Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમો અરિહંતાણં
નમો સિધ્ધાણં નમો આયરિયાણં નમો ઉવજઝાયાણં નમો લેએ સવ્વ સાહુર્ણ એસો પંચ નમુકકારો સલ્વ પાવપ્પણાસણો મંગલાણં ચ સવ્વસિં પઢમં હવઈ મંગલ
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનાગમ પ્રકાશન યોજના
પ. પૂ. આચાર્યશ્રી ઘાંસીલાલજી મહારાજ સાહેબ કૃત વ્યાખ્યા સહિત
DVD No. 2 (Gujarati Edition)
ઃઃ યોજનાના આયોજક ::
શ્રી ચંદ્ર પી. દોશી - પીએચ.ડી. website : www.jainagam.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
ASHANG
IPASAK
SUTRAM
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराज विरचितया आचारमणिमञ्जूषाख्यया व्याख्यया समलङ्कृतम् हिन्दीगुर्जर भाषानुवादसहितम्
उपासकदशाङ्गसूत्रम्
UPASAKDASANGSUTRAM
नियोजक:
संस्कृत - प्राकृतज्ञ - जैनागम निष्णात- प्रियव्याख्यानि - पण्डितमुनि - श्रीकन्हैयालालजी - महाराजः
प्रकाशकः
शेठ श्री मीश्रीलाल जेवंतराज लुणीआ - चंडावलवाळा अमदावाद प्रदत्त द्रव्यसहाय्येन
श्री अ. भा० ० स्था० जैनशास्त्रोद्धार समिति - प्रमुखः - श्रेष्ठि- श्रीशान्तिलाल - मङ्गलदासभाई -महोदयः मु० राजकोट ( सौराष्ट्र )
तृतोयावृत्तिः प्रति १०००
वीर संवत् २४८७
विक्रम संवत् २०१७
स्वीसन १९६१
मूल्य रू. ११-००
Secseedsecccccccccceeeeeeeee
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
: પ્રાપ્તિસ્થાન ? શ્રી અ, ભા. ૧, સ્થાનકવાસી જૈન શાસ્ત્રો દ્વા૨ સમિતિ ન લેજ પાસે, રાજકેટ,
Published by Sree Akhil Bharat S. S. Jain Shastroddhar Samiti Garedia Kuva Road, RAJKOT. (Saurashtra) W. Ry. India.
બીજી આવૃત્તિ : પ્રત ૫૦૦ વીર સંવત : ૨૪૮૨ વિક્રમ સંવત : ૨૦૧૨ ઈસ્વી સન : ૧૯૫૬
મુદ્રક : મુદ્રણસ્થાન : જયંતિલાલ દેવચંદ મહેતા જ ય ભા ૨ ત છે સ ગ ૨ ડી યા કુવા રોડ, શાક મારકીટ પાસે, રાજકેટ
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વાધ્યાય માટે ખાસ સૂચના
(૧)
આ સૂત્રના મૂલપાઠનો સ્વાધ્યાય દિવસ અને રાત્રિના પ્રથમ પ્રહરે તથા ચોથા પ્રહરે કરાય છે.
(૨) પ્રાતઃઉષાકાળ, સન્ધ્યાકાળ, મધ્યાહ્ન, અને મધ્યરાત્રિમાં બે-બે ઘડી (૪૮ મિનિટ) વંચાય નહીં, સૂર્યોદયથી પહેલાં ૨૪ મિનિટ અને સૂર્યોદયથી પછી ૨૪ મિનિટ એમ બે ઘડી સર્વત્ર સમજવું.
(૩)
માસિક ધર્મવાળાં સ્ત્રીથી વંચાય નહીં તેમજ તેની સામે પણ વંચાય નહીં. જ્યાં આ સ્ત્રીઓ ન હોય તે ઓરડામાં બેસીને વાંચી શકાય.
(૪) નીચે લખેલા ૩૨ અસ્વાધ્યાય પ્રસંગે વંચાય નહીં.
(૧)
આકાશ સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય કાલ.
(૧)
(૨)
(૩)
(૪)
(૫)
(૬)
(૭)
ઉલ્કાપાત—મોટા તારા ખરે ત્યારે ૧ પ્રહર (ત્રણ કલાક સ્વાધ્યાય ન થાય.)
(૯)
દિગ્દાહ—કોઈ દિશામાં અતિશય લાલવર્ણ હોય અથવા કોઈ દિશામાં મોટી આગ લગી હોય તો સ્વાધ્યાય ન થાય.
ગર્જારવ—વાદળાંનો ભયંકર ગર્જારવ સંભળાય. ગાજવીજ ઘણી જણાય તો ૨ પ્રહર (છ કલાક) સ્વાધ્યાય ન થાય.
નિર્ધાત—આકાશમાં કોઈ વ્યંતરાદિ દેવકૃત ઘોરગર્જના થઈ હોય, અથવા વાદળો સાથે વીજળીના કડાકા બોલે ત્યારે આઠ પ્રહર સુધી સ્વાધ્યાય ન
થાય.
વિદ્યુત—વિજળી ચમકવા પર એક પ્રહર સ્વાધ્યાય ન થા.
યૂપક—શુક્લપક્ષની એકમ, બીજ અને ત્રીજના દિવસે સંધ્યાની પ્રભા અને ચંદ્રપ્રભા મળે તો તેને યૂપક કહેવાય. આ પ્રમાણે યૂપક હોય ત્યારે
રાત્રિમાં પ્રથમા ૧ પ્રહર સ્વાધ્યાય ન કરવો.
યક્ષાદીમ—કોઈ દિશામાં વીજળી ચમકવા જેવો જે પ્રકાશ થાય તેને યક્ષાદીપ્ત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો.
(૮) ઘુમિક કૃષ્ણ—કારતકથી મહા માસ સુધી ધૂમાડાના રંગની જે સૂક્ષ્મ જલ જેવી ધૂમ્મસ પડે છે તેને ધૂમિકાકૃષ્ણ કહેવાય છે. તેવી ધૂમ્મસ હોય ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો.
મહિકાશ્વેત—શીતકાળમાં શ્વેતવર્ણવાળી સૂક્ષ્મ જલરૂપી જે ધુમ્મસ પડે છે. તે મહિકાશ્વેત છે ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો.
(૧૦) રજઉદ્દાત—ચારે દિશામાં પવનથી બહુ ધૂળ ઉડે. અને સૂર્ય ઢંકાઈ જાય. તે રજઉદ્દાત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨) ઔદારિક શરીર સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય (૧૧-૧૨-૧૩) હાડકાં-માંસ અને રૂધિર આ ત્રણ વસ્તુ અગ્નિથી સર્વથા બળી ન
જાય, પાણીથી ધોવાઈ ન જાય અને સામે દેખાય તો ત્યારે સ્વાધ્યાય ન
કરવો. ફૂટેલું ઇંડુ હોય તો અસ્વાધ્યાય. (૧૪) મળ-મૂત્ર—સામે દેખાય, તેની દુર્ગધ આવે ત્યાં સુધી અસ્વાધ્યાય. (૧૫) સ્મશાન—આ ભૂમિની ચારે બાજુ ૧૦૦/૧૦૦ હાથ અસ્વાધ્યાય. (૧૬) ચંદ્રગ્રહણ–જ્યારે ચંદ્રગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૮ મુહૂર્ત અને
ઉત્કૃષ્ટથી ૧૨ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો. (૧૭) સૂર્યગ્રહણ—જ્યારે સૂર્યગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૧૨ મુહૂર્ત અને
ઉત્કૃષ્ટથી ૧૬ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો. (૧૮) રાજવ્યગ્રત–નજીકની ભૂમિમાં રાજાઓની પરસ્પર લડાઈ થતી હોય
ત્યારે, તથા લડાઈ શાન્ત થયા પછી ૧ દિવસ-રાત સુધી સ્વાધ્યાય ન
કરવો. (૧૯) પતન–કોઈ મોટા રાજાનું અથવા રાષ્ટ્રપુરુષનું મૃત્યુ થાય તો તેનો
અગ્નિસંસ્કાર ન થાય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય કરવો નહીં તથા નવાની
નિમણુંક ન થાય ત્યાં સુધી ઊંચા અવાજે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૦) ઔદારિક શરીર–ઉપાશ્રયની અંદર અથવા ૧૦૦-૧૦૦ હાથ સુધી
ભૂમિ ઉપર બહાર પંચેન્દ્રિયજીવનું મૃતશરીર પડ્યું હોય તો તે નિર્જીવ
શરીર હોય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૧થી ૨૮) ચાર મહોત્સવ અને ચાર પ્રતિપદા–આષાઢ પૂર્ણિમા,
(ભૂતમહોત્સવ), આસો પૂર્ણિમા (ઇન્દ્ર મહોત્સવ), કાર્તિક પૂર્ણિમા (સ્કંધ મહોત્સવ), ચૈત્રી પૂર્ણિમા (યક્ષમહોત્સવ, આ ચાર મહોત્સવની પૂર્ણિમાઓ તથા તે ચાર પછીની કૃષ્ણપક્ષની ચાર પ્રતિપદા (એકમ) એમ
આઠ દિવસ સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૯થી ૩૦) પ્રાતઃકાલે અને સભ્યાકાળે દિશાઓ લાલકલરની રહે ત્યાં સુધી
અર્થાત સૂર્યોદય અને સૂર્યાસ્તની પૂર્વે અને પછી એક-એક ઘડી સ્વાધ્યાય
ન કરવો. (૩૧થી ૩૨) મધ્ય દિવસ અને મધ્ય રાત્રિએ આગળ-પાછળ એક-એક ઘડી એમ
બે ઘડી સ્વાધ્યાય ન કરવો.
ઉપરોક્ત અસ્વાધ્યાય માટેના નિયમો મૂલપાઠના અસ્વાધ્યાય માટે છે. ગુજરાતી આદિ ભાષાંતર માટે આ નિયમો નથી. વિનય એ જ ધર્મનું મૂલ છે. તેથી આવા આવા વિકટ પ્રસંગોમાં ગુરુની અથવા વડીલની ઇચ્છાને આજ્ઞાને જ વધારે અનુસરવાનો ભાવ રાખવો.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वाध्याय के प्रमुख नियम
(१)
(३)
इस सूत्र के मूल पाठ का स्वाध्याय दिन और रात्री के प्रथम प्रहर तथा चौथे प्रहर में किया जाता है। प्रात: ऊषा-काल, सन्ध्याकाल, मध्याह्न और मध्य रात्री में दो-दो घडी (४८ मिनिट) स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, सूर्योदय से पहले २४ मिनिट और सूर्योदय के बाद २४ मिनिट, इस प्रकार दो घड़ी सभी जगह समझना चाहिए। मासिक धर्मवाली स्त्रियों को स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, इसी प्रकार उनके सामने बैठकर भी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, जहाँ ये स्त्रियाँ न हों उस स्थान या कक्ष में बैठकर स्वाध्याय किया जा सकता है। नीचे लिखे हुए ३२ अस्वाध्याय-प्रसंगो में वाँचना नहीं चाहिए(१) आकाश सम्बन्धी १० अस्वाध्यायकाल (१) उल्कापात-बड़ा तारा टूटे उस समय १ प्रहर (तीन घण्टे) तक स्वाध्याय
नहीं करना चाहिए । (२) दिग्दाह—किसी दिशा में अधिक लाल रंग हो अथवा किसी दिशा में आग
लगी हो तो स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । गर्जारव-बादलों की भयंकर गडगडाहट की आवाज सुनाई देती हो, बिजली अधिक होती हो तो २ प्रहर (छ घण्टे) तक स्वाध्याय नहीं करना
चाहिए। निर्घात–आकाश में कोई व्यन्तरादि देवकृत घोर गर्जना हुई हो अथवा बादलों के साथ बिजली के कडाके की आवाज हो तब आठ प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । विद्युत—बिजली चमकने पर एक प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
यूपक-शुक्ल पक्ष की प्रथमा, द्वितीया और तृतीया के दिनो में सन्ध्या की प्रभा और चन्द्रप्रभा का मिलान हो तो उसे यूपक कहा जाता है। इस प्रकार यूपक हो उस समय रात्री में प्रथमा १ प्रहर स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
(८)
यक्षादीप्त—यदि किसी दिशा में बिजली चमकने जैसा प्रकाश हो तो उसे यक्षादीप्त कहते हैं, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । धूमिका कृष्ण-कार्तिक से माघ मास तक धुंए के रंग की तरह सूक्ष्म जल के जैसी धूमस (कोहरा) पड़ता है उसे धूमिका कृष्ण कहा जाता है इस प्रकार की धूमस हो उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२)
महिकाश्वेत—शीतकाल में श्वेत वर्णवाली सूक्ष्म जलरूपी जो धूमस पड़ती है वह महिकाश्वेत कहलाती है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (१०) रजोद्घात—चारों दिशाओं में तेज हवा के साथ बहुत धूल उडती हो और सूर्य ढँक गया हो तो रजोद्घात कहलाता है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
(९)
ऐतिहासिक शरीर सम्बन्धी १० अस्वाध्याय —
(११,१२,१३) हाड-मांस और रुधिर ये तीन वस्तुएँ जब तक अग्नि से सर्वथा जल न जाएँ, पानी से धुल न जाएँ और यदि सामने दिखाई दें तो स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । फूटा हुआ अण्डा भी हो तो भी अस्वाध्याय होता है ।
(१४)
(१५)
(१६)
मल-मूत्र – सामने दिखाई हेता हो, उसकी दुर्गन्ध आती हो तब-तक अस्वाध्याय होता है ।
I
श्मशान — इस भूमि के चारों तरफ १०० - १०० हाथ तक अस्वाध्याय होता है ।
(१९)
चन्द्रग्रहण—जब चन्द्रग्रहण होता है तब जघन्य से ८ मुहूर्त और उत्कृष्ट से १२ मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए |
(१७) सूर्यग्रहण – जब सूर्यग्रहण हो तब जघन्य से १२ मुहूर्त और उत्कृष्ट से १६ मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए ।
(१८) राजव्युद्गत — नजदीक की भूमि पर राजाओं की परस्पर लड़ाई चलती हो, उस समय तथा लड़ाई शान्त होने के बाद एक दिन-रात तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
पतन — कोई बड़े राजा का अथवा राष्ट्रपुरुष का देहान्त हुआ हो तो अग्निसंस्कार न हो तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए तथा उसके स्थान पर जब तक दूसरे व्यक्ति की नई नियुक्ति न हो तब तक ऊंची आवाज में स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
(२०) औदारिक शरीर — उपाश्रय के अन्दर अथवा १०० - १०० हाथ तक भूमि पर उपाश्रय के बाहर भी पञ्चेन्द्रिय जीव का मृत शरीर पड़ा हो तो जब तक वह निर्जीव शरी वहाँ पड़ा रहे तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
(२१ से २८) चार महोत्सव और चार प्रतिपदा - आषाढ़ी पूर्णिमा ( भूत महोत्सव), आसो पूर्णिमा (इन्द्रिय महोत्सव), कार्तिक पूर्णिमा ( स्कन्ध महोत्सव), चैत्र पूर्णिमा (यक्ष महोत्सव) इन चार महोत्सवों की पूर्णिमाओं तथा उससे पीछे की चार, कृष्ण पक्ष की चार प्रतिपदा (ऐकम) इस प्रकार आठ दिनों तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२९ से ३०) प्रातःकाल और सन्ध्याकाल में दिशाएँ लाल रंग की दिखाई दें तब
तक अर्थात् सूर्योदय और सूर्यास्त के पहले और बाद में एक-एक घड़ी
स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (३१ से ३२) मध्य दिवस और मध्य रात्री के आगे-पीछे एक-एक घड़ी इस प्रकार
दो घड़ी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए। उपरोक्त अस्वाध्याय सम्बन्धी नियम मूल पाठ के अस्वाध्याय हेतु हैं, गुजराती आदि भाषान्तर हेतु ये नियम नहीं है । विनय ही धर्म का मूल है तथा ऐसे विकट प्रसंगों में गुरू की अथवा बड़ों की इच्छा एवं आज्ञाओं का अधिक पालन करने का भाव रखना चाहिए ।
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
उधास हशांग सूत्र छी
विषयानुभाशा
अनु.
पाना नं.
विषय १ भंगला यश २ अनुयोग शम्छा अर्थ 3 यरामशानुयोग हा नि३पारा ४ धर्भ थानुं योग का नि३पारा ५ गशितानुयोग डा नि३पारा ६ द्रव्यानुयोग हा नि३पारा
सूत्र परियय
७ संगसूत्र (११) डा नि३पारा ८ उपांग सूत्र (१२) छा नि३पारा ८ भूल सूत्र (४) छा नि३पाश १० छहसूत्र (४) छा नि३पारा ११ आवश्यसूय डा वर्शन १२ अगारधर्भ
0
पहलाअध्ययन
१३ सभय प्र३पा १४ यम्पानगरीजा वर्शन १५ सुधर्भा और भ्सु स्वाभी डा प्रश्नोत्तर १६ महन्त शहा अर्थ १७ भग शम्छा अर्थ १८ वीर शहडा अर्थ १८ मारह संगो नाभ २० सुधर्मा स्वाभी और भसुस्वाभी डे प्रश्नोत्तर २१ वाणिग्राभ नगराहिता वर्शन
मानन्द गाथापति डा वर्शन २३ शिवानन्हा वर्शन २४ ठोक्षासन्निवेश का वर्शन २५ परिषदा वर्शन २६ अभिगमन जा वर्शन
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनु.
विषय
पाना नं.
२८
0
0
२७ पितशत्रू द्वारा ही गछ भगवान महावीर की स्तुति २८ अभिगभ डा वियार २८ सभवसरा डा और आनन्द गाथापति उ वियार
हा वर्शन उ० भगवान से धर्भध्था डा श्रवाश
धर्भऽथा
उ७
X
X
उ१ लोडालोस्व३५ का वर्शन उ२ वा वाहिस्व३प का वर्शन 33 संवराहस्व३५ डा वर्शन उ४ नरहाहि स्व३प छा वर्शन उप प्रायाहिपाताहि स्व३प छा वर्शन उ६ रागादिस्व३प छा वर्शन उ७ भायाभूषाहिडेस्व३५ ला वर्शन उ८ सुयी हिडेस्व३प डा वर्शन 3८ यावाई भतवियार ४० निग्रंथ प्रवयन भहिमा छा वर्शन ४१ नराहि गतिप्रतिस्थान हा नि३परा ४२ नराहि गति स्व३प हा नि३पारा ४७ अगारधर्भ स्व३प छा वर्शन ४४ सामान्य अगार (गृहस्थ) धर्भ स्वप छा वर्शन ४५ विशेषागार (श्रावट) धर्मजा नि३पारा में छावाहिडे
स्वस्थ छावार्शन ४६ श्रावधर्भ नि३पारा में विस्व३प छा नि३पारा ४७ श्रावधर्भ निया में नयों छी प्र३पाशा ४८ श्रावधर्भ नि३प में स्याद्वाहटी प्र३पाया ४८ सप्तभंगी - सातभंगो ठा नि३पारा ५० हेवस्व३प छा वर्शन ५१ गु३ स्व३५ हा नि३पारा
धर्भ स्व३प में अहिंसाव्रत हा वर्शन 43 धर्भ स्व३प में सत्यव्रत का वर्शन ५४ धर्भध्था में अस्तेयव्रत छा वर्शन ५५ धर्भध्था में स्वधारसंतोषव्रत हा वायन ५६ धर्भध्था में उछापरिशाभवत छा वर्शन
३४४४४६०
X
X
४४
४५
४६
५०
44
५६
प२
प७
५८
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनु.
५७ धर्म था में अनर्थऽविरमाव्रत डावन
पट हिव्रत डावन
यस उपलोगपरिलोगव्रत डा वनि ६० साभाथि व्रत डावन ६१ हेशावाशिऽव्रत डावन ६२ पोषधोपवास प्रावर्शन ६३ अतिथिसंविभागव्रत का वर्शन ६४ संतेजना वन
हुप आनंद श्राव ६६ जानं श्राव के अशुव्रता वन
६७ आनंद श्राव के उपलोग परिलोग व्रत डावन
विषय
व्रत डा अंगीकार (स्वीकार) डावान
६८ सभ्यऽवातियार प्रा वन
६८ अहिंसाव्रतातियार डावन ७० सत्याव्रतातियार डावन अस्तेयव्रतातियार प्रा वर्शन
७१
७२ स्वारसंतोषव्रतातियार प्रा वर्शन
७३ घरछापरिभव्रतातियार प्रा वन ७४ हिव्रतातियार प्रा निपा
७५ उपलोग परिलोगव्रतातियार डावन ७६ अनर्थहएऽविरभावतातियार प्रा वर्शन ७७ सामायिऽव्रतातियार प्रा वन ७८ देशावाशितव्रतातियार प्रा वर्शन पोषधोपवासव्रतातियार प्रा वर्शन
७८
८०
८१
८२
८३ अरिहंत येर्धय शह डा अर्थ
८४ शिवानन्हा धर्म स्वीकार और गौतम डा प्रश्न
अतिथि संविलागव्रतातियार प्रा वन संसेजनातियार प्रा वर्शन
आनन्हगाथापति के नियम प्रा वर्शन
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
८य जानन्ह श्राव5 डी धर्मप्रज्ञप्ति और नियम प्रा वर्शन जनन् प्रतिभा (पडिभा) प्रा वर्शन
८६
८७ जानन्ह श्राव5 डी संसेजना का वर्शन
८८ जानन्ह श्राव5 डी अवधिज्ञान डावन ८८ और जानन्ह गौतम डा प्रश्नोत्तर
पाना नं.
७८
૬૧
૬૧
૬૨
૪
૬૬
६७
६८
६८
६८
हुए
७०
७२
७३
७३
७४
७५
७६
७६
७७
ů O T C P 3
८०
८०
८१
८१
८२
८३
८४
८e
८०
૮૧
૯૧
૯૨
૯૨
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वीतीय अध्ययन
८4
८६
८८ ८८
८० छाभव श्रावध्व ऋद्धि डा वर्शन ८१ पिशाय ३पधारी हेव डा वर्शन ८२ पिशाय ३पधारी हेव उपसर्ग हा वर्शन ८3 हस्तिष हेव छा वर्शन ८४ हस्ति३प हेव डे उपसर्ग हा वर्शन ८५ सर्पधारी हेव और उनके उपसर्ग हा वर्शन ८६ हिव्य३पधारी हेव हा वर्शन ८७ हेवन्त छाभव श्रावधछी प्रसंसा छा वर्शन ८८ भगवान हो वंहना डे लिये छाभव छा गभन ८८ भगवान द्वारा छाभव छी प्रसंसा छा वर्शन
८८ १००
१००
૧૦૧
૧૦૧
तीसरा अध्ययन
१०० युसनी पिता गाथापति डा वर्शन १०१ विकृत उपसर्ग हा वर्शन १०२ युसनी पिता स्वर्गवास हा वर्शन
૧૦૩ ૧૦૩ ૧૦પ
यौथा अध्ययन
१०७ ऐवत उपसर्ग हा वार्शन
૧૦૬
पांयभा अध्ययन
१०४ विकृत उपसर्ग हा वर्शन
१०७
छठा अध्ययन
१०५ हुएऽौलि श्राव और हेव प्रश्नोत्तर छा वर्शन १०६ भाग्य पु३षार्थ यर्या १०७ परारित हेवों के स्वर्ण गभन डा नि३पा १०८ भगवान द्वारा एऽौलिछी प्रसंसा छा वर्शन
१०८ ૧૧૦ ૧૧૨ ૧૧૩
सातवां अध्ययन
१०८ सघातपुत्र छा वर्शन
૧૧૪
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनु.
विषय
पाना नं.
११० व डा प्रादुर्भाव (प्रष्ट) वर्शन १११ सघातपुत्र का निर्णभन ११२ सालपुत्र और लगवान ही वार्तालाप हा वार्यान ११७ पुषार्थ विषय उपदेश ११४ सालपुत्र व्रतधारा हा वर्शन ११५ धार्मि रथ हा वर्शन ११६ अग्निभित्रा हा पर्युपासना का वर्शन ११७ अग्निभित्रा हाधर्भश्रध्धा छा वर्शन ११८ मग्निभित्रा डेव्रतधारमा छा वर्शन ११८ सघातपुत्र और गोशालही वार्तालाप हा वर्शन १२० सघातपुत्र जी धर्भद्रढता हा वर्शन १२१ सघातपुत्र ही विकृतघसर्ग हा वार्शन
૧ ૧૪ ૧૧પ ૧૧૫ ૧૧૬ ૧૧૭ ૧૧૮ ૧૧૮
૧૧૯
૧૧૯
૧૧૯
૧૨૨ ૧૨૩
आठवां अध्ययन
૧૨૪
0
0
0
१२२ महाशतश्राव हा वर्शन १२३ रेवती दुर्भाव हा वर्शन १२४ रेवती दृष्धर्भ डा वर्शन १२५ रेवती छाभोन्मत्तता हा वर्शन १२६ महाशत छो अवधिज्ञान हा वार्यान १२७ रेवती उठाभन्मत्तता पुनः ज्थन १२८ रेवती शाप डेस्व३५ हा नि३पारा १२८ गौतभ स्वाभी और भगवान वार्तालाप हा वर्शन १३० भहासतजा प्राश्वित और उनष्ठी गति डा वर्शन
૧ર૭ ૧૨૮ ૧૨૮
नवभा अध्ययन
१३१ नन्टिनी पिता गाथापति छा वार्शन
१30
सवां अध्ययन
१3०
१३२ शालेथिता पिता का वर्शन १33 गृन्थप्रशस्ति
૧૩૧
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
\\\\ ? PAPP
અખિલ ભારત શ્વેતામ્બર સ્થાનકવાસી જૈન શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ
ગરેડીયાકુવા રોડ રાજ કે ૮.
-
ગ્રીન લેાજ પાસે,
*
દાનવીરોની નામાવલી
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
શરૂઆત તા. ૧૮-૧૦-૪૪ થી તા. ૨૦-૫-૬૧ સુધીમાં દાખલ થયેલ મેમ્બરાનાં સુખારક નામે.
લાઈફ મેમ્બરાનું ગામવા ૨ કકાવારી લિસ્ટ.
g
\\\\\\\\
( ભેટની રકમ, આપનારનું તથા રૂા. ૨૫૦ થી એછી રકમ ભરનારનું નામ આ યાદીમાં સામેલ કરેલ નથી. )
A BEHR HR HR AR ARKAR SE ZRK
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઘમરીશ્રીઓ – ૧૪
(ઓછામાં ઓછી રૂા. ૫૦૦૦ની રકમ આપનાર) નંબર નામ
ગામ રૂપિયા ૧ શેઠ શાંતીલાલ મંગળદાસભાઈ જાણીતા મીલમાલીક અમદાવાદ ૧૫૦૦૦ ૨ શેઠ હરખચંદ કાળીદાસભાઈ વારીયા હા. શેઠ
લાલચંદભાઈ. જેચંદભાઈ નગીનભાઈ વૃજલાલભાઈ તથા વલ્લભદાસભાઈ
ભાણવડ ૬૦૦૦ ૩ કોઠારી જેચંદ અજરામર હા. હરગોવિંદભાઈ જેચંદભાઈ રાજકોટ પરપ૧ ૪ શેઠ ધારશીભાઈ જીવનભાઈ
બારસી ૫૦૦૧ ૫ સ્વ પિતાશ્રી છગનલાલ શામળદાસના સ્મરણાર્થે
હા. શ્રી ભેગીલાલ છગનલાલભાઈ ભાવસાર અમદાવાદ ૧૦૨૫૧ ૬ સ્વ શેઠ દિનેશભાઈના સમરણાર્થે હા. શેઠ કાંતિલાલ મણીલાલ જેશીંગભાઈ
અમદાવાદ ૫૦૦૦ ૭ શેઠ આત્મારામ માણેકલાલ હ. શેઠ.
