્ઠ) (પાત્રા પડિલેહણનો કે વસ્ત્ર પડિલેહણનો વખત આવે તે જ વખતે પડિલેહણ સાધુ-સાધ્વીએ કરવું જોઇએ. ક્રિયાના કાળે
કરેલી ક્રિયા ઇચ્છિત ફળને આપનારી થાય છે.) २०७. न हि यथा देशनायां सर्वात्मना व्याप्रियमाणं
मनोवाक्कायत्रयं फलमाप्नोति तथाऽन्यत्र कृत्यान्तरे । અર્થ – જે રીતે મોક્ષમાર્ગની દેશનામાં સર્વથા મન-વચન કાયાના યોગો જોડાવાથી જેવું કર્મક્ષયનું ફળ પ્રાપ્ત થાય તેવું ફળ બીજા ધર્મકાર્યોમાં પ્રાપ્ત થતું નથી. (વ્યાખ્યાન આપતી વખતે મનવચન-કાયાના યોગો ખૂબ જ સ્થિર રહેવાથી ખૂબ નિર્જરા
થાય છે.) -ર૦૮. ક્રિયાને ચિયાને ચિત્તાવસ્થાન વિચા
અર્થ - ક્રિયા કરવા કાળે ક્રિયામાંજ ચિત્તને સ્થિર કરવું જોઈએ. २०९. परिपक्के हि भव्यत्वे प्रतिक्षणं वर्द्धन्ते एव जीवानां
शुभतराः परिणतयः इति । અર્થ - ભવ્યત્વનો પરિપાક થતાં જીવોનો શુભ પરિણામ પ્રતિક્ષણે વૃદ્ધિ પામતો રહે છે. (તથા ભવ્યત્વના પરિપાક વિના તો તીર્થંકર અને તીર્થંકરની આજ્ઞા પ્રત્યે હાર્દિક બહુમાન જન જાગે.)
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१०. अपेक्षाया दुःखरूपत्वादिति ।
અર્થ – અપેક્ષા દુઃખરૂપ છે. (જ્યાં ૫૨ વસ્તુની અપેક્ષા આવી ત્યાં ઓછાવત્તા પ્રમાણમાં દુ:ખ આવ્યું સમજો.) માટે સુખી થવા અપેક્ષા ઘટાડો.
२११. स्त्रीणां श्रीणां च ये वश्याः, तेऽवश्यं पुरुषाधमाः । स्त्रियः श्रियश्च वश्यास्ते, अवश्यं पुरूषोत्तमाः || અર્થ – જે પુરુષો સ્ત્રીઓને અને લક્ષ્મીને આધીન (પરવશ) છે તે અવશ્ય અધમપુરૂષો છે. અને જે પુરુષોએ સ્ત્રીઓ અને લક્ષ્મીને પોતાને આધીન કરી છે તે ઉત્તમ પુરુષો છે. પુરુષ ઉપ૨ સ્ત્રી અને શ્રીનો કાબુ ન જોઇએ. પરંતુ પુરુષનો સ્ત્રી અને શ્રી ઉપ૨ કાબુ જોઇએ. સ્ત્રી અને શ્રીની ગુલામીમાંથી મુક્ત બને તે જ સાચો પુરુષ કહેવાય.
२१२. आपदि मित्रपरीक्षा, शूरपरीक्षा रणांगणे भवति । वचने वंशपरीक्षा, स्त्रियः परीक्षा तु निर्धने पुंसि । અર્થ આપત્તિમાં મિત્રની પરીક્ષા, યુદ્ધભૂમિમાં શૂરવીરની પરીક્ષા, વચનમાં વંશની (કુલની) પરીક્ષા અને પતિની નિર્ધનતામાં સ્ત્રીની પરીક્ષા છે.
२१३. आरंभे नत्थि दया, महिलासंगेण नासए बंभं । संका सम्मतं पव्वज्जा अत्थरागेण ॥
·
અર્થ – આરંભમાં દયા નથી, સ્ત્રીસંગથી બ્રહ્મચર્યનો નાશ
-
થાય, જિન વચનમાં શંકા કરવાથી સમકિતનો નાશ થાય અને ઘનરાગથી પ્રવજ્યાનો નાશ થાય.
(આરંભ એટલે જીવનાશક પ્રવૃત્તિ.)
૨૨૨
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१४. श्रुतज्ञानाराधनाच्च केवलज्ञानमपि सुलभं ।
અર્થ – શ્રુતજ્ઞાનની આરાધનાથી કેવળજ્ઞાન પણ સુલભ બને છે. २१५. हार्द बहुमानेनैव हि गुरवो देवादयश्च तुष्यन्ति ।
અર્થ – હાર્દિક બહુમાનથીજ ગુરુદેવો અને દેવો પ્રસન્ન થાય છે. २१६. प्रतिपन्न निर्वाहस्यैव महतामुचितत्वात् । प्रतिपन्नस्य निर्वाहो, महतामिह लक्षणम् ।
અર્થ – (જે કોઈ વ્રત નિયમનો સ્વીકાર ક્યોં તેનો નિર્વાહ (पासन) प्राशना लोगे पए। वो भेखे.)
२१७. न तु एकस्य दोषदर्शन मात्रेण सर्वेषां तदाशङका कर्तुं युक्ता ।
અર્થ – કોઈ એકાદ વ્યક્તિમાં દોષ જોવા માત્રથી બધા માટે દોષની શંકા કરવી ઉચિત નથી.
२१८. मंत्रदेवताराधनादावपि हि फलस्य निस्संदेहत्वे एव फलप्राप्तिः न तु सन्देहे ।
અર્થ – (‘ફળ મળશે કે નહિ' આવી શંકા કરવાથી મંત્ર પણ ફળતો નથી)
२१९. यथा यथा निरीहत्वं, महत्त्वं हि तथा तथा । અર્થ – જેમ જેમ નિઃસ્પૃહતા તેમ તેમ મહત્ત્વ વધારે. २२०. उनोदरिका च प्रत्यहं तपोरूपत्वात् । અર્થ – ઉનોદરી કરવી તે નિત્ય તપરૂપ છે.
२२१. निर्जरा करणे बाह्यात् श्रेष्ठमाभ्यंतरन्तरं तपः । અર્થ – કર્મની નિર્જરા (નાશ) કરવામાં બાહ્યતપ કરતાં અત્યંત તપ શ્રેષ્ઠ છે.
૨૨૩
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२२. सुंदरजण संसग्गी सीलदरिइंपि कुणइ सीलड्ढे ।
जह मेरुगिरीजायं तणंपि कणगत्तणमुवेइ ।। (ओधनियुक्ति) અર્થ – સારા માણસનો સંગ શીલથી દરિદ્રી માણસને પણ શીલની સંપત્તિવાળો બનાવે છે. જેમ મેરૂગિરિના સંસર્ગવાળું
તૃણ સુવર્ણપણાને પામે છે તેમ. २२३. धर्मशास्त्रश्रवणस्यात्यन्त गुणहेतुत्वात् ।
અર્થ - ધર્મશાસ્ત્રોનું શ્રવણ અત્યંત ગુણનો હેતુ છે. (ધર્મ પામવાનું સાધન શાસ્ત્રશ્રવણ છે, પામેલા ધર્મને ટકાવવાનું.
અને વધારવાનું સાધન પણ શાસ્ત્રશ્રવણ છે.) २२४. प्रमावश्चासदाचार इति ।
अर्थ - असयार में प्रमाः . २२५. छेवट्टिका संहननो हि यद्यतिशयेनाराधनां करोति
ततस्तृतीये भवे मोक्ष प्राप्नोति । અર્થ – છેવઠ્ઠી સંઘયણવાળો જો અતિશય આરાધના કરે તો
તેથી તે ત્રીજા ભવે મોક્ષ પામે. २२६. महानिर्जराफलत्वात् सम्यक् सहनस्य । (भव भावना)
અર્થ - સમતાભાવે કષ્ટોને સહન કરવાથી મહા નિર્જરાનું ફળ
પ્રાપ્ત થાય છે. २२७. विनापवादं प्रमत्तसंयतो विनापराधं च गृही सम्यग्द्रष्टिः
जीवोऽयमिति साक्षात् ज्ञात्वा यो जीवघातें करोति तस्य विरति परिणामो दूरे, निश्चयतः सम्यक्त्वमपि न
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्यात्, अनुकम्पा या अभावेन सम्यक्त्वलक्षणाभावात् । અર્થ – અનુકંપા તે સમકિતની જનેતા પણ છે અને તેની પાલક પણ છે.) અનુકંપા વિનાનો કોઇ ધર્મ હોઈ શકતો નથી. અનુકંપા એ ધર્મની આધારશીલા છે.
२२८. परं पञ्चेन्द्रिय व्यापादन भयेन यदि सति सामर्थ्ये प्रवचनाहितं न निवारयति, तहिं संसारवृद्धिर्दुर्लभबोधिता चेत्यादि श्री कालिकाचार्य कथादौ भणितं ।
અર્થ – પરંતુ પંચેન્દ્રિય જીવોની હિંસાના ભયથી જો છતી શક્તિએ પ્રવચનના અહિતને નિવારવામાં ન આવે તો સંસારવૃદ્ધિ અને દુર્લભબોધિતા પ્રાપ્ત થાય' એ પ્રમાણે શ્રી કાલિકાચાર્યની કથામાં કહ્યું છે. (પ્રવચનના પ્રત્યનિકોને તો કોઈ પણ ભોગે સખ્ત નશ્યત કરવાની છે. ત્યાં પછી અહિંસાઅહિંસાની વેવલી વાતો કરવી મૂર્ખામી ગણાય.) અહીંયા પ્રવચનની ગંભીરતા સમજવા જેવી છે. નિરર્થક પ્રમાદના યોગે એક પણ નાના જીવને મારવાની મનાઈ કરતું શાસન, શાસનના શત્રુઓ સામે શસ્ત્રો ઉગામવાની હાકલ કરે છે. સર્વજીવહિતકર શાસનની રક્ષામાંજ સૌની રક્ષા રહેલી છે. २२९. चेतः शुद्धिश्च महानिर्जराहेतुत्वेन प्रवचने भणिता |
અર્થ – ચિત્તશુદ્ધિ મહાનિર્જરાનો હેતુ છે એમ પ્રવચનમાં કહ્યું છે. २३०. यथा वस्त्रेण जलं गलतो जलजीव विराधनायां सत्यामपि जीवरक्षा अभिप्राय एव ।
અર્થ – જેમ વસ્ત્રથી પાણીને ગાળતાં પાણીના જીવની વિરાધના
૨૨૫
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોવા છતાં પણ ત્યાં જીવરક્ષા કરવાનો જ આશય છે. (મોટા ત્રસ જીવોને બચાવવા પાણીના એકેન્દ્રિય જીવોની વિરાધનાને ગૌણ ગણવામાં આવી છે.)
કારણ કે તે સમયે બંનેને બચાવવાનું શક્ય નથી, તેથી ત્રસજીવોને બચાવી લેવાનું અનિવાર્ય બની જાય છે. (ગુરુલાધવના વિચારપૂર્વકજ સર્વત્ર વર્તવાનું છે.) મોટો લાભ થતો હોય તો થોડુંક નુકશાન પણ વેઠી લેવું પડે. २३१. अपवादपदं च ज्ञानादिस्थिति निमित्तमेव भवति, जिनाज्ञैव ।
અર્થ – અપવાદ પદ (સ્થાન) એ જ્ઞાનાદિ ગુણોની રક્ષા નિમિત્તેજ હોય અને તે માટે કારણે અપવાદસેવન કરવું તે જિનાજ્ઞા છે. (સંયમરક્ષા જ્યારે જોખમાતી લાગે ત્યારે જ અપવાદનું સેવન શાસ્ત્રોક્ત વિધિ મુજબ કરવાનું છે.)
२३२. पात्रे चोप्तं वित्तमनन्तगुणं भवेत् ।
તત્ત્વ
અર્થ – પાત્રમાં વાવેલું ધન અનંતગણું થાય.
२३३. केवली परेषां सम्यक्त्वाद्यलाभे धर्मदेशनामपि न करोति । અર્થ – કેવળજ્ઞાની બીજાઓને સમ્યક્ત્વાદિનો લાભ થાય એમ
G
ન હોય તો ધર્મદેશના પણ ન આપે.
२३४. सम्यकृत्वाभिमुखस्यैव भक्त्या साधुदान सद्धर्म
श्रवणादिकं मन्तव्य |
અર્થ – સમ્યક્ત્વની અભિમુખનેજ હૃદયની ભક્તિપૂર્વકનું સાધુદાન, સદ્ધર્મનું શ્રવણ વગેરે જાણવું.
૨૨૬
..
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३५. न हि मिथ्यात्वोदयमन्तरेण मिथ्याद्रष्टिमार्गाभिमतधार्मिकानुष्ठानेषु अनुमोदना सम्भवति ।
અર્થ – મિથ્યાત્વના ઉદય વગર મિથ્યાષ્ટિના માર્ગને અભિમત (માન્ય) ધાર્મિક અનુષ્ઠાનોની અનુમોદના સંભવતી નથી. २३६. चक्रवर्त्यादीनां राज्यादिसम्पत् पुण्यप्रकृतिलभ्याऽपि हेयैव । અર્થ – ચક્રવર્તી આદિની રાજ્યાદિ સંપત્તિ પુણ્યપ્રકૃતિથી લભ્ય છે, છતાં તે હેય જ (ત્યાજ્ય) છે.
२३७. पुण्यप्रकृतिलभ्यं च ज्ञानादिकमुपादेयमेव मोक्षकारणत्वात् । અર્થ – પુણ્યપ્રકૃતિથી લભ્ય જ્ઞાનાદિ સાધનો એ ઉપાદેય જ છે, મોક્ષનાં કારણ હોવાથી.
२३८. शुभभावसंयुक्तं जिनोक्तानुष्ठानं मोक्षकारणं । અર્થ – શુભભાવથી યુક્ત જિનોક્ત અનુષ્ઠાન મોક્ષનું સાધન છે. २३९. पापानुबधि पुण्यस्य वस्तुतः पापरूपत्वात् । અર્થ – પાપાનુબંધિ પુણ્ય વસ્તુતઃ પાપરૂપ છે.
२४०. यद्यपि जिनाज्ञारुचिः जैन प्रवचनेऽपि अल्पजनस्यैव भवति कालानुभावात् ।
અર્થ – જો કે જિનાજ્ઞાની રુચિ જૈનપ્રવચનમાં પણ થોડાક જ મનુષ્યોને થાય છે. દુષમકાળના પ્રભાવથી.
२४१. अविधिलब्धस्य श्रुतस्य प्रत्युतापायफलत्वेनालब्ध
कल्पत्वात् ।
અર્થ - અવિધિથી લીધેલું શ્રુતજ્ઞાન ઉલટું અપાયના ફળને પેદા કરનારૂં અને છે, તેથી ન લીધા બરાબર છે. (વિનય અને
૨૨૭
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
બહુમાનથી લીધેલું શ્રુત તો કલ્પવૃક્ષની માફક વાંછિત ફળને
આપનારું બને છે.) २४२. उत्सूत्रभाषिणो दर्शनमपि निषिद्धं ।
અર્થ – શાસ્ત્ર વિરૂદ્ધ બોલનારાને જોવાનો પણ નિષેધ છે; તો તેને મળવાનો અને તેની સાથે વાતચીત આદિનો તો સુતરાં
નિષેધ જ છે. २४३. ज्योतिष्क पर्यन्त देवेषु च जिनाज्ञाया अनाराधक
विराधना-मेवोत्पादात् । અર્થ - જ્યોતિષીદેવલોક પર્યત દેવોમાં જિનાજ્ઞાના અનારાધક (જિનાજ્ઞાની આરાધના ન કરનારા) અને જિનાજ્ઞાની વિરાધના
કરનારાઓનો જ ઉત્પાદ (ઉત્પત્તિ) હોય છે. २४४. बहुपापपरित्यागमन्तरेण अल्पपापरित्यागस्यायुक्तत्वात् ।
અર્થ – બહુ પાપનો ત્યાગ ર્યા વગર અલ્પ પાપનો ત્યાગ કરવો યુક્ત નથી. (દા. ત. માંસાહારનો ત્યાગ કર્યા વગર કંદમૂળનો ત્યાગ કરવો, દારૂનો ત્યાગ કર્યા વિના સરબતનો ત્યાગ કરવો, પરસ્ત્રીનો ત્યાગ કર્યા વિના સ્વસ્ત્રીનો ત્યાગ
કરવો.) २४५. आस्तां सर्वसंयमः, मिथ्याद्दशां संयमलेशोऽपि न भवति ।
અર્થ – સર્વસંયમ તો દૂર રહ્યું, પરંતુ મિશ્રાદષ્ટિને સંયમનો લેશ (અંશ) પણ ન હોય. (સમક્તિ વિના સંયમ શાને ?). સમકિતના સિક્કા (માક) વિનાનું સંયમ કદી હોઇ શકતું નથી.
- ૨છે –
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४६. अवश्य भाविनो वस्तुतः स्थगिति बलवताऽपि
कर्तुमशक्या । અર્થ - અવશ્ય બનનારી વસ્તુને રોકવા બળવાન પણ સમર્થ નથી.
(ભાવિભાવને મિથ્યા કરવા કોણ સમર્થ છે ?). २४७. न हि जैन प्रवचने किमपि तदस्ति यत्कस्यापि निंदास्पदं
ચાતા અર્થ – જૈન પ્રવચનમાં એવું કંઈ પણ નથી કે કોઈને પણ
નિંદાનું કારણ બને. २४८. यावत्कायिक व्यापारस्तावदारम्भादि सभवः, न च तद्
भित्या संयमाद्यनुष्टानमपि परिहर्त्तव्यं । અર્થ – જ્યાં સુધી કાયિક પ્રવૃત્તિ છે ત્યાં સુધી આરંભાદિનો સંભવ રહેવાનો. પણ તેના ભયથી સંયમનું અનુષ્ઠાન નહિ છોડવું જોઇએ. (દા. ત. વિહારમાં નદી ઉતરતાં પાણી વગેરેના જીવોની વિરાધના થાય છે, પરંતુ વિહાર કરવામાં ઘણા લાભો છે, તેથી ભગવાને સાધુઓને જયણાપૂર્વક નદી ઉતરવાનું
જણાવ્યું છે.) २४९. प्रव्रजितेन साधुना नैकत्र स्थेयं, कुलादिप्रतिबन्धेन बहु
दोष संभवात्, कित्ववश्यं ग्रामादिषु विहर्त्तव्यमेव । અર્થ – દીક્ષિત સાધુએ એક સ્થાને ન રહેવું, કારણ કે એક જ સ્થાને કાયમ રહેવાથી ગૃહસ્થોના કુલો ધરો સાથે મમત્વભાવ વધવાથી ઘણા દોષો ઉત્પન્ન થવાનો સંભવ છે. તેથી અવશ્ય સાધુએ એક ગામથી બીજે ગામ વિહાર કરવો જ. (સાધકે રાગ
–
૨) )
-
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
મમત્વથી દૂર રહેવાનું છે.) રાગ મમત્વથી જ્ઞાનાદિ ગુણોનો નાશ થાય છે. સાધુને એક જગ્યાએ બહુ રહેવાથી પરિગ્રહ
વધવાનો પણ પૂર્ણ સંભવ છે. २५०. संचादि प्रत्यनीकत्वानिवारण बोधिनाशादनन्त
संसारित्वमपि स्यात् । અર્થ – છતી શક્તિએ સંઘ શાસનના શત્રુઓનું નિવારણ ન કરે તો બોધિનો નાશ થવાથી અનંત સંસારીપણું. પણ પ્રાપ્ત થાય. (બધે જ શાંતિ શાંતિની વાતો કરનારા જિન શાસનને સમજેલા. જ નથી.) સર્વ જીવ હિતકર શાસન ઉપર શત્રુઓ ચઢી આવ્યા હોય તે વખતે છતી શક્તિએ શાન્ત બેસી રહેવું તે ભયંકર કોટિનો
અપરાધ છે. શાસન રક્ષા કરશે તેને જ પુનઃ આ શાસન મળશે. २५१. यथा साक्षात् सरागदृष्ट्या नारी निरीक्षणं पापं तथा
चित्र लिखित नारी निरीक्षणमपि पापं, तद् दर्शनात् તસ્કૃતિ I'"રિમિત્તિ ન નિષ્ણા ત્યાદિ.” અર્થ – જેમ સાક્ષાત સરાગદૃષ્ટિથી નારીનું નિરીક્ષણ કરવું પાપ છે તેમ ચિત્રમાં કે ફોટામાં ચિતરેલી કે પાડેલી સ્ત્રીને જોવી તે પણ પાપ છે. કેમ કે તે જોવાથી મૂળ સ્ત્રીનું સ્મરણ થાય છે. દશવૈકાલિક સૂત્રમાં કહ્યું છે કેઃભીંત ઉપર સ્ત્રીનું ચિત્ર હોય તો તે પણ જોવું નહિ. (નિમિત્તની અસર આ જીવ ઉપર ઘણી છે, માટે આત્માર્થીએ ખરાબ નિમિત્તોથી સદા દૂર રહેવું.)
( ઉ૩૦) )
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५२. प्रायःतीर्थप्रवाहे अविच्छिन्न तीर्थ परिपाट्यामपवादेन
પ્રવૃત્તિઃ | અર્થ – પ્રાયે કરીને અવિચ્છિન્ન તીર્થની પરંપરામાં અપવાદથી પ્રવૃત્તિ ચાલે છે. એકલા ઉત્સર્ગ માર્ગથી આ શાસનની પરંપરા ન ચાલે. જૈન શાસનરૂપી રથ ઉત્સર્ગ અને અપવાદરૂપી બે પૈડાથી જ ચાલે છે. માટે માત્ર ઉત્સર્ગ માર્ગી કે માત્ર અપવાદ માર્ગ ન બનવું. (એકલો ઉત્સર્ગ માર્ગ તો જિનકલ્પી વગેરે મુનિઓ માટે જ
હિતાવહ છે.) २५३. अपवादस्तावच्छ्रान्तानां पथिकानां विश्रामस्थान कल्पः ।
અર્થ – અપવાદ તો માર્ગમાં થાકેલા પથિકોને વિસામાના સ્થાન તુલ્ય છે. (ઉત્સર્ગમાર્ગ ઉપર ચાલતાં ચાલતાં થાકી જનારા સંયમાર્થી સાધુઓ માટે અપવાદ એક વિસામા તુલ્ય
છે.) २५४. साधु विरहित देशे श्रावकस्य निवासो न युक्तः ।
અર્થ – સાધુ રહિત દેશમાં શ્રાવકે રહેવું યુક્ત નથી. પરદેશમાં જનારા જેનોએ આ વાત મન ઉપર લેવા જેવી છે. પરદેશોમાં જનારા ઘણા જૈનોનું જૈનત્વ પડી ગયું. માટે જૈનત્વની રક્ષા ખાતર પરદેશ જવાનો મોહ છોડવા જેવો છે. પરદેશમાં પુણ્ય હશે તો પૈસો મળશે, પણ ત્યાંનાં ભયંકર પાપો વળગી પડશે. પૈસા માટે આ માનવજીવન નથી, પરંતુ પાપોને છોડવા માટે આ જીવન છે એ વાત ભૂલવી ન જોઈએ. આજના કાળે તો
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરલોકને સાવ ભૂલાવી દે તે પરદેશ' એ વ્યાખ્યા બરાબર
લાગે છે. પરદેશમાં જવું એટલે પાપના દેશમાં જવું. २५५. गुरुमन्तरेण दीक्षा न संभवति, दीक्षामन्तरेण च
सिद्धांताध्ययनमपि न संभवति । અર્થ - ત્યાગી ગુરુ વગર દીક્ષા સંભવતી નથી અને દીક્ષા વિના
સિદ્ધાંતનું અધ્યયન સંભવતું નથી. २५६. आभिनिवेशमिथ्यात्वं हालाहल विषकल्पं, नियमादनन्त
संसारपरिभ्रमण हेतुः । અર્થ – આભિનિવેષિક મિથ્યાત્વ હળાહળ ઝોર જેવું છે. તે
નિયમા અનંત સંસાર ભ્રમણનો હેતુ છે. ર૬૭. વનસૂત્ર સિદ્ધાંત છવ ન મવતિ |
અર્થ – કેવળ સૂત્ર સિદ્ધાંતજ નથી.
(પંચાંગી આગમ એ જ સિદ્ધાંત છે.) २५८. उत्पत्तिः पुनर्युगपत् तीर्थस्य, विगमोऽपि युगपद् भवति ।
અર્થ – તીર્થની ઉત્પત્તિ પણ એક સાથે થાય છે અને નાશ પણ એક સાથે થાય છે.
ચાઉવષ્ણો સંધો તિર્થં ચતુર્વિધ સંઘ તે તીર્થ. २५९. तीर्थं तु दूष्प्रभाचार्य पर्यन्तं ।
અર્થ – તીર્થ તો દુપ્પહસૂરિ સુધી ટકવાનું છે. २६०. सर्वेऽपि ऋजुजड ऋजुप्राज्ञ वक्रजऽलक्षणा 'मुक्ति
પશિશ: ત્રિભોવનન પૂનિતાર્ચ મન્નિા અર્થ - ઋજુ જડ, ઋજુ પ્રાજ્ઞ, વક્ર જડ સર્વ પણ સાધુઓ
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુક્તિમાર્ગના પથિકો છે. ત્રણે લોકને પૂજ્ય છે. સર્વે એક સરખા આરાધ્યસ્થાન છે. દુષમકાળના પ્રભાવથી જે તેઓમાં (સાધુઓમાં) દોષ દેખાય છે તે નહિવત્ જ છે. કાલના પ્રભાવે સૂક્ષ્મ દોષના કારણે તેઓ આરાધ્યસ્થાન પણ નથી એમ નહિ. અાર્થાત્ આરાધ્યસ્થાન છે.
२६१. गुरुपारतंत्र्याभावे च सूत्रार्थनिश्चयोऽपि न संभवति । અર્થ – ગુરુ પારતંત્ર્યના અભાવમાં સૂત્રાર્થનો નિશ્ચય સંભવતો નથી.
२६२. कारणिकोऽपवादः उत्सर्गादपि बलवान् भवति. અર્થ – કારણિક અપવાદ એ ઉત્સર્ગથી પણ બળવાન છે. એ પ્રમાણે શ્રી હેમચંદ્રસૂરિજીએ ન્યાયસૂત્રમાં કહ્યું છે.
-
२६३. यावदपवाद प्रयोजनं न पतति तावदुत्सर्ग एव बलवान् । અર્થ – જ્યાં સુધી અપવાદનું પ્રયોજન (કામ) પડતું નથી ત્યાં સુધી ઉત્સર્ગજ બળવાન છે.
२६४. मिथ्यानुष्ठानोपात्तात् पुण्याद अभिष्वङगः जायतेदृढम् । અર્થ – મિથ્યા અનુષ્ઠાનથી ઉપાર્જેલા પુણ્યથી દૃઢ આસક્તિ ઉત્પન્ન થાય છે.
२६५. गुरुलाघवं च विज्ञेयं धर्मे ।
અર્થ – ધર્મમાં ગુરુલાઘવ જાણવું જોઇએ. (પ્રત્યેક ધર્મ પ્રવૃત્તિમાં ગુરુલાઘવનો વિચાર જોઇએ.)
२६६. गुरुकुलवासः परमपदनिबंधनं । અર્થ – ગુરુકુલવાસ પરમપદનું કારણ છે.
૨૩૩
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૬૭. વજ્ઞિMય સંસક પક્ષસ્થાહપામિત્તેટિં
અર્થ – પાપમિત્રો એવા પાસત્યાદિનો સંસર્ગ છોડી દેવો જોઇએ. २६८. आराहमो अ जीवो सत्तट्टभवेहिं सिज्झई णियमा ।
અર્થ - આરાધક જીવ સાત-આઠ ભવમાં નિયમ સિદ્ધ થાય છે. २६९. पासथ्थाइ वंदमाणस्स, नेव कित्ती न निर्जरा होइ ।
जायइ कायकिलेशो, बंधो कम्मस्स आणाइ ॥ અર્થ – પાસત્થા વગેરે સાધુઓને વંદન કરતાં કિર્તિ થતી નથી કે નિર્જરા થતી નથી, માત્ર કાયક્લેશ અને કર્મનો બંધ
થાય છે. २७०. जे बंभचेरभट्ठा, पाए पाडंति बंभयारीणं ।
ते हंति ढूंटमुंटा. बोहि वि सुदुल्लहा तेसिं । અર્થ – જે બ્રહ્મચર્યથી ભ્રષ્ટ થયેલા હોય અને બીજા બ્રહ્મચારીઓને પગમાં પડાવે તો તે હાથ પગ વિનાના લૂલા લંગડા થાય છે અને બોધિ પણ તેઓને અત્યંત દુર્લભ બની
જાય છે. २७१. जम्म दुक्खं जरा दुक्खं, रोगा च मरणाणि च ।
अहो दुक्खो हु संसारे, जत्थ कीसंति जंतुणो | અર્થ - જ્યાં જન્મનું દુઃખ, જરાનું દુઃખ, રોગનું દુઃખ, મરણનું
દુઃખ છે એવા દુઃખમય સંસારમાં પ્રાણીઓ કલેશ પામે છે. ર૭૨. રામાનુવન્થતોડનત્ત સંસાર: (ઉપદેશ પ૬)
અર્થ - અશુભ કર્મના અનુબંધથી અનંત સંસારની પ્રાપ્તિ થાય છે.
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७३. सक्रियाऽनिवृत्तिरूपत्वाद् व्रतपरिणामस्य ।
અર્થ – વ્રતનો પરિણામ હૈયામાં હાજર હોય તો સત્ ક્રિયામાં
પ્રવૃત્તિ કરાવે છે.) २७४. दव्वादिया न पायं सोहणभावस्स होति विग्घकरा ।
बाह्यक्रियास्तु बहिर्व्यापाररूपा कायिकायादयः पुनस्तथा यादृशा द्रव्यादयो वर्त्तन्ते तादृसा एव भवन्ति । અર્થ – હૃદયમાં શુભ ક્રિયાનો દઢ રાગ (પક્ષ પાત) બેઠો છે તો ચારિત્રને ક્ષતિ પહોંચતી નથી. દા. ત. હૃદયમાં દાનની તીવ્ર રૂચિ છે, પણ નિર્ધનતાના કારણે બહારમાં મોટાં દાન દઈ શકતો નથી. તેથી તેનામાં દાનરૂચિ નથી એમ ન કહેવાય. હૃદયમાં તપની તીવ્ર રૂચિ છે, પરંતુ શારીરિક પ્રતિકૂળતા વગેરે કારણે વિશિષ્ટ તપ ન કરી શકતો હોય તો પણ તપનો પરિણામ (પક્ષપાત) છે, તો તે તપસ્વી જ કહેવાય. કાયાથી તપ કરે તે જ તપસ્વી એવું એકાંતે જૈન શાસનમાં નથી. કોઇની માત્ર બાહ્ય ક્રિયા જોઈને જ તેના માટે જલ્દી અભિપ્રાય બાંધી લેવા જેવો નહિ. કુરગડુ ઋષિની બાહ્ય ક્રિયા જોઈને પેલા ચાર તપસ્વીઓએ ઝટ અભિપ્રાય બાંધી લીધો કે આ તો પેટ-ભરો છે, તો પાછળથી પસ્તાવાનો અવસર આવ્યો. કોઇના અંતરના પરિણામ કેવા છે તેની છબસ્થ આત્માને શું
ચોક્કસ ખબર પડે ? २७५. यथाशक्त्याज्ञा परिपालनस्यैव चारित्ररूपत्वात्, तस्य
च सांप्रतमपिभावात् । અર્થ – યથાશક્તિ જિનાજ્ઞાનું પાલન જ ચારિત્રરૂપ છે. અને તે વર્તમાનકાળમાં પણ છે.
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
વર્તમાન દુઃષમકાળમાં જે પ્રમાણે પોતાની શારીરિક અને માનસિક શક્તિ હોય તે મુજબ જિનાજ્ઞાનું પાલન કરતા સાધુઓમાં ચારિત્ર છે જ. (દરેક વસ્તુ કાળ પ્રમાણે હોય.) આજે પહેલા જેવા બળ બુદ્ધિ ક્યાં છે ? આજે પહેલા જેવા ધાન્ય ક્યાં છે? છતાં જે કાળે જેવું મલે તેનાથી જીવન નિર્વાહ કરવાનો હોય છે. તેમ ભગવાન મહાવીરના સમયના સાધુઓ જેવું સંયમ વર્તમાનના દુર્બળ સંઘયણવાળા સાધુઓનું ન હોય તેથી તે સાધુ જ નથી એમ ન કહેવાય. કાળની અસર ઓછાવત્તા પ્રમાણમાં દરેકને થાય છે. માટે તો પાંચ કારણોમાં કાળને પણ એક કારણ ગણવામાં આવ્યું છે.
કાળ પણ કાર્યમાં કારણભૂત છે. ર૭૬. માત્મપ્રશંસયા : પ્રાણ્યિતિ.
અર્થ – આત્મ પ્રશંસા કરવાથી ધર્મ નાશ પામે છે. २७७. अर्थाधिगमस्य प्रायः कुशल परिणाम कारकत्वात् ।
અર્થ - (સૂત્રોના) અર્થનો બોધ (જ્ઞાન) પ્રાયે કુશળ પરિણામને કરનારો છે. અર્થજ્ઞાન વિનાનું માત્ર સૂત્ર જ્ઞાન જાઝો લાભ
કરતું નથી. સૂત્ર ભણીને પણ અર્થ જ્ઞાન તો મેળવવું જ જોઇએ. २७८. न च निरर्थकं वाक्यमुच्चारयन्ति सन्तः ।
અર્થ – સજ્જનો નિરર્થક વાક્ય ઉચ્ચારતા નથી. २७९. ये संयमार्थिनस्ते पराप्रीतिकं न कुर्वन्ति, संयमार्थित्वादेव ।
અર્થ – જે સંયમાર્થીઓ છે તે બીજાને અપ્રીતિ થાય તેવું કરતા નથી, કેમકે તેઓ સંયમાર્થી છે.
૨૩છે )
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८०. गुरूकुलत्यागिनां बहुमानेन पक्षपातेन करणभूतिन
उन्मार्गानुमोदना अनागमिकाचारानुमतिः, किं फला? दुर्गति प्रयोजना। અર્થ - ગુરુકુલ (ગુરુ આજ્ઞા નિશ્રા) ત્યાગીઓનું બહુમાન કરવાથી ઉન્માર્ગની અનુમોદના થાય છે. (આગમ વિરુદ્ધ
આચારની અનુમોદના થાય છે.) અને તેનું ફળ શું? તો દુર્ગતિ. ૨૮૧. માણ મવદંત નો વકૂફ મોદીસે !
सो आणाभंग अणवच्छं मिच्छत्त विराहणं पावे || અર્થ – જે આજ્ઞામાં વર્તતો નથી તેની ઉપબૃહણા (પ્રશંસા) મોહદોષથી કરે તો તે આજ્ઞા ભંગ, અનવસ્થા, મિથ્યાત્વ અને
વિરાધનાના ફળને પામે છે. ૨૮૨. સ્વમતિપ્રવૃર્મવપત્નત્વેનોત્તત્વાર્ા
અર્થ – સ્વમતિપૂર્વકની (શાસ્ત્રમતિ વગરની) પ્રવૃત્તિ ભવફળ તરીકે કહી છે. સ્વચ્છંદ પ્રવૃત્તિ સારી હોય તો પણ સંસાર વૃદ્ધિ
કરનારી છે. २८३. स्वाध्यायादयश्च निराबाधा गच्छावास एव ।
અર્થ – સ્વાધ્યાય, ધ્યાન, સંયમક્રિયા, તપ, ગુરુભક્તિ વગેરે ગચ્છમાં રહેવાથીજ નિરાબાધપણે થાય છે. (ગચ્છમાં રહેવાથી
જ્ઞાનાદિ ગુણોની વૃદ્ધિ થાય છે) २८४. आयुः क्षयादर्वाक् धर्मः कर्तव्य इति गुर्वाज्ञाऽस्ति ।
અર્થ – આયુષ્યના ક્ષયના પૂર્વે ધર્મ કરવો જોઇજો એ પ્રમાણે ગુરૂ આજ્ઞા છે.
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८५. आचामाम्लादौ अतिशय यत्नपरो भवेत् ।
અર્થ - આયંબિલ આદિના તપમાં અત્યંત પ્રયત્નવાળા બનવું. ૨૮૬. સમવ્યાનાં પૂર્વ રઘેરમાવા |
અર્થ – અભવ્યોને પૂર્વધર લબ્ધિનો અભાવ છે. ૨૮૭. માત્મશુદ્ધિ વિના તુ મિપિ સત્કૃત્યે ન શોમર્તા
અર્થ – આત્મશુદ્ધિ વિના કોઇપણ સત્કાર્ય શોભતું નથી. ૨૮૮. શ્રી શત્રુંજયે સ્વલ્પમપિર્ત પુષ્ય મહાપર્વ ભવતિ
અર્થ – શ્રી શત્રુંજય ઉપર થોડું પણ કરેલું પૂણ્ય મહાફળને
આપનારું થાય છે. २८९. प्रवचनभक्ते महाफलानि मत्वा भव्यै नित्यं तत्र प्रवर्तिव्यं ।
અર્થ - પ્રવચન ભક્તિ મહાફળવાળી જાણીને ભવ્ય જીવોએ
નિત્ય ત્યાં પ્રયત્ન કરવો જોઇએ. २९०. स्तोकेनापि प्रमादेन बहवी संसारवृद्धिः स्यात् ।
અર્થ – થોડા પણ પ્રમાદથી ઘણી સંસારવૃદ્ધિ થાય છે. २९१. नाशक्यमारभते, न च शक्ये प्रमाद्यति ।
અર્થ - (સંયમાર્થી) અશક્યનો આરંભ કરતો નથી અને શક્યમાં
પ્રમાદ કરતો નથી. २९२. आज्ञा पारतन्त्र्यं विना न शुद्धिः ।
અર્થ – આજ્ઞાની પરાધીનતા વિના આત્મશુદ્ધિ નથી. २९३. न क्षमं हि मुमुक्षुणांक्षणमपि निरभिग्रहाणामवस्थातुं ।
અર્થ-મુમુક્ષુઓએ એક ક્ષણ પણ અભિગ્રહ વિના રહેવું યુક્ત નથી.
૨૩છે
–
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९४. अप्रवृत्तोऽपि प्रतिबंधात् द्रव्यक्रियायामव्यावृतोऽपि भावेन परमार्थेन प्रवृत्त एव शुभभाववान् ।
અર્થ – બાહ્ય દ્રવ્યક્રિયામાં પ્રવૃત્ત ન હોવા છતાં પણ ભાવ પ્રતિબંધના કારણે પરમાર્થથી તે પ્રવૃત્ત જ છે.
બાહ્ય અનુષ્ઠાન ઉપર પૂર્ણ રાગ હૈયામાં હોય અને કોઇ વિષમ સંયોગવશ તે અનુષ્ઠાન ન કરી શકતો હોય તો પણ તેને પૂર્ણ રાગના કારણે અનુષ્ઠાન કરવા જેટલો લાભ મળે છે. અહિં શુભ ભાવનાનું પ્રાધાન્ય બતાવ્યું છે. બધી જ ક્રિયાઓ આ શરીરથી થવી મુશ્કેલ છે. પણ જે જે ક્રિયાઓ સાક્ષાત શરીરથી ન થઇ શકે એમ હોય તેના ઉપર બહુમાન ઘરવાથી ઘણો લાભ થાય છે.
२९५. स्वाध्यायादि क्रिययाऽसत्क्रीया निवृत्तिः ।
અર્થ – સ્વાધ્યાયાદિ ક્રિયાથી અસત્ ક્રિયાની નિવૃત્તિ થાય છે. २९६. दुःषमायामपि गुरुपारतंत्र्येण ये स्वाध्यायादिप्रधानयोग प्रवृत्तास्तेषां यतित्वमव्याहतम् ।
અર્થ - દુઃષમકાળમાં પણ ગુરુ પારતંત્ર્યના યોગે જે સાધુઓ સ્વાધ્યાયાદિ પ્રધાન યોગોમાં વ્યાવૃત (ઓતપ્રોત) રહે છે તેઓનું સાધુપણું અખંડિત રહે છે.
२९७. लोगो हि बज्जदिठ्ठि षायं ।
અર્થ – લોક પ્રાયે બહિર્દષ્ટિ વાળો છે. (અંતર્મુખ જીવો આજના કાળે ઘણા થોડા, બહિર્મુખ જીવો આજના કાળે ઘણાં.) २९८. द्रव्यादिभिर्युक्तस्य साधोरुत्सर्गो भण्यते । रहितस्य द्रव्यादिभिरेव तदनुष्ठानमपवादो भण्यते । (૩) –
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ – સંયમ સાધનામાં સહાયક દ્રવ્ય ક્ષેત્રાદિથી યુક્ત સાધુનું અનુષ્ઠાન ઉત્સર્ગ કહેવાય છે અને તેનાથી રહિત સાધુનું તે અનુષ્ઠાન અપવાદરૂપ કહેવાય છે. સંયમ સાધનામાં પ્રતિકુલ
દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાલાદિ હોય ત્યારે જ સંયમ સાધનાને ટકાવી રાખવા જ અપવાદ સેવવાની સંયમાર્થી સાધુઓને જરૂર પડે છે. २९९. अशक्तस्यैवोत्सर्गादपवादगतावधि कारात् ।
અર્થ – ઉત્સર્ગમાર્ગનું પાલન કરવા અશક્ત હોય એવા સાધુને જ અપવાદમાં જવાનો અધિકા૨ છે, સશક્તને નહિ. ३००. परोपकारो हि स एव सुधिया विधेयो य आत्मना उपकारको भवति ।
અર્થ – પરોપકાર બુદ્ધિમાને એવો જ કરવો કે જે પોતાના આત્માને અંતે ઉપકારક થાય.
(પરિણામે પોતાના આત્માને અપકારક નિવડતો પરોપકાર કરવા જેવો નહિ.) દા. ત. સાધુએ પરદેશમાં જઈ ધર્મપ્રચાર કરવો.
३०१. जगति दूर्लभं श्रुतरत्न मुपयच्छन् वर्त्तते । અર્થ – જગતમાં શ્રુતરત્નને આપનારા દુર્લભ છે. ३०२. कुविनेया मृदोरपि गुरोः खरपरुष प्रत्युच्चारणादिना कोपप्रकोपकाः भवन्तिः ।
અર્થ – કુશિષ્યો શાન્ત પ્રકૃતિવાળા ગુરુને ખરપરુષ વચનો બોલવાવડે કરીને કોપાયમાન કરે છે.
३०३. अर्धमागधिकभाषया तीर्थकृतां देशना प्रवृत्तेः । અર્થ – તીર્થંકરોની દેશના અર્ધમાગધિ ભાષાવડે પવર્તે છે.
૨૪૦
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०४. श्रुतज्ञानं सर्वातिशय रत्न कल्पं प्रायो गुर्बधीनं च |
અર્થ – સર્વાતિશાયી રત્ન સમાન શ્રુતજ્ઞાન પ્રાય કરીને ગુરુને
આધીન છે. ३०५. यदेव जिन प्रणीत प्रवचनार्थ परिज्ञानं तदेव परमार्थतः
श्रुतज्ञानं न शेषमिति । અર્થ - જે જિનપ્રણિત પ્રવચનના અર્થનું જ્ઞાન તે જ પરમાર્થથી
શ્રુતજ્ઞાન છે, બીજું નહિ. ३०६. सर्वथा स्वहितमाचरणीयं, किं करिष्यति जनो बहुजल्पः ।
विद्यते स न हि कश्चिदुपाय सर्वलोक परितोषकरो यः ।। અર્થ - (લોકરંજન તરફ લક્ષ ન આપતાં આત્મરંજન તરફ લક્ષ આપવા અહીં ઉપદેશ છે.) લોકરંજન માટે કરાતો ધર્મ કે ધર્મના ઉપદેશની કુટી બદામ જેટલી યે કિંમત નથી. લોકો પણ ભિન્ન ભિન્ન રુચિવાળા હોવાથી સર્વ લોકોનું રંજન કરવું શક્ય જ
નથી. ३०७. रागोऽपि वस्तु आसाद्यभवति, यादृशं जघन्यं मध्यममुत्कृष्टं वा वस्तु रागोऽपि तत्र ताद्दशो भवति ।
(
વૃ ન્ય મા. ૩) અર્થ - રાગ પણ વસ્તુને આશ્રીને (નિમિત્તે) ઉત્પન્ન થાય છે. જેવી જઘન્ય મધ્યમ કે ઉત્કૃષ્ટ વસ્તુ હોય તે પ્રમાણે ત્યાં રાગ પણ જઘન્ય મધ્યમ કે ઉત્કૃષ્ટ થાય છે. વસ્તુ સામાન્ય તો રાગ પણ સામાન્ય. વસ્તુ અસામાન્ય તો રાગ પણ અસામાન્ય થાય.
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
દા. ત. કાચની બંગડીઓ હોય તો રાગ થોડો થાય, સોનાની બંગડીઓ હોય તો રાગ તેનાથી થોડો વધારે થાય, અને હીરાની બંગડીઓ હોય તો રાગ ઘણો થાય. સામાન્ય ઘર હોય તો રાગ થોડો થાય અને બંગલો હોય તો રાગ વધારે થાય. સુતરાઉ કપડાં હોય તો રાગ થોડો થાય, ટેરેલીનનાં કપડાં હોય તો રાગ ઘણો થાય. સ્ત્રી સામાન્ય રૂપવાળી હોય તો રાગ થોડો થાય, સુંદર રૂપવાળી હોય તો રાગ વધારે થાય, માટે આત્માર્થીએ
રાગ વધે એવી ચીજોને પસંદ ન કરવી. ३०८. न च धर्मार्थं धनोपार्जनं युक्तम् (योगशास्त्र टीका)
અર્થ – ઘર્મ કરવા માટે ધનોપાર્જન યુક્ત નથી. ३०९. धर्मार्थं यस्य वित्तेहा तस्यानीहा गरीयसी ।
प्रक्षालनाद् हि पङकस्य दूरादस्पर्शनं वरम् ।। અર્થ – ધર્મ માટે ધનની ઈચ્છા કરવી તેના કરતાં ધનની ઈચ્છા ન કરવી વધારે સારી છે. કેમકે કાદવમાં પગ નાંખીને પછીથી પાણીથી ધોવો તેના કરતાં કાદવને અડવું જ નહિ એ જ શ્રેષ્ઠ છે. પાપ કરીને પૈસો કમાવવો અને પછી તે પાપને ધોવા માટે પૈસો ધર્મ માર્ગે ખર્ચવો તેના કરતાં પૈસા માટે પાપ જ ન કરવું તે શ્રેષ્ઠ છે. જૈન શાસ્ત્રોમાં દાનનું વિધાન પણ આરંભ અને પરિગ્રહના પાપથી બચવા માટે જ છે. આજે તો કેટલાક કહેવાતા દાનવીરો એક બાજુ દાનનો પ્રવાહ રેલાવતા જાય છે, અને બીજા બાજુ વધુને વધુ આરંભ અને પરિગ્રહમાં ફસાતા જાય છે. આ જીના ખૂબ જ ગંભીર વિચારણા
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
માંગી લે છે. દાનનો શાસ્ત્રીય માર્ગ લુપ્ત ન થઈ જાય તે આજના કાળે મોટો ચિંતાનો વિષય તઇ પડ્યો છે. શાસ્ત્ર વિધિ મુજબના દાનને જ મહત્ત્વ આપવું જોઇએ. ३१०. उज्वलवेषेण विभूषा भवति, विभूषातश्च चिक्कणः कर्मबन्धः ततश्च संसार पर्यंय्नमिति ।
અર્થ – ઉજ્વળ વેશથી વિભૂષા થાય છે, વિભૂષાથી ચિકણાં કર્મ બંધાય છે, અને ચિકણાં કર્મ બંધાવાથી સંસાર ભ્રમણ થાય છે.
३११. अकामी मण्डनप्रियो न भवतीति । (गच्छाचारवृत्ति) અર્થ – અકામી વિભૂષાપ્રિય ન હોય.
(શરીરની અને કપડાંની બહુ ટાપટીપ કરવી તે બ્રહ્મચારી માટે ખતરનાક છે. સ્ત્રીઓનું આકર્ષણ વધે એવું કાંઇ જ ઈરાદાપૂર્વક કરવું તે સ્વ-૫૨ને મહાન નુકસાન કર્તા છે.
३१२. न शंकितं श्रुतमन्यस्मै दीयते प्रवचने निषेधात् । અર્થ – શંક્તિ શ્રુત બીજાને આપવું નહિ, કારણ કે તેનો પ્રવચનમાં નિષેધ કરેલો છે,
३१३. पूजासत्कारादिना मदं कुर्यात् स न सर्वज्ञप्रणिते मार्गे विद्यते ।
અર્થ – પોતાના બહા૨માં થતાં પૂજા સત્કાર સન્માન વડે કરીને જે અભિમાન કરે તે સર્વજ્ઞ પ્રણિત માર્ગમાં નથી.
३१४. अक्षनिषद्यां विनाऽनुयोगं कुर्वतः श्रृण्वतञ्च प्रायश्चितं ।
(સમવાયાંT ટીમ)
૨૪૩
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ – સ્થાપનાચાર્ય પધરાવ્યા વિના સૂત્રોના અર્થની વાચના
આપતાં અને સાંભળતાં પ્રાયશ્ચિત આવે. ३१५. उस्सग्गे अववायं, आयरमाणो विराहओ होति । अववाए पुण पत्ते, उस्सग्ग निसेवओ भइओ ||
(નિશિથ સૂત્ર) અર્થ – ઉત્સર્ગના સ્થાને અપવાદને આચરનારો વિરાધક થાય છે. અપવાદના સ્થાને ઉત્સર્ગનું આચરણ કરનારો વિરાધક થાય કે ન પણ થાય. (મજબૂત વૃતિળાદિ હોય અને દુર્ગાન થાય તેમ ન હોય તો અપવાદનું સેવન ન કરે તો પણ વાંધો
નહિં)
३१६. ण वि किंवि अणुण्णायं, पडिसिद्धं वावि जिणवरिंदेहिं । एसा तेसिं आणा, कज्जे सच्चेण होयवं ।।
(નિશિથ સૂત્ર) અર્થ – એકાંતે કોઇ વસ્તુનું વિધાન નિષેધ નથી પરંતુ કાર્ય કરતાં હૃદયમાં માયા-કપટ ન જોઇએ. જે રીતે જ્ઞાન દર્શન ચારિત્રની રક્ષા, શુદ્ધિ અને વૃદ્ધિ થાય તે મુજખ વર્તવું એવી
ભગવાનની આજ્ઞા છે.) ३१७. जीहाए वि लिहंतो, ण भद्दओ जत्थ सारणा नत्थि | दंडेण वि ताडतो, स भद्दओ सारणाजत्थ ।।
(નિશિથ સૂત્ર) અર્થ – ગુરુ શિષ્યને જીભથી ચાટતો હોય તો પણ તે સારો નથી. જો ગુરુ શિષ્યને સારણા-વારણાદિ ન કરતા હોય તો.
