________________
છે. પ્રાકૃત સાહિત્યના ઈતિહાસના અધ્યયનની દૃષ્ટિયે આ વ્યાખ્યાત્મક સાહિત્યમાં નિર્યુક્તિ, ભાષ્ય, ચૂર્ણિ અને કતિપય ટીકાઓ પ્રાકૃતબદ્ધ હોવાથી વધારે મહત્ત્વપૂર્ણ છે. આ ચાર વિભાગ સાથે આગમોને ગણીએ તો તે સાહિત્યને પંચાંગી સાહિત્ય કહે છે. આ પંચાંગી સાહિત્યનું અધ્યયન કરવાથી સમગ્ર આગમ સાહિત્યનો કમિક વિકાસ સમજાય જાય છે. વ્યાખ્યાત્મક સાહિત્યમાં નિયુક્તિનું સ્થાન મહત્ત્વનું છે. અર્થોને કોઈ એક નક્કી સૂત્રમાં બાંધ્યા હોય તેને નિર્યુક્ત (અર્થયુક્ત સૂત્રો) કહે છે. ' fq તે અત્યા, ન વહ્વા તે દોડ્રનુત્તી !”
નિર્યુક્તિ આર્યાવૃંદમાં એટલે પ્રાકૃત ગાથાઓમાં લખાયેલ સંક્ષિપ્ત વિવેચન છે. તેના વિષયવસ્તુમાં અનેક કથાનકો, ઉદાહરણો અને દગંતોનો સંક્ષેપમાં ઉપયોગ થયેલો છે. આ સાહિત્ય સંક્ષિપ્ત હોવાથી તેને સમજવા માટે ભાષ્ય અને ટીકાનું અધ્યયન જરુરી છે. ટીકાકારોએ નિર્યુક્તિ પર પણ ટીકાઓ રચી છે. આ સાહિત્ય સંક્ષિપ્ત થતું હતું, કથાઓ દ્વારા ધર્મ ઉપદેશ આપવામાં આવતો. પિંડનિર્યુક્તિ અને ઓધનિયુક્તિને મૂળ સૂત્રોમાં ગણવામાં આવતી હોવાથી નિયુક્તિ સાહિત્યની પ્રાચીનતાનો ખ્યાલ આવે છે. વલભી વાચનાના સમયે ઈ. સ. પમી છઠ્ઠી શતાબ્દી પૂર્વે નિયુક્તિઓ રચાયેલી હતી.
નયચક્રના કર્તા મલવાદીએ (વિ. સં. પમી શતાબ્દી) પોતાના ગ્રંથમાં નિર્યુક્તિનો ઉલ્લેખ ક્યું છે. આચારાંગ, સૂત્રકૃતાંગ, સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ, વ્યવહાર, કલ્પ, દશાશ્રુતસ્કંધ,
4
ઉ૮છે )