ચીમનલાલભાઈ શાંતીલાલભાઈ તથા પ્રમુખભાઈ અમદાવાદ ૬૦૦૧ ૮ શ્રી શામજી વેલજી વીરાણી અને શ્રી કડવીબાઈ વીરાણી
સ્મારક ટ્રસ્ટ હા. શેઠ શામજી વેલજી વીરાણી રાજકેટ ૫૦૦૦ ૯ શ્રી શામજી વેલજી વીરાણી અને શ્રી કડવીબાઈ વીરાણી
સ્મારક ટ્રસ્ટ હા. માતુશ્રી કડવીબાઈ વીરાણી રાજકેટ ૫૦૦૦ ૧૦ શેઠ પોચાલાલ પીતાંબરદાસ
અમદાવાદ પ૨૫૧ ૧૧ શાહ રંગજીભાઈ મેહનલાલ
અમદાવાદ ૫૦૦૧ ૧૨ શ્રી શામજી વેલજી વીરાણી અને શ્રી કડવીબાઈ વિરાણી
સ્મારક ટ્રસ્ટ હા. દુર્લભજીભાઈ શામજીભાઈ વીરાણી રાજકોટ ૫૦૦૦ ૧૩ શ્રી શામજી વેલજી વીરાણી અને શ્રી કડવીબાઈ વીરાણી
આ સ્મારકટ્રસ્ટ હા. શ્રીમતિ મણીકુંવરબેન દુર્લભજી વીરાણી રાજકેટ ૫૦૦૦ ૧૪ શ્રી શામજી વેલજી વિરાણુ અને શ્રી કડવીબાઈ વીરાણી
સ્મારક ટ્રસ્ટ હા. છોટાલાલ શામજી વીરાણી રાજકેટ ૫૦૦૦ નેટ – ઘાટકે પરવાળા શેઠ માણેકલાલ એ. મહેતા તરફથી અમદાવાદમાં પાલડી
બસ સ્ટેન્ડ પાસે પ્લેટ નં. ૨૫૦ વાળી ૬૯૮ ચે. વાર જમીન સમિતિને ભેટ મળેલ છે. અને જેનું રજીસ્ટર તા. ૨૩-૩-૬૦ રેજ થઈ ગયેલ છે.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
નંબર
મુરબ્બીશ્રીઓ-૨૪ (ઓછામાં ઓછી રૂા. ૧૦૦૦ ની રકમ આપનાર) નામ
ગામ રૂપિયા ૧ વકીલ જીવરાજભાઈ વર્ધમાન કે ઠારી હા. કહાનદાસભાઈ તથા વેણીલાલભાઈ કે ઠારી
જેતપુર ૩૬૦૫ ૨ દેશી પ્રભુદાસ મુળજીભાઈ
રાજકોટ ૩૬૦૪ ૩ મહેતા ગુલાબચંદ પાનાચંદ
રાજકેટ ૩૨૮લા૪ મહેતા માણેકલાલ અમુલખરાય
ઘાટકોપર ૩૨૫૦ ૫ સંઘવી પીતામ્બરદાસ ગુલાબચંદ
જામનગર ૩૧૦૧ ૬ શેઠ લલુભાઈ ગોરધનદાસ ચેરીટેબલ ટ્રસ્ટ હ. શેઠ વાડીલાલ લલુભાઈ
અમદાવાદ ૨૫૦૦ ૭ નામદાર ઠાકોર સાહેબ લખધીરસિંહજી બહાદુર મોરબી ૨૦૦૦
શેઠ હેરચંદ કુંવરજી હા. શેઠ ન્યાલચંદ લહેરચંદ સિદ્ધપુર ૨૦૦૦ ૯ શાહ છગનલાલ હેમચંદ વસા હા. મેહનલાલભાઈ તથા મેતીલાલભાઈ
મુંબઈ ૨૦૦૦ ૧૦ શ્રી સ્થાકવાસી જૈન સંઘ હા. શેઠ ચન્દ્રકાંત વીકમચંદ મોરબી ૧૯૬૩ ૧૧ મહેતા સમચંદ તુલસીદાસ તથા તેમનાં ધર્મપત્નિ અ. સૌ. મણીગૌરી મગનલાલ
રતલામ ૨૦૦૦ ૧૨ મહેતા પોપટલાલ માવજીભાઈ
જામજોધપુર ૧૫૦૨ ૧૩ દેશી કપુરચંદ અમરશી હા. દલપતરામભાઈ જામજોધપુર ૧૦૦૨ ૧૪ બગડીયા જગજીવનદાસ રતનશી
દામનગર ૧૦૦૨ ૧૫ શેઠ માણેકલાલ ભાણજીભાઈ
પોરબંદર ૧૦૦૧ ૧૬ શ્રીમાન ચંદ્રસિંહજી સાહેબ મહેતા (રેલ્વે મેનેજર) કલકત્તા ૧૦૦૧ ૧૭ મહેતા સમચંદ નેણસીભાઈ (કરાંચીવાળા].
મોરબી ૧૦૦૧ ૧૮ શાહ હરિલાલ અનેપચંદ
ખંભાત ૧૦૦૧ ૧૯ મેદી કેશવલાલ હરીચંદ્ર
અમદાવાદ ૧૦૦૧ ૨૦ કઠારી છબીલદાસ હરખચંદ
મુંબઈ ૧૦૦૦ ૨૧ કેકારી રંગીલદાસ હરખચંદ
ભાવનગ૨ ૧૦૦૦ ૨૨ શાહ પ્રેમચંદ માણેકચંદ તથા અ. સૌ. સમરતબેન અમદાવાદ ૧૦૦૩ ૨૩ એક જૈન ગૃહસ્થ
અમદાવાદ ૨૪૨૫ ૨૪ શેઠ કરમસી જેઠાભાઈ મૈયા હ, અ.સૌ. સાકરબેન મુંબઈ ૧૦૦૦
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંગલાચરણ.
ગુજરાતી ભાષાનુવાદ તીર્થકર ભગવાને મૂળ અર્થગમને ઉપદેશ કર્યો હતો એ આગમને ગણધરોએ સૂત્ર રૂપમાં ગૂ ચ્યાં ( સંકલિત કર્યા) છે. કહ્યું છે કે-“અહંન્ત અર્થીગમને ઉપદેશ કરે છે અને નિપુણ ગણધર તેને સૂત્રના રૂપમાં ગૂથી દે છે.” ઇત્યાદિ
આજકાલ પૂર્વાપરવિરોધથી રહિત તથા સ્વતઃપ્રમાણભૂત એવા બત્રીસ સૂત્ર ઉપલબ્ધ થાય છે.-આચારાંગ આદિ અગીઆર અંગ (૧૧), પપાતિક આદિ ૧૨ ઉપાંગ (૧૨), નદી આદિ ચાર મૂળ સૂઝે (), બકલ્પ આદિ ચાર છેદ સુત્ર (૪) અને એક આવશ્યક સૂત્ર (૧) એ બત્રીસ થયાં.
એ બત્રીસ સૂત્રે ચાર અનુગમાં વહેચાએલાં છે, એટલે સૌથી પહેલાં વાચકોના વશેષ જ્ઞાન માટે આનુયોગોનું તથા અનુગના ભેદનું વ્યાખ્યાન કરવાની આવશ્યકતા છે.
અનુયોગ શબ્દ કા અર્થ
અનુગનો અર્થ (૧) ભગવાને જે તત્ત્વ કર્યું છે, તેની સાથે કથનને સંબંધ થાય તે યંગ કહેવાય છે, અને જે અનુ અર્થાત્ અનુકૂળ સંબંધ હોય તે અનુગ કહેવાય છે. તાત્પર્ય એ છે કે ભગવાને તેને જે ઉપદેશ આપ્યું હતું, તેજ ઉપદેશ ગણધર –પ્રણીત સૂત્રમાં રહેલો છે. ગણધરોએ તના એ સ્વરૂપમાં નથી કાઈ ન્યૂનતા કરી કે નથી કોઈ અધિકતા કરી, તેમજ તેના તાત્પર્યમાં પણ કશું અંતર પડવા દીધું નથી, તેથી જ તે અનુયાગ કહેવાય છે
(૨) અનુ એટલે પશ્ચાત, યેગ એટલે સૂત્રની સાથે સંબંધ કરે. એ પ્રમાણે અનુગ શબ્દ સિદ્ધ થાય છે. આ રીતે વ્યુત્પત્તિની દૃષ્ટિએ તેને અર્થ એ થયે કે અનુકૂલ પ્રતિપાદન કરવું તેને અનુગ કહે છે
(૩) ભગવાન અખ્ત દ્વારા કથિત અર્થને અનુ-પંખ્યાલ રાખીને, એગ અર્થાત કથન કરવું, તે અનુગ છે.
(૪) અનુ અર્થાત્ ભગવાને દર્શાવેલા પ્રત્યેક અર્થનો વેગ અર્થાત્ કથન કરવું તે અનુગ છે. એનું તાત્પર્ય એ છે કે ભગવાને જેટલા પદાર્થોને ઉપદેશ એપે છે તેમાંથી એક પણ પદાર્થને છોડ્યા વિના જીવાદિ સમસ્ત પદાર્થોનું અનેકાન્ત રૂપે કથન કરવું, એ અનુગ કહેવાય છે.
(૧) અનુ અર્થાત ભગવાને તત્વનું જેવું પ્રતિપાદન કર્યું છે કે “સમસ્ત પ્રાણિઓને, સમસ્ત ભતેને સમસ્ત જીવને અને સમસ્ત રાવે મારવા ન જોઈએ, તેમને દંડ આદિથી તાડન ન કરવું જોઈએ, દસ-દાસીની પેઠે તેમને પકડવા ન જોઈએ
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
શારીરિક-માનસિક કલેશ પહેાંચાડવા ન જોઇએ, પરિતાપ ઉપજાવવા ન જોઇએ, અને પ્રાણથી મુકત કરવાં ન જોઈએ, ”–એવા યેગ અર્થાત્ કથન કરવું, તે અનુયેગ છે. (૬) અનુ-ભગવાન્ દ્વારા પ્રતિપાદિત અર્થની સાથે ચેગ-કથન કરવું તે અનુયેગ છે. અહીં · સાથે' ના અ વિરોધી અર્થાત્ ભગવાના કથનને અનુકૂળ એમ સમજવું જોઇએ. (૭) અનુ–તી અનુયાગ કહે છે.
6
કરોની પરંપરાની રીતિને અનુસરીને ચેગ-કથન કરવું, તેને ‘ શબ્દકલ્પદ્રુમ ’ કાષમાં · અનું શબ્દના અહીં બતાવેલા સાદૃશ્ય, લક્ષણ, વીસા, ઇત્થભાવ, સહ અને પરિપાટી રૂપ અથીના ઉલ્લેખ છે.
પ્રાકૃત ભાષામાં અણુને (એ)ગ' શબ્દ છે. સ ંસ્કૃત ભાષામાં તના બે રૂપ બને છે. એક નુયાગ અને બીજો અનુયોગ એમાંના પહેલાં અનુયેન શબ્દનું સાત પ્રકારે વ્યાખ્યાન કર્યું છે. હવે બીજા અનુયોગ શબ્દનું વ્યાખ્યાન કરીએ છીએ :(૧) ભગવાને કહેલા અર્થના સામીપ્યથી યેગ–સંબંધ) જેના હાય તેને અણુયાગ કહે છે. અહી સામીપ્યા અર્થ અનુવાદ છે, અર્થાત્ ભગવાને જે તત્ત્વ કહ્યુ છે તેને પુન: કહેવું ત અણુયાગ કહેવાય છે,
(૨) અણુ–અલ્પ અવયવવાળા (સ ંક્ષિપ્ત, સૂત્ર દ્વારા વિસ્તૃત અનેા ચેગ થવા તે અણુયાગ છે.
શકા—જે પેટીમાં ઘણુ! વજ્ર આદિ પદાર્થોં રાખવામાં આવે છે, તે, તે પદાર્થાંથી નાની હાઇ શકતી નથી. એ પ્રમાણે જે સૂત્રમાં વિસ્તૃત અ ભર્યાં હાય, તે સૂત્ર કેવી રીતે અપ-નાના (સંક્ષિપ્ત) હાઇ શકે ?
સમાધાન એમ ન કહેા. પેટીમા રાખેલા એક વસ્ત્રને બહાર કાઢીને જે ફેલવવામાં આવે તે તે એટલુ વિસ્તૃત થઇ જશે કે એક તે શું પણ એવી અનેક પેટીએ એ વસ્ત્ર વડે બાંધી લઇ શકાય, તે શું એ પેટી એ વસ્ત્રથી મેાટી છે એમ કહેવાય ? ના. એવીજ રીતે સૂત્રની અપેક્ષાએ અજ વિશાળ થાય છે, કારણકે સજ્ઞકથિત એક એક અર્થની સાથે અનેક સૂત્રેાના સંબંધ રહેલા હાય છે. અનુયાગ શબ્દના ખીજા પણ અનેક પ્રકારના અર્ધાં થાય છે, જેવા કે— (૧) અ-મહુન્ત દ્વારા નુ-કથિત ( અ`ની ) ચે—વિદ્યમાનતા હાવી
(૨) ૧–અનન્ત અર્થાત્ જીવાદિમાં માલૂમ પડતા અનંત ધર્મના નુ— નિ ય કરનારૂ
ચે—કથ ન
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
જે, ભગવાને ઉપદેશેલા અનુંજ કથન કરે.
જે કથનથી જીવાદિના અનંત ધર્માના નિર્ણય કરવામાં આવ્યે હાય.
૨
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩) ઇ-અનુકંપા (જીવરક્ષા) ની, જેમાં 1-સ્તુતિ કરવામાં આવી હોય, તેને અનુ અર્થાત પ્રવચન કહે છે, એ
અનુ–પ્રવચન-નું ચા-કથન કરવું, તે અનુગ કહેવાય છે.
આ અનુગ ચાર પ્રકારનો છે – [૧] ચરણકરણનુગ [૨] ધર્મકથાનુગ. [3] ગણિતાનુયેગ.
[૪] દ્રવ્યાનુયોગ.
ચરણકરણાનુયોગ કા નિરૂપણ
(૧) ચરણકરણનુગ જેના વડે સંસાર રૂપી સમુદ્રનો બીજો (સામે) કિનારો અર્થાત્ ચૌદમુ ગુણસ્થાન પ્રાપ્ત થાય, તેને ચરણ (મૂલગુણ ) કહે છે. વ્રત આદિને પણ ચરણ કહે છે. તે સીર પ્રકાર છે, જે કે –
૫ વ્રત, ૧૦ શ્રમણધર્મ, ૧૭ સંયમ, ૧૦ વૈયાવૃત્ય (વેયાવચ્ચ ), ૯ બ્રહ્મચર્યનીવાડ, ૩ સમ્યગ જ્ઞાન-દર્શન–ચારિત્ર, ૧૨ તપ, ૪ :ક્રોધ-માન-માયા -લોભનો નિગ્રહ. એ સત્તર પ્રકારને ચરણ છે.”
ચરણની જે પુષ્ટિ કરે તે કરણ કહેવાય છે, અર્થાત્ ઉત્તરગુણ કહેવાય છે. પિંડશુદ્ધિ આદિ પણ કરણ કહેવાય છે. તેને પણ સીત્તર પ્રકાર છે, જેવા કે–
૪ પિંડવિશુદ્ધિ, ૫ સમિતિ, ૧૨ ભાવના, ૧૨ પડિમા, ૫ ઇંદ્રિયનિગ્રહ, ૨૫ પડિલેહુણ, ૩ ગુણિયે, ૪ અભિગ્રહ : એ પ્રમાણે કરણના ૭૦ ભેદે છે. ”
જેમાં ભગવાનના કથનને અનુસરીને એ બેઉ-ચરણ અને કરણ-નું પ્રતિપાદન કરવામાં આવે છે, તે ચરણ-કરણાનુ છે.
આ અનુગમાં આઠ સૂત્ર છે –(૧) આચારાંગ સૂત્ર, (૨) પ્રજગ્યાકરણ સૂત્ર, (૩) દશવૈકાલિક સૂત્ર, (૭) બૃહત્ક૯પ આદિ ચાર છેદસૂત્ર, (૮) આવશ્યકસૂત્ર. આ આઠે સૂત્રમાં મુખ્યત્વે કરીને ચરણ અને કરણનું વર્ણન છે જેથી તે ચરણકરનુયેમમાં આવે છે.
જેમ અગરબત્તીની સાથે તેની આધારભૂત એક વાંસની સળી પણ હોય છે, પણ મુખ્યતા તે અગરબત્તીની જ છે, તેમ આ ચારે અનુગોમાં આ ચરણકરણાનુંયેગનીજ મુખ્યતા છે. બાકીના ત્રણ અનુયોગ તેના પે શાક છે, તેથી તેનાજ અંગરૂપ છે.
મંગલાચરણ
(૨) ધર્મસ્થાનુગ દુર્ગતિમાં પડતા જીને જે ધાર–ધારણ કરી રાખીને–ઉંચે ધરી રાખે (પડવા ન દે), તેને ધર્મ કહે છે. ધર્મનું કથન કરવું, તે ધર્મકથા કહેવાય છે. કહ્યું છે કે
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
“ જે કથન દયા દાન ક્ષમા આદિ ધર્મનાં મુખ્ય અંગોમાં વ્યાપ્ત હોય અને જેમાં ધર્મની ઉપાદેયતા છુપાઈ રહી હોય, તેને વિદ્વાને ધર્મકથા કહે છે,'
ધર્મકથાના અનુયેગને ધર્મકથાનુયોગ કહે છે. જ્ઞાતાધર્મકથાગ (૧), ઉપાસકદશાંગ (૨), અન્તકૃશાંગ (૩), અનુત્તરપાતિકદશાંગ (૪) અને વિપાકસૂત્ર (૫), એ પાંચ અંગસૂત્ર; ઔપપાતિક સૂત્ર (૬) રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર (૭) અને નિરયાવલિકા આદિ પાંચ સૂત્ર (૧૨) મળીને સાત ઉત્તરાધ્યયન મૂલસૂત્ર, (૧૩) એ તેર સૂત્રે ધર્મકથાનુગમાં આવે છે.
ગણિતાનુયોગ કા નિરૂપણ
(૩) ગણિતાનગી ગણિતના વિષયમાં ભગવાને જે અર્થીગમનું પ્રતિપાદન કર્યું છે અને તેને અનુસરીને ગણધારોએ જે કથન કર્યું છે, તેને ગણિતાનુગ કહે છે. ગણિતાનુયેગમાં ત્રણ ઉપાંગ સૂત્ર છે-એક જમ્બુદ્ધિપપ્રજ્ઞપ્તિ, બીજું ચંદ્રજ્ઞપ્તિ, અને ત્રીજું સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ. ગૌણ રૂપે અંગાદિમાં પણ એનું વર્ણન માલૂમ પડે છે.
દ્રવ્યાનુયોગ કા નિરૂપણ
૪ દ્રવ્યાનુગ જેમાં જીવ આદિ છ દ્રનું અથવા નવ પદાર્થોનું તથા તેના જ્ઞાનાદિ ગુણેનુ વિવેચન ભગવાનના અર્થગમ અનુસાર હોય તેને દ્રવ્યાનુગ કહે છે. દ્રવ્યાનુયેગમાં સૂત્રકૃતાંગ સ્થાનાંગ સમવાયાંગ અને ભગવતીસૂત્ર એ ચાર અંગે છે જીવા–જીવાભિ ગમસૂત્ર અને પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર એ બે ઉપાંગે છે નન્દિસૂત્ર, અનુગદ્વાર સૂત્ર એ બે મૂલસૂત્ર છે. એ પ્રમાણે દ્રવ્યાનુયોગમાં મુખ્યત્વે કરીને આઠ સૂત્રે છે.
હવે અહીં પ્રસંગવશ સંક્ષેપમાં બત્રીસ સૂત્રોના વિષયે કહીએ છીએ :
અંગસૂત્ર (૧૧) કા નિરૂપણ
અગીઆર અંગ (૧) આચારાંગ સૂત્ર–એમાં–શ્રાવણ નિગ્રથને આચાર–ગોચર દર્શાવ્યો છે.
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ર) સૂત્રકૃતાંગ-એમાં જીવાદિના સ્વરૂપના પ્રતિપાદનપૂર્ણાંક ત્રસેને ત્રેસઠ (૩૬૩) એકાન્તક્રિયાવાદી આદિને–તેમના મતના સનિષ્ત ખંડનપૂર્વક સ્વસમયમાં સ્થાપન કર્યાં છે. (૩)
સ્થાનાંગ માં આત્માદી પદાર્થોને દસ સ્થાનામાં સ્થાપિત કર્યાં છે. (૪) સમવાયાંગ– માં જીવ અજીવ આદિનું સ્વરૂપ એકસંખ્યક આદિ પર્યાંનું નિરૂપણ છે.
(૫) ભગવતી સૂત્ર- એમાં જીવ, અજીવ લેાક, અલેક, સ્વસમય, પરસમય, આદિ વિષયાના છત્રીસ હજાર પ્રશ્નોનું સમાધાન કરવામાં આવ્યું છે. ભગવતી સૂત્રનાં વિવાહપ્રજ્ઞપ્તિ અને વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિ એવાં પણ નામેા છે.
(૬) જ્ઞાતાધ કથાંગ—એમાં વિવિધ ધાર્મિક શિક્ષાપ્રદ કથાઓનું વર્ણન છે. (૭) ઉપાસકદશાંગ—માં આનંદ આદિ દસ શ્રાવકોના ઇતિહાસના પ્રસ ંગે દ્વારા ધર્મનું વ્યાખ્યાન કરવામાં આવ્યું છે.
(૮) અતકૃશાંગ—માં ગૌતમ આદિ મહાન ઋષિઓનાં પદ્માવતી આદિ સહાસતીનાં મોક્ષગમન સુધીનાં કાર્યાંનું વન છે.
(૯) અનુત્ત।પપાંતિકદશાંગ—માં જાલિ આદિ ઋષિઓનાં વિજય અઢિ પાંચ અનુત્તર વિમાનેાની પ્રાપ્તિનું કથન છે.
(૧૦) પ્રશ્નવ્યાકરણસૂત્ર-માં અંગુષ્ઠાદિ પ્રશ્નવિદ્યાનું નિરૂપણુ તથા આસવપંચક અને સવરપ ચકનું નિરૂપણુ હતુ, પરન્તુ પાંચમા આરાના જીવેાને અધીરપણાથી પુષ્ટાલનના પ્રતિસેવી સમજીને તેમાંના પહેલે ભાગ કાઢી નાંખવામા આવ્યે છે. હાલમાં બીજો ભાગજ ઉપલબ્ધ થાય છે.
(૧૧) વિષાકસુત્ર-માં મૃગાપુત્ર આદિના દુ:ખવિપાક અને સુબાહુમાર આદિને સુખવિપાક દર્શાવવામાં આવ્યા છે.
ઉપાંગસૂત્ર (૧૨) કા નિરૂપણ
બાર ઉપાંગ સૂત્રો.
(૧) ઓષપાતિક સૂત્ર-આ આચારાંગનું ઉપાંગ છે અને તેમાં નારકી જીવાના ઉત્પાદનની વિચિત્રતાએ બતાવવામાં આવી છે.
(૨) રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર–આ સૂત્રકૃતાંગનું ઉપાંગ છે. પ્રદેશી રાજાએ અક્રિયાવદીઓના મતને આશ્રય લઇને કેશી શ્રમણને તજીવ-તછરીર વિષેના પ્રશ્નો પૂછ્યા હતા, એ ખધાનું એમાં સમાધાન કરવામાં આવ્યુ છે. જે પ્રકારે સૂત્રકૃતાંગમાં અક્રિયાવાદીઓના મતનું ખંડન કરવામાં આવ્યું છે, તે પ્રકાર આમાં રાજા પ્રદેશીના પ્રશ્નોનું સમાધાન કરવામાં આવ્યું છે, પરન્તુ આમાં કાંઇક વિશેષતા છે, તે કારણથી આ સૂત્રકૃતાંગનું ઉપાંગ છે.
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
પ
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩) જવા જીવાભિગમસૂત્ર—આ સ્થાનાંગનું ઉપાંગ છે. એમાં જીવ અજીવ આદિ તત્ત્વોનું નિરૂપણ છે.
() પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર—આ સમવાયાંગનું ઉપાંગ છે. અમાં છત્રીસપદે દ્વારા જીવ અજીવન ભાવેનું કથન છે.
(૫) જમ્બુદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિ–આ ભગવતીસૂત્રનું ઉપાંગ છે. અમાં જમ્બુદ્વીપ, ભરત આદિ વર્ષ, વર્ષધર (હિમવંત આદિ પર્વત), નદી, હદ આદિનું વર્ણન છે. ભગવાનું આદિનાથના જન્મોત્સવનું તથા ચક્રવતીના દિગ્વિજયનું વર્ણન છે.
(૬) સૂર્ય પ્રજ્ઞપ્તિ–આ જ્ઞાતાધર્મકથાંગનું ઉપાંગ છે. એમાં સૂર્ય અને ચંદ્રમા સંબંધી વિચાર કરવામાં આવ્યું છે.
(૭) ચન્દ્રપ્રજ્ઞાત–એ ઉપાસકદશાંગનું ઉપાંગ છે એમાં પણ સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિની પિઠે ચંદ્રમા તથા સૂર્ય સબંધી કથન છે એ બેઉમાં શબ્દ અને અર્થોનો વધારે તફાવત નથી. પરંતુ ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિમાં ચ માં સંબંધી વિચાર મુખ્ય છે. કેઈ–મેઈના મતાનુસાર આ અંગબાહ્ય પ્રકીર્ણક સૂત્ર છે. ઉપાંગ નથી.
(૮) નિરયાવલિ–આ ઉપાંગને કપિકા પણ કહે છે. આ અંતકૃશાંગનું ઉપાંગ છે. આ ઉપાંગથી લઈને વૃષ્ણુિદ પાંગ સુધીના પાંચ ઉપાંગોમાં આલિકાપ્રવિણ આદિ નારકાવાસને પ્રસંગ છે અને તેમાં જનારા મનુષ્ય તથા તિર્યંચોનું પણું વર્ણન છે.
(૯) કલ્પાવતસિકા–આ અનુત્તરપાતિકદશાંગનું ઉપાંગ છે. (૧૦) પુ –આ પ્રશ્નવ્યાકરણ સૂત્રનું ઉપાંગ છે (૧૧) પુપચૂલિકા– આ વિપાકસત્રનું ઉપાંગ છે (૧૨) વૃષ્ણિ દશા–આ દષ્ટિવાદનુ ઉપાંગ છે. એનું બીજું નામ “વહિદશા”
આ નિરયાવલિકા આદિ પાંચે ઉપગેને એક “નિરયાવલિકા ' શબ્દથી પણ ઓળખવામાં આવે છે.
મૂલસૂત્ર (૪) કા નિરૂપણ
ચાર ભૂલસૂત્ર, (૧) નન્દ્રિસૂત્ર–એમાં પાંચ જ્ઞાનનું અને તેના ભેદ–પ્રભેદ આદિનું વર્ણન છે. (૨) અનુગદ્વારા સૂત્ર–એમાં ઉપક્રમ આદિનું વિવેચન છે. (૩) દશવૈકાલિકસૂત્ર–એમાં અહિંસા, સંયમ અને તપ રૂપી સાધુધર્મોનું.
કથન છે. (૪) ઉત્તરાધ્યયનસૂત્ર—એમાં વિનયકૃત આદિની પ્રરૂપણ છે.
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૬
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
છેઠસૂત્ર (૪) કા નિરૂપણ
ચાર સૂત્ર, (૧) બૃહત્કલ્પસૂત્ર–એમાં સાધુના મૂલગુણે તથા ઉત્તરગુણમાં લાગેલા દેશનું પ્રાયશ્ચિત્ત દર્શાવ્યું છે.