A૨૪છે કે
–
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરંતુ ભલે ગુરુ કોઈ ભૂલ થતાં શિષ્યને દંડથી તાડના કરતા હોય પણ જો શિષ્યને સાયણા-વાયણા કરતા હોય તો તે ભલા છે. માત્ર આ લોકમાં જ હિતકારી ગુરુ તો સુગર કોટેડ પોઇઝન જેવા છે. આ લોકમાં હિતકારી ઉપરાંત પરલોકમાં હિતકારી ગુરુ જ સાચા ગુરુ છે. ભવ ભયથી શરણે આવેલા શિષ્યને સંસાર સાગરથી સંયમ પળાવી પાર ઉતારે તે ગુરુ કાષ્ઠની નાવ જેવા છે. સાચા ગુરુ શિષ્યના આત્માનું હિત પહેલું જુવે. જે ગચ્છમાં ગુરુ શિષ્યોને સાયણા વાયણાદિ કરતા હોય ત્યાંજ સંયમાર્થી આત્માએ વસવુ જોઇએ. સાધકે માત્ર શરીરની સગવડ ખાતર
ગુરુ કરવાના નથી. ३१८. स्त्रीणां यदि चारित्रं न स्यात् तर्हि साधुः साध्वी श्रावकः
श्राविकाचेति चतुर्वर्ण श्रमणसङध व्यवस्था न स्यात् । અર્થ – સ્ત્રીઓને જો ચારિત્ર ન હોય તો સાધુ-સાધ્વી, શ્રાવક શ્રાવિકારૂપ ચતુર્વિધ સંઘ વ્યવસ્થા ન થાય. ત્રિવિધ સંઘ માનવો પડે. પણ તીર્થકર ભગવંતો તો ચતુર્વિધ સંઘની સ્થાપના કરે છે.
સંઘનાં ચારે અંગો એક બીજાના પૂરક છે. ३१९. आसन्नकाल भव सिद्धियस्स जीवस्स लकखणं इणमो
विसय-सुहेसु ण रज्जइ सव्वत्थामेण उज्जमइत्ति । અર્થ – નજીકના કાળમાં જેની ભવમાંથી મુક્તિ થવાની હોય તેવા જીવનું લક્ષણ આ છે કે-તે વિષયસુખમાં આનંદ પામતો નથી અને સર્વ શક્તિથી તપ સંયમમાં ઉદ્યમ કરે છે.
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२०. भोगेच्छा निवृत्तिरुपं वैराग्यं ।
અર્થ – ભોગની ઇચ્છાનો ત્યાગ તે વૈરાગ્ય.
અર્થ
३२१. न च संसारभीरुतां विना धर्माधिकारो नाम । ભવભય વિના ધર્મનો અધિકાર પ્રાપ્ત થતો નથી. ભવનિર્વેદ વિના નિર્વાણની નિર્મળ ભાવના પ્રગટ થતી જ નથી. સંસાર ઉ૫૨ જેનું મન હોય તેનું મન મોક્ષ ઉપર ન હોય. સંસારના રાગીને મોક્ષનો રાગ ન હોય. એ તો સંસાર પ્રત્યે વૈરાગી બને તો જ મોક્ષનો રાગી બની શકે.
-
३२२. देहबलं यदि न दृढं तथापि मनोधृति बलेन यतितव्यम् । तृषितः पात्राभावे करेण किं नो जलं पिबति ? અર્થ – જે સંયમસાધનામાં દેહબળ મજબૂત ન હોય તો પણ મનના શ્રૃતિ બળવડે સંયમમાં યત્ન કરવો જોઇએ. તૃષાતુર મનુષ્ય પાણી પીવાના પાત્રના અભાવે શું હાથ વડે પાણી પીતો નથી ? પીવે જ છે. શરીરની શિથિલતાના કારણે સંયમ સાધનામાં મનનો ઉત્સાહ તો ઓસરવો ન જ જોઇએ.
કેટલીક સંયમ સાધનાઓ શારિરીક શક્તિના અભાવે મનના વિર્ષોલ્લાસથી કરવાની હોય છે.
३२३. न खलु केवल गीतार्थस्योपदेशऽधिकारः, संवेगं विनाभिनिवेशेनोत्सूत्रप्ररूपणादिना तस्य महादोष
सम्भवात् ।
અર્થ – સંવેગવિનાના માત્ર ગિતાર્થને પણ ઉપદેશ આપવાનો અધિકાર નથી, કેમકે સંવેગ વગર અભિનિવેશથી ઉત્સૂત્ર પ્રરૂપણા
૨૪૬)
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરવા વડે કરીને તેને મહાદોષ ઉત્પન્ન થાય.
(અનંત સંસાર પરિભ્રમણ રૂપ) ३२४, स्वयमसंविग्नस्य तस्य परोपदेशेन का वार्थसिद्धिः ?
संवेगं विना लोकरंजनाद्यर्थमेवोपदेशादौ प्रवृत्तिरित्यवश्यमस्य माया निकृति प्रसंगो दुर्लभ बोधित्वं चेत्यात्म बोधनमेवात्मार्थिना यतितव्यम्, एवं संविग्नस्याप्य गीतार्थस्योपदेशादौ नाधिकारः ।
| (અધ્યાત્મ મત પરીક્ષા) અર્થ – પોતાનામાં સંવેગ (મોક્ષાભિલાષ કે ભવભિરુતા) ન હોય તેને પરોપદેશથી શું કાર્યસિદ્ધિ થવાની હતી ? સંવેગ વિના લોકરંજન માટે જ ઉપદેશમાં પ્રવૃત્તિ થાય છે તેથી માયાકપટનો પ્રસંગ આવે અને દુર્લભ બોધિતાની પ્રાપ્તિ થાય માટે પોતાના આત્માને જ પ્રતિબોધવા આત્માર્થીએ પ્રયત્ન કરવો જોઇએ. એવી રીતે સંવેગી હોય પણ અગીતાર્થ હોય તેને પણ ઉપદેશનો અધિકાર નથી. આધુનિક ભાષામાં કહીએ તો વક્તા વૈરાગી અને વિદ્વાન શાસ્ત્રોનો જાણકાર હોવો જોઇએ. દયાળુ પણ ઊંટવૈદ્ય પાસે શસ્ત્રક્રિયા ન કરાવાય, તેમ દયાહીન નિષ્ણાત વૈદ્ય પાસે પણ શસ્ત્રક્રિયા ન કરાવાય. જેને તેને પાટ ઉપર ચઢીને ઉપદેશ આપવાનો અધિકાર નથી. અધિકારી જ
ઉપદેશ આપે તો જ સ્વ-પરને લાભ થાય. રૂ૨૫. ગુમાવ પ્રતિવંદ વ મોક્ષ: I (અધ્યાત્મની પરિક્ષા)
અર્થ – ગુરુ બહુમાન એ જ મોક્ષ છે. કારણ કે ગુરુ બહુમાન એ
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુક્તિનું અવષ્ય કારણ છે અને ગુરુ બહુમાનથી તીર્થંકરનો સંયોગ પણ પ્રાપ્ત થાય છે. ભવવ્યાધિનો ચિકિત્સક કોઇ હોય તો ગુરુ બહુમાન જ છે. ગુરુ બહુમાન હોય તો જ ભગવદ્
બહુમાન હોય, માટે મુમુક્ષુએ ગુરુ ઉપર બહુમાન રાખવું. ३२६. सानुबंधाशुभ कर्मणः सम्यक् प्रवज्यायोगात् ।
અર્થ – સાનુબન્ધ અશુભ કર્મવાળાને સમ્યગુ પ્રવજ્યા (દીક્ષા) ન હોય. (સાનુબન્ધ પાપ કર્મવાળાને ચારિત્રનો પરિણામ જ ઉત્પન્ન ન
થાય.) ३२७. आज्ञाप्रियत्वमपुनर्बन्धकादिलिङ्गम् ।
અર્થ – આજ્ઞા પ્રિયતા એ અપુનર્બન્ધક આદિનું લિંગ છે. આજ્ઞા પ્રિયતા, આજ્ઞાનું શ્રવણ, આજ્ઞાનો અભ્યાસ વગેરે અપુનર્બન્ધક
વગેરે જીવોમાં હોય. ३२८. यस्य भागवती सदाज्ञा प्रिया तस्य नियमतः संवेगइति
(પંથસૂત્રટીશ) અર્થ – જેને ભગવાનની આજ્ઞા પ્રિય છે તેને નિયમા સંવેગ હોય. જ્યાં આજ્ઞા પ્રયતા ત્યાં સંવેગ.
(જમ, જ્યાં ધૂમ ત્યાં અગ્નિ) ३२९. न चिंतिज्जा परपीडं । न भाविज्जा दीणयं ।
न गच्छिज्जा हरिसं | न निरिकिखज्ज परदारं | અર્થ – પરપીડનનો વિચાર ન કરવો. દિીનતાનો વિચાર ન કરવો.
- ૨૪છે )
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
બહુ હર્ષઘેલા ન બની જવું.
પરસ્ત્રીને જોવી નહિ. ३३०. यत्र भावोऽधिकस्तत्र फलमप्यधिकम् ।
અર્થ – જ્યાં ભાવ અધિક ત્યાં ફળ પણ અધિક. ३३१. थोवाहारो थोवभणिओ अ जो होइ थोव निदो अ ।
थोवोवहि उवगरणो तस्स हु देवावि पणमंति ।। અર્થ - થોડો આહાર, થોડું બોલવું, થોડી ઊંઘ અને થોડાં ઉપકરણો (કપડાં લત્તાં વગેરે) જેને હોય તેને દેવો પણ
નમસ્કાર કરે છે. ३३२. नहयेकांत ज्ञान रूचिः सम्यग्दर्शनी, नहयेकांत क्रिया
रूचि, सम्यग्दर्शनी, किन्तु सापेक्षदृष्टिरेव सम्यग्दर्शनी । અર્થ – એકાંતે જ્ઞાનરુચિમાં કે એકાંતે ક્રિયારુચિમાં સમ્યગદર્શન નથી, પરંતુ બંને તરફ સાપેક્ષભાવ હોય તો જ સમ્યગદર્શન
હોય. ૩૩. શુદ્ધોપલેશ છત્ત વિશે પૂળ્યા: I
અર્થ – શુદ્ધ ઉપદેશકો જ વિશ્વમાં પૂજ્ય છે. ३३४. रे भव्य ! हिताय वदामः सर्वागमेषु धर्म आत्मनशुद्धः!
परिणतिरेव, निमित्तस्योपादान प्राकटय हेतुत्वात् । અર્થ – સર્વ આગમોમાં ધર્મ એ આત્માની શુદ્ધ પરિણતિ જ છે. (પ્રતિમા, સાધુ, સાધર્મિક તીર્થો વગેરે) તો ઉપાદાનને પકવવામાં નિમિત્તભૂત છે.
-
૨૪છે
-
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३५. शुभोऽशुभो वा परिणामः सदैव बाह्यालम्बनतः एव
प्रवर्तते चित्तधर्मत्वात्, विज्ञानवदिति, यथा विज्ञानं बाह्यं नीलपीतादिकं वस्तु विना न प्रवर्तते एवं परिणामोऽपि ।
અર્થ - શુભ અથવા અશુભ પરિણામ (ભાવ) હંમેશા બાહ્ય આલંબનથી જ (નિમિત્તથી) ઉત્પન્ન થાય છે. ચિત્તનો ધર્મ હોવાથી વિજ્ઞાનની જેમ. જેમ વિજ્ઞાન બાહ્ય લીલી પીળી વગેરે વસ્તુ વિના ઉત્પન્ન થતું નથી એવી રીતે પરિણામ પણ બાહ્ય નિમિત્ત વગર ઉત્પન્ન થતુ નથી.
(સારા શુભ નિમિત્તોનું આલંબન લેતા રહીએ તો પ્રાયઃ અશુભ ભાવ જાગે નહિ. નિમિત્તની અસર મન ઉપર ભારે થાય છે, માટે ખરાબ નિમિત્તોથી દૂર રહેવું.)
३३६. संक्लिष्टाचरणस्य निष्फल त्वात् ।
અર્થ – સંક્લિષ્ટ આચરણ નિષ્ફલ છે.
-
३३७. सावद्ये आरम्भमये कार्ये सुकृतादि वचनं न वदेत् ।
(ભાષા રહસ્ય) અર્થ – આરંભમય સાવદ્ય કાર્યમાં આ સુકૃત છે કે સુકૃત એમ ન બોલવું જોઇએ.
(કોઇનો લગ્નનો વરઘોડો જોઇને, આણે સારૂં કામ ર્યું. ભાગ્યશાળી છે એમ ન બોલાય.)
३३८. सुकृते निरवद्ये तु तत्सुकृतादि वचनं वदेत् । અર્થ – પણ નિરવઘ સુકૃતમાં તે સુકૃત છે, સારૂં ક્યું એમ બોલવું.
(૨૫૦)
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
(દીક્ષાનો વરઘોડો જોઇને આ દીક્ષાર્થીએ સરસ ર્યું, ધન્ય છે તેને, તેણે જન્મ સફલ ર્યો એમ બોલાય.)
३३९. भयं परसंयोग विनाशे मवति ।
અર્થ – પ૨સંયોગના વિનાશમાં ભય ઉત્પન્ન થાય છે. ३४०. सर्वस्यापि परार्थस्य स्वार्थः पर्यवसानं ।
અર્થ – બધો જ પરમાર્થ અંતે સ્વાર્થમાં પર્યવસાન પામે છે. સ્વાર્થ માટે પાર્થ કરવો જોઇએ.
પાર્થ એ જ સાચો સ્વાર્થ છે.
३४१. स्वभाव सुखमग्नस्य संसारः किं करिष्यति ? અર્થ – સ્વાભાવિક સુખમાં મગ્ન મનુષ્યને સંસાર શું કરશે ? કાંઈ જ નહિ કરી શકે.
३४२. प्राग्भाविताः गुणा स्वतएव प्रगटी भवंति नेक्षुयष्टिपलालावृत्तां चिरकालं तिष्ठति ।
અર્થ – પૂર્વે ભાવિત કરેલા ગુણો પોતાની મેળે પ્રગટ થાય છે. જેમ શેરડીનો સાંઠો લાંબો વખત પલાલ (ઘાસથી) ઢંકાયેલો રહેતો નથી તેમ.
३४३. ज्ञानादयो गुणाः सर्वात्मनि संत्येव, सर्व साधारणे को મદ્રઃ ?
અર્થ – જ્ઞાનાદિ ગુણો સર્વે આત્માઓમાં રહેલા છે. સર્વ સાધારણ વસ્તુમાં શો મદ્દ (અભિમાન) કરવો'તો ? ३४४. कर्मविपाक विचित्रतां भुअन्नपि अखिन्नः तिष्ठति । कर्तृत्व काले नारति अनादरोतर्हि भोगकाले को द्वेष ?
૨૫૧)
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
उदयागतभोगकाले इष्टा निष्टता परिणतिः एव अभिनवकर्महेतुः। અર્થ – વિવેકી મનુષ્ય કર્મવિપાકની વિચિત્રતાને ભોગવવા છતાં ખેદ રહિત રહે છે. હે જીવ ! પાપ કર્મ કરતાં તેને અરતિ અનાદર નહોતા તો તે
પાપ કર્મના ભોગ કાળે શા માટે દ્વેષ કરે છે ? ३४५. जैनागममपि सम्यग्दृष्टि परिणतस्य शुद्ध वक्तुरेव
मोक्षकारणं, मिथ्यात्वोपहतानां तु भवहेतुरेब । અર્થ - જિનાગમો પણ સમ્યગ્દર્શનથી પરિણત (યુક્ત) શુદ્ધ વક્તાને જ મોક્ષનાં કારણ બને છે. મિથ્યાત્વથી નષ્ટ થયેલી બુદ્ધિવાળાઓને તો ભવતુ જ અને છે. (સમ્યગ્દષ્ટિએ ગ્રહણ કરેલાં મિથ્યા શાસ્ત્રો પણ સમ્યગ્દષ્ટિને સન્ રીતે પરિણમે છે, જ્યારે મિથ્યા દૃષ્ટિને સમ્યગૂ શાસ્ત્રો પણ ઉલ્ટાં પરિણમે છે.
(પાત્ર પ્રમાણે વસ્તુ પરિણામ પામે.) ३४६. अनुयोग शून्यं वचनं न प्रमाणं भवति ।
અર્થ – અનુયોગથી શૂન્ય વચન પ્રમાણભૂત બનતું નથી.
(સૂત્રાર્થનું વ્યાખ્યાન કરવું તેનું નામ અનુયોગ છે.) ३४७. भवमीय भीतानां प्राणीनां दृढं त्राणं यः करोति स'धन्यो'
महासत्त्वः । અર્થ – ભવભયથી ભય પામેલા પ્રાણીઓનું જે દઢ રક્ષા કરે છે. તે મહાસત્ત્વશાળી ધન્ય છે.
( ૨)
–
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४८. सर्वे साधनोपायाः एकं शुद्धं आत्म स्वरुपं समवतरंति । અર્થ – સર્વે સાધન ઉપાયો એક શુદ્ધ આત્મામાં સમવતાર પામે છે.
३४९. गुरुकुलवासाभावे आज्ञारुचित्वस्याप्यभावः । અર્થ – ગુરુકુલવાસના અભાવે જિનાજ્ઞારુચિનો પણ અભાવ હોય. જ્યાં જિનાજ્ઞાની રુચિ હોય ત્યાં ગુરુકુલવાસ હોય. ३५०. अपवादपद प्रत्ययाः विराधनाया अपि निर्जराहेतुत्व तत्र तत्र व्यवस्थापितम् । (ઉપવેશ રT)
અર્થ અપવાદ પદના નિમિત્તની વિરાધના પણ નિર્જરાનો હેતુ છે એમ અપવાદના સેવનથી થતી વિરાધના તે તે આગમગ્રંથોમાં જોવા મળે છે.
-
(જેમ કાલિકસૂરિજી મહારાજે સરસ્વતી સાધ્વી નિમિત્તે વિરાધના કરી તે તેમને મહાન નિર્જરાનો હેતુ બની.)
સંયમરક્ષા, સંઘરક્ષા, શાસન રક્ષાના શુદ્ધ ધ્યેયથી કા૨ણે વિરાધના કરવામાં આવે તો પણ તે નિર્જરાનુ કારણ બને છે. ३५१. यावंतं कालं न मूलोत्तरगुणस्खलना तावानेव कालो निश्चयतः प्रवज्या पर्यायः परिगण्यते ।
અર્થ – જેટલા કાળ સુધી મૂલગુણ અને ઉત્તરગુણની સ્ખલના વિનાનો હોય તેટલા કાળનો પ્રવજ્યા પર્યાય (દીક્ષા પર્યાય) નિશ્ચયનયથી (પરમાર્થથી) ગણાય છે.
३५२. आगमनिरूपित विधि निरपेक्ष तयाऽऽगमार्थमनुतिष्ठन्नपि न तद्भक्तः, किन्तु तद्विष्ट एव ।
૨૫૩
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ – આગમોક્ત વિધિથી નિરપેક્ષ બનીને (ઉપેક્ષા કરીને) આગમમાં બતાવેલી ક્રિયાઓ કરતો હોવા છતાં પણ તે તે ક્રિયાના પ્રેમી નથી પણ દ્વેષી જ છે.
વિધિના પૂર્ણ પક્ષપાત વિનાની શાસ્ત્રોક્ત ક્રિયાઓ પણ કલ્યાણ કરી શકતી નથી, પરંતુ વિધિનો અનાદર કરવાથી ઉલટું અકલ્યાણ થાય છે. માટે ક્રિયામાં વિધિનો ખૂબ જ આગ્રહ જોઇએ.
३५३. यस्य त्वनादरः शास्त्रे तस्य श्रद्धादयो મુળા: ': । उन्मत्त गुण तुल्यत्वान्न प्रशंसास्पदं सताम् ।। અર્થ – જેને શાસ્ત્ર ઉપર અનાદર છે તેના શ્રદ્ધા આદિ ગુણો પણ ઉન્મત્ત પુરુષના ગુણ તુલ્ય છે, તેથી સજ્જનોને તે ગુણો પ્રશંસા કરવા લાયક નથી બનતા. (જેને શાસ્ત્રો ઉપર આદર ન હોય તેને દેવ ગુરુ, ધર્મ, સંઘ ઉપર પણ આદર ન હોય.) ३५४. उपदेशं विनाप्यर्थ कामौ प्रति पटुजनः ।
धर्मस्तु न विना शास्त्रादिति तत्रादरो हितः ||
અર્થ – ઉપદેશ વિના પણ અર્થ કામ પ્રત્યે તો લોક હોશિયાર છે, ધર્મ તો શાસ્ત્રના ઉપદેશ વિના સમજાય તેવો નથી માટે ત્યાં શાસ્ત્રમાં આદર હિતકારી છે. અધ્યાત્મ યોગની પ્રાપ્તિનો અવસર ક્યારે ?
३५५. चरमे पुद्गलावर्ते यतो यः शुक्लपाक्षिकः ।
"
भिन्नग्रन्थिश्चरित्री च तस्यैवैतदुदाहुतम् II ( योगबिन्दु) અર્થ – ચરમ પુદ્ગલાવર્તમાં જે શુક્લપાક્ષિક હોય, ગ્રંથીભેદ
૨૫૪
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેલો હોય અને દેશવિરતિ અથવા સર્વવિરતિ (ચારિત્રી) હોય તેનેજ તે અધ્યાત્મયોગ પ્રાપ્ત થયો એમ કહ્યું છે. ३५६. पूर्वसेवा तु तन्त्रज्ञैर्गुरूदेवादि पूजनम् ।
सदाचारस्तपो मुक्तयद्वेषश्चेह प्रकीर्तिता ।। (योगबिन्दु) અર્થ – યોગની પૂર્વ સેવાના ચાર ગુણ શાસ્ત્રના જાણકારાઓએ બતાવેલા છેઃ- (૧) ગુરુદેવાદિનું પૂજન, (૨) સદાચાર, (૩) તપ, (૪) મુક્તિનો અદ્વેષ.
३५७. अमृत अनुष्ठाननुं स्वरूप -
जिनोदितमिति त्वाहु र्भावसारमदः पुनः । संवेगगर्भमत्यन्तममृतं मुनि पुङ्गवाः ।। અર્થ – આ પ્રસ્તુત અનુષ્ઠાન જિનોક્ત છે એવા અભિપ્રાયથી કરે. શુદ્ધ શ્રદ્ધા જેમાં પ્રધાન હોય, નિર્વાણની અભિલાષા અત્યંત હોય અને અમરણનો હેતુ હોવાથી અમૃત અનુષ્ઠાન કહેવાય છે. ३५८. उपयुक्त द्रव्यक्रियाया एव भावक्रिया प्राप्तिहेतुत्वात् ।
અર્થ – ઉપયોગવાળી દ્રવ્યક્રિયા જ ભાવક્રિયાની પ્રાપ્તિનો હેતુ છે. ३५९. न सत्पुरुषाणामापद्यपि निज प्रतिज्ञा भंग उचित અર્થ – સત્પુરુષોને આપત્તિમાં પણ પોતાની પ્રતિજ્ઞાનો ભંગ કરવો ઉચિત નથી.
३६०. प्रशस्त शकुना यात्रानुकूल पवनस्था । उत्साहो मनसश्चैतत्, सर्वं लाभस्य सूचकं ॥ અર્થ – સારા શુકન, અનુકુળ પવન અને મનનો ઉત્સાહ આ સર્વે લાભને સૂચવનારાં છે.
૨૫)
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६१. कर्मबन्धस्य योगान्वयव्यतिरेकानुविधायि ।
અર્થ – કર્મબંધને યોગ સાથે અન્વય વ્યતિરેક છે.
કર્મબંધ હોય ત્યાં યોગ હોય અને કર્મબંધ ન હોય તો યોગ ન હોય.
૧૩મા ગુણઠાણા સુધી કર્મબંધ હોય છે કારણ કે ત્યાં સુધી મન વચન કાયાના યોગો છે.
૧૪મા ગુણઠાણે કર્મબંધ નથી કારણ કે ત્યાં મન વચન કાયાના યોગો નથી.
(યોગ સર્વથા યોગ નિરોધ છે.)
३६२. नापि किंचिदकल्पनीयमनुज्ञानं, कारणे समुत्पन्ने नापि किंचित् प्रतिषिद्धम् ।
અર્થ – તીર્થંકર દેવોએ (નિષ્કારણે) કોઈ પણ અકલ્પનીયની આજ્ઞા નથી આપી, અને કારણ ઉત્પન્ન થયે કોઇ પણ વસ્તુનો નિષેધ નથી કર્યો.
३६३. मोक्षबीजस्य जिनवचनस्यान्यवचन सदृशतो हंकनं
महदज्ञानम् ।
અર્થ – આજે તો કેટલાક જમાનાવાદીઓ ગાંધીની અહિંસાને મહાવીરની અહિંસા સાથે સરખાવે છે, તે ભયંકર આશાતના છે. સમુદ્રની સરખામણી કદીયે સરિતા સાથે થાય ખરી ? કલ્પવૃક્ષની સરખામણી કદીયે બાવળ સાથે થાય ખરી ?
३६४. मारयन्ति दुःषमायां विषादयो यथा, तथैव साधूनाम् । निष्कारण प्रतिसेवा सर्वथा विनाशयति चरणम् ॥
૨૫૬
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ – જેમ આ દુઃષમકાળમાં વિષાદિ મારે છે તેમ સાધુઓને
-
નિષ્કારણ પ્રતિસેવા (વિરાધના) (સંયમ વિરૂદ્ધ આચરણ) સર્વથા સંયમનો નાશ કરે છે.
३६५. काज्जो परोवयारो परिहरियव्वा परेसिं पीडाय । हेया विसयपवित्ती भावेयव्वं भवसरुवं ॥
અર્થ – પરોપકાર ક૨વો, પરપીડાને છોડી દેવી, વિષયની પ્રવૃતિનો ત્યાગ કરવો અને ભવ સ્વરૂપનો વિચાર કરવો.
३६६. देहं गेहं च धणं सयणं मित्ता तहेव पुत्ताय । अण्णा ते परदव्वा एएहिंतो अहं अण्णो ॥ અર્થ – દેહ, ઘર, ધન, સ્વજન, મિત્રો તથા પુત્રો તે મારા આત્માથી જુદા છે તે કેંદ્રવ્યો છે. અને હું પણ તેઓથી જુદો છું. (ઉપદેશ રહસ્ય)
३६७. किं बहुणा इह जह जह रागदोषा लहुं विलिज्जंति । तह तह पट्टिअव्वं एसा आणा जिणिदाणं || (ઉપવેશ પફ્સ) અર્થ – વધુ કહેવાથી શું ? જેમ જેમ રાગદ્વેષનો જલ્દી ક્ષય થાય તેમ તેમ વર્તવું એજ જિનેશ્વર દેવોની આજ્ઞા છે. ३६८. सुकृतं वर्धते सम्यक् परपुण्य प्रशंसया । आत्मस्तुत्यन्यनिन्दाभ्यां हीयते सुकृतं निजम ||
(ધર્મપરિક્ષા) અર્થ – પરના પુણ્યની પ્રશંસાથી સુકૃત વૃદ્ધિ પામે છે. આત્મ પ્રશંસા અને પર નિંદાથી પોતાનું સુકૃત ઘટે છે.
૨૫૭
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६९. सो उवचारी जो किर सम्मं धम्मंमि द्वावए अन्नं ।
सो चेव महावेरी जो पावपहे पयट्टेइ ||
.
અર્થ – જે બીજાને ધર્મમાં સ્થાપે છે (જોડે છે) તે ઉપકારી છે અને જે બીજાને પાપના માર્ગમાં જોડે છે તે મહાવેરી છે.
"
३७०. चरणं किं नाम ? षट्काय संयम एव पृथ्वीजलज्वलन पवन वनस्पति त्रसकाय जीव रक्षैव एतेषु षट्जीवनि कायेष्वेकमपि जीवनिकायं विराघयन् जगद् कर्तुराज्ञा विलोपकारित्वादचारित्री संसार परिवर्द्धकश्च ।
અર્થ – ષટ્ જીવનિકાય માંથી એક પણ જીવનિકાયની વિરાધના કરતો જિનાજ્ઞાનો લોપ કરનારો હોવાથી અસંયમી અને સંસાર વૃદ્ધિ કરનારો છે.
.
३७१. य एवं गुरं मूलगुण महाप्रासादधरणस्तंभ संनिभमप्यल्पदोषदुष्टत्वेन मुञ्चति तस्मै अन्योऽपि न रोचते, कालानुभावादेव सुक्ष्मदोषाणां प्रायः परिहर्तुमशक्यत्वात् ।
અર્થ – જે મૂલ ગુણરૂપી પ્રાસાદ (મહેલ)ને ધારણ ક૨વા માટે સ્તંભ સમાન એવા એક ગુરુને અલ્પ દોષના કારણે છોડી દે છે તેને બીજો પણ (ગુરુ) ગમતા નથી. દુઃષકાળના પ્રભાવના કા૨ણે જ સૂક્ષ્મ દોષોનો ત્યાગ કરવો પ્રાયે અશક્ય છે.
નોંધ - ગુરુ પંચમહાવ્રતથી યુક્ત તો જોઇએ જ. પણ શીઘ્ર
.
કોપાયમાન થઈ જતા હોય, વાક્છતા ઓછી હોય, થોડો પ્રમાદ હોય એટલા માત્રથી ગુરુને છોડવાના નથી. શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે
૨૫)
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
કે-મૂલ ગુણ શુદ્ધો ગુરૂ ને મોક્તવ્ય | મૂલ ગુણ શુદ્ધ ગુરુને
છોડવા ન જોઇએ. ३७२. तत्त्वश्रद्धान पूतात्मा रमते न भवोदघौ ।
અર્થ - તત્ત્વની શ્રદ્ધાથી પવિત્ર થયેલો આત્મા સંસાર સમુદ્રમાં
રમતો નથી. ३७३. जीवस्याध्यवसाय हानिवृद्धियुक्तत्वाच्च ।
અર્થ – છબાસ્થ જીવના અધ્યવસાયો હાનિ વૃદ્ધિથી યુક્ત હોય છે. રૂ૭૪. ત્વરિત વિ વર્તવ્ય ! વિલુકા સંસાર સત્તતિષ્ઠ:I
અર્થ - વિદ્વાન મનુષ્ય જલ્દી શું કરવું જોઈએ ? તો સંસાર
સંતતિનો છેદ કરવો. ३७५. ववहारेण सुद्धणं अर्थ सुद्धि जओ भवे । अथेणं चेव
सुद्धणं आहारो होइ सुद्धओ । आहारेणं तु सुद्धेणंदेहसुद्धि जओ भवे । सुद्धेणं चेव देहेणं धम्म जोगो य जायइ । जं जं कुणइ किच्चं तु, तं तं से सफलं भवे ॥ अन्नहा अफलं, जं जं किच्चं तु सो करे । ववहारशुद्धि रहिओ धम्मं खिंसावए सयं ।। (देवद्रव्य सप्ततिका) અર્થ – વ્યવહાર શુદ્ધિથી અર્થ શુદ્ધિ થાય છે, અર્થ શુદ્ધિથી આહાર શુદ્ધિ થાય છે, આહાર શુદ્ધિથી દેહશુદ્ધિ થાય છે, દેહશુદ્ધિથી ધર્મનો યોગ પ્રાપ્ત થાય છે. અને પછી જે જે કાર્ય કરે છે તે તે સફળ થાય છે. જે કોઈ તેથી ઉલટી રીતે (વિપરિત રીતે) જે જે કાર્ય કરે છે તે તે નિષ્ફળ જાય છે. વ્યવહાર શુદ્ધિ રહિત મનુષ્ય ધર્મની અને પોતાના આત્માની નિંદા કરાવે છે.
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
(વ્યવહાર શુદ્ધિ એટલે આજીવિકાની શુદ્ધિ. અને લોકો સાથે ન્યાય નીતિ અને પ્રમાણિકતા પૂર્વકનો અમારી
સભ્યતાભર્યો વર્તાવ) ३७६. श्वः कार्यमद्य कुर्वीत पूर्वाहने चापराहिन कम् ।
न हि प्रतीक्षते मृत्युः कृतं वास्य न वा कृतम् ।। અર્થ - કાલ કરવાનું કામ આજ કર, છેલ્લા પહોરે કરવાનું કામ પહેલા પહોરે કર. કારણ કે મૃત્યુ રાહ જોતું નથી કે આણે કામ ક્યું કે નથી ક્યું: (સત્કાર્ય શીઘ્ર કરવું. કારણ કે અકાલચારી,
શિકારી એવું મૃત્યુ ક્યારે આવશે તેની ખબર નથી. રૂ૭૭. મનસ્તાપ ન ઉર્વીત માપવાં પ્રાણ !
અર્થ – આપત્તિ આવતાં મનમાં સંતાપ ન કરવો. રૂ૭૮. શાસ્ત્રવિધિ મુન્શન્ય વર્તત વગવારતઃ |
न स सिद्धिमवाप्नोति न सुखं न परां गतिम् ।। અર્થ – શાસ્ત્રવિધિને છોડીને જે સ્વેચ્છાએ ચાલે છે તે મોક્ષને,
સુખને અને ઉત્તમગતિને પામતો નથી. ३७९. यथा रोग चिकित्सायां मनाक् देहस्य पीडा सत्यपि न
बाधिका आरोग्य सिद्धेः, एवं तपस्यपि देहपीडा भावारोग्य संसिद्धेर्न भावतो बाधिका । અર્થ – જેમ રોગની ચિકિત્સામાં થોડીક દેહની પીડા હોવા છતાં તે બાધક નથી, કેમકે તેનાથી આરોગ્ય પ્રાપ્ત થાય છે, એવી રીતે તપમાં પણ થોડીક દેહપીડા હોવા છતાં તેનાથી ભાવ આરોગ્ય (મોક્ષ)ની પ્રાપ્તિ થતી હોવાથી તે (હપીડા)
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
તત્ત્વતઃ બાધક નથી. (અલ્પ દુઃખ વેઠવાથી મોટુ અને દીર્ઘકાળનું સુખ મળતું હોય તો તેવા અલ્પકષ્ટની પરવા કોણ કરે ?) ३८०. मनुष्य जन्म दुर्लभ केम ?
अज्ञान प्रमाद दौषतः ।
અર્થ
– અજ્ઞાન અને પ્રમાદદોષના કારણે મનુષ્યજન્મ દુર્લભ બને છે. જ્ઞાની અને અપ્રમાદી માટે મનુષ્ય જન્મ દુર્લભ નથી. ३८१. सूत्र ग्रहण फलं हि यथावस्थितोस्सर्गापवाद शुद्धहेयोपादेय पदार्थ सार्थ परिज्ञानं तदनुसारेण चरणकरण प्रवृत्तिश्च |
―
(ઉપદેશ ૧૬) અર્થ – (શાસ્ત્રો ભણવાનું ફળ મોક્ષમાર્ગનું સ્પષ્ટ જ્ઞાન થાય અને તેને અનુસાર મોક્ષમાર્ગમાં બરાબર પ્રવૃત્તિ થાય તે છે.) ३८२. अप्रशांतमतौ शास्त्र सद्भाव प्रतिपादनं दोषाय । अभिनवोदीर्णो शभनीयमिव ज्वरे |
અર્થ – જેમ નવા આવેલા તાવમાં ઔષધ દોષકારી બને છે, તેમ અપ્રશાન્ત મતિવાળાને શાસ્ત્રનું રહસ્ય દોષ માટે થાય છે. અર્થ – (ભગવદ્ બહુમાન અને શાસ્ત્રાનુસારી પ્રવૃત્તિ એ મુક્તિને શીઘ્ર સાધી આપે છે.)
અર્થ – રસવિદ્ધ તાંબુ એક વાર સૂવર્ણપણાને પામ્યું તે પામ્યું, પુનઃ તે તાંબાપણાને પામતું નથી.)
(જિનેશ્વરદેવમાં એક૨સીભૂત થયેલો આત્મભાવ એક દિવસે તે પરમાત્મભાવમાં નિયમા ભળી જવાનો) જેમ સમુદ્રમાં ભળી
૨૬૧
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગયેલું એક બિંદુ સદા અક્ષય બની જાય છે, તેમ આપણો
આત્મભાવ ભગવાનમાં ભળી જવાથી અક્ષય ભાવને પામે છે. ३८३. बुद्धि जुया एवं तं बुज्जंति, ण ऊण सवेसि ।
અર્થ – બુદ્ધિથી યુક્ત પુરૂષો જ આ પ્રકારે તત્ત્વને જાણે છે,
પણ બધા નહિ. ३८४. यतनाया एव सर्वश्रेयो मूलत्वात् (अध्यात्म मत परीक्षा)
અર્થ - યતના જ (જયણા જ) સર્વ કલ્યાણનું મૂળ છે. (યતના છે ત્યાં જ યતિપણું છે)
(યતિ યતના વિનાનો ન હોય) ३८५. चत्वारी खलु कर्माणि संध्याकाले विवर्जयेत् ।
आहारं मैथुनं निद्रां स्वाध्यायं च विशेषतः ।। आहारात् जायते व्याधिः क्रूरगर्भश्च मैथुनात् । निद्रातो धननाशश्च , स्वाध्याये मरणं भवेत् ।। અર્થ – સંધ્યા ટાણે (વખતે) ચાર કર્મો (કામો) છોડી દેવાં. આહાર, મૈથુન, નિદ્રા અને વિશેષ કરીને સ્વાધ્યાય. કેમકે સંધ્યા વખતે આહાર કરવાથી વ્યાધિ થાય છે, મૈથુન સેવવાથી ક્રૂર ગર્ભ રહે છે, નિદ્રા કરવાથી ધનનો નાશ થાય છે અને સ્વાધ્યાય
કરવાથી મરણ થાય છે. ३८६. बहुमान विना बहूनाऽपि विनयेन गृहीता विद्या फलप्रदा
न स्यात् । बहुमाने सति तु स्वल्पेनापि विनयेन फलप्रदा ચાતું ! અર્થ – બહુમાન વિના ઘણી ગ્રહણ કરેલી વિદ્યા પણ ફલદાયી
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
થતી નથી. જ્યારે બહુમાન હોય તો અલ્પ વિનયથી પણ તે
વિદ્યા ફલદાયી બને છે. ૩૮૭. નિશિ વૃદ્ધિ સચ વફાન સાનિયાવતિ |
અર્થ – વનયિકી બુદ્ધિ સમ્યગું બહુમાન ગર્ભિત વિનય કરવાથી
જ હુરે છે (પ્રગટ થાય છે) રૂ૮૮. ઉપૂરિપત્ત ને નો રૂમને વયે .. नो दया तस्स जीवेसु सम्मं जाणाहि गोयमा ?
| (છાવાર વચના) અર્થ – હે ગૌતમ ! જે ખજૂરીની સાવરણી વડે ઉપાશ્રયનું
પ્રમાર્જન કરે છે તેને જીવો ઉપર દયા નથી એમ તું સમ્યગુ જાણ. ३८९. निरवज्जाहाराणं साहूणं निच्चमेव उववासो ।
અર્થ – નિરવ અને મિત આહાર કરનાર સાધુ નિત્ય
ઉપવાસી છે. ३९०. यस्य यत्र दानादौ धर्मकृत्ये सामर्थ्यं तेन तत्र सर्वराक्त्या
यतनायमेव । અર્થ – જેનું જે દાનાદિ ધર્મકાર્યોમાં જેટલું સામર્થ્ય (શક્તિ) હોય તેણે તે સર્વ શક્તિથી કરવું જોઇએ જ.
શુદ્ધ હૃદયે આલોચના કરવાથી આઠ લાભ - ३९१. लहु आल्हादिजणण' अप्पपर निवित्ति तह अज्जवं
सोहि दुक्करकरण आणा निस्सल्लत्तं च सोहि ગુIT I
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ – હૃદય હળવું થાય, આહલાદની ઉત્પત્તિ થાય, સ્વપર દોષથી નિવૃત્તિ થાય, સરળતા, હૃદય શુદ્ધિ, દુષ્કરકાર્ય કાર્ય કરવાપણું, જિનાજ્ઞાનું પાલન અને પાપરૂપ શલ્યોનો અભાવ. આ આઠ ગુણો પાપોની આલોચના ગીતાર્થ ગુરુ આગળ
કરવાથી થાય. ३९२. देवद्रव्येण यत्सौख्यं यत्सौख्यं परदारतः ।
अनंतानंत दुःखाय तत्सौख्यं जायते धूवम् । અર્થ – દેવદ્રવ્ય વડે જે સુખ ભોગવ્યું હોય અને પરસ્ત્રી ભોગથી જે સુખ ભોગવ્યું હોય તે સુખ અનંત અનંત દુઃખ નક્કી આપે છે. (દેવદ્રવ્યથી દુઃખી સાધર્મિકોના ઉત્કર્ષ માટે ઉપયોગ કરવાની વાતો કરનારા જરા આ શાસ્ત્રવચનનો વિચાર કરશે ખરા ?) ભૂખે મરવું પડે તો મરી જવું સારું પણ જાતે કે બીજાને દેવદ્રવ્ય ખાઈ કે ખવડાવી જીવતા કે જીવાડશો નહિ. નહિતર સ્વ-પરનું ભયંકર અહિત કરનારા બનશો. દેવદ્રવ્યથી તો દૂર જ રહેજો. એક નવો પૈસો પણ ભૂલથી દેવદ્રવ્યનો આપવાનો બાકી ન રહી જાય કે પોતાના ઉપયોગમાં ન આવી જાય તેની પૂરતી
સાવચેતી રાખજો. ३९३. क्रोधादीनामुत्पत्तिरेव भावहिंसा।
અર્થ – ક્રોધાદિની ઉત્પત્તિ એ જ ભાવહિંસા છે. ३९४. अन्य सिद्धान्ते यत्किमपि सुन्दरं तत्सर्वज्ञ शासनादेवागत
मन्तव्यमतः सर्वज्ञशासनं तदुद्भूतिहेतुत्वात् समुद्रतुल्यमस्ति ।
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ – અન્ય (જિનમત સિવાયના) શાસ્ત્રોમાં જે કાંઈ સુંદર સારા અંશો દેખાય છે તે સર્વશના શાસન માંથી જ આવેલા જાણવા. એથી સર્વજ્ઞશાસન તે સુંદર અર્થોનું ઉત્પત્તિસ્થાન
હોવાથી સમુદ્ર તુલ્ય છે. ३९५. अग्नि सर्वतोमुखं शस्त्रं श्रावकैर्न दीयते ।
અર્થ – અગ્નિ એ સર્વતોમુખી (છએ કાયનું સંહારક) શસ્ત્ર હોવાથી શ્રાવકોએ બીજાઓને તે (અગ્નિ)ન આપવું. (અનર્થદંડ
હોવાથી) ३९६. कृतघ्नो हि शुनोऽपि तुलां नाप्नोति ।
અર્થ - કૃતની માણસ કુતરાની પણ તુલનાને પ્રાપ્ત કરતો
નથી, અર્થાત કુતરાથી પણ બદતર છે. ३९७. अन्यायोपात्तवित्तेन यो हितं हि समीहते भक्षणात् कालकूटस्य सोऽभिवाञ्छति जीवितुम् ।
(महोपाध्याय श्री जिनमंडनगणि विरचित
मार्गानुसारि पंचत्रिशद् गुणविवरणम्) અર્થ જે મનુષ્ય અન્યાયથી ઉપાર્જન કરેલા ધનથી પોતાનું હિત ઇચ્છે છે તે મનુષ્ય કાલકૂટ ઝેર ખાઇને જીવવાની ઈચ્છા
કરે છે. ३९८. भक्खणे देवदव्वस्य, परत्थी गमणेण य ।
सत्तमं नरयं जंति, सत्त वाराओ गोयमा ।। અર્થ - (ભગવાન મહાવીર ગૌતમ નામના પોતાના મુખ્ય શિષ્યને કહે છે કે હે ગૌતમ ? જે મનુષ્ય દેવદ્રવ્યનું ભક્ષણ
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરે, પરસ્ત્રીનુંસેવન કરે તે મનુષ્ય સાતમી નરકમાં સાત વાર જાય છે.
३९९. न हि कृतमुपकारं साधवो विस्मरन्ति ।
દિ
અર્થ – સજ્જનો બીજાઓએ પોતાના ઉપર કરેલ ઉપકારને ભૂલી જતા નથી.
४०० प्रतिमायां भगवदभेदारोपं विना न तावद् वन्दनपूजनादिफल हेतुसहस्त्रेणापि सम्पद्यते । (નયોપવેશ) અર્થ – જિન પ્રતિમામાં ભગવદના અભેદનો આરોપ ર્કા વિના તે પ્રતિમાને વંદન પૂજનાદિ કરવાનું ફલ બીજા હજારો હેતુઓથી પણ પ્રાપ્ત થતું નથી.
(આ જિન પ્રતિમા જિન જ છે, સાક્ષાત ભગવાન જ છે એવો અભેદભાવ જિનપ્રતિમામાં ન આવે ત્યાં સુધી તે પ્રતિમાને પૂજવાથી પુણ્યબંધનો લાભ થતો નથી.)
४०१. नान्यो यते स्त्रिभूवनेऽपि जिनोक्त धर्मशास्त्रोपदेशनसमः
परमोपकारः ।
અર્થ – સાધુને ત્રિભુવનમાં પણ જિનોક્ત ધર્મશાસ્ત્રોનો ઉપદેશ આપવા સમાન બીજો પરમ ઉપકાર નથી.
४०२. विपदि न यस्य विषादः सम्पदि हर्षो रणे च धीरत्वम् । तं भुवनतिलककल्पं जनयतिः जननी सुतं विरलम् ॥ (નવપવ ધૃવૃત્તો)
અર્થ – વિપત્તિમાં જેને વિષાદ થતો નથી, સંપત્તિમાં હર્ષ થતો નથી અને યુદ્ધમાં ધીરપણું ધારણ કરે છે એવા ભુવનના તિલક સમાન વિરલ પુત્રને કોઈક માતા જ જન્મ આપે છે.
૨૬૬
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०३. शुद्धाशयादेब धर्मो भवति ।
અર્થ – શુદ્ધ આશયથી જ ધર્મ થાય છે.
(નિશ્ચયના નયના અભિપ્રાયથી સમજવું.). ४०४. आगमाज्ञां तिरस्कृत्योत्कृष्टानुष्ठानां समाचरतोऽपि नाशयविशुद्धिर्जायते इति चेतसि निश्चितव्यम् ।
(પડશવટી ત:) અર્થ – શાસ્ત્રજ્ઞાનો તિરસ્કાર (અનાદર) કરીને ઉત્કૃષ્ટ અનુષ્ઠાન કરવા છતાં પણ આશય વિશુદ્ધિ થતી નથી એ પ્રમાણે
ચિત્તમાં નક્કી જાણવું. ४०५. सकलकर्मव्याधिनिर्मूलनदक्षं दीक्षामहौषधं ।
અર્થ - સકલ કર્મ વ્યાધિનું ઉમૂલન કરવામાં દક્ષ (સમર્થ)
કોઈ પણ મહોષધિ હોય તો દીક્ષા છે. ४०६. उपकारिणी चापद, यतो ज्ञायतेऽनया सज्जन असज्जन . વિશેષ: |
અર્થ - (આપત્તિમાં મુશ્કેલીમાં) જ સમજાય છે કે કોણ આપણું છે અને કોણ પારકું છે. સંપતિમાં તો સૌ સગા થતા આવે, પરંતુ આપત્તિમાં કોણ સગો થતો આવે છે એજ મહત્ત્વનું છે.) આપત્તિ ઉપકારિણી છે જેનાથી કોણ સજ્જન છે-કે કોણ દુર્જન
છે, તેની ખબર પડે છે. ૪૦૭. ચાનિસ્તીનાના ક્રિયા નારિયોનના
व्यवहारदशास्थानां ता एवाति गुणावहाः ॥ અર્થ – (પહેલેથી જ જે ધર્મક્રિયાઓને છોડી દે છે તો કદીયે નિશ્ચયને પામી શકતો નથી.)
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०८. नास्ति अकरणीयं विषयातुराणाम् ।
અર્થ - વિષયાસક્તોને કાંઈ જ અકરણીય નથી, અર્થાત્ તેઓ
બેધડક ગમે તેવું અકાર્ય કરવા તત્પર બની જાય છે. ४०९. दिवसनिशासमौ संयोगवियोगौ ।
અર્થ – દિવસ-રાત સમાન સંયોગ-વિયોગ છે. ४१०. स्नेहो नाम मूलं सर्वदुःखानां ।
અર્થ – સર્વદુઃખોનું મૂળ તેનું નામ સ્નેહ (રાગ) ४११. विवेकोत्साह मूलश्च पुरुषकारः ।
(HRIકૃત્ર વE મત ઉમો) અર્થ – પુરુષાર્થનું મૂળ વિવેક અને ઉત્સાહ છે. ४१२. विशुद्धप्रत्याख्यानं हि अपनयति भवपरंपराम,
उच्छादयति दुर्गतिम्. . અર્થ - વિશુદ્ધ (રાગ દ્વેષથી મુક્ત) પચ્ચકખાણ ભવની પરંપરાનો નાશ કરે છે, દુર્ગતિનો ઉચ્છેદ કરે છે, સુગતિ સાથે જોડે છે, દેવ અને મનુષ્યોના સુખોને સાધી આપે છે, પરમનિર્વાણને
ઉત્પન્ન કરે છે. ४१३. गुर्वाज्ञा-गुर्वादेशसंपादनमेव कारणं गुणप्रकर्षस्य ।
અર્થ-ગુરુની આજ્ઞાને સહર્ષ ઉઠાવવી એજ ગુણના પ્રકર્ષનું કારણ છે. ४१४. यथा चिकित्सासेवनात् सुखस्वरूपाऽऽरोगता, तथा
संयमानुष्ठानाद् एकान्तसुखस्वरूपो मोक्ष इति । અર્થ – જેમ ચિકિત્સાના સેવનથી સુખસ્વરૂપ એવું આરોગ્ય પ્રાપ્ત થાય છે, તેમ સંયમના અનુષ્ઠાનથી એકાન્ત સુખસ્વરૂપ એવો મોક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે.
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
(રોગની ચિકિત્સામાં થોડુંક કષ્ટ વેઠવું પડે પરંતુ પાછળથી સદા આરોગ્યનું સુખ મળે છે, તેમ સંયમનું અનુષ્ઠાન ભલે બાહ્ય દૃષ્ટિથી કષ્ટવાળું હોય પરંતુ તે પરિણામે શાશ્વત સુખને • મેળવી આપનારૂં છે.