(૨) વ્યવહારસૂત્ર–એમાં બડ૯૯૫માં વર્ણવેલાં પ્રાયશ્ચિત્તો આપવાની અને આલેચના કરવાની વિધિ બતાવવામાં આવી છે.
(૩) નિશીથસૂત્ર–એમાં આચારાંગની પાંચમી ચૂલામાં આવેલા વિષયનું
પ્રરૂપણ છે.
(૪) દશાશ્રુતસ્કંધસૂત્ર–એમાં પ્રત્યાખ્યાન નામક પૂર્વથી ઉદ્ધત કરેલાં સમાધિસ્થાન આદિનું નિરૂપણ છે,
શરીરનાં બીજા અવયના રક્ષણને માટે જેમ વિષાદિથી દૂષિત આંગળી આદિ અવયના કાપી નાખવાની જરૂર પડે છે, તે પ્રમાણે પૂર્વપર્યાપ અંશ જે દૂષિત થઈ જાય તે બાકી રહેલી પર્યાયના રક્ષણને માટે તે (પૂર્વ પર્યાય)ને કાપી નાખવી એ જરૂરનું છે. આ ચાર સૂત્રમાં એ વિષયનું વર્ણન છે, તેથી તેને છેદસૂત્ર કહેવામાં આવે છે
આવશ્યકસૂત્ર કા વર્ણન
એક આવશ્યક સૂત્ર. (૧) આવશ્યક સૂત્ર–એમાં સાધુ અને શ્રાવકેની બેઉ કાળે (સવાર અને સાંજે) અવશ્ય કરવા વેગ ક્રિયાઓ (આવશ્યક) નું વર્ણન છે.
કર્મના ઉયે કરીને જીવ ચારગતિરૂપ સંસારમાં ભ્રમણ કરે છે, અને તેથી વિવિધ દુઃખોના તીવ્ર દાવાનળથી સંતપ્ત થ ય છે. એવા જીના હિતને માટે ભગવાને દ્વાદશાંગ રૂપ પ્રવચનમાં ધર્મને ઉપદેશ આપે છે તે ધર્મ અમૃતરસના સમુદ્રના જે અનંત સુખના સ્થાનમાં (મોક્ષમાં) પહોંચાડનારે છે. તે ધર્મ બે પ્રકાર છે. (૧) અનગારધર્મ, (૨) અગારધર્મ—ગૃહસ્થ ધર્મ. ઔપપાતિક સૂત્રમાં કહ્યું છે કે–
જે વડે સમસ્ત કર્મોને ખપાવીને સિદ્ધ ભગવાન સિદ્ધગતિને પામે છે, તે ધર્મ બે પ્રકારના છે: (૧) અગારધર્મ, (૨) અનગારધર્મ.
(૨) સંપૂર્ણ રૂપે (દ્રવ્ય-ભાવથી) મુડિત થઇને ગૃહનો ત્યાગ કરીને અનગાર (સાધુ)પણાને પ્રાપ્ત થવું–સર્વ પ્રકારના પ્રણાતિપાતથી વિરક્ત થવું, સર્વ પ્રકારના મૃષાવાદથી વિરત થવું, સર્વ પ્રકારનાં અદત્તાદાનથી વિરત થવું, સર્વ પ્રકારનાં મૈથુનથી વિરત થવું, સમસ્ત પરિગ્રહથી વિરત થવું, સમસ્ત રાત્રિભેજયથી વિરત
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
થવું એ અનગારધર્મ છે. હું આયુષ્મન્ ! આ ધર્મનું પાલન કરનારા નિર્પ્રન્થ અને નિસ્ટ્રેન્થીએ (આર્યાએ) ભગવાનની આજ્ઞાના આરાધક છે.
અંગસૂત્ર (૧૧) કા નિરૂપણ
(૧) અગારધમ ભગવાને ખાર પ્રકારનેા કહ્યો છે; તે આ પ્રમાણેઃ—પાંચ અણુવ્રત, ત્રણ ગુણુવ્રત અને ચાર શિક્ષાવ્રત
પાંચ અણુવ્રત આ પ્રમાણે:—(૧)
સ્થૂલ પ્રાણાતિપાતથી વિરમણ, (૨) સ્થૂલ મૃષાવાદથી વિરમણ, (૩) સ્થૂલ અદત્તાદાનથી વિરમણ, (૮) સ્વદારસ તાષ, (૫) ઈચ્છાપરિમાણુ,
ત્રણ ગુણવ્રત આ પ્રમાણે:-(૧) અનર્થ દંડના ત્યાગ કરવે, (૨) દિશાઓમાં જવા મર્યાદા કરવી, (૩) ઉપભાગ-રિભેગની મર્યાદા કરવી.
ચાર શિક્ષાવ્રત આ પ્રમાણે: (1) સામાયિક (ર) દેશાવકાશક (દિશાઓમાં અવાન્તર મર્યાદા કરવી), (૩) પાષધેાપવાસ ( પેસા ) કરવા, (૪) અતિથિસ વિભાગ. અન્તિમ–મારગ્રાન્તિક-સલેખના, ઝૂસણા, આરાધના,
હું આયુષ્યમન્! એ અગાર ધર્મ છે, અને જે શ્રમણેાપાસક અથવા શ્રમણેાપાસિકાએ ધર્મનું પાલન કરે છે (કરતાં વિચરે છે), તે જિનેન્દ્ર ભગવાની આજ્ઞાનાં આરાધક છે.
જ્ઞાતાધ કયાંગ નામના છઠ્ઠા અંગમાં અનેક પ્રકારની જ્ઞાન અને ધર્મની કથાએા દ્વારા ચિત્રિત કરેલા સાધુઓના શ્રુત-ચારિત્રરૂપ ધર્મને સમજાવતાં ભગવાને એવી પ્રરૂપણા કરી છે કે સકવિરતિરૂપી સમ્પત્તિથી શૈાભાયમાન સયત (સાધુ)જ એવા મેક્ષપદને પ્રાપ્ત કરે છે, કે જ્યાં સાંસારિક દુઃખાવા લેશ માત્ર નથી, જ્યાંથી ક્રી જન્મ લેવા પડતા નથી, અને જે અનંત સુખેનું ધામ છે. પરન્તુ જેએ સકવિરતિની સાધના કરવામાં સમ નથી, અને સંસારરૂપી વિકટ અટવી (વન)માં ભ્રમણ કરવા રૂપ વિવિધ કષ્ટોથી તરફડી રહ્યા છે, એ ભવ્ય પ્રાણીઓના ઉપકારને માટે શ્રાવકધર્મ સમજાવવાના ઉર્ફેશ્યથી અનેક શ્રાવકોનાં ચિત્રેનું ચિત્રણ કરતાં ‘ ઉપાસકદશા ’ નામક આ સાતમા અગને પ્રારંભ કરે છેઃ-‘તેનું વાહેí' ઇત્યાદિ.
મહિના, વ, આદિ રૂપે જેનુ કલન (નશ્ચય) તત્ત્વજ્ઞા કરે છે તેને કાલ કહેવાય છે. અથવા આ પખવાડીયાનુ છે, ' · આ મહિનાનું છે, એ પ્રમાણે કલન (હણુત્રી–સંખ્ય )ને કાળ કહેવામાં આવે છે; અથવા કલાએ (સમયે!) ના સમૂહને કાળ કહે છે; પરન્તુ ભગવાને નિશ્ચય-કાળનું વનારૂપ લક્ષણ કહ્યુ` છે અર્થાત જે દ્રવ્યની પર્યાયાને નવી જુની કરે છે તે નિશ્ચયકાલ છે
જે સમ્યક્ પ્રકારે ચાલી રહ્યો છે, તેને સમય કહે છે.
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
८
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમય પરૂપણા
સમયની પ્રરૂપણુ આ પ્રમાણે છે :
પ્રયાગને જાકાર, કામને પૂરું કરી નાખનાર, બળવાન, જુવાન અને અત્યંત નિપુણ વણકરને છેક વસ્ત્ર થી સાડી આદિને પકડીને એટલી ઉતાવળથી ફાડી નાંખે કે જેનારાઓને એમ જ પ્રતીત થાય કે આખું ને આખું કપડું એકી સાથે ફાડી નાખ્યું છે, પરંતુ એમ થતું નથી. સંખ્યાત તંતુઓનું કપડું બને છે, અને જ્યાં સુધી ઉપરના તંતુઓ ન તૂટે ત્યાં સુધી નીચેના તંતુએ તૂટી શક્તા નથી. એથી કપડું ફાટવામાં કાળનો ભેદ અવશ્ય થાય છે. જેમ એક બીજાને ચેટી રહેલી કમળની સો પાંદડીઓને કેઈ નિપુણ અને બલવાન વ્યકિત એકદમ સેય આદિથી છેદી નાંખે છે, તે વખતે પણ સહસા એમ જ પ્રતીત થાય છે કે સેએ પાંદડી એકી સાથે છેદાઈ ગઈ છે, પરંતુ એ પણ ભ્રમ જ છે, કારણ કે જે સમયે પહેલી પાંદડી છેદઈ હતી તે સમયે બીજી પાંદડી છેદાઈ નહોતી અને જ્યારે બીજી છેદાઈ હતી ત્યારે ત્રીજી છેદાઈ નહતી, તેથી વસ્તુતઃ બધી પાંદડીઓનું છેદન ક્રમશઃ થયું છે. અથવા જેમ આજકાલ ટેલીગ્રાફિક ઓફીસ વગેરેમાં એક જગ્યાએ તાર ખટખટાવતાંજ હજારે કેસ દૂર સુધી તે અવાજ એકજ સમયે ચાલ્યા ગયે એમ પ્રતીત થાય છે, પરંતુ તેમાં સૂક્ષમ ક્રમ અવશ્ય હોય છે. એ જ પ્રમાણે કપડાની બાબતમાં પણ સમજવું. (એ તે કહેવામાં આવ્યું છે કે કપડું સંખ્યાત તંતુઓનું બનેલું છે, પરંતુ) એક એક તંતુમાં પણ સંખ્યાત–સંખ્યાત પહમ (વા) છે. એ રૂવામાં પણ ઉપરનાં રૂંવાં પહેલાં છેદાય છે ત્યાર પછી તેની નીચેનાં રૂવાં છેદાય છે. અનંત પરમાણુઓની વિશિષ્ટ પ્રકારની પરિણતિ (એક સાથે મળી જવું તે) ને સંઘાત કહે છે. એવા અનંત સંઘતેનો એક સમુદય થાય છે. અનંત સમુ દયેની એક સમિતિ થાય છે, અને એવી અનંત સમિતિઓ જ્યારે સંગઠિત થાય છે, ત્યારે એક વસ્તુનું ઉપરનું રૂવું બને છે. એ બધાનું છેદન ક્રમશઃ થાય છે. અર્થાતુ તંતુના પહેલા રૂંવા(ની પહેલી સમિતિના પહેલા સમુદાયન પહેલા સંઘાત)નું છેદન થવામાં જેટલો સમય લાગે છે, તેને પણ અત્યંત સૂક્ષમ અંશ એ સમય કહેવાય છે.
તાત્પર્ય એ છે કે વસ્ત્ર ફાડનારમાં અચિય શક્તિ હોવાને કારણે પ્રતિસમયે અનંત પરમાણુઓના સંઘાતનું છેદન થઈ શકે છે, પરંતુ એ બધા સંઘતેને એક સ્કૂલ સંઘાત કહેવામાં આવે છે, એવા સ્થૂલતર સંઘાત એક એક સંવામાં અસંખ્યાત હોય છે, અનંત નહિ, તેથી એ સંઘાતાને ક્રમશ છેદવા જતાં અસંખ્યાત સમયમાં જ એક રૂંવાનું છેદન થાય છે. તેથી એક રૂંવાના છેદનમાં જેટલા કાળ લાગે છે, તેને અસંખ્યાતમે ભાગ એક સમય કહેવાય છે.
જે કે સમય શબ્દનો અર્થ આ પ્રમાણે છે, તે પણ એટલા સૂરમતમ અંશમાં ચંપા નગરીનું અસ્તિત્વ અને આર્ય સુધમાં સ્વામીનું પધારવું થઈ શકતું નથી, તેથી અહીં ‘સમય’ શબ્દનો અર્થ હીયમાન રૂ૫ લેવું જોઈએ; તે સમય શબ્દ અહીં વ્યર્થ નથી.
એ કાળે અર્થાત ચોથા આરામાં જ્યારે મહારાજ કેણિકનું રાજ્ય હતું અને એ હીયમાનરૂપ સમયમાં ચંપા નામની પ્રસિદ્ધ નગરી હતી.
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
જે ગમન ન કરે તેને નગ કહે છે, એટલે કે વૃક્ષ અને પત. પરન્તુ પ્રાસાદ (મહેલ) આદિ પણ વૃક્ષ અને પર્વતેની પેઠે ઉંચા તથા અચલ હાય છે. તેથી તેને પણ નગ કહેવામાં આવે છે. એ નગ (પ્રાસાદ આદિ) જેમાં હાય છે તે નગરી કહેવાય છે.
અથવા, “ પુણ્ય અને પાપની ક્રિયાઓના જ્ઞાતા, દયા અને દાનની પ્રવૃત્તિ કરનારા, વિવિધ કલાઓમાં કુશળ પુરૂષા, તથા ચારે વર્ણવાળાએ જેમાં નિવાસ કરતા હાય અને જેમાં ભાત-ભાતની ભાષાએ ખેલાતી હાય, તેને નગર કહે છે ” એજ લક્ષણ નગરીનું છે. ‘નયરી’ શબ્દની છાયા ‘નકરી' પણ થઇ શકે છે. નકરીનેા અર્થ એ છે કે જેમાં ગાય ભેંસ આદિ ઉપર અઢાર પ્રકારના લેવાતી હાય.
કર અથવા જકાત ન
ચંપાનગરી કા વર્ણન
ચંપાનગરીનું વર્ણન આ પ્રમાણે છે.
મધ્ય લેકમાં અસંખ્યાત દ્વીપસમુદ્ર છે. એ બધાની વચ્ચે એક લાખ યેાજનના વિસ્તારવાળે જમૂદ્રીપ છે. જમ્મૂ દ્વીપના દક્ષિણ ભારતમાં અંગ નામને દેશ છે. એ દેશમાં નિયમપૂર્ણાંક પ્રાણીમાત્ર પર અનુક ંપા ધારણ કરનારી ચંપા નામની નગરી હતી. ત્યાંના શ્રાવકે જીવ–અજીવ તત્ત્વના જ્ઞાતા; પુણ્ય-પાપના જાણવાવાળા, આસત્ર સવર નિર્જરા ક્રિયા અધિકરણ બંધ મે ક્ષમા કુશળ દેવાદિની સહાયતાની પરવા કર્યા વિના પેતાનાં કબ્યામાં લાગી રહેવાને કારણે અદ્દીન મનવાળા, વૃદ્ધિજીવિકા આદિ કલાન્તર વ્યાપારવાળા હૈવાને કારણે લેવા-દેવામાં પ્રવૃત્ત ચાર. ચાડિયા, લંપટ અદ્દિના અભાવને કારણે અથવા પેાતાની શૂરવીરતા, ઉદારતા આદિની અધિકતાને કારણે નિર્ભય, દાન દેવાને માટે સદા પોતાના ઘરના ખારણાં ખુલ્લાં રાખનારા, નિગ્રન્થ પ્રવચનમાં શકકાંક્ષા અને જુગુપ્સા (દુગ્ગુ'છા)થી રહિત, અર્થનું શ્રવણ કરવાથી લબ્ધા, અની ધારણા કરવાથી ગૃહીતા, સદિગ્ધ વિષયમાં પ્રશ્ન કરવાથી પૃષ્ટા, પૂછેલા અર્થને સમજી લેવાથી અભિગૃહીતા, રૂત્યંચૂત અને જાણી લેવાને કારણે ગિનિશ્ચિતા, અને દેવતાઓ દ્વારા પણ નિન્ધ—પ્રવચનથી ચલાયમાન ન થાય તેવા હતા. એમનાં હાડહાડમાં અને મજ્જાએ મજ્જામાં જન ભગવાનના ગેમ રમણુ થઈ રહેલા હતે. તેઓ પેાતાનાં પુત્ર અને પત્ની આદિને પણ એમ સમજાવતા હતા:
હું આયુષ્યમતા ! એ નિશ્ચેન્થ પ્રવચન જ પરમા છે, બાકી બધા અન છે. ધનધાન્ય, સુત-સુવણું, પત્ની-પરિવાર, પ્રાજ્ય-રાજ્ય, એ બધુ ક્ષણભંગુર છે, પરિણામે દુ:ખદાયી છે અને નિગ્રન્થ–પ્રવચનના પથના કટકા છે; તેથી એ બધુ ત્યજવાયોગ્ય છે. કષાયેથી કલુષિત જે હૃદય છે તે નથી અહીંનું કે નથી. તહીનું–ખે લેાકથી ભ્રષ્ટ છે, તેથી સ્વપ્નમાં પણ જરાએ શ્રેય પ્રાપ્ત થવાનું નથી. તેથી મૃત્યુ થયા પછી ઘરની ડહેલી સુધી સાથ કરનારી સ્ત્રી અને ચિત્તા સુધી સાથ કરનારા પુત્રાની નિસ્સારતાને અનુભવ કરી અને સંસારથી ઉત્પન્ન થયેલા ભીષણ ભયને દૂર કરવાને માટે એ નિર્ગુન્થ-પ્રવચનને આશ્રય છે.
"
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૧૦
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ શ્રાવકે અભયદાન, સુપાત્રદાન અને મરતા જીવને બચાવવામાં સહા તત્પર રહેતા હતા, શીલવ્રત, ગુણવ્રત અને વૈરાગ્યથી યુક્ત હતા, આઠમ ચૌદશ પાખીના પિષધપવાસ (પિસા) કરનારા હતા, પિરસી આદિનાં પ્રત્યાખ્યાન કરનારા હતા અને ૪ આઢયથી માંડી અપરિભૂત હતા.
એવી એ ચંપાનગરી છે, જેમાં બારમા તીર્થકર શ્રી વાસુપૂજ્યનાં પાંચ કલ્યાણ થયાં હતાં. એ કલ્યાણકે આ પ્રમાણે – (૧) ગર્ભ, (૨) જન્મ (૩) દીક્ષા, (૪) કેવલજ્ઞાન, (૫) મોક્ષ. દે - (૧) ગર્ભ, (ચવન), જેઠ વદ નેમને દિવસે, શતભિષફ નક્ષત્ર, કુંભ રાશિમાં, અર્ધ રાત્રિને સમયે દસમા દેવલેક (પ્રાણત)માંથી થયે હતે.
(૨) જયા માતા અને વસુરાજ પિતાથી જન્મ થયે હતે. ફાગણ વદ ચૌદશને દિવસે ઉક્ત નક્ષત્ર અને રાશિમાં જન્મ થયો હતો. ભગવાનનું ગોત્ર કશ્યપ અને વંશ ઈક્વાકુ હતો.
(૩) દીક્ષા કલ્યાણકના માસ, તિથિ, ફાગણ વદ ચૌદશનાં હતાં. દિવસના ચોથા પહેરમાં દીક્ષા લીધી હતી. વિહાર–વનીપકના અશોક વૃક્ષનું તળ દીક્ષાસ્થાન હતું.
(૪) પાટલિ વૃક્ષની નીચે કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું હતું. પૂર્વાણને સમય હતે છવાસ્થ અવસ્થા નવમાસ રહી, તે મેળ મેળવવાથી માલમ પડી આવશે.
(૫) નિર્વાણ કલ્યાણ અષાઢ સુદી ચૌદશના મધ્યાહ્ન પછીના (અપરાણુ) સમયમાં થયું. નzત્રાદિ દૂધ જણાવ્યા તે પ્રમાણે હતાં,
ત્યાં સિદ્ધાંતનું અનુશમન કરનારા બાળકે સર્વાર્થસિધ્ધ મુહૂર્તમાં ઉઠીને “મેકકાર' મંત્રને પાઠ કરી ચૌદ નિયમે અને ત્રણ મનોરથનું ચિંતન કરી શારીરિક કૃત્યથી નિવૃત્ત થઈ માતા-પિતા આદિ વડીલોને વિનય કર્યા પછી ગુરૂઓની પાસે આવી “તિફનુત્તો'ના પાઠથી તેમને વંદન કરતા હતા, અને એમના મુખથી માંગલિક તથા વ્યાખ્યાન સાંભળતા હતા.
એ નગરીમાં વિશિષ્ટ પ્રભાવવાળા બારમા તીર્થંકર દેવાધિદેવ શ્રી વાસુપૂજ્ય ભગવાનના પવિત્ર વંશપરંપરામાં ઉત્પન્ન થયેલા બૃહદ્વસુ નામના રાજાના રાજયમાં એક વખત દેવકૃત મરકીને ઉપસર્ગ થયે હતું તે વખતે ચાતુર્માસમાં વિરાજમાન જય કીર્તિ મુનિએ બતાવેલું આયંબિલનામનું વ્રત કરવાથી એ ઉપસર્ગ શીધ્ર નષ્ટ થઈ ગયો હતો. એને વૃત્તાંત આ પ્રમાણે છે
વિશેષ પ્રભાવશાલી બારમા તિર્થંકર દેવાધિદેવ ભગવાન વાસુપુજ્યની ત્રણ લેકમાં શ્રેષ્ઠ વંશપરંપરામાં ભદ્રવસુ નામને એક રાજા થઈ ગયું છે. એ રાજા એક સમયે ચંદ્રમાના છ પ્રકાશથી પ્રકાશમાન શત્રિમાં પિતાના સામતે તથા પરિવારના માણસો સાથે છત પર બેસીને ચંદ્રમાની શોભા જોઈ રહ્યો હતો તે જોતાં ખસમયમાં જ એક તારે તૂટી પડયે. રાજાને એ ઉદાહરણથી સંસારની અસારતાનું ભાન થયું અને તે તત્કાળ વિરક્ત થઈ ગયે.
તેણે કઈ પણ રીતે રાત વીતાડી, અને પ્રાત:કાળ થયા કે તુરત તેણે પિતાના મેટા પુત્ર બૃહદસુને રાજય સોંપી દીધું તથા પિતાના નાનાભાઈ ચંદ્રવસુને સિંધુ દેશની સિદ્ધા નામની નગરી આપી દીધી. પછી પિતે દીક્ષા લઈને કયાંક તપસ્યા કરવા ચાલ્યા ગયે.
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૧૧
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધા નામની નગરીનું રાજય પહેલેથી જ ભદ્રવસુએ તેના રક્ષણ માટે પ્રથમ કીર્તિને સેંપી દીધું હતું. પૃથકીર્તિના પૂર્વભવના મિત્ર ધરણંદ્રદેવે તેના પર પ્રસન્ન થઈને તેને અપરાજિત નામનું એક અસ્ત્ર આપ્યું હતું. એ દિવ્ય અસ્ત્રના પ્રભાવથી પૃથકીર્તિ સદા વિયી રહેતું હતું. કેઈવાર કેઈથી હારતે નહિ.
ચંદ્રવસુ રાજા બ્રડતસુની સહાય લઈને સિદ્ધા નગરી પર અધિકાર બેસાડવા લાવ-લશ્કરની સાથે ચાલી નીકળ્યા. ચંદ્રવસુ ભારે પુણ્યાત્મા હતા. તેના પુણ્યના પ્રભાવથી પૃથકીર્તિના અપરાજિત અસ્ત્રની બધી શકિત નષ્ટ થઈ ગઈ. તે યુદ્ધમાં હારી ગયે. પ્રજાના દુશ્મન અને ન્યાયથી ભ્રષ્ટ પૃથકીર્તિને પશુઓની પેઠે માર મારવામાં આવ્યું અને માર ખાતાં ખાતાં–તેને દમ નીકળી ગયે. ચંદ્રવસુએ એ નગરી પર નિષ્ક ટક રાજ્યશાસન આરંભ કરી દીધે.
ધરણેન્દ્રદેવ પિતાના લાંબા સમયના મિત્રને મૃત્યુ જાણી ક્રોધની આગથી બળવા લાગ્યા. તેણે ચંપાના રાજાનેજ મિત્રના મૃત્યુને કારણે માળે, તેથી ચંપામાં મહામારીની બિમારી ફેલાવી દીધી. પ્રજામાં “ત્રાહિ-ત્રાહિ” પિકાર પડવા લાગ્યા. મરકીના ડરથી લેક પકાર કરવા લાગ્યા – “હાય ! મૂઆ ! બધુજને ચાલ્યા ગયા હાયરે ભાગ્ય! શું કરવું? ક્યાં જવું? કેને આશ્રય લે?' એ પ્રમાણે પિકાર અને વિલાપ કરતા નગરીના લેકે અહીં-તહી, જ્યાં જેને ફાવ્યું તેમ પિતા-પિતાને જીવ બચાવવાને નાસી ગયા
રાજા બૃહદસુ પણ પિતાનાં કુટુંબીઓ તથા બીજા પરિવાર સાથે નગરી છેડીને બહાર જઈ વસ્યા.
વિવિધ લબ્ધિઆના ધારક અનેક સાધુઓથી યુકત જયકીર્તિ નામક આચાર્યનું ચોમાસું આ વર્ષે ચંપાનગરીમાં જ હતું. એક વાર આચાર્યના શિખે ગોચરીને માટે નગરીમાં પધાર્યા, પરંતુ નગરી સુની હતી. એક પણ ગૃહસ્થ નગરમાં નહોતું. છેવટે શિષ્યોને ગે ચરી લીધા વગર ઉપાશપમાં પાછા ફરવું પડ્યું. આચાર્યે કહ્યું: રે આયુષ્યનું ભિક્ષા ન મળી, તે તેમાં ચિંતા જેવું શું છે? “તોત્તિ આદિવાસી અર્થાત્ જે ભિક્ષા ન મળી તે આપોઆ૫ તપસ્યા થઈ ગઈ. એ પ્રમાણે અચાર્ય મહારાજને ઉપદેશ સાંભળીને સાધુઓ સુધા–પરીષહને સહન કરે છે. આચાર્ય મહારાજ પણ પતે પરીષહને સહન કરે છે. અહીતે પરીષહને જીતતાં-જીતતાં તેમનાં ઘનઘાતી ચારે કર્મ નષ્ટ થઈ ગયાં અને તેમને કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઈ.
કેયલજ્ઞાનનો મહોત્સવ થયે. આકાશમાં દુંદુભિ બજવા લાગ્યાં. રાજા બહએ દુભિને અવાજ સાંભળીને દેવતાઓ આવ્યા હોવાનું જાણી લીધું..
તેણે સામંતને પૂછ્યું કે “આજે અહીં દેવતાઓ કેમ આવ્યા છે? સામંતે કેવલીને બધે વૃત્તાંત રાજાને સંભળાવ્યું. નગરીમાં શાન્તિ થાય તેવી અભિલાષાવાળે રાજા પરિવાર અને સામન્તની સાથે કેવલી ભગવાનની પાસે આવ્યું. તેણે ધર્મદેશના સાંભળીને નગરીમાં ફેલાયેલી મહામારીની બિમારી શાન્ત થવાને ઉપાય ભગવાનને પૂછે
ભગવાને કહ્યું–જે ભવ્ય જીવ આસો વદ આઠમને દિવસે આંબીલ નામની તપસ્યા કરે છે, અને જે પૂજાણીથી જમીન પૂછને પૂર્વ અથવા ઉત્તર દિશા તરફ મોટું કરી બેસીને તથા દેરા સાથે મુખવઝિકા મુખ પર બાંધી પિતાની ઇન્દ્રિયેને વશ કરી ભગવાન વાસુપૂજ્યનું સ્મરણ કરે છે. તેને મરકી આદિ ઉપસર્ગજન્ય બધા રોગો શીધ્ર શાન્ત થઈ જાય છે.
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૧
૨
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજાએ પૂછ્યું ભગવન્ ! આંખીલ તપ કેવા પ્રકારના હોય છે ?
ભગવાને ઉત્તર આપ્યું- વિગયરહિત ચેાખા અથવા સેકેલા ચણા આદિ લુખ્ખા-સૂકા અનને અચિત્ત જળમાં નાંખી એક આસને દિવસમાં એકવાર આહાર કરવા—ખાવું, એ આંખીલતપ કહેવાય છે. કહ્યું છે કે—
“ વિગય રહિત ચાખા અથવા સૈકલા ચણા આદિ લુખ્ખા—સકા ાનને ચિત્ત જળમાં નાંખી એકવાર ખાવું, તેને ખીલ વ્રત સમજવું જોઈએ. ”
જો મહામારીના ઉપસની શાન્તિ ઈચ્છતા હૈા તે અ આંખીલ તપ અને ધ્યાન, કાલે આવતી આસા વદ આઠમે બધા નગરનિવાસીએ પાસે કરાવે, અને તમે પોતે પણ કરે કેવલી ભગવાન્ રાજાને એ પ્રમાણે કહીને કાલક્રમે મેક્ષે પધાર્યાં. રાજાએ કેવલી ભગવાનની આજ્ઞાનુસાર એ વ્રત પાતે કર્યું અને જનતા પાસે પણ કરાવ્યું.
એ વ્રતના પ્રભાવથી બધા ઉપદ્રવ શીઘ્ર દૂર થઇ ગયા, અને રાજા કુટુબીજના સામન્તા તથા નગરનિવાસીએ સાથે ધર્મના અનુરાગી થઇ પહેલાંની પેઠે ચંપા નગરીમાં નિવાસ કરવા લાગ્યા
આ એ ચપાનગરી છે જેમાં નિવાસ કરનારા પ્રતિષ્ઠિત શેઠ જિનદાસની સુભદ્રા નામની અનુપમ સુદરી અને જિનધ પરાયણુ પુત્રી હતી. તે સુખપર દોરા સાથે મુખસ્ત્રિકા બાંધી, અને પૂજણી લઇ નમસ્કારપૂર્વક બેઉ સમયસવાર-સાંજ સામાયિક પ્રતિક્રમણ કરતી હતી અને અર્જુન્ત ભગવાનનું સદા સ્મરણુ કર્યાં કરતી હતી.
એક વખતે એક મુસાફર તેનાં રૂપ લાવણ્ય શીલ અને યૌવન આદિ સદ્ગુણા પર મેહિત થઇ ગયે.. જોકે તે ધન કમાવાને માટે આબ્યા હતા, તે પણ આડંબર કરીને ધર્મીના નાક જેવા બની બેઠા, તે રાજ યથાકાળે દેારા સહિત સુખવસ્તિકા સુખપર બાંધીને પૂજણી સાથે સામાયિક પ્રતિક્રમણ આદિ ગુરૂવંદના સુધીની બધી ક્રિયાએ કરવા લાગ્યા, નીતિમાં કહ્યું છે કે“જે વર; કુળ, ધન, વય, વિદ્યા, ધર્મ, શીલ, સુંદરતા એ સાત ગુણાથી યુક્ત હાચ તે વરને પિતા બધા ગુણૈાથી યુકત રૂપ અને લાવણ્યથી ભરપૂર કન્યા આપે.”
પરન્તુ તેના આ આડંબરપૂર્ણ આચરણથી જિનદાસ તેના પર માહિત થઇ ગયા, તેથી તે લગ્નની જૂની ચાલ-રીતિ ભૂલી ગયા, ને તેના આડ ંબરી ધર્માત્માપણાથી આકર્ષાઇ ગયે. તેને ખબર નહાતી કે બુદ્ધદાસ કટ કરી રહ્યો છે. તેણે તેને જૈનધર્મના અનુયાયી માની લીધે. વસ્તુતઃ બૌદ્ધ, સ્યાદ્વાદથી શૂન્યહૃદય, બુદ્ધિહીન, મિથ્યાવાદથી આત્મગૌરવને નષ્ટ કરનાર અને યથાનામ તથા ગુણવાળાએ યુદ્ધદાસને જિનદાસે પેાતાના સ્વભાવથી ભદ્રા એવી સુભદ્રા નામની પુત્રીને લગ્નવિધિથી શીઘ્ર પરણાવી દીધી, અને વિવિધ પ્રકારનાં રત્નો, સુવર્ણ, હીરા આદિનાં આભૂષણા, દાસ-દાસી, આસન, વાહન આદિ, તપ પૂજણી દેરાસહિત સુખસ્ત્રિકાથી Àાભાયમાન કરીને કુળની રીતિને અનુસાર સમાનપૂર્વક સાસરે મોકલી દીધી.
સુભદ્રા સાસરે આવ્યા પછી પણ જન્મસિદ્ધ સામાયિક-પ્રતિક્રમણ આદિ ક્રિયા પૂર્વવત્ કરતી હતી. કહ્યું છે કે—
“તે ત્યાં પણ સામાયિક-પ્રતિક્રમણ ઉભયકાળ નિયમપૂર્ણાંક કરતી હતી, અને જીવરક્ષા, અભયદાન તથા સુપાત્રદાન પણ કરતી હતી.” એમ પણ કહ્યું છે કે
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૧૩
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
“લેકમાં તેઓ ધન્ય છે કે જેઓ જિનધનું પાલન કરે છે, પરન્તુ તે ધન્યમાં પણ ધન્ય છે કે જેઓ વિદેશ ગયા છતાં પણ ધર્મોનું પાલન કરે છે.”
સુભદ્રાની સાસુએ એમ માન્યુ` કે જો કે સુભદ્રા સદાચારિણી છે અને સ્તુતઃ ઉભયકુલતારિણી છે, તે પણ પાતાના કુળથી વિરૂદ્ધ આચરણ કરે છે. તેણે કહ્યુ, “પુત્રી ! આપણા ઘરમાં બુદ્ધદેવની ઉપાસના થાય છે, માટે તું પણ તેમનીજ ઉપાસના કર્યાં કર.” જયારે સાસુએ તેને એ પ્રમાણે કહ્યુ ત્યારે તે પોતાના પતિનું બધું કપટપૂર્ણ રહસ્ય સમજી ગઇ. તેણે નિશ્ચય કર્યાં કે દૈવગતિથી આ ન થવી જોઇતી ભાવતવ્યતા થઈ છે, તે પણ મારે મારા ધર્મના ત્યાગ ન કરવા જોઇએ.” એ પ્રમાણે નિશ્ચય કરીને તે પેતાના સમય વ્યતીત કરવા લાગી. પોતાના કુળથી વિરૂદ્ધ આચરણુ જોઇને તેની સાસુ જોકે સુભદ્રા ઉપર ચીઢાતી હતી, તે પણ તે કેઇ કારણ વિના કશું કહી શકતી નહેાતી; તેથી તે ચૂપ રહી.
એક વાર એક મહાન જિનકલ્પી મુનિ ગેચરીને માટે સુભદ્રાને ઘેર પધાર્યાં. તે જ્યાં ભિક્ષા આપવાને માટે મુનિની સમીપે આવી, ત્યાં તેણે જોયું કે મુનિની આંખમાં કાંઇ રજ—છુ પડયું છે, તેથી એમની આંખને ઇજા થવાના સંભવ છે. તેણે વિચાર્યું કે–તેને કાંઇ ઉપાય જરૂર કરવા જોઇએ. સુભદ્રાએ ચતુરાઇથી મુનિની આંખમાંનું કશુ પોતાની જીભ વડે કાઢી નાંખ્યુ, એ વખતે બેઉનાં મસ્તક પરસ્પર અડકી ગયાં હતાં, તેથી સુભદ્રાના કપાળમાંને ચાંદલા મુનિના કપાળને ચાંટી ગયે. સાસુને મરજી મુજબની તક મળી ગઇ. તેણે ક્રુદ્ધ થઈને પુત્રને ખેલાવ્યે અને કહ્યુઃ “જો, આ કુલટાએ આવુ કરતૂત કરીને કુળને કલકિત કર્યુ છે.” સુભદ્રાએ જ્યારે વાત સાંભળી ત્યારે તે શાન્તિપૂર્વક કાયોત્સર્ગ કરવાને માટે ધ્યાન ધરીને બેસી ગઇ. શાસનદેવી સુભાદ્રાની ભકિતથી પ્રસન્ન થઈને પ્રકટ થઈ અને મેલી: 'બસ, કાયેત્સર્ગી રહેવા દે, તારી ઉપર લાગેલુ કલક કાલે દૂર થઇ જશે,' શાસનદેવી પ્રતિબેાધિત થતાં સુભદ્રાએ કાયાત્સ પાર્યાં.
દ્વારા
પ્રભાત થયુ. દ્વારપાળ નગરના દરવાજો ઉઘાડવા આગ્યે, પણ અચાનક આ શું થઈ ગયું ? દ્વારપાળના લાખા પ્રયત્ન છતાં પણ દરવાજો જરાએ ચસકા પણ નહીં ! બધા લેકે આશ્ચય ચકિત થઇ ગયા. રાજા જીવશત્રુને કાને એ વાત પહોંચી, એ વખતે આકાશવાણી થઈ “જો કેાઈ પતિવ્રતા શીલવતી શ્રી કાચા સૂતરના તાંતગુાથી ચાળણીમાં પાણી કાઢીને સીચે તે દરવાજો ઉઘડી શકશે, અન્યથા નહીં” આકાશવાણી સાંભળીને પેાતાને સતી સમજનારી અનેક સ્રિએ આવી પણુ બધી નિષ્ફળ થઇ, ત્યારે સુભદ્રાએ સાસુ પાસે આજ્ઞા માંગી કે “મને કુવામાંથી જળ કાઢીને ઘરવાજા પર છાંટવા દે” સાસુ ખાલી: અમારા પવિત્ર કુળને ફરીથી કલંક ન લગાડ” અને તેણે સુભદ્રાને જવા ન દીધી
ત્યારબાદ શીલના પ્રભાવથી ફરીથી એવી આકાશવાણી થઈ કે ન્હે શીલવતી પતિવ્રતા સુભદ્રા ! તું જળ ખેંચીને દરવાજાને છાંટ !” બા આકાશવાણી સાંભળીને સુભદ્રાએ કાચા સૂતરે ખાંધેલી ચાળણીથી કુવામાંથી જળ કાઢ્યું અને જ્યાં તેણે તે જળ દરવાજા પર છાંટ્યુ ત્યાં તે સહસા નગરના ત્રણે દરવાજા ઉઘડી ગયા !
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૧૪
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
પછી શાસનદેવીએ આકાશવાણીમાં ફરીથી કહ્યું: સુભદ્રા સિવાય બીજી કોઈ સતી હોય તો તે ચોથે દરવાજે ઉઘાડે પરંતુ સુભદ્રા સિવાય એક પણ સ્ત્રી દર વાજે ન ઉઘાડી શકી. ત્યારે “હે રસુલ ! હે શીલવતી પતિવ્રતા ! તને ધન્યછે, ધન્ય છે ! એવા ધ્વનિથી આકાશમંડળ ગુંજી ઉઠયું. દેવતાઓએ શીલની સ્તુતી આ પ્રમાણે કરી –
“હે શીલ ! તું આનાયાસેજ સર્પને માળા, વિષને અમૃત, અગ્નિને શીતલ અને સિંહને હરિણ બનાવી દે છે. વધારે શું કહીએ ? જેઓ તારું આલંબન લે છે, તેમની આજ્ઞા અમે લેકે (દેવતાઓ) પણ શિરોધાર્ય કરીએ છીએ.
આ એજ ચંપા નગરી છે, જેમાં નિવાસ કરનારા મહારાજ શ્રેણિકના સુપુત્ર અશોકચંદ્ર અથવા કૃણિકે પિતૃશોકને કારણે રાજગૃહ નગરને ત્યાગ કરીને તેને રાજધાની બનાવી હતી, અને શેઠ સુદર્શને પિતાના શીલના પ્રભાવથી શૂળીને સિંહાસન બનાવી દીધું હતું. ચૌદ-પૂર્વ ધારી શય્યભવ સ્વામીએ શ્રુતજ્ઞાનના બળથી મનક નામના પુત્રનું છ માસનું આયુષ્ય બાકી રહ્યું સમજીને “આ બાલક છે માસમાં અપાર આગમ-સાગરને કેવી રીતે પાર કરી શકશે.” આવી કરૂણાથી તેને સરલતાપૂર્વક અધ્યયન કરવાને અર્થે, અને પાંચમા આરાના ભવ્ય જીના પણ હિતાર્થે, *પૂર્વેમાંથી તારણ કરીને દશ અધ્યયનનું દશવૈકાલિક સૂત્ર બનાવ્યું હતું
* “આત્મપ્રવાદ' નામના પૂર્વમાંથી “ષડૂછવનિકા” અધ્યયન, “કર્મપ્રવાદ પૂર્વમાંથી
જે નગરીમાં ભગવાન મહાવીરે “દેરાસહિત મુખવસ્ત્રિકા બાંધીને વિધિપૂર્વક સામાયિક કરવાથી અનન્ત કર્મોની નિર્જરા થાય છે” એવો ઉપદેશ મહારાજ કૃણિકને આપ્યું હતું, અને મેઘદત્ત શેઠ સાધુવેષની નિંદા કરવાથી ચાંડાલને પુત્ર થયે હતો, અને ક્ષય આદિ સેળ રોગથી એકી સાથે આક્રાન્ત થયે હતે; પછી મુનિને જોઈને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી તથા દીક્ષા ગ્રહણ કરી મેક્ષે ગયે હતે.
એ ચંપામાં રહેતા મહારાજ કુણિક એકવાર પ્રાતઃકાળના વાયુનું સેવન કરવાને ઘોડા પર સવાર થઈ બહાર નીકળ્યા હતા. એક સ્થળે કેટલાક કસાઈઓ એક બકરાને ચારે પગે બાંધી જમીન પર પટકી બહુ નિર્દયતાથી તેને મારી રહ્યા હતા. બિચારે પિઝેપણું” અધ્યયન, “સત્યપ્રવાદ પૂર્વમાંથી વાક્યશુદ્ધિ” નામનું અધ્યયન કાઢવામાં આવ્યું, અને “પ્રત્યાખ્યાન' પૂર્વની ત્રીજી વસ્તુમાંથી બાકીનાં બધાં અધ્યયને કાઢવામાં આવ્યાં. બકરે કરૂણાજનક ચીસે નખતે હતો અને ભયભીત દૃષ્ટિથી જોઈ રહ્યો હતે. મહાશજ તે એ દશ્ય જોઈને અત્યંત ક્ષુબ્ધ થઈ ગયા અને તેમણે કસાઈઓને વાજબી શિક્ષા કરી. તેમણે રાજગૃહમાં અને આખા રાજ્યમાં ઘેષણ કરાવીને દીન-હીન પ્રાણએનું રક્ષણ કર્યું હતું. જોઈ લેવું. - આ ચ પાનું વર્ણન છે. વિશેષ જિજ્ઞાસુઓએ ઔપપાતિક સૂત્રમાં સમ્યક્ પ્રકારે
એ ચંપા નગરીમાં પૂર્ણભદ્ર નામનું ચૈત્ય હતું. પૂર્ણભદ્ર દક્ષિણ ચક્ષનિકાયને સ્વામી છે. તે આ ચેત્યને સ્વામી હતા, તેથી તે ચિત્યનું નામ પણ પૂર્ણભદ્ર પડી ગયું હતું. ચારે બાજુએ વિવિધ પ્રકારનાં ફૂલ અને વેલીઓવાળા લીલા છમ ઉદ્યાનથી શોભિત સ્થાનને ચૈત્ય કહે છે. તેથી તે પણ ઔપપાતિક સૂત્રમાથી સમજી લેવું છે !
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૧પ
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુધર્મા ઔર જખ્ખસ્વામી કા પ્રશ્નોત્તર
તેoi #i૦” ઈત્યાદિ સુત્ર ૨ /
મૂળને અર્થ એ કાલે અને એ સમયે આર્ય સુધર્માસ્વામી (ચંપાનગરીમાં) પધાર્યા. જંબૂસ્વામીએ તેમની પર્થપાસના કરીને કહ્યું: “ભગવદ્ ! (યાવત્ ) મુકિતને પ્રાપ્ત થએલા શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે છઠા જ્ઞાતાધર્મકથાંગને એ અર્થ દર્શાવ્યું છે, પરંતુ હે ભગવન ! એ (યાવત) મુકિતને પ્રાપ્ત થએલા શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે સાતમા ઉપાસકદશાંગને શું અર્થ નિરૂપણ કર્યો છે?” આર્યસુધર્માસ્વામી બેલ્યા–હે જમ્મુ ! (યાવત) મુક્તિને પામેલા એ શ્રમણ ભગવન મહાવીરે સાતમાં અંગ ઉપાસક દશાનાં દશ અધ્યયને પ્રતિપાદન કર્યા છે, તે આ પ્રમાણે –(૧) આનન્દ, (૨) કામદેવ, (૩) ગાથા પતિ-ચુલનીપિતા, (૪) સુરદેવ, (૫) શુદ્રશતક, (૬) ગાથાપતિ કુંડકૌલિક, (૭) સદાલપુત્ર, (૮) મહાશતક, (૯) નંદિનીપિતા, (૧૦) શાલેયિકાપિતા.
જખ્ખ સ્વામીએ કહ્યું કે ભગવદ્ ! જે મુકિતને પામેલા મહાવીરે સાતમા અંગ ઉપાસકદશાના દસ અધ્યયન નિરૂપણ કર્યા છે, તે હે ભગવન્ એ શ્રવણ ભગવાન મહાવીરે પ્રથમ અધ્યયનને કે અર્થ નિરૂપે છે ? (૨)
ટીકાને અર્થ–સન્ન શબ્દની છાયા “અ” અને “મા” એમ બે પ્રકારની થાય છે. યથાર્થ તત્ત્વના જિજ્ઞાસુઓ દ્વારા જે પ્રાપ્ત કરવામાં આવે છે, તેને “ગ” કહે છે. અને “સાર્થ નો અર્થ સ્વામી છે. અથવા જે ત્યાગવા ગ્ય બધા ધર્મોથી પ્રથ અર્થાત ગુણે દ્વારા જે પ્રાપ્ત થાય તેને આર્ય કહે છે અથવા પાંચ ઈદ્રિયોના વિષયરૂપી કાષ્ઠને કાપી નાખનારા “આરા” ના જેવાં જે ત્રણ રત્ન છે, તે રત્નની જેમને પ્રાપ્ત થઈ છે તેને “આર્ય કહે છે. તાત્પર્ય એ છે કે જેની વૃત્તિ પૂર્ણરૂપે નિર્દોષ હાય તેને “આર્યકહે છે. કહ્યું છે કે મવિહિં ઈત્યાદિ. એ ગાથાને અર્થ ઉપરની પેઠે જ છે.
જેને જ્ઞાન દર્શન ચારિત્રરૂપ ધર્મ અથવા સ્વભાવરૂપ ધર્મ સુંદર (પ્રશસ્ત) હેય, એને સુધર્મા કહે છે. એ આર્ય સુધર્મા સ્વામી (ચંપામાં, પધાર્યા. રાવત-અહીં “વાવશબ્દથી એમ સમજવાનું છે કે- “ત્યારપછી આર્યજબૂ અણગાર, જેમને શ્રદ્ધા હતી, જે જિજ્ઞાસુ હતા, અને જેમને જિજ્ઞાસાને કારણે કૌતુહલ ઉભું થયું હતું, જેમને શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થઈ, સંશય (જીજ્ઞાસા) ઉત્પન્ન થયે હતા, અને કોનૂડલ ઉત્પન્ન થયું હતું, જેમને સારી પેઠે શ્રદ્ધા હતી, સારી પેઠે સંશય હતા, સારી પેઠે કૌતુહલ હતું, તે ઊભા થયા ઊભા થઈ જ્યાં આર્યસુધર્મા સ્વામી હતા, ત્યાં ગયા. ત્યાં જઈને આર્ય સુધર્માને દક્ષિણ તરફથી પ્રારંભીને ત્રણવાર પ્રદક્ષિણાપૂર્વક વંદના-નકાર કર્યા, વંદના નમસ્કાર કરીને આર્ય સુધર્માથી ન વધારે દૂર તથા ને વધારે નજીક શુશ્રષા અને નમસ્કાર કરી સામે સામે બેઉ હાથ જોડી વિધિપૂર્વક સેવા કરતા આ પ્રમાણે બોલ્યા :–
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભદન્ત શબ્દ કા અર્થ
‘ભંતે-ભદન્ત–ભગવાન એ સંબંધન છે. આ “ભદન્ત’ ના અર્થો – (૧) જેનાથી કલ્યાણ-સુખની પ્રાપ્તિ થાય, (૨) જે ભવ (સંસાને) અંત કરનાર હોય, (૩) જેનાથી આ સંસારને અંત થાય. (૪) જન્મ, જરા, મરણ આદિના નિમિત્તથી ઉત્પન્ન થનાર ભયને જેની દ્વારા નાશ થાય, (૫) જેમણે ભય ઉત્પન્ન કરનારા ભાગોનો અંત કરી નાંખ્યું હોય, (૬) જેમણે ભયને જીતી લીધું હોય, (૭) જેમણે ઈદ્રિ પર વિજય પ્રાપ્ત કરી લીધું હોય, અથવા (૮) જે સમ્યગ્દર્શન, અને સમ્યક્ ચારિત્રથી દેદીપ્યમાન હોય તેમને “ભદન્ત” કહે છે
આ વ્યુત્પત્તિઓ ઉપરાંત, નિરૂકત અને શાકટાયન આદિમાં બતાવેલી રીતિ - એને અનુસરીને બીજી જૂદી વ્યપત્તિઓ દ્વારા પણ ભદન્તને અર્થ કરી લે.
જે તપસ્યા કરે છે તેમને શ્રમણ કહે છે. ભગવાન મહાવીરે સાડા બાર વર્ષ સુધી તીવ્ર તપશ્ચર્યા કરી હતી, તેથી તે “શ્રમણ વિશેષણથી સુપ્રસિદ્ધ થયા હતા. પ્રાકૃતમાં સમuti પદ છે. તેની સંસ્કૃત છાયા મળેન રામને, સમન, અને સમન થાય છે એમાંથી “શ્રમણની વ્યાખ્યા ઉપર કરવામાં આવી છે. જે પ્રવરાનરૂપી અમૃતની વૃષ્ટિ (ઉપદેશ કરીને ભવ્ય અને શાનિત પમાડે છે, તેને “શમન કહે છે. જે પિતા પર અને બીજા પર સમાન મન (ભાવ) રાખે છે અથવા રત્નત્રયને ઉપદેશ આપીને (પ્રમાદ આદિથી મૂછિત) આત્માને સાવધાન - જાગ્રત કરે છે, એને “સમનસે કહે છે, જે સમ્યફ પ્રકારે પ્રવચનને ઉપદેશ આપે છે તેને “સમણ” કહે છે.
ભગ શબ્દ કા અર્થ ભગવં–ભગવાન- પદમા જે ‘ભગ’ શબ્દ છે, તેના અનેક અર્થ થાય છે, તે આ પ્રમાણે– ભગ– (૧) જ્ઞાન–ત્રણ લેક અને ત્રણ કાળ સંબંધી બધા પદાર્થોને જાણવા તે.
(૨) માહાભ્ય-અનુપમ અને મહનીય મહિમાથી મુકત થવું તે.
(૩) યશ-અનુકુળ-પ્રતિકુળ પરિષદે અને ઉપસર્ગો સહેવાથી તથા સંસારના પ્રત્યેક પ્રાણીની રક્ષા કરવાની પ્રજ્ઞા (ભાવના) થી ઉત્પન્ન થનારી કીર્તિ.
(૪) વૈરાગ્ય કાધ આદિ કષને જીતવા તે. (૫) મુક્તિ-બધાં કર્મોને અત્યંત ક્ષય થઈ જ તે. (૬) રૂપ–સુર અસુર અને નરનાં મનને હરનારી સુંદરતા. (૭) વીર્ય-અંતરાય કમનો નાશ થવાથી ઉત્પન્ન થતું અનંત સામર્થ્ય. (૮) શ્રી–ચાર ઘનઘાતી કર્મોનો ક્ષયથી ઉત્પન્ન થનારી અનંત ચતુષ્ટય રૂપી
લક્ષમી.
(૯) ધર્મ–મુકિતરૂપી દરવાજાનાં કમાડ ઉઘાડનાર મૃતરૂ૫ અને યથાખ્યાત
ચારિત્રરૂપ ધર્મ (૧૦) અશ્ચર્ય—ધર્મ ત્રણ લેકનું સ્વામીપણું એ અર્થો જેનામાં હોય છે તેને ભગવાન કહે છે.
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૧૭
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
વીર શબ્દ કા અર્થ મેક્ષના અનુષ્ઠાન (સાધના) માં જે પરાક્રમ કરે છે, અથવા જે ચાર ઘનઘાતી કર્મરૂપ રજ (કચરા) ને હઠાવી દે છે, અથવા જે પ્રાણીઓને સંયમાદિ અનુષ્ઠાનમાં વિશેષ રૂપે પ્રેરિત કરે છે, તેને “વીર’ કહે છે. જે વીરમાં વીર અર્થાત્ મહાન વીર હોય તેને “મહાવીર’ કહે છે, અર્થાત વર્ધમાન સ્વામી.
જાવ” (યાવત) શબ્દથી “મારૂ, તિથી , સ ળ, કુરિયુત્તમેળ, કુરિસરળ, पुरिसवरगंधहत्थिणा, लोगुत्तमेणं, लोगनाहेणं, अभयदयेणं, चक्खुदयेणं, मग्गदयेणं, सरणदयेणं, जीवदयेणं, बोहिदयेणं, धम्मदएणं, धम्मदेसियेणं, धम्मनायगेणं, धम्मसारहिणा धम्मवरचाउरंतचककवट्टिणा' ઇત્યાદિ વિશેષણનો સંગ્રહ સમજ. એ પદ્યનું (ગુજરાતી) વ્યાખ્યાન મારી રચેલી આવશ્યક સૂત્ર ની મુનિષિણી ટીકા (ના અર્થ)માં જોઈ લેવું બધાં કર્મોને ક્ષય કરીને જે સિદ્ધિગતિને પ્રાપ્ત થયા છે.
બારહ અંગો કે નામ જેના દ્વારા, ભગવાને નિરૂપે અર્થ, પ્રકટ અથવા પ્રાપ્ત થાય છે તેને અંગ કહે છે તે અંગ બાર છે. જેમ પુરૂષની–બે પગ, બે પિડી, બે જાંગ, બે પડખાં, બે ભુજાઓ, એક ગરદન અને એક મસ્તક એમ બોર અંગેથી અભિવ્યકિત (પ્રકટપણું), દીપ્તિ (પ્રકાશ) અને ઉપલબ્ધિ (પ્રાપ્તિ) થાય છે, તેમ શ્રતરૂપી મહાપુરુષના પણ આચારાંગ આદિ બાર અંગે છે.
એમાંનું પહેલું (૧) આચારાંગ જમણુ પગની સમાન, બીજું (૨) સત્ર, કૃતાંગ ડાબા પગના સમાન, ત્રીજુ (૩) સ્થાનાંગ જમણી પીંડી સમાન, ચોથુ () સમવાયાંગ ડાબી પીંડી સમાન, પાંચમું (૫) ભગવતી અંગ જમણી જાંગ સમાન, (૬) જ્ઞાતાધર્મકથાંગ ડાબી જાંગ સમાન, સાતમું (૭) ઉપાસકદશાંગ જમણા પડખા સમાન, આઠમું (૮) અંતકૃદ્ધશાંગ ડાબા પડખા સમાન, નવમું (૯) ઔપપાતિક અંગ જમણી ભુજા સમાન, દસમું (૧૦)પ્રશ્નવ્યાકરણ અંગ ડાબી ભુજા સમ ન, અગીઆરમું (૧૧) વિપાકસૂત્ર ગરદન સમાન અને બારમું (૧૨) દૃષ્ટિવાદ મસ્તક સમાન છે.