४१५. अवधिज्ञानी संरव्येयान संरव्येयांश्च भवाज्जानाति, एवं मनः पर्यवज्ञान्यपि, जातिस्मरणस्तु नियमतः संरव्येयान् ।
અર્થ – અવધિજ્ઞાની સંખ્યાતા-અસંખ્યાતા ભવો જાણે, એવી રીતે મનઃ પર્યવજ્ઞાની પણ સંખ્યાતા-અસંખ્યાતા ભવો જાણે, પરંતુ જાતિસ્મરણવાળો તો નિયમા સંખ્યાતાભવો જ જાણે. ४१६. यः साधूनामवज्ञाकारी भवति स आगाढमिथ्याद्दष्टिरुच्यते । અર્થ – જે સાધુઓની અવજ્ઞા (તિરસ્કાર) કરનારો થાય છે તેને ગાઢ મિથ્યાદ્રષ્ટિ કહેવાય છે. પ્રાયે કરીને ગાઢ મિથ્યાત્વના ઉદય સિવાય સાધુઓની અવજ્ઞા (નિંદા તિરસ્કાર દ્વેષ વગેરે) કરવાનું બનતું નથી.
४१७. सर्वनय सम्मतस्यैव शास्त्रार्थत्वात् । અર્થ – સર્વનયને સંમત જ શાસ્ત્રનો અર્થ છે.
એકાંત જ્ઞાનનયનું પ્રતિપાદન એ પણ ખોટું અને એકાંત ક્રિયાનયનું પ્રતિપાદન એ પણ ખોટુ. ઉભય નય સંમત શાસ્ત્રાર્થ સાચો. ४१८. भगवत्यादौ महापुरुषनाम्श्रवणस्य महाफलत्वोक्तेः । અર્થ – ભગવતી આદિ શાસ્ત્રોમાં મહાપુરુષના નામનું શ્રવણ કરવું તે પણ મહાફળને આપનારૂં છે એમ કહ્યું છે.
૨૬૯
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१९. यंदेव भावजिन वन्दने फलं तदेव जिनप्रतिमा
वन्दनेप्युक्तं ।
(પ્રતિમાશત)
અર્થ – ભાવજિનને વંદન કરવાથી જેટલું ફળ મળે તેટલું જ ફળ જિનપ્રતિમાને વંદન કરવાથી મળે.
४२०. अप्रत्याख्यानिनोऽवश्यमारंभ संभवात् ।
અર્થ – પચ્ચકખાણ વગરનાને અવશ્ય (નિયમા) આરંભનો
-
સંભવ છે.
४२१. ज्ञानावरणादिमूल प्रकृतिनामन्योन्यं संक्रम कदापि न भवत्येव, उत्तर प्रकृतीनां तु निज निज मूलप्रकृत्य भिन्नानां परस्परं सङक्रमो भवति, तत्र चायं विधिः ''મોશૂળ આપયું''
અર્થ – જ્ઞાનાવરણીયાદિ મૂલ પ્રકૃતિઓમાં પરસ્પર સંક્રમણ ન થાય. પરંતુ ઉત્તર કર્મની પ્રકૃતિઓમાં પરસ્પર સંક્રમણ થાય, તે પણ પોતપોતાની મૂલ પ્રકૃતિઓથી અભિન્ન હોય તેમાં જ પરસ્પર સંક્રમણ થાય. ત્યાં પણ ચારે આયુષ્યને છોડીને સમજવું. દા. ત. જ્ઞાનાવરણીય કર્મનો સંક્રમ દર્શનાવરણીય કર્મમાં કદીયે ન થાય અને દર્શનાવરણીય કર્મનો સંક્રમ જ્ઞાનાવરણીય કર્મમાં કદીયે ન થાય. ઉત્તરપ્રકૃતિઓમાં શાતાવેદનીય અને અશાતાવેદનીય, ઉચ્ચગોત્ર અને નીચગોત્ર, શુભનામકર્મ અને અશુભ નામકર્મમાં પરસ્પર સંક્રમણ થાય છે. પરંતુ ચારે આયુષ્યમાં પરસ્પર સંક્રમણ કદીયે ન થાય.
૨૭૦
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
દા. ત. મનુષ્યાયુનાં દલિયાં દેવાયુનાં દલીયાં ભેગાં ન ભણી જાય. પરંતુ ઉત્તર પ્રકૃતિઓમાં અપવાદરૂપે દર્શનમોહનીય અને ચારિત્રમોહનીયનો પરસ્પર સંક્રમ ન થાય. હજુ મિથ્યાત્વમોહનીય અને મિશ્રમોહનીયમાં પરસ્પર સંક્રમ થાય. ४२२. उपशम प्रभवो घम्मो ।
અર્થ – ધર્મ ઉપશમભાવમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે. (ધર્મની જનેતા કષાયોનો ઉપશમ (શાંતિ) છે.)
४२३. मुक्तिगमने मूलकारणं सम्यक्त्वमेवास्ति ।
(માત્મપ્રવોધ ગ્રંથ)
અર્થ – મોક્ષગમનમાં મૂળ કારણ સમ્યક્ત્વ જ છે. ४२४. सामग्गि अभावाओ व्यवहारिय रासिअप्पवेसाओ । भव्वावि ते अणंता जे सिद्धिसुहं न पावति ॥
(માત્મપ્રવોધ ગ્રંથ) અર્થ – મોક્ષમાર્ગની આરાધના કરવાની સામગ્રી કદીયે ન મળવાથી, વ્યવહાર રાશીમાં નહિ આવેલા એવા અનંતા ભવ્ય જીવો છે, કે જે મોક્ષસુખ કદીયે પામતા નથી.
४२५. अर्धपुद्गल परावर्तादधिक संसारवर्तिनो जीवास्ते दूरभव्या
इत्युच्यते ।
અર્થ – જે જીવોને સંસાર અર્ધપુદ્ગલ પરાવર્તથી અધિક હોય તેવા જીવોને દૂરભવ્યો કહેવાય છે.
४२६. किंचिदूनार्द्धपुद्गल परावर्त मध्यवर्तिनो जीवास्ते
आसन्नभव्या उच्यंते ।
૨૭૧
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ – અર્ધપુદ્ગલ પરાવર્તથી કંઈક ઓછો સંસાર જે જીવોનો
બાકી હોય તેવા જીવોને “આસન્ન ભવ્યો' કહેવાય છે. ૪ર૭. નિનામવિત્તના પાંચ પ્રકારો -
पुष्पाद्यर्चा, तदाज्ञा, तद्रव्य परिरक्षणं, उत्सव, तीर्थयात्रा च भक्ति: पंचविधा जिने ।।
(માત્મવાદ ) અર્થ – સુંદર સુગંધીદાર તાજા પુષ્પો આદિથી જિનની પૂજા કરવાથી, જિનાજ્ઞાનું પાલન કરવાથી, દેવદ્રવ્યનું રક્ષણ કરવાથી, જિનેન્દ્ર મહોત્સવ કરવાથી અને તીર્થયાત્રા કરવાથી જિનભક્તિ
થાય છે. ४२८. पयः पानं भुजङगानां यथा विषविवृद्धये । तथा कुपात्र
अपात्रयोः दानं तद्भव विवृद्धये । (योगशास्त्र टीका) અર્થ – જેમ સર્પોને કરાવેલું દુગ્ધપાન વિષની વૃદ્ધિ માટે અને છે, તેમ કૃપાત્ર અને અપાત્રને પાત્ર બુદ્ધિએ આપેલું દાન
દાતારની ભાવવૃદ્ધિ માટે બને છે. ४२९. तस्मात् अपात्रं कुपात्रं च परिहत्य विवेकिनः
पात्रदाने प्रवर्त्तन्ते सुधियो मोक्षकांक्षिणः । અર્થ – એટલા માટે અપાત્ર અને કુપાત્રનો ત્યાગ કરીને બુદ્ધિમાન વિવેકી અને મોક્ષની ઇચ્છાવાળા જનો પાત્રદાનમાં
પ્રવૃત્તિ કરે છે. ४३०. व्याजे स्याद् द्विगुणं वित्तंव्यवसाये चतुर्गुणम् । क्षेत्रेशत गुणं प्रोकतं, पात्रेऽनंत गुणं भवेत् ।।
(ઉપદેશ માળા)
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ – વ્યાજે મૂકેલું ધન બેગણું થાય, વ્યાપારમાં રોકેલું ધન ચાર ગણું થાય, ક્ષેત્રમાં વાવેલું ધન સોગણું થાય, પાત્રમાં પડેલું ધન (વસ્તુ) અનંતગણું થાય. (જેમ સુવર્ણગિરિને સ્પર્શેલું તૃણ સુવર્ણમય બની જાય છે તેમ પાત્રમાં પડેલું ધન પણ અક્ષય બની જાય છે. (પાત્રની વડાઇ છે. ક્યવાશેઠને બન્યું તેમ.) ४३१. र्निद्यो न कोऽपि लोके पापिष्ठेष्वपि भवस्थितिश्चिन्त्या । અર્થ – લોકમાં કોઈપણ નિંદા કરવા લાયક નથી. પાપીમાં પાપી જીવોની પણ ભવસ્થિતિ ચિંતવવી.
४३२. सभ्यग्दृष्टि जीवनी भावना :
पडिकूला हवउ सुरा, मायापियरो परम्मुहा हुंतुं । पीडंतु शरीरं बाहिणो वि. र्खिसंतु सयणा य ।। निवडंतु आवयाओ, गच्छउ लच्छी वि केवलं इक्का । मा जाउ जिणेभत्ती, तदुत्त तत्तेसु तित्तीय ॥
=
અર્થ – ભલે દેવો પ્રતિકૂળ થઇ જાઓ, માતાપિતા (મારાથી) પરાઙમુખ બની જાઓ, વ્યાધિઓ મારા શરીરને ઘેરી વળો, સ્વજનો (મને) તિરસ્કારો, આપત્તિઓ આવો, લક્ષ્મી પણ ભલે ચાલી જાવ, પરંતુ મારી જિન ઉ૫૨ની ભક્તિ એક ન જાઓ અને જિનોક્ત તત્ત્વની શ્રદ્ધા એક ન જાઓ.
४३३. सूक्ष्म बुद्धया सदा ज्ञेयो, धर्मों धर्मार्थिभिर्नरैः । अन्यथा धर्मबुद्धयैव तद्विधातः प्रसज्यते ।
અર્થ – ધર્મના અર્થી પુરુષોએ સૂક્ષ્મબુદ્ધિથી ધર્મ જાણવો જોઇએ. નહિતર ધર્મબુદ્ધિથીજ તેના નાશનો પ્રસંગ આવે છે.
૨૭૩
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३४. कृतज्ञता भावजनित गुरुबहुमानाद् गुणानां वृद्धिः भवति ।
અર્થ – કૃતજ્ઞતાના ભાવમાંથી જન્મેલું ગુરુ બહુમાન તેનાથી
ગુણોની (જ્ઞાનાદિ ગુણોની) વૃદ્ધિ થાય છે. ४३५. प्रमादोऽकर्तव्ये प्रवृत्तिः कर्तव्यतश्च निवृत्तिः ।
અર્થ - અકર્તવ્યમાં પ્રવૃત્તિ અને કર્તવ્યનો ત્યાગ (નિવૃત્તિ)
તેનું નામ પ્રમાદ. ४३६. श्रेयोदानादशिव क्षपणाच्च सतां मतेह दीक्षा । (धर्मपरीक्षा)
અર્થ - શ્રેયના દાનથી અને અશિવનો ક્ષય કરતી હોવાથી
સજ્જનોને દીક્ષા સંમત છે. ४३७. सकलाचारस्य मूलभूतो गुरुकुलवासः ।
અર્થ - સકલ આચારનું મૂળ ગુરુકુલવાસ છે. ४३८. शीतलविहारिणोऽपि व्याख्यान कर्तुं शुद्ध प्ररुपणया
महती निर्जरा, किं पुनरुद्यत विहारिणो ? અર્થ – શુદ્ધ પ્રરૂપણાથી વ્યાખ્યાન કરનાર શિથિલાચારીને પણ ઘણી નિર્જરા થાય છે તો પછી ઉગ્રવિહારી જો શુદ્ધ પ્રરુપક
હોય તો પછી તેની નિર્જરાનું તો પૂછવું જ શું ? ४३९. मनुष्यलोके एव रात्रिभावात् ।
અર્થ - મનુષ્ય લોકમાં જ (અઢી દ્વીપમાં જ) રાત્રી હોય. ૪૪૦. કાનનીય વ શાક્ય કથન: પ્રા: I
અર્થ – આસનનો જય જ ધ્યાનનો પ્રથમ પ્રાણ છે. (ધ્યાનમાં આહાર જય, નિદ્રા જય અને ઇન્દ્રિય જયની માફક આસન જય પણ અતિ આવશ્યક અંગ છે)
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४१. सव्वजिणाणं जम्हा बकुसकुसीलेहि वट्टए तित्थम् ।
અર્થ – સર્વે જિનેશ્વર દેવોનું તીર્થ (શાસન) બકુશ અને કુશીલ
સાધુઓથી વર્તે છે (ટકે છે). ४४२. पाएण मिठ्ठमन्नं जणेइ जीवाण गाढरसगिद्धिं । तत्तो भवपरिखुढी, ता परमत्येण कडुयमिणं ।
(વર્નરત્નગર) અર્થ – પ્રાયે કરીને મીઠું ભોજન જીવોને (મનુષ્યોને) ગાઢ રસાસક્તિ ઉત્પન્ન કરે છે અને તેથી ભવવૃદ્ધિ થાય છે. અને તે
ભવવૃદ્ધિ પરમાર્થથી કટુ ફળોને આપે. ४४३. सुखशय्यासनं वस्त्र तांबूलं स्नान मंडनं
दतकाष्टं सुगंधं च ब्रह्मचर्यस्य दुषणानि । અર્થ- સુંવાળી શય્યા (પથારી-સંથારો) સુંવાળુ આસન, સુંવાળાં વસ્ત્રો, તાંબુલ, સ્નાન, શણગાર, દાતણ (દાંત ચકચકાટ રાખવા) અને સુગંધ, આ વસ્તુઓ બ્રહ્મચર્યને દૂષિત કરનારી છે. શુદ્ધ બ્રહ્મચર્ય પાળવાની ઈચ્છાવાળાએ ઉપરની બાબતોને
છોડી દેવી.) ४४४. गुरुसेवा करणपरो, नरो न रोगैरभिद्रुतो भवति । ज्ञान
दर्शन चरणै राद्रियते सद्गुण गणैश्च ।। (धर्मरत्न प्रकरण) અર્થ – ગુરુસેવામાં પરાયણ પુરુષ રોગોથી પીડાતો નથી અને જ્ઞાન દર્શન ચારિત્રરૂપ સદ્ગણોના સમુહથી શણગારાય છે
(શોભે છે). ४४५. योषित्सानिध्यं ब्रह्मचारिणां महतेऽनर्थाय ।
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ - સ્ત્રીનું સાનિધ્ય બ્રહ્મચારીઓ માટે મહાન અનર્થ બને છે. (જ્યાં બિલાડીનો વાસ હોય ત્યાં ઉંદરોએ રહેવું સહિસલામત નથી, તેમ જ્યાં સ્ત્રી હોય ત્યાં બ્રહ્મચારીએ રહેવું સહિસલામત
નથી.) ४४६. जस्स धिई तस्स तवो, जस्स तवो तस्स सुग्गइ सुलहा ।
जे अधिइमंत पुरिसा तवोऽवि खलु दुल्लहो तेसिं ॥ અર્થ – જેને વૃતિ (સંયમમાં રતિ) છે તેને તપ છે, અને જેને તપ છે તેને સદ્ગતિ સુલભ છે. જે અધૃતિમાન પુરુષો છે
તેઓને તપ પણ ખરેખર દુર્લભ છે. ૪૪૭. પુરુષોત્તમત્વાચા (સૂયહાં સૂત્ર ઘધ્યયન)
અર્થ – ધર્મ પુરુષપ્રધાન છે, કારણકે તેના પ્રવર્તક તીર્થ કરો છે. દ્વાદશાંગીના પ્રણેતા પણ ગણધરો છે. શાસનની ધુરાને વહન કરનારા આચાર્યો પણ પુરુષ જ છે. ગચ્છનું સુકાન, શાસન,
સંઘનું સુકાન આચાર્યો વગેરેના હાથમાં છે. ४४८. परीसहोपसर्ग जयवाभ्यासक्रमेण विधेयः, अभ्यास वशेन
हि दुष्कर मपि सुकरं भवति । અર્થ - પરીસહ અને ઉપસર્ગનો જય અભ્યાસના ક્રમથી કરવો જોઇએ. કારણ કે અભ્યાસથી દુષ્કર કામ પણ સુકર બની જાય છે. (પરિસહ અને ઉપસર્ગ સહન કરવાનો રોજ થોડો થોડો પણ અભ્યાસ પાડવો જોઇએ. પરીસહ કે ઉપસર્ગની ભડક સાધકે ન
રાખવી જોઇએ.) ४४९. न आत्मनो बहुश्रूतस्वेन तपस्वित्वेन वा प्रकाशनं कुर्यात् ।
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ – પોતાની જાતને (આત્માને) બહુશ્રુત તરીકે કે તપસ્વી
તરીકે જાહેર કરવી ન જોઇએ. ४५०. व्याख्यानं कुर्वन् प्रजास्वात्मश्लाघारुपां किर्ति नेच्छेत् ।
અર્થ - વ્યાખ્યાન કરતાં શ્રોતાઓ તરફથી પોતાની પ્રશંસા રૂપ કિર્તિની ઇચ્છા ન કરવી. (કેવળ નિર્જરાબુદ્ધિ અને ઉપકારની
ભાવકરુણાથી પ્રેરાઇને સાધુઓએ વ્યાખ્યાન આપવું જોઇએ.) ४५१. उन्मार्गदेशको, मार्गनाशको, गूढहृदयो, मायावी,
शठस्वभावः, सशल्यश्च जीवस्तिर्यगायुबंध्नाति । અર્થ – ઉન્માર્ગનો ઉપદેશ આપનારો, સન્માર્ગનો નાશ કરનારો, ગૂઢ હૃદયવાળો, માયાવી, શઠસ્વભાવી, શલ્યવાળો
જીવ તિર્યંચનું આયુષ્ય બાંધે છે. ४५२. श्रवणात् श्रुतज्ञानमवाप्यते ।
અર્થ – સદ્ગુરુ મુખે શ્રવણ કરવાથી શ્રુતજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે. (પોતાની મેળે પુસ્તકો કે શાસ્ત્રો વાંચી જવાથી કે ભણી જવાથી
વાસ્તવિક શ્રુતજ્ઞાન પ્રાપ્ત ન થાય. ४५३. विशिष्टज्ञानी हि पापं प्रत्याख्याति, कृतप्रत्याख्यानस्य
हि संयमो भवति । અર્થ – વિશિષ્ટજ્ઞાની જ પાપનાં પચ્ચખાણ કરે છે, કારણ કે
પ્રત્યાખ્યાન કરેલાને જ સંયમ થાય છે. ४५४. एकस्मिनह्नि यत्र स्थाने उदितः सूर्यंस्तत्रस्थाने
पुनाभ्यामहोरात्राभ्यामुदेति । અર્થ – જે દિવસે જે સ્થાનમાં સૂર્ય ઉગ્યો તે સ્થાને કરીથી બે
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
અહોરાત્ર વિત્યા બાદ તે સૂર્ય ઉગે છે.
(જંબુદ્વીપમાં બે સૂર્ય અને બે ચંદ્ર છે.) ४५५. प्राणिनः प्रायेण तावन्न धर्मं गृह्णन्ति भावतः यावद्
दुःखं न प्राप्ता मानभ्रंश च तेतलिसुतवत् । અર્થ - પ્રાયે કરીને પ્રાણીઓ આ કળિકાળમાં જ્યાં સુધી તેઓને દુઃખ આવ્યું નથી અને માનભંગ થયો નથી ત્યાં સુધી ભાવથી
ધર્મને ગ્રહણ કરતા નથી. તેતલીપુત્ર મંત્રીની જેમ. ४५६. विकृतयः शरीरमनसोः प्रायो विकारहेतुत्वात् ।
અર્થ – ઘી વગેરે વિગઇઓ પ્રાયે કરીને શરીર અને મનના વિકારનું કારણ છે.
(વિકાર કરે તે વિગઈ) ४५७. गुणी गुणान् पश्यति, दोषी च दोषान् पश्यति ।
અર્થ - ગુણવાન્ ગુણોને જોવે છે અને દોષવાન્ દોષોને
જોવે છે. ४५८. विवेको गुणेषु राजा अविवेकस्तु दोषेषु राजा ।
અર્થ – વિવેક ગુણોમાં રાજા છે, અવિવેક દોષોમાં રાજા છે. ४५९. जगद्वयेऽपि जिनप्रवचनात् परं सारं नास्ति.
અર્થ – ત્રણે ભુવનમાં પણ જિનપ્રવચનથી બીજો કોઈ શ્રેષ્ઠ
સાર નથી. ४६०. अनुप्रेक्षणाभावे त-त्वानवगमेनाध्ययन श्रवणयोः
प्रायोऽकृतार्थत्वात् । અર્થ – અનુપ્રેક્ષાના અભાવમાં તત્ત્વનો બોધ ન થવાથી કરેલું
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધ્યયન અને શ્રવણ બંને સાર્થક થતાં નથી. (શાસ્ત્રનું અધ્યયન કે શ્રવણ ર્યા પછી તેના અર્થની વિચારણાથી સારો તત્ત્વબોધ થાય છે અને શુભઅધ્યવસાયો જાગે છે.) ૪૬૧. સમાધિઃ પુનર્નિઃસ્નેહચૈવ ભવતિ ।
અર્થ – સમાધિ સ્નેહ (રાગ-મોહ-મમતા) વગરનાને જ થાય છે. ४६२. स्वदोषगर्हणप्रकारेणापि प्रज्ञप्ता जिनैर्दोषशुद्धिः
અર્થ – પોતાના દોષોની ગર્હ કરવાથી પણ જિનેશ્વર દેવોએ દોષ શુદ્ધિ કહી છે, (સ્વદોષોની વારંવાર પશ્ચાતાપ પૂર્વક નિંદા ગહ કરવાથી દોષ શુદ્ધિ થાય છે અને પાપોના અનુબંધો પણ તૂટી જાય છે.)
४६३. लज्जया गौरवेन च बहुश्रुतत्वमदेन वा दुश्चरितमपि ये गुरुभ्यो न कथयन्ति ते नैवाराधका भणिताः || (સ્થાનાં સૂત્ર ટીન) અર્થ – જે મનુષ્યો લજ્જથી, ગૌરવથી કે બહુશ્રુતપણાના મદથી (અભિમાનથી) પોતાના દૂષિત ચારિત્રને પણ પોતાના ગુરૂને કહેતા નથી (છૂપાવી રાખે છે) તેઓને આરાધકો કહ્યા નથી. (માન અને માયા મૂકીને ગંભીર અને ગીતાર્થ ગુરૂ મહારાજ આગળ પોતાના જીવનમાં થયેલા પાપો, દુષ્કૃત્યો, વ્રતભંગ વગેરે ખુલ્લા દીલથી કહીને પ્રાયશ્છિત લેવું જોઇએ, આલોચનાપ્રાયશ્ચિત ર્યા વિના આ મોક્ષમાર્ગની આરાધના થઇ શકતી નથી.) ४६४. तीव्रकषायोदयश्च मिथ्यात्वाविरतिभ्यामेव निर्वर्त्यते । અર્થ – તીવ્ર કષાયનો ઉદય મિથ્યાત્વ અને અવિરતિના કારણે જ થાય છે.
૨૭૯
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६५. ज्ञानादिषु चारित्रं गरिष्टं ।
અર્થ – જ્ઞાન દર્શન અને ચારિત્ર ત્રણેમાં ચારિત્ર શ્રેષ્ઠ છે. કારણ કે જ્ઞાન દર્શન પણ ચારિત્રથી યુક્ત હોય તો જ મોક્ષદાયક जनी शडे, नहितर नहि.
४६६. सर्वमपि धर्मानुष्ठानं समतापरिणामे स्थितस्य सफलं भवति ।
અર્થ – બધાંયે ધર્માનુષ્ઠાનો સમતાના પરિણામમાં સ્થિર હોય તેને સફળ થાય છે.
४६७. तपसः प्रादुर्भावो मोहनीय वीर्यान्तर क्षय-क्षयोपशमाभ्याम् । અર્થ – તપનો જન્મ મોહનીયકર્મના અને વીર્યાન્તરાયકર્મના ક્ષય કે ક્ષયોપશમથી થાય છે.
४६८. एक देशस्थमनः करणेन सर्वात्म प्रदेशेषुपयोग प्रवृत्ति र्न संभवति, उपयोग प्रवृत्तिस्तु सर्वाऽऽत्म प्रदेशेषुविलोकयते ततो मनसः एक देश स्थिति कल्पनाऽकल्पनीया, यच्च पुनः सुखदुःखादि अनुभवलक्षणं मनोज्ञानं सर्वाऽऽत्म प्रदेशेषु संजायते, यच्च सर्व बाह्यऽऽभ्यन्तर देहव्यापि स्पर्शनेन्द्रियेण सर्वप्रदेशेषु स्पर्शज्ञानं प्रादुर्भवति तदपि सर्वात्म प्रदेशेव्यापिना मनसा विना संजाधटीति ॥
અર્થ – જો કોઈ નિયત શરીરના એક અમુક ભાગમાં જ મન રહેલું માનવામાં આવે તો સર્વ આત્માના પ્રદેશોમાં મનના ઉપયોગની પ્રવૃત્તિ ઘટી શકે નહિ. અને મનના ઉપયોગની
२८०
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રવૃત્તિ તો સર્વ આત્માના પ્રદેશોમાં જોવામાં (અનુભવવામાં) આવે છે, તેથી મનની કોઇ એક નિયત સ્થળમાં કલ્પના કરવી બરાબર નથી. કેમકે સુખ દુઃખાદિનો અનુભવ સ્વરૂપ મનોજ્ઞાન સર્વ આત્માના પ્રદેશોમાં થાય છે. બીજું સર્વ બાહ્ય અત્યંતર દેહવ્યાપી સ્પર્શેન્દ્રિયવડે સર્વ આત્મપ્રદેશોમાં સ્પર્શજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે તે પણ સર્વ આત્મપ્રદેશ વ્યાપી મન વિના ઘટતું નથી. માટે મન સર્વ આત્મપ્રદેશ વ્યાપી છે એમ માનવું એ જ યુક્તિ યુક્ત છે.
(દિગંબરો દ્રવ્યમન એ અષ્ટદલ પદ્માકાર છે અને તે હ્રદયમાં જ રહેલું એમ માને છે પણ તે બરાબર નથી.)
પગમાં કાંટો વાગતાં જ મગજને તરત જ ખબર પડી જાય છે. એ જ બતાવે છે કે મન સર્વ શરીર વ્યાપી છે, અમુક જ શરીરના ભાગમાં રહેનારૂં નથી.
૪૬૧. પુદ્દાદ્રવ્ય તુ વસ્તુત: પરમાવાભમેવ, ઘ, વેશ, प्रदेशास्तु तस्य परमाणोरेव विकाशः ।
અર્થ – પુદ્ગલદ્રવ્ય તો વસ્તુતઃ ૫૨માણુમય જ છે. તેના સ્કંધ, દેશ, પ્રદેશો તો તે પરમાણુના જ વિકારો (પર્યાયો) છે. ४७०. परमाणुरप्रतिहतगतिरुच्यते ।
અર્થ – પરમાણુ એ અપ્રતિહત ગતિવાળો કહેવાય છે. (પરમાણુ એક સમયમાં એક લોકના છેડાથી બીજા લોકના સામા છેડે એક સમયમાં પહોંચી શકે છે.)
४७१. कस्मिँश्चिदपि कर्म्मणि कारणचतुष्कमपेक्षितम्,
(૨૮)
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपादानकारणं, अपेक्षाकारणं, निमित्तकारणं, असाधारण कारणश्च । कुंभकारो धटं निर्मिमीते तत्र मृत्तिका उपादानकारणम्, दण्डचक्रादि निमित्तकारणं, चक्रभ्रमणमसाधारणकारणम्, आकाशाद्यपेक्षाकारणम् । અર્થ – કોઈપણ કાર્યમાં ચાર કારણો અપેક્ષિત છે. તેમાં ઉપાદાનકારણ, અપેક્ષા કારણ, નિમિત્તકારણ અને અસાધારણ કારણ. કુંભાર ઘડો બનાવે છે ત્યાં માટી ઉપાદાન કારણ છે, દંડ ચક્ર ચીવર વગેરે નિમિત્ત કારણ છે, ચક્રભ્રમણ (કુંભારના ચાકડાનું ભમવું) તે અસાધારણ કારણ છે, આકાશ કાળાદિ તે અપેક્ષા કારણ છે.
४७२. ननु जिनबिंब जिनचैत्य सुमेरुप्रभृतीनि यानि यानि लोके शाश्वतानि वस्तुनि तानि नित्यानि उतऽनित्यानि ? अत्राह जगत्यां ये ये शाश्वताः पदार्थास्ते आकारमात्रेण प्रमाणमात्रेण वा नित्यानि यतस्तेषाम् आकारे प्रमाणे वा कालांतरेऽपिनतारतम्यंस्यात् परं पुद्गल द्रव्यमाश्रित्त्याऽनित्यानि ।
અર્થ - શંકા-શું લોકમાં રહેલી શાશ્વતી જિન પ્રતિમા, જિન ચૈત્ય, મેરૂ પર્વત્ત વગેરે જે જે વસ્તુઓ રહેલી છે તે નિત્ય છે કે અનિત્ય ?
સમાધાન-જગતમાં જે જે શાશ્વતા પદાર્થો છે તે આકાર અથવા પરિમાણ માત્રથી નિત્ય જાણવા, કેમકે તેઓનો કાલાંતરે પણ કદી યે તેઓના આકારમાં કે પરિણામમાં જરાયે ફેરફાર થતો નથી. પરંતુ તે શાશ્વતી વસ્તુઓમાં રહેલા પુદ્ગલ પરમાણુઓને
(૨૮૨)
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
આશ્રીને (અપેક્ષાએ) તે પદાર્થો અનિત્ય છે. કારણ કે પ્રતિ સમય તે તે શાશ્વત પદાર્થોમાંથી અનંતા પુગલપરમાણુઓ અલગ થાય છે અને અનંતા નવા ત્યાં જઇને ભળે છે. માત્ર તે શાશ્વતા પદાર્થો તે પોતાના સ્થાનથી અને પોતાની આકૃતિથી
લેશમાત્ર કદીયે ચલિત ન થાય. 80રૂ. નિમર્યાદઃ હજુ સોમ: |
અર્થ – લોભ ખરેખર અમર્યાદ છે.
(લોભને થોભ નથી.) ४७४. वर्णात्मकं पदम्, पदात्मकं सूत्रम्, सूत्र समूहः प्रकरणम्,
प्रकरण समूह शास्त्रम् । (स्याद्वाद रत्नाकर) અર્થ – વર્ણાત્મક પદ છે, પદાત્મક સૂત્ર છે, સૂત્રનો સમૂહ તે પ્રકરણ છે અને પ્રકરણનો સમૂહ તે શાસ્ત્ર છે. (“ઘટ” એવું પદ
ઘ વર્ણ અને ટ વર્ણથી બનેલું છે.) ४७५. गुणेषु दोषाविष्करण ह्यसूया ।
અર્થ – ગુણોમાં (અસ) દોષ પ્રગટ કરવા તેનું નામ જ
અસૂયા. ४७६. न च हितोपदेशादपरः पारमार्थिकः परार्थः ।
અર્થ – હિતોપદેશથી વધીને બીજો કોઈ પારમાર્થિક પરોપકાર
નથી. ४७७. यस्य वीर्यान्तराय चारित्रमोहभेदानां धर्मान्तरायाणां
क्षयोपशमः तस्यैव त्यागलक्षणा प्रवज्या । અર્થ – જેને ધર્મમાં અંતરાય કરનાર વીયતરાયનો અને
(૨૮) – –
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચારિત્રમોહનીયનો ક્ષયોપશમ થાય તેને જ (સંપૂર્ણ) ત્યાગસ્વરૂપ પ્રવજ્યાની પ્રાપ્તિ થાય.
४७८. नो सुत्ते सुविणं पासइ नो जागरे सुविणं पासइ । सुत्त
जागरे सुविण पासइ ||
અર્થ – સુતેલો યે (ઊંઘેલો) સ્વપ્ન જોતો નથી અને જાગતો
-
યે સ્વપ્ન જોતો નથી, પરંતુ અર્ધ જાગ્રત સ્વપ્ન જુવે છે.
૪૭૬. નાતઃ પમાં મળ્યે, ખાતો દુઃવાનમ્ | यथाऽज्ञानमहारोगो, दुरन्त सर्वदेहिनाम् ॥
અર્થ - (આત્માનું અજ્ઞાન એ જ સર્વ દુઃખોની જડ છે.) આત્માશાનું ભવં દુખ |
*
અનાદિકાળથી આ અજ્ઞાની જીવને એ ખબર નથી કે, ‘હુ કોણ છું ? અને મારૂં શું ? આ બે અણઉકલ્યા પ્રશ્નો જો ઉકલી જાય તો દુઃખનો જટીલ પ્રશ્ન ઉકલી જાય તેમ છે.
४८०. दुर्लभमवाप्य सम्यकत्वं चारित्रपरिणामं वा प्रमादो न
ચર્ચ:।
અર્થ – દુર્લભ એવું પણ સમ્યક્ત્વ કે ચારિત્રનું પરિણામ પ્રાપ્ત કરીને ત્યાં પ્રમાદ ન કરવો.
४८१. तोषणीयो जगन्नाथस्तोषणीयश्च सद्गुरुः । तोषणीयस्तथा स्वात्मा, किमन्यैर्बततोषितैः ||
અર્થ – જગન્નાથને, સદ્ગુરુને તથા પોતાના આત્માને પ્રસન્ન કરવા લાયક છે, બીજાઓને ખુશ (પ્રસન્ન) ક૨વાથી શું ? ४८२. परमार्थदशां ज्ञानदर्शनचारित्रात्मकमात्मत्त्वं विहायअन्यत्सर्व शरीराद्यपि पराकयमेव ।
૨૮૪
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ – પરમાર્થ દૃષ્ટિવાળાઓને જ્ઞાન દર્શન ચારિત્રમય આત્મતત્વને છોડીને બીજું બધું શરીરાદિ પણ પારકું જ દેખાય છે. (તત્વદૃષ્ટિને આત્મતત્ત્વ સિવાયનું શરીર, ધન, પુત્ર, સ્ત્રી,
પરિવાર, બંગલા, બગીચા એ બધી જડમાયા ત્યાજ્ય દેખાય છે.) ४८३. रागद्वैषौ छित्वा प्रतिज्ञा गुणवती ।
અર્થ - રાગદ્વેષનો નાશ કરીને કરેલી પ્રતિજ્ઞા ગુણકારી છે. અર્થ – વિશ્વવર્તી પ્રત્યેક વસ્તુમાં પ્રતિ સમયે એકસાથે આ ત્રણે ધર્મો રહેલા છે. જ્યાં વસ્તુ ત્યાં ત્યા ઉત્પાદ વિનાશ અને ધ્રૌવ્ય હોય છે અને આ ત્રણ ધર્મો હોય ત્યાં વસ્તુતત્ત્વ અવશ્ય હોય. પૂર્વપર્યાયનો નાશ, ઉત્તર પર્યાયની ઉત્પત્તિ અને મૂળ વસ્તુ કાયમ. જેમ બાલ્યાવસ્થાનો નાશ અને કુમારાવસ્થાની ઉત્પત્તિ અને મનુષ્ય મનુષ્ય રૂપે કાયમ. “ઉત્પાદવ્યય ધ્રૌવ્ય યુક્ત સત્” આ
સૂત્ર જગતવર્તી દરેક જડચેતન વસ્તુને લાગુ પડે છે. ४८४. जीवपरिणामानुरूपतः प्रायश्चित विधि प्रवृत्तेः ।
અર્થ – જીવના અંતરના પરિણામના અનુસાર પ્રાયશ્ચિતની વિધિની પ્રવૃત્તિ છે. અપરાધ-દોષ સેવતી વખતના આત્માના રાગ-દ્વેષના પરિણામ તીવ્ર મધ્યમ કે જઘન્ય છે, તેને અનુસાર કોને કેટલું પ્રાયશ્ચિત
આવે તે સામાન્યથી નક્કી થાય છે. ४८५. तुल्येऽप्यपराघे पुरुषभेदेन प्रायश्चित्तभेदः ।
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ એક સરખા પણ અપરાધમાં વ્યક્તિના ભેદથી
પ્રાયશ્ચિતમાં ભેદ પડે છે.
-
દા. ત. એક જ સરખો દોષ ગીતાર્થે અને અગીતાર્થે સેવ્યો તો ગીતાર્થને વધુ પ્રાયશ્ચિત અને અગીતાર્થને ઓછું પ્રાયશ્ચિત. તેમાં પણ જાણતાં સેવ્યો તો વધુ પ્રાયશ્ચિત અને અજાણતાં સેવ્યો તો ઓછું પ્રાયશ્ચિત. તેમાં પણ સહિષ્ણુને વધુ પ્રાયશ્ચિત, અસહિષ્ણુને ઓછું પ્રાયશ્ચિત. આચાર્યને વધુ, ઉપાધ્યાયને ઓછું. તેમાં પણ કારણે યતનાથી દોષ સેવ્યો હોય તો ઓછું પ્રાયશ્ચિત અને અકારણે અયતનાથી દોષ સેવ્યો હોય તો વધુ પ્રાયશ્ચિત. ४८६. स्वयं संयममाचरति परं च नियमात् संयमं ग्राह्यति । અર્થ – જે સ્વયં સંયમનું આચરણ કરતા હોય તે બીજાને નિયમા સંયમનું આચરણ કરાવે છે.
४८७. चारित्रधर्मस्य वृद्धिहेतोरनेषणादि वारयति ।
અર્થ – સંયમાર્થી સાધુ ચારિત્ર ધર્મની વૃદ્ધિના કારણે અનેષણીય (અકલ્પનીય) આહાર-પાણી વસતિ, વસ્ત્ર-પાત્રાદિને નિવારે (દૂર કરે)
४८८. पठनाभावे हि कुतो यथावत् चरण-करण प्रतिपालनम् ? અર્થ – શાસ્ત્રોના પઠન-અભ્યાસના અભાવમાં ચ૨ણ-કરણનું વિધિપૂર્વક બરાબર પાલન ક્યાંથી થવાનું ? અર્થાત્ ન થાય. ४८९. गर्वितो नियमादविनितो भवति ।
અર્થ – ગવિષ્ઠ મનુષ્ય નિયમા અવિનિત હોય છે. (નમ્ર મનુષ્ય જ સાચો વિનય કરી શકે છે.)
(૨૮)
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९०. अजीर्णप्रभवे रोगे अट्ठमेण निवारए ।
અર્થ – અજીર્ણમાંથી ઉત્પન્ન થયેલા રોગને (સાધુએ) અઠ્ઠમ
કરીને દૂર કરવો જોઇએ. ४९१. क्रोधाधुत्पत्ति र्यथा न भवति तथा भाषितव्यम् ।।
(લાવારસૂત્રટીશ) અર્થ – એવી રીતે બોલવું જોઇએ કે જેથી ક્રોધાદિ કષાયની ઉત્પત્તિ ન થાય. (આપણા બોલવાથી સામી વ્યક્તિને કષાય થાય કે તેની સાથે
ક્લેશ-કજીયો થાય એવી ભાષા ધર્માર્થીએ બોલવીનહિ જોઇએ.) ४९२. लकखणहीणो उवही उवहणई नाण दंसण चरितं ।
(માવા) અર્થ – લક્ષણહીન ઉપધિ સાધુના જ્ઞાન દર્શન ચારિત્રનો નાશ
કરે છે. (નુકસાન પહોંચાડે છે) ४९३. जीवाः स्वतन्त्रा एव मिथ्यात्वाऽविरत्यादिभिः कर्म
बन्धन्ति, परं तस्य कर्मण उदये ते जीवाः परवशाः મત્તિ : 1. અર્થ – જીવો કર્મ બાંધવામાં સ્વતંત્ર છે, પણ કર્મનાં ઉદય વખતે પરતંત્ર છે. મિથ્યાત્વ-અવિરતિ-કષાયાદિના કારણે કર્મ
બાંધે છે. ४९४. जीवच्युतस्य दिव्य शरीरस्य तत्क्षणादेव विद्वसनात् ।
અર્થ – દિવ્ય (વેક્રિય) શરીરમાંથી જીવ એવી ગયા પછી તત્ક્ષણ જ તેના શરીરનો નાશ થાય છે (તે દેવતાઈ શરીરના વૈક્રિય પુદ્ગલો તત્કાળ વિખરાઈ જાય છે.).
- ૨૮)
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९५. आयुकर्मवर्जानां शेष कर्मणामनुदीर्णानामपि क्षपणं भवति,
आयुषः पुनरुदीर्णस्यैव क्षपणमिति ।। અર્થ - આયુષ્ય કર્મ રહિત બાકીના કર્મોનો નાશ તો તે ઉદયમાં ન આવ્યા હોય તો પણ થાય છે, જ્યારે આયુષ્ય કર્મનો નાશ તો તે ઉદયમાં આવે ત્યારે જ થાય છે. (આયુષ્ય કર્મ સિવાયનાં કર્મો હજુ તેના વિપાકોદય વિના પ્રદેશોદયથીયે ભોગવાઈને ક્ષય પામે, જ્યારે આયુષ્ય કર્મ તો
વિપાકોદયથી જ ક્ષય પામે છે. ४९६. जं कल्ले कायवं, णरेण अज्जेव तं वरं काउं । मच्चू अकलुणहिअओ, न हु दीसइ आवयंतोवि ।।
(વૃક૬૫ મા ૪) અર્થ - જે દીક્ષાગ્રહણાદિ શુભ કાર્ય કરવાનું આવતી કાલે પુરુષે વિચાર્યું હોચ તે આજે જ કરી લેવું શ્રેષ્ઠ છે. કેમકે કઠોર (કૂર) હૃદયવાળું મૃત્યુ ધસમસતું આવતું હોય તો પણ દેખી શકાતું નથી. (ઓચિંતુજ મૃત્યુ આવીને આક્રમણ કરે છે, માટે તેનો જરાયે ભરોસો ન કરતાં જે શુભ કાર્ય કરવાનું હોય તે
ક્ષણના પણ વિલંબ વગર કરી નાંખવું.) ४९७. तूरह धम्म काउं, माहु पमायं खणंपि कुवित्था । बहुविग्धो हु मुहत्तो, मा अवरण्हं पडिच्छाहि ॥
(વૃ૬૫ મા 8) અર્થ – ધર્મ કરવામાં ઉતાવળ કર, એક ક્ષણનો પણ પ્રમાદ ન કર, કેમકે એક મુહૂર્ત પણ વિનોથી ભરપુર છે. માટે પ્રથમ પહોરમાં કરવાનું ધર્મકાર્ય છેલ્લા પહોરમાં કરીશું એવી કાળની રાહ ન જો.
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
(કાળ અને કર્મના ભરોસે ધર્મકાર્ય મનુષ્ય મુલતવી ન રાખવું
જોઇએ.) ४९८. तीर्थंकरत्व चरमदेहत्वादि विषयेऽपि आस्तां राज्यादौ
अनिदानता भगवता समग्रैश्चर्यादिमता श्रीमन्महावीरस्वामिना श्लाषिता। અર્થ – (તીર્થકર થવાનું કે ચરમ શરીરી થવાનું પણ નિયાણું કરવાની ભગવાને સ્પષ્ટ મનાઇ કરી છે તો પછી બીજા રાજ્યાદિનાં ભૌતિક નિયાણાં તો કેમ થાય ? નિયાણું કરેલી તપ સંયમની આરાધનાનું નિકંદન કાઢી નાંખે છે અને તે કરવાથી આત્મા નિર્વાણથી દૂર ફેંકાઇ જાય છે. માટે આત્માર્ષિએ આરાધનાના ફળ તરીકે એકમાત્ર મોક્ષની જ ઇચ્છા રાખવી. નિષ્કામ આરાધનાથીજ સિદ્ધિ થાય છે. નિયાણામાં અપવાદ નથી.) ખાસ નોંધ-તીર્થકરપણાના નિયાણાનો નિષેધ છે તે હું સમવસરણમાં બેસું કરોડ દેવતાઓ મારી સેવા કરે વિગેરે ભાવનાથી છે, પણ હું જગતુનો ઉદ્ધાર કરૂં, સર્વ જીવોને મોક્ષના રસીયા કરૂં તે ભાવનાથી તીર્થંકરપણાના નિયાણાનો નિષેધ
નથી. ४९९. निदान करणेन भवानां परिवृद्धि भवति ।
(વૃક્વલ્પ મા. ૬) અર્થ – નિયાણું કરવાથી ભવોની વૃદ્ધિ થાય છે. ५००. पापानुबन्धि पुण्य सम्पाद्याः शब्दादयो दारुण परिणामः ।
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ – પાપાનુબંધી પુણ્યના ઉદયથી પ્રાપ્ત થતા શબ્દાદિ વિષયો ભવિષ્યમાં ભયંકર દુઃખદાયિ પરિણામને લાવનારા છે.
(ઝેરના લાડવા તુલ્ય છે, કિંપાક વૃક્ષના ફળ તુલ્ય છે, અપથ્ય ભોજનના વિપાક તુલ્ય છે.)
५०१. परोपकारः सम्यक् क्रियमाणो धीरतामभिवर्द्धयति, दीनता मपकर्षति, उदारचित्ततां विधत्ते, आत्मम्भरितां मोचयति, चेतोवैमल्यं वितनुते प्रभुत्वमाविर्भावयति । (૩૫મિતિ મવપ્રપંઘા થા)
અર્થ – સમ્યગ્ રીતે કરાતો પરોપકાર ધીરતાને વધારે છે, દીનતાને દૂર કરે છે, ઉદારચિત્તતાને ઉત્પન્ન કરે છે, સ્વાર્થવૃત્તિથી મુક્ત કરે છે, ચિત્તશુદ્ધિને વિસ્તારે છે (અને) પ્રભુત્વને પ્રગટ કરે છે.
"
५०२. न हि जिनमतज्ञः कदाचिदयुक्तं भाषति । (૩૫મિતિ મ. પ્ર. વૈજ્યા)
અર્થ – જિનમતને જાણનારો કદાપિ અયુક્ત બોલતો નથી. (પ્રમાદ કે અનાભોગવશ કદાચ અયુક્ત બોલાઈ ગયું તો તે તુરત મિચ્છામિ દુક્કડં દઈ દે છે)
५०३. स्तुतः प्रसीदति रोषमवश्यं स याति निन्दायाम् । (૩૫મિતિ મ. પ્ર. વજ્જા)
-
અર્થ - પોતાની સ્તુતિ કરાયેલો જે પ્રસન્ન થાય છે તે અવશ્ય પોતાની નિંદામાં રોષ (ક્રોધ) પામે છે.
(પમિતિ મ. પ્ર. જ્ગ્યા)
૨૯૦
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
અર્થ – ગુણ-ગુણી ઉપર પક્ષપાત વગર પરમપદની પ્રાપ્તિ કદી યે
ન થાય. ગુણ-ગુણીનો દ્વેષી મનુષ્ય મોક્ષની લાયકાત ધરાવતો નથી. ५०४. कल्याणमित्रैः कर्तव्या मैत्री पुंसा हितैषिणा | इहामुत्र च विज्ञेया, सा हेतुः सर्व संपदाम् ।।
(ઉપનિતિ મ. ઝ. વા) અર્થ – હિતના વાંચ્છુ પુરુષે કલ્યાણ મિત્રોની સાથે મૈત્રી કરવી જોઇએ, અને તે કલ્યાણ મિત્રોની સાથેની મૈત્રી આલોક
પરલોકમાં સકલ સંપત્તિનું કારણ છે. ૧૦૫. કોષાયેદ સંસઃ , સુi JUવ૬: I
અર્થ - કુસંગ દોષકારી છે, (અને) સુસંગ ગુણકારી છે. ५०६. किं सारं जिनशासने ? अहिंसा, ध्यान योगश्च , रागादीनां विनिग्रहः, साधर्मिकानु रागच , सारमेतज्जिनशासने ।
* (ઉપનિતિ મ. 5. વસ્થા) અર્થ - જિનશાસનમાં સાર શું ? તો કહે છે કે-અહિંસા, ધ્યાનયોગ, રાગાદિદોષોનો નિગ્રહ અને સાધર્મિકનો અનુરાગ,
આટલી વસ્તુઓ જિનશાસનમાં સારભૂત છે. ५०७. प्राप्तोऽयं मनुष्य भवोऽनादौ संसारे पूर्वमनन्तवारान्, न च सद्धर्मानुष्ठान विक्लेनानेन किश्चिन साधितं ।
' (ઉપનિતિ મ. . સ્થા) અર્થ – અનાદિ સંસારમાં પૂર્વે અનંતીવાર આ મનુષ્યભવ પ્રાપ્ત થયો, પરંતુ સદ્ધર્માનુષ્ઠાનથી રહિત એવા મનુષ્ય ભવથી કાંઇ પણ આત્માનું હિત સાધ્યું નહિ.
- હe)
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०८. मद्यं हि निन्दितं सद्भिः मद्यं कलह कारणम् । मद्यं सर्वापदां मूलं, मद्यं पाप शताकुलम् ॥
-
અર્થ – સત્પુરુષોએ મને નિંદ્યું છે. મદ્ય કલહનું કારણ છે, મદ્ય (દારૂ) સકલ આપત્તિએનું મૂલ છે, મદ્ય સેંકડો પાપોથી યુક્ત છે.
(મદ્યપાનથી મતિભ્રંશ થાય છે, મતિભ્રંશથી ધર્મનો ભ્રંશ થાય છે, અને ધર્મનો ભ્રંશ થવાથી મનુષ્ય મરીને દુર્ગતિમાં જાય છે.) ५०९. न द्यूते रक्तचित्तानां सुखमत्र परत्र वा ।
(૩૫. મ. પ્ર. છૅ.) અર્થ – જુગારમાં આસક્ત ચિત્તવાળાઓને આલોકમાં કે પરલોકમાં સુખ હોતું નથી.
५१०. अहिंसा परमो धर्म:, स कुतो मांस भक्षणे ? (૪૫ મ. પ્ર. .) અર્થ – માંસનું ભક્ષણ ક૨ના૨માં અહિંસા પરમો ધર્મ ક્યાંથી હોય ? અર્થાત્ ન જ હોય.
(માંસ ખાનારા, માંસ ખાવાની હિમાયત કરનારા ભગવાન મહાવીર અને તેની અહિંસાનું નામ લેવાને પણ બિલકુલ લાયક નથી. માંસ ખાનારનું તપ, જપ, વ્રત, દાન, શીલ, યોગ, તીર્થયાત્રા, પ્રભુભક્તિ બધુ જ એકડા વિનાના મીંડા જેવું વ્યર્થ છે.)
५११. दुःखानि पापमूलानि, पापं च शुभचेष्टितैः सर्व प्रतीयते ।
(૪૫. મ. પ્ર. TM.)
૨૯૨
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ – દુઃખોનું મૂળ પોતાનાં કરેલાં પાપો છે. તે પાપો નાશ પામે છે શુભ કાર્યોથી. (અશુભ કાર્યોથી પાપો બંધાય, શુભ
કાર્યોથી તેનો નાશ થાય.) ५१२. मरणाय भवे जन्म, कायो रोगनिबन्धनम् ।
तारुण्यं जरसो हेतु वियोगाय समागमः ।। (उपमिति) અર્થ – સંસારમાં જન્મ એ મરણ માટે થાય છે, કાયા રોગનું કારણ છે, યુવાની ઘડપણનો હેતુ છે અને સમાગમ એ વિયોગ
માટે બને છે. ५१३. तत्त्वज्ञानमेव गुर्वांयत्तः ।।
અર્થ - તત્ત્વજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ ગુરુને આધીન છે. (ગુરુ વિના
જ્ઞાન નહિ. તત્ત્વનું રહસ્ય ગુરુ વિના પ્રાપ્ત ન થાય.) ५१४. पूर्वभवाभ्यासादेव प्रायश: प्राणिनां भूयांसोऽनुवर्तन्ते માવા |
(૩૫મિતિ) અર્થ - પ્રાયે કરીને પ્રાણીઓને પૂર્વભવોના અભ્યાસના કારણે જ ઘણા ભાવો અનુસરે છે. (પૂર્વજન્મોમાં અભ્યસ્ત કરેલા શુભ કે અશુભ સત્કારો બીજા
જન્મમાં સાથે આવે છે.) ५१५. सदागमाराधना मूलं हि देहिनां तत्त्वज्ञानं । (उपमिति)
અર્થ - મનુષ્યોને તત્ત્વજ્ઞાનનું કોઇ મૂલ કારણ હોય તો સદાગમની આરાધના છે. (જિનાગમના વારંવાર શ્રવણ પઠન, પાઠન, ચિંતન મનનથી તત્ત્વજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે.)
- ૨૯ --
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬. વહુનાનો વીનાપાને .
અર્થ - વીતરાગ અને વીતરાગ ધર્મ પ્રત્યેનું બહુમાન (પ્રશંસા) બોધિબીજને આત્મામાં નાંખે છે.
(બહુમાનથી બોધિબિજની પ્રાપ્તિ થાય છે.) ૧૭. ઉપાયઃ સનમુક્લેરા યિામરઃ |
तत्तत्पुरुषभेदेन, तस्या एव प्रसिद्धये ।। (સતાધાર, અધ્યાત્મસાર) અર્થ - સમતા એ એક જ મુક્તિનો ઉપાય છે, બાકીનો ક્રિયાનો સમુહ છે તે તે પુરુષના ભેદથી તે સમતાને સાધવા માટે જ છે.
ક્રિયા કરવાનું ધ્યેય સમતા ને સિદ્ધ કરવા માટે છે. ५१८. अन्तः समाधेः सुखमाकलप्य, बाहये सुखे न रतिमेति
સોની I अटत्यटव्यां क इवार्थलुब्धो, गृहे समुत्सर्पति कल्पवृक्षे ।
વૈરાગ્ય ન્યતા) અર્થ – યોગી પુરુષ અંતરમાં સમાધિનું સુખ રહેલું જાણીને બાહ્ય પીગલિક સુખોમાં રતિને પામતો નથી. કોણ એવો ધનલુબ્ધ હોય કે ઘરના આંગણામાં કલ્પવૃક્ષ હોવા છતાં જંગલમાં ધન માટે ભટકે ? (સમાધિના સુખ આગળ ભૌતિક
સુખોના ઢગલા પણ યોગીને બેકાર લાગે છે. ५१९. अभ्यर्चनादर्हतां मनः प्रसादस्ततः समाधिश्च । तस्मादपि निःश्रेयसमतो हि तत्पूजनं न्याय्यम् ।।
(તસ્વાર્થવશરિશ)
ક
૧૯૪)
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ – અરિહંતને પૂજવાથી ચિત્ત પ્રસન્નતા પ્રાપ્ત થાય છે, ચિત્ત પ્રસન્નતાથી સમાધિનો લાભ અને સમાધિથી મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે, માટે જ અરિહંતનું પૂજન કરવું યુક્તિ યુક્ત છે. ५२०. कषाया यस्य नोच्छिन्ना, यस्य नात्मवशं मनः । इन्द्रियाणि न गुप्तानि, प्रवज्या तस्य जीवनम् ॥ (સૂયાલાંગ સૂત્ર)
અર્થ
જે સાધુના કષાયોનો નાશ થયો નથી, જે (સાધુને) મન વશ થયું નથી અને ઇન્દ્રિયોનું દમન ક્યું નથી તે સાધુને પ્રવજ્યા (દીક્ષા) એક પ્રકારની આજીવિકા (પેટ ભરવાનું સાધન) બને છે.
-
(દીક્ષા આંતર શત્રુઓ ઉપર વિજય મેળવવા અને રત્નત્રયીને સાધવા માટે છે તે પ્રવજિતે ભૂલવું ન જોઇએ.)
५२१. मैत्री सर्वसत्त्व विषय स्नेह परिणामः ।
અર્થ – સર્વ જીવો ઉ૫૨ સ્નેહનું પરિણામ તેનું નામ મૈત્રી. (મૈત્રીના પાયા ઉપર મોક્ષનો મહેલ ચણાય છે.)
५२२. दयापि लौकीकी नेष्टा, षट्कायानवबोधतः
અર્થ – દયા પણ લૌકિક ઇષ્ટ નથી, કેમકે તે લૌકિક દયામાં ષટ્કાયના જીવોનો બોધ જ નથી, તો તેઓની દયા શી રીતે પાળવાના હતા ? (લૌકિક દયા ઇષ્ટ સાધક બનતી નથી.) જૈનમત સિવાયના અન્યમતોમાં ષટ્જવનિકાયનું યથાર્થ વર્ણન પણ નથી જોવા મળતું, તો પછી તેની ત્યાં દયાની તો શી વાત કરવી ?
૨૯૫
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२३. शब्द समभिरुढैवंभूतनयानां चात्यैव हिंसा निज गुण प्रतिपक्ष प्रमाद परिणतः स्वभाव परिणतश्चांत्मैवाहिंसेति नय विभागः ।
અર્થ – તત્ત્વાર્થ સૂત્રમાં પણ ‘પ્રમાદ યોગાત્માણવ્ય પરોપણ હિંસા' । પ્રમાદના યોગથી પ્રાણનો નાશ કરવો તે હિંસા. પ્રમાદનો યોગ ન હોય તો બાહ્ય દષ્ટિથી જીવ મરવા છતાં પણ તે વ્યક્તિ હિંસક ન કહેવાય. અને પ્રમાદનો યોગ હોય અને કદાય બહારમાં એકે જીવ ન મર્યો હોય તો પણ તે વ્યક્તિ હિંસક છે.
५२४. मलानां शुद्धयुपाय आगम सद्बोध एव ।
અર્થ – રાગાદિ મલોની શુદ્ધિનો ઉપાય આગમનો સદ્બોધ જ છે.
५२५. निर्मलबोधस्य हि फलं शुभाध्यवसायाः અર્થ – નિર્મળ બોધનું ફળ શુભ અધ્યવસાયો છે. ५२६. सर्वांसामपि शुभाशुभ प्रवृत्तिनां मूलं कारण शुभाशुभविचार परस्परैव तावद् वर्तते ।
અર્થ – સઘળીયે શુભાશુભ પ્રવૃત્તિઓનું મૂળ કારણ અંતરમા રહેલી શુભાશુભ વિચારની પરંપરા છે.
(સંઘળાંયે કાર્યો કરવાની યોજના મનરૂપી મંત્રી પ્રથમ કરે છે, કાયા તો પછી તે નક્કી થયેલી યોજના મુજખ બહારમાં તેનો માત્ર અભિનય (દેખાવ)જ કરે છે. જેવી વિચાર શ્રેણી ઉત્પન્ન થાય છે પ્રવૃત્તિ પણ તેવી જ થાય છે. તેથી વિચારશ્રેણી સુધરે
(૨૯)
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
તો પ્રવૃત્તિ પણ સુધરે. વિચારશુદ્ધિ એ અધ્યાત્મના માર્ગમાં આગળ વધવા અત્યંત આવશ્યક અંગ છે.
५२७. गुर्वाज्ञा वशवर्तिनामपि निर्मल बोधवत्व प्रतिपादनात् । અર્થ – ગુરુની આજ્ઞામાં રહેલા નિર્મળ બોધવાળા છે એ પ્રમાણે (આગમમાં) પ્રતિપાદન કરેલું છે.
-
(નિર્મળ બોધ વગર ગુરુ આજ્ઞાનું પારતંત્ર્ય પણ હોઇ શકે નહિ.) ५२८. हृदय शुद्धिरेव परमात्मनः प्राप्त्युपायः ।
અર્થ – હૃદય શુદ્ધિ એ જ પરમાત્મપદને પ્રાપ્ત કરવાનો ઉપાય છે. ५२९. घर्माघर्म व्यवस्थायाः शास्त्रमेव नियामकम् । ( षोडशक) અર્થ – ધર્મ કે અધર્મની વ્યવસ્થાનું નિયામક શાસ્ત્રજ છે. (સર્વજ્ઞનાં શાસ્ત્રો દ્વારા જ ધર્મ અને અધર્મની સાચી સમજ મળે છે.)
५३०. जैनशासने सर्वज्ञ वचनमेव सर्वोत्कृष्टो धर्मः । અર્થ – જૈન શાસનમાં સર્વજ્ઞ વચન જ સર્વોચ્ચ કોટીનો ધર્મ છે. ५३१. शुभ परिणति रेवात्मोत्थान मार्गः ।
અર્થ – આત્માના ઉત્થાનનો માર્ગ શુભ પરિણતિ જ છે. ५३२. सर्वज्ञागम परिशीलनमेव धर्मः ।
અર્થ – સર્વજ્ઞના આગમનું પરિશીલન જ (વારંવાર ચિંતન મનન નિદિધ્યાસન ક૨વું તે) ધર્મ છે.
५३३. गीतार्थतामन्तरेण स्वाख्यात धर्मत्वं न सम्भवति । અર્થ – ગીતાર્થતા વિના ધર્મની સ્વાખ્યાતતા સંભવી શક્તી
૨૯૭
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
નથી. ધર્મનું યથાર્થ કથન ગીતાર્થ જ કરી શકે છે. (ધર્મનાં ગૂઢ રહસ્યોને ગીતાર્થ જ સમજેલો હોય છે, તેથી ધર્મનું યથાર્થ
પ્રતિપાદન તેજ કરી શકે છે.) ५३४. यदा दुःखं सुखत्वेन, दुःखत्वेन सुखं यदा ।
मुनिवेत्ति तदा तस्य, मोक्षलक्ष्मी: स्वयंवरा ॥ અર્થ - જ્યારે વ્રતના દુઃખને સુખ તરીકે અને અવતના સુખને દુઃખ તરીકે મુનિ જાણે ત્યારે તેને મોક્ષલક્ષ્મી સ્વયં આવીને
વરે છે. ५३५. मातृवत् परदाराणि, परद्वव्याणि लोष्ठवत् ।।
आत्मवत् सर्व भूतेषु, यः पश्यति सः पश्यति ॥ અર્થ – જે પરસ્ત્રીઓને માતા સમાન, પરધનને પત્થર સમાન (અ) પોતાના આત્મા સમાન સર્વજીવોને જે જોવે છે તે જ સાચો દષ્ટા છે (તેજ સાચી જ્ઞાનદષ્ટિવાળો છે.) सत्येन शुध्यते वाणी, मनो ज्ञानेन शुध्यते । गुरुशुश्रूषया कायः, शुद्धि रेषा सनातनी ॥ અર્થ – સત્યથી વાણી શુદ્ધ થાય છે, જ્ઞાનથી મન શુદ્ધ થાય છે,
ગુરુ સેવાથી કાયા શુદ્ધ થાય છે, આ શુદ્ધિ સનાતન છે. ५३७. राज दण्ड भयात्पापं नाचरत्यघमो जनः ।
परलोकभयान्मध्यमः स्वभावादेव चोत्तमः ।। અર્થ – રાજદંડના ભચથી અધમ માણસ પાપ કરતો નથી, મધ્યમ પરલોકમાં મારી નરકાદિ દુર્ગતિ થશે માટે પાપ આચરતો નથી, અને ઉત્તમ માણસ તો સ્વભાવથી જ પાપ આચરતો નથી.
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३८. परिणामशुद्धयर्थमेव परप्राण रक्षणं साधूनाम् ।
અર્થ – પોતાના આત્માના પરિણામની શુદ્ધિ માટે જ પ૨ પ્રાણનું રક્ષણ સાધુઓને કરવાનું છે.
५३९. रख्खंतो जिणद्रव्यं, तित्थयरतं लहइ जीवो । भक्खंतो जिणद्रव्यं, अणंत संसारिओ होई ॥ અર્થ – .દેવ દ્રવ્યનું રક્ષણ કરતો જીવ તીર્થંક૨૫ણું પ્રાપ્ત કરે છે (खने) हेव द्रव्यनुं लक्षएा (नाश - उपेक्षा) उरतो व अनंत સંસારી થાય છે.
५४०. गुरुसाक्षि गृहीत प्रतिज्ञा निर्वाहको भव ।
અર્થ – ગુરુ સાક્ષિએ લીધેલી પ્રતિજ્ઞાનો નિર્વાહ કરનારો થા. ५४१. आत्महितेषु जाग्रतो नास्ति भयं ।
I
અર્થ – આત્મહિત માટે જાગ્રત રહેનારને ભય નથી. ५४२. न च कृत्रिमानुष्ठायिनः श्रमणभावो न चा श्रमणस्यानुष्ठान गुणवद् । ( आचा. टी.) અર્થ – કૃત્રિમ સંયમનું અનુષ્ઠાન ક૨ના૨ને શ્રમણપણું ન હોય, અને અશ્રમણને સંયમનું અનુષ્ઠાન ગુણકારી નથી.
-
५४३. येन येनोपायेन विषयेच्छा निवर्त्तते तत्तत्कुर्यात् । (आ. टी.) અર્થ – જે જે ઉપાયથી વિષયની ઈચ્છા નિવૃત્ત (નાશ) થાય તે તે કરવું જોઇએ.
५४४. भावभिक्षुर्वेदनादिभिः कारणैराहार ग्रहण करोति । (आ. द्वि. श्रु. स्कंध )
૨૯૯
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ – ભાવભિક્ષુ (સાધુ) વેદનાદિ કારણોથી આહાર ગ્રહણ કરે છે. (૧) સુધાની વેદના શમાવવા. (૨) ગુરુ-ગ્લાનની વૈયાવચ્ચ કરવા માટે. (૩) ઇર્યાસમિતિના પાલન માટે. (૪) પૂંજવાપ્રમાર્જના રૂપ સંયમ માટે. (૫) પ્રાણ ટકાવવા. (૬) ધર્મ ચિંતા
માટે. (સ્વાધ્યાય ધ્યાન માટે) ५४५. इन्द्रियविजयश्च मनःशुद्धया, सा च लेश्या विशुद्धया।
(ા . ટી. કિ. ૪) અર્થ – મનશુદ્ધિથી ઇન્દ્રિય વિજય અને મન શુદ્ધિ વેશ્યા શુદ્ધિથી
થાય છે. ૧૪૬. ઉપનયનચ વાગ્નિ વ્યાપારસ્વાના (ગ. મ. ૧)
અર્થ – ચારિત્રની પ્રવૃત્તિ કર્મને દૂર કરવા માટે છે. ५४७. न जातु कामः कामानामुपभोगेन शाम्यति । (अ. म. ५)
અર્થ - કામ કદાપિ કામભોગોના ઉપભોગથી શાન્ત થતો નથી. ५४८. प्रथमं संयम स्थानं सर्वोत्कृष्ट देश विरति विशुद्धस्थानतः
અનંતપુખ વિદ્ધા (જ્ઞા. સી. ટી.) અર્થ - સર્વ વિરતિનું પ્રથમ સંયમ સ્થાન સર્વોત્કૃષ્ટ દેશ વિરતિના વિશુદ્ધસ્થાનથી અનંતગણું વિશુદ્ધ છે. (ઉત્કૃષ્ટ દેશ વિરતિ શ્રાવક કરતાં જઘન્યમાં જઘન્ય સર્વ વિરતિ સંયમના સ્થાન ઉપર રહેલા સાધુની વિશુદ્ધિ અનંતગણી
શાસ્ત્રોમાં કહી છે.) ५४९. मोहेनैव जगत् बद्धं, मोहमुठा एव भ्रमंति संसारे ।
- ૧૦૦
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ – મોહથી જ જગત બંધાયેલું છે, મોહથી મૂઢ બનેલા જ ભવમાં ભમે છે.
५५०. परद्रव्ये अरमन् आत्मा मुच्यते । (જ્ઞા. સા. ટી.) અર્થ – ૫૨ દ્રવ્યમાં રમણતા ન કરતો આત્મા કર્મથી (મોહથી) મુક્ત બને છે.
५५१. दुर्लभो हि समतारसः । અર્થ – સમતા૨સ દુર્લભ છે.
(જ્ઞા. સા. ટી.)
૬ર. ન દિ પંચાચારમંતરેળ મોક્ષનિવૃત્તિઃ । (જ્ઞા. સા. ટી.) અર્થ – પંચાચારના પાલન વગર મોક્ષની ઉત્પત્તિ થતી નથી. ५५३. वस्तुवृत्या पुद्गलात्मनोः तादात्म्य संबंध एव नास्ति, સંયોગ સંબંધ સ્ત્યોપાધિ∞ઃ । (જ્ઞા. સા. ટીમ)
અર્થ – વાસ્તવિક રીતે પુદ્ગલ અને આત્માનો તાદાત્મ્ય સંબંધ જ નથી, અને સંયોગ સંબંધ જે છે તે તો ઔપાધિક છે.
૬૬૪. નિઃસ્પૃહસ્ય ન યશોમત્વામિનાષઃ । (જ્ઞા. સા. ટીવા) અર્થ – નિઃસ્પૃહ મનુષ્યને પોતાના યશ અને મહત્ત્વની ઇચ્છા નથી હોતી.
५५५. आत्मधर्म श्रवण सुखं अनुभूयमानाः चक्रिसंपदो विपद इव मन्यन्ते । (જ્ઞાનસાર ટીમ) અર્થ – અંતર્મુખ મહાત્માઓ આત્મધર્મના શ્રવણના સુખનો અનુભવ કરતા ચક્રવર્તીની સંપત્તિને પણ વિપત્તિરૂપ માને છે. ५५६. स्वदोष चिंतनेन आत्मोत्कर्ष परिणाम निवार्य |
(જ્ઞાન. સાર ટીમ)
૩૦૧
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ - સ્વદોષના ચિંતનવડે પોતાના આત્માના ઉત્કર્ષનો
પરિણામ નિવારવો જોઇએ. ५५७. अत्ता कत्ता विकर्ता य सुहाण दुहाण य । (उत्तराध्ययने)
અર્થ – આત્મા (જ) સુખ દુઃખનો કર્તા હર્તા છે. ५५८. निर्ग्रन्थानां वाचनादि स्वाध्याय मुख्यत्वं ।
(જ્ઞાનસાર ટીશ) અર્થ – સ્વાધ્યાયથી ચિત્તશુદ્ધિ, સમકિતશુદ્ધિ અને ચારિત્રશુદ્ધિ થાય છે. આત્મશુદ્ધિનું અસાધારણ સાધન શાસ્ત્રસ્વાધ્યાય છે. અતિ ચંચળ મનને વશ કરવાનો વશીકરણ મંત્ર હોય તો શાસ્ત્રસ્વાધ્યાય છે. શરત એટલી માત્ર છે કે તે શાસ્ત્રસ્વાધ્યાય આત્માનુગ્રહ બુદ્ધિથી થવો જોઇએ. માત્ર પાંડિત્ય પ્રાપ્ત કરવા
માટે નહિ. ५५९. यस्य नास्ति स्वयं प्रज्ञा शास्त्रं तस्य करोति किम् ? . लोचनाभ्यां विहीनस्य, प्रदीपः कि करिष्यति ?
(જ્ઞાનસર રીશ) અર્થ – જે મનુષ્યને સ્વયં બુદ્ધિ જ નથી તેને શાસ્ત્ર શું કરે અર્થાત્ તેને શાસ્ત્ર કામનું નથી. જેમ આંખો વિનાના માનવીને
પ્રદીપ શું કરશે ? અર્થાત્ આંધળાને તે પ્રદીપથી કશોય ફાયદો નથી. ५६०. सुखशय्याऽपि धर्मार्थिनां निषिद्धा । (उपदेश रत्नाकर)
અર્થ - ધર્માર્થી જીવો માટે સુખ શય્યા (સુંવાળી, પોચી પથારી) પણ નિષિદ્ધ છે. (ધર્માર્થી માણસે અને ત્યાં સુધી ઉનના સંથારા ઉપર જ શયન કરવું જોઇએ.)
C ઉ૦) )
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६१. पापिनां बलित्वं गर्हितं, पुण्यवतां च श्लाध्यम् ।
(ઉપલેશ રત્નાવર) અર્થ - પાપીઓનું બલિષ્ઠપણે નિંદનીય છે, અને પુણ્યશાળીઓનું બલિષ્ઠપણું શ્લાઘનીય છે. (પાપીઓ વધારે બળવાન હશે તો તેનાથી વધુ પાપો કરવાના,
જ્યારે ધર્મીઓ પાસે વધુ બળ હશે તો વધુ ધર્મના કે પુણ્યનાં
કામો કરવાના.) ५६२. सप्पो इक्कं मरणं, कुगुरु अणंताणि कुणइ मरणाइं । तो वरं सप्पो गहिओ, मा कुगुरु सेवणं भदं ॥
(ઉપદેશ રત્નાકર) અર્થ – સાપ કદાય કરડે તો તેનાથી એકવાર માણસ મરે, પરંતુ કુગુરુના પનારે પડેલો પુરુષ તો અનંતા મરણોને પ્રાપ્ત કરે છે. તેથી હજુ કોઈ એવા સંયોગોમાં સાપ ગ્રહણ કરવો
સારો, પણ કુગુરુની સેવા સારી નથી. ५६३. इन्द्रियपोषणासक्तानां मनःशुद्धिरपि दुर्लभा ।
અર્થ – ઇન્દ્રિયોના પોષણમાં આસક્ત આદમીઓને મન શુદ્ધિ
પણ દુર્લભ છે. ५६४. नरदेहे पश्च कोटयोऽधिका लक्षादिभिः रोगाः संभवन्ति ।
અર્થ - મનુષ્યના દેહમાં ૫ ક્રોડ, ૬૮ લાખ, ૯૯ હજાર, ૫૮૪ રોગો રહેલા છે. અશુચિને રોગમય દેહથી ધર્મ સાધના 'કરવી પણ મમત્વ શરીર પર ન કરવો.
AC ઉ૦) )
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६५. चवलाई इदिआइं, विआर बहुलं च जुव्वणं । सच्छदगई
મો (ઉપવેશ રત્ના) અર્થ – ઇન્દ્રિયો ચપળ છે, યોવન વિકારબહુલ છે અને કામ=વિષયેચ્છા સ્વચ્છંદ ગતિવાળો છે.
(માટે ઇન્દ્રિયોને જ્ઞાનથી અંકુશમાં લેવી, યૌવનને વ્રતથી વશ ક૨વું અને કામને પ્રતિપક્ષી બ્રહ્મચર્યા દિની ભાવનાથી ભગાડવો. ५६६. हरिउण य परदव्वं, पूअं जो कुणइ जिणवरिंदाणं । दहिउणचंदणतरुं करेइ इंगालवाणिज्जं ॥
|
(ઉપવેશ રત્નાર)
અર્થ – પરધનનું હરણ કરીને જે જિનેશ્વરદેવને પૂજે છે. તે ચંદનના વૃક્ષને બાળીને કોલસાનો વ્યાપાર કરે છે. ५६७. ववहार शुद्धिः धम्मस्स मूलं सव्वन्नू भासए ।
(ઉપદેશ રત્ના)
વ્યવહારશુદ્ધિ એ સર્વજ્ઞભાષિત ધર્મનું મૂળ છે. (વ્યવહારશુદ્ધિ વગર તો વિવેક આવવો ય મુશ્કેલ છે.) ५६८. स्वल्पमपि व्यवहारशुद्धं बहु तिष्ठन्ति, सुक्षेत्रोप्तसुबीजवद्, दत्तमपि बहुफलं । निःशङ्कतया भोगादि प्राप्तेर्मनसः सुखं समाधिलाभश्च ॥ (ઉપદેશ રત્નાર) અર્થ - થોડુંક પણ વ્યવહારશુદ્ધિપૂર્વકનું ધન ઘણું ટકે છે, રસાળ ભૂમિમાં વાવેલા સુબીજની માફક, અને તે ધનમાંથી દાન દીધું હોય તો ઘણું પુણ્યફળ આપે છે. તેવા ધન દ્વારા પ્રાપ્ત થતાં ભોગસુખો નિઃશકપણે ભોગવી શકાય છે. તેથી મનને શાન્તિ સ્વરૂપ સુખ અને સમાધિ થાય છે.
—
(૩૦)
અર્થ
-
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
(આજે અનીતિ-અન્યાયવાળા ધનવાનોના જીવનમાં ક્યાં શાન્તિ અને સમાધિ જણાય છે ?
५६९. एकतानमनोभिः कार्यं देवार्चनं बुधैः ( उपदेश रत्नाकर) અર્થ – એકતાન મનવાળા બનીને દેવપૂજા પંડિત પુરુષોએ કરવી જોઇએ.
(ઉપવેશ રત્નાર)
५७१. न केवलं द्रव्यलिंगं वन्द्यं नापि द्रव्यलिंगरहितं भावलिंगं, भावलिंगमर्मेंतु द्रव्यलिंग नमस्क्रियते । रुप्यकल्पं भावलिंग, टङ्ककल्पं द्रव्यलिंग च ॥ (ઉપવેશ રત્નાર)
અર્થ – માત્ર દ્રવ્યલિંગ (સાધુવેશ) તે વંદનીય નથી, તેમજ દ્રવ્યલિંગ રહિત ભાવલિંગ (રત્નત્રયી) પણ વંદનીય નથી, પરંતુ ભાવલિંગયુક્ત દ્રવ્યટિંગ એજ વંદનીય છે. ચાંદી તુલ્ય ભાવલિંગ છે અને સરકારી સિક્કા તુલ્ય દ્રવ્યલિંગ છે.
५७०. अज्ञान मुलत्वाद् भयस्य । અર્થ – ભય અજ્ઞાનમૂલક
છે
·
ભાવલિંગ = સાધુપણાની સ્પર્શનાથી માંડી યાવત્ વીતરાગતા. ५७२. यत्र तु वस्तुनि ममता तापस्तत्र तत्रेव । (उपदेश सार) અર્થ – જ્યાં જે વસ્તુમાં મમતા ત્યાં ચિત્તનો સંતાપ હોય જ. (મમતા જ શોક સંતાપનું મૂળ છે.)
५७३. प्रतिक्रमणमपि दिनलग्नपापहं स्यात् । (उपदेश सार) અર્થ – પ્રતિક્રમણ પણ દિવસમાં લાગેલાં પાપોનો નાશ કરનારૂં થાય છે.
૩૦૫
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७४. जिनप्रतिमा दर्शनादेवानेके भव्यजीवाः प्रतिबुद्धाः, श्री शय्यंभवसूरिवत्, आर्द्रकुमारवत्, श्रेष्ठिपुत्र कमलवत् ।
(ઉપદેશ સાર) અર્થ - જિનપ્રતિમાના દર્શનથી જ અનેક ભવ્ય જીવો પ્રતિબોધ
પામ્યા છે. શયંભવસૂરિ, આદ્રકુમાર, શ્રેષ્ઠિપુત્ર કમળની જેમ. ५७५. प्राणान्तेऽपि न भक्तव्यं गुरुसाक्षिकृतं व्रतं ।
(ઉપદેશ સાર) અર્થ - ગુરુની સાક્ષીએ લીધેલું વ્રત પ્રાણાન્ત પણ ભાંગવું ન જોઈએ. (પ્રાણ ભલે જાય, પરંતુ વ્રત ન જવું જોઇએ. વ્રત સાથું
તેણે સદ્ગતિને સાધી.) ૧૭૬. પૂનાનામકવિધ્યર્થ તપસ્તધ્યેત યોગસ્પધીઃ | शोष एव शरीरस्य, न किञ्चित्तपसः फलं ।।
(ઉપલેશ સાર) અર્થ – જે અલ્પબુદ્ધિ માનવ પૂજા, લાભ અને પ્રસિદ્ધિ માટે તપ તપે છે તે માત્ર શરીરનું શોષણ જ છે, તેને તપનું ફળ કંઇજ
નથી મળતું. (નિષ્કામ તપથી જ સકામ નિર્જરા થાય છે.) ૫૭૭. નૈવયન્તિ નર ઘા કે નૈના પુસ્તવના ते सर्ववाङमयं ज्ञात्वा, सिद्धिं यान्ति न संशयः ॥
(ઉપલેશ સાર) અર્થ – જે ધન્ય પુરુષો જિનાગમનાં પુસ્તકો લખાવે છે તે સકલ શાસ્ત્રો જાણીને મોક્ષમાં જાય છે તેમાં જરાયે સંશય નથી. (શ્રુત એ શાસનનો આધાર છે. સકલ સંઘની આરાધનાનો આધાર શ્રુતજ્ઞાનનાં પુસ્તકો-પ્રતો છે. માટે દાનવીરોએ આજના
AC ઉછે –
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળે જિર્ણ થઇ ગયેલી પ્રતોને પુનઃ છપાવીને કે લખાવીને પ્રસિદ્ધ કરવી જોઇએ.
५७८. गुरुआणाए मुक्खो, गुरुप्पसाया उ अट्ठ सिद्धिओ । गुरुभत्ती विज्जासाफल्लं होइ णियमेण ||
(गुरुतत्त्व विनिश्चय) અર્થ – ગુરુની આજ્ઞાના પાલનથી મોક્ષ થાય છે, ગુરુના પ્રસાદથી અષ્ટસિદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે અને ગુરુભક્તિથી વિદ્યામાં સફળતા અવશ્ય મળે છે.
५७९. भावारोग्य कारित्वात्परमो वैद्यो गुरुः । ( गुरु. त. वि . ) અર્થ – ભાવ આરોગ્યને (કર્મરહિત અવસ્થા) આપનારા હોવાથી શ્રેષ્ઠ વૈદ્ય ગુરુ મહારાજ છે.
५८०. ज्ञानगर्भं तु वैराग्यं गुरुपरतन्त्राणां भवेत् । (गुरु त. वि . ) અર્થ – જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્ય તો ગુરુ આજ્ઞાને પરતંત્ર હોય તેઓને જ થાય.
५८१. अचिंत्य सामर्थ्यो गुरुरेव ।
અર્થ – અચિંત્ય સામર્થ્યવાળું ગુરુતત્ત્વ જ છે. ५८२. व्यवहार निश्चयमयं जैनेन्द्रं शासनं जयति ।
(જુ. ત. વિ.) અર્થ – વ્યવહાર અને નિશ્ચયમય જૈન શાસન જય પામે છે.
५८३. व्यवहारस्य क्रियालक्षणत्त्वात्
અર્થ – વ્યવહાર એ ક્રિયા સ્વરૂપ છે. ક્રિયા છે.)
(ગુરુ. ત. વિ.)
૩૦૭
(જુ. ત. વિ.) 7. (વ્યવહારનું સ્વરૂપ જ
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८४. संसारविरक्तस्यैव आज्ञाभङगे महद् भयं भवति । અર્થ – સંસારથી જેનું ચિત્ત વિરક્ત થયુ છે તેને જ જિનાજ્ઞાભંગમાં મહાન ભવ ભય ઉત્પન્ન થાય છે.
५८५. विराधित संयमानां भवनपत्याद्युत्पादस्योक्तत्वात् । ( गु. त. वि . ) અર્થ – જેઓએ સંયમ લઇને સંયમની વિરાધના કરી છે એવા આત્માઓ ભવનપતિ, વ્યંતર, જ્યોતિષી વગેરેમાં ઉત્પન્ન થાય છે. ५८६. असंख्येयानि संयमस्थानानि कषाय निमित्तानि भवन्ति । ( गु. त. वि . ) અર્થ – કષાયના નિમિત્તે (જ) અસંખ્યેય સંયમ સ્થાનો થાય છે. (હોય છે) તેમાં કારણ કષાયોની તરતમતા છે. અકષાયીને એક જ સંયમસ્થાન હોય.
५८७. संसारुद्वारकरो, जो भव्वजणाणं सुद्ध वयणेणं । णिस्संकिय गुरूभावो, सो पुज्जो तिहुअणस्स वि ॥ ( १५८ श्लोक गु. त. वि . )
અર્થ – શુદ્ધ જિનવચન વડે કરીને જે ભવ્ય જીવોનો ભવસાગરથી ઉદ્ધાર કરનારો છે ત્યાં (તેવા ગુરુમાં) નિઃશંક ગુરુપણું હોય અને તે ત્રિભુવનને પણ પૂજ્ય છે.
५८८. गुणरहितमप्यात्मानं यो गुणवन्तं ख्यापयति,
तस्मादपरः प्रच्छन्न पापोऽस्ति ।
न
(हारिभद्रिय-ध्यानशतक) अर्थ - गुशरहित सेवा पए। पोताना आत्माने (भतने)
(૩૦૮)
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુણવાન તરીકે જાહેર કરે છે (ઓળખાવે છે, તેનાથી બીજો કોઇ પ્રચ્છન્ન પાપી નથી. (પોતે તપસ્વી, જ્ઞાની, બ્રહ્મચારી, ત્યાગી ન હોય અને પોતાને તપસ્વી, જ્ઞાની, બ્રહ્મચારી, ત્યાગી તરીકે ઓળખાવે તો તે
મહાપાપી છે. (મહાદંભી છે.) ५८९. भगवत्पदोपास्तिरेव समस्त सुख स्तोमस्य हेतुः ।
(ઉપવેશ સપ્તતિશ) અર્થ - જિનભક્તિ એ ભવસાગર તરવાની સર્વશ્રેષ્ઠ નૌકા છે.)
જિને. ના ચરણ કમળની ઉપાસના સમસ્ત સુખનો હેતુ છે. ५९०. विरक्तचित्तः सत्त्वः सदा सुखी, तदन्यस्तु महादुःखी ।
| (ઉપલેશ સપ્તતિવશ) અર્થ – વિષયથી વિરક્ત પ્રાણી સદા સુખી, બીજો વિષયાસક્ત પ્રાણી તે મહા દુઃખી. (આજ સુખ-દુઃખનું સાચું સ્વરૂપ છે. માટે સુખની ઇચ્છાવાળા
મનુષ્ય વૈરાગ્યમાર્ગમાં રતિ કરવી.) . ५९१. ये धर्मस्य मार्ग प्रकटं निर्व्याजतया निवेदयन्ति ते
संसारस्य पारं लभन्ते । (उपदेश सप्ततिका) અર્થ – જે મનુષ્યો (સાધુઓ) ધર્મનો સાચો માર્ગ માયા વિના (કોઈ પણ જાતના બદલાની આશા વગર) સ્પષ્ટ પ્રગટ કરે છે તે સંસારનો પાર પામે છે. (ધર્મનું જેવું સત્ય સ્વરૂપ છે તેવું જ પ્રગટ કરવું તેના જેવું જગતમાં બીજું પુણ્ય નથી અને ધર્મના સત્ય સ્વરૂપને છૂપાવીને ધર્મની વિકૃત રજુઆત કરવી તેના જેવું બીજું પાપ નથી.)
ઉ૦૭ )
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ ૨૦૩૦ની દિવાળીથી શરૂ થનારી રાષ્ટ્રીય સ્તર ઉપરની ૨૫૦૦મી મહાવીર નિર્વાણની ઉજવણીમાં જૈન ધર્મની વિકૃત રજુઆત થવાની પૂર્ણ સંભાવના હોવાથી આ ઉજવણી પુણ્ય માટે ન બનતાં પાપ માટે બનવાની છે. ધર્મને પોતાના અસલી સ્વરૂપમાં રહેવા દેવામાં જ વિશ્વના માનવીઓનું કલ્યાણ છે. ખાદ્ય કે પેય વસ્તુઓમાં કદાય ભેળસેળ થઈ તો ઝાઝું નકશાન નથી, પરંતુ આલોક અને પરલોકમાં પરમ હિતકારી એવા ધર્મમાં જો ભેળસેળ થશે તો વિશ્વ વિનાશની ઊંડી ખીણમાં પટકાઈ પડશે અને સદ્ગતિ દુર્લભ બની જશે અને લોકો દુરાચારી, દુર્બસની અને હિંસક બની જશે તો વિશ્વમાં રહી સહી પણ સુખશાંતિનું સત્યાનાશ વળી જશે. માટે વિવેકી પુરૂષોએ ધર્મમાં વિકૃતિઓ પ્રર્વેશ ન પામી જાય તેના માટે આજે મરણીયો પ્રયાસ કરવાની આવશ્યકતા છે. ધર્મના સિદ્ધાંતો સનાતન છે અને તેના ઉપર રચાયેલ આચારમાર્ગ પણ સનાતન છે. માટે ધર્મપ્રેમી જનતાએ જાગ્રત
બનીને ધર્મદ્રોહીઓ સામે આજે ઝઝુમવાની જરૂર છે. ५९२. शुभमनोरथैरपि संसृतिपारः प्राप्यते । (उपदेश सप्ततिका)
અર્થ - શુભ મનોરથોથી પણ સંસારનો પાર પમાય છે. (શુભ મનોરથો મોક્ષનું મૂળ છે.) શ્રાવકના મનોરથો કેવા હોય તે યોગશાસ્ત્રના ત્રીજા પ્રકાશમાં પૂજ્યપાદ કલિકાલસર્વજ્ઞા
હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજે ફરમાવ્યું છે. ५९३. गुरुपास्तिमंतरेण जीवस्य तत्त्वमार्गोपलम्भो दुर्लभ एव ।
(ઉપલેશ સપ્તતિ) ( 1995–
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ – ગુરુ ઉપાસના વિના જીવને તત્ત્વમાર્ગની પ્રાપ્તિ દુર્લભ
જ છે. ५९४. तवसुत्त विणय पूया ण संकिलिट्ठस्स होति ताणंति ।
(ઉપલેસ પદ્ધ) અર્થ - અત્યંત કષાયવાળાને તપ, ચુત, વિનય, પૂજા શરણભૂત થતાં નથી. અર્થાત્ તેને તારી શકવા સમર્થ બની શકતાં નથી. દા. ત. પાણી છે આમ શીતળ, પરંતુ તેના નીચે અગ્નિ સળગતો રાખ્યો હોય તો તે પાણી તરસ છીપાવનારું બનતું નથી. એમ ચિત્તમાં કષાયનો તીવ્ર અગ્નિ સળગતો રાખીને કરેલો તપ, શ્રુત, વિનય, પૂજા વગેરે ભવતાપને શમાવનારાં બનતાં નથી. (કષાયની આગને સાથે રાખીને ધર્મનો પંથ નહિ કાપી શકાય.)
કારણ કે ધર્મની ઉત્પત્તિ જ ઉપશમમાંથી થાય છે.) ५९५. केवलज्ञान लाभावंध्य बीजयोः सूत्रार्थमेव ।
(ઉપવેશ પત્ર) અર્થ - કેવલજ્ઞાનના લાભનું અવધ્ય (અસાધારણ) બીજ
હોય તો સ્ત્રાર્થ જ છે. ५९६. प्राणभङगादपि दारुणफलो व्रतभङगः । (उपदेश पद)
અર્થ – પ્રાણના નાશથી પણ અધિક ભયંકર ફળને આપનાર હોય તો વ્રતભંગ છે.
(વ્રતનો ભંગ સુખ અને સદ્ગતિનો કટ્ટો શત્રુ છે.) ५९७. मार्गगामी-निर्वाण पथानुकूल प्रवृत्तिः स व्रत परिणामवान् જીવ: |
(ઉપવેશ પત)
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ – નિર્વાણ માર્ગને અનુકૂળ પ્રવૃત્તિવાળો જીવ જ વ્રતના પરિણામવાળો છે.
५९८. लोक व्यापार रहिता एव साधवो वर्त्तन्ते ।
(ઇપવેશ પવ) અર્થ – લોક વ્યાપાર (પ્રવૃત્તિ)થી રહિત જ સાધુઓ હોય છે. (પ્રાકૃત સંસારિક લોક જેવી આરંભ અને પરિગ્રહમય, રાગદ્વેષમય, સુસાધુઓની પ્રવૃત્તિ ન હોય.)
५९९. शुद्ध पुत्रकलत्रादिलाभवतः पुरुषस्य सर्वक्रियासु तदधीनस्य स्वप्नेऽप्यनाचारसेवनं न संभवति । (ઉપવેશ પવ) અર્થ – દા. ત. સ્ત્રી જો પોતાના પતિને સંપૂર્ણ આધીન હોય તો તે કદાપી પરપુરુષનો વિચાર સુદ્ધાં પણ નહિ કરવાની. ગુરુને આધીન જે શિષ્ય તે કદાપી સંયમ વિરુદ્ધ આચરણ નહિ કરવાનો. આજના વિજ્ઞાનયુગમાં સિનેમા, સહશિક્ષણ, સહચાર, અશ્લિલ સાહિત્ય, ચિત્રો, ટેલીવિજન, રેડિયો, કલબો, હોટલો, અમર્ચાદ વેશભૂષા વગેરેના કારણે મનુષ્યમાંથી સદાચાર છેટો ભાગ્યો. તેના પરિણામે શુદ્ધ સંતતી લાભ, સ્ત્રી લાભ, સંપત્તિ લાભ, સત્તા લાભ વિશુદ્ધ ન રહ્યા. તેથી મનુષ્યનું જીવન અનાચારના અખાડા જેવું બની ગયું છે. પ્રજા વર્ણશંકર પાકતી જાય છે. તેથી એવી વર્ણશંક૨ પ્રજામાંવિનય, વિવેક, વૈરાગ્ય, દયા, સત્ય, નીતિમત્તા, ન્યાયપ્રિયતા, પરોપકાર જેવા સદ્ગુણોનાં દર્શન ક્યાંથી થાય ? બીજ જ સડેલું હોય તો સારા અનાજની કે ફલની શી આશા રાખી શકાય ?
૩૧૨
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
६००. इह लोके एषा कुठारी जिह्वा वर्त्तते ।
અર્થ – આ લોકમાં આ એક જીભ એવા પ્રકારની કુહાડી છે કે જો તેનો બરાબ૨ સાવધાન થઇ ઉપયોગ ન ર્યો તો ધર્મરૂપી વૃક્ષને જ છેદીને જમીન ભેગું કરી નાંખે છે, અને તેનો ખૂબ જ સાવધાન થઇને ઉપયોગ ર્યો તો અધર્મરૂપી વૃક્ષને છેદી નાંખે છે. ६०१. बलवानप्यशकतौऽसौ, धनवानपि निर्धनः । श्रुतवानपि મૂર્ધન્ન, યો ધર્મવિમુો નર: || (મવાર પ્રવીપ) અર્થ – જે મનુષ્ય ધર્મવિમુખ છે તે બળવાન હોવા છતાં પણ નિર્બળ છે, ધનવાન હોવા છતાં નિર્ધન છે, જ્ઞાનવાળો હોવા છતાં મૂર્ખ છે.
६०२. आचारः कुलमाख्याति, वपुराख्याति भोजनम् । सम्भ्रमः स्नेहमाख्याति, देशमाख्याति भाषितम् ।। (માવાપ્રવીપ) અર્થ – મનુષ્યનો આચાર મનુષ્ય કુળને જણાવે છે, મનુષ્યનું શરીર મનુષ્યના ભોજનની ચાડી ખાય છે. સંભ્રમ સ્નેહને અને ભાષા દેશને બતાવે છે.
६०३. भारक्खमेऽवि पुत्ते, जो निअभारं ठवित्तु निच्चितो । सम्मं धम्मं न कुणइ, तम्हा मूढो हि को अन्नो ॥ (માવાપ્રવીપ) અર્થ – ઘ૨નો ભાર (જવાબદારી) ઉપાડવા સમર્થ પુત્ર હોવા છતાં જે મમતાના કારણે પોતાનો ભાર પુત્રના માથે નાંખી જે નિશ્ચિંત થઇને સમ્યગ્ ધર્મનું પાલન કરતો નથી તેના જેવો મૂઢ મનુષ્ય બીજો કોણ છે ? અર્થાત્ કોઈ નથી.
૩૧૩
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०४. सामर्थ्यं सति योऽन्यार्थं न साधयति, न साधयति दुर्मतिः । अरण्य पुष्प कूपादिकल्पं तस्य धनादिकम् ।
(કાવાર કલીપ) અર્થ – શક્તિ હોવા છતાં જે બીજાનું કાર્ય કરતો નથી તે દુર્મતિવાળાનું ધન, બળ વગેરે જંગલમાં રહેલા પુષ્પો અને
કુવાઓ જેવું નિરર્થક છે. ६०५. तपश्च भवद्वयेऽपिसर्वार्थं साधकं । (आचार प्रदीप)
અર્થ – આલોક અને પરલોકમાંયે સર્વસિદ્ધિનો સાધક તપ છે. ६०६. कर्म निर्जरार्थमेव तपस्तपनीयं । (आचार प्रदीप)
અર્થ – કર્મક્ષય માટે જ તપ તપવો જોઇએ. ६०७. जिनमते यद्यपि यावन्तः सुकृतप्रकारास्तावंतः सर्वेऽपि मुक्तिहेतवः परं शुभध्यानानुगता एव न त्वन्यथा ।
(માવાઝલીપ) અર્થ – જો કે જિનમતમાં જેટલા સુકૃતના પ્રકારો છે તે સઘળાયે મોક્ષના હેતુઓ છે, પરંતુ તે બધા સુકૃતના પ્રકારો મોક્ષલક્ષી શુભ ધ્યાનથી યુક્ત હોય તો જ મોક્ષના હેતુઓ બને છે,
નહિતર નહિ. દ૦૮. મeો ધ્યાનચ નારાજો નૈપિ ક્રિ શનિની अनुरागविरागाभ्यां, भवाय च शिवाय च ||
(કાવાર પ્રવી) અર્થ – અહો ! ધ્યાનનું મહાભ્ય (મહિમા) કેવું છે કે એક જ સ્ત્રી રાગ કરવાથી સંસાર માટે બને છે અને વિરાગ કરવાથી મોક્ષ માટે બને છે.
ઉ૧છે ) -
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०९. निश्चयवृत्या चित्तानुरुप फलत्वात्सर्व व्यापाराणाम् । .
(ચોવિંદુ) અર્થ – નિશ્ચયનયની દષ્ટિથી ભાવના પ્રમાણે સર્વ પ્રવૃત્તિઓનું ફળ મળે છે. યાદશી ભાવના તાદશી સિદ્ધિર્ભવતિ |
જેવી ભાવના તેવી સિદ્ધિ.” ६१०. रुचिर्जिनोक्ततत्वेषु सम्यक्प्रद्धानमुच्यते । (योगशास्त्र)
અર્થ - જિનોક્ત તત્ત્વોની રુચિ તેને સમ્યમ્ શ્રદ્ધા કહે છે.
(સમ્યકત્વ કહે છે.) ૧૧. સર્વસાવધયોનાં ચારિત્રમા (યોગશાસ્ત્ર)
અર્થ – સર્વ પાપ યોગોનો ત્યાગ તેને ચારિત્ર કહેવાય છે. ६१२. दमो देवगुरूपास्ति दानमध्ययनं तपः ।
सर्वमप्येतदफलं हिंसां चेन्न परिज्यतेत् ।। (योगशास्त्र) અર્થ – હિંસા જો ન ત્યજે તો દમ, દેવસેવા, ગુરુસેવા, દાન,
શાસ્ત્રોનું અધ્યયન, તપ, બધું જ અફળ (નિષ્ફળ) જાય છે. ६१३. असत्य वचनं प्राज्ञः प्रमादेनापि नो वदेत् । (योगशास्त्र)
અર્થ – બુદ્ધિશાળી મનુષ્ય પ્રમાદથી પણ અસત્ય વચન બોલવું
ન જોઇએ.
६१४. ज्ञानचारित्रयोर्मूलं सत्यमेव वदन्ति ये ।
धात्रि पवित्रीक्रियते तेषां चरणरेणुभिः ।। (योगशास्त्र) અર્થ – જ્ઞાન અને ચારિત્રના મૂળ સમું સત્ય જ જે મનુષ્યો બોલે છે તે મનુષ્યોની ચરણરજથી આ પૃથ્વી પાવન કરાય છે. (થાય છે)
કલ હ૧૫) –
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१५. रम्यमापातमात्रे यत् परिणामेऽतिदारुणम् ।
किंपाकफलसंकाशं तत्कः सेवेत मैथुनम् ।। (योगशास्त्र) અર્થ – જે શરૂમાં જ માત્ર રમ્ય (રમણીય) અને પરિણામે અતિ
ભયંકર કિંપાકવૃક્ષના ફળ જેવું મૈથુન કોણ સેવે ? ६१६. प्राणसन्देहजननं परमं वैर कारणम् ।
लोकधयविरुद्धं च परस्त्रीगमनं त्यचेत् ।। (योगशास्त्र) અર્થ – પ્રાણના સંદેહને ઉત્પન્ન કરનાર, પરમ વૈરનું કારણ અને ઉભયલોક વિરુદ્ધ એવા પરસ્ત્રીગમનનો ત્યાગ કરવો
६१७. प्राणभूतं चरित्रस्य परब्रह्मैककारणम् ।
समाचरन ब्रह्मचर्यं पूजितैरपि पूज्यते ॥ (योगशास्त्र)
અર્થ - બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરતો મનુષ્ય પૂજિતોથી પણ પૂજાય છે. ६१८. असन्तोष म विश्वासमारम्भं दुःखकारणम् ।
मत्वा मू फळं कुर्यात् परिग्रह नियन्त्रम् ।। (योगशास्त्र) અર્થ - અસંતોષ, અવિશ્વાસ, આરંભ અને દુઃખનું કારણ તથા મૂર્છાને પેદા કરનાર જાણીને પરિગ્રહનું પરિમાણ કરવું
मे. ६१९. असन्तोषवतः सौख्यं न शक्रस्य न चक्रिणः । (योगशास्त्र)
અર્થ - અસંતોષી એવા ઇન્દ્રને કે ચક્રવર્તીને પણ સુખ નથી.