સુધર્મા સ્વામી ઔર જખ્ખસ્વામી કે પ્રશ્નોત્તર
દુર્ગતિમાં પડતાં પ્રાણીઓને જે આશ્રય આપે. અથવા દુર્ગતિમાં પડેલા ને ઉદ્ધાર કરીને જે શુભ સ્થાનમાં ધારણ કરે તેને ધર્મ કહે છે. જે કથાઓમાં ધર્મની પ્રધાનતા હોય છે. તેને “ધર્મ કથા' કહે છે. “જ્ઞાતાને અર્થ ઉદાહરણ છે
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
અથવા
એટલે જેમાં ઉદાહરણેાની પ્રધાનતા હોય, તેને ‘જ્ઞાતા-ધમ કથા' કહે છે. સાતમા અંગના પ્રથમ શ્રુતસ્કન્ધમાં કહેલા એગણીસ અધ્યયનેને ‘જ્ઞાત’ કહે છે; અને બીજા શ્રુતસ્ક ધમાં જે કથાનક છે, તેને ધ કથા' કહે છે. એ પ્રમાણે બેઉ શ્રુતસ્કન્ધાના સમુદૃાયનું ‘જ્ઞાત ધ કથા’ એવું નામ છે. (એને અ ભગવાને નિરૂધ્યે છે) સએની ઉપસના (સેવા) કરનારા ઉપાસક કહેવાય છે. અહીં જોકે ઉપાસક પદ છે, તે પણ એકશેષ સમાસથી ઉપાસિકા (શ્રાવિકા) શબ્દનું પણુ ગ્રહણુ થાય છે એ ઉપાસક (અને ઉષાસિકા)ની દશા અર્થાત અણુવ્રત આદિ પ્રતિપાદન કરવાને માટે રચેલા શાસ્ત્રને ‘ઉપાસકદશા કહે છે. આમાં દસ અધ્યયન છે. એ ઘણાં અધ્યયનાને કારણે જ આ શાસ્ત્રને ‘શા” એવી બહુવચનવાળી સંજ્ઞા આપવામાં આવી છે. અથવા ઉપાસકેાની ધાર્મિક દશાએ (અવસ્થાએ)નું આમાં વર્ણન કર્યુ છે, તેથી ‘ગા’ કહે છે. જે વિનય આદિના ક્રમથી જણાય છે, અથવા જેનાથી જીવ આદિ પદા ર્થાંનું જ્ઞાન થાય છે. અથવા તીર્થંકર ગણધર મહારાજ આદિ દ્વારા પ્રરૂપિત અર્થની જેનાથી પ્રાપ્તિ થાય છે. અથવા જેને ભવ્ય જીવ મુકિતની કામનાપૂર્ણાંક પઠન કરે છે, અથવા જેને શિષ્યસમુદાય ગુરૂદેવની સમીપે મેાક્ષને અર્થે વિધિપૂર્ણાંક ભણે છે. તેને અધ્યયન કહે છે. આ સૂત્રમાં એવાં દસ અધ્યયને છેઃ
“ ૧ આનંદ, (૨) કામદેવ, (૩) ગાથાતિ-ચુલનીપિતા, (૪) સુરાદેવ (૫) ક્ષુદ્રશતક, (૬) ગાથાપતિ કુડકૌલિક, (૭) સદ્દાલપુત્ર, (૮) મહાશતક, (૯) નદિનીપિતા, (૧૦) શાલેયિકાપિતા,
("
આ સુધાં સ્વામીએ ઉત્તર આપ્યા પછી પણ કોઈ વાતમાં જિજ્ઞાસા રહે. વાથી શ્રી જખૂસ્વામીએ ક્રીથી પૂછ્યું: ભગવન્! જો શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે સાતમા અંગ (ઉપાસકદશા)માં દસ અધ્યયને નિરૂપ્યાં છે, તે તેમાંના પ્રથમ અધ્યયનના કેવા અથ નિરૂખ્યા છે !” (૨)
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૧૯
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાણિજ્યગ્રામ નગરાદિ કા વર્ણન
6
આ સુધર્માં સ્વામી ઉત્તર આપે છે:- Ë” ઇત્યાદિ. મૂળના અથ-ડે જમ્મૂ ! તે કાળે અને તે સમયે વાણિજગ્રામ નામનું નગર હતું. (વક-એનું વર્ણન અન્ય સ્થાનેથી સમજવું) એ વણિજગ્રામ નગરની બહાર ઉત્તર-પૂર્વ દિશાના ભાગમાં (ઇશાન કોણમાં) કૃતિપલાશક નામનું ચૈત્ય હતું. એ વણિજગ્રામ નગરમાં જિતશત્રુ નામે રાજા હતા (વણુ કરાજાનું વર્ણન અન્ય સ્થાનેથી સમજી લેવું). એ વણિજગ્રામ નગરમા આનંદૅ નામે ગાથાપતિ નિવાસ કરતે હતા. તે આઢય (સ`પન્ન) અને ( યાવત્ ) અષિરભૂત ( માનનીય ) હતા. ટીકાના અ
હે જમ્મૂ ! તે કાળે અને તે સમયે વણિજગ્રામ નામે નગર હતું. ષષ્ઠી તત્પુરૂષ સમાસથી વાોિ અર્થાત વચ્ચેનું ગ્રામ–વાણિજાશ્રમ કહેવાય છે. પરંતુ અહીં વાણિજ–ગ્રામ એ નગરનું વિશેષણુ છે, તેથી ધિકરણ–મહુવ્રીહિ સમાસથી એના ખરે અએ છે કે—જેમાં વાણિજો (વ્યાપારીએ)ના ગ્રામ સમૂહ રહે, તેને વાણિજગ્રામ કહે છે એવા અમારા મત છે. એ નામનું નગર હતું. ‘નગર’ શબ્દની વ્યાખ્યા પહેલાં ‘નગરી’ શબ્દમાં કરી ગયા છીઅે. એનું વર્ણન પણ ચમ્પા નગરીના જેવું જ છે. વિશેષતા માત્ર એ છે કે ‘નગરી'ના વશેષણ્ણા નારી જાતીમાં કહ્યા છે, પરંતુ નાન્યતર જાતિ (નપુ ંસક )ના શબ્દ છે [અને હિંદીમાં નપુંસક લિંગ નહિ હાવાથી નરજાતિમાં એ શબ્દ વપરાય છે એટલે [ગુજરાતીમાં] તેને માટે નાન્યતર જાતિનાં વિશેષણે વાપર્યાં છે. એ વણિજામ નગરની બહાર ઉત્તર
આનન્દ ગાથાપતિ કા વર્ણન
ગાથા
-પૂર્વ દિશાના ભાગમાં અર્થાત ઇશાન કોણમાં દૃતિપલાશક નામે ઉદ્યાન હતું એ ભગવાન મહાવીર સ્વામીના સમવસરણનેત્રત્તાંત આગળ આપવામાં આવશે, તેથી અહીં એ ઉદ્યાનના ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યા છે. એ વિષ્ણુજગ્રામ નગરમાં જિતશત્રુ રાજા હતા તેનું વર્ણન અન્ય સ્થાનેથી જાણી લેવું એ વણિજગ્રામમાં આનંદ નામના ગાયાપતિ હતા. ધન-ધાન્ય સમૃદ્ધિથી યુકત હાવાને કારણે લેાકેા જેની પ્રશંસા કરે છે તેને ગાથાપતિ કહે છે. અથવા ધન-ધાન્ય અને પશુવંશની સમુન્નતિથી ‰ અહે ! આ ઘર સર્વ પ્રકારની સમૃદ્ધિથી ભરપૂર છે છ એવી રીતે પ્રશસિત થવાને લીધે જે પ્રતિષ્ઠાયુકત હોય, તે (પ્રતિ. * 1 ધર) અને તેના જે પતિ-અધ્યક્ષ, તેને ગાથાપતિ કહે છે. તાત્પર્ય એ છે કે-ક્ષેત્ર, વાસ્તુ, સેનું, પશુ, દાસ, પૌરૂષ (પરાક્રમ) આદિથી ગથાપતિ કહે છે. એ આનદ ગાથાપતિ વિશાળ સમૃદ્ધિથી યુક્ત હતે. ' જાવ' શબ્દથી આઢય 'થી લઈ ‘અપરિભૂત' સુધીનાં બધાં વિશેષણા જોડવાં; અર્થાતતેજસ્વી, વિસ્તૃત અને વિપુલ (મોઢું) ભવન, શયન, આસન (તખ્ત વગેરે), થાન (ગાડી વગેરે) વાહન (ઘેાડા વગેરે) થી ચુત, ઘણા ધન (ગણિમ રૂપિયા પૈસા વગેરે) વાળે, ઘણા સાનાવાળા, ઘણા રૂપાવાળા, તથા નીતિયુકત વેપારથી ધન કમાનારા હતા. તેને ત્યાં ભાજન થઈ ગયા ખાદ પણુ ઘણુ
શેભિત ગૃહસ્થને
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૨૦
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
અન્ન-પાન વધતું હતું, અર્થાત એટલી ઉદારતાથી રસેઈ કરવામાં આવતી હતી કે બધે પરિવાર જમી રહ્યા પછી પણ ઘણી રઈ વધતી હતી અને તેમાંથી અનેક ગરીબનું પિષણ થતું હતું. તેના ઘરમાં ઘણા દાસ. દાસી, ગાય, બળદ ભેંશ પાડા, ઉરજ (બકરા, બકરી, ગાડર) વગેરે હતાં. ઘણા માણસો પણ તેને, (આનંદ ગાથા પતિને) પરાભવ કરી શકતા નહીં, અર્થાત્ તે ઘણે શકિતશાલી અને માનનીય હતા.
આઢય, દીસ અને અપરિભૂત” એ ત્રણ વિશેષણોથી આનંદ ગાથાપતિમાં દીપકનું દૃષ્ટાંત અભિપ્રેત છે; તે આ પ્રમાણે જેમ દીપક, તેલ, દીવેટ અને શિખા (ઝળ)થી યુકત થઇને વાયુરહિત સ્થાનમાં સુરક્ષિત રહી પ્રકાશિત થાય છે. તેમ આનંદ ગાથાપતિ, તેલ અને દીવેટની પેઠે આઠયતા અર્થાત્ ઋદ્ધિથી, શિખાની જગ્યાએ ઉદારતા ગંભીરતા આદિથી, અને દીપ્તિથી યુક્ત થઈને વાયુરહિત સ્થાનની સમાન મર્યાદાના પાલન અદિરૂપ સદાચારથી તથા પરાભવરહિતપણે અપરિભૂતતા, એ ત્રણેમાં રહેલે હેતુતાવચ્છેદક ધર્મ એક છે તે કારણથી તૃણુરણિમણિ ન્યાયે પ્રત્યક્ષ અનુમાન અને આગમ શબ્દમાં પ્રમાણુતાની પેઠે પ્રત્યેકને (માત્ર આયતા, માત્ર દીપ્તિ અથવા કેવળ અપરિભૂતતા-એ એકને હેતુ માન નહીં . ૩
(મૂળ અને ટીકાને અર્થ) તt ઈત્યાદિ–
એ આનંદ ગાથા પતિને ચાર કરોડ દીનારે ખજાનામાં હતી; ચાર કરોડ દીનારે તેણે વેપારમાં રેકી હતી; ચાર કરોડ દીનારે ઘરસામગ્રીમાં રોકી હતી અને દસ-દસ હજાર ગાયનાં ચાર ગોકુલે હતાં, અર્થાત્ આનંદ ગાથાપતિ પાસે બાર કરેડ દીનારે અને ચાલીસ હજાર ગેવર્ગના પશુઓની સંખ્યા હતી. મેં ૪
મૂલને અર્થ-સે વાળ ઇત્યાદિ - એ આનંદ ગાથા પતિને, રાજા ઈશ્વર યાવત સાર્થવાહ તરફથી ઘણાં કાર્યોમાં, કારણો (ઉપાયે)માં, મંત્ર (સલાહ)માં, કુટુંબમાં, ગુહ્યોમાં, રહસ્યમાં, નિશ્ચયમાં, અને વ્યવહારમાં એકવાર પૂછવામાં અવાતું હતું, વારંવાર પણ પૂછવામાં આવતું હતું. અને તે પિતેના કુટુંબને પણ મેધિ, પ્રમાણુ, આધાર, આલંબન, ચક્ષુ, મેધિભૂત, યાવતુ બધાં કાર્યોને આગળ વધારનારે હતે. (૫)
ટીકાનો અર્થ–મૂળમાં “રાઇસર' પછી “જાવ” શબ્દથી “રાજા, ઈશ્વર, તલવાર, માંડવિક અથવા માતંબિક, કૌટુમ્બિક, ઇભ્ય, શ્રેષ્ટી, સેનાપતિ અને સાર્થવાહ. એટલા શબ્દોનું ગ્રહણ થાય છે. માંડલિક નરેશને રાજા અને ઐશ્વર્યવાળાઓને ઈશ્વર કહે છે. રાજા સંતુષ્ટ થઈને જેને પપ્રબંધ આપે છે. તે રાજાઓના જેવા પદૃબંધથી વિભૂષિત લેકે તરવર કહેવાય છે. જેની વસ્તી છિન્ન ભિન્ન હોય તેને મંડવ અને તેના અધિકારીને માંડવિક કહે છે. “માડંબિયની છાયા જે “માડમ્બિક કરવામાં આવે તે “માડમ્બિક)ને અર્થ “પાંચસો ગામનો ધણી” એવો અર્થ થાય છે. અથવા અઢી-અઢી ગાઉને અંતરે ને જૂદાં-જુદાં ગામે વસ્યાં હોય તેના ધણીને માડમ્બિક કહે છે. જે કુટુઓનું પાલન-પોષણ કરે છે અથવા જેની દ્વારા ઘણાં કુટુંબનું પાલન થાય છે, તેને કોટુમ્બિક કહે છે, “ઈ ને અર્થ હાથી” છે, અને હાથીન, જેટલું દ્રવ્ય જેની પાસે હોય, તેને ઈશ્વ કહે છે. જઘન્ય, મધ્યમ અને ઉત્કૃષ્ટના ભેદે કરીને ઈભ્ય ત્રણ પ્રકારના છે. હાથીની બરાબર મણિ, મોતી, પરવાળાં, સોનું, ચાંદી આદિ દ્રવ્યના ડગલાના
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૨૧
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
જે સ્વામી તેઓ જઘન્ય ઈભ્ય છે. હાથીની બરાબર હીરા અને માણેકના ઢગલાના જે સ્વામી હોય તેઓ મધ્યમ ઈજ્ય છે. હાથીની બરાબર કેવળ હીરાના ઢગલાના જે સ્વામી હોય તેઓ ઉત્કૃષ્ટ ઇભ્ય છે. જેમની ઉપર લક્ષમીની પૂરેપૂરી કૃપા હોય અને એ કૃપાને કારણે જેમની પાસે લાખનો ખજાને હેય; તથા જેમને માથે તેનું સૂચન કરનારે ચાંદીને વિલક્ષણ પટ્ટ ભાયમાન થઈ રહ્યો હોય; જે નગરના મુખ્ય વ્યાપારી હોય, તેને શ્રેષ્ઠી કહે છે ચતુર ગ સેનાના સ્વામીને સેનાપતિ કહે છે. ગણિમ ધરિમ મય અને પરિચ્છેદ્ય રૂપ ખરીદવા–વેચવા ગ્ય વસ્તુઓ લઈને નફાને માટે દેશાંતર જનારાઓને જે સાથે લઈ જાય છે. યોગ (નવી વસ્તુની પ્રાપ્તિ) અને ક્ષેમ (પ્રાપ્ત વસ્તુનું રક્ષણ) ની દ્વારા તેમનું પાલન કરે છે. ગરીબના ભલા માટે તેમને પૂછ આપીને વેપાર દ્વારા ધનવાન બનાવે છે, તેમને સાર્થવાહ કહે છે. એક, બે. ત્રણ, ચાર આદિ સંખ્યાના હિસાબે જેની લેણ-દેણ થાય છે તેને ગણિમ કહે છે, જેમકે નાળીએર, સેપારી ઇત્યાદિ, ત્રાજવાથી તેલને જેની લેણદેણ કરવામાં આવે છે તેને ધરિમ કહે છે, જેમકે ધાન્ય. જવ, મીઠું, સાકર ઇત્યાદિ પાલી કે પવાલું જેવા માપના વાસણથી માપીને જેની લેણ-દેણ કરવામાં આવે છે તેને મેય કહે છે, જેમકે દૂધ, ઘી, તેલ વગેરે કસોટી આદિથી પરીક્ષા કરીને જેની લેણદેણે કરવામાં આવે છે તેને પોચછેદ્ય કહે છે, જેમકે મણિ, મોતી, પરવાળા, ઘરેણું વગેરે.
આનંદ ગાથાપતિને, એ રાજા, ઈવર આદિ તરફથી ઘણુ કાર્યોમાં, કાર્યોને સિદ્ધ કરવા માટેના ઉપામાં, કર્તવ્યને નિશ્ચિત કરવાના ગુપ્ત વિચારોમાં બાધમાં, લજજાને કારણે ગુપ્ત રાખવામાં આવતા વિષયમાં, એકાંતમાં કરવામાં આવતાં કાર્યોમાં, પૂર્ણ નિશ્ચયમા, વ્યહારને માટે પૂછવા એગ્ય કાર્યોમાં, અથવા બાંધ તરફથી કરવામાં આવતા લોકાચારથી વિપરીત કાર્યોનાં પ્રાયશ્ચિત્ત (દંડ)માં અર્થાત્ એવાં બધાં પ્રકરણે માં એક વાર તથા વારંવાર પૂછવામાં આવતું હતું –એ બધી વાતમાં રાજા વગેરે મોટા માણસે પણ આનંદની સંમતિ લેતા હતા.
શંકા-કાર્ય અને કારણ. એ બેઉમાંથી એકનું ગ્રહણ કરવાથી જ બેઉનો બોધ થઈ જાય છે, કારણ કે કારણ વિના કાર્ય થતું નથી, અને કાર્ય વિના કારણનું શાધન કરવાની જરૂર હોતી નથી. તે પછી મૂળ પાઠમાં “કાર્યોમાં” “કારણોમાં એ પ્રમાણે બેઉને જૂદા જૂદા ગણાવવાં એ વૃથા છે.
સમાધાન–એ કથન બીલકુલ બરાબર નથી, કારણ કે કઈ કેવળ કાર્યની બાબતમાં જ પ્રશ્ન કરે છે, જેમકે–મહાશય ! મારે કયે ધંધે કરે જોઈએ? રાજા વગેરેની નોકરી કરું કે લેણદેણ (વેપાર) કરૂં? વગેરે. કેઈ કેવળ કારણની બાબતમાં જ પૂછે છે-જેમકે, “કેમ ભાઈ! હું રાજા આદિની સેવા કેવી રીતે કરું? અથવા લેણદેણને વ્યવહાર કેવી રીતે કરું ?, એ બધી વાત જગતમાં જાણીતી છે.
શકે–વારૂ, માની ૯ કે કાર્ય-કારણની બાબતમાં જૂદા જૂદા પ્રશ્નો થઈ શકે છે, પરંતુ “મંત્રમાં ગુહ્યોમાં, રહસ્યમાં,” એ ત્રણ વિશેષણોને ગ્રહણ કરવાં એ તે અનુચિત જ છે, કારણ કે તેને અર્થ એક જ થાય છે.
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૨૨
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધાન–ભાઈ ! એ ત્રણે વિશેષણોના અર્થો જૂદા જૂદા છે, તેથી તમારો પ્રશ્ન જ અનુચિત છે. ત્રણેને જૂદા જૂદાં કહેવા અનુચિત નથી. જુઓ, દેશ અથવા રાજ્યનું હિત વિચારવાને માટે એકાંતમાં જે વિચાર કરવામાં આવે છે, તેને મંત્ર કહે છે. પરસ્ત્રીગમન આદિ ઘરનાં કલેકે દૂર કરવાને માટે એકાંતમાં કરવામાં આવતા વિચારને ગુહ્ય કહે છે. બ્રણહત્યા આદિ ઘરનાં કલંકોને દૂર કરવાને માટે એકાંતમાં કરવામાં આવતા પરામર્શને રહસ્ય કહે છે. એ પ્રમાણે ત્રણે વિશેષણોમાં પ્રકાશ અંધકાર અથવા આકાશ પાતાળ જેટલું મહાન અંતર છે. મૂળ પાઠમાં જેટલા ” તે છે બધા સમુચ્ચયના બેધક છે.
એ બધાં વિશેષણે વડે સૂત્રકારે એમ પ્રકટ કર્યું છે કે આનંદ ગાથાપતિને બધા લેકે માનતા હતા, તે અત્યંત વિશ્વાસપાત્ર હતા, વિશાળ બુદ્ધિથી યુક્ત હતું અને બધાને વાજબી જ સલાહ-સંમતિ આપતા હતે. - ધાન્ય, જવ, ઘઉં વગેરેને કાગ સલામાંથી છૂટાં કરવાને એક ખાડો ખોદી તેમાં એક લાકડાને ખભે ખેડવામાં આવે છે અને પછી તેની ચારે બાજુએ એક સાથે કણસલાને કચરવા માટે બળદ વગેરે ફર્યા કરે છે; એ ખાંભાને મેધ કહે છે. બળદ વગેરે એ વખતે એ ખાંભાને આધારે જ ફર્યા કરે છે. જે એ ખભે ન હોય તે એક બળદ એક બાજુએ ચાલ્યા જાય અને બીજે
એ જ બાજુએ ફરે, એ રીતે વ્યવસ્થાભંગ થઈ જાય ગાથાપતિ આનંદ પિતાના કમ્બની મધિ મધ્યસ્થ થંભ જેવું હતું, અર્થાત્ કુટુંબ એને આધારે હતું, તેજ કુટુંબને વ્યવસ્થાપક હતે મૂળ પાઠમાં નિ (ગ) શબ્દ છે. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે તે કેવળ કુટુંબના જ આધારરૂપ નહતો; પરંતુ બધા લોકોને પણ આશ્રરૂપ હતું, કે જેમ ઉપર દર્શાવવામાં આવેલ છે. આગળ પણ જ્યાં જ્યાં દર (ચપી પણ) આવ્યું છે, ત્યાં ત્યાં બધે એજ તાત્પર્ય સમજવાનું છે.
આનંદ ગાથાપતિ પિતાના કુટુંબના પણ પ્રમાણુ રૂપ હતું, અર્થાત્ જેમ પ્રત્યક્ષ અનુમાન આદિ પ્રમાણ સંદેહ આદિને દૂર કરીને હેય (ત્યજવાયેગ્ય) પાદાર્થોથી નિવૃત્તિ અને ઉપાદેય (ગ્રહણ કરવાગ્ય) પદાર્થોમાં પ્રવૃત્તિ કરાવતા તે; પદાર્થોને દર્શાવે છે, તેમ નાનંદ પણ પોતાના કુટુંબીઓને બતાવતે હતે કે–અમુક કાર્ય કરવું એગ્ય છે; અમુક કાર્ય કરવું એગ્ય નથી, અમુક પદાર્થ ગ્રાહ્ય છે અમુક પદાર્થ અગ્રાહ્ય છે, ઈત્યાદિ.
આનંદ પિતાના કુટુંબને પણ આધાર (આશ્રય) હતા, તથા આલંબન હતે, અર્થાત્ વિપત્તિમાં પડેલા મનુષ્યને દેરડું અથવા થાંભલાના જેવા આધાર રૂપ હતે.
શંકા-આધાર અને આલંબનમાં શું અંતર છે.
સમાધાન-જે અશ્રયને કારણે મનુષ્ય :ઉન્નતિ કરે છે, અથવા જે ને તે કે જ્યાં ને ત્યાં બની રહે છે તેને આધાર અને જે નિમિત્તથી મનુષ્ય વિપત્તિમાંથી બચે છે તેને આલંબન કહે છે. એ બેઉમાં આટલું અંતર છે.
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૨૩
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
6
જાવ
આનંદ પેતાના કુટુમ્બના ચક્ષુરૂપ હતે, અર્થાત જેમ ચક્ષુ માર્ગને પ્રકાશિત કરે છે. તેમ આનંદ સ્વકુટુંબીઓના પણ બધા અર્થાના પ્રકાશક ( સન્માદક હતા. બીજી વાર મેધીભૂત આદિ વિશેષ સ્પષ્ટ એને માટે આપેલાં છે. શબ્દથી પ્રમાણભૂત. આધારભૂત, લખનભૂત, ચક્ષુર્ભૂત, એ બધાના સંગ્રહ થાય છે. અહીં સ્પષ્ટતાને માટે ‘ ભૂત' શબ્દ વધારે આપ્યા છે. એનું તાત્પર્ય એ છે કે આનંદ નૈષિ અર્થાત મેધિની સમાન હતું. પ્રમાણુ અર્થાત પ્રમાણુની સમાન હતા, આધાર અર્થાત્ આધારની સમાન હતા, આલંબન અર્થાત્ આલખનની સમાન હતા અને ચક્ષુ અર્થાત ચક્ષુની સમાન હતા. આન ંદ ખધાં કાર્યોનું સ ંપાદન કરનારા પણ હતા. (૫)
શિવાનન્દા કા વર્ણન
9
મૂળના અ—‘ તુમ નં ' ઇત્યાદિ (૬)
પૂર્વોકત આનંદ ગાથાપતિનાં શિવાનંદા નામની પત્ની હતી. તે અહીન ચાવત સુ ંદરી હતી. આનદ ગાથાપતિને તે પ્રિય હતી અને તે આનનૢ ગાથાપતિમાં અનુરકત હતી અને પતિને મનેાનુકૂલ વ્યવહાર કરનારી હતી. શબ્દ-યાવત પાંચ પ્રકારનાં મનુષ્ય સંબ ંધી કામભાગોને ભાગવતી તે વિચરતી હતી. (૬)
ટીકાના અ
આનંદ ગાથાપતિની શિવાનંદા પત્નીહતી તે શાન્તસ્વભાવવાળી અને આનંદ સ્વભાવવાળી હતી, તેથી તે યથાનામતથગુણ’ હતી. ‘અહીન’ પછી જે ‘જાવ ચાવતુ શબ્દ છે તેથી આટલા શબ્દોના સંગ્રડ કર્યાં છેઃ- ગદ્દીન ચિસરોરા, लक्जणवजणगुणाववेया, माणुम्माणपमाणपडिपुण्णसुजायसव्व गसुंदर गा, ससिसोमाकारा, कता, पियदसणा, સુવા એ વિશેષણા અન્યત્ર કહેલાં છે. તેથી તેના જ અહીં સંગ્રહ છે. અ:
મદ્દીના વિચસરીરા-લક્ષણ અને સ્વરૂપથી પરિપૂર્ણ પાંચ ઇન્દ્રિયા સહિત શરીરવાળી હતી, અર્થાત્ જેની આંખા વગેરે પાંચ ઇન્દ્રિયે પોતપોતાના વિષય ગ્રહણ કરવામાં પૂર્ણ સાધન તથા થાયેાગ્ય આકારવાળી હતી.
લળવ ગળમુળાવવૈયા–જેની દ્વારા પિછાણુ થાય છે. તેને લક્ષણુ (ચિન્હ) કહે છે, અથવા હાથ વગેરેમાંની :વિદ્યા, ધન જીવન આદિની રેખાએેને લક્ષણ કહે છે. જેની દ્વારા અભિવ્યકિત (પ્રકટતા) થાય છે તે તલ અને મસા આદિને વ્યંજન કહે છે. સુશીલતા, પાતિવ્રત્ય આદિ ગુણ્ણા છે. એ ત્રણેથી યુકત જે સ્ત્રી ડાય તેને ‘લક્ષગુખ્ય જનગુણાપપેતા’ કહે છે. અથવા લક્ષણૢાદ્વારા વ્યકત થનારા ગુણાને લક્ષણ-વ્યંજન ગુણ કહે છે, અને તેથી યુકત સ્ત્રીને ‘લક્ષણવ્ય જનગુણાપપેતા' કહે છે. અથવા પૂર્વાંકત લક્ષણા અને વ્યંજનાના ગુણાને લક્ષણન્ય જનગુણ કહે છે અને તેથી યુકત સ્ત્રીને ‘લક્ષણવ્યંજનગુણાપપેતા' કહે છે.