(संतोष त्या सु५, असंतोष त्या दु:५.) ६२०. वासरे च रजन्यां च यः खादन्नेव तिष्ठति ।
शृङग पुच्छपस्थिष्टः, स्पष्टं स पशुरेव हि ।। (योगशास्त्र)
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ – જે દિવસ અને રાતના ખાતો જ રહે છે તે શીંગડા અને
પુંછડા વિનાનો સ્પષ્ટ પશુ જ છે. ६२१. करोति विरतिं धन्यो यः सदा निशि भोजनात् ।
सोऽर्द्ध पुरुषायुषस्य स्यादवश्यमुपोषितः ।। (योगशास्त्र) અર્થ - જે ધન્ય પુરુષ હંમેશ માટે રાત્રીભોજનનો ત્યાગ કરે
છે તે પુરુષનું અર્ધ આયુષ્ય અવશ્ય ઉપવાસમાં જાય છે. ६२२. आत्माज्ञान भवं दुःखमात्मज्ञानेन हन्यति ।
तपसाऽप्यात्मविज्ञानहीनैश्छेतुं न शक्यते ।। (योगशास्त्र) અર્થ – આત્માના અજ્ઞાનમાંથી ઉત્પન્ન થયેલું દુઃખ આત્મજ્ઞાનથી નાશ પામે છે. આત્મજ્ઞાનથી રહિત એવા જીવો તપથી પણ તે દુઃખનો નાશ કરવાને શક્તિમાન થઇ શકતા નથી. (જેની ઉત્પત્તિ જેના કારણે હોય, તે કારણનો નાશ ર્યા સિવાય તે વસ્તુનો નાશ થતો નથી.)
જનકનો નાશ કરવાથી આપોઆપ જન્યનો નાશ થાય છે. ६२३. अयमात्मैव संसारः कषायेन्द्रिय निर्जितः ।
तमेव तद्विजेतारं, मोक्षभाहुमेनीषिणः ॥ (योगशास्त्र) અર્થ – કષાય અને ઇન્દ્રિયોથી જિતાયેલો આ આત્મા જ સંસાર છે અને કષાય અને ઇન્દ્રિયોને જીતી લેનારો આત્મા મોક્ષ છે,
એ પ્રમાણે તીર્થકરોએ કહ્યું છે. ६२४. जहा कुक्कुड पोअस्स, निच्चं कुललओ भयं । एवं खु बभचारिस्स, इत्थी विग्गहओ भयं ।।
(તવૈવા. ૮. .) AC 0195 –
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ – જેમ કુકડીના બચ્ચાને નિત્ય બિલાડીનો ભય હોય છે તેમ બ્રહ્મચારીને સ્ત્રીના શરીરનો ભય છે. ६२५. विभूसा इत्थि संसग्गो, पणीअं रसभोअणं । नरस्सत्त - गवेसिस्स विसं तालउडं जहा ॥
(વશવેા. ૮. મ.) અર્થ – આત્મહિતના ગવેષી (ખપી) સાધુઓ માટે વિભૂષા. સ્ત્રીસંસર્ગ અને પ્રણિત રસવાળું ભોજન (લચપચ વિગઇવાળું ભોજન) એ તાલપુટ ઝેર જેવાં છે.
६२६. मैत्री परेषां हितचिंतनं, यद् भवेत्प्रमोदो गुण पक्षपातः । कारूण्यमार्ताडिगरुजां, जिहीर्षेत्युपेक्षणं दुष्टधियामुपेक्षा || (શાન્ત સુધારસ) અર્થ – પારકાના હિતનું ચિંતન તે મૈત્રી, ગુણનો પક્ષપાત તે પ્રમોદ, દુઃખથી પીડિત જીવોનાં દુઃખ દૂર કરવાની ઈચ્છા તે કારુણ્ય અને દુષ્ટ બુદ્ધિવાળા જીવોની ઉપેક્ષા કરવી તે માધ્યસ્થ્ય ભાવના છે.
૬૨૭. મૂત્રનયૌ દ્રવ્યાર્થિપર્યાયાધિશૈ, દ્રવ્યાર્થિન્નીષા, नैगमसङग्रहव्यवहारमेदात् । (श्री प्रमाणनयतत्त्वरहस्यम्)
-
અર્થ – મૂલ નયો બેઃ-દ્રવ્યાર્થિક અને પર્યાયાર્થિક, તેમાં દ્રવ્યાર્થિક નયના ત્રણ પ્રકા૨-નેગમ, સંગ્રહ અને વ્યવહાર.
६२८. पर्यायार्थिकचतुर्द्धा ऋजुसूत्रशब्दसमभिरूढैवम्भूत भेदात् । (श्री प्रमाणनयतत्त्वरहस्यम्) અર્થ – પર્યાયાર્થિક નયના ચાર પ્રકાર-ૠજુસૂત્ર, શબ્દ, સમભિરૂઢ અને એવંભૂત.
(૩૧)
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
(જેનશાસનમાં સુપ્રસિદ્ધ સાત ગયો છેઃ-નેગમ, સંગ્રહ, વ્યવહાર, ઋજુસૂત્ર, શબ્દ, સમભિરૂઢ અને એવભૂત. આ સાતે નયો પરસ્પર સાપેક્ષ રહીને પોતપોતાના મંતવ્યની સ્પષ્ટ અને સત્ય રજૂઆત કરનારા છે. તેથી જ તે સાતે નયો જેને શાસનની
સુંદર સેવા બજાવી રહ્યા છે.) દર૬. તિષિો વોષિવનલાલી II (ઉ. અક) અર્થ – સાધુ પ્રત્યેનો દ્વેષભાવ બોધિબીજને બાળી નાંખે છે.
શ્રિતધરોના શ્રતને વંદના પંચમ ગણધર સુધર્માસ્વામીના મુખરૂપી ગંગોત્રીમાં વહેલી શ્રુતગંગા બાર અંગમાં વહેંચાયેલી છે. તેમાંના અગિયાર અંગ તે વખતની લોકભાષા એવી પ્રાકૃત ભાષામાં અને બારમું અંગ સંસ્કૃત ભાષામાં રચાયેલ છે. દૃષ્ટિવાદ નામનું બારમાં અંગમાં પ્રચલિત એવા ચૌદ પૂર્વો આવેલા છે. '
ભગવંત મહાવીરના મુખે અર્થ દ્વારા કહેવાયેલું અને સુધર્માસ્વામી વડે સૂત્ર દ્વારા ગૂંથાયેલું શ્રુતજ્ઞાન ચરમ કેવળી જંબુસ્વામી પ્રભવસ્વામી-શર્થંભવસૂરિ આદિ સુવિહિત સૂરિપુરંદરોની પરંપરા દ્વારા આજ સુધી વહેતું રહ્યું છે.
ગણધર રચિત દ્વાદશાંગીનું બારમું અંગ એટલે દૃષ્ટિવાદ અને તેના ૫ વિભાગ પૈકી ૪થો વિભાગ એટલે જ ૧૪ પૂર્વ.
એક કદાવર હાથી જેટલી કોરી શાહીમાં પાણી નાંખી, જેટલું કરી શકાય, તેટલું ૧ પૂર્વના લખાણનું પ્રમાણ છે. પછી પછીના પૂર્વો બમણા-બમણા હાથી પ્રમાણ શાહીથી લખાય તેટલા હોય છે. અર્થાત્ ૧-૪-૮ આ રીતે ૧૪ વાર બમણુંબમણું કરતા ૧૪પૂર્વનું સંપૂર્ણ લખાણ
ઉ૧છે
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬,૩૯૩ હાથી પ્રમાણ કોરી શાહીથી લખી શકાય તેટલું હોય છે.
૧૪ રાજલોક ૩ વિભાગમાં વહેંચાયેલો છે. ઊર્ધ્વલોકતિસ્કૃલોક તથા અધોલોક. મુખ્યતાએ અધોલોકમાં નારકીના જીવો, તિષ્ણુલોકમાં મનુષ્ય અને તિર્યંચ ગતિના જીવો તથા ઊર્ધ્વલોકમાં દેવગતિના જીવો રહેલા છે. ૧૪ રાજલોકના મસ્તક ઉપર સિદ્ધના જીવો રહેલા છે. ચારે ગતિના ત્રસજીવો ૧ રાજલોક પ્રમાણ પહોળી અને ૧૪ રાજલોક પ્રમાણ ઊંચી ત્રસનાડીમાં રહેલા છે.
૧ રાજલોક = અસંખ્યાતા યોજના
આવા ૧૪ રાજલોકના એક એક પ્રદેશ ઉપર આપણે અનંતીવાર જન્મમરણ કર્યા છે. 'જૈન શાસનના મૃતવારસાનો સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ
પરમાત્માની ત્રિપદી સાંભળી અંતર્મુહુર્તમાં દ્વાદશાંગી રચનાર ગૌતમસ્વામી આદિ ગણધર ભગવંતો.
૧-૧ પન્ના સૂત્ર મુજબ ૧૪૦૦૦ પન્ના સૂત્રોની રચના કરનારા પરમાત્માના ૧૪૦૦૦ શિષ્યો.
જે ગ્રંથ ન ભણે તો શ્રાવકોને અતિચાર લાગે તેવા ઉપદેશમાળા ગ્રંથકર્તા, પરમાત્માના હાથે દીક્ષિત થનાર શ્રી ધર્મદાસગણિ.
સ્વપુત્ર મનકમુનિ માટે, ૧૪ પૂર્વમાંથી ઉદ્ધાર કરી પાંચમા આરાના અંત સુધી રહેનાર દશવૈકાલિક સૂત્રની રચના કરનાર શ્રી શથંભવસ્વામી.
સૂત્ર-અર્થથી સંપૂર્ણ ૧૪ પૂર્વના અંતિમ જ્ઞાતા, નિર્યુક્તિ ગ્રંથો તથા છેદગ્રંથોના રચયિતા અને જીવોના ક્ષયોપશમનો અભાવ જાણી અર્થથી અંતિમ ૪ પૂર્વના જ્ઞાનને ન આપનાર શ્રી ભદ્રબાહુવામીજી.
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મસિદ્ધાંત માટે આકર ગ્રંથ કહેવાય તેવા પંચસંગ્રહ ગ્રંથના કર્તા ચંદ્ગર્ષિ મહત્તર.
સૌ પ્રથમવાર શ્રુતજ્ઞાનને પુસ્તકારૂઢ કરનાર, વલ્લભીવાચનામાં મુખ્ય આચાર્ય તરીકે બિરાજમાન શ્રી દેવર્કિંગણિ ક્ષમાશ્રમણ,
વિશેષાવશ્યકભાષ્ય, બૃહત્સંગ્રહણી, ધ્યાનશતક, જીતકલ્પ આદિ અનેક ગ્રંથોના રચયિતા મહાભાષ્યકાર, આગમપ્રધાન આચાર્યશ્રી જિનભદ્રગણિ ક્ષમાશ્રમણ.
જન્મથી જ દિક્ષા માટે રુદન કરવાથી કંટાળીને માએ ધનગિરિ મુનિને વ્હોરાવેલ બાળ વજે ઘોડિયામાં રમતાં રમતાં સાધ્વીજી ભગવંતના મુખથી ૧૧ અંગને કંઠસ્થ કર્યા. માના મોહમાં ન મૂંઝાઇ સંઘની આશાતનાથી બચવા રાજદરબારમાં આચાર્ય ભગવંતના હાથે રજોહરણ લઇ નાચનારા અને મહાત્માઓની ગેરહાજરીમાં તેમની ઉપધી ગોઠવી વાચના આપનારા બાળ છતાં જ્ઞાની એવા વજ સ્વામી.
૧૪૪૪ ગ્રંથના રચયિતા, પ્રાયઃ સંસ્કૃત ટીકા ગ્રંથોની શરૂઆત કરનારા, ભવવિરહપ્રિય સૂરિદેવ યાકિનીસૂનુ આ. હરિભદ્રસૂરિ મહારાજા. ૧૧ અંગ ઉપર વૃત્તિ રચનારા પૂ.આ. શીલાંકાચાર્ય. ઉપમિતિ ભવપ્રપંચા કથા જેવા મહાન વૈરાગ્ય ગ્રંથોની રચના કરનારા શ્રી સિદ્ધર્ષિગણિ.
આર્યરક્ષિતસૂરિજી
નગરમાં પ્રવેશ છે ચૌદ વિદ્યાના પારગામી બ્રાહ્મણ પુત્ર આર્ય૨ ક્ષિતનો ! પ્રજાની આંખ જુવે છે આર્યરક્ષિતને, પણ તેની આંખો તો શોધે છે, પોતાની સંસ્કારદાત્રી જ નેતાને. જૈન ધર્મને પામેલી એ ‘મા’
૩૨૧
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
નથી આવી દીકરાને વધાવવા કે નથી મનમાં આનંદ એ દુર્ગતિમાં લઇ જનારા જ્ઞાનનો.
૧૨ વર્ષ ભણીને આવેલો એ આર્ય રક્ષિત માના આનંદ માટે ઘર છોડી જૈનાચાર્ય તોપલીપુત્ર અને વજસ્વામી પાસે ભાગ્યો. શેરડીના શુભ શુકન દ્વારા સૂચિત સાડા નવ પૂર્વના જ્ઞાતા પૂર્વધર મહર્ષિ થયાં.
ઘડપણમાં સરસ્વતીને સિદ્ધ કરી સાંબેલા ઉપર ફૂલ ઉગાડનાર વાદિદેવસૂરિને સિદ્ધસેન સાથે વાદ થયો. વાદમાં હારેલ સિદ્ધસેન બ્રાહ્મણે દીક્ષા લીધી. ક્રમે આચાર્ય બન્યા. પ્રાકૃત ભાષામાં રચાયેલ આગમને સંસ્કૃતમાં ફેરવવાની ઇચ્છાથી કરેલા પ્રયત્ન ગુરૂએ પારાંચિત જેવું મોટું પ્રાયશ્ચિત આપ્યું. ૧૨ વર્ષના અંતે વિક્રમાદિત્ય રાજાને પ્રતિબોધ કરી પ્રાયશ્ચિત પૂર્ણ કર્યું. કલ્યાણ મંદિર સ્તોત્ર રચીને અવંતી પાર્શ્વનાથ પરમાત્માને પ્રગટ કર્યા. - તિલકમંજરી જેવા શ્રેષ્ઠ કાવ્યોની રચના કરનારા સિદ્ધસારસ્વત
ધનપાલ કવિ. ચૈત્યવંદન મહાભાષ્ય, ઉત્તરાધ્યન સૂત્રની પાઇએ ટીકા આદિ ગ્રંથોની રચના કરનારા વાદિવેતાળ શ્રી શાંતિસૂરિ મહારાજા. સંવેગરંગશાળા જેવા વૈરાગ્યમય ગ્રંથોના રચયિતા શ્રી જિનચંદ્રસૂરિ
મહારાજા. - વાદ જીતી સિંહશિશુ બિરૂદ ધરનારા, સિદ્ધાન્તાર્ણવ આદિ ગ્રંથોના
રચયિતા શ્રી અમરચન્દ્રસૂરિ મહારાજા. અનેક આગમાદિ ગ્રંથો ઉપર સરળ ટીકા રચનારા શ્રી મલયગિરિજી મ.
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવભાવના આદિ ગ્રંથો ઉપરાંત અનેક ગ્રંથોની ટીકાઓ રચનારા મલધારી શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ મ.
પ્રવચન સારોદ્વારઆદિ ગ્રંથોની રચના કરનારા આ. શ્રી નેમિચંદ્રસૂરિ મહારાજા.
શ્રી દેવર્ધિગમિ ક્ષમાશ્રમણ
સૌધર્મેન્દ્ર વડે પૂછાયેલ અને પરમાત્મા મહાવીરસ્વામીની મુર્ખ પાવન બનેલ હરિણગમેષી દેવને મનુષ્યભવ પામ્યા પછી મોતના મોઢામાંથી બચાવી, દેવે આચાર્ય ભગવંત પાસે મૂક્યા અને તેજ પુણ્યાત્માએ શ્રુતસાગરનું પાન કરી કાળના પ્રભાવે ઘટતા એવા શ્રુતવારસાની રક્ષા માટે વલ્લભીપુરમાં ૫૦૦ સૂરિવરોને એકત્રિત કરી તે શ્રુતવારસો સૌ પ્રથમ પુસ્તકારૂઢ કર્યો.
♦ મંત્રરાજ રહસ્ય, વર્ધમાનવિદ્યાકલ્પ આદિ ગ્રંથોના રચયિતા આ. શ્રી સિંહતિલકસૂરિ મહારાજા.
♦ પ્રવ્રજ્યાવિધાન, મૂલશુદ્ધિ પ્રકરણ આદિ ગ્રંથોના રચયિતા આ. શ્રી પ્રદ્યુમ્નસૂરિ મહારાજા.
જૂગારની લતે ચડેલ સિદ્ધ મોડી રાત્રે ઘરે આવ્યો થાકેલ માએ કહ્યું ‘જ્યાં દ્વાર ખુલ્લા હોય ત્યાં જા.' જેના દ્વાર સદા ખુલ્લા છે તેવા ઉપાશ્રયે સિદ્ધ પહોંચ્યો. સંયમ સ્વીકારી શાસ્ત્રાભ્યાસ કર્યો. બાદ બૌદ્ધમતનો અભ્યાસ કર્યો, તે સાચું લાગ્યું તેથી ત્યાં ગયા પછી જૈન મત સાચું લાગતા પુનઃ અહીં આવ્યા આ રીતે ૨૧ વાર ગમન આગમન કર્યું. અંતે લલિતવિસ્તરા વાંચી જૈન મતમાં સ્થિર થયા. આવા સિદ્ધર્ષિગણિએ જીવના ભયંકર ભૂતકાળને બતાવનાર અને ભવિષ્યમાં
૩૨૩
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાચા સુખના માર્ગે લઈ જનાર વિશ્વ સાહિત્યના શિરમોર કહી શકાય એવા “શ્રી ઉપમિતિ ભવપ્રપંચા કથા' ગ્રંથની રચના કરી. - સ્યાદ્વાદમંજરી આદિ ગ્રંથોના કર્તા શ્રી મલ્લિસેનસૂરિ મહારાજા
શ્રીપાળ ચરિત્ર, ગુણસ્થાનક ક્રમારોહ, ગુરુગુણષત્રિશિકા, સંબોધ | સિત્તરી આદિ ગ્રંથોના રચયિતા આ. શ્રી રત્નશેખરસૂરિ મહારાજ.
અધ્યાત્મકલ્પદ્રુમ, સંતિકર, ઉપદેશ રત્નાકર આદિ ગ્રંથોના રચયિતા, સહસ્ત્રાવધાની, સિદ્ધ સારસ્વત કવિ આ. શ્રી મુનિસુંદરસૂરિ
મહારાજા. માષતુષમુનિ
આ જ્ઞાનની વિરાધનાનું ભવાંતરમાં ફળ એ આવ્યું કે તેઓ “મા રુષ મા તુષ' જેવા શબ્દો પણ ભૂલી જતાં. છતાં ગુરૂ પ્રત્યેની શ્રદ્ધાપૂર્વક, આયંબિલના તપ સાથે ગોખવાનું ચાલુ રાખ્યું. અંતે કર્મ ખપાવી કેવળી થયા.
જ્ઞાન માટે કરેલો પ્રયત્ન કદિ વૃથા જતો નથી.
શાન માટેનો પ્રમાદ કર્મ બંધાવ્યા વિના રહેતો નથી. - ધર્મપરીક્ષા આદિ ગ્રંથોના કર્તા શ્રી જિનમંડન ગણિ.
કલ્પસૂત્ર ઉપર સુબોધિકા ટીકા, શાંતસુધારસ, લોકપ્રકાશ, “સિદ્ધારથનારે નંદન વિનવું... સ્તવન વગેરે ગ્રંથોની રચના કરનારા ઉપાધ્યાયશ્રી વિનયવિજયજી મહારાજા.
સ્યાદ્વાદમુક્તાવલી આદિ અનેક ગ્રંથોના રચયિતા શ્રી જસવંતસાગરસૂરિ. - ધર્મસંગ્રહ આદિ અનેક ગ્રંથોના કર્તા શ્રી માનવિજય ઉપાધ્યાય.
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
'શ્રુત સ્વરૂપ ઉપમાઓ દ્વારા ૧. સૂર્યઃ સૂર્ય જેમ અંધકારનો નાશ કરી જગત ઉપર પ્રકાશ ફેલાવે
છે, તેમ શ્રુતજ્ઞાન રૂપી સૂર્ય મોહરૂપ અંધકારનો નાશ કરી સમગ્ર પદાર્થોની વાસ્તવિક સમજ આપવારૂપ પ્રકાશને કરે છે. સૂર્ય જેમ ઉષ્મા પેદા કરી જગતમાં તાજગી લાવે છે, તેમ શ્રુતજ્ઞાન શ્રદ્ધા અને સંયમરૂપ ઉષ્મા પેદા કરી, કર્મ કચરાનો નિકાલ કરી,
આત્મઘરમાં તાજગી લાવે છે. ૨. સાગર : સમુદ્ર જેમ અગાધ જલના ભંડારરૂપ છે, તેમ શ્રુતજ્ઞાન
સુંદર પદોની રચનારૂપ પાણીના ભંડાર તુલ્ય છે. ૩. ચંદ્ર ચંદ્રની કળા દિન-પ્રતિદિન વધે છે, તેમ શ્રુતજ્ઞાન આત્માની
કળાને વધારે છે. ૪. દર્પણ : મુખ ઉપર રહેલો ડાઘ દર્પણ દેખાડે છે, તેમ આત્મા ઉપર
પડેલા રાગ-દ્વેષના ડાઘને આગમ રૂપી અરીસો બતાવે છે. પ. મોરપીંછ : મોરપીંછ જેમ બાહ્યરજને દૂર કરે છે, તેમ શ્રુતજ્ઞાન
કર્મરનો નિકાલ કરે છે. ૬. શંખ ઃ શંખ ઉપર કોઇ પ્રકારનું અંજન થઇ શકતું નથી, તેમ
જ્ઞાનવાન આત્મા ઉપર રાગાદિના અંજન થઈ શકતા નથી. ૭. સ્તંભ : આખી ઇમારતનો આધાર થાંભલો છે, તેમ દર્શન-જ્ઞાન
ચારિત્રરૂપ મોક્ષમાર્ગનો આધાર શાસ્ત્રજ્ઞાન છે. ૮. વજ : વજરત્ન જેમ શત્રુનો સંહાર કરે છે, તેમ જ્ઞાનરૂપ રન
રાગાદિ શત્રુનો વિનાશ કરે છે. ૯. સિંહ ઃ સિંહના મુખનું દર્શન થતાં જ ક્ષુદ્ર જંતુઓ ભાગી જાય છે,
૨૫) Jક
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાસે આવતાં નથી, તેમ શાસ્ત્રજ્ઞાનનો એક ટંકારઆત્માના
ક્ષુદ્રભાવો ભાગી જાય છે. વિવોનું વરૂપ (સત્યને છુપાવે તે નિર્નવ કહેવાય) નામ નગર સંવત | માન્યતા ૧.જમાલી શ્રાવસ્તીનગરી પરમાત્માના | કડે માણે કડે મતની
કેવલજ્ઞાન | ઉત્થાપના પૂર્વક કડે
કડે' મતની સ્થાપના કરી. ૨. તિષ્યગુપ્ત ઋષભપુરનગર પરમાત્માના | “આત્માના છેલ્લા પ્રદેશમાં
કેવલજ્ઞાન પછી જીવત્વ માન્યું
૧૬ વર્ષે ૩. અષાઢાચાર્ય શ્રેતિકા નગરી | વિ.સં. ૨૧૪ | “સાધુ છે કે દેવ છે ?”
એવી શંકા કરનાર, ૪.અશ્વમિત્રાચાર્ય મિથિલાનગરી |વિ.સં. ૨૨૦ “ક્ષણિકનાશ”ની માન્યતા પ.ગંગાચાર્ય ઉલ્લકાતીરનગર વિ.સં. ૨૨૮ “એક સમયમાં બે ઉપયોગ
માન્યા. ૬. રોહગુપ્ત અંતરંજિકાનગવિ.સં.૧૮૪ નોજીવનીપ્રરૂપણા કરી. ૭.ગોષ્ઠામાહિલ દશપુરનગર વિ.સં. ૧૮૪ | “સર્પ-કાંચળી જેમ જીવ
કર્મનો સંબંધ માન્યો. ૮.શિવભૂતિ
વિ.સં. ૬૦૯ | | દિગંબરમત સ્થાપનાર. ૯. લંકામતિ
વિ.સં.૧૫૩૧ | જિન પ્રતિમા ઉત્થાપક', (લોકાયત).
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમાત્માના નિર્વાણથી ૧૦૦૦ વર્ષ દરમ્યાનમાં
શ્રુતરક્ષા માટે થયેલ વાચનાઓ ક્યાં ? | ક્યારે ? | કોની નિશ્રામાં?| વિશેષ ૧. નેપાળ વિ.સં.૧૬૦ | આ.ભદ્રબાહુસ્વામીજી મ. | શ્રી દ્વાદશાંગ શ્રત.
સંકલન વાચના પાટલીપુત્ર | વિ.સં.૧૬૦ | આ ચૂલિભદ્રસામીજી મ. ૨. ઉષેની | વિ.સં.૨૪૫થી | આ. સુહસ્તિ સુ.મ. | સમ્રાટ સંપ્રતિની વિનંતીથી વિ.સં.૨૯૧
આગમ સંરક્ષણ વાચના ૩. કલિંગ દેશ | વિસં.૩૦૦ થી | આ સુસ્થિત સૂ.મ. સમ્રાટખારવેલની વિનંતીથી ઉદય પર્વત
આ સુપ્રતિબદ્ધ સૂ.મા. આગમવાંચના ૪. દશપુરનગર| વિ.સં. ૧૯૨ આ.આરક્ષિત સૂ.મ. | ચતુરનુયોગ વિભાગવાચના
વિ.સં. ૮૨૭ | આ. અનિલ સૂમ | આગમ અનુયોગ વાચના
થી ૮૪૦ ૬. વલ્લભીપુર | વિ.સં.૮૨૭ | આ.નાગાર્જુનસૂ.મ. | આગમ અનુયોગ વાચના
થી ૮૪૦ - ૭, વલ્લભીપુર | વિ.સં.૯૮૦ | દેવર્ધ્વિગણિ ક્ષમાશ્રમણ | પુસ્તકારોહણ વાચના શું જાણવું છે ?
કયો ગ્રંથ વાંચશો ? ૧. શ્રાવકપણાના આચારો જાણવા છે? : શ્રાદ્ધવિધિ, ધર્મસંગ્રહ,
શ્રાવકધર્મવિધિ પ્રકરણ ૨. ધાર્મિક સંસ્થાનો વહીવટ કરવો છે?
: દ્રવ્યસપ્તતિકા ૩. ૧૪ રાજલોકના જીવોને જાણવા છે?
: જીવવિચાર ૪. જૈન શાસનના તત્ત્વો સમજવા છે?
: નવતત્ત, તત્ત્વાર્થ ૫. જિનમંદિરમાં વિધિ કેમ કરાય? તે જાણવું છે? : ચૈત્યવંદન ભાષ્ય
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬. ગુરૂભગવંત સાથેના વ્યવહારો શીખવા છે? : ગુરૂવંદન ભાષ્ય ૭. જૈન શાસનના કર્મસિદ્ધાંતો જાણવા છે? - : કર્મગ્રંથ ૮. સાધકનું જીવન જાણવું છે?
: યોગશાસ્ત્ર પ્રકાશ ૧-૨-૩ ૯. મોક્ષમાર્ગની સાધના જાણવી છે?
.: યોગશાસ્ત્ર પ્રકાશ-૪ ૧૦. ઉત્તમ મહાપુરુષોનાં જીવન જાણવા છે? : ત્રિષષ્ટિશાલકાપુરુષ ચરિત્ર ૧૧. શ્રાવકના દ્રવ્યથી અને ભાવથીગુણો જાણવા છે? : ધર્મરત્ન પ્રકરણ ૧૨. ધર્મમાં પ્રવેશ પામવો છે?
: ધર્મબિંદુ યોગશાસ્ત્ર ૧૩. વિવિધ વિષયો અંગેના મહાપુરુષોના : હીરપ્રશ્ન, સેનપ્રશ, વિવિધ શાસ્ત્રીય ઉત્તરો જાણવા છે?
પ્રશ્નોત્તર ૧૪. માતા-પિતા, ભાઇ-પતિ-પત્ની-પુત્રધર્મગુરુ
સરકારી પુરુષો, મિત્રવર્તુળવગેરે સાથેનો ઉચિત આચાર જાણવો છે?
: હિતોપદેશમાળા ૧૫. સંસારનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ જાણવું છે?
વૈરાગ્ય શતક, શાંત સુધારસ, ભવભાવના, ઉપમિતિ
ભવપ્રપંચા કથા ૧૬. અધ્યાત્મની પ્રાપ્તિના ઉપાયો જાણવા છે? : અધ્યાત્મસાર, ૧૭. મહાપુરુષોનું નામસ્મરણ કરવું છે ? : ભરોસર સૂત્ર ૧૮. ૧૪ રાજલોકના તીર્થોને વંદના કરવી છે? : સકલતીર્થ સૂત્ર ૧૯. જીવનમાં થતા પાપોનું મિચ્છામિ દુક્કડમ્ આપવું છે ?
: અઢારપાપસ્થાનકસૂત્ર ૨૦. અરિહંત પરમાત્માના વિશેષ ગુણો જાણવા છે? ' : નમુચુર્ણ સૂત્ર, લલિત વિસ્તરો ૨૧. જંબુદ્વીપનું સ્વરૂપ સમજવું છે ?
: જંબુદ્વીપ સંગ્રહણી, ૨૨. સમ્યગ્દર્શનનું સ્વરૂપ તથા ભેદો જાણવા છે? : સમ્યકત્વના ૬૭ બોલની
સઝાય ઉ૨) )
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૩, અરિહંત પરમાત્માનું સ્વરૂપ જાણવું છે? ૨૪. ધર્મમાં પ્રયત્ન કરતા થવું છે? ૨૫. જીવનને સમાધિમય બનાવવું છે?
: અરિહંત વંદનાવલી .: ઉપદેશમાળા ' : નમસ્કાર મહામંત્ર
'આગમ સાથે સંબંધી શબ્દોની સમજણ આગમ · તીર્થકર કેવળજ્ઞાની સર્વજ્ઞ વીતરાગ પ્રભુની મૌલિકવાણી શ્રુત સ્કંધ : કોઇપણ આગમનો પેટા વિભાગ અધ્યયન : શ્રુતસ્કંધનો પેટા વિભાગ ઉદેશ : અધ્યયનની પેટા વિભાગ સૂત્ર : ઉદ્દેશનો પેટા વિભાગ નિર્યુક્તિ ઃ આગમો ઉપર ૧૪ પૂર્વધારી સમર્થ ઋતધર આચાર્યની
પ્રાકૃત ભાષામાં શ્લોક બદ્ધ વ્યાખ્યા કે જેમાં શબ્દના
વ્યુત્પત્તિ અર્થની પ્રધાનતા હોય છે.
: આગમોના ગુરુગમથી ચાલ્યા આવતા અર્થોનું સંકલન ભાષ્ય : વૃદ્ધ પુરુષોએ જાળવી રાખેલ આગમિક પરંપરાનું સંકલન
ટીકા સમર્થ જ્ઞાની ગીતાર્થ ભગવંતે કરેલ વ્યાખ્યા છેદસૂત્ર અત્યંત ગંભીર અને ગૂઢ અર્થવાળા આગમો.
- જૈન વ્યતિ શાસનમ્ -
AC ઉ૨)
A
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
TET
-I
TIGHT
,
કાર
HR
"
,
કાર રે
-
THE
-
SET Re
| TET | માં
ETA
-
---- ''કલાની TI
જ
..
સંશોધન લેખોનો સંગ્રહ
ETS =
"
.
',
.
!
ri | Li'i 1} HTTIT URLIE ,
. ના Tી | ft. igri...
નામ - E ; Sir=". i
. 'N'IT' Enી
in L IMP
N. TEST
Tr.
Foluપfi/ Rારી
'HUM' initia
૩૩૦
Re : SEE
મારા ઈ
ની
'
તાર, REHERE 1
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
| શ્રી સીમંધર સ્વામિને નમઃ ||
|| શ્રી વાસુપૂજ્ય સ્વામિને નમઃ || |શ્રી પદ્મ-જીત-હીર-કનક-દેવેન્દ્ર-કંચન-કલાપૂર્ણ
કલાપ્રભસૂરીશ્વરેભ્યો નમઃ |
સંકલનકાર શ્રી મણિલાલ મોતીભાઈ પ્રજાપતિ (જેતપુરકર)
(સંશોધન લેખોનો સંગ્રહ)
ગમોમાં શું છે ?
જેનાગમ એ અગણિતકાળથી વિકસેલી વીતરાગવાણી છે.
આગમ સાહિત્યપરનાં વિવેચનોમાં પૂ. ટીકાકાર અભયદેવસૂરિજી, પ.પૂ. આગમોદ્ધારક શ્રી સાગરાનંદસૂરિજી અને મુનિ શ્રી પુણ્યવિજયજી જેવા આચાર્ય ભગવંતોએ મહત્ત્વનું પ્રદાન કરેલું છે.
જૈન આગમગ્રંથોને દ્વાદશાંગવાણી પણ કહે છે અને તેને વિષયાનુરૂપ ચાર યોગમાં અર્થાત્ ચાર ભાગોમાં વહેંચવામાં આવેલા છે, જેમાં દ્રવ્યાનુયોગ, ગણિતાનુયોગ, ચરણકરણાનુયોગ, ધર્મકતાનુયોગ સમાવેશ આ ગ્રંથોમાં મળે છે. જૈન આગમગ્રંથોના વિષયો ઉપર પ્રાચીન જૈનાચાર્યોએ ખૂબ જ ઊંડી અને સૂક્ષ્મ વિવેચના કરી છે.
આગમોમાં વિશ્વવ્યવસ્થા, લોક-અલોકની સ્થિતિ, ઊર્ધ્વ, અધો અને તિરછલોકનું સ્વરૂપ, પદાર્થો, દ્રવ્યો તથા ગુણધર્મો,
–
ઉ૩) )
-
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મા, સંસાર, ચાર ગતિઓ, કર્મબંધ, મોક્ષ, મોક્ષના ઉપાયો, સાધનામાર્ગ, જીવોની ભિન્નભિન્ન કક્ષાઓ, સ્વર્ગનાં વિમાનોનાં વર્ણન, નરકનાં દુઃખોનાં વર્ણન, જ્યોતિષ ચકસંબંધી, ભૂગોળ, ખગોળ, તર્ક, ન્યાય, સાહિત્યો, સપ્તભંગી અનેકાંતવાદ, મંત્રતંત્ર, જ્યોતિષવિદ્યાઓ, જડી-બુટ્ટીઓ, ઔષધો, ચૂર્ણો વગેરેના ચમત્કાર, પ્રભાવ, મહિમાઓનાં વર્ણનો, વિગેરે ઘણું ઘણું નિરૂપણ થયેલ હું વિશ્વનું કોઇ રહસ્ય, કોઇપણ પ્રકારનાં વર્ણનો કરવાનું બાકી રહેતું નથી. આ છે આગમસંગ્રહ રત્નને પારખવા માટે જેમ ઝવેરીની બુદ્ધિ જોઇએ તેમ આ ધર્મના રહસ્યને યથાર્થ પણે પામવા માટે તેવી સૂક્ષ્મ દૃષ્ટિ હોવી જરૂરી છે. પરમતારક તીર્થકર દેવોએ તીર્થકરના ભવથી ત્રીજે ભવે “સવિજીવ કરું શાસનરસી' એ લોકોત્તર ભાવનાપૂર્વક કરેલી વીશ સ્થાનકતપની આરાધનાના યોગે તીર્થંકર નામકર્મને નિકાચિત બંધ કરી જગતના સર્વજીવોનું કલ્યાણ કરનારું આ મહાન શાસન સ્થાપ્યું છે. એનાથી લેશમાત્ર પણ કોઇનું અહિત થવાની શક્યતા નથી.
લોકાલોક પ્રકાશક કેવલજ્ઞાન દ્વારા જગતના સમસ્ત ભાવોને હાથમાં રહેલા નિર્મળ નીરની જેમ નિહાળનારા ચરમ તીર્થપતિ શ્રમણ ભગવાન મહાવીર દેવે દેવનિર્મિત સમવસરણમાં બિરાજીને વાણીના પાંત્રીસ ગુણયુક્ત જે દેશના પ્રવાહ વહેવરાવ્યો, બીજ બુદ્ધિ ધણી લબ્ધિના નિધાન ગણધર ભગવંતોએ બુદ્ધિરૂપી વસ્ત્રમાં એ પ્રવાહને ઝીલીને સૂત્રરૂપે ગૂંથ્યો તેજ આગમ સિદ્ધાંતરૂપે આપણા હાથમાં આવ્યો છે, એવા અણમોલ શ્રત ખજાનો વર્તમાનકાળના જીવો માટે સદ્ભાગ્ય છે.
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનપ્રવચનની સેવા અને પ્રભાવના હરિગીતછંદ
પ્રભુ મુખ થકી નીકળેલ ગણિકૃત દ્વાદશાંગી વિશાલ એ, ચિત્ર બહુ અર્થે ભરી ધારેલ પંડિત સાધુએ, મુક્તિપુરીના દ્વાર જેરી વ્રત ચરણને આપતી, સર્વ તત્ત્વ પ્રકાશવાને દીપ જેરી દીસતી. હે જીવ ! પ્રવચન નાથનું જે ધર્મને વિકસાવતું, વળી પાપને દૂરે કરે ઉન્માર્ગને જ ઉખેડતું, ટાળે જ ગુણીના દ્વેષને અન્યાયને ઉચ્છેદતું, મિથ્યામતિ દૂરે કરે વૈરાગ્યને વિસ્તારતું, હે જીવ ! પ્રતિદિન હાથ જોડી માંગ જે પ્રભુની કને, મળજો ભવોભવ તાસ સેવા જેહ આપે મુક્તિને
જિતાગમ અને જૈન સાહિત્ય સંકલન : શ્રી મણિલાલ મોતીભાઇ પ્રજાપતિ (જેતપુરકર)
સર્વસંગ્રહગ્રંથ શ્રમણ ભગવાન મહાવીર પરમાત્મા તેમના કેવળજ્ઞાનના સમય દરમિયાન જે ઉપદેશ આપતા હતા તેને તેમના ગણધરો શિષ્યોએ અર્ધમાગધી ભાષામાં આગમ રૂપે તૈયાર કરેલ છે જેનું નામ દ્વાદશાંગી છે. આ આગમ ગ્રંથો નિર્યુકિત, ભાષ્ય, તત્વાર્થ સૂત્ર વિ. સંસ્કૃતમાં અગિયાર અંગ સૂત્રો, બાર ઉપાંગસૂત્રો, દશપયજ્ઞા, છ છેદસૂત્રે, ચાર મૂળ સૂત્રે.
૩) ૧૮
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતના મહાકલ્યાણકર શાસનમાં જ્ઞાનના પાંચ પ્રકાર કહેલ છે. ૧ મતિજ્ઞાન, ૨ શ્રુતજ્ઞાન, ૩ અવધિજ્ઞાન, ૪ મનઃ પર્યવજ્ઞાન અને ૫ કેવલજ્ઞાન. તે પાંચ જ્ઞાનો પૈકી મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન ઇંદ્રિયો અને મનની મદદથી થાય છે
જ્યારે અવધિ, મનઃ પર્યવ અને કેવલજ્ઞાન ઇંદ્રિયોની મદદ વિના આત્માર્થી પ્રત્યક્ષ થાય છે. શ્રી નંદિસૂત્ર આદિ જેનશાસ્ત્રોમાં આ પાંચ જ્ઞાનોનું સવિસ્તરવર્ણન આપવામાં આવેલ છે. વર્તમાનકાળે આ ભરત ક્ષેત્રમાં મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન મુખ્યપણે છે. તેમાં શ્રુતજ્ઞાન મુખ્યપણે બે ભાગમાં વહેંચાયેલું છે. ૧. અંગપ્રવિષ્ટ અને ૨ આંગબાહ્ય.
૧. અંગપ્રવિષ્ટદ્યુતઃ શ્રી તીર્થંકર પરમાત્મા પરમતારક તીર્થની સ્થાપના કરે છે. તે વખતે વિશિષ્ટ પ્રકારની બીજ બુદ્ધિના ધણી ગણધર ભગવંતો વુિં તત્તે ? (eતત્ત્વ શું ?) એ પ્રમાણે પ્રભુને પૂછે છે. તેના ઉત્તરમાં તીર્થંકર પરમાત્મા ૩૫ન્ને વા, વિરાછું વા, ઘુવેર્ વા (=દરેક પદાર્થ ઉત્પન્ન થાય છે, વિનાશ પામે છે અને સ્થિર રહે છે.) એ ત્રિપદી આપે છે. એ ત્રિપદીના આધારે બીજબુદ્ધિના ધણી ગણધર ભગવંતો તે જ સમયે દ્વાદશાંગીની રચના કરે છે, તે અંગ પ્રવિષ્ટ શ્રુત કહેવાય છે.
- ૨. અંગબાહ્યશ્રુત તીર્થ પ્રવર્તન બાદ યથાસમયે ગણધર ભગવંત કે અન્ય સ્થવિર મુનિઓ જે સૂત્રરચના કરે છે તે સર્વ અંગબાહ્યશ્રુત કહેવાય છે.
અંગસૂત્રોમાં આત્મસ્વરૂપની સન્મુખ થવા માટેની યોગ્ય પ્રવૃત્તિઓના પ્રકારોની વિધિ હોય છે. ઉપાંગ સૂત્રોમાં અંગસૂત્રોમાં કહેલ આચારની ભૂમિકાને જીવનમાં પરિપક્વ બનાવી વિકાસ
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરનાર આચારની ભૂમિકાને જીવનમાં પરિપક્વ બનાવી વિકાસ કરનાર મહાપુરુષોની ચર્યાનું વર્ણન હોય છે. અને અન્ય સૂત્રોમાં બાકીની બીજી વાતોનું વર્ણન હોય છે. આ રીતે શ્રી તીર્થંકર પરમાત્માની વાણી જે શાસ્ત્રોમાં વ્યવસ્થિત રીતે ગુંથી લેવામાં આવી છે તે આગમ કહેવાય છે. પૂર્વે અનેક આગમો હતા, પરંતુ વર્તમાનકાળે ૪૫ આગમો છે.
૧ અગ્યાર અંગસૂત્રો : શ્રી તીર્થંકર પ્રભુ પાસેથી ત્રિપદી પ્રાપ્ત કરી શ્રી ગણધર ભગવંતો વિશિષ્ટ શ્રુતજ્ઞાનના બળથી દ્વાદશાંગીની રચના કરે છે. તેમાનું ૧૨મું દૃષ્ટિવાદ અંગ હાલ વિચ્છેદ પામેલ હોવાથી વર્તમાનકાળે અગિયાર અંગો વિદ્યમાન છે. તે આ પ્રમાણેઃ ૧ આચારાંગ, ૨ સૂત્રકૃતાંગ, ૩ સ્થાનાંગ, ૪ સમવાયાંગ, ૫ વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિ (ભગવતીસૂત્ર), ૬ જ્ઞાતાધર્મકથાંગ, ૭ ઉપાસકદશાંગ, ૮ અંતકૃદશાંગ, ૯ અનુત્તરોપપાતિકદશાંગ, ૧૦ પ્રશ્નવ્યાકરણ અને ૧૧ વિપાકશ્રુતાંગ.
તીર્થંક૨ પરમાત્માની એકાંત હિતકર વાણીને સંગ્રહ કરનાર આ અગ્યાર અંગોમાં અનુક્રમે ૧ આચાર, ૨ સંયમની નિર્મળતા, ૩ હેય-જ્ઞેય-ઉપાદેયનું સ્વરૂપ, ૪ અનેક પદાર્થોની વિવિધ માહિતી, ૫ ગણધર શ્રી ગૌતમસ્વામીએ પૂછેલાં પ્રશ્નો અને શ્રી મહાવીર પ્રભુએ આપેલા ઉત્તરો, ૬ અનેક ચારિત્રો, ૮ કેવલજ્ઞાન પામી તરત જ મોક્ષે જનાર મહામુનિઓનાં ચરિત્રો, ૯ સંયમની આરાધના કરી પાંચ બનુત્તરમાં જનાર મહામુનિઓનાં જીવનચરિત્રો, ૧૦ હિંસા વગેરે પાપના વિપાકો અને ૧૧ કર્મોના શુભાશુભ વિપાકો આદિનાં સવિસ્તર વર્ણનો છે.
૩૩૫
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ બાર ઉપાંગસૂત્રો : દ્વાદશાંગીમાં વર્ણવેલ અનેક વિષયોમાંથી અમુક અમુક વિષય ઉપર વિશેષ વિવેચન કરનારાં શાસ્ત્રો તે ઉપાંગ કર છે. તે આ પ્રમાણે:- આપ-પાતક ૨ રાજપ્રશ્નીય, ૩ જીવાજીવાભિગમ, ૪ પ્રજ્ઞાપના, ૫ સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ, ૬ જંબૂઢીપપ્રજ્ઞપ્તિ, ૭ ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિ, ૮ નિરયાવલિકા, ૯ કલ્પાવતંસિકા, ૧૦ પુષ્ટિકા, ૧૧ પુષ્પચૂલિકા અને ૧૨ વૃષ્ણિદશા.
આ બાર ઉપાંગોમાં અનુક્રમે ૧ દેવોની જુદી જુદી યોનિઓમાં ક્યા ક્યા જીવો ઉપજે ? તેની માહિતી, ૨ પ્રદેશી રાજા અને કેશી ગણધરનો સંવાદ તથા સૂર્યાભદેવે ભગવાનની આગળ કરેલ બત્રીસ નાટકોની માહિતી, ૩ જીવ અજીવનું સ્વરૂપ, ૪ જીવ અને પુદ્ગલ સંબંધી નાની-મોટી અનેક હકીકતો, ૭ ચંદ્રસંબંધી વર્ણન, ૮ ચેડા મહારાજા અને કોણિક મહારાજાના યુદ્ધમાં શ્રેણિક મહારાજાના કાલ મહાકાલ વગેરે દશ ભાઇઓના પદ્મ-મહાપદ્મ વગેરે દસ પુત્રો સંયમની આરાધના કરી દશમા દેવલોકે ગયા તેનું વર્ણન, ૧૦ વર્તમાનકાલે વિદ્યમાન સૂર્યચન્દ્ર-શુક્ર વગેરેના પૂર્વભવો તથા બહુપુત્રિકાદેવીની કથા વગેરે, ૧૧ જુદી જુદી દશ દેવીઓના પૂર્વભવોનું વર્ણન અને ૧૨ કૃષ્ણવાસુદેવના મોટાભાઇ બળદેવના નિષધ વગેરે બાર પુત્રોના સંયમની આરાધનાને સમજાવનાર જીવનચરિત્રો આદિ વર્ણન આપવામાં આવેલ છે.
૩ છ છેદસૂત્રો : સંયમમાર્ગે પ્રયાણ કરતાં મુનિજીવનમાં થઇ જનાર દોષોની વિશુદ્ધિ માટે પ્રાયશ્ચિત આદિની વ્યવસ્થા દર્શાવનાર સૂત્રો તે છેદસૂત્ર કહેવાય. તે હાલ છ છે. ૧ નિશીથ, ૨ બૃહત્કાલ, ૩ વ્યવહાર, ૪ દશાશ્રુતસ્કંધ (હાલ જે પર્યુષણા
૩૩૬
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાપર્વમાં કલ્પસૂત્ર-બારસાસૂત્ર નિયમિત વંચાય છે તે આ સૂત્રનું આઠમું અધ્યયન છે), ૫ જીતકલ્પ અને ૬ મહાનિશીથ. આ સૂત્રોમાં મુખ્યત્વે સાધુ-જીવનના આચારો, તેમાં લાગતા દોષો, તે દોષોની શુદ્ધિ માટે પ્રાયશ્ચિત આદિના વિધાનો બતાવી સંયમ જીવનની આરાધનાની નિર્મળતા, પરિણામશુદ્ધિ, આચારશુદ્ધિ અને પ્રાયશ્ચિતશુદ્ધિ આદિનું વર્ણન છે.
૪. ચાર ખૂલસૂત્રો ઃ શાસનની ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ અને રક્ષણના પ્રાણસમાં ચારિત્રના પાયાને મજબૂત કરનારા, શ્રુતજ્ઞાનના સાચા અધિકારી બનવાની યોગ્યતાનું ઘડતર કરનાર સંયમી જીવનનાં મૂલ ગ્રંથો આ પ્રમાણે ચાર છે. ૧ આવશ્યકસૂત્ર, ૨ દશ વૈકાલિકસૂત્ર, ૩ ઓઘનિર્યુક્લિપિંડનિર્યુક્તિ અને ૪ ઉત્તરાધ્યયનસૂત્ર. આ સૂત્રોમાં અનુક્રમે ૧ સામાયિક આદિ છે આવશ્યકનું સ્વરૂપ, ૨ સાધુ-સાધ્વીના મૂળભૂત આચારોનું વર્ણન, ૩ દીક્ષા ગ્રહણ કર્યા પછી કેવી રીતે બોલવું-ચાલવું-ગોચરી કરવી વગેરે સંયમ જીવનને ઉપયોગી બાબતો અને ૪ પરમાત્મા શ્રી મહાવીર દેવની અંતિમ દેશના આદિનું સુંદર વર્ણન છે.
૫. દશ પ્રકીર્ણકો (પન્ના) - ચિત્તના આરાધક ભાવને જાગૃત કરનારા નાના નાના ગ્રંથો તે પ્રકીર્ણક દશ છે. તે આ પ્રમાણે- ૧ ચતુ શરણ, ૨ આતુર પ્રત્યાખ્યાન, ૩ મહાપ્રત્યાખ્યાન, ૪ ભક્તપરિજ્ઞા, ૫ તંદુલવૈચારિક, ૬ સંસ્કારક, ૭ ગચ્છાચાર, ૮ ગણિવિદ્યા, ૯ દેવેન્દ્રસ્તવ અને ૧૦ મરણ સમાધિ. આ દશ પ્રકીર્ણકમાં અનુક્રમે ૧ ચાર શરણ, ૨ સમાધિ મરણની પૂર્વતૈયારીરૂપે આરાધના, ૩ અનશન માટેની તૈયારીની માહિતી, ૪ ચાર આહારના ત્યાગ માટેની ઉચિત મર્યાદા, ૫ જીવની
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગર્ભાવસ્થા પછીની ક્રમિક અવસ્થા વગેરે, ૬ અંતિમ સમયે ચાર આહારનો ત્યાગ કરી સંથારો કેવી રીતે કરવો ? ૭ સાધુઓના આચારની મર્યાદા અને સુવિહિત સમુદાયનું સ્વરૂપ, ૮ આચાર્ય ભગવંતોને જરૂરી એવા જ્યોતિષ-મુહૂર્ત આદિની માહિતી, ૯ તીર્થંકર ભગવંતની ભક્તિ કરી જીવન સફળ બનાવનાર ઇન્દ્રનું વર્ણન અને ૧૦ મરણ સમયે સમાધિ જાળવવાની માહિતી આદિનાં વર્ણનો આપેલ છે.
૬. બે ચૂલિકાસૂત્રો :- ૧ નંદીસૂત્ર, ૨ અનુયોગદ્વારસૂત્ર. આ બંને આગમ દરેક આગમોનાં અંગભૂત છે. નંદીસૂત્ર દરેક આગમોની વ્યાખ્યાના આરંભે મંગલરૂપે છે અને અનુયોગદ્વારસૂત્ર આગમોની વ્યવસ્થિત વ્યાખ્યા માટે સવિસ્તર માહિતી આપનાર વ્યાખ્યા ગ્રંથ છે. આ બે સૂત્રોના વ્યવસ્થિત અભ્યાસ વિના જૈન આગોમનું સાચું રહસ્ય જાણી શકાતું નથી.
આ પ્રમાણે વર્તમાન ૪૫ આગમોનો અભ્યાસ કરવાનો અધિકાર તે તે આગમના યોગોદ્વહન કરનાર પૂજ્ય મુનિ ભગવંતોનો છે. પૂજ્ય સાધ્વીજી મહારાજો પણ યોગોદ્વહન કરી આમાંના કેટલાક આગમોનો અભ્યાસ કરી શકે છે. શ્રાવકશ્રાવિકાઓ ગુરૂમુખેથી સાંભળી તે તે આગમોના અર્થ જાણી શકે છે પણ તેઓને માટે યોગોદ્વહનનું વિધાન ન હોવાથી જાતે અભ્યાસ કરી શકે નહિ.
આ આગમોનાં ૧ મૂળસૂત્રો, ૨ તેની નિર્યુક્તિઓ, ૩ ભાષ્યો, ૪ ચૂર્ણિઓ અને ૫ ટીકાઓ-વૃત્તિઓ-અવસૂરિ એમ દરેકનાં પાંચ અંગો છે. તે પંચાંગી તરીકે સુપ્રસિદ્ધ છે. અને તે દરેક પ્રમાણભૂત ગણાય છે.
૩૩૦
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
આગમેતર જૈન સાહિત્ય આગમસાહિત્યના આધારે પૂર્વના જ્ઞાની મહાપુરૂષોએ જીવોનું એકાંત હિત કરવાની ભાવનાથી પ્રેરાઇ સંસ્કૃત પ્રાકૃત આદિ ભાષાઓમાં લાખો-ક્રોડો શ્લોક પ્રમાણ દ્રવ્યાનુયોગ, ગણિતાનુયોગ, ચરિતાનુયોગ અને ચરણકરણાનુયોગરૂપે અનેક પ્રકારના સાહિત્યની રચના કરી છે.
અભ્યાસની દૃષ્ટિએ વિચારીએ તો (૧) પંચ પ્રતિક્રમણ, જીવવિચાર આદિ ચાર પ્રકરણ, ત્રણ ભાષ્ય, અવચૂરિ સાથે પ્રાચીન તથા નવ્ય કર્મગ્રંથો, પંચસંગ્રહ, કર્મપ્રકૃતિ, મહાકર્મપ્રકૃતિ પ્રાભૂત, કષાયપ્રભાત, ગોમ્મદસાર, લબ્ધિસાર, ક્ષપણાસાર, સં. પંચસંગ્રહ, સપ્તતિકા ભાષ્ય વગેરે, ભૂગોળ-ખગોળના જ્ઞાન માટે બૃહત્સંગ્રહણી, ક્ષેત્રસમાસ વગેરે, તત્ત્વજ્ઞાનના અભ્યાસ માટે તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર, વિશેષાવશ્યક ભાષ્ય વગેરે તાત્ત્વિક પ્રકરણો. (૨) લઘુહેમપ્રક્રિયા, સિદ્ધહેમ લઘુવૃત્તિ-મધ્યમવૃત્તિ-બૃહવૃત્તિલઘુન્યાસ-બૃહન્યાસ વગેરે જેન વ્યાકરણ (૩) સ્યાદ્વાદમંજરી, અનેકાંતજયપતાકા, રત્નાવતારિકા, ષદર્શન સમુચ્ચય, સ્યાદ્વાદ રત્નાકર, સ્યાદ્વાદ રહસ્ય, સમ્મતિતર્ક, દ્વાદશાર નયચક્ર વગેરે જેને ન્યાયગ્રંથો. (૪) વામ્ભટ્ટાલંકાર, કાવ્યાનુશાસન, નાટ્યદર્પણ વગેરે જેન સાહિત્યશાસ્ત્રના ગ્રંથો. (૫) ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરુષચરિત્ર, પ્રબંધ ચિંતામણિ, પ્રબંધો, પટ્ટાવલી વગેરે જૈન ઇતિહાસના ગ્રંથો. (૬) જ્ઞાનસાર, અધ્યાત્મસાર, પ્રશમરતિ, સંવેગરંગશાળા, ઉપદેશપ્રાસાદ, ઉપદેશરનાકર, ઉપદેશમાળા, સમ્યકત્વસપ્તિકા, સૂક્તમુક્તાવલી વગેરે જૈન ઉપદેશના ગ્રંથો. (૭) શ્રાદ્ધવિધિ,
ઉ૩) )
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મસંગ્રહ, ધર્મરત્ન પ્રકરણ, વિધિમાર્ગપ્રથા, વિચારસાપ્રકરણ, ઉપદેશપદ, પંચાશક, પ્રવચન પરીક્ષા, ધર્મ પરીક્ષા, અધ્યાત્મમતપરીક્ષા, પંચવસ્તુ, ઉપદેશરહસ્ય, પ્રતિમાશતક, ષોડશક, વીશીઓ, બત્રીશીઓ વગેરે જૈનવિચારણાના ગ્રંથો. (૮) હીરસૌભાગ્ય, દ્વાશ્રય, શાંતિનાથ મહાકાવ્ય, પાર્શ્વનાથ મહાકાવ્ય, પાંડવચરિત્ર મહાકાવ્ય, યશસ્તિલક ચમ્પૂ વગેરે પદ્યકાવ્યો, કુવલયમાળા, તિલકમંજરી, ઉપમિતિભવપ્રપંચા, વૈરાગ્ય કલ્પલતા વગેરે જૈન ગદ્ય કાવ્યો. (૯) પ્રાકૃતપ્રવેશ, પ્રાકૃતવ્યાકરણ વગેરે પ્રાકૃત વ્યાકરણો. (૧૦) વિજયચંદકેવલિચરિયું, પઉમચરિયું, સુરસુંદરીચરિયું, સુદંસણાચરિયું, વસુદેવપિંડી, સમરાઇચ્ચકહા, ચઉપન્નપુરિસચરિયું વગેરે પ્રાકૃત જૈન કાવ્યો. (૧૧) સત્યહરિશ્ચંદ્ર, મુદ્રિત કુમુદચંદ્ર, નલવિલાસ વગેરે જૈન નાટક ગ્રંથો. (૧૨) શ્રી વીતરાગસ્તોત્ર, મહા દેવસ્તોત્ર, સિદ્ધસેનકૃત દ્વાત્રિંશિકા, હેમચંદ્રસૂરિષ્કૃત બે દ્વાત્રિંશિકા, શોભનસ્તુતિચોવીશી, એન્દ્રસ્તુતિ ચોવીશી, ધનપાલકૃત ઋષભપંચાશિકા વગેરે જૈન સ્તુતિ ગ્રંથો. (૧૩) છંદોનું શાસન વગેરે જેન છંદશાસ્ત્રના ગ્રંથો. (૧૪) પ્રતિમા લેખસંગ્રહ, પ્રાચીન લેખ સંગ્રહ વગેરે જૈન સંશોધનના ગ્રંથો. (૧૫) વિવિધ તીર્થકલ્પો વિગેરે તીર્થોની મહત્તા અને મહત્ત્વનાં સ્થળ દર્શાવનારા ગ્રંથો. (૧૬) અર્જુન્નીતિ વગેરે જૈન રાજ્યનૈતિક ગ્રંથો. (૧૭) વાસ્તુશાસ્ત્ર, પ્રાસાદમંડન વગેરે જૈન શિલ્પના ગ્રંથો. (૧૮) લગ્નશુદ્ધિ, દિનશુદ્ધિ, જ્યોતિષ્મદંડક, આરંભ સિદ્ધિ વગેરે જૈન જ્યોતિષના ગ્રંથો. (૧૯) આચાર દિનકર, ધ્વજદંડ પ્રતિષ્ઠા વિધાન, અર્હદભિષેક, અર્ધપૂજન, સિદ્ધચક્રપૂજન, શાંતિસ્નાત્ર, અષ્ટોત્તરીસ્નાત્ર વગેરે જૈન વિધિ
૩૪૦
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિધાનના ગ્રંથો. (૨૦) અચૂડામણિ, અષ્ટાંગનિમિત્ત, અંગવિદ્યા વગેરે જૈન નિમિત્તશાસ્ત્રના ગ્રંથો. (૨૧) પદ્માવતી કલ્પ, ચકેશ્વરી કલ્પ, સૂરિ-મંત્ર કલ્પ, ઉવસગ્ગહર કલ્પ, નમિઊણ કલ્પ વગેરે જુદા જુદા જૈન મંત્ર કલ્પના ગ્રંથો. (૨૨) સ્વરશાસ્ત્ર, સ્વપ્નશાસ્ત્ર, સામુદ્રિક શાસ્ત્ર, વિવેકવિલાસ, ભદ્રબાહુસંહિતા વગેરે જુદા જુદા વિજ્ઞાનના ગ્રંથો. (૨૩) યોગશાસ્ત્ર, યોગબિંદુ, યોગદષ્ટિ સમુચ્ચય, બાન-શતક, શાનાર્ણવ, યોગશતક વગેરે જૈન યોગના ગ્રંથો. (૨૪) અભિધાન ચિંતામણી, ધનંજય નામમાળા, દેશી નામમાળા, અભિધાન રાજેન્દ્ર વગેરે જેન શબ્દકોશો. (૨૫) અનેકાંતરત્નમંજૂષા- (જેમાં અષ્ટલક્ષાર્થીમાં રાગા નો વવત સૌરમ્ પદના વ્યુત્પત્તિપૂર્વક ૮ લાખ અર્થ આપ્યા છે) શતાર્થનીતી (જેમાં યોગશાસ્ત્રના પ્રથમ શ્લોક નમો દુરરીરિ ના એકસો ચાર અર્થ કર્યા છે) વગેરે શબ્દ ચમત્કૃતિના ગ્રંથો. (૨૬) જેન શૈલીને અનુસરતા સંગીતશાસ્ત્ર, જૈન વૈદ્યક, જેને આહારવિધિ, ભક્ષ્યાભઢ્ય વિવેક, ચૈતન્યવિજ્ઞાન, કર્મવિજ્ઞાન, સમાજશાસ્ત્ર, અર્થશાસ્ત્ર, માનસશાસ્ત્ર, નીતિશાસ્ત્ર આદિ ગ્રંથો.
આ રીતે દરેક પ્રકારની જુદી જુદી યોગ્યતાવાળા આત્માઓ જુદા જુદા પ્રકારનો અભ્યાસ કરી શકે તે માટેનું વિપુલ જૈન સાહિત્ય પૂર્વના મહાપુરુષોએ રચેલ છે.
ગુજરાતી આદિ દેશી ભાષાઓમાં પણ જુદા જુદા રાસો, ૧૨૫-૧૫૦-૩૫૦ ગાથાનાં સ્તવનો, દ્રવ્યગુણપર્યાયનો રાસ, સમુદ્રવહાણ સંવાદ, સ્તવન-સઝાયના ઢાળીયાઓ, સ્તવનચોવીશીઓ, વીશીઓ, ચેતત્યવંદન-સ્તુતિ-સ્તવન-સઝાય આદિ વિપુલ સાહિત્ય પૂર્વના મહા પુરુષોએ રચેલ છે.
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
વર્તનામનમાં પણ સ્વ. આ. શ્રી વિજયપ્રેમસૂરીશ્વરજી મ. શ્રીની પ્રેરણાથી તેમના શિષ્ય-પ્રશિષ્યાદિએ લાખો
ર્લોક પ્રમાણ કર્મવિષયક જૈન સાહિત્ય સંસ્કૃત-પ્રાકૃત ભાષામાં નિર્માણ કરેલ છે.
ઉપરોક્ત વિવિધ વિષયક ગ્રંથોના અભ્યાસ માટે વ્યવસ્થિત યોજના કરવામાં આવે અને તેમાં રસ લેનાર વિદ્યાર્થીયોની પરીક્ષા લઈ ઉચ્ચ પ્રકારનાં ઈનામો અને પ્રમાણપત્રો આપવામાં આવે, તે તે ગ્રંથોના વ્યવસ્થિત અભ્યાસ માટે કેન્દ્રો ઉભા કરવામાં આવે તો પૂર્વના મહાપુરુષોએ રચેલ ભિન્ન ભિન્ન વિદ્યાના જુદા જુદા શાસ્ત્રોનો અભ્યાસ ચાલુ થવાથી તે તે વિષયના જાણકાર વિદ્વાનો સંઘને મળી રહેશે.
સાત્વિક ધાર્મિક ભવનના ઘડતર માટે કલિકાલસર્વજ્ઞ આ. શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ મ. ના. યોગશાસ્ત્રનુ અધ્યયન ચતુર્વિધ સંઘ માટે વિશેષ ઉપકારી છે. સંધમાં પાઠ્યપુસ્તક તરીકે રખાય. શ્રી કુમારપાલ મહારાજ રોજ એ ગ્રંથનો સ્વાધ્યાય કરીને દાતણ કરતા હતા.
આ ગ્રંથોનુ પઠન-પાઠન ભવિષ્યમાં ચાલુ રહેશે તો જૈન શૈલી અનુસાર નવા વિવેચનો, સ્પષ્ટિકરણો અને સંશોધનો ઉમેરાશે અને આપણી આ ઉપકાર ચિરકાળ પર્યંત રહેશે.
આપણી પાસે હજારો વર્ષોર્થી પૂર્વાચાર્યોયે રચેલાં જ્ઞાનનાં લાખો પુસ્તકો વિદ્યમાન છે, તે આજ સુધી સચવાઈ રહ્યાં છે. તે પણ આપણુ મહાન સદ્ભાગ્ય છે. પૂર્વકાળની અપેક્ષાયે તે પ્રમાણમાં ઓછાં હશે તો પણ આ યુગના આપણા જેવા આત્માઓ માટે તો તે પણ વિપુલ પ્રમાણમાં છે તેમ કહી શકાય.
૩૪૨
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્ર્વનુ કલ્યાણ ક૨ના૨ એ અણમોલ ધન છે. સદ્ભાગ્યે સારી રીતે અધ્યયન કરી શકે તેવા શક્તિસંપન્ન તેજસ્વી સુયોગ્ય આત્માઓ પણ આજે જૈનસંધમાં વિદ્યમાન છે. શ્રી યશોવિજયજી જૈન સંસ્કૃત પાઠશાલા-મહેસાણા તો અંગે આંશિક કાર્ય રહેલ છે. પરંતુ તેમાં વઘારે વેગ લાવી તેને ફરીથી સજીવન કરવાની જરૂર છે. ગીતાર્થ પુરુષોની સલાહ અનુસાર તેને યોગ્ય રીતે ચાલુ કરવામાં આવે તો અત્યંત ઉપકારક નિવડે તેમ છે. શક્તિસંપન્ન આત્માઓ યોગ્ય પ્રયત્ન કરે એ જ અભ્યર્થના.
જૈન આગમ સાહિત્યનું સ્વરૂપ
ભારતની ધર્મત્રિવેણી રૂપે ગણાતા બ્રાહ્મણ, જૈન અને બોઢે ધર્મના મહાન (આચાર્યોએ) ધાર્મિક સાહિત્યનું સર્જન કર્યું અને આ સાહિત્ય દારા ભારતની પ્રજામાં સંસ્કાર સીંચન કર્યું.
ભારતના સિદ્ધો, તપસ્વીઓ, આર્ષદ્રષ્ટાઓ અને યોગીઓ દ્વારા આપવામાં આવેલ આ જ્ઞાનજ્યોતના વારસાને સતેજ રાખીને આજપર્યંત અનેક પ્રકારના ધાર્મિક સાહિત્યની યુગપુરૂષોએ રચના કરી છે. ધર્મના મૂળ તત્વોથી ગુંથાયેલુ આ ધાર્મિક સાહિત્ય આને પણ ભારતને ગૌરવ અપાવે છે અને જીવનવ્યવહાર માટે એટલું જ પ્રસ્તુત છે. આચાર્યોયે ત્યાગથી વિશુદ્ધ બનીને આપેલા ઉપદેશમાં કેવલ શ્રદ્ધાના પીઠબળથી જ સમાજમાં ટકી રહેવાનું સામર્થ્ય હતુ. વિજ્ઞાનના પ્રભાવના પરિણામે આજે શ્રદ્ધાનો જ અભાવ જોવામાં આવે છે. એટલે ધર્મના સનાતન સત્યોને પણ આજના વૈજ્ઞાનિક યુગના પ્રત્યક્ષ પ્રમાણોની કસોટીમાંથી પાર ઉતરવું પડે છે. ધર્મના આ સત્યોને તેમના અસ્તિત્વની સાબિતી
(૩૪૩)
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને એતિહાસિક સાબિતીયોથી કસ્યા પછી જ આજે જનસમાજ તેમને અપનાવે છે. ધર્માચાર્યોએ ઉપદેશેલા ધર્મતત્વોને પણ આજના વૈજ્ઞાનિક યુગમાં તર્કની કસોટી પર કસવામાં આવે છે. જૈનધર્મના ગૌરવને પ્રાચીન ઐતિહાસિક સાબિતીઓ દ્વારા આને પ્રમાણિત ભારતીય અને વિદેશી વિદ્વાનોએ ભારે જેહમત ઉઠાવી છે. અને તેના ધર્મશાસ્ત્રો દ્વારા રજૂ કરવામાં આવેલ તત્વજ્ઞાનને આ યુગની એક માત્ર આધારશીલા ગણવા આ કેટલાંક વિચારકો પ્રેરાયા છે. અને તેથી આને ધર્મસાહિત્યના અભ્યાસ તરફનું વલણ જોવામાં આવે છે.
સમાન તાત્વિક સિધ્દાતોં અને ક્રિયાકાંડને માનનારાઓનો એક સંપ્રદાય બને છે, અને તેમના માર્ગદર્શન માટે દાર્શનિક સાહિત્ય સર્જાય છે. આ સાહિત્યના પ્રામાણિક, મૌલિક અને માનનીય ભાગ (શાસ્ત્ર) કહેવાય છે. સર્વમાન્ય ગણાય છે અને પૂજાય છે. માન્યાતાઓની યથાર્થતા કે યોગ્યતા અને ચઢિયાતીપણુ બતાવવા આચાર્યો પ્રયત્ન કરતા હોય છે. અને પંથનાં મૂળ લખાણોને શ્રેષ્ઠ તથા અંતિમ આધાર રુપે ગણતા હોય છે. તેઓ એમ માને છે કે શાસ્ત્રો ઈશ્વ૨૨ચિત છે અથવા ક્રોઈ પુણ્યશાલી આત્માઓનું સર્જન છે. જૈનધર્મ સાહિત્યનું સર્જન પ્રધાનપણે ગણધરો, આચાર્યો, સૂરિઓ કે મુનિયોં દ્વારાજ થયું છે. ભગવાન મહાવીરનાં વચનોને આવરી લેતા મૂલ આગમ ૫૨ નિર્યુક્તિ, ભાષ્ય, ચૂર્ણિ, અવચૂર્ણિ, ટીકા, વૃત્તિની રચના કરવામાં આવી છે. ઉપરાંત તે આગમોને અનુલક્ષીને ધાર્મિક ગ્રંથો તેમજ નાટક, કથા, (કાદંબરી) વ્યાકરણ, છંદ, કોશ, જ્યોતિષ, કાવ્ય, મહાકાવ્ય, ન્યાય, તર્ક જેવું અન્ય સાહિત્ય રચાયું છે. સંસારત્યાગ કરી શ્રમણ
૩૪૪)
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
દીક્ષા લઈ ધર્મોપદેશક તરીકે સ્થાને વિહરતા આચાર્યોઓ અને તેમની શિષ્યપરંપરાએ આવું વિપુલ સાહિત્યનું સર્જન ક્યું છે.
જો સંસ્કૃત ભાષામાં હિન્દુ ધર્મશાસ્ત્ર, વેદ, પુરાણ, મહાભારત, રામાયણ જેવા અનેક મહાગ્રંથો રચાયાં છે. તો અર્ધમાગધી ભાષાં (પ્રાકૃત) માં રચાયેલા જૈનધર્મ શાસ્ત્રોમાં આગમસૂત્રોં એટલાં જ મહત્વનાં છે તે જ રીતે પાલિ ભાષામાં બૌધ્ધ ધર્મશાસ્ત્રોનો ત્રિપિટ્ટક ગ્રંથોને પણ અગત્યનું સ્થાન મળ્યુ છે. આમ ત્રણે પરંપરાના ધર્મશાસ્ત્રોની ભાષા અલગ અલગ છે અને તે જુદા જુદા મહાજ્ઞાની પુરૂષોની રચના છે. આવો કર્તુભેદ હોવા છતાં તેમાં નિરૂપાયેલા સિધ્ધાંતોમાં ખૂબ જ સામ્ય જણાયું છે. ત્રણે ધર્મશાસ્ત્રોનું હાર્દ ત્રણ તત્વોમાં સમાયેલું છે. (૧) કર્મવિપાક (૨) સંસારબંધન અને (૩) મુક્તિ. ત્રણે ધર્મસંસ્કૃતિનું આખરી ધ્યેય સર્વ કર્મોનો ક્ષય મુક્તિ મેળવવાનું છે. આમ ત્રણે સૈધ્ધાંતિક દૃષ્ટિયે એક જ લક્ષ્યબિંદુએ પહોંયવાનો આશય ઘરાવે છે. ‘જૈન સાહિત્ય’ અને જૈન આગમ સાહિત્ય' એ બને વચ્ચેની ભેદરેખા વિશે કેટલાંક અભ્યાસીયોમાં અસ્પષ્ટતા પ્રવર્તતી જોવામાં આવે છે. જૈન સાહિત્ય એટલે એવું જૈનધર્મવિષયક સાહિત્ય કે જેમાં જૈન ધાર્મિક સિધ્ધાંતસૂત્ર ઉપરાંત વિવિધ ધાર્મિક વિષયો પરના અન્ય સાહિત્યનો સમાવેશ થતો હોય. પ્રાચીન ભારતીય વાડઃમયના લલિત તેમ જ શાસ્ત્રીય તમામ પ્રકારોના નમૂના જેન સાહિત્યમાં પણ પડેલા છે. ‘જૈન આગમ સાહિત્ય’ એટલે જૈનોના મૂળ ધાર્મિક ગ્રંથો-“સ્કિપ્ટર્સ’’ અથવા કેનન્સ તથા તે ઉપરનું ભાષ્યાત્મક અને ટીકાત્મક સાહિત્ય. શાર્પેન્ટિયરે ‘‘સિધ્ધાંત’’ શબ્દનો ઉપયોગ જૈન આગમ સાહિત્યને અનુલક્ષીને ૩૪૫)
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ ર્યો છે.
જેને માન્યતા પ્રમાણે વિશ્વનું સર્જન થયું નથી અને તેનો અંત પણ નથી. બીજા શબ્દોમાં વિશ્વ કાળકને બદલાયા કરે છે. સમયાનુસાર અને જરૂરિયાત પ્રમાણે તેનું સ્વરૂપ બદલાતું રહે છે. સમગ્ર બ્રહ્મડમાં જૈનધર્મ સદાને માટે જીવંત છે. અને તેનું ધર્મસાહિત્ય પણ જીવંત છે.
અવસર્પિણી કાળમાં ભગવાન શાંતિનાથના સમયમાં જે જૈનશાસ્ત્રોં રચાયાં તે સર્વ આજે પણ શબ્દશઃઅકબ'ઘ છે એવું નથી. તે શાસ્ત્રો તેના મૂળ સ્વરૂપમાં કે માનસિક ચેતનામાં રહેલા છે એમ જૈન પરંપરા માને છે. પશ્ચિમના વિદ્વાનોએ જૈનશાસ્ત્રોનું મૂલ્ય ઘણું ઉયું આંક્યું છે. પ્રો. હર્મન યાકોબીના જણાવ્યા પ્રમાણે જેન સૂત્રો (Classical) પ્રશિષ્ટ સંસ્કૃતથી પણ વધુ પ્રાચીન છે. અને તેમાંના કેટલાંક તો ઉત્તર બૌધ્ધો (મહાયાની) પંથના જૂનામાં જૂના પુસ્તકોની બરોબરી કરી શકે તેવાં છે.
જૈનધર્મનાં મૂળભૂત સિદ્ધાંતોનો આવરી લેતાં મૂલગ્રંથોને આગમ' સાહિત્ય તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. તેના શાબ્દિક અર્થ અનુસાર “આગ” એટલે એવું ઉત્કૃષ્ટ સાહિત્ય જે માત્ર શ્રતપુરુષોના મુખેથી ઉરયારાયેલું હોય, અર્થાત્ અરિહંત ભગવંતનો ઉપદેશ અથવા તીર્થસ્વરૂપ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે આપેલા તત્વવિષયક પ્રવચનો એ જ આગમો છે.
જૈનધર્મ અનુસાર કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત ર્યા પછી તીર્થંકર ઉપદેશ આપે છે. તીર્થકરે ઉપદેશેલા સર્વોચ્ચ માર્ગને કેટલાંક ભવ્યાત્માઓ અનુસરે છે અને દીક્ષા લે છે. આવા અનુયાયીઓના
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમૂહના ચાર સ્થંભ છે : સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક અને શ્રાવિકા. સંપ્રદાયના અગ્રેસરને ગણઘર કહે છે. અને તેમણા ભગવાનના ઉપદેશને સુત્રબદ્ધ ર્યો છે. ગણધરોએ રચેલા જે ગ્રંથો તે આગમો, આમ આગમોના કર્તા ગણધરો કહેવાય છે. મહાવીર સ્વામીના અગિયાર ગણધરો હતા. પ્રત્યેક ગણધરે અંગોની રચના કરી છે અને તે દ્વાદશાંગીને નામે ઓળખાય છે. પ્રાચીન કાળમાં એ સાહિત્યની ઠિકઠીક પ્રમાણમાં રચના થઈ હોવા છતાં આને તેમાંનું ખધું જ સાહિત્ય પૂરું ઉપલબ્ધ નથી.
જૈનધર્મના અનેક પંથો શ્વેતાંબર અને દિગંબર મહાવીર નિર્વાણ પછી અચેલત્વ તથા બીજા અનેક પ્રષ્નને કારણે ઉભા થયેલા. અને પંથોનું સાહિત્ય જુદું જુદું છે. પરંતુ જૈનતત્વજ્ઞાનનું સ્વરુપ બંને શાખાઓમાં કોઈપણ ફેરફાર સિવાય એક જ છે. વૈદિક તેમજ બોધ્ધમતના નાનામોટા અનેક ફાંટાઓ પડયા હતા અને કેટલાંક તો એકબીજાથી તદ્ન વિરોધી મંતવ્ય ધરાવતા હતા. જે આ સર્વ ફાંટાઓમાં આચારવિષયક મતભેદ ઉપરાંત તત્વચિંતનની બાબતમાંયે કેટલોક મતભેદ જોવામાં આવે છે. તો જૈનમતના તમામ ફાંટાઓ માત્ર આચારભેદ ઉપર જ સર્જાયેલા છે. તેમનામાં તત્વચિંતનની બાબતમાં કોઈ મૌલિક ભેદ હજુ સુધી જુવામાં આવતો નથી.
ટ્વેતાંબર મત પ્રમાણે આગમ સાહિત્ય મહાવીર પ્રાણિત છે અને ગણધરોએ તેને સૂત્રબદ્ધ ક્યું છે. જ્યારે દિગંબર મત અનુસાર તે મહાવીર પ્રણિત એટલે કે તેમનાં મુખેથી ઉચ્ચારાયેલું છે અને હાલ જે ઉપલબ્ધ છે તે મૂળ નથી, પાછળથી લખાયેલું છે.
- હ૪)]]>
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેમના મતે મૂળ આગમ સાહિત્ય ઘણુ નાશ પામ્યું છે. આમ છતાં તેમના ગ્રંથોમાં પ્રાચીન આગમોનો ઉલ્લેખ જોવા મળે છે. જૈન પરંપરાનુસાર ભગવાને આગમોનું નિરુપણ ર્ક્યુ અને તેમના ગણધરોએ તેને સૂત્ર રુપ આપ્યું :
अत्थं भासइ अरहा, सुत्तं गंथंति गणहरा निउणं । सासणस्स हियट्ठाए तओ सुत्तं पक्त्तेई ||
સૂત્રબદ્ધ કરનાર ગણધર અહીં જણાવે છે કે હું મારું સ્વતંત્ર કાઈ કહેતો નથી. મેં ભગવાન પાસેથી આમ સાંભળ્યું છે અને ભગવાન મૂળ વક્તા છે. એક વ્યક્તિ કોઈની પાસેથી સાંભળેલી વાત જ્યારે ફરીથી કોઈને કહે ત્યારે તેમાં ભાવ એક જ હોવા છતાં શબ્દ, સ્વરુપ, સ્વર, શૈલી વગેરેમાં ફેરફાર થવાની પૂરેપૂરી શક્યતા રહેલી હોય છે. સૌ પ્રથમ ભગવાન પોતાનો આશય પ્રગટ કરે છે. અને પછી ગણધરો તો પ્રવચનોને પોતપોતાની શૈલીમાં રજૂ કરે છે એવું પરંપરાનું માનવું છે.
પ્રત્યેક અંગસૂત્રની વાચના એક કરતાં વધુ છે એવું નંદીસૂત્ર અને સમવાયાંગમાં આવ્યું છે. ભગવાનના અગિયાર ગણધરોમાંના ઈન્દ્રભૂતિ અને સુધર્માસ્વામી સિવાયના સર્વ ગણધરો મહાવીરસ્વામીની હ્યાતીમાં જ નિર્વાણ પામેલા. સુધર્માસ્વામી દીર્ઘાયુષી હતા તેથી ભગવાનનાં પ્રવયનોનો પ્રત્યક્ષ લાભ તેમને વિશેષ મળ્યો હતો. તેમણે અંગો આદિ ગૂંથી શ્રી મહાવીપનો ઉપદેશ ભળવી રાખ્યો અને તે શિષ્ય અમૂલ્ય વારસાને કંઠસ્થ રાખીને તેનું જતન ર્યું હતું.
શ્વેતાંબર સંપ્રદાય આગમોની પીસ્તાળીસની સંખ્યા ગણાવે છે. આ આગમ સાહિત્યને દિગંબર માનતા નથી.
૩૪૮
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંગસાહિત્ય બાર અંગ
આગમ
છ
દસ બે
મૂળસૂત્રો છેદસૂત્રો પ્રકીર્ણક ચૂલિકા
બાર ઉપાંગ ચાર
આગમ સાહિત્યનો સમય ઈ. સ. પૂર્વે પમી શતાબ્દીથી ઈ. સ. ની ૫મી સદી સુધીનો ગણાય છે. મહાવીરસ્વામીએ સ્થાપેલા સંધ માટેના નીતિનિયમો ધણાં કડક હતાં. મહાવીરના પ્રચારનું કેન્દ્ર મગધ હતું અને ત્યાં એકધારી કુદરતી આફતો ચાલી હતી. જ્યા૨ે સમ્રાટ્ ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના શાસન દરમ્યાન મગધમાં બાર વર્ષનો ભયંક૨ દુષ્કાળ પડચો ત્યારે માનવજીવન દોહ્યલું થઈ પડ્યું તે વખતે ત્યાં શ્રુતકેવલી ભદ્રબાહુને લાગ્યું કે આ દુષ્કાળમાં તો ખોરાક પણ પ્રાપ્ત નહીં થાય અને ગૃહસ્થીઓને ભારરુપ થવાશે એમ વિચીરીને તેઓએ વિશાળ શિષ્યસમુદાય સાથે દક્ષિણ ભારત તરક વિહાર ર્યો. વીર નિર્વાણ પછી ૧૬૦ વર્ષે એટલે આશરે ઈ. સ. પૂર્વે ૧૬૯માં થૂલિભદ્ર થોડાક શિષ્યોં સાથે મગધમાં જ રહ્યા. તેઓ ચૌદ પૂર્વધરના જ્ઞાતા હતા.
વીરનિર્વાણ પછી લગભગ ૮૨૭-૮૪૦ વર્ષે પછી (ઈ. સ. ૩૦૦-૩૧૩ માં) આગમોને સુવ્યવસ્થિત સ્વરુપ આપવા માટે આર્યસ્તંધિલના સાનિધ્યમાં મથુરામાં એક સંમેલન યોજાયું હતું અહીં જે શ્રુતનું સંકલન કરવામાં આવ્યું તે કાલિક શ્રુત કહેવાયું આગમશ્રુતના બે વિભાગ પાડવાંમા આવેલા છે ઃ (૧) અંગબાહ્ય (૨) અંગપ્રવિષ્ઠ. અંગબાહ્યના બે ભેદ છે (૧) આવશ્યક (૨) આવશ્યક વ્યતિરિક્ત અને આવશ્યકના સામયિક વિ. છ ભેદ છે.
૩૪૯
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેવા આવશ્યક વ્યતિરિકતના પણ કાલિક અને ઉત્કાલિક એમ બે ભેદ છે. આ સંમેલન મથુરામાં યોજાયેલું હોવાથી તેને માથુરીવાચના નામ આપવામાં આવ્યું.
આ સમયમાં વલભીમાં પણ નાગાર્જુન નામે એક શ્રુતધર હતા. તેમણે વલભીમાં એક મેળાવડો યોજ્યો હતો. તેમાં એકઠા થયેલા સાધુઓએ ભુલાઈ ગયેલું શ્રુત યાદ કરીને સૂત્રાર્થના સંકલનાપૂર્વક ઉધ્ધાર ર્યો, આને વલભીવારોના નામ આપવામાં આવ્યું અને તેનો નાગાર્જુનીય પાઠ તરીકે ઉલ્લેખ મળે છે. આ વાચનાઓનો ઉલ્લેખ આપણને નંદી સૂત્ર અને સમવાયાંગસૂત્રમાં જ મળે છે અને આ ઉપરાંત જ્યોતિષ કરંડીકામાં પણ મળે છે. તેના રચયિતા આચાર્ય મલયગિરિના મતાનુસાર અનુયોગદાર” સૂત્ર માથુરીવાચનાને આધારે લખાયું છે અને જ્યોતિષકરંટીકા વલભીવાચનાના આધારે લખાઈ છે.
આ ઉપરાંત અન્ય વાચનાઓ પણ થઈ છે. ત્યાર બાદવીર નિર્વાણના આશરે ૯૮૦ વર્ષ પછી (ઈ. સ. ૪૫૩-૪૬૬) માં વલભીમાં આચાર્ય દેવર્ધિગણિ ક્ષમાશ્રમણના નેતૃત્વ નીચે એક સંમેલન ભરાયું ત્યારે સમય ઘણો વીતી ગયો હતો. આ સમયે જેને જેટલું યાદ હતું તે ભેગું કરીને દેવર્ધિગણિએ અન્ય લિપિબદ્ધ સિદ્ધાંતોની સાથે પુસ્તકોમાં ઉતાર્યું ત્યારબાદ શ્રુત ભૂલાઈ જ્વાનો ભય ક્તો રહ્યો. આચાર્ય દેવર્ધિગણિનો ઉલ્લેખ વાચના પ્રવર્તન નહીં પણ શ્રુતને પુસ્તકારુઢ કરનાર તરીકે મળે છે. આવું મહાપ્રભાવક કામ કરનાર વિશે આપણી પાસે ઝાઝી માહિતી નથી એ એક આ વિશેનો ઉલ્લેખ શિલાલેખોમાંથી મળે છે. આ પ્રયત્ન
-
ઉ૫) )
–
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહારાજા ખારવેલે કલિંગદેશમાં આવેલા ખંડગિરિ અને ઉદ્યગિરિ પર શિલાલેખ કોતરાવ્યો છે તે આ પ્રમાણે છેઃ મૌર્યકાળમાં વિચ્છિન્ન થયેલાં અને ૬૪ અધ્યાયવાણી અંગ સાહિત્યનો ૪થો ભાગ ફરીથી તૈયાર કરાવ્યો આને કાલિંગી વાચના કહેવામાં આવે છે.
આગમોનું મહત્ત્વઃ-જૈન પરંપરા પ્રમાણે આગમોની રચના મહાવીર સ્વામીના ગણધરોએ કરી છે. તેમના ઉપદેશને સૂત્રરુપમાં બાંધ્યો. સુત્ત ગ્રંન્જન્તિ |Uદિર નિરૂU'' આ દ્વાદશાંગને– ' પિટ’’ પણ કહે છે. વૈદિક સાહિત્યમાં “અંગ” (વેદાંગ) શબ્દ સંહિતાઓમાં જે પ્રધાનવેદ હતાતેના અંગભૂત ગ્રંથો માટે વપરાતી સંજ્ઞા છે અર્થાત્ વૈદિક વાડમયનો અર્થ મૌલિક નહીં પણ ગૌણ ગ્રંથો સાથે છે. જ્યારે જેનોમાં અંગ શબ્દને આ અર્થમાં લેખવામાં નથી આવતો પણ બાર ગ્રંથોના બનેલા વર્ગનું એક્ય હોવાથી તેને અંગ કહેવામાં આવે છે. તે અંગના રચનાર શ્રુતપુરુષ માનવામાં આવ્યા છે. અને બાર અંગોને શ્રુતકેવલીના બાર અંગો ગણવામાં આવ્યા છે.
ઉપલબ્ધ જેનાગમો વેદ જેટલા પ્રાચીન નથી પણ તેમને બોધ્ધ પિટ્ટકના સમકાલીન ગ્રંથો ગણવામાં આવ્યા છે. ડો. યાકોબીના જણાવ્યા પ્રમાણે સમયની દૃષ્ટિએ જૈન આગમોનો રચનાકાળ કોઈ પણ માનવામાં આવે પરંતુ તેમાં સંગ્રહિત તથ્યોનો સંબંધ પ્રાચીન પૂર્વપરંપરા સાથેનો છે. જૈન પરંપરાનુસાર ભલે અનેક તીર્થંકરો થઈ ગયા, પરંતુ તેમના ઉપદેશમાં સામ્ય જરૂર છે. તત્કાલીન પ્રજા છેલ્લા તીર્થંકરના ઉપદેશ, શાસન અને વિચારને વધારે મહત્ત્વ આપે એ સ્વાભાવિક છે. છેલ્લા તીર્થકર મહાવીર સ્વામી છે અને તેમનો ઉપદેશ વધુ પ્રચલિત બન્યો છે.
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાવીર સ્વામીએ જે ઉપદેશ આપ્યો તેને ગણધરોએ સૂત્રબધ્ધ ર્યો તેથી અર્થોપદેશક અથવા અર્થરુપ શાસ્ત્રનાકર્તા ભગવાન મહાવીર ગણાય છે અને સૂત્ર બધ્ધ શાસ્ત્રના કર્તા ગણધરો મનાય છે. મહાવીર સ્વામીએ પોતે જ જ્માવ્યુ છે કે મારા અને મારા પૂર્વવર્તી પાર્શ્વનાથ ભગવાનનાં ઉપદેશમાં કોઈ જ ભેદ નથી અને બાહ્યાચારમાં ભેદ હોવા છતાં પણ મારો ઉપદેશ એજ પાર્શ્વનાથનો ઉપદેશ છે.
જૈન પરંપરા પોતાના ધર્મશાસ્ત્રને આગમના નામે ઓળખે છે. પ્રાચીન સમયમાં તેને શ્રુત અથવા સમ્યશ્રુત તરીકે ઓળખવામાં આવતું હતું. આના ઉપરથી શ્રુતકેવલી શબ્દ ઉતરી આવ્યો છે. સ્થવિરોની ગણનામાં શ્રુત સ્થવિરોને મહત્વનું સ્થાન મળ્યું છે. આચાર્ય ઉભાસ્વાતિએ શ્રુતના પર્યાયોનો સંગ્રહ ર્યો છે. શ્રુત આપ્તવચન, આગમ ઉપદેશ, ઐતિહ્ય, આમ્નાય, પ્રવચન, જિનવચન વિગેરે પર્યાયોમાંથી આને આગમ નામે પ્રચલિત છે. સૌ પ્રથમ અનુયોગદ્દાર સૂત્રમાં લોકોત્તર આગમોમાં દાદશાંગ ગણિપિટકનો સમાવેશ કરવામાં આવેલો હતો. ત્યારબાદ તેના ભેદ પાડવામાં આવ્યા અને મહાવીર સ્વામીના ઉપદેશની સંકલના દ્વાદશાંગીમાં કરવામાં આવી તેને ગણિષ્ટક નામ આપવામાં આવ્યું, કારણ કે તેમાં ગણિને માટે શ્રુતજ્ઞાનનો ભંડાર હતો.
ગણધરો સિવાય પ્રત્યેક બુધ્ધે જે ઉપદેશ આપેલો તે ઉપદેશને તેઓ કેવલી થવાને લીધે આગમ સાહિત્યમાં સમાવવામાં કોઈ વિઘ્નન હતુ. તેથી આગમોની સંખ્યામાં અનેકગણો વધારો થઈ ગયો. તે ઉપદેશ સમ્યગદષ્ટિવાળો હોવીથી તેનો કોઈ વિરોધ થયો નહીં. મૂલાચારની ગાથામાં આ વિશે ઉલ્લેખ છે.
(ઉપર)
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुत्तं गणधर कथिदं तहेव पत्तेय बुद्धकथिदं च । सुयकेवलिणाकथिदं अभिण्णा दसपुव्व कथिदं च ।।
જે દશપૂર્વ જ્ઞાતા હોય તેઓ જ આગમ ગ્રંથમાં પ્રવેશી શકતા. જ્યારથી દશપૂર્વીન રહ્યા ત્યારથી આગમોની સંખ્યા વધતી બંધ થઈ એમ મનાય છે.
આગમોની સંખ્યા વધવાની સાથે સાથે તેમનું વર્ગીકરણ પણ થતું ગયું તેથી ગણધરફત ગ્રંથોને અંગ સાહિત્યમાં ગણવામાં આવ્યા ને બાકીનાને અંગબાહ્ય ગ્રંથોમાં સમાવવામાં આવ્યા. મહત્વની દૃષ્યિએ જોવામાં આવે તો ઉપલબ્ધ આગમ સાહિત્ય પ્રાચીન જૈન પરંપરાઓની અનુશ્રુતિયોં, લોકકથાઓ, તત્કાલીન, રિતરિવાજો, ધર્મોપદેશની, પદ્ધતિઓ, આચાર વિચાર, સંયમપાલનની વિધિયો વગેરેનાં દર્શન થાય છે. વ્યાખ્યા પ્રજ્ઞપ્તિમાંથી મહાવીર સ્વામીનું તત્વજ્ઞાન તેમની શિષ્ય પરંપરા અને તત્કાલીન રાજા મહારાજાઓ અને તિર્થિકોનો ઉલ્લેખ મળે છે.
કલ્પસૂત્રમાં મહાવીર સ્વામીના જીવન વિશે તેમની વિહારયાત્રા અને જૈન શ્રમણોની વિરાવલીની માહિતી મળે છે. કનિષ્ઠ રાજાના સમયના મથુરાના જૈન શિલાલેખોમાં તે
વિરાવલીના જુદા જુદા ગણ અને કુલની શાખાઓનો ઉલ્લેખ મળે છે. જ્ઞાતાધર્મ કથામાં નિગ્રંથ પ્રવચનની ઉબોધક અનેક ભાવપૂર્ણ કથાઓ, ઉપમાઓ અને દૃષ્ટાંતોનો સંગ્રહ છે. તેમાં મહાવીર સ્વામીની સરલ ઉપદેશ પદ્ધતિનો પરિચય થાય છે. જ્યારે આચારાંગ, સૂત્રકૃતાંગ, ઉત્તરાધ્યયન અને દસકાલિકમાંથી જૈનમુનિયોના કઠોર સંયમ પાલનનો પરિચય થાય છે.
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
ડૉ. વિન્ટરનિજે આ પ્રકારના સાહિત્યને પ્રવણકાવ્ય નામ આપ્યું છે. આવું સાહિત્ય મહાભારત તથા બુધ્ધના ધમ્મપદ અને સુત્તાનિયાતમાં પણ મળે છે. રાજપ્રશ્નય જીવાભિગમ અને પ્રજ્ઞાપના જેવા સૂત્રોમાં વાસ્તુશાસ્ત્ર, સંગીત, નાટ્યકલેખો, પ્રાણીવિજ્ઞાન, વનસ્પતિ વિજ્ઞાન વિગેરે વિષયોનો પરિચય મળે છે. છેદસૂત્ર તો આગમ સાહિત્યનું પ્રાચીનતમ મહાશાસ્ત્ર ગણાય છે, તેમાં નિગ્રંથ શ્રમાણેને આહાર-વિહાર, ગમનાગમન, રોગચિત્સા, વિદ્યામંત્ર, સ્વાધ્યાય, ઉપસર્ગ, દુર્ભિક્ષ મહામારી, તપઉપવાસ પ્રાયશ્ચિંત વિગેરે વિષયોની વિપુલ માહિતી મળે છે. તેના અધ્યયનથી તત્કાલીન સમાજનું એક જીવંતચિત્ર ઉપસી આવે છે. ભાષાશાસ્ત્રની દૃષ્ટિયે પણ આગમ સાહિત્ય અગત્યનું છે.
આગમોનો સમય -આગમોનો સમય નક્કી કરવો ધણો મુશકેલ છે. તેનો સમય નિર્ધારિત કરવા માટે તે ગ્રંથના વિષય, વર્ણન, શૈલી વિગેરેનો તુલનાત્મક અભ્યાસ કરવો આવશ્યક છે. આગમનાં સમયની બાબતમાં મતભેદ છે. પર્ચિમના વિદ્વાનોં માને છે કે દેવર્ધિગણિએ આગમોને પુસ્તકારુઢ કરીને તેને સંરક્ષણ આપ્યું, પરંતુ તેમાણે તેની રચના કરી છે તે કહી શકાય નહીં કારણકે આગમ તો પ્રાચીન છે. તેને વ્યવસ્થિત કરવાનું માન દેવર્ધિગણિના કાળે ભય છે. ડૉ. યાકોબીના કથન પ્રમાણે તેખો માત્ર આગમાના ઉધ્ધારકારક છે. આગમોનો કેટલોક ભાગ વિછિન્ન છે પણ આ વિછિન્નતાને લીધે સર્વ આગમોનો સમય દેવર્ધિગણિનો સમય નગણી શકાય, તેમાંનો કેટલોક ભાગ મોલિક પણ છે. તેથી સર્વ આગમોનો કોઈ જ સમય નથી. સામાન્ય રીતે વિદ્વાનોએ
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
આગમોનો સમય પાટલીપુત્રની વાચનાનો સમય માન્યો છે.
આ પાટલીપુત્ર વાચના મહાવીર સ્વામીના નિર્વાણ પછી આચાર્ય ભદ્રબાહુના સમયમાં થઈ હતી. તેનો કાલ ઈ. સ. નો. બીજે સેકો મનાય છે.
આગમોનો પ્રાચીન અંશ ઈ. પૂ. નો ગણાય છે. વલભીમાં આગમોનો લેખનકાલ ઈ. સ. ૪૫૩ મનાય છે. તે સમયે કેટલા આગમો લિપિબધ્ધ થયા હતા તેની કોઈ જ માહિતી મળતી નથી. પરંતુ તે શ્રુતરુપે ળવાયેલા અંગસાહિત્યનું અંતિમ લેખિત સંકલન મનાય છે. કેટલાક વિદ્વાનોં આગમોના લેખન કાળને જ રચના કાળ ગણવાની ભૂલ કરે છે.
સમગ્ર આગમોને જોતાં અંગસાહિત્ય ગણધર રચિત છેતો તેનો સમય ગણધરોનો જ સમય હોવો જોઈએ, જ્યારે અંગબાહ્ય ગ્રંથો અન્ય મહાપુરૂષોની રચના છે. તેથી તેમનો સમય ગ્રંથના રચના કાળ પરથી નક્કી થઈ શકે છે. અંગ બાહ્યમાં પ્રજ્ઞાપનાસૂત્રના કર્તા આર્યશ્યામ છે. તેથી તેનો સમય વીરનિર્વાણ સવંત ૩૩૪ થી ૩૭૬ વચ્ચેનો કોઈપિણ સમય હોવો જોઈ એ એટલે તેનો રચના કાળ ઈ. પૂ. ૧૮૨ થી ઈ. સ. પૂ. ૧૫૧ ની વચ્ચેનો હોઈ શકે.
સૂર્ય. ચંદ્ર અને જંબુપ્રજ્ઞાપ્તિ એ ત્રણે ગ્રંથો ખુબ જ પ્રાચીન છે. તેમાં કોઈ શંકા નથી. આત્રણે પ્રજ્ઞાપ્તિઓનો ઉલ્લેખ અને દિગંબર પંથના અને શ્વેતાંબર એમ બે પંથ પડ્યા તે પહેલાં આ ત્રણે પ્રજ્ઞપ્તિઓની રચના થઈ હોવી જોઈએ. તેમનો સમય વિક્રમ સંવત પૂર્વનો હોઈ શકે.
૩૫૫
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
છેદસૂત્રોમાંના દશાશ્રુત સ્કંધ, બૃહત્કલ્પ અને વ્યવહારની રચના ભદ્રબાહુએ કરી હતી. તેમનો સમય ઈ. સ. પૂ ૩૫૭ ની આસપાસની મનાય છે. તેથી આ સમય છેદસૂત્રોનો પણ ગણી શકાય.યાકોબી તથા શુબ્રિગના જણાવ્યા પ્રમાણે પ્રાચીન છેદસૂત્રોનો સમય ઈ. સ. પૂ.યોથીના અંતથી ઈ. સ. ત્રીજી સદીની સુધીનો ગણે છે. જીવકલ્પ આચાર્ય ક્નિભદ્રની કૃતિ હોવાથી તેનો સમય નક્કી છે. મહાનિશીથનું સંશોધન હરિભદ્રસૂરિએ ક્યું છે. મૂલસૂત્રોમાં દશવૈકાલિકની રચના શયંભવ સૂરિએ કરી છે. તેમનો સમય વીરનિર્વાણ સંવત ૭૫ થી ૮૦ નો ગણાય છે, એટલે તેમનો સમય ઈ. પૂ.૪પર થી ૪૨૮ નો છે.
ઉતરાધ્યયસૂત્ર એક જ લેખકની કૃતિ નથી પણ એ એક સંકલન છે. વિદ્વાનો તેનો સમય છે. ત્રીજી-ચોથી શતાબ્દી માને છે. આવશ્યક સૂત્ર તો અંગસાહિત્ય જેટલું જ પ્રાચીન છે. તેથી તેનો સમય મહાવીર નિર્વાણની આસપાસનો ગણવામાં આવે છે.