હાથની મુખ્ય મુખ્ય રેખાએ નાં લક્ષણૢ આ પ્રમાણે છે.
“જેના હાથણાં ઘણી રેખાઓ હોય યા ખીલકુલ રેખાએ નહાય તે અલ્પાયુવાળે નિર્ધન અને દુ:ખી થાય છે, એમ લક્ષણના જાણનારા વિદ્વાનાએ કહ્યુ છે.
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૨૪
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧) જે રેખા ટચલી આંગળીના મૂળથી નીકળે છે તે આયુષ્યની રેખા છે. એક-એક આંગળીમાં ૨૫-૨૫ વર્ષનું આયુષ્ય હોય છે, અર્થાત્ જે આયુષરેખા એક આંગળી સુધી હોય છે તે પચીસ વર્ષનું આયુષ્ય, બે આંગળી સુધી હોય તે પચાસ વર્ષનું આયુ ય એ હિસાબે આગળ સમજી લેવું (૨). - ધનની રેખા ૧કરભથી નીકળે છે અને મણિબંધમાંથી પિતૃરેખા ફૂટે છે. જે એ બધી રેખાઓ પૂર્ણ હોય તે આયુષ્ય, ગાત્ર અને ધનને લાભ થાય છે. (૩)”
મજુમાપમાનવહિપુછાણુના ધંધામું –જેની દ્વારા કોઈ પદાર્થને માપવામાં આવે તેને માન કહે છે, અર્થાત-ત્રીજવું, આંગળી, શેર, નવટાંક, આદિ દ્વારા તોલવું, અથવા કોઈ પુરૂષ આદિ જળથી ભરપૂર ભરેલા કુંડ આદિમાં પિસે અને તેના પેસવાથી જે એક દ્રોણ (પરિમાણવિશેષ) જળ બહાર નીકળી જાય તે એ પુરૂષ આદિને માનવાનું (માનથી યુકત) કહે છે. માન શબ્દથી અહીં એ અર્થ ગ્રહણ કરવાને છે. માનથી અધિક હોય તેને અથવા અર્ધભાર (એક પરિમાણ)ને ઉમાન કહે છે. સર્વતમાનને અથવા પિતાની આંગળી ૧૦૮ આંગળી ઉંચાઈને પ્રમાણ કહે છે. એ માન, ઉન્માન, અને પ્રમાણથી યુકત હોવાને કારણ યથાયોગ્ય અવયની રચનાવાળું આખું અંગ સુંદર કહેવાય છે. એવું સુંદર શરીર જે સ્ત્રીનું હોય તેને “માને માનપ્રમાણપ્રતિપૂર્ણ સુજાતસળંગસુંદરા' કહે છે. જેની દ્વારા પ્રાણી વ્યકત થતે હેયકેઈ આકૃતિના રૂપમાં દેખાતું હોય તેને–અર્થાત્ પગથી માંડીને મસ્તક સુધીના અવયવને અંગ (શરીર) કહે છે.
સેમીક્ષાર શશ (સસલુ) જેનું ચિન્હ હોય તેને શશી (ચંદ્રમા) કહે છે. ચંદ્રમાના જેવું રમણીય જે સ્ત્રીનું સ્વરૂપ હોય તેને શશિસીયાકારા કહે છે.
રંત જે કમનીય (સુંદરી) હોય તે સ્ત્રીને કાંતા કહે છે.
વિચાળા–જેનું દર્શન (અવકન) જોનારાઓના મનમાં આહૂલાદ ઉત્પન્ન કરતુ હોય તે સ્ત્રીને પ્રિયદર્શન કહે છે. દર્શનની વ્યાખ્યા “રૂપ” કરવી એ બરાબર નથી. કારણ કે તેમ કરવાથી પુનરૂકિતદોષ આવે અર્થાત- આગળના વિશેષણમાં અને આમાં કોઈ ભેદ રહે નહિ.
A-શ્રેષ્ઠ રૂપ અને લાવણ્યવાળી સ્ત્રીને સુરૂપ કહે છે. શિવાનંદ પૂર્વોક્ત બધા પ્રશસ્ત ગુણોવાળી હોઈ સુરૂપ હતી.
તે આનંદની ઈચ્છાને અનુકૂળ વર્તાવ કરતી હતી તેથી તેની વલ્લભા (ખારી) હતી. તે આનંદમાં અનુરકત (અત્યંત નેહવાળી) હતી કહ્યું છે કે
જે સ્ત્રી ઘરના કામકાજમાં લાગી રહે છે. બધાને સનેહ વધારનારી હોય છે, ચતુર હોય છે, પડછાયાની પેઠે પતિની અનુગામિની હોય છે. તેને અનુરકતા કહેવામાં આવે છે.”
તે અવિરકત હતી. અર્થાત પતિ જે કદાચ પ્રતિકૂળ થઈ જાય તે પણ મોં ચડાવતી નહિ અને સદા પ્રસન્નમુખ રહેતી હતી. કહ્યું છે કે–રિક ૪” ઈત્યાદિ.
“પતિ પ્રતિકૂળ થાય તે પણ જે સ્ત્રી કદી જરા પણ રષ કરતી નથી અને સદા મધુર વાણી બોલે છે તેને અવિરકતા કહે છે.
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૨પ
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને સદા મધુર પ્રિય વાણી બોલે છે તેને અવિરકતા કહે છે.” (૨)
શિવાનંદા અનુરકત હતી, અવિરત હતી અને ઈદ્રિય-મન ને આનંદ આપનારી સ્ત્રી હતી. તે શબ્દ, રૂપ, ગંધ રસ અને પશે, એ પાંચે મનુષ્ય સંબંધી ભેગોને ભગવતી વિચરતા હતી. (૬)
કોલ્લાકસન્નિવેશ કા વર્ણન
મૂળને અર્થ તH T વાળિયામસ ઈત્યાદિ (૭-૮) તે વાણિજ ગ્રામ નગરની બહાર ઉત્તર-પૂર્વના દિભાગ (ઈશાન કોણ)માં કેલ્લાક નામે સન્નિવેશ હતો. તે ઋદ્ધ, સ્વિમિત, યાવત્ પ્રાસાદીય, દર્શનીય
અભિરૂપ, અને પ્રતિરૂપ-ઘણેજ સુંદર હતા તે કેટલાક સન્નિવેશમાં આનંદ ગાથા પતિના ઘણુ મિત્રે જ્ઞાતિ (જાતિ), નિજક, સ્વજન, સંબંધી અને પરિજને નિવાસ કરતા હતા, તેઓ આઢય યાવતુ અપરિભૂત હતા. (૭-૮)
ટીકાને અર્થ ‘ત' થી માંડીને “વિલીમાg સુધીનાં પદેનું વ્યાખ્યાન પહેલાં કરવામાં આવ્યું છે. પથ (અત્ર)ને અર્થ છે “આ સમયમાં” અથવા “પૂર્વ પ્રકરણથી આવેલામાં, ૫, તા અને શબ્દ પ્રક્રાન્ત, પ્રસિદ્ધ અને અનુભૂત અર્થના વાચક છે, એ વાતને બધા ગ્રંથx માને છે. તેથી વાણિજ ગ્રામ નગરની બહાર, પ્રક્રાન્ત અર્થાત્ પૂર્વપ્રકરણ નિર્દિષ્ટ ઈશાનકેણમાં લેકપ્રસિદ્ધ કલાક નામે એક સુંદર સન્નિવેશ (ગ્રામ) હતે. ‘હજું નો અર્થ ‘લેકપ્રસિદ્ધ છે. કલાક સન્નિવેશ લેકપ્રસિદ્ધ એટલા માટે હતું કે એ વ્યકત સ્વામી અને સુધર્મા સ્વામી ગણધરનું જન્મસ્થાન હતું, અને ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામીને, ત્યાં રહેનારા બહુલ બ્રાહ્મણના ઘેરથી પહેલવહેલ ભિક્ષાલાભ થયો હતો. “જાવે” શબ્દથી “રાદ્ધ, તિમિત અને સમૃદ્ધ' ઇત્યાદિનો
પપાતિક સૂત્રમાં કહેલ ક્રમ અહીં સમજ. આમાં વિશેષતા કેવળ એટલી જ છે કે ત્યાં નગરીનું વર્ણન હેવાથી એ વિશેષણને નારીજાતિમાં ઉપયોગ કરવામાં આવ્યું * જિજ્ઞાસુઓએ આ વિય “કાવ્યપ્રકાશના સાતમા સમુલ્લાસમાં, સાહિત્યદર્પણના સાતમા પરિચછેદમાં અને રસગંગાધર આદિ ગ્રંથમાં સાવધાનતાથી જોઈ લે. છે, પણ અહીં સન્નિવેશનું વર્ણન છે તેથી નરજાતિ સમજવાની છે. ધન જન ભવન આદિથી જે અત્યંત વૃદ્ધિને પ્રાપ્ત હોય તેને શ્રાદ્ધ કહે છે કપટી, ચેર, દુરાચારી, દુષ્ટ હિંસક મહાસાહસિક અને ડમર–ખંડ (રાજવવ) આદિના ભયથી જે સર્વથા રહિત હોય તેને તિમિત કહે છે. બાકીનાં વિશેષણોની વ્યાખ્યા ઔષપાતિક સૂત્રની પીયૂષવર્ષિણી ટીકામાંથી જાણી લેવી, જેથી મનને પ્રસન્નતા પ્રાપ્ત થાય. તેને પ્રાસાદીય કહે છે જેને જોવામાં આનંદ મળે ને જેવા યોગ્ય હોય તેને દર્શનીય કહે છે. જે મને હોય તેને અભિરૂપ અને જે એકદમ અસાધારણ--અનુપમ સુંદર હોય તેને પ્રતિરૂપ કહે છે. તાત્પર્ય એ છે કે કલાક સન્નિવેશ એ સમયે ધન-જનમાં, સદાચારમાં, સુંદરતામાં ખૂબ જ આગળ વધે હતે. (૭)
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૨૬
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદા-સર્વદા એકાંતહિતને ઉપદેશ આપનાર સખાને મિત્ર કહે છે. સમાન આચાર-વિચારવાળા જાતિ–સમૂહને જ્ઞાતિ કહે છે. માતા, પિતા પુત્ર કલત્ર વગેરેને નિજક કહે છે, ભાઈ, કાકા, મામા, આદિને સ્વજન કહે છે. સસરા, જમાઈ. સાળા, બનેવી વગેરેને સંબંધી કહે છે. મંત્રી. નોકર, દાસ, દાસી વગેરેને પરિજન કહે છે. મિત્ર આદિનાં લક્ષણે વિષે કહ્યું છે કે–
મિત્ર એ છે કે જે સદા હિતની વાત બતાવે છે અને સદા હિત જ કરે છે. સમાન આચારવિચારવાળા સ્વજાતિવર્ગને જ્ઞાતિ, માતા પિતા પુત્ર પુત્રી આદિને નિજક, કાકા ભાઈ આદિને રવજન, સસરે સાળે આદિને સંબંધી અને દાસ આદિને પરિજન કહે છે. (૧-૨)
કલાક સન્નિવેશમાં આનંદ ગાથા પતિના ઘણા મિત્રે વગેરે વસતા હતા. તે બધા આય દીપ્ત આદિ પૂર્વોક્તા વિશેષણથી વિશિષ્ટ હતા. (૮)
પરિષદ કા વર્ણન
મૂળને અથ–તેનું ઈત્યાદિ (૯) એ કાળ એ સમયે શ્રમણ ભગવાન્ મહાવીર પધાર્યા. પરિષદ્ (સભા) નીકળી. રાજા કુણિકની પેઠે જિતશત્રુ રાજા નીકળ્યા. નીકળીને યાવત પર્ય પાસના કરી (૯).
ટીકાનો અર્થ મળે મન મોરે નાવ સમgિ એ પદને અર્થ પહેલાંની પેઠે સમજ. જેમાં ચારે બાજુએથી મનુષ્ય એકઠા થાય છે અથવા જાય છે. તેને પરિષત સભા) કહે છે. “પરિષદૂ શબ્દથી જે કે કઈ સ્થાનને જ બેધ
જુઓ આનંદના વિશેષણ. થાય, છે અને સ્થાન અજીવ હોવાથી નિષ્ક્રિય છે, તેથી તે નીકળી શકતું નથી, તે પણ અહીં સ્થાન અને સ્થાનમાં રહેનારા અર્થાત્ આધાર આધેયમાં ઉપચારથી અભેદ છે, તેથી પરિષદમાં એકઠી થએલી બધી વ્યકિતઓના નીકળવાને અભિપ્રાય છે. લેકમાં પણ સ્થાનને પરિષદ્ કહેવામાં આવતી નથી, પરંતુ સ્થાનવિશેષમાં એકઠી થયેલી વ્યકિતઓને પરિષદુ કહે છે તેથી આ કથન નિર્દોષ છે લેકેમાં કહેવાય છે કે-“પરિષદે આ ઠરાવને અનુમોદન આપ્યું છે વગેરે.
પરિષદ્ ત્રણ પ્રકારની છે: (૧) જ્ઞા, (૨) અજ્ઞા, (૩) દુર્વિદગ્ધા. જેના ચિત્તમાં નિંદનીય મતને સ્પર્શ સુદ્ધાં ન હોય, જે ગુણ-દેષને વિચાર કરવામાં હંસી જેવી હોય અને સાધારણ વકતાના પણ કથનના સારને ગંભીર વિચાર કરીને પૂરી રીતે ગ્રહણ કરવામાં સમર્થ હોય તે જ્ઞા (સમજદાર)
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
ર૭
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિષદ કહેવાય છે. જે થાડા જ્ઞાન વાળી હોય, જ્ઞા પરિષથી ભિન્ન સ્વભાવવાળી પરન્તુ સહજમાં ઉપદેશ માની લે તેવી હોય, તે અજ્ઞા પરિષદ્ કહેવાય છે. જે મિથ્યા અહંકારથી ગાવત હોય, અહીં તહીંનાં થાડાં ઘણાં પદ્મ શ્લોક વાકયને ખેલી બતાવીને પોતાને બૃહસ્પતિને અવતાર સમજતી હોય, વિદ્વાનેાથી તિરસ્કૃત થયા છતાં પણુ જેને જરા પણ લાજ ન આવતી હોય, જગતમાં પેાતાની ચૈાગ્યતાને ઢઢેરો પીટાવવાને માટે સૌની પહેલાં બૂમાબૂમ કરીને ખેલતી હોય, પ્રત્યેક વિષયમાં પલ્લવમાત્રાહિણી (ઉપર—ઉપરની પંડિતાઇવાળી) હોય, કૈાઈ શેાડીક વાત પૂછે તેા હુવાથી ભરેલી ધમણની પેઠે શ્વાસ લેવા લાગી જાય; ઘમંડની મારી ખીજાએના હિતકારી ઉપદેશને પણ ગ્રહણ ન કરે, તે દુર્વિદગ્ધા પરિષદ્ કહેવાય છે. કહ્યુ છે કેઃ“જ્ઞા પરિષદ્ સહજમાં ઉપદેશ માનનારી અને નિષ્કપટી હોય છે. અજ્ઞા પરિષદ્ પણ પ્રાયઃ એવીજ હોય છે; પરંતુ દુવિધા પરિષદ્ લાખ ઉપાય કર્યો પણ સમજતી નથી”. (૧)
એ પ્રમાણે ત્રણ પ્રકારની પરિષદ્ પણ પુનઃ પ્રત્યેક એ પ્રકારની છેઃ-(૧) લૌકિકી અને (૨) લેકેત્તરા, જે પરિષદ્નીયાજના રાષ્ટ્ર, દેશ (પ્રાંત), સંધ જાતિ, કુલ, નગર, ગ્રામ આદિના હિત—અહિત સમધી વિચાર કરવા માટે કરવામાં આવી હોય તે લૌકિકી વિષર્ છે. જેમાં કેવળ શ્રુતધર્મ અને ચારિત્ર્યધર્મનું શ્રવણ યા મનન થતુ હોય તે લેાકેાત્તરા પરિષદ છે. કહ્યું છે કે
“જે રાષ્ટ્રઆદિના હિતને માટે કરવામાં આવી હોય, તે પરિષદ લૌકિકી મનાય છે અને જે શ્રુત-ચરિત્ર ધર્મ ને માટે પરિષદ હોય તે લેાકેાત્તરા મનાય છે.” (૧) પ્રકરણનું અનુસરણ કરતાં અહીં લેઃકેત્તર-પરિષદ્ ગ્રહણ કરવી જોઇએ. વિસ્તારલયથા આ વિષયને સામાપ્ત કરીએ છીએ.
અભિગમન કા વર્ણન
એ પારષદ્ નીકળી. જેવી રીતે અધતુ જેવા ઠાઠમાઠથી કૂણિક મહારાજા ભગવાનને વંદન કરવા જવાને માટે નીકળ્યે તેવા જ ઠાઠમાઠથી જિતશત્રુ રાજા પશુ નીકળ્યેા. સિધ્ધિ' શબ્દની પછી જે ‘ગાવ’ શબ્દ છે. તેથી આટલા સંગ્રહ થાય છે:-‘(તે) શ્રવણુ ભગવાન મહાવીરની પાસે પાંચ પ્રકારના અભિગમ (મર્યાદા) કરીને ગયે, તે આ પ્રમાણે:-(૩) સચિત્ત ( પાન ઇલાયચી, માલા આદિ ) દ્રષ્યેને ત્યજીને, (૨) અચિહ્ન ( વસ્ત્ર આભૂષણ અદિ) દ્રવ્યેને ત્યજ્યા વિના, (૨) એકશાટિક ( વગર સાધાનું માત્ર એક વસ્ત્ર )ના ઉત્તરાસંગ કરીને, અર્થાત્ નિરવદ્યતાને માટે એક માત્ર વસ્ત્રને મુખપર રાખીને (૪) ભગવાન્ દૃષ્ટિએ પડતાં જ અર્જાલ ખાંધીને (હાથ જોડીને), (૫) મનને સ્થિર કરીને, જે ખાજુએ શ્રમણ ભગવાનૂં મહાવીર હતા તે બાજુએ તે ગયા ત્યાં જઇને ત્રણ વાર પાતાના મુખના જમણા ભાગથી આરંભીને પ્રદક્ષિણાએ કરી. પ્રદક્ષિણાએ કરીને સ્તુતિ કરી, નમસ્કાર કર્યાં રાજા જિતશત્રુએ ભગવાનુ મહાવીરની આ પ્રમાણે સ્તુતિ કરી હતી.
શ્રમણ
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૨૮
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિતસત્ર દ્વારા કી ગઈ ભગવાન મહાવીર કી સ્તુતિ
હે ત્રિલેકના નાથ ! પામીને દર્શન તારૂ, સફળ થયું ભગવાન, આજ જીવતર મારું; તવ મુખ ક્ષીરસમુદ્ર થકી શુભ પરમ મનહર, વિસ્મયકર ઉપદેશ-સુધા પીવાને અવસર; મને આજ મુજને પ્રભુ ! માનું જીવન ધન્ય છુ, ફન્યા મરથ માહરા. ભાગ્યવાન હું અનન્ય છું. ૧ |
તવ ઉદાર હાદારવિંદની રજ હે સ્વામી !
હવાને મમ મન-મધુપ છે અતિશય કામી, જે નિરવધેિ આનંદ મળે છે મુજને તેથી,
વર્ણન તેનું શકું કરી નહી આ મુખેથી , નાથ! વૈખરી વાણું તે, વર્ણવવા અસમર્થ છે, નવ સૂઝે કયમ હું સ્તવું, સ્વામી પરમ સર્મથને ૨ તારાં ચરણજહાજ હું પામે છું આ ટાણે આ ભવસાગર માનું નાનું ખાબોચિયું જાણે કર્મોને હું શીધ્ર વિદારી નાખીશ આજે,
મુકિત પામીને પછી ફરી હું આવું શાને ! નાથ મનોહર પદયુગલ, ત્યાં સુધી મુજ મનમાં રહે,
જ્યાં સુધી આ દીનદાસ એ પરમ મુકિત પદને ગ્રહે છે ૩ | સ્તુતિ અને નમસ્કાર કરીને શ્રમણ ભગવાન મહાવીરથી ન બહુ નજીક અને બહુ દૂર શુશ્રુષા (પ્રવચન સાંભળવાની ઈચ્છા) કરતાં, નમસ્કાર કરતાં, અંજલિ બાંધીને સામે વિનયપૂર્વક પર્યું પાસના (સેવા) કરવા લાગ્યા.
અભિગમન કા વિચાર
અભિગમ” પર વિચાર આ સંગ્રડથી વીતરાગ અરૂપી અહંન્ત ભગવાનની મૂર્તિ બનાવીને તે ( ભગવાન ને માટે સાક્ષાત ભગવાન દ્વારા નિષિદ્ધ, સચિન, પુ૫, જળ, ઈલાયચી, લવલી ( લતાવિશેષ ), તાંબૂલ, પાન, ફળ, માળા, દ્રાક્ષ, ધૂપ આદિ સમર્પણ કરવું તે સ્વયં જ નિષિદ્ધ થઈ ગયું. જ્યારે ભગવાન પોતે વિહાર કરી રહ્યા હતા, ત્યારે પણ તેમની સામે જતા રાજા જિતશત્રુએ પાંચ પ્રકારની મર્યાદા ધારણ કરીને બધાં સચિત્ત દ્રવ્યને ત્યાગ કર્યો હતો, કારણ કે સર્વ વિષયોના ત્યાગી ભગવાને ઉપદેશરૂપી અમૃતની મૂશળધાર વૃષ્ટિ કરીને ભવ્ય જીને પણ સચિત્ત વસ્તુઓ, ત્યાગી જનેની પાસે લાવવાને નિષેધ કર્યો હતે; તે પછી મુક્તિ પામેલા વીતરાગની કલ્પિત મૂર્તિપર સાક્ષાત્ સચિત્ત પદાર્થો ચઢાવવા એ અતિસાહસનું અને અનુચિત કામ છે. લેકવ્યવહારમાં પણ એમ જ માલુમ
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૨૯
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
પડે છે કે જે વસ્તુ જેની પાસે લાવવી અકય છે, તે વસ્તુ તેને પિતાને માટે કેવળ તે અકલ્પનીય જ છે. જેણે દારૂને શાસ્ત્રથી નિષિદ્ધ સમજીને ત્યજી દીધું હોય તે કઈ ભકત ભકિતપૂર્વક તેની પાસે આણેલે દારૂ નિર્દોષ સમજીને સ્વીકારી લે, એ ત્યાગી કે વિવેકી હિઈ શકે નહિ.
શકા–જેવી રીતે સમવસરણમાં દેવતાઓ પુછપની વૃષ્ટિ કરે છે, તેવી રીતે અમે પણ ભગવાનની કલ્પિત મૂર્તિ પર પુષ્પ આદિ ચડાવીએ છીએ
સમાધાન–એ કથન અનુચિત છે. દેવતાઓએ કરેલી પુષ્પવૃષ્ટિ અચિત્ત હોવાને કારણે આપનું ઉદાહરણ વિષમ છે.
શંકા–અમે પણ સચિત્ત નહિ તો અચિત્ત દ્રવ્ય ભગવાનને ભકિત ભાવથી અર્પણ કરીએ તો શો વાંધે છે ?
1 સમાધાન–જે આપ એમ કહે છે તે પક્ષપાતની વાત છોડીને, આંખે જરા બંધ કરીને, બુદ્ધિમત્તાની સાથે સૂક્ષમદષ્ટિથી વિચાર કરે કે–જે કોઈ ભકત ભકિત રસમાં ડૂબી જઈને નિર્મળ અચિત્ત જળથી સ્નાન કરાવીને આપને અચિત્ત ગંધ આદિથી પૂજે, અને પોતે આણેલાં અચિત્ત ભેજન-પાન આદિ આપે, તો શું એ ભક્તની એ પ્રકારની ભકિતથી આ૫ (ત્યાગી) પ્રસન્ન થશે? જે ના કહો, તો પછી એ બેઉ વાત સરખી જ થઈ. આપ આ પ્રકારના સચિત્ત અને અચિત્ત પદાર્થોને પિતાને માટે કલ્પનીય માનો છે, અને જે ભગવાન મુકિતલાભ કરી ગયા છે, પરમત્યાગી
છે, વીતરાગ છે, એવા ભગવાનને માટે તે પદાર્થોની કવાલપનીયવિષયક અનુમોદના કરે છે !!વાહ ! આપની એ વ્યાહ-વિડંધનને ધન્ય છે, કહ્યું છે કે –
જે પરમત્યાગી વીતરાગની સાવદ્ય પૂજા કરે છે.
તે અવિવેકી ઘણા કાલ સુધી સંસારમાં ભટકે છે” માટે તે અત્યંત નિઃસાર અને કપોલકલ્પિત થનને રહેવા દે. (સૂ ૯)
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૩૦
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમવસરણ કા ઔર આનન્દગાથાપતિ કે વિચાર કા વર્ણન
મૂલને અર્થ– તy i ? મારે ઈત્યાદિ (૧૦) જ્યારે આનંદ ગાથાપતિને ખબર પડી કે રાજા જિતશત્રુ ભગવાનની પર્યું પાસના કરી રહ્યો છે, ત્યારે તેણે મનમાં એ પ્રમાણે વિચાર્યું “શ્રમણ ભગવાન મહાવીર યાવત વિચરી રહ્યા છે, અર્થાત સમવસ્ત્રત થયા છે, એ મહાન ફળપ્રદ છે, માટે હું જઉં યાવત પર્ય પાસના (સેવા) કરૂં” એ પ્રમાણે વિચારીને, સ્નાન કરીને, શુદ્ધ અને સભાને ૫ માંગલિક વસ્ત્ર ધારણ કરીને, અ૯પ પરન્તુ મૂલ્યવાન ભૂષણથી શરીરને ભૂષિત કરીને પિતાના ઘેરથી નીકળે. નીકળીને કુરંટના પુષ્પોની માળાથી યુક્ત, દાસ આદિએ ધરેલા છત્ર સહિત જનસમુદાયથી ઘેરાએલે આનંદ પગે ચાલતે ચાલતે વાણિજગ્રામની વચ્ચોવચ થઈને નીકળે. નીકળીને જ્યાં દૂતિપલાશ ચૌલ્ય હતું અને તેમાં)
જ્યાં પ્રમાણુ ભગવાન મહાવીર હતા ત્યાં તે આવ્યું. આવીને ત્રણવાર પિતાના સુખના જમણા ભાગથી આરંભીને પ્રદક્ષિણપૂર્વક વંદના નમસ્કાર યાવત પર્યું પાસના (સેવા) કરી. (૧૦) * ' ટીકાને અર્થ–જ્યારે આનદ ગાથાપતિએ રાજા જિતશતની પર્ય પાસના કરવાની વાત સાંભળી ત્યારે દ્વતિ પલાશ ચૈત્યમાં ભગવાન પધાર્યા હોવાની વાતને આશય દૂત આદિથી સમજીને તે એમ વિચાર કરવા લાગ્યું કે : આ પ્રમાણે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર, આદિકર—ધર્મની આદિ કરનારા, તીર્થકર-સાધુસાધ્વી શ્રાવક-શ્રાવિકારૂપ તીર્થન કરનારા, ઈત્યાદિ થાવત સિદ્ધિગતિ નામના સ્થાનને પ્રાપ્ત થનારા, પૂર્વ તીર્થકરોની પરિપાટીનું પરિપાલન કરતાં, કમશઃ એક પછી બીજા ગ્રામમાં વિચરતાં, અકસ્માત્ જ આ નગરની બહાર હતિ પલાણ વીત્યમાં પધાર્યા છે, એટલું જ નહિ પણ ત્યાં તેઓશ્રી બિરાજા પણ છે, અને દેવ મનુષ્યની પરિષદમાં ભવ્ય જીવોને ઉપદેશ આપવાને માટે સમવસૃત થયા (સેમેસર્યા છે. સંયમીઓની મર્યાદાને અનુસરીને ઉદ્યાનપાલ પાસેથી નિવાસ કરવાની આજ્ઞા લઈને, સત્તર પ્રકારના સંયમ અને બાર પ્રકારના તપથી આત્માને ભાવતા બિરાજમાન છે. એ પ્રકારના અરિહંત ભગવાનનનાં નામ
ત્ર સાંભળવાથી પણ મહાફળ થાય છે તે પછી તેમની સમક્ષ જવાની અને વંદનનમસ્કાર–વાર્તાલાપ અને સેવા કરવાની તે વાત જ શી ? માટે હું પણ ત્યાં જાઉં અને “યાવ” અર્થા– ‘શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદના નમસ્કાર કરૂં, અયુત્થાન આદિ નિરવદ્ય કિયાએ કરીને સત્કાર કરૂં, મનેગપૂર્વક અતિ ભગવાનનું
ગ્ય વાકય પ્રવેગ આદિ વડે સંમાન કરૂં, કમજન્ય બધી ઉપાધિઓ, વ્યાધિઓ, પીડાઓથી રહિત હઈને મોક્ષને પ્રાપ્ત કરાવનાર, અથવા જ્ઞાનાદિ–રત્નત્રયરૂપ મોક્ષમાર્ગનો ઉપદેશ આપીને સંસારી જીને જન્મ જરા આદિ રોગોથી મુક્ત કરનાર-(વસ્ત્રા) કલ્યાણરૂપ, સમસ્ત હિતરૂપ હોવાથી સંસારસાગરથી પાર ઉતારનાર હોવાથી અથવા અજરતા અમરતા આદિ ગુણોથી ભૂષિત કરનારા–મેક્ષને
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૩૧
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપવવાળા હોવાથી (f૪) મંગલરૂપ, (વચં) આરાધ્ય દેવ અને (૬) વિશિષ્ટ જ્ઞાનવાન (ભગવાન) ની હું વિનયપૂર્વક પર્યું પાસના (સેવા) કરૂં.”