નંદીસૂત્ર દેવવાયકની કૃતિ છે. તેનો સમય પાંચ-છે શતાબ્દી મનાય છે. તેની અનુયોગદાર વિક્રમ સવંત પૂર્વના સમયનો ગ્રંથ છે. તેની વ્યાખ્યા આવશ્યકસૂત્રમાં આવે છે. પ્રકીર્ણક્રમાં ચતુઃ શરણ, આતુરપ્રત્યાખ્યાન અને ભક્ત પરિજ્ઞા વીરભદ્રના રચનાઓ છે. એવો એક મત છે. તેમનો સમય ઈ. સ. ૯૫૧ છે. આમ સમગ્ર વ્યક્તિગત ગ્રંથોનો અભ્યાસ કર્યા પછી જ આપણે તેમનો નિશ્ચિંત સમય બતાવી શકીએ.
દિગંબરોની આગમ વિશેની માન્યતા પ્રમાણે હાલ ઉપલબ્ધ આગમ સાહિત્ય છે એ મૂળ આગમો નથી, પણ પાછળથી
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
રચાયેલા છે અને તેના કર્તા તરીકે તેઓ મહાવીર સ્વામી પછીના ગૌતમ, સુધર્મા, જંબુસ્વામી અને ભદ્રબાહુને તેઓ સ્વીકારતા નથી.
ઈ. સ. પહેલી શતાબ્દીની આસપાસના સમયમાં અચેલત્વના પ્રશ્ન પર જૈન પરંપરામાં બે પંથ પડી ગયા અને આગમ સંબંધી માન્યતામાં પણ મતભેદ ઉભા થયા. મૂળ આગમોને તેઓ વિછિન્ન થયેલું ગણે છે, આમ છતાં તેમનાં ગ્રંથોમાં પ્રાચીન આગમોનો ઉલ્લેખ જરૂર મળે છે.
શ્વેતાંબરીય નંદીસૂત્રમાં આગમોની સંખ્યામાં બાર ઉપાંગોનો ઉલ્લેખ નથી તેમ દિગંબરો ઉપાંગોની આગમોમાં ગણતા નથી. શ્વેતાંબરો દ્વાદશાંગ આગમોને ગણધકૃત ગણે છે અને તેની ભાષા અર્ધમાગધી માને છે.
જ્યારે અંગપ્રવિષ્યના બાર ગ્રંથો છે. આચારાંગ, સૂત્રકૃતાંગ, સ્થાનાંગ, સમવાયાંગ વ્યાખ્યા પ્રજ્ઞપ્તિ જ્ઞાતા ધર્મ કથાઓ, ઉપાસકદશાઓ, અંતકૃતદશાંગ, અનુત્તરોપપાતિક દશાંગ, પ્રર્શ્વ વ્યાકરણ, વિપાક સૂત્ર અને દૃષ્ટિવાદ દ્રષ્ટિવાદના પાંચ ભેદ ગણે છે. પરિકર્મ, સૂત્ર, પ્રથમાનુયોગપૂર્વગત, ચૂલિકા, તે પરિકર્મના પાંચ ભેદ ગણે છે, ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિ, સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ, જંબુદ્દિપપ્રજ્ઞપ્તિ, પિસાગર પ્રજ્ઞપ્તિ, વ્યાખ્યા પ્રજ્ઞપ્તિ, તથા ત્રેરાશિકવાદનો ઉલ્લેખ છે. નિયતિવાદ, વિજ્ઞાનવાદ, શબ્દવાદ, પ્રધાનવાદ, દ્રવ્યવાદ, અને પુરુષવાદનું વર્ણન છે. પ્રથમાનુયોગમાં પુરાણોનો, ઉપદેશ છે. પૂવગત અધિકારમાં ઉત્પાદ, વ્યય અને ધ્રૌવ્યનું કથન છે. તેની સંખ્યા ચૌદ છે. ચૂલિકાના જલગતા,
૩૫૭
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્થલગતા, માયાગતા, રુપગતા અને આકાશગતા જેવા પાંચ ભેદ છે.
દિગંબરોની માન્યતા પ્રમાણે દૃષ્ટિવાદનો કેટલોક ભાગ બચ્યો છે. અને તે ષટ્ખંડાગમ નામે મોજૂદ છે. દિગંબરોએ જૈન આગમને ચાર વિભાગમાં વહેંચી નાખ્યું છે, પ્રથમાનુયોગમાં રવિષેણનું પદ્મપુરાણ જિનસેનનું હરિવંશપુરાણ, જિનસેન (બીજા) અને તેમના શિષ્ય ગુણભદ્રનું આદિપુરાણ અને ઉત્તરપુરાણ. કરણાયોગમાં સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ, ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિ, ષટ્યુંડાગમ-ધવલા, જ્યધવાલા ગોમ્મસાર વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.
દ્રવ્યાનુયોગમાં કુંદકુંદાચાર્યની રચનાઓ જેવી કે પ્રવચનસાર, પંચાસ્તિકાય, સમયસાર વિગેરે, ઉમાસ્વાતિનું તત્ત્વાર્થ સૂત્ર અને તેની ટીકાઓ, સમંતભદ્રની આપ્તમીમાંસા અને ટીકાઓ છે. ચરણાયોગમાં વટ્ટકેરનું લાચાર, ત્રિવર્ણાચાર, અને સમંતભદ્રના રત્નકદંડ-શ્રાવણાચારનો સમાવેશ થાય છે. આ સર્વ દિગંબરોનુ આગમ સાહિત્ય ગણાય છે.
એમ કહેવાય છે કે મહાવીર સ્વામી પછી ૭ પંથો પડી ગયા હતા. આજે તેમાંના ધણાં લુપ્ત થઈ ગયા છે અથવા નામશેષ રહ્યા છે. તેમાં સ્થાનકવાસી પોતાના આગમોની સંખ્યા બત્રીસ ગણાવે છે. અગિયાર અંગો, બાર ઉપાંગો સાથે સંખ્યા ત્રેવીસ થાય છે. તેમાં ચોવીસમું નિશિથ, પચ્ચીસમું બૃહત્કલ્પ, છવ્વીસમું વ્યવહાર અને સત્તાવીસમું દશાશ્રુતસ્કંધ ઉપરાંત અનુયોગદ્દાર, નંદીસૂત્ર, દસ વૈકાલિક ઉત્તરાધ્યયન અને આવશ્યક આમ પાંચ ઉમેરાતા સંખ્યા બત્રીસની થાય છે. કેટલાંકને મતે (૮૪) ચોર્યાશી
૩૫૮)
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
આગમો પણ અગિયાર અંગો, બાર ઉપાંગો હતા છેદ સૂત્રો, મૂલસૂત્રો, બે ચૂલિકાઓ, અહિં છૂટક ગ્રંથો, ત્રીસ પ્રકીર્ણક, બાર નિર્યુક્તિઓ, એક સ્વતંત્ર નિર્યુક્તિ (વિશેષાવશ્યક ભાષ્ય) આમ ચોર્યાસી આગમો ગણે છે.
આમાં અગિયાર અંગો અને ઉપાંગો સર્વ સ્વીકૃત છે. છેદસૂત્રમાં છતાં પંચકલ્પની ગણના નથી. જ્યારે અન્ય ગ્રંથો નીચે પ્રમાણે છે. કલ્પસૂત્ર, જિનકલ્પ, યતિજિનકલ્પ, શ્રાદ્ધજિનકલ્પ, પાક્ષિક, ક્ષમણા, વંદિતુ, ઋષિભાષિત ત્રીસ પ્રકીર્ણ ગ્રંથો-ચઉશરણ, આતુર પ્રત્યાખ્યાન, ભક્તપરીક્ષા, સંસ્મારક, તંદૂલ વૈચારિક, ચંદ્રવેદ્યક, દેવેન્દ્રસ્તવ. ગણિવિદ્યા, મહાપ્રત્યાખ્યાન, વીરસ્તવ, અજીવકલ્પ, ગચ્છાચાર, મરણસમાધિ, સિદ્ધપ્રાભૃત, તીર્થોદાર, આરાધનાના પતાકા, દીપસાગર પ્રજ્ઞપ્તિ, જ્યોતિષ કરંડક, અંગવિદ્યા, તિથિ પ્રકીર્ણક, પિંડનિર્યુક્તિ, સારાવલી, પર્યતારાધના, જીવવિભક્તિ, કવચ, યોનિપ્રાભૃત, અંગચૂલિકા, વંગચૂલિકા, જંબુપયગ્રા.
બાર નિર્યુક્તિયોઃ-આવશ્યક, દશવૈકાલિક, ઉતરાધ્યયન, આચારાંગ. સૂત્રકૃતાંગ, બૃહત્કલ્પ વ્યવહાર, દશાશ્રુત, કલ્પસૂત્ર, પિંડનિર્યુક્તિ, ઓધનિયુક્તિ, શંસક્તનિર્યુક્તિ, અને એક ગ્રંથ તે વિશેષાવશ્યક ભાષ્ય, આમ ૮૪ (ચોર્યાશી) આગમો છે.
આગમ સાહિત્ય અખંડપણે દ્રવ્ય-કાળ-ક્ષેત્ર અને ભાવના પરિણામે હાલ ઉપલબ્ધ નથી. વેં–માન્ય ૪૫ આગમો છે. જેમાં બાર અંગો જેમાં છેલ્લ દૃષ્ટિવાદ વિછિન્ન થયેલું મનાય છે. (૧૨) બાર ઉપાંગસૂત્રો, બાર મૂળસૂત્રો, છ છેદસૂત્રો, બે ચૂલિકાસ્ત્ર,
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને ૧૦ પ્રકીર્ણક ગ્રંથો ગણાય છે.
(૧) આચારાંગસૂત્ર-આચારાંગમા બે મુખ્ય વિભાગો છે. શ્રમણ નિગ્રંથોનો સુપ્રશસ્ત આચાર, ગોચરી લેવાની વિધિ, વિનય, વૈયિક, કાર્યોત્સર્ગાદિ, સ્થાન વિહાર-ભૂમિ આદિમાં ગમન, સંકમણ (એટલે શરીરનો શ્રમ દૂર કરવા બીજા સ્થાનમાં ગમન) આહારાદિ પદાર્થોનું માપ, સ્વાધ્યાયાદિમાં નિયોગ ભાષાસમિતિ, ગુપ્તિ, શયા, ઉપધિ, ભક્તપાન, ઉદ્ગમ આદિને લગતા દોષોની વિશુદ્ધિ, શુદ્ધાશુદ્ધ ગ્રહણ, વ્રત, નિયમ, તપ અને ઉપધાન, આદિ વિષયોને તેમાં સમાવી લેવામાં આવ્યા છે.
(૨) સૂત્રકૃતાંગસૂત્ર-સ્વસિદ્ધાંત, પરસિદ્ધાંત જીવઅજીવ, જીવાજીવ, લોક, અલોક, લોકાલોક, પાપ-પુણ્ય, આસ્ત્રવ, સંવર, નિર્જરા, બંધ, મોક્ષ આદિ પદાર્થો, ઈતર દર્શનથી મોહિત, સંદિગ્ધ અને નવદીક્ષિતની શુદ્ધિ માટે ક્લિાવાહના મત, અકિયાવાડના મત, અજ્ઞાનવાહ, વિનયવાહ, મળીને ૩૬૩ અન્ય દષ્ટિના મતનો પરિક્ષેપ કરીને સ્વસમયસ્થાપન, વગેરેની ચર્ચા આમાં કરવામાં આવી છે. આમ સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રમાં પ્રધાનપણે ભિન્ન ભિન્ન દર્શનોનું આલેખન છે. એથી આ સૂત્ર દ્રવ્યાનુયોગને લગતુ કહેવાય.
(૩) સ્થાનાંગસૂત્ર -દસ અધ્યયનો છે. એક સંખ્યાથી માંડીને દસ સંખ્યા સુધી ક્રમિક વસ્તુઓનું વર્ણન છે, જીવ, પુદ્ગલ, ધર્મ, અધર્મ, કાળ અને આકાશ આ છ દ્રવ્યોનું વર્ણન છે. ૭૮૩ સૂત્રો છે. શ્રુત સાહિત્યના અંગબાહ્ય અને અંગપ્રવિષ્ઠ ભેદ બતાવ્યા છે. નિગ્રંથિનીઓના વસ્ત્ર અને પાત્રોનો, ચાતુર્માસ ધર્મનો, ત્રણ પ્રકારની દીક્ષાનો, ચાર પ્રકારનાં હાથી, ચાર નોકરો, ચાર
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકારની આજીવિકા, તથા વર્ષાઋતુમાં વિહાર આદિનો નિષેધ બતાવ્યો છે. વાસુપૂજ્ય સ્વામિ, મલ્લીનાથ અને અરિષ્ટનેમિ, પાશ્રર્વ તથા ભગવાન મહાવીરની પ્રવજ્યાનો ઉલ્લેખ છે. દૃષ્ટિવાદના દસ નામો બતાવ્યા છે. અને દશ આશ્ચર્યોમાં ભગવાન મહાવીરના ગર્ભહરણની બીના અને સ્ત્રી ભવે તીર્થકર થયાનો ઉલ્લેખ છે.
(૪) સમવાયાંગ સૂત્ર-આ સૂત્રમાં એક સંખ્યાથી શરુ કરીને કરોડોની સંખ્યા સુધીની વસ્તુઓનો સંગ્રહ છે. બાર અંગ ચૌદ પૂર્વાના વિષયવર્ણન, અઢાર પ્રકારની લિપિયો, નંદિસૂત્રનો, ઉલ્લેખ છે. અભયદેવસૂરિયે આના પર ટીકા લખી છે. “આત્મા, જીવ, અજીવ, ત્રણગુપ્તિ ચાર કષાય પાંચ મહાવ્રત, છ જવનિકાય, સાત સમુદ્રધાત, આઠ મદ, નવતત્વ દસ પ્રકારના શ્રમણ ધર્મ, અગિયાર ગણધરો, બાર ભિક્ષુપ્રતિમા, તેર કિયાસ્થાનો, સત્તર પ્રકારનો અસંયમ, આ ઉપરાંત ભગવાન મહાવીર નેમિનાથ પાશ્રર્વનાથ મલ્લિનાથ અને વાસુપૂજ્ય સિવાયના તીર્થકરોની દિક્ષાનો ઉલ્લેખ છે, ગોશાલકના આજીવિક સંપ્રદાયનો ઉલ્લેખ મળે છે.
(૫) વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિ-(ભગવતીસૂત્ર)- આ સૂત્રમાં જીવાદિ પદાર્થોની વ્યાખ્યાઓનુ પ્રરુપણ કરવામાં આવ્યું હોવાથી તેને વ્યાખ્યા પ્રજ્ઞપ્તિ નામ આપવામાં આવ્યું છે. મહાવીરના જીવનને લગતી કેટલીક વિગતો મળે છે. ગૌતમ ગણધર શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને જૈન સિદ્ધાંત વિશે જે પ્રષ્ન પૂછે છે તેનો વિસ્તારપૂર્વક ઉત્તર આપે છે. અન્ય મતવાદીયો સાથેના ભગવાન મહાવીરના વાદવિવાહનું પણ આમાં વર્ણન કરવામા આવ્યુ છે. ભગવાન
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાવીરે આપેલા આ ઉત્તરો દ્રવ્યગુણ, ક્ષેત્ર, કાલ-પર્યવ પ્રદેશ અને પરિણામના અનુગમ, નિક્ષેપણ તથા પ્રમાણ છે. આ ગ્રંથનું જેનોમાં વિશેષ મહત્ત્વ છે. વ્યાખ્યા પ્રજ્ઞપ્તિની વ્યુત્પત્તિ, સ્વ. પંડિત બેચરદાસ દોશી આ રીતે કરે છે. “વિ-વિવિધ-3 અવધિ–રહ્યા - કથન- પ્રજ્ઞપ્તિ-પ્રરૂપણા.”
આ ઉપરાંત મહાવીરના પ્રથમ શિષ્ય ગોશાલક જે અંતિમ સમયે ભગવાનનો પ્રતિસ્પર્ધી તરીકેનો ઉલ્લેખ મળે છે. તથા તેનો આજીવિક સંપ્રદાયનો પણ ઉલ્લેખ છે. તથા તેનો આજીવિક સંપ્રદાયનો પણ ઉલ્લેખ છે સોળ જનપદોનો, વિષયવર્ણનમાં ક્રમબધ્ધતા નથી. કેટલાંક અતિશય લાંબા તો કેટલાંક સંક્ષિપ્ત છે. અભયદેવસૂરિની ટીકા છે. આ ગ્રંથના પદોની સંખ્યામાં મતભેદ છે. અભયદેવ સૂ. મતાનુસાર છત્રીસ હજાર પ્રષ્ન અને બે લાખ અઠ્યાશી હજાર પદો છે ત્યારે સમવાયાંગ અને નંદીસૂત્ર પ્રમાણે ચોર્યાશી હજાર પ્રર્નો અને એક લાખ રુમાલીશ હજાર પદો છે. અવચૂર્ણની રચના થઈ છે. બ્રાહ્મી લિપિને નમસ્કાર કરવામાં આવ્યા છે. અર્ધમાગધી ભાષાનો ઉલેખ છે.
(૬) જ્ઞાતાધર્મકથા- જૈન આગમ સાહિત્યમાં વાડમયના પ્રકારની દૃષ્ટિયે ધર્મકથાનુયોગ નામનો એક આખો સ્વતંત્ર વિભાગ જ કરવામાં આવેલો છે. અને જ્ઞાતાધર્મ કથા નામના આ આગમને એ વિભાગના નિર્દેશક તરીકે ગણવામાં આવે છે. હાલમાં ૧૮ અધ્યાયનો જ ઉપલબ્ધ છે. આ ગ્રંથમાં રાજપુરૂષોનાં નામો, નગરો, ઉદ્યાનો, ચૈત્યો, વનખંડો. સમવસરણો, ધર્માચાર્યો, ધર્મકથાઓ, ઈહલોકિક, પારલૌકિક, ઋદ્ધિવિશેષો,
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભોગપરિત્યાગો પ્રવજ્યા, શ્રુતપરિગ્રહો, તપ, ઉપધાન, સંલેખના, ભક્તપ્રત્યાખ્યાનો, પાદપોપગમનો, દેવલોકગમનો, સુકુલમાં પ્રત્યવતારો, બોધિલાભ અને અંત ક્રિયાઓ વિશે માહિતી આપવામાં આવી છે.
(૭) ઉપાસકદસ સૂત્ર -આ ગ્રંથમા અધ્યયનો દસ છે. અને ભગવાન મહાવીરના દસ ઉપાસકોના આચારનું વર્ણન છે. અભયદેવસૂરિએ આની પર ટીકા લખી છે. આનંદ ઉપાસક, કામદેવ ઉપાસક, ચુલાણી પિતાગૃહપતિ, સુરાદેવ ગૃહપતિ, ચુલ્લશતક, કુંડકોલિક શ્રમણોપાસક, સદાલપૂત્ર કુંભારની, મહાશતક ગૃહપતિ, નંદિનીપિતા અને સાલિદીપિતાની કથાઓના વર્ણન છે. વર્ણનોમાં વિવિધતા ખુબજ ઓછી છે. આમ આ ગ્રંથમા ઉપાસકોના સંક્ષિપ્ત જીવનની માહિતિ છે.
' (૮) અંતગડદસાઓઃ-જેમના કર્મોનો ક્ષય થયો છે તેને અંતકૃત કહેવાય છે. જેમના કર્મોનો ક્ષય ક્ષયો છે તેવા કેવલીઓના કથન કહેતો આ ગ્રંથ આઠ વર્ગમાં રચાયેલો છે. પ્રથમ વર્ગમાં ગૌતમ કેવલીની કઠોર તપસ્ચર્યાનું વર્ણન છે. બીજા વર્ગમાં આઠ અધ્યયન છે. ત્રીજા વર્ગમાં અણીયસ ગૃહપતિની વાત આવે છે. જેણે શત્રુંજ્ય પર્વત પર જઈને કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યાનો ઉલ્લેખ છે. ચોથા-પાંચમા વર્ગમાં દસ-દસ અધ્યયન છે. ભગવાન અરિષ્ઠનેમિનો ઉલ્લેખ આવે છે. છઠા વર્ગમાં સોળ અધ્યયન છે. અભયદેવ સૂરિની ટીકા મળે છે. આઠમા છેલ્લા વર્ગમાં અનેક વ્રત, ઉપવાસ, તપના પ્રકારોનો ઉલ્લેખ છે.
(૯) અનુત્તરીપ પાતિક સૂત્ર-અનુત્તર વિમાનોમાં ઉત્પન્ન
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
થનાર વિશાળ ૩૩ પુરુષોના આખ્યાન છે. જૈનધર્મ ગ્રંથમાં અનુત્તરવિમાન નામના સ્વર્ગનુ વર્ણન કરવામાં આવ્યુ છે. આ ગ્રંથમાં મૂળ દસ અધ્યયનો હતા. ત્રણ વર્ગમાં વહેંચાયેલો છે, જાલિકુમાર, દીર્ઘસેન સુનક્ષત્ર, ધન્ય, ઋષિદાસ, પેલક, રામપુત્ર, ચંદ્રકુમાર, પોષ્ઠિપુત્ર, પેઢાલકુમાર પોટિલકુમાર, અને વહલકુમારના આખ્યાનો છે. આ સૂત્ર સંક્ષિપ્ત છે.
(૧૦) પ્રર્શ્વવ્યાકરણ દશા:-વિદ્યા સંબંધી વ્યાકરણનુવિવેચન, પ્રતિપાદન એવો અર્થ થાય છે. તેમાં દસ અધ્યયનો છે. આસ્ત્રવ અને સંવ૨નુ વર્ણન મળે છે. મૂળસૂત્ર નાશ પામ્યું હોય તેમ જણાય છે. નંદિસૂત્રના ઉલ્લેખ પ્રમાણેનો વિષય કોઈ જ દેખાતો નથી મળતો નથી. અભયદેવે ટીકા લખી છે. અહિંસા વ્રતની પાંચ ભાવનાઓનો ઉલ્લેખ છે- વ્રતની પાંચ ભાવનાઓ, બ્રહ્મચર્યના પ્રતિપાદન માટે બત્રીસ પ્રકારની ઉપમાઓ બતાવીને પાંચ ભાવનાઓનો ઉલ્લેખ છે.
(૧૧) વિપાકસૂત્રઃ-આ સૂત્રમાં પાપ અને પુણ્યના ફળનું નિર્દેશન હોવાથી તેનું નામ વિવાહ સૂત્ર રાખવામાં આવ્યું છે. આ ગ્રંથમા જક્ક્ષાયતન મંદિરનો ઉલ્લેખ આવે છે. બેશ્રુતસ્કંધમા અને દરેકમાં દસ દસ અધ્યયનોમાં વહેંચાયેલો છે. મૃગાપુત્ર, ઉજિઝત અભગ્નસેન, શકટ. બુહસ્પતિદત્ત, નંદિષણ, ઉમ્બરદત્ત, સોરિયદત્ત, દેવદત્તા, અંજૂદેવી તથા સુબાહુ અને ભદ્રનંદિ વિગેરે પર ટીકા અધ્યયનો છે.
(૧૨) દૃષ્ટિવાદઃ- છેલ્લુ બારમું અંગ હાલ ઉપલબ્ધ નથી તેમાં વિભિન્ન દૃષ્ટિઓની પ્રરુષણા હોવાથી તેને દૃષ્ટિવાદ કહેવામાં
૩૬
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
આવે છે. વિશેષ નિશીથ ચૂર્ણિમાં જણાવ્યા પ્રમાણે આ ગ્રંથમાં દ્રવ્યાનુયોગ, ચરણાનુયોગ, ધર્માનુયોગ, અને ગણિતાનુયોગના વિષયો હોવાથી છેદસૂત્રોની જેમ તેને ઉભય વિભાગમાં વહેંચવામાં આવી છે. (૧) પરિકર્મ, સૂત્ર, પૂર્વ અનુયોગ અને ચૂલિકા, ઉપર્યુક્ત જણાવેલાં ૧૨ અંગોની વિષયસામગ્રી વર્તમાનકાળે પૂર્ણસ્વરુપે ઉપલબ્ધ નથી. દૃષ્ટિવાદનો પ્રથમ ભાગ પરિકર્મ સાત પ્રકારનો છે. (૧) સિદ્ધ શ્રેણિક પરિકર્મ, મનુષ્ય શ્રેણિક, પુષ્ટ શ્રેણિક, અવગ્રહ શ્રેણિક, ઉપસંપાદન શ્રેણિક, વિપલ્મહ શ્રેણિક, યુતાગ્રુતાશ્રેણિક, સૂત્ર વિભાગના ૮૮ ભેદો છે. પૂર્વો-૧૪ પ્રકારનાં છે-(૧) ઉત્પાદ, અગ્રાયણી, વીર્યપ્રવાહ, અસ્તિનાસ્તિ, જ્ઞાનપ્રવાહ, સત્યપ્રવાહ, આત્મપ્રવાહ, સમયપ્રવાહ, પ્રત્યાખ્યાન પ્રવાહ, વિદ્યાનુપ્રવાહ, અવધૂય, પ્રાણવાહ, ક્રિયાવિશાલ અને લોકબિન્દુસાર. આ ૧૪ પૂર્વોનો વિસ્તૃત વિષય સમવાયાંગની ટીકામાં છે. અનુયોગ બે પ્રકારના બતાવ્યા છે. (૧) મૂલ પ્રથમાનુયોગ (૨) ચંડિકાનુયોગ. સૂત્રવિભાગમાં અન્ય તીર્થિકોના મતમતાંતરનું ખંડન કરવામાં આવ્યું છે. ચૂલિકાની સંખ્યા બત્રીશ બતાવી છે. દૃષ્ટિવાદનો જે વિષય પરિકર્મ, સૂત્ર, પૂર્વ અને અનુયોગમાં નથી બતાવ્યો તે બધાનો સમાવેશ ચૂલિકામાં કર્યો છે. બૃહત્કલ્પનિયુક્તિના જણાવ્યા પ્રમાણે, અભિમાન, ચંચલ સ્વભાવવાળી, અને મંદબુદ્ધિવાળી સ્ત્રીઓને માટે દષ્ટિવાદના અધ્યયનનો નિષેધ કરવામા આવ્યો છે.
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાંગ સાહિત્ય આ સાહિત્યમાં બાર ગ્રંથો છે. (૧) ઓપપાતિકસૂત્ર ઉપપાત એટલે જન્મ. દેવ કે નરકલાકમાંજન્મ અથવા સિધ્ધગમન અને તેના અધિકારવાળો આ ગ્રંથ છે. જનો, તાપસી, શ્રમણો, પરિવ્રાજકો આદિનાં સ્વરૂપો તેમાં દર્શાવ્યાં છે. અંબડ પરિવ્રાજકનો અધિકાર આવે છે. શ્રમણો, આજાવિકો, નિસ્કવો,આદિ બતાવી કેવલી સમુદ્રધાત અને સિધ્ધ સ્વરૂપનું નિરૂપણ કર્યુ છે.
(૨) રાક્ટર્નીયા-રાયપરોણીય ગ્રંથમાં પ્રથમ સૂર્યાભદેવ ભગવાન મહાવીરને વાંદવા જાય છે. ત્યારબાદ પાશ્રર્વનાથના ગણધર શ્રી કેશીનો શ્રાવસ્તી નગરીમાં પ્રદેશ રાજા સાથેનો સંવાદ છે. સાહિત્યિક દૃષ્ટિયે આ રસપ્રદ ગ્રંથ છે, એમ વિન્ટરનિન્જ કહે છે. આના પર મલયગિરની ટીકા છે.
(૩) જીવાભિગમ-જેમાં જીવનું અતિશય-જ્ઞાન છે તેનું નામ જીવાભિગમ, આ ગ્રંથમાં જીવ, અજીવ, જંબુદ્વિપનું ક્ષેત્ર, પર્વત વગેરેનું વિસ્તૃત વર્ણન છે. આ ગ્રંથની ગણના ઉત્કાલિક શ્રુત સાહિત્યમાં કરવામાં આવી છે. ભગવાન મહાવીર અને ગૌતમ ગણધરની વચ્ચેના જીવ-અજીવના પ્રભેદોના પ્રષ્ન-ઉત્તરોનું વર્ણન છે. મલયગિરની ટીકા છે. આચાર્ય હરિભદ્રસૂરિ અને દેવસૂરિએ આના પર લધુવૃત્તિઓ લખી છે. નવા પ્રકરણમાં વહેંચાયેલો છે.
(૪) પ્રજ્ઞાપના - આના કર્તા વાચકવંશીય આર્યશ્યામાચાર્ય છે. ૩૬ પદોમાં વિભક્ત છે. અંગસાહિત્યમાં જે સ્થાન ભગવતીસૂત્રનું છે તેવું સ્થાન પ્રજ્ઞાપના ગ્રંથને ઉપાંગ સાહિત્યમાં
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. આ ગ્રંથમા જીવ, અજીવ, આત્રવ, બંધ, સંવર, નિર્જરા અને મોક્ષનું વર્ણન છે. જેમાં જાવાજાવ પદાર્થોની પ્રજ્ઞાપના અર્થાત્ સુવ્યવસ્થિત જાણકારી છે તેનું નામ પ્રજ્ઞાપના છે. લેશ્યા સમાધિ અને લોકસ્વરૂપની સમજણ આપી છે.
(૪) સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિઃ-આ ગ્રંથમાં સૂર્યાદિ જ્યોતિષચક્રનું વર્ણન છે, ભદ્રબાહુએ આના પર નિર્યુક્તિ રચી છે. આમાં ૨૦ પ્રાભૂત છે (૧) મંડલગતિ સંખ્યા, સૂર્યનો તિર્થ, પરિભ્રમ, પ્રકાશ્ય ક્ષેત્રપરિમાણ, પ્રકાશસંસ્થાન, વેશ્યા પ્રતિધાત, ઓજ:સંસ્થિતિ, સૂર્યાયંવારક ઉદયસંસ્થિતિ, પોરુષી છાયાપ્રમાણ યોગસ્વરુપ, સંવત્સરીના આદિ અને અંત, સંવત્સરના ભેદ, ચંદ્રની વૃધ્ધિઅપવૃધ્ધિ, જ્યોત્સનાપ્રમાણ શીધ્રગતિ નિર્ણય જ્યોત્સના લક્ષણ ચ્યવન અને ઉપપાત, ચંદ્રસૂર્યાદિની ઉચાઈ, તેમનું પરિમાણ અને ચંદ્રાદિનો અનુભાવ આદિ વિષયોની વિસ્તૃત ચર્ચા છે. આ ગ્રંથ ખગોળશાસ્ત્રના અભ્યાસીને ઉત્તમ પ્રેરણા આપે તેવો છે.
(૬) જંબુદિપ પ્રજ્ઞપ્તિઃ-આમાં જંબુદીપનું વિસ્તારથી વર્ણન છે. ભૂગોળ વિષયક ગ્રંથ છે. આના પર શાંતિચંદ્રની ટીકા મળે છે. આમાં ભારત વર્ષના વર્ણનમાં રાજા ભરતની ધણી કથાઓ આવે છે. ગ્રંથ બે ભાગમાં છે. પૂર્વાર્ધમાં ચાર અને ઉત્તરાર્ધમાં ત્રણ વક્ષસ્કાર છે.
પ્રથમ વક્ષસ્કારમાં ભરતક્ષેત્રનું વર્ણન છે, બીજામાં અવસર્પિણી અને ઉત્સર્પિણી કાળના છ ભેદ બતાવ્યા છે. ત્રીજામાં ભરતરાજાના દિગ્વિજ્યનું વર્ણન છે. પાંચમાં વક્ષસ્કારમાં તીર્થકરીના જન્મોત્સવનું વર્ણન છે.
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭) ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિ -ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિનો વિષય સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિના વિષયને મળતો આવે છે. ૨૦ પ્રાભૂતોમાં ચંદ્રના પરિભ્રમણનું વર્ણન છે. આમ ચંદ્રજયોતિષને લગતો ગ્રંથ છે. વિન્ટર નિન્જના મત પ્રમાણે આ પ્રજ્ઞપ્તિત્રયી વૈજ્ઞાનિકગ્રંથો છે. આના પર મલયગિરિમની ટીકા મળે છે. સ્થાનાંગસૂત્રમાં ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિ, સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ, જંબૂદિપપ્રજ્ઞપ્તિ અને દિપસાગર પ્રજ્ઞપ્તિની ગણના અંગબાહ્યશ્રુતમાં કરવામાં આવી છે.
(૮) કલ્પિકા -આનું બીજું નામ નિરયાવલી પણ છે. નિરય એટલે નરકયોનિની આવલિ કરનાર ગ્રંથ તે નિરયાવલિ આ ગ્રંથમાં મગધના રાજા શ્રેણિકનું મૃત્યુ તેના પુત્ર કોશિકથી થયેલી વાતનો ઉલ્લેખ છે. જે બૌધ્ધ સાહિત્યમાં પણ છે. નિરયાવલિ ગ્રંથમાં દસ અધ્યયનો છે. શ્રેણિકના દસ પુત્રો કાલિકુમાર આદિ તેમના પિતામહ વૈશાલિના રાજા ચેટક સાથે યુધ્ધમાં લડતાં મરાયા નરકમાં જઈ મોક્ષ પામશે તેવી હકીકત છે.
(૯) પુષ્યિકા-દસ અધ્યયનોમાં વહેંચાયેલો છે. પુષ્પક વિમાનમાં બેસી દેવદેવીઓ ભગવાન મહાવીરને વંદન કરવા આવે છે, અને તેમના પૂર્વભવ વિશે મહાવીર ગૌતમને સમજાવે છે. ચંદ્ર અને સૂર્યની પૂર્વકરણી, મહાશુકદેવનો પૂર્વભવ, સોમલબ્રાહ્મણ, બહુતીયાદેવીનો પૂર્વભવ-સુભદ્રા સાધ્વી, પૂર્ણભદ્ર દેવનો ભવ, માણિભદ્ર, દત્તદેવ, બલરામદેવ, શિવદેવ, અને અનાહતદેવના પૂર્વભવનું વર્ણન આવે છે. ભગવતીસૂત્ર જેમ આમાં પણ બ્રાહ્મણ શાસ્ત્રોનો ઉલ્લેખ છે.
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦) પુષ્પચૂલિકા:-આ દસ અધ્યયનોનો ગ્રંથ છે.
પુષ્ટિકા પ્રમાણે શ્રી હરિ વગેરે દસ દેવીઓની પૂર્વકરણીનું વર્ણન છે. શ્રીનો પૂર્વભવ ભૂતા નામની સ્ત્રી હતી. તેને પાર્શ્વભગવાને નિગ્રંથ પ્રવચનમાં શ્રધ્ધા કરાવી હતી.
વૃષ્ણિદશાઃ-૧૨ અધ્યયનોમાં આ ગ્રંથ રચાયો છે. વૃષ્ણિવંશના બલભદ્રના ૧૨ પૂત્રો ભગવાન નેમિનાથ પાસે દીક્ષા મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં જશે તેનું વર્ણન છે.
મૂલસૂત્રો
મૂલસૂત્રો બાર પ્રકારનાં છે. આવશ્યક, દસ વૈકાલિક ઉત્તરાધ્યયન પિંડનિર્યુક્તિ કે ઓધનિર્યુક્તિ મૂલસૂત્રને અર્થ પ્રમાણે એ સર્વ નવદિક્ષિત સાધુઓને મૂળમાં એટલે કે સૌથી પ્રથમ પઠન ક૨વાનું સૂત્ર, બીજાના મતે મૂળસૂત્ર એટલે જેના ૫૨ નિર્યુક્તિયો રચાઈ હોય તેને મૂળસૂત્ર કહેવામાં આવે છે. આવશ્યક, દસવૈકાલિક, ઉત્તરાધ્યયન અને પિંડનિર્યુક્તિ એવો સૂત્રોનો કમ છે.
(૧) આવશ્યક સૂત્રઃ-આવશ્યક સૂત્ર અંગ આગમ જેટલુ પ્રાચીન છે. આ ગ્રંથમાં જૈન સાધુઓ માટે પ્રતિદિન આવશ્યક ક્રિયા સંબંધી ક૨વાના પાઠ છે, તેના છ પ્રકાર છે. ૧સામયિક, ચતુર્વિંશતિસ્તવ, વંદનક, પ્રતિક્રમણ, કાયોત્સર્ગ અને પ્રત્યાખ્યાન. આ સૂત્ર ૫૨ આચાર્ય ભદ્રબાહુની નિર્યુક્તિ અને ભાષ્ય છે, ક્ષમાશ્રમણ જિનભદ્રગણિએ વિશેષાવશ્યક ભાષ્યની રચના કરી છે. જિનદાસગણિમહત્તરેચૂર્ણી લખી છે. આચાર્ય હરિભદ્રની શિષ્યહિતા નામની ટીકા છે. મલયગિરિની પણ ટીકા છે. હરિભદ્રસૂરિએ પોતાની ટીકામાં છ પ્રકરણોનુ પાંત્રીસ અધ્યયનોમાં
૩૬૯
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
વર્ણન કર્યું છે. જેમાં સંસ્કૃત અને પ્રાકૃત કથાઓ મળે છે. તિલકાચાર્યે લધુવૃત્તિ લખી છે. પ્રથમ આવશ્યક સામાયિકમાં મન, વચન અને કાયા વડે સર્વ કામોનો ત્યાગ કરી સમભાવથી સામાયિક વ્રત લઈ એક આસને ૪૮ મિનિટ સુધી સ્વાધ્યાય કરવુ બીજા આવશ્યકમાં ચોવીસ તીર્થકરોના સ્તવનો આવે છે. ત્રીજામાં વંદન અને સ્તુતિ કરવામાં આવી છે. પ્રતિક્રમણ કરતાં સર્વજીવોને મન, વચન અને કાયિક રીતે ક્ષમા કરવાની તથા માગવાની હોય છે. કાયોત્સર્ગાવસ્થામાંમાં સર્વ વિકૃત્તિઓથી મન અને શરીર હટાવી એક જ ધ્યાનમાં સ્થિત કરવાનું, છઠ્ઠામાં અશન, પાન, ખાવું, અને સ્વાદનો ત્યાગ કરવાનું કહેવું છે.
(૨) દસકાલિક સૂત્ર:-આના રચયિતા આચાર્ય શથંભવસૂરિ છે. શિર્ષક પ્રમાણે દસ અધ્યયનો છે. વૈકાલિકનો અર્થ કાલથી નિવૃત્ત-વિકાલે અધ્યયન થઈ શકે તે માટે પૂર્વમાંથી લઈને રચ્યું હતું. પ્રથમ ગાથામાં જ-ધો મંત્રમુવિઝવું હિંસા સંગમો તવો. અહિંસા સંયમ અને તપ એ ઉત્કૃષ્ટ મંગલરૂપ ધર્મ છે. ઉત્તમોતમ છે. આચાર્ય ભદ્રબાહુએ આની પર નિર્યુક્તિ રચી છે. આ ગ્રંથમાં આવતાં ઉદાહરણો જેવા જ બૌધ્ધ ધર્મના ધમ્મપદમાં ઉલ્લેખો આવે છે. આ ગ્રંથનું અધ્યયન સંધ્યા સમયે કરવામાં આવતું હતું. આ ગ્રંથ પર અને જિનદાસગણિ મહત્તરે ચૂર્ણિ લખી છે. અને આચાર્ય હરિભદ્રસૂરિએ ટીકા રચી છે. આ ઉપરાંત તિલકાચાર્યની, સુમતિસૂરિની અને વિનયહંસની વૃત્તિઓ ઉપલબ્ધ છે.
- વોલ્ટર બ્રિગે આ ગ્રંથની ભૂમિકા સાથે તથા પ્રો. લાયમને
-
ઉ૭છે )
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂલસૂત્ર અને નિર્યુક્તિનો જર્મન ભાષામાં અનુવાદ ક્યું છે. પિશલના મતાનુસાર ભાષાશાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ આ ગ્રંથ અતિ મહત્વનો માન્યો છે.
(૩) ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રઃ-આ ગ્રંથના ૩૬ અધ્યયનોમાં ભગવાન મહાવીરનો અંતિમ ઉપદેશ લખવામાં આવ્યો છે. ભગવાન મહાવીર પ્રભુએ નિર્વાણના સમયે સોળ પહોરની દેશના આપી તેમાં પંચાવન અધ્યયનો પુણ્યરુપ વિપાકના અને પંચાવન અધ્યયનો પાપરુપ વિપાકના કહ્યા છે. ત્યાર પછી અપૃષ્ટ એવા ઉત્તરાધ્યયનાં ૩૬ અધ્યયનો પ્રકાશ્યાં છે. તેથી તેનું બીજું નામ અપૃષ્ટ વ્યાકરણ પણ કહેવાય છે. વિન્ટર નિન્જ આ ગ્રંથને શ્રમણકાવ્યનું નામ આપી વૈદિકસાહિત્ય મહાભારત, બૌદના ધમપદ અને સુતનિપાતની સાથે તુલના કરી છે. કાર્લ શાર્પેન્ટિયરે અંગ્રેજુ ભાષામાં પ્રસ્તાવના સાથે મૂલ પાઠનું સંશોધન ક્યું છે. આના પર વ્યાખ્યા સાહિત્ય ધણું બધું લખાયું છે. જેમાં આચાર્ય ભદ્રબાહુની નિર્યુક્તિ, જિનદાસગણી મહત્તરની ચૂર્ણ, વાદિવેતાલ શાંતીસૂરિની શિષ્યહિતા નામની પ્રાકૃત ટીકા, નેમિચંદ્રસૂરિએ સુખબોધા નામની ટીકા, આ ઉપરાંત સંમીવલ્લભ, જ્યકીર્તિ, કમલસંયમ, ભાવવિજય, વિનયહંસ, હર્ષકુલ આદિ વિદાનોની ટીકાઓ લખાઈ છે. હર્મન યાકોવીયે સેકેડ બુક્સ ઓફ ધ ઈસ્ટના ૪૫ મા ભાગમાં અંગ્રેજી અનુવાદ સાથે પ્રસિદ્ધ કરેલુ છે.
(૪) પિંડ નિર્યુક્તિઃપિંડ એટલે આહાર-તે સંબંધી વર્ણન છે. આ ગ્રંથમાં પિંડનિરુપણ, ઉદ્ગમદોષો, ઉત્પાદનદોષો, એષણાદોષોનું વર્ણન
A ઉ૭) ),
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરતી ૬૭૧ ગાથાઓ આઠ અધિકારમાં રચાયેલી છે. આના રચયિતા આચાર્ય ભદ્રબાહુ છે. ઉગમ, ઉત્પાદન, એષણા, સંયોજના, પ્રમાણ, અંગાર, ધૂમ, અને કારણ પિંડના ૯ ભેદ બતાવ્યા છે. ઉગમનના ૧૬ પ્રકાર, ઉત્પાદનના ૧૬ ભેદ, એષણાના દસ ભેદ, સ્વાદને માટે ગોચરીમાં પ્રાપ્ત વસ્તુઓને મેળવી ખાવી તે સંયોજના દોષ છે. આહારના પ્રમાણને (માપને) ધ્યાનમાં લઈને ભિક્ષા ગ્રહણ કરવી નહીંતે પ્રમાણદોષ છે. આગમાં સારી રીતે પકવેલા ભોજનમાં આસક્તિ રાખવી તે અંગારદોષ છે. ભોજનની નિંદા કરવી તે ધૂમ દોષ અને સંયમ, ધ્યાન ને લક્ષમાં લીધા વિના ભોજન કરવું તે કારણદોષ માનવામાં આવ્યા છે.
અથવા-ઓધનિર્યુક્તિ :
ઓધ એટલે સામાન્ય કે સાધારણ આવો અર્થ નિર્યુક્તિમાં કરવામાં આવ્યો છે. આના રચયિતા ભદ્રબાહુ છે. આને આવશ્યકનિર્યુક્તિનો અંશ મનાય છે. સાધુઓના સામાન્ય આચારવિચારનું વર્ણન ૮૧૧ ગાથાઓમાં કરેલું છે. દ્રોણાચાર્યો આના પર ચૂર્ણ જેમ પ્રાકૃત પ્રધાન ટીકા રચી છે. મલયગિરિની વૃત્તિ અને અવચૂરિ પણ મળે છે. ઓધનિયુક્તિમાં પ્રતિલેખન, પિંડદાર, ઉપધિનિરુપણ, અનાયતનવર્ણન, પ્રતિષવણાદાર, આલોચનાદાર અને વિશુદ્ધિદાર એમ ચરણ કરાણનું વર્ણન છે.
છેદસૂત્રોછેદસૂત્રોની સંખ્યા છ છે. (૧) નિશીથ, બૃહત્ કલ્પ, વ્યવહાર, દશાશ્રુતસ્કંધ, પંચકલ્પ, અને મહાનિશીથ. આ ગ્રંથોમાં
ઉ૭) 5
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિશીથ, પંચકલ્પ, અને મહાનિશીથ ગણધરચિત છે. જ્યારે બૃહત્કલ્પ, અને દશાશ્રુતસ્કંધના રચયિતા ભદ્રબાહુ સ્વામી છે. તેના પર સંધદાસગણિએ ભાષ્ય રચ્યું છે. તે આજે ઉપલબ્ધ છે. આ છેદસૂત્રો ૫૨ નિર્યુક્તિ, ભાષ્યો, બૃહતુભાષ્ય, ચૂર્ણ, અવચૂરિ અને ટિપ્પણ સાહિત્ય લખાયુ છે. તેનો વિષય સાધુસાધ્વીઓના આચાર, ગોચરી, ભિક્ષા, કલ્પ, ક્રિયા અને સામાન્ય નિયમમાર્ગોનું પ્રતિપાદન ક્યું છે. તેની સાથે દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ અને ભાવ ઉત્સર્ગ અપવાદી માર્ગોનું પણ સમયાનુસાર નિરુપણ ર્યું છે.
સામાન્ય રીતે આ છેદસૂત્રો અપવાદ માર્ગના સૂત્રો ગણાય છે. આમાં વિશેષતઃસાધુઓના આચારનુ પ્રતિપાદન છે. છતાં ક્યાંક ક્યાંક શ્રાવકના આચાર સંબંધી પણ ચર્ચા છે. જેવાં કે અગિયાર પ્રતિમાઓ (વ્રતો), ગુરૂની તેત્રીસ પ્રકારની આશાતના ટાળવી. કોઈ આચાર્ય પદવીદાનને યોગ્ય ન હોય તો તે પદવી છોડાવવી અને આલોચના કરવી વગેરે આચારોનું નિરુપણ છે. વિન્ટરનિન્જ કહે છે કે આ છેદસૂત્રોમાં ખરી ઉપયોગી વાત ત્રીજાથી પાંચમા છેદ સૂત્રોમાં જ છે. જે ધણાં પ્રાચીન છે. ટૂંકમાં આ આખો ગ્રંથ સાધુસંધનો નિયમનગ્રંથ છે. આને મળતો આવતો બૌદ્ધગ્રંથ વિનયપિટક છે. છેદસૂત્રોમાંનુ બૃહત્કલ્પ સૂત્ર એ પ્રાચીન કલ્પસૂત્ર છે. સંક્ષિપ્ત શૈલીમાં લખાયેલાં છે.
(૧) નિશીથસૂત્ર:
સ્ખલન ક૨ના૨ સાધુઓને પ્રાયશ્ર્ચિતરુપે કરવાની ક્રિયાઓ વિશે નિશીથસૂત્રમાં કહેવામાં આવ્યુ છે. એકવાર અજાણયેપણ
૩૭૩
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
અકૃત્ય થયું હોય તો આલોચના કરી શુદ્ધ થવું, ફરી તે અકૃત્ય ન થાય તેની તકેદારી રાખવી આમ ધર્મનિયમોનો ખજાનો છે. ૨૦ ઉદ્દેશકમાં રચાયેલો છે. પ્રથમ ઉદ્દેશકમાં ૬૦ બોલ છે. બીજામાં ૬૦, ૮૦, ૧૦૦, ૮૦, ૭૭, ૮૧, ૧૭, ૨૮, ૪૭, ૯૨, ૩૦, ૬૦, ૪૫, ૧૫૪, ૪૦, ૧૫૧, ૬૪, ૩૬ એમ કર્મિક બોલ છે. જ્યારે વીસમા ઉદ્દેશકમાં આલોચનાપૂર્વકના પ્રાયશ્ર્ચિતોમાસિક, લધુમાસિક ચતુમાસિક, આદિ પ્રાયશ્ર્ચિતોની વિધિનું વર્ણન છે. (૨) બૃહત્કલ્પ સૂત્ર :
છ ઉદ્દેશકમાં સાધુસાધ્વીઓના આચારવિચારનું વર્ણન છે વિન્ટર નિત્શનાના મત પ્રમાણે બહુ પ્રાચીન ભાષાનું છેદસૂત્ર છે. અમુક અપરાધ માટે અમુક પ્રાયશ્ર્ચિત કરવું તે આ ગ્રંથમાં બતાવ્યું છે. આ પ્રાચીનતમ આચારસૂત્રોનું મહાશાસ્ત્ર છે. ટીકાકારોએ બીજા આગમોની જેમ આમાં પણ ધણાં ફેરફાર ર્કા છે. પ્રથમ ઉદ્દેશકમાં ૫૧ સૂત્રો છે, તેમાં સાધુસાધ્વીઓના આહાર, વિહાર, ગમનાગમનની ક્ષેત્રમર્યાદા નક્કી કરેલ છે. તે સિવાય આગળનાં ક્ષેત્રમાં વિહાર નિષેધ ગણાવ્યો છે. ઉપાશ્રયની જગ્યા પણ સ્વચ્છ અને અહિંસાયુક્ત હોવી જોઈએ. પાંચ પ્રકારનાં વસ્ત્ર અને રજોહરણનું કથન છે. આ ઉપરાંત સાધુસાધ્વીઓએ. એક બીજાના સ્થાને (ઉપાશ્રયમાં) આવવા જવાની મર્યાદાનો ઉલ્લેખ ર્યો છે. પ્રાચર્ચિત અને આચારવિધિનો ઉલ્લેખ છે. આહાર લેવો-વાપરવો વિગેરેના નિયમો બતાવ્યા છે. છેલ્લા ઉદ્દેશકમાં સાધુસાધ્વીઓને છ પ્રકારનાં દુર્વચનો ખોલવાનો નિષેધ ર્યો
છે.
૩૭૪
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩) વ્યવહાર
આ ગ્રંથના દસ ઉદ્દેશકમાં આચારથી પતિત થયેલા મુનિઓએ કરવી પડતી આલોચના અને તે આલોચના સાંભળનાર અને કરનાર મુનિયો કેવા હોવા જોઈએ તે કેવા ભાવથી કરવા જોઈએ તેનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. તેમનો વિહાર વર્ણવ્યો છે. કોને ગણિ, મુનિ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાયની પદવી આપવી તે બતાવ્યું છે. ગોચરી માટેના નીતિનિયમોનું વર્ણન છે. વ્યવહારસૂત્રને દ્વાદશાંગનુ નવનીત કહેવામાં આવ્યું છે. સ્વાધ્યાય કરવાના, ગોચરી આપનાર ગૃહસ્થ સાથે કેવી રીતે વર્તવું, કેમ આજ્ઞા લેવી, કેવું અને કેટલું ભોજન લેવું, ક્યારે ભોજન કરવું, આગમોનું અધ્યયન કરવું તે ક્યારે કરવું વિગેરેનું વર્ણન છે, આમ સાધુસાધ્વીઓના વ્યવહારોનું વર્ણન હોવાથી તે વ્યવહારસૂત્ર નામ યથાર્થ છે. આના કર્તા શ્રુતકેવલી ભદ્રબાહુ છે જેમણે નિર્યુક્તિ લખી છે; ભાષ્ય પણ મળી આવે છે પણ નામોલ્લેખ નથી. મળતો મલયગિરિએ ભાષ્ય પર વિવરણ લખ્યું છે. અવચૂરિ પણ લખાઈ છે. (૪) દશાશ્રુત સ્કંધ:
દશાશ્રુત સ્કંધ દસ અધ્યયનોમાં ભદ્રબાહુએ રચીને તેના પર નિર્યુક્તિ લખી, ચૂર્ણિપણ લખાઈ છે. બ્રહ્મર્ષિ પાશ્રર્વચંદ્ર આના પર વૃત્તિ લખી છે. પુરુષ પોતાની પકૃતિથી પ્રતિકૂલ આચરણ કરે તો અસમાધિનું કારણ થાય છે. તે પ્રમાણે મુનિ પોતાના સંયમથી પ્રતિકૂલ આચરણ કરે તો સંયમમાં અસમાધિ મેળવે છે. તેથી અસમાધિના ૨૦ સ્થાનો દર્શાવ્યાં છે સાધુને ચારિત્રમાં અશક્તિ
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
લાવનાર ૨૧ સબળ દોષ, ગુરુની ત્રેત્રીસ આશાતના, આચાર્યાની આઠ સંપદા તેના ભેદ, શિષ્ય માટેની ચાર પ્રકારની વિનય પ્રવૃત્તિ અને તેના પ્રભેદ, ચિત્તસમાધિનાં દસ સ્થાન, શ્રાવકની અગિયાર પ્રતિમાઓ, ભિક્ષુપ્રતિમા, વીરપ્રભુના ચ્યવન, જન્મ, સંહરણ, દીક્ષા, કેવલજ્ઞાન, ને મોક્ષ ક્યારે પામ્યા તે સંબંધીનુ પર્યુષાણા કલ્પ, મોહનીય કર્મબંધન વિશેનું વિવરણ અને તેના ત્રીસ સ્થાન, નવ નિદાનો તેમાં બતાવ્યા છે.
(૫) પંચકલ્પ સૂત્રઃ
આ છેદસૂત્ર હાલ મૂળ સ્વરુપે ઉપલબ્ધ નથી. આના પર સંધદાસગણિએ ભાષ્ય રચ્યું છે. ચૂર્તી પણ લખાઈ છે જે ઉપલબ્ધ નથી. પંચકલ્પ ભાષ્ય એ બૃહતકલ્પ ભાષ્યનો અંશ માનવામાં આવે છે. મલયગિરિ અને ક્ષેમકિર્તિસૂરિએ આનો ઉલ્લેખ ર્યો છે. (૬) મહાનિશીથ સૂત્રઃ
મહાનિશીથ સૂત્રને સમગ્ર પ્રવચનનો પરમસાર પણ કહેવામાં આવ્યુ છે. આ સૂત્ર મૂળ નષ્ટ પામ્યું હતું. તેના ઉધ્ધારક આચાર્ય હરિભદ્રસૂરિ છે. આ ગ્રંથમાં તંત્ર સંબંધી તથા જેનાગમોના અતિરિક્ત અન્ય ગ્રંથોનો ઉલ્લેખ છે. છ અધ્યયનો આવેલાં છે. પ્રથમમાં ૧૮ પાપસ્થાનકો, કર્મોનાં વિપાક ફળનું વિવેચન, ત્રીજા ચોથામાં કુશીલ સાધુઓના સંસર્ગનો નિષેધ ર્યો છે. નવકારમંત્ર અને ઉપધાન, દયા, અને અનુકંપાના અધિકારોનું વિવેચન છે. પાંચમા અધ્યયનમાં ગુરુશિષ્યના સંબંધને વર્ણવી ગચ્છનુ વર્ણન છે. આના પ્રકારણના આધારે ‘ગચ્છાચાર’ નામનુ પ્રકીર્ણક ગ્રંથ
૩૭૬)
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
રચવામાં આવ્યુ છે. છઠ્ઠા અધ્યયનમાં પ્રાયશ્ચિતના દશ અને આલોચનાના ચાર પ્રકારોનું વર્ણન છે. આ ઉપરાંત કમલપ્રભા આદિની કથાઓ, તાંત્રિક કથનો તથા અન્ય ગ્રંથોનો ઉલ્લેખ છે. વિન્ટર નિત્સના મતે આગમ પછીનો આ ગ્રંથ હોય તેવું ગ઼ાય છે. દસ પ્રકીર્ણક
આ પ્રકીર્ણ ગ્રંથો છૂટા છે. તે રચના પદ્ધતિમાં વેદનાં પરિશિષ્ટોને મળતા આવે છે. તે પદ્યબધ્ધ છે. ભગવાન મહાવીરના સમયમાં પ્રકીર્ણક ગ્રંથોની રચના ૧૪૦૦૦ બતાવી છે તેમાંથી આને દસ ઉપલબદ્ધ છે. (૧) ચતુઃશરણ, આતુર પ્રત્યાખ્યાન, મહાપ્રત્યાખ્યાન, ભક્તપરિક્ષા, તંલવૈચારિક, સંસ્તારક, ગચ્છાચાર, ગણિવિદ્યા, દેવેન્દ્રસ્તવ, મરણસમાધિ.
(૧) ચતુઃશરણઃ-આનું બીજું નામ ‘કુશલાનુબંધિ' પણ છે. દરેક ગાથાઓમાં અરિહંત, સિદ્ધ, સાધુ અને ધર્મએ ચારનુ શરણ લેવાનું કહ્યું છે. આના કર્તા વીરભદ્ર મનાય છે. આના ૫૨ ભુવનતુંગની વૃત્તિ અને ગુણરત્નની અવસૂરિ છે. ચારનું શરણ લેવાથી દુષ્કૃતની નિંદા અને સુકૃતની અનુમોદના થાય છે તેનું વર્ણન છે.
(૨) આતુર પ્રત્યાખ્યાનઃ-૭૦ ગાથાઓમાં બાલમરણ, બાલપંડિત મરણ, અને પંડિતમરણ કોનાં થાય છે તેનું વર્ણન છે. આના કર્તા વીરભદ્ર છે. ભુવનતુંગની વૃત્તિ અને ગુણરત્નની અવસૂરિ મળે છે. આ ઉપરાંત પંડિતે આતુરોગાવસ્થામાં શેનાં શેનાં પ્રત્યાખ્યાન લેવાં, શું શું વોસરાવવું, (ત્યજવું) કેવી કેવી
668
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવના ભાવવી, સર્વ જાવોને બમાવવા અને ઉત્તમ મરણ કેવી રીતે થાય છે તે બતાવ્યુ છે.
(૩)મહા પ્રત્યાખ્યાનઃ-મોટાં પ્રત્યાખ્યાનો ને ૧૪૨ ગાથાઓને અનુષ્ટુપ છંદમાં રચવાંમા આવ્યા છે. જે પાપો થયા હોય, તેને યાદ કરી, તેનો ત્યાગ કરવો, ભાવ શલ્ય કાઢી નાંખવું, પંડિત મરણ થાય તેવી આત્મસ્થિતિ જાગૃત કરી સર્વ અસત્ પ્રવૃત્તિ ને ત્યજ્વી, દુઃખમય સંસાર પ્રત્યેવૈરાગ્ય ઉભો કરવો વિગેરે પ્રત્યાખ્યાન કરવાથી સિદ્ધિ મળે છે. તેનું વર્ણન છે. (૪) ભક્તપરિક્ષા:
વીરભદ્રરચિત ૧૭૨ ગાથાઓમાં અભ્યુદ્યુત મરણથી આરાધનાથાય છે. તે મરણ ભક્તપરિક્ષા, ઈંગિના અને પાપોપગમન એમ ત્રણ પ્રકારનું વર્ણવ્યું છે. ભક્ત પરિજ્ઞા પ્રમાણે મરણ સવિચાર અને અવિચાર એમ બે પ્રકા૨નું છે. સંસારની નિર્ગુણતા ઓળખી પર્ચાતાપ પૂર્વક સર્વ દોષ ત્યજી આલોચના મેં સંસારમાં ધણું ભોગવ્યું વગેરેનો વિચાર કરી ભક્ત પરીક્ષામરણના અનશનવિધિ અને ભાવના આચરવાનું કહ્યું છે. મનેને માંકડા સાથે સરખાવ્યુ છે. અહીં સ્ત્રીજાતિને ભુજંગીની, અવિશ્વાસની ભૂમિ, શોકની નદી, પાપની શુકા, કપટની ફુટી, ક્લેશ કરનારી, અને દુઃખની ખાણ એવી ઉપમાઓ આપી છે. (૫) તંદુલવેચારિક
:
આ ગ્રંથમા ૫૮૬ ગાથાઓમાં ગર્ભનો કાળ, યોનિનું, સ્વરુપ, ગર્ભવતીસ્ત્રીઓના ખાવાપીવાની તથા માતા-પિતાના
૩૭૮
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંગોનું વર્ણન છે. આ ઉપરાંત જોડકા વર્ણન તદુલ્ફગણના, વિગેરેનું વિવેચન ગાથાઓ આ ઉપરાંત ગદ્યમાં પણ છે. જીવની દસ અવસ્થાઓનું વર્ણન છે. સ્ત્રીની ઉપમાઓમાં પ્રકૃતિની વિષમ, પ્રિય વચન ખોલનારી, બળનો વિનાશ, કરનારી, વેરી સ્વભાવવાળી, આમ પુરુષને કામુક બનાવનારી તરીકે ઉલ્લેખ ર્યો છે. વિજ્યવિમલની વૃત્તિ મળે છે. એકસો વર્ષના આયુષ્યવાળો પુરુષ પ્રતિદિન તંદુલ-ભાત ખાય તેની સંખ્યાના વિચારના ઉપલક્ષણથી આ સૂત્રનું નામ તંદુલ-વૈચારિક રાખવામાં આવ્યું હોય તેમ લાગે છે. (૬) સંસ્મારક :
૧૨૩ ગાથાઓમાં મરણ થયાં પહેલાં સંથારો કરવામાં આવે છે તેના માહાભ્યનું વર્ણન છે. એક જ સ્થળે એક આસન પર મૃત્યુ સુધી અનશન લેવામાં આવે છે તેનું વર્ણન છે.
ગુણરત્નની અવચૂરિ મળે છે. જેમ મણિઓમાં વૈડૂર્યમણિ સુગંધિત પદાર્થોમાં ગોશીર્ષચન્દન અને રત્નમાં વિજ શ્રેષ્ઠ છે તેવી રીતે સંસ્તારકને સર્વ શ્રેષ્ઠ ગણવામાં આવે છે. (૭) ગચ્છાચાર -
ગચ્છનું સ્વરૂપ બતાવ્યું છે. સારો ગચ્છ સારા આચાર્યથી અને છે. તેમાં આચાર્યના લક્ષાણો, શિષ્યની દશા, ગચ્છના લક્ષાણો બતાવી શિષ્ય સારા ગચ્છામાં ગુરુની આજ્ઞાપૂર્વક નિવાસ કરવાનું ક્શાવ્યું છે. ૧૩૭ ગાથાઓ અનુષુપ છદંમા અને આર્યા છંદમાં છે. આના પર આનંદવિમલસૂરિના શિષ્ય વિજ્યવિમલની ટીકા
ઉ૭) )
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
મળે છે. આચારભ્રષ્ટ કરવાવાળા અને ઉન્માર્ગ સ્થિત આચાર્યમાર્ગને નાશ કરનારા ગણવામાં આવ્યા છે. આમાં ત્રણ અધિકાર છે. આ ગ્રંથમાં સાધુને બાલિકા, વૃધ્દા, નાતિન, દુહિતા અને બેનના સ્પર્શનો નિષેધ ર્યો છે. આના પરની ટીકામાં વરાહમિહિરને ભદ્રબાહુના ભાઈ તરીકેનો ઉલ્લેખ છે. આ ઉપરાંત ચંદ્રસૂઅજ્ઞપ્તિ વગેરેનો અભ્યાસ કરીને વરાહમહિરે વારાહીસંહિતાની રચના ર્યોનો ઉલ્લેખ મળે છે.
(૮) ગણિવિધા:
આ જ્યોતિષનો ગ્રંથ છે. તેમાં દિવસ, રાત્રિ, તિથિ, નક્ષત્ર, કરણ, ગ્રહદિવસ, મુહૂર્ત, શકુન, લગ્ન અને નિમિત્તના બલને દરેકનું ૮૨ ગાથાઆમાં વર્ણન કરેલુ છે. હોરા શબ્દનો ઉલ્લેખ અહીં મળે છે.
(૯) દેવેન્દ્રસ્તવઃ
૩૦૭ ગાથાઓમાં દેવેન્દ્ર ભગવાન મહાવીરની સ્તુતિ કરે છે તે ૩૨ પ્રકારનાં દેવોનુ સ્વરુપ તેના પેટાવિભાગો, ચંદ્ર, સૂર્ય, ગ્રહ, નક્ષત્રાદિનાં નામ, સ્થિતિ, ભવન, પરિગ્રહ વગેરેનું કથન કરવામાં આવ્યું છે. વીરભદ્ર રચયિતા માનવામાં આવે છે. (૧૦) મરણસમાધિ :
૬૬૩ ગાથાઓ છે. સમાધિથી મરણ કેમ થાય છે તેનુ વિધિપૂર્વકનું વર્ણન છે. શિષ્યના મરણના પ્રશ્નના જવાબરુપે આરાધના, આરાધક, આલોચના, સંલેખના, ક્ષામણા, કાલ, ઉત્સર્ગ, અવકાશ, સંસ્તારક, નિસર્ગ, વૈરાગ્ય, મોક્ષ, ધ્યાનવિશેષ, (૩૮)
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
લેશ્યા, સમ્યકત્વ, અને પાદોપગમન વિગેરે ચોદદારોનું, વિવેચન છે. અંતમાં બાર ભાવનાઓનું વર્ણન છે.
આ દસ પ્રકીર્ણક ઉપરાંત બીજા પ્રકીર્ણકોની રચના થઈ છે. તેમાં ઋષિભાષિત, તીર્થોદ્ગાર, અજાકલ્પ સિધ્ધપાહુડ, આરાધના પતાકા, દિપસાગર પ્રજ્ઞપ્તિ, જ્યોતિષ કરહડક, અંગવિદ્યા, યોનિપ્રાભૃત વિગેરે છે. (૨) ચૂલિકાઓ
(૧) નંદી (૨) અનુયોગ દ્વાર-નંદિસૂત્રની ગણના અનુયોગદાર સાથે કરવામાં આવે છે. નંદીસૂત્રમાં ૬૦ પદ્યાત્મક ગાથાઓ અને પદ સૂત્ર છે. શરુઆતની ગાથાઓમાં મહાવીર, સંધ અને શ્રમણોની સ્તુતિ કરવામાં આવી છે. જ્ઞાનના પાંચ ભેદ વર્ણવ્યા છે. દાદશાંગ ગલિપિટક ગ્રંથોનો ઉલ્લેખ અહીં મળે છે. નંદીસૂત્રમાં શ્રુતના બે ભાગ પડવામાં આવ્યા છે. (૧) ગમિકશ્રુત (૨) આગમિકહ્યુત, ગમિકશ્રુતમાં દૃષ્ટિવાદ અને આગમિકમાં કાલિકશ્રુતનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે. શ્રુતસાહિત્યના બે ભેદ પાડયા છે. અંગબાહ્ય અને અંગપ્રવિષ્ઠ ટીકાકારના મતે પ્રવિષ્ટોની રચના ગણધરોએ અને અંગબાહ્યની રચના સ્થવિરોએ કરેલી છે. અંગબાહ્યના પણ બે ભેદ, આવશ્યક અને આવશ્યકવ્યતિરિક્ત એમ પાડવામાં આવ્યા છે. આના પણ પ્રભેદ પાડયા છે. ૭૨ કલાઓ અને સાંગોપાંગ ચાર વેદોનો ઉલ્લેખ મળે છે. આના રચયિતામાં મતભેદ છે. કેટલાકને મતે દેવવાચક છે. કેટલાકને મતે દેવર્ધિગણિ ક્ષમાશ્રમણ છે. કેટલાંક બનેને એક
(૩૮૧)
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ માને છે. પરન્તુ દેવવાચક અને દેવર્ધિગણિના ગચ્છ જુદા જુદા હતા આ ગ્રંથ પર જીનદાસગણિની ચૂર્ણા, ભદ્રબાહુની અને મલયગિરિની ટીકાઓ ઉપલબ્ધ છે.
આ ઉપરાંત આ સૂત્રમાં સ્થવિરાવલિમાં ભદ્રબાહુ, સ્થૂલભદ્ર, મહાગિરી, આર્યશ્યામ, આર્યસમુદ્ર આર્યમંગુ, આર્યનાગહરિત, સ્કંદિલાચાર્ય નાગાર્જુન, ભૂતદિન્ન વિગેરેનો ઉલ્લેખ મળે છે.
આ ઉપરાંત કાલિક શ્રુત અને ઉત્કાલિક શ્રુત ને ભેદભેદ બતાવ્યા છે. (૨) અનુયોગદાર
આ ગ્રંથ આર્યરક્ષિત સૂરિકૃત માનવામાં આવે છે ભાષા અને વિષય જોતા આ ગ્રંથ અર્વાચીન લાગે છે. આના પર જીનદાસગણિમહત્તરની ચૂર્ણ, હરિભદ્ર અભયદેવના શિષ્ય માલધારી હેમચંદ્રની ટીકાઓ મળે છે. આની શૈલી પ્રશ્નોત્તરી છે. આમાં પ્રમાણ-પલ્યોપમ, સાગરોપમ, સંખ્યાત, અસંખ્યાત અને અનંતના પકારો નયનું સ્વરુપ બતાવ્યું છે. નામના દસ પ્રકાર, કાવ્યરસના પ્રકાર, મિથ્યાશાસ્ત્ર સ્વરોના નામ સ્થાન, તેના લક્ષણ, ગ્રામ, મૂછના વિગેરેનું વર્ણન મળે છે. આગમલોપ, પ્રકૃતિ અને વિકારનું પ્રતિપાદન કરતા વ્યાકરણ સંબંધી ઉદાહરણો છે. આ ઉપરાંત આમાં આવશ્યક શ્રુતસ્કંધના નિક્ષેપો, ઉપક્રમાધિકાર, અનુપૂર્વ પ્રમાણદાર અધિકાર, નિક્ષેપ અધિકાર અનુગમ અધિકાર અને નયનો અધિકાર છે. આમાં મહાભારત, રામાયણ કૌટિલ્ય, ઘોટકમુખ વિ. નો ઉલ્લેખ મળે છે.
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
આગમોનું વ્યાખ્યા સાહિત્ય
સામાન્ય રીતે ધર્મ સાહિત્ય પર વ્યાખ્યાત્મક સાહિત્ય લખવામાં આવે છે. દરેક ધર્મમાં કોઈ ગ્રંથ એવો નહીં મળે કે જોના પર અનેક વિદાનોએ પોતાના મંતવ્યો વ્યાખ્યા સાહિત્યમાં જણાવ્યા ન હોય. બૌદ્ધ સાહિત્યમાં પાલિત્રિપિટક પર બુદઘોષે અટ્ટકથા લખી છે. વૈદિક સાહિત્યના ઋગ્વદ અને રામાયણ પર અનેક વિદ્વાનોએ ધણું વ્યાખ્યાસાહિત્ય લખ્યું છે. તે જ પ્રમાણે જૈન આગમ સાહિત્ય પર નિર્યુક્તિ, ભાષ્ય, ચૂર્ણ, ટીકા, વિવરણ, વૃત્તિ, દીપિકા, અવચેરી, અવચૂર્ણિ, વિવેચન, વ્યાખ્યા, છાયા, અક્ષરાર્થ, પંચિકા, ટખા, ભાષાટીકા, વચનિકા જેવું ધણ સાહિત્ય પણ લખાયેલું છે. કમનસીબે તેમાંથી ધણું જ ઓછું સાહિત્ય બચ્યું છે. આમ છતાં ઘણું સાહિત્ય ભંડારોમાં સચવાયેલું છે. જે ધીરે ધીરે વિદોનોની નજરે આવતાં પ્રકાશિત થતું જાય છે. આગમોનો વિષય એટલો બધો ઉંડો અને પારિભાષિક હોવાથી તેને સમજવા માટે વ્યાખ્યાત્મક સાહિત્ય ખૂબ જ મહત્ત્વનું બની રહે છે. તેમાં વાચનાભેદ અને પાઠોની વિવિધતા ધણી છે. કારણ કે આગમ સાહિત્ય કોઈ એક જ લેખક દ્વારા કે એક જ સમયે લખાયેલું નથી, તેથી તેમાં વાચનાઘેદ અને પાઠભેદો છે. અનેક સંપ્રદાયો અસ્તિત્વમાં હતા તેમાંના કેટલાક વૃદ્ધ સંપ્રદાયોનો લોપ થવાથી આ બે કારણોને લીધે વાચનાભેદ અને પાઠભેદો વધી જાય છે.
આગમના અભ્યાસીઓએ આ સાહિત્ય પ્રત્યે ધ્યાન દોર્યું
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. પ્રાકૃત સાહિત્યના ઈતિહાસના અધ્યયનની દૃષ્ટિયે આ વ્યાખ્યાત્મક સાહિત્યમાં નિર્યુક્તિ, ભાષ્ય, ચૂર્ણિ અને કતિપય ટીકાઓ પ્રાકૃતબદ્ધ હોવાથી વધારે મહત્ત્વપૂર્ણ છે. આ ચાર વિભાગ સાથે આગમોને ગણીએ તો તે સાહિત્યને પંચાંગી સાહિત્ય કહે છે. આ પંચાંગી સાહિત્યનું અધ્યયન કરવાથી સમગ્ર આગમ સાહિત્યનો કમિક વિકાસ સમજાય જાય છે. વ્યાખ્યાત્મક સાહિત્યમાં નિયુક્તિનું સ્થાન મહત્ત્વનું છે. અર્થોને કોઈ એક નક્કી સૂત્રમાં બાંધ્યા હોય તેને નિર્યુક્ત (અર્થયુક્ત સૂત્રો) કહે છે. ' fq તે અત્યા, ન વહ્વા તે દોડ્રનુત્તી !”
નિર્યુક્તિ આર્યાવૃંદમાં એટલે પ્રાકૃત ગાથાઓમાં લખાયેલ સંક્ષિપ્ત વિવેચન છે. તેના વિષયવસ્તુમાં અનેક કથાનકો, ઉદાહરણો અને દગંતોનો સંક્ષેપમાં ઉપયોગ થયેલો છે. આ સાહિત્ય સંક્ષિપ્ત હોવાથી તેને સમજવા માટે ભાષ્ય અને ટીકાનું અધ્યયન જરુરી છે. ટીકાકારોએ નિર્યુક્તિ પર પણ ટીકાઓ રચી છે. આ સાહિત્ય સંક્ષિપ્ત થતું હતું, કથાઓ દ્વારા ધર્મ ઉપદેશ આપવામાં આવતો. પિંડનિર્યુક્તિ અને ઓધનિયુક્તિને મૂળ સૂત્રોમાં ગણવામાં આવતી હોવાથી નિયુક્તિ સાહિત્યની પ્રાચીનતાનો ખ્યાલ આવે છે. વલભી વાચનાના સમયે ઈ. સ. પમી છઠ્ઠી શતાબ્દી પૂર્વે નિયુક્તિઓ રચાયેલી હતી.
નયચક્રના કર્તા મલવાદીએ (વિ. સં. પમી શતાબ્દી) પોતાના ગ્રંથમાં નિર્યુક્તિનો ઉલ્લેખ ક્યું છે. આચારાંગ, સૂત્રકૃતાંગ, સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ, વ્યવહાર, કલ્પ, દશાશ્રુતસ્કંધ,
4
ઉ૮છે )
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્તરાધ્યયન, આવશ્યક, દશવૈકાલિક અને ઋષિભાષિત આ દશ સૂત્રો પર નિર્યુક્તિઓ લખાયેલી છે.
મુનિ પુણ્યવિજયજી વિકમની શતાબ્દીને નિર્યુક્તિનો રચનાકાળ માને છે. નિર્યુક્તિના લેખક પરંપરાનુસાર ભદ્રબાહુને માનવામાં આવે છે. તેઓ છેદ સૂત્રના કર્તા છેલ્લા શ્રુતકેવલી ભદ્રબાહુથી જુદા છે. નિર્યુક્તિ અને ભાષ્યની ગાથાઓ પરસ્પર એક થઈ ગઈ હોવાથી ચૂર્ણિકાર પણ તેને અલગ પાડી શક્યા નથી. દશવૈકાલિકની ચૂર્ણિમાં ગાથાની સંખ્યા ૫૪ છે, જ્યારે હરિભદ્રની ટીકામાં આ સંખ્યા ૧૫૬ છે. આમ ગાથા ગણતરીમાં સંખ્યાબેદ ર્ાય છે. આ નિર્યુક્તિઓમાં અનેક ઐતિહાસિક અર્ધઐતિહાસિક બાબતો પૌરાણિક પરંપરાઓ, જૈન સિદ્ધાંતના તત્ત્વો અને જૈનપરાગત આચાર-વિચાર સંગ્રહિત છે.
નિર્યુક્તિ સાહિત્ય (૧) આચારાંગસૂત્ર પરની નિર્યુક્તિ ભદ્રબાહુએ ૩૫૬ ગાથાઓમાં રચી છે. તેના આધારે શિલાંકસૂરિએ મહાપરિUUTની દશ ગાથાઓ સિવાય અન્ય પર ટીકા લખી છે. નિર્યુક્તિમાં બ્રાહ્મણ, વૈશ્ય વગેરે વર્ણો, વગેરેનું વર્ણન છે.
(૨) સૂત્રકૃતાંગ -આ સૂત્ર પરભદ્રબાહુએ ૨૦૫ ગાથાઓ માં નિર્યુક્તિ લખી છે. તેમાં ઋષિભાષિત સૂત્રો અને નિગ્રંથ સાધુઓનો ઉલ્લેખ છે.
(૩)સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ નિર્યુક્તિઃ -ભદ્રબાહુએ રચી છે એવો ટીકાકાર મલયગિરિનો મત છે.
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪) બૃહત્કલ્પ, વ્યવહાર અને નિશીય નિર્યુક્તિઃ-આ ત્રણેના રચિયતા ભદ્રબાહુ છે. નિશીથનિર્યુક્તિ આચારાંગનું જ એક અધ્યયન હોવાથી આચારાંગનિર્યુક્તિમાં આને ગણવામાં આવી છે.
(૫) દશાશ્રુતસ્કંધનિર્યુક્તિઃ-આ સૂત્ર નાનું છે. અને તેની નિર્યુક્તિ પણ સંક્ષિપ્ત છે.
(૬) ઉતરાધ્યન નિર્યુક્તિઃ-આ નિર્યુક્તિ ભદ્રબાહુએ ૫૫૬ ગાથાઓમાં લખી છે. આના પર ટીકા પણ લખાઈ છે. અહિં
નિનવોનું વર્ણન છે. આ ગ્રંથમાં ગાંધાર શ્રાવક, તોસલિપુત્ર, આચાર્ય સ્થૂલભદ્ર, સ્કંદકપુત્ર, કૃતિપારાશર, કાલક, તથા કરકેડૂ વગેરે પ્રત્યેક બુદ્ધોનો ઉલ્લેખ છે. હરિકેશ તથા મૃગાપુત્ર આદિની કથાઓ છે.
(૭) આવશ્યક નિર્યુક્તિઃ-નિર્યુક્તિ સાહિત્યમાં આનું સ્થાન મહત્વપૂર્ણ છે. તેના ૫૨ માણિક્યશેખરસૂરિએ દીપિકા લખી છે. તેમાં ૬ આવશ્યકોનું વર્ણન છે. આવશ્યક આદિ સૂત્રો પર દશ નિર્યુક્તિઓ ભદ્રબાહુએ રચ્યાનો આમાં ઉલ્લેખ છે. મહાવીરસ્વામીના ગર્ભાપહરણથી માંડીને નિર્વાણ સુધીના પ્રસંગો વર્ણવ્યા છે.
(૮) દશવૈકાલિક નિયુક્તિઃ-ભદ્રબાહુએ ૩૭૧ ગાથાઓમાં આ નિર્યુક્તિ લખી છે. તેમાં લૌકિક અને ધાર્મિક કથાનકો તથા સૂક્તિયો દ્વારા સૂત્રાર્થનું સ્પષ્ટિકરણ
છે. (૯) સંસક્તનિર્યુક્તિઃ-આ કૃતિ કોઈ આગમગ્રંથ ૫૨
(૩૮)))
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
નથી લખાઈ, પરંતુ તે સ્વતંત્ર છે. ચોર્યાશી આગમોનો તેમાં ઉલ્લેખ છે. ચતુર્દશ પૂર્વધર ભદ્રબાહુએ આ નિર્યુક્તિ ૬૪ ગાથાઓમાં લખી છે.
(૧૦) ગોવિંદનિર્યુક્તિઃ -આ સ્વતંત્ર નિર્યુક્તિ છે. તેનુબીજું નામ દર્શનપ્રભાવક શાસ્ત્ર છે.
(૧૧)આરાધનાનિર્યુક્તિ - મૂલાચારમાં મરણવિભક્તિ આદિ સૂત્રો સાથે આરાધનાનિર્યુક્તિનો ઉલ્લેખ ક્યું છે. હાલ તે ઉપલબ્ધ નથી.
ભાષ્યસાહિત્ય ભાષ્યસાહિત્ય પણ નિર્યુક્તિની જેમજ સંક્ષિપ્ત શૈલીમાં પ્રાકૃત ગાથાઓમાં લખાયેલું સાહિત્ય છે. ભાષ્યોની ભાષા નિર્યુક્તિની જેમજ અર્ધમાગધી છે. અનેક જગ્યાએ માગધી અને શીરસેનીનો પ્રયોગ થયેલો છે. તેમાં મુખ્ય આર્યાવૃંદ છે. ભાષ્યોનો સમય સામાન્ય રીતે ઈ. સ. ની ૪થી ૫મી શતાબ્દી મનાય છે. ભાષ્યસાહિત્યમાં નિશીથભાષ્ય, વ્યવહારભાષ્ય, અને બૃહત્કલ્પ અને દશવૈકાલિક પરના ભાષ્ય અને નિર્યુક્તિની ગાથાઓનું પરસ્પર મિશ્રણ થઈ ગયું છે. તેથી તેનો સ્વતંત્ર અભ્યાસ કરવો કઠિન છે. આ સાહિત્યમાં અનેક પ્રાચીન અનુશ્રુતિઓ, લૌકિક કથાઓ, પરંપરાગત નિગ્રંથોના પ્રાચીન આચાર-વિચારની વિધિઓનું પ્રતિપાદન છે. નિશીથ, વ્યવહાર, કલ્પ, પંચકલ્પ, જાતકલ્પ, ઉત્તરાધ્યયન, આવશ્યક, દશવૈકાલિક, પિંડનિર્યુક્તિ, ઓધનિર્યુક્તિ, આગમેતર ગ્રંથોમાં, ચૈત્યવંદન, દેવવંદનાદિ અને નવતત્વ પ્રકરણ પર ભાષ્ય લખાયેલું છે.
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧) નિશીથભાષ્ય-આ ભાષ્યની અનેક ગાથાઓ બૃહત્કલ્યભાષ્ય અને વ્યવહાર ભાષ્ય સાથે મળતી આવે છે. તેમાં સાધુઓના આચાર-વિચારનું વર્ણન ઈ. આમાં પાંચ મહાવ્રતોને દૃષ્ટાંતો વડે દર્શાવ્યા છે.
(૨) વ્યવહારભાષ્ય-આ ગ્રંથનું શીર્ષક જ તેમાં નીતિનિયમોની વાત હોવાનું સૂચવે છે. મલયગિરિએ આના પર વિવરણ લખ્યું છે.
(૩) બૃહત્કલ્પભાષ્ય-સંધદાસગણિ ક્ષમાશ્રમણ આના કર્તા છે. ભાષ્યપીઠિકામાં ૮૦૫ ગાથાઓ છે. આમાં સ્ત્રીઓ માટે દૃષ્ટિવાદના અધ્યનની મનાઈ કરી છે. ચાર પ્રકારના ચૈત્યોનું વર્ણન છે. ટીકાકારે દક્ષિણપથના કાકિણી, ભિન્નમાલના દ્રગ્સ અને પૂર્વદેશના દીનાર વગેરે સિકકાઓનો ઉલ્લેખ ક્યું છે. બૃહત્કલ્પસૂત્ર બીજા ભાગના પ્રથમ ઉદ્દેશના ૧-૮ સૂત્રો પર ૮૦૬-૨૧૨૪ ગાથાઓ છે. ત્રીજા ભાગના પ્રથમ ઉદ્દેશના ૧૦ થી ૫૦ સૂત્રો છે જેના પર ૨૧૨૪ થી ૩૨૮૬ ગાથાઓનું ભાષ્ય રચાયેલું છે. જેમાં કામની ૧૦ અવસ્થાઓનું વર્ણન આવે છે.
(૪) જાતકલ્યભાષ્ય-આના કર્તા જિનભદ્રગણિ ક્ષમાશ્રમણ છે. આના વિષયવસ્તુમાં પ્રાયર્ચિત્તસ્થાન, ભક્તપરિજ્ઞાની વિધિ, ગુપ્તિ-સમિતિઓનું સ્વરૂપ, જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રના અતિચાર, દાનનું સ્વરુપ વગેરેનો ઉલ્લેખ છે.
(૫) ઉત્તરાધ્યયનભાષ્ય-શાંતિસૂરિની પ્રાકૃત ટીકામાં ભાષ્યની કેટલીક ગાથાઓ ઉપલબ્ધ છે. તેમાં બોટિકની ઉત્પત્તિ,
હ૮)) __
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુલાક, અકુશ, કુશીલ, નિર્ગથ અને સ્નાતક નામના જૈન નિગ્રંથ સાધુઓના સ્વરૂપનું વર્ણન છે.
(૬) આવશ્યકભાષ્ય-આવશ્યક સૂત્ર પર લઘુભાષ્ય, મહાભાષ્ય અને વિશેષવશ્યક મહાભાષ્ય લખાયા છે. વિશેષાવશ્યક ભાષ્ય જિનભદ્રગણિ ક્ષમાશ્રમણે લખ્યું છે. કુલ ૨૪૩ ગાથાઓ જ ઉપલબ્ધ છે.
(૭) દશવૈકાલિકભાષ્ય-કુલ ત્રેસઠ ગાથાઓમાં હરિભદ્રસૂરિની ટીકા સાથે આ ભાષ્ય લખાયુ છે. તેમાં હેતુવિશુદિ, પ્રત્યક્ષ-પરોક્ષ, મૂલગુણ અને ઉત્તર ગુણોનું પ્રતિપાદન છે. અનેક પ્રમાણો વડે જીવની સિધ્ધિ કરવામાં આવી છે.
(૮) પિંડનિર્યુક્તિભાષ્ય-કુલ બેંતાલીશ ગાથાઓમાં તે રચાયેલ છે. આમાં પાટલિપુત્રના રાજા ચંદ્રગુપ્ત તથા તેના મંત્રી ચાણક્યનો ઉલ્લેખ છે. દુભિક્ષનો ઉલ્લેખ મળે છે.
(૯) ઓધનિર્યુક્તિભાષ્ય-તેમાં ૩૨૨ ગાથાઓ છે. તત્વજ્ઞાનની ચર્ચા છે. કલિંગદેશના કાંચનપુર નગરમાં ભયંકરતાનો ઉલ્લેખ તેમાં છે.
ચૂર્ણિસાહિત્ય આગમ પર લખાયેલ વ્યાખ્યાસાહિત્યમાં ચૂર્તિનું સ્થાન અગત્યનું છે તેની રચના ગદ્યમાં છે. તેની ભાષા સંસ્કૃતમિશ્રિત પ્રાકૃત છે. ચૂર્ણિઓમાં લૌકિક અને ધાર્મિક કથાઓ અનેક છે. તેમાં પ્રાકૃત ભાષામાં શબ્દોની ઉત્પત્તિ આપી છે. તથા સંસ્કૃત અને પ્રાકૃત પદ્યો પણ છે. ચૂર્ણિઓમાં નિશીથની વિશેષ ચૂહિ
- ઉ૮) )
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
તથા આવશ્યક ચૂર્ણિનું સ્થાન મહત્વનું છે. તેમાં જૈન પુરાતત્વ સંબંધી વિપુલ માહિતી છે. દેશદેશના રીતરિવાજ, તહેવાર, સામાજિક વ્યવસ્થા, વ્યાપાર, ભોજન, વસ્ત્ર વગેરેની માહિતી તેમાં મળી રહે છે, લોકકથા અને ભાષાસાહિત્યની દૃષ્ટિયે આ ઉપયોગી સાહિત્ય છે. શ્રી જિનદાસગણિ મહત્તર મોટાભાગની ચૂર્તિઓના કર્તા છે. તેમનો સમય છઠ્ઠી શતાબ્દિની આસપાસનો મનાય છે. નિશીથ, પંચકલ્પ, દશાશ્રુતસ્કંધ, જાતકલ્પ, જીવાભિગમ, જંબુદિપપ્રજ્ઞપ્તિ, ઉત્તરાધ્યયન, આવશ્યક, દશવૈકાલિક, નંદી અને અનુયોગદાર પર ચૂર્ણિ સાહિત્ય લખાયુ
(૧) આચારાંગચૂર્ણિ-પરંપરાથી જિનદાસગણિ મહત્તર આના રચયિતા છે. તેમાં સંસ્કૃત-પ્રાકૃત પદ્યો છે. આમાં કોંકણદેશનો ઉલ્લેખ આવે છે. તથા અનેક જગ્યાએ નાગાર્જુનીય વાચનાનો ઉલ્લેખ મળે છે.
(૨) સૂત્રકૃતાંગચૂર્ણિ-સિંધુ દેશના ગોલ્લ દેશનો બૌધ્ધ જાતકોનો તથા વૈશાલી નગરીનો ઉલ્લેખ છે. આમાં પણ નાગાર્જુનીય વાચનાનો ઉલ્લેખ છે.
(૩) વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિચૂર્ણિ-આ ખૂબ જ નાની ચૂર્ણિ છે.
(૪) જંબુદીપપ્રજ્ઞપ્તિચૂર્ણિ-દેવચંદ લાલભાઈ પુસ્તકો દ્વારા પ્રકાશિત થઈ છે.
(૫) નિશીથવિશેષચૂર્ણિ- આના રચયિતા જિનદાસગરિ મહત્તર છે. આ હાલ ઉપલબ્ધ નથી. આમાં પિંડનિર્યુક્તિ અને
( કચ્છ )
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઓધનિયુક્તિનો ઉલ્લેખ છે. મૌર્યવંશના રાજા સંપ્રતિનો ઉલ્લેખ તેમાં થયેલો છે. આ ઉપરાંત સાધુઓના આચાર-વિચારનું વર્ણન છે. તેમાં દૃષ્ટિવાદને ઉભયશ્રુત ગણવતાં દર્શાવે છે કે આમાં દ્રવ્યનુયોગ, ચરણાનુયોગ, ધર્માનુયોગ અને ગણિતાનુયોગનું વર્ણન હોવાથી સર્વોત્તમ સૂત્ર કહ્યું છે. પાદલિપ્તના કાલગુણાગ નામના ગ્રંથનો ઉલ્લેખ આવે છે.
(૬) દશાશ્રુતસ્કંધચૂર્ણિ-આ કૃતિ લધુસ્વરુપની છે. પ્રતિષ્ઠાનના રાજા સાલિવાહન તથા આચાર્ય કાલકની કથા તથા સિદસેનનો તેમાં ઉલ્લેખ છે. તથા આઠમા કર્મપ્રવાહપૂર્વમાં આઠ મહાનિમિત્તનો ઉલ્લેખ મળે છે.
(૭) ઉત્તધ્યયનચૂર્ણિ-તેના કર્તા જિનદાસગણિ મહત્તર છે. નાગાર્જુનીય પાઠનો અનેક સ્થળે ઉલ્લેખ મળે છે. તેમાં શબ્દોની વિચિત્ર વ્યુત્પત્તિયો જોવા મળે છે. તેની ભાષા પ્રાકૃત-સંસ્કૃત મિશ્ર છે.
(૮) આવશ્યકચૂર્ણિ-આના પણ કર્તા જિનદાસગણિ મહત્તર છે. ભાષા અને વિષયની દૃષ્ટિએ આ સ્વતંત્ર ગ્રંથ છે. આ ગ્રંથમા પ્રથમ તીર્થકર ઋષભદેવના જન્મથી માંડીને નિર્વાણ સુધીનો ઈતિહાસ છે. રાજા ભરતના દિગ્વિજય અને તેના રાજ્યાભિષેકનો ઉલ્લેખ છે. મહાવીરના જન્મથી નિર્વાણ સુધીનું વર્ણન છે. મંખલિપુત્ર ગોશાલકનો ઉલ્લેખ થયેલો છે અને શ્રાવસ્તી નગરીમાં ભયંકર રેલ આવ્યાનો ઉલ્લેખ મળે છે.
(૯) દશવૈકાલિરચૂર્ણિ-આના કર્તા જિનદાસગણિ મહત્તર
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. પરંતુ હાલ સ્થવીર અગત્યસિંહરચિત ચૂર્ણિ ઉપલબ્ધ છે. આની રચના વલભી વાચનાથી ૨૦૦-૩૦૦ વર્ષ પહેલાં થઈ છે.
(૧૦) નંદિચૂર્ણિ-આમાં માથુરી વાચનાનો ઉલ્લેખ છે. અને મગધમાં પહેંલા ૧૨ વર્ષના ભયંકર દુષ્કાળનો ઉલ્લેખ છે. આમાં આચાર્ય સ્કંદિલાચાર્યનો નિર્દેશ મળે છે.
(૧૧) અનુયોગદાર ચૂર્ણિ-આ ગ્રંથમાં તલવર, ઈભ્ય, શ્રેષ્ઠી, સેનાપતિ, સાર્થવાહ, પુષ્કરિણી, સારણી, ગુંજાલીયા, આરામ, ઉદ્યાન વગેરે શબ્દનો અર્થ સમજાવ્યો છે અને સંગીત વિષે ત્રણ પદ્યો પ્રાકૃતમાં આવે છે. તેથી એમ લાગે છે કે સંગીતશાસ્ત્ર પર પ્રાકૃતમાં કોઈ રચના થઈ હોવી જોઈ એ.
ટકા સાહિત્ય આગમો પર વિસ્તૃત ટીકાઓ લખાઈ છે. આગમસિદ્ધાન્તને સમજવા માટે આ સાહિત્ય અગત્યનું છે. ટીકા સાહિત્ય મોટે ભાગે સંસ્કૃતમાં લખાયેલું છે. તેમાંનો કથા ભાગ પ્રાકૃતમાં છે. આગમની વલભી વાચના પહેલાં ટીકાસાહિત્ય લખવામાં આવેલું વિ. સં. ની ત્રીજા શતાબ્દીના અગત્યસિંહે પોતાની દશવૈકાલિચૂર્ણિમાં અનેક જગ્યાથે પ્રાચીન ટીકાઓનો ઉલ્લેખ ક્યું છે.
ટીકાકારોમાં યાકિનીસુત હરિભદ્રસૂરિ ઈ. સ. ૭૦૫૭પપનું નામ ઉલ્લેખનીય છે. જેમાણે આવશ્યકદશવૈકાલિક, નંદી, પ્રજ્ઞાપના અને અનુયોગદાર પર ટીકાઓ લખી છે. હરિભદ્રસૂરિ પછી શીલાંકસૂરિયે લગભગ સો વર્ષ પછી આચારાંગ
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને સૂત્રકૃતાંગ પર સંસ્કૃત ટીકાઓ લખી છે. જૈન આચારવિચાર તથા તત્વજ્ઞાનના વિષયો પર લખાઈ છે. વાદિવેતાલ શાંતિસૂરિ અને નેમિચંદ્ર ઈ. સ. ની ૧૧મી સદીમાં થયા હતા. શાંતિસૂરિની પ્રાકૃત ટીકા છે તેનું બીજું નામ શિષ્યહિતા તથા ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર બૃહદ્રવૃત્તિ છે. નેમિચંદ્ર આના આધારે સુખબોધા નામની ટીકા લખી છે. ઈ. સ. ની ૧૧મી સદીમાં અભયદેવસૂરિ, દ્રોણાચાર્ય, મલધારિ હેમચંદ્ર, મલયગિરિ તથા ક્ષેમકીર્તિ (ઈ. સ. ૧૨૭૫) શાંતિચંદ્ર (ઈ. સ. ૧૫૬૩) વગેરે ટીકાકારો થયેલા છે. શાંતિસૂરિએ પ્રાકૃત કથાઓ રચી છે, તેમાં ધણી જગ્યાખે વૃધ્ધ સંપ્રદાય, વૃદ્ધવાદ તથા અન્ને મળંતિનો ઉપયોગ ર્યો છે. આના ઉપરથી પ્રાચીન કાળના કથાસાહિત્યનો ખ્યાલ આવે છે. આ બંને ટીકાઓ પર બંભદત્ત અને અગડદત્તની કથઓ એટલી લાંબી છે કે જે સ્વતંત્ર ગ્રંથ બની રહે છે.
આવશ્યકસૂત્ર પર હરિભદ્રસૂરિ અને મલયગિરિની, ઉત્તરાધ્યયન પર શાંતિચંદ્રસૂરિની અને નેમિચંદ્રસૂરિની તથા દશવૈકાલિક પરની હરિભદ્રસૂરિની ટીકાઓ મહત્ત્વની ગણાય છે. ગચ્છાચારની વૃત્તિમાં ભદ્રબાહુ અને વરાહમિહિર નામના બે સગા ભાઈ ઓનો ઉલ્લેખ છે. વરાહમિહિર ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિ અને સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિના જ્ઞાતા તથા અંગોમા અને દ્રવ્યનુયોગમાં કુશલ હતા. ચંદ્ર-સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિના આધારે તેમણે વારાહિસંહિતા નામના જ્યોતિષ પરનો ગ્રંથ રચ્યો છે. ટીકા સાહિત્યમાંથી આપણે ભારતના લોકપ્રચલિત પ્રાચીન કથાસાહિત્યને પ્રાકૃત ભાષામાં મેળવી શક્યા
૩૯૩
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________
છીએ. જાતકકથા કથાસરિત્સાગર, પંચતંત્ર, હિતોપદેશ, શુકસપ્તતિ વગેરે સાહિત્ય ઉપલબ્ધ છે. કરકંડૂ પ્રત્યેક બુધ્ધની કથા છે અને તે બુધ્ધની જાતક કથાઓને મળતી આવે છે.
ડૉ. વિન્ટરનિન્જ કહે છે કે-જૈન ટીકાસાહિત્યમાં ભારતીય પ્રાચીન કથા સાહિત્યના અનેક ઉજ્જવલ રત્નો વિદ્યમાન છે કે જે બીજે ક્યાંય ઉપલબ્ધ થતાં નથી.
શ્રાવકના વાર્ષિક ૧૧ કર્તવ્યો પૈકી ‘શ્રુતપૂજા’ એક કર્તવ્ય છે. શ્રુતને લખાવવાથી શ્રુત પૂજાનો લાભ મળે છે. જેમ કે મહારાજા કુમારપાળે રાજભવનમાં ૭૦૦ લહિયાઓ બેસાડી હજારો ધર્મગ્રંથો લખાવ્યા હતા.
સાધવ : શાસ્ત્ર ચક્ષુષા સાધુઓની માત્ર ચામડાની આંખ નથી કિંતુ શાસ્ત્ર આંખ છે, તે ત્રીજું નેત્ર છે.
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री आचारांग सत्रम
श्री समवायांग सूत्रम
श्री अनुत्तरोववाई दशांग सूत्रम्
श्री सूत्रकृतांग सूत्रम
श्री उपासक दशांग सूत्रम
श्री उववाई सूत्रम.
श्री भगवतीजी सूत्रम
श्री प्रश्न व्याकरणांग सूत्रम्
श्री ठाणांग सूत्रम
श्री अंतकृतदशांग सूत्रम्
श्री रायपसेणी सूत्रम
श्री ज्ञाताधर्मक थांग सुत्रम्
श्री विपाकांग सूत्रम्
Setarball Yeam
தா
श्र
श्री जीवाभिगम सूत्रम.
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री पन्नवणा सूत्रम.
श्री चंदपण्णत्ति सूत्रम्
श्री पिप्फया सूत्रम्
श्री वह्निदशा सूत्रम्
33333
श्री महाप्रत्याख्यान पयन्ता सूत्रम्
श्री सूरपन्नति सूत्रम.
श्री निश्यावलि सूत्रम
श्री चउसरण पयन्ना सूत्रम्
श्री जंबूद्रीय पन्नति सूत्रम
श्री पुष्पचूलिया सूत्रम्
श्री भक्तपरिज्ञापयन्ना सूत्रम्
श्री कप्पवहंसिया सूत्रम
श्री आदर व्यक्सान पवन्नाम्
श्री तंदुलक्याभियवयन्ना सूत्रम
प्रसूति
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीचंदावि
जपयत्मार
श्रीदेवेन्द्ररतवपयन्नास्त्रम
मरणसमाधिपयन्नासूत्रम
श्रासंधार पाना सूत्र
श्रीदशाभूतस्कंधसूत्रम
श्रीबृहतकल्पसूत्रम
थ्री व्यवहार सूत्र
श्रीजीतकल्पसूत्रम
श्री निशीथ सूत्रम.
श्रीमहानीशीथ सूत्रम
श्रीआवश्यकसूत्रमः
श्रीदशकालिकसत्रम
श्री पिडनियुक्ति सूत्रम.
श्री नन्दि
सत्रम.
TH
माउत्तराध्ययतसूत्रम
श्रीअनुयोगद्वारसूत्रमा
ICICO
86660
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ ભવ કીલોયના परमाहेत महाराजा कुमारपाल, ર રંજન IR બીજા દેવ વંદન . બે નંદી OH GOD! HELL FOR ME?!... I DARE NOT EVEN THIN દશગિંક ઉપાસના વિધિ. સંગ્રહ ife J&ht નહિં જઉં નરક મોઝાર ___ हे प्रभुजी! मुझे नरक નદ નાના ! SHUBHAY Cell : 98205 30299/ Tel. :022-65373779 |