ગાથાપતિ આનંદે આ પ્રમાણે વિચાર કર્યો. પછી તેણે સ્નાન કર્યું અને અંતઃકરણને નિર્મળ કરીને તેણે સભામાં પહેરવા યોગ્ય શુદ્ધ, યથોચિત મંગળ સૂચક વસ્ત્ર ધારણ કર્યા. થેડા ભારવાળાં પરન્તુ મૂલ્યવાન ભૂષણથી તેણે શરીરને ભૂષિત કર્યું અને પછી તે પિતાને ઘેરથી નીકળે. નીકળીને કુરંટનાં ફૂલની માલા સહિત અને નોકરના હાથમાં ધારણ કરાયેલા છત્રથી યુક્ત થઈ, જનસમુદાયથી ઘેરાયેલે, પગપાળે, વાણિજગ્રામ નગરની વચ્ચે થઈને નીકળે નીકળીને દૂતિ પલાશ ચત્યની તરફ જ્યાં ભગવાન બિરાજમાન હતા ત્યાં તે આવ્યા આવીને પ્રદિક્ષણ આદિ પૂર્વોકત બધે વિધિ કર્યો અને પર્ય પાસના (સેવા) કરવા લાગે. (૧૦)
મૂળનો અથ– જે મળે ઈત્યાદિ. (૧૧) ત્યારબાદ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે આનંદ ગાથા પતિને માટે એ અતિ વિશાળ પરિષદમાં (યાવત) ધર્મકથા કહી. પરિષદ પાછી ફરી અને રાજા પણ પાછો ફર્યો. (૧૧)
ભગવાન સે ધર્મ કથા કા શ્રવણ
ટકાનો અર્થ– પછી એ અતિ વિશાળ પરિષદની વચ્ચે ભગવાને અદ્દભુત (અલૌકિક- અશ્રુતપૂર્વ) સમ્યફ ઉપદેશ આપે તે ઉપદેશ સમ્યફ શા માટે હતો? તે કહે છે જે પ્રકારે જીવે કર્મોથી બંધાય છે, જે પ્રકારે મુકત થાય છે અને જે પ્રકારે સંકલેશ પામે છે, તે બધું ભગવાને યથાર્થ નિરૂપણ કર્યું તેથી તેમને ઉપદેશ સમ્યફ હતે.
ભગવાન જેને ઉપદેશ આપે છે તે ધર્મ કેટલા પ્રકારનો છે ? એનું કેવું સ્વરૂપ છે. ? અથવા ભગવાને ઉપદેશેલી ધર્મકથા કેવા પ્રકારની છે ? એ જિજ્ઞાસા એનું વિસ્તારપૂર્વક સમાધાન ષષાંતિક સૂત્રથી સમજી લેવું. એ વાતનો સંકેત કરવાને માટે જ મૂળમાં ધર્મકથા પદ આપેલું છે,
લોકાલોકસ્વરૂપ કા વર્ણન * ધર્મકથાનું વર્ણન ઔપપાતિક સૂત્રમાં આ પ્રમાણે છે.
ધર્મકથા લેક છે. જે અવલેકી શકાય તેને લોક કહે છે.
શંકા લેક પદનો અર્થ શું ? જે કેઈએ કેઈ એક ગામને અવલેકયું જોયું તે શું એટલે જ લેક છે ?
સમાધાન એમ ન કહે, કેમકે બીજે એનાથી પણ વધારે ગામે જુએ છે. શંકા–તે શું જેટલાં ગામ આદિ આપણે જોઈએ છીએ તેવડજ લેક છે?
શકા–ત્યારે તો અલેક પણ લેક થઈ ગયે ! કારણ કે સર્વજ્ઞ ભગવાન્ તેને પણ જુએ છે.
સમાધાન-નહીં, ધર્માસ્તિકાય આદિના આધારભૂત જે આકાશવિશેષને સર્વજ્ઞ દેખે છે તે લેક છે. અમારા કથનનું એજ તાત્પર્ય છે.
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૩૨
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ લેક બેઉ હાથ કમર પર રાખીને તથા પગ પસારીને ઉભેલા પુરૂષની સમાન અથવા નાચતા લૌરવના ઉપાસક (ભુવા)ની આકૃતિની સમાન છે. ઉર્ધ્વ, મધ્ય અને અધઃ (નીચેના)ને ભેદથી તેના ત્રણ ભેદ છે. ચોદ રજજુ પ્રમાણવાળે તથા અસંખ્યાત પ્રદેશ છે. અલેક, લેકથી વિપરીત છે.
શંકા-જીવ પુદ્ગલ આદિ આધાર વિના રહી શકતા નથી, એનું કારણ એને આધારભૂત લેક તે હોઈ શકે છે, પરંતુ અલેકનું અસ્તિત્વ સ્વીકારી શકાતું નથી, કારણ કે તેને આપ અમૂર્ત માને છે, તેથી તે ઈદ્રિયોથી જાણી શકાતું નથી. માટે અલેકને સિદ્ધ કરનારૂં કોઈ પ્રમાણ નથી. બાકી રહ્યું મન, પણ બાહ્ય વસ્તુમાં મનની પ્રવૃત્તિ ત્યારે જ થાય છે કે જ્યારે ઈદ્રિ દ્વારા પદાર્થને જાણી લેવામાં આવે, અલેકને જ્યારે ઈદ્રિ દ્વારા નથી જાણી શકાતે, તે મનદ્વારા પણ નથી જાણી શકાતે; તે પછી અલેક કેવી રીતે માને છે ?
સમાધાન–આ શંકા બરાબર નથી. ઈદ્રિય અને મનની દ્વારા ન જાણું શકવાને કારણે અલોકના અસ્તિત્વનું ખંડન કરી શકાતું નથી, નહિં તે મરણ પામેલા દાદા, વડદાદા આદિનો પણ અભાવ માનવે પડશે, કારણ કે તેમને પણ ઈદ્રિયોથી નથી જાણી શકાતા, તે આપના કથનાનુસાર મનથી પણ નથી જાણી શકાતા, પરંતુ જેમ દાદા આદિનું અસ્તિત્વ એવા અનુમાન નથી સિદ્ધ કરવામાં આવે છે કે “દાદા આદિ પૂર્વે હતા, કારણ કે તેમના વિના અમારું શરીર ઉત્પન્ન થઈ શકત નહિ; તેમ “લેક સપ્રતિપક્ષ છે, કારણ કે તે વ્યુત્પત્તિવાળા શુદ્ધ પદને વાગ્યા છે જે વ્યુત્પત્તિવાળા શુદ્ધ પદને વાચ્ય હેય છે તે સપ્રતિપક્ષ હોય છે, જેમ કે ઘટ” અને લેકને પ્રતિપક્ષ સત્તાવાન અલેકજ છે, કારણ કે પ્રતિપક્ષ એજ હોય છે કે જેનામાં સત્તા રહેલી હોય છે. તાત્પર્ય એ છે કે “લેક શબ્દની તે રૂત્તિ વ એવી વ્યુત્પત્તિ છે. તે માટે એ “લેક શબ્દ વ્યુત્પત્તિવાળો છે. વળી ‘ક’ શબ્દમાં સમાસ નથી અનેક પદેને મેળવીને ‘લેક શબ્દ બનાવ્યું નથી પરંતુ તે સ્વતંત્ર એક શબ્દ છે. તે માટે તે શુદ્ધ એકજ પદ છે. એવો નિયમ છે કે જે પદાર્થ વ્યુત્પત્તિવાળા શુદ્ધ પદને વાચ હોય છે, તેને પ્રતિપક્ષ અર્થાત્ વિરોધી (ઉલટે) પણ અવશ્ય હોય છે, જેમ કે ઘટને વિરોધી અઘટ (ઘટથી ભિન્ન તેના જે બીજો કોઈ પદાર્થ પણ અવશ્ય છે, આ સર્વસંમત નિયમાનુસાર લેકિનો વિરોધી પણ તેના જે કઈ પદાર્થ અવશ્ય હૈ જોઈએ. બસ, એને જે વિધી અને એના જે–આકાશવિશેષ-છે તે જ અલેક છે. તે અલેક પણ અસ્તિત્વવાન છે, કારણ કે વ્યુત્પત્તિવાળા શુદ્ધ પદને વિરોધી અસ્તિત્વવાન હોય છે. એ પ્રમાણે અલોક સિદ્ધ થાય છે.
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૩૩
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવાજીવાદિસ્વરૂપ કા વર્ણન
જે જીવિત હતા, જીવિત છે અને જીવિત રહેશે, તે જીવ છે; અર્થાત્ સંસાર અવસ્થા અને મુકત અવસ્થા-મેઉ અવસ્થાએમાં ( સદા સદા ) જે ઉપયેગથી યુકત રહે તેને જીવ કહે છે. કહ્યુ છે કે જીવ; ઉપયોગ સ્વભાવવાળે છે. ” ઇત્યાદિ જીવતત્વનું વિશેષ કથન મારા અનાવેલા ‘ તત્વપ્રદીપ ’ ગ્રંથમાં જોઇ લેવું. જીવથી વિપરીત સ્વભાવવાળા અજીવ છે; ધર્માસ્તિકાય, અધર્માં સ્તકાય આકાશાસ્તિકાય પુદ્ગલાસ્તિકાય તથા કાલ એ બધા અજીવ છે.
જેની દ્વારા પરતંત્ર થઇ જાય-મ ંધાય તેને અધ કહે છે. અથવા અભીષ્ટ સ્થાનપર પહોંચવામાં બધા પહાંચાડનાર, લેઢાના ગેળા અને અગ્નિતી સમાન આત્મા અને કમને એકમેક કરી દેનાર અધ છે.
આત્માનું મુકત-સ્વતંત્ર-થઇ જવું એ મેક્ષ છે. તે બે દ્રવ્યથી, અને (૨) ભાવથી ખેડી વગેરેથી છૂટી જવું તે જ્ઞાનાવરણુ આદિ આઠ કર્માથી છટી જવું એ ભાવમેાક્ષ છે. જે ભલુ કરે અથવા આત્માને પવિત્ર નિમિત્તથી આત્મા પવિત્ર થાય તેને પુછ્યુ સૉંસારરૂપી સમુદ્રથી પાર ઉતરવાને માટે તરણ જે આત્માને શુભ પરિણામેથી દૂર કરી નાખે તે પાપ છે. અથવા જે આત્માને અશુભ સ્થાન (પરિણામ)ની રક્ષા કરે છે તે પાપ તાપ એ છે કે જે આત્મામાં મલિનતા ઉત્પન્ન કરવાનું કારણ છે તે પાપ છે.
અંધથી લઈને પુણ્ય સુધીનાં ત્રણ તત્વનું વિસ્તારપૂર્વક કથન મારી બનાવેલી દશવૈકાલિક સૂત્રની ‘આચારર્માણમષા’ નામની ટીકાના ચાથા અધ્યયનમા જોઈ લેવું, અને પાપ તત્વનું કથન શ્રમણુસૂત્રની ‘મુનિતેષણી' ટીકામાં જોઈ લેવું.
જેની દ્વારા જ્ઞાનાવરણાદિ આઠ પ્રકારનાં કર્મ આત્મામાં બધી બાજુએથી પ્રવેશ કરે છે તેને આસ્રવ કહે છે. 'રે' ની છાયા જો ‘આહાવ’કરવામાં આવે તે તેનું તાત્પર્ય એ છે કે જેની દ્વારા કર્યાંનું ઉપાર્જન થાય તેને આસત્ર કહે છે. તાપ એ છે. કે જીવરૂપી તળાવણાં કર્મરૂપી જળના પ્રવેશને માટે જે નળીની સમાન થાય તે આસ્રવ છે,
સંવરાદિ કે સ્વરૂપ કા વર્ણન
પ્રકારને છે; (૧) દ્રશ્યમાક્ષ છે અને
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
બનાવે તે પુણ્ય છે. અથવા જેના કહે છે. તાત્પર્ય એ છે કે-પુણ્ય (નાગ) ની સમાન છે.
જેની દ્વાર; આવેલાં ક્રર્માં રાકાઇ જાય તેને સવર કહે છે. એ બે પ્રકારના છેઃ (૧) દ્રવ્યસ'વર અને (ર) ભાવસવર. ચીકણી માટી આદિ દ્વારા નાવ આદિનાં છિદ્રનું અંધ થઇ જવું કે જે છિદ્રન્દ્વારા હુંમેશાં જળ અંદર દાખલ થતુ રહેતુ હાય, તે દ્રવ્યસવર છે. આત્મારૂપી નાવમાં આવનારા કર્માંનું સમિતિ ગુપ્તિ આદિ દ્વારા કાર્ય જવું તે ભાવસવર છે, અહી ભાવસ વરનું જ પ્રકરણ છે, માટે તેનું ગ્રહણુ સમજવું.
૩૪
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
આમાધાકાલની સ્થિતિ પૂર્ણ કરીને અથવા ઉદીરણા કરીને, ઉદયમાં આવેલાં કર્મના અનુભવ કરવા એ વેદના છે. કાઇ આચાર્યાંના મતાનુસાર સુખ, દુ:ખ, અનુભવ અને સ્વભાવ જેની દ્વારા વેદાય (ભેગવાય) તે વેદના છે. એ વેદના વિપાકૌયિકી, પ્રદેશૌયિકી, અશ્યુપગમિકી, ઓક્રમિકી આદિ અનેક પ્રકારની છે, એના વિસ્તાર અન્ય ગ્રંથામાં જોઇ લેવે. એક દેશથી અર્થાત કેાઈ કર્યાંનું આત્માથી ક્ષીણ થઈ જવું તે નિરા છે. નિર્જરા અને મેાક્ષમાં એટલેા ભેદ છે કે કેટલાંક કર્માંનું ક્ષીણ થવું એ નિજ રા છે અને બધાં કર્માનું ક્ષીણ થવું એ મેક્ષ છે.
+ કર્માંના ઉય એ પ્રકારે થાય છે : (૧) આબાધાકાલ (બંધ થયા પછી અને ઉય થયા પૂર્વ સુષીને સમય) પૂરા થતાં કર્મ પાતે જ ઉધ્યમાં આવે છે. (૨) આખાધાકાલની સ્થિતિ પૂર્ણ થયા પહેલાં જ તીવ્ર તપશ્ચરણુ આદિ નિમિત્તોથી કર્યું ઉદ્યમાં આવે છે, તેને ઉદીરણા કહે છે.
નરકાદિ કે સ્વરૂપ કા વર્ણન
જે સિદ્ધિપદ પ્રાપ્ત કરવાને અહુ (યેાગ્ય) થઇ ગયા છે તે અન્ત છે. ‘અન્ત’ ની વિસ્તૃત વ્યાખ્યા મારી ખનાવેલી શ્રમણુસૂત્રની ‘મુનિતેષણી’ ટીકામાં પૂર્ણ રીતે જોઈ લેવી.
જે છ ખંડવાળા ભરત ક્ષેત્રના પૂરુ સ્વામી હોય તે ચક્રવતી છે. ભરત આદિ ખાર ચક્રવતી (આ અવસર્પિણી કાળના ) છે. મળદેવ પ્રસિદ્ધ છે. ભરતક્ષેત્રના ત્રણ ખડાના સ્વામીને વાસુદેવ કહે છે.
વિવિધ પ્રકારની યાતનાઓ આપીને જીવા પાસે જે કળાટ ( હાહાકાર ) કરાવ છે, અથવા યાતાના પામેલા જીવા જયાં હૈ'હાકાર મચાવે છે, તે નરક છે. આર્થાત્ પાપી જીવાની યાતનાઓનાં સ્થાન રત્નપ્રભા આદિને નરક કહે છે.
"
જેમાંથી શુભ ફળ નીકળી ગયું હોય તેને નિરય અને નિરયામાં ઉત્પન્ન થનારા જીવાને નૈયિક ( નારકી ) કહે છે.
દેવ મનુષ્ય અને નારકથી ભિન્ન એકેદ્રિય આદિ જીવાને તિયાનિ ( તિય ચ ) કહે છે. જે તિયચ સ્ત્રી હાય તે તિગ્યેાનિ છે.
માતા અને પિતા પ્રસિદ્ધ છે. જેએ ષડજીવનિકાયને આત્માની સમાન માને છે, અથવા જેએ મેાક્ષમાગ માં ( વિશેષ ) પ્રવૃત્તિ કરે છે, તેમને ઋષિ કહે છે. પુણ્યથી પ્રાપ્ત થનારી અલૌકિક ક્રીડાને ભેગવનારા ભવનપતિ આદિ દેવ ( દેવતા ) કહેવાય છે. દેવાનાં સૌધમ અશાન આદિ સ્થાનને ધ્રુવલાક કહે છે.
જેને પ્રાપ્ત કરીને સિદ્ધ (કૃતકૃય) થાય છે તેને સિદ્ધિ કહે છે. જે કૃતકૃત્ય થઈ ચૂક્યા છે તેને સિદ્ધ કહે છે, અથવા પુનરાગમનથી રહિત થઇને જે લકેશના અગ્ર ભાગને પ્રાપ્ત થઈ ચૂકયા છે તેને સિદ્ધ કહે છે, એ સિદ્ધ ચરમ શરીરથી તૃતીય ભાગહીન, જઘન્ય આઠ આંગળ અધિક એક ચિહ્ન અવગાહનાવાળા, તથા ઉત્કૃષ્ટ ખત્રીસ આંગળ અધિક ત્રણસેા તેત્રીસ ધનુષ અવગાહનાવાળા હોય છે. બધાં કર્માંના સથા ક્ષયથી ઉત્પન્ન આત્યન્તિક સુખને પરિનિર્વાણ કહે છે. પુનરાગમનથી તથા સંસારસંબંધી બધા સતાપના સમૂહથી રહિત જે હોય તેને પરિનિવૃત કહે છે.
ઉચ્છ્વાસ નિ:શ્વાસ આદિ પ્રણાને અતિપાત-પ્રાણીથી વિયેગ કરવો એ પ્રાણાતિપાત અથવા હિંસા છે. કહ્યુ છે કે
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૩૫
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાણાતિપાતાદિ કે સ્વરૂપ કા વર્ણન
પાંચ ઈદ્રિયે, ત્રણ બળ ( મન, વચન, કાય ) ઉસ-નિશ્વાસ (શ્વાસોચ્છવાસ) અને આયુ, એ પ્રમાણે દસ પ્રાણ ભગવાને નિરૂપ્યા છે, અને એને વિગ કરે તેને હિંસા કહી છે.” (૧)
અસત્ય ભાષણ કરવું તેને મૃષાવાદ કહ્યો છે. દેવ, ગુરૂ, રાજ ગાથા પતિ અને સાધમીની આજ્ઞા વિના કઈ વસ્તુને ગ્રહણ કરવી તે અદત્તાદાન છે. મિથુન (સ્ત્રી-પુરૂષ) દ્વારા કરાતા કમને અર્થાત્ કામકીડાને મિથુન કહે છે. જેના દ્વારા આત્માને, જન્મ જરા મરણ આદિનાં દુખેથી ગૃહીત (યુકત) કરવામાં આવે છે અથવા મમતારૂપ પરિણામેથી ગ્રહણ કરવામાં આવે છે. તેને પરિગ્રહ કહે છે.
કેધ–મેહનીય કર્મના ઉદયથી સ્વ અને પરના ચિત્તમાં વિકાર કરનારા આત્માના પરિણામવિશેષને ક્રોધ કહે છે. જેને લીધે મનુષ્ય બીજાને પિતા કરતાં હીન-તુચ્છ માને છે, તે માનમેહનીયના ઉદયથી ઉત્પન્ન થનારા પરિણામવિશેષને માન કહે છે. માયા–મેહનીયના ઉદયથી ઉત્પન્ન થનારા વંચના (ઠગાઈ) રૂ૫ આત્માના પરિણામને માયા કહે છે, અર્થાત્ સ્વ–પરમાં વ્યામેહ પિદા કરનારા આત્માના આચરણવિશેષને માયા કહે છે. લોભપ્રકૃતિના ઉદયથી થનારા દ્રવ્ય આદિની અભિલાષારૂપ આત્મપરિણામને લેભ કહે છે.
અહીં જે “જાવ” (યાવતુ) શબ્દ છે, તેથી. રાગ, દ્વેષ. કલહ, અભ્યાખ્યાન, પશુન્ય, પરંપરિવાદ રતિ–અરતિ, માયા-મૃષા, મિથ્યાદર્શનશલ્યનું ગ્રહણ કરવું.
આત્મા જેનાથી રક્ત-અનુરજિત થાય, તે રાગ છે. અર્થાત્ આત્માના મછરૂપ પરિણામને રાગ કહે છેઃ રાગ બે પ્રકાર છે : એક પ્રશસ્ત અને બીજે અપ્રશસ્ત દેવ, ગુ, ધર્મના વિષયમાં અથવા અનુકંપા-દાન આદિના વિષયમાં તે રાગ પ્રશસ્ત રાગ છે, અને સ્ત્રી આદિ વિષયક રાગ અપ્રશસ્ત રાગ છે, કહ્યું છે કે
રાગાદિ કે સ્વરૂપ કા વર્ણન
“શાસ્ત્રમાં બે પ્રકારને રાગ કહ્યો છે. એક પ્રશસ્ત અને બીજે અપ્રશસ્ત દેવ આદિ વિષયક પ્રશસ્ત અને સ્ત્રીઆદિ વિષયક અપ્રશસ્ત રાગ છે.” (૧)
પરંતુ એ બેઉ ભેદોમાંથી પ્રકરણવશ અને દ્વેષની સાથે રહેવાને કારણે સ્ત્રીઆદિ વિષયક અપ્રશસ્ત રાગનું જ અહીં ગ્રહણ કરવાનું છે.
આત્માના અપ્રીતિરૂપ પરિણામને દ્વેષ કહે છે. કલ (આનંદ)ની જે હહત્યા (નાશ) કરે તે વાગ્યુદ્ધને કલહ કહે છે. ખુલ્લી રીતે જઠે દેષ લગાડે તે અભ્યાખ્યાન છે. બીજાના ગુણ ન સહી શકવાને કારણે એના દેષ પ્રકટ કરવા તે પશુન્ય છે. કાકુ (વક્રેતિ) અર્થાત્ કટાક્ષકથન આદિ દ્વારા બીજાઓને દોષ શોધ એ પર પરિવાર છે. વિષય સંબંધી અભિરૂચિને રતિ કહે છે. સંયમ આદિ વિષયક અભિલાષા
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૩૬
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
ન હેવી તેને અરતિ કહે છે. વસ્તુતઃ “અરતિ રતિ એક જ પદ . તેથી મેહના ઉદયથી થતા ચિત્તના ઉદ્વેગને અરતિ અને વિષમાં થતી રૂચિને રતિ કહે છે. માયા સહિત મૃષા, અથવા માયા અને મૃષાને અર્થાત કપટપૂર્વક અસત્ય ભાષણને માયામૃષા કહે છે. મિથ્યાદર્શન રૂપ શલ્યને મિચ્યદર્શનશલ્ય કહે છે. તીરની અણિ શલ્ય જેમ દુઃખદાયી હોય, તેમ મિથ્યાદર્શન પણ દુઃખદાયી છે. તેથી મિથ્યાદર્શનને શલ્ય કહ્યું છે.
_સેગ્યજ્ઞાન અને સમ્યક્ શ્રદ્ધાનપૂર્વક પૂર્વોક્ત પ્રાણાતિપાતને ત્યાગ કરે એ પ્રાણાતિપાતવિરમણ છે.
માયામૃષાદિ કે સ્વરૂપ કા વર્ણન
* અહીંના ‘જવ” (યાવત) શબ્દથી-મૃષાવાદ, અદત્તાદાન, મિથુન, પરિગ્રહ, ક્રોધ, માન, માયા, લાભ, રાગ, દ્વેષ, કલહ, અભ્યાખ્યાન, પશુન્ય, પરંપરિવાદ, રત્યરતિ, માયામૃષા, સુધીને સંગ્રહ કરેલ છે. તેથી “જાવ શબ્દને અર્થ આ પ્રમાણે છે- મૃષાવાદ આદિથી લઈને મિથ્યાદર્શનારૂપ પૂર્વોક્ત શલથથી પૃથફ (જૂદા) થવું તેને ત્યાગ કરે-મિથ્યાદર્શન શલ્યવિવેક છે. એ પ્રમાણે “યાવત’ શબ્દથી ગૃહીત મૃષાવાદ આદિથી તથા મિથ્યાદર્શનશલ્યથી પૃથક થવું (રહિત થવું) એ અર્થ નીકળે છે.
સત્તારૂપ ક્રિયાથી સહિત ભાવને વસ્તુસવ કહે છે અર્થાત–“જીવ છે, અજીવ છે, પુણ્ય છે. પાપ છે” ઈત્યાદિ રૂપે વસ્તુના યથાર્થ સ્વરૂપનું નિરૂપણ કરવું એ અસ્તિભાવ કહેવાય છે. આ “અસ્તિની અપેક્ષાએ જ કહેવાય છે કે “જીવત્વ હેવાથી જીવ છે, અજીવત્વ હેવાથી અજીવ છે ઈત્યાદિ.
સુચીર્ણકર્માદિ કે સ્વરૂપ કા વર્ણન
ગોવત્વે સગીર, બપટ-મટઃ' એ પ્રકારના ભાવને નાસ્તભાવ કહે છે.
પ્રશતરૂપ સ પાદિત કમ અર્થાત્ દાન આદિ શુભકર્મ શુભફળ દેનારાં હોય છે અને દુષ્કર્મ દુષ્કળ દેનારાં હોય છે. શુક્રયાએથી પુણ્ય બ ધાય છે અને અશુભકિયાએ પાપકર્મ બંધાય છે.
શંકા-શરીરની સાથે જીવને પણ નાશ થઈ જાય છે, તો પછી પુયપાપ કેણ બાંધે છે?
- સમાધાન–બધા જ પુનઃ પુનઃ જન્મ મરણ કરે છે, શરીરની સાથે નષ્ટ થતા નથી. આ કથનથી ચાર્વાકન એ મત ખંડિત થાય છે કે-“જ્યાં સુધી
જીવવું છે, ત્યાં સુધી સુખે છે, (ગાંઠે પૈસા ન હોય તે) દેવું કરીને પણ ઘી પીએ, કારણકે આ દેહની જ્યારે ભસ્મ થઈ જશે તે પછી પાછા આવવાનું કેવી રીતે બનશે ? (૧) જેની જેવી ઈચ્છા થાય તેમ તેણે સ્વછન્દતાપૂર્વક આનંદથી આચરણ કરવું. દેહ આદિથી જૂદો કેઈ તાત્વિક આત્મા જ નથી (૨) જેમ અનેક ઔષધના મિશ્રણથી એક વિશિષ્ટ ગુણવાળે પદાર્થ તૈયાર થાય છે પૃથિવી તેમ જળ આદિના મિશ્રણથી ચૈતન્ય બની જાય છે. (૩)
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૩૭
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઇન્દ્રિય, પ્રાણ અપાન, નિમેષ, ઉન્મેષ જીવન આદિ ગુણેથી, સુખદુ:ખયુકતપણા થી, ખળકનું પણુ શરીર કાઇ અન્ય શરીરથી જ ઉત્પન્ન થાય છે; તેથી સ્વપ્નઆદિના દૃષ્ટાન્તથી અને જીર્ણ વસ્ત્રને ત્યજીને નવું વસ્ત્ર ધારણ કરવાના ન્યાયથી નિર્વિવાદ પુનર્જન્મ સિદ્ધ થાય છે.
ચાર્વાક મતવિચાર
ચાર્વાંક (નાસ્તિક) મત-વિચાર.
ચાર્વાક—જેમ ભિન્ન ભિન્ન ગુણવાળી અનેક ઔષધિઓને એકઠી કરવાથી એક વિલક્ષણ જ ગુણુ ઉત્પન્ન થાય છે, અથવા જમીન પર પડેલા દહીં અને છાણુ આદિના અચેતન સમૂહથી ચેતન-વીંછી આદિની ઉત્પત્તિ થાય છે, અથવા ધાતકીપુષ્પ, ગાળ અને જળ આદિના સંયેાગથી મદ્ય–દારૂ અને છે, તેમજ પૃથ્વી, જળ, અગ્નિ, વાયુ અને આકાશ એ પાંચ ભૂતાથી પ્રત્યેક શરીરમા નવા નવા ચૈતનપર્યાય (ચૈતન્ય) ઉત્પન્ન થાય છે, પરન્તુ એક જ આત્મા જૂદા જૂદા શરીરામા પ્રવેશ કા નથી તેમજ, “જે પદાર્થાંના એક અવયવમાં જે શક્તિ નથી હતી, તે શકિત એમના મિશ્રણથી પણુ ઉત્પન્ન નથી થઇ શકતી. જેમ વેળુના એક કણમાં તેલ આપવાની શકિત નથી, તેથી વેણુની હજાર ખાંડીને સમૂહ પણ તેલ આપવા અસમર્થ છે, તે ન્યાયે જો અલગ અલગ પૃથ્વી આદિ ભૂતામાં ચૈતન્ય ઉપલબ્ધ થતું નથી, તે તેના સમૂહમાં પણુ એ ઉપલબ્ધ થઇ શકતુ નથી,” આ કથન પણ ખરાખર નથી, કારણકે એથી વિપરીત દૃષ્ટાન્ત પણ પ્રત્યક્ષ જોવામાં આવે છે, તે એ પ્રમાણે કે-જેમ એક તલમાં તેલ આપવાની શક્તિ છે તેથી તેના સે ખાંડીના સમૂહમાં પણ તેલ આપવાની શકિત છે; તે પ્રમાણે પ્રત્યેક પૃથ્વી આદિ ભૂતમાં ચૈતન્ય અવ્યકતરૂપે માન્જીદ રહે છે. એજ (ચતન્ય) એના સમૂહમાં વ્યકત થઈ જાય છે. એવી અમારી માન્યતા છે. આ કથન નાસ્તિકાના આજ્ઞાનનું ફળ છે, કારણુ કે દૃષ્ટાન્ત અને દામ્પ્ટન્તિકની સમાનતા નથી જો ચતન્યને પૃથિવી આ પાંચ ભૂતાના ધર્મ માનવામાં આવે તે મૃત શરીર (મુડદા)માં પણુ ચૈતન્ય માનવું પડશે, કારણ કે મુડદામાં પણ ભૂતના ગુણ વિદ્યમાન હૈાય છે, પર ંતુ એથી સથા વિપરીત, મુડદાના દૃષ્ટાન્તથી પૃથ્વી આદિમાં ચૈતન્યની ખીનમે‰દગીના જ નિશ્ચય થાય છે. જો મુડદામાં ચૈતન્ય હાય તો અવશ્ય ઉપલબ્ધ થાત, પરંન્તુ ઉપલબ્ધ થતું નથી, તેથી તેના ત્યાં અભાવ જ સિદ્ધ થાય છે, સસલા યા ઘેડાનાં શિંગડાંની પેઠે.
મુડદામાં વાયુ અને તેજ વિદ્યમાન હેતુ નથી, તેથી શૈતન્ય પણ વિદ્યામાન હાતુ નથી તેથી આપે બતાવેલે! દોષ બરાબર નથી.” એ કથન પણ ખરાખર નથી, કારણકે નળી દ્વારા યા ફૂંક મારીને વાયુને પ્રવેશ કરાવવાથી અને અગ્નિને પણ સયાગ કરાવવાથી ચૈતન્યની ઉપલબ્ધિ નથી થતી, એ વાત પ્રત્યક્ષ સિદ્ધ છે. જો એમ કહેા કે“વિશિષ્ટ વાયુ અને તેજને તેમાં અભાવ છે, તેથી મુડદામાં ચૈતન્ય માલૂમ પડતુ નથી.” તેથી તા અમારા જ મત સિદ્ધ થયે, કારણ કે આપ જે વિશિષ્ટતા કહા છે, તે પાંચ ભૂતાથી જૂદી આત્માની જ હોઇ શકે છે, બીજા કશાની અર્થાત્ ભૂતાની નહિ, કારણકે ભૂત તે મેાદ જ છે.
ખીજી વાત એ છે કે-જેમ કર્યાં (ક્રિયા કરનારા-સુથાર ) વિના વાંસલે કે
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
३८
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરવત આદિ કરણુ ( સાધન ) કાષ્ઠને છેદવામાં અકિચિકર છે, તેમ શરીરથી ભિન્ન આત્મારૂપ કર્યાં ઇન્દ્રિયારૂપી કરણુ-શયન, આસન (બેસવું), લેોજન આદિ કાર્યો કરવામાં સવથા અસમ છે. એ અનુમાનથી પણ આત્માની સિદ્ધિ થાય છે. અને તલ-તેલનું દૃષ્ટાંન તેા તમારા જેવાને જ ચાલે છે, કે જેમણે અધ્યાત્મતત્ત્વના વિવેક કદી સાંભન્યા કે જોયા નથી. ખધા માણસે સારી પેઠે જાણે છે કે પૃથ્વી આદિ મહાભૂત જડ છે, તેથી તેમાના એકકેમાં પણ ચૈતન્ય નથી. અસ્તુ. એ નિસ્સાર વાતને અમે વધારે લખાવવા ઈચ્છતા નથી.
હવે પ્રસ્તુત પ્રકરણ પર આવીએ છીએ. જ્યારે ઉકત પ્રકારે એ સિદ્ધ થઈ ચૂકયુ` કે જીવ નવા નવા પર્યાયામાં ઉત્પન્ન થાય છે, તેા પુણ્ય અને પાપ પશુ સફળ સિદ્ધ થયાં. તાત્પર્ય એ છે કે પુણ્ય-પાપનાં શુભ-અશુભ ફળ જીવ ભગવ છે. જીવ જન્માન્તરને ધારણ કરે છે અને પૂર્વ જન્મનાં પુણ્ય પાપ એ જન્માંતમાં પણ શુભ અશુભ ફળ આપે છે; તેથી તે નિષ્ફળ નથી, સફળ જ છે.
પુનઃ વિસ્તાર પૂર્ણાંક ધર્મની વ્યખ્યા કરીએ છીએ:—
નિગ્રંથ પ્રવચન મહિમા કા વર્ણન
લેાકપ્રસિદ્ધ અથવા હમણાં તમે મારા મુખથી જે સાંભળ્યું છે તે બાહ્યાભ્યન્તર પરિગ્રહથી રહિત નિગ્રન્થાનું પ્રવચન ( શ્રેષ્ઠ વચન) સત્ય છે-અર્થાત પ્રાણીઓને પદાશંને અને મુનિઓને હિતકારક છે, અથવા જીવ આદિ પદાર્થાંનું યથાર્થ સ્વરૂપ ચિંતન કરવાથી મુનિ આદિને માટે સાધુ ( કલ્યાણકારી ) છે. અથવા સત્ અ ર્થાત જીવાદિન સ્વરૂપને દ્રવ્યગુણુ અને પાઁયરૂપે યથા પ્રતિપાદન કરનારૂં છે. એ નિગ્રન્થ પ્રવચન સવથી શ્રેષ્ઠ છે, કેવળી ભગવાને ઉપદેશેલ્ છે, નળ છે, પ્રતિપૂર્ણ છે, અર્થાત સૂત્રમાં માત્રા કે મીંડું લગાડવાની જરૂર નથી અને અથ માં કાંઇ આકાંક્ષા કે અધ્યાહારની લેશ માત્ર અપેક્ષા રહેતી નથી ન્યાયથી યુકત છે, માયા આદિ શલ્યેાને છેદનારૂં છે, હિતની પ્રાપ્તિનું સાધન છે, મેક્ષના માર્ગ અથવા કારણ છે, નિર્વાણુ-બધાં કર્માંના સમૂળા નાશથી ઉત્પન્ન થનારા ધારર્થિક સુખનું કારણ છે, નર્યા–સદાને માટે સંસારમાથી
* * શલ્ય ' શબ્દની વિસ્તૃત વ્યાખ્યા શ્રમણુસૂત્રની સુનિતેષણી નામની ટીકામાં જોઇ લેવી. પ્રસ્થાન કરવાના માર્ગ છે. ત્રિકાળમાં અખાધિત છે. કદી વિચ્છિન્ન ન થનારૂં છે, અને બધાં દુ:ખાના નાશના માર્ગ છે.
આ-પ્રવચનેક્ત—પ્રકારે રહેનારા અર્થાત્ એનું પાલન કરનારા પ્રાણી, અણિમા આદિ સિદ્ધિઓને, અથવા મેાક્ષગતિરૂપ સિદ્ધિને પ્રાપ્ત કરે છે, કેવળ જ્ઞાની (સ`) થાય છે, કર્મોથી મુક્ત થાય છે, પારમાર્થિક સુખથી સાંપન્ન થાય છે, કારણકે એના અષા કમજન્ય સંતાપ દૂર થઈ જાય છે. એથી શું થાય છે ? તે બધાં દુ:ખાના અંત કરે છે. અને એકભવાવતારી કેટલાક ભદન્ત અર્થાત્ નિન્ય પ્રવચનના આરાધક મહાપુરૂષો, પૂર્વભવનાં ઉપાર્જિત કર્યાં અવશેષ રહી જવાથી એજ ભવમાં મુકત નથી થતા, પરન્તુ દેવલેાકમાં જઈને વૈમાનિક દેવ થાય છે. અને પછી એક વાર મનુષ્યજન્મ ધારણ કરી મુકત થઇ જાય છે. આ વાતને હવે વિશેષ સ્પષ્ટ કરે છે કે તેઓ વિમાન પરિવાર આદિથી મહાન ઋદ્ધિવાળા, ( ‘જાવ' શબ્દથી ) મહાન્ દ્યુતિવાળા, મહાન્ બળવાળા. મહાન યશવાળા, અને મહાન અનુભાગવાળા, તથા જ્યાં કષાયે ઊપશાન્ત થઈ જવાને કારણે મનની સમાધિરૂપ વિપુલ સુખવાળા અને ઘણા સાગશની સ્થિતિવાળા, અનુત્તર વિમાન આદિમાં ઉત્પન્ન થાય છે, એટલે તેઓ મહાત્
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૩૯
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઋદ્ધિવાળા, મહાદ્યુતિવાળા, મહાબળવાળા, મહાયશવાળા મહાનુભાગ, અને કૃતિક (અનુત્તરદેવ) થાય છે. એમના વક્ષસ્થળમાં મેાતી આદિની માળાએ શેાલે છે, એમની ભુજાએ કડાં અને બહુમધ (બાહુ પર બાંધવાનાં ઘરેણાં)થી સ્તુભિત સરખી ચઇ છે. તે અંગદ (ભુજબંધ, કુંડલ, અર્ધાંગડપાલ (ગોકૂળ નામક આભૂષણવિશેષ), કર્ણનિપીડ ( કાનનું ઘરેણુ કર્ણફૂલ)ને ધારણ કરે છે, હાથમાં ચિત્ર-વિચિત્ર પ્રકારનાં ઘરેણાં પહેરે છે, દિવ્ય સધાત (શરીરની રચના ), દિવ્ય સાંસ્થાન ( શરીરની આકૃતિ), દિવ્ય ઋદ્ધિ, દિવ્ય કાન્તિ, દિવ્ય છાયા, દિવ્ય દીપ્તિ દિવ્ય લેફ્સાથી દશે દિશાઓને ઉદ્યોતયુકત કરનારા, પ્રકાશિત (પ્રભાયુકત ) કરનારા, ઈંદ્ર સામાનિક ત્રાયસ્ક્રિશ આદિના વ્યવહારને અનુકૂળ આચરણ કરનારા વૈમાનિક દેવ થાય છે. દેવ ગતિ જ કલ્યાણરૂપ છે, અથવા દેવગતિથી એમનું કલ્યાણ થાય છે. તેએ અનુત્તર વિમાનામાં ઉત્કૃષ્ટ તેત્રીસ સુધી સ્થિત રહી શકે છે, તેથી તે સ્થિતિકલ્યાણ છે, ભવિષ્યકાળમાં ભદ્રં (ક્લ્યાણુ)ને પ્રાપ્ત કરે છે, તથા પ્રાસાદીય, દનીય, અભિરૂપ અને પ્રતિરૂપ છે,
નરકાદિ ગતિપ્રાપ્તિસ્થાન કા નિરૂપણ
હવે ખીજી રીતે ધર્મનું વ્યાખ્યાન કરીએ છીએ:—
ચાર સ્થાનાથી જીવ નરકનું આયુક` ખાંધે છે અને કાળ કરીને નારકીમાં ઉત્પન્ન થાય છે. તે ચાર સ્થાન આ પ્રમાણે—(૧) મહામારભ કરવાથી—જેમાં ૫ંચેદ્વિય આદિના વધ થતા હાય એવાં તલાવ સુકાવવાં વગેરેથી, (૨) મહાપરિગ્રહ રાખવાથી અર્થાત્ ધન ધાન્ય આદિમાં તીવ્રતર લાલસા રાખવાથી, (૩) મનુષ્ય તિર્યંચ આદિ પંચદ્રિયને વધુ કરવાથી, (૪) માંસ ભક્ષણ કરવાથી.
આ પ્રમાણે ચાર સ્થાનાથી જીવ તિર્યંચ-આયુકમ બાંધે છે અને કાળ કરીને તિય ંચ થાય છે. તે ચાર સ્થાન આ પ્રમાણે છે: (૧) માયાવી થઈને અર્થાત્ ખીજા એને ઠગવાની બુદ્ધિ રાખીને માયાને છુપાવવાને પુન: માયાચાર કરવાથી, (૨) મૃષાવાદ એલવાથી, (૩) લાંચ લેવાથી, (૪) વચના-છેતરપીંડી કરવાથી, કોઈ કોઇ સ્થળે માયા, ગૂઢ માયા, અસત્ય ખેલવું અને ખેટા તેલ-માપ કરવાં” એ પ્રમાણે પણ ચાર સ્થાન માલુમ પડે છે.
એ પ્રમાણે ચાર સ્થાનાથી જીવ મનુષ્ય-આયુક` ખાંધે છે અને કાળ કરીને મનુષ્ય થાય છે. તે ચાર સ્થાન આ પ્રમાણે:-સ્વભાવે ભદ્ર ( સરલ ) રહેવાથી, (૨) સ્વભાવથી વિનીત રહેવાથી, (૩) પ્રાણીઓ ઉપર અનુકપાયુકત રહેવાથી, (૪) ખીજાના ભલામાં દ્વેષ ન કરવાથી તથા ખીજાના ગુણ્ણાના ગ્રાહી થવાથી
એ પ્રમાણે ચાર સ્થાનાથી જીવ-આયુકમ ખાંધે છે અને કાળ કરીને દેવપર્યાયમા ઉત્પન્ન થાય છે. એ ચાર સ્થાન આ પ્રમાણે છેઃ-(૧) સરાગ સયમથી અર્થાત્ આસકિત ( કષાય ) યુકત ચારિત્રથી, (૨) દેશ-વિરતિ ( શ્રાવકપણા )થી, (૩) અકામ નિર્જરાથી ઇચ્છા વિના (જબરદસ્તીથી) ભૂખ આદિને સહન કરવાથી, (૪) ખાળ-તપસ્યાથી—મિથ્યાત્વયુકત થઇને તપસ્યા કરવાથી.
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૪૦
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
નરકાદિગતિ કે સ્વરૂપ કા નિરૂપણ
પુન: ધર્મનું કથન કરે છે –
નારકી જીવે નરકમાં જે પ્રમાણે શરદી-ગરમી આદિના દસ પ્રકારની ક્ષેત્રવેદના ભગવે છે, તિર્યંચ ગતિમાં તિર્યંચ જે પ્રકારનાં શારીરિક અને માનસિક કષ્ટો પામે છે, એ બધાનું કથન ભગવાન્ , દેવ અને મનુષ્યની પરિષદૂમાં કરે છે. ભગવાન એવી પણ પ્રરૂપણ કરે છે કે આ મનુષ્યપર્યાયમાં પણ જે જવર આદિ વ્યધિઓ, વૃદ્ધાવસ્થા, મૃત્યુ, આદિ વેદના થાય છે તે સ્પષ્ટ જ છે. એ મનુષ્યપર્યાય ક્ષવિનાશી છે. ભગવાન દેવ, દેવલેક, દેવેની ઋદ્ધિ, દેનાં સુખ, એજ પ્રમાણે નરકનારકાવાસ, મનુષ્યભવ, દેવલોક, સિદ્ધ, સિદ્ધક્ષેત્ર અને ષકાયના જીવાનું પણ કથન કરે છે, જે પ્રકારે જીવે કર્મોથી બંધાય છે, જે પ્રકારે જીવ કર્મોથી મુક્ત થાય છે, જે પ્રકારે અત્યન્ત કલેશ પામે છે. એનું કથન કરે છે. બધા જીવો કેટલા છે, કેટલા જીવ પ્રતિબંધરહિત થઈને શારીરિક આદિ દુને અંત કરે છે. જે પ્રકારે જીવ દુઃખી થઈને ચંચળ થાય છે અથવા આર્તધ્યાનથી ખિન્ન-મન, યા પીડાઓને કારણે દુઃખી અને વિચલિતચિત્ત થાય છે, જે પ્રકારે જીવ દુઃખના સમુદ્રમાં ડૂબે છે, જે પ્રકારે જીવ વૈરાગ્ય પ્રાપ્ત કરીને કમેના સમયનો નાશ કરી નાંખે છે, જે પ્રકારે રાગથી ઉપાજિત કમ પાપરૂપ ફળ આપે છે. જે પ્રકારે બધાં કર્મોથી રહિત સિદ્ધ ભગવાન સિદ્ધગતિને પ્રાપ્ત થાય છે, ભગવાન એ બધાનું વર્ણન કરે છે.
ભગવાન પૂર્વોક્ત ધર્મને બે પ્રકારને નિરૂપે છે -એક અગાર-ધર્મ, બીજે
નગાર-ધમ
અગાર ધર્મ કે સ્વરૂપ કા વર્ણન
જે ગમન ન કરે તેને અગ (વૃક્ષ) કહે છે. વૃક્ષમાં પુષ્પતપણું, ફલિતપણું, વગેરે હોય છે, એ સરખાપણાને કારણે જ ઘરને પણ અગાર કરે છે; અથવા જેમાં રહીને મનુષ્ય નિવાસ આદિનાં કષ્ટને પામતે નથી, તેને અગાર (ધર) કહે છે. ઘર આધાર છે, અને તેમાં નિવાસ કરનાર આધેય છે. અહીં આધાર અને આધેયને ઉપચારથી અભેદ છે, તેથી અગાર (ઘર)માં રહેનારાને પણ અગાર કહેવામાં આવ્યા છે. જેમ કયાંય–કયાંય સીને જ “હ” કહેવામાં આવે છે અથવા “અગાર (વર) છે જેને એવી વ્યુત્પત્તિ થઈ શકે છે. અસ્તુ. ગૃહસ્થના ધર્મને અગાર-ધર્મ કહે છે.
જેને અગાર નથી એને અનગાર કહે છે, અર્થાત્ સાધુ, સાધુઓના ધર્મને અનગાર-પર્મ કરે છે.
“સૂચી-કટાહ' ન્યાયે કરીને પહેલાં અનગાર-ધર્મનું કથન કરીએ છીએ કારણકે એનું વર્ણન થોડું છે
અનગાર-ધર્મનું સ્વરૂપ મૂળમાં એકત્ર અને સત્તા એવાં બે પદ છે. સકરને અર્થ છે સર્વથા. જે કેવળ નથી કહેત તે અર્થ “માત્ર દ્રવ્યથી યા માત્ર ભાવથી સર્વથા એમ કરી શકાય, પરંતુ એ ઇષ્ટ નથી. તેથી એ અનિષ્ટ અર્થને રોકવાને માટે બીજું પd સંધાણી આપવામાં આવ્યું છે. નરા ને અર્થ છે–સર્વ રૂપથી–થિત દ્રવ્યથી
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૪૧
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ અને ભાવથી પણ અથવા સદનને અર્થ વ્યથી” એમ કર જોઇએ અને સત્તાનો અર્થ “ભાવથી” એમ કરે જોઈએ.
દ્રવ્યથી મસ્તકના કેશને દુર કરવા અને ભાવથી રાગદ્વેષને દુર કરવા, એ મુંડન કહેવાય છે. એ પ્રમાણે મુંડિત થઇને ઘરને ત્યાગ કરી જે સાધુપનું સ્વીકારે છે–પ્રબન્યા ધારણ કરે છે અને પ્રવ્રજ્યા પછી જે ધર્મનું પાલન કરે છે તે સાધુધર્મનું સંક્ષિપ્ત સ્વરૂપ સૂત્રકાર પ્રતિપાદન કરે છે.
' હું આયુશ્મન ! ત્રણ કરણ, ત્રણ યુગથી એકેન્દ્રિય ખાદિ બધા પ્રાણીઓની હિંસાથી નિવૃત્ત થઈ જવું (૧), ત્રણ કરણ ત્રણ વેગે મૃષાવાદથી નિવૃત્ત થવું (૨), ત્રણ કરણ ત્રણ વેગે દેવ, ગુરૂ, રાજા, ગાથા પતિ અને સાધમીંઢારા ન અપાયેલા પદાર્થનું ગ્રહણ કરવું એવા અદત્તાદાનથી વિરત થવું (૩) ત્રણ કરણ ત્રણ વેગે મૈથુનથી નિવૃત્ત થવું (૪), જેના નિમિત્તથી આત્મા જન્મ જરા મરણાદિ દુઃખથી વ્યાપ્ત થાય છે, અથવા જેને જીવ મમત્વ-પરિણામે કરીને ગ્રહણ કરે છે, તેને પરિગ્રહ કહે છે. ધર્મનાં ઉપ કરણે સિવાયના બધા પદાર્થો પરિગ્રહ છે. એ પરિગ્રહથી ત્રણ કરણ ત્રણ ગે નિવૃત થઈ જવું. (૫), ત્રણ કરણ ત્રણ રાત્રિભેજનથી વિરત થવું (૬), એ બધે અનગાર ધર, ભગવાને પ્રતિપાદન કર્યો છે. જે સાધુ યા સાધ્વી એ ભગવલ્ગણીત ધર્મનું પાલન કરવામાં સદા ઉદ્યોગશીલ રહીને વિચારે છે તે સાધુ-સાધ્વી) સર્વજ્ઞ ભગવાનની આજ્ઞાનાં આરાધક છે.
એ પ્રમાણે અનુગાર ધર્મનું નિરૂપણ કરીને હવે અગાર ધર્મ (શ્રાવક ધર્મ) બતાવે છે –
સામાન્ય અગાર (ગૃહસ્થ) ધર્મ કે સ્વરૂપ કા વર્ણન
અગાર ધર્મ બે પ્રકાર છે – (૧) સામાન્ય રૂપ અને (૨) વિશેષરૂપ સર્વ સાધારણ લોકોને અનુષ્ઠાન કરવા ગ્ય ધર્મને સામાન્ય ધર્મ કહે છે. તે આ પ્રમાણે :
સામાન્ય અગર (ગ્રહસ્થ) ધર્મનું સ્વરૂપ વસર્વાર્થસિદ્ધ મુહૂર્તમાં ઉઠીને નમસ્કાર મિત્રે ચારણ-પૂર્વક ધર્મજાગરણ કરે તે આ પ્રમાણે
“અહા ! આ ઈદ્રિના વિષયે સર્વથા નિસાર છે; વિષ સરખાં છે. મારું મન તેની તરફ કેમ આકર્ષાય છે? આ મનુષ્ય-જન્મ પામીને મેં તેને વ્યર્થ ગુમાવી દીધું એટલે એ બાકી રહ્યો છે તેમાં શું કરવું જોઈએ !
* સૂર્યોદય પહેલાં ચાર ઘડીમાંથી પહેલી બે ઘડીને સર્વાર્થસિધ્ધ મુહૂર્ત કહે છે.
(૧) એ સમય કયા કર્તવ્યમાં ગાળવો જોઈએ ! મૃત્યુ અનિવાર્ય છે અને તે સદા પડછાયાની પેઠે મારી પાછળ પાછળ લાગી રહ્યું છે. (૨) બંધુ-બાંધવ, ધનધાન્ય, કલત્ર-પુત્ર અને મિત્ર. કઈ પણ સાથે આવનારૂં નથી. જેણે જેવું કર્મરૂપી વૃક્ષ વાવ્યું છે, તેને તેવા જ વૃક્ષનાં ફળને રસ ભેગવે પડે છે. (૩) માટે બધી બાહ્ય વસ્તુઓને પરિત્યાગ કરીને સત્ય, નિત્ય, સર્વ સુખેને સમૂહ, અનંત જ્ઞાન– દર્શનના ધારક કેવળ આત્માને સાક્ષાત્કાર કરે (૪).”
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૪૨
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ પ્રકારની ધર્મજાગરણ કરે, માતાપિતાનાં ચરણોમાં મસ્તક નમાવે, ગુરૂઓ-મુનિઓનું દર્શન કરે, ધર્મને ઉપદેશ સાંભળે, દેવ, ગુરૂ અને ધર્મ પર પરમ પ્રતીતિ રાખે, શકિત પ્રમાણે સદા દાનશીલ રહે, સત્સંગતિ કરે, વ્રતધારીએ અને વૃદ્ધ જનોની સેવા-સુશ્રુષા કરે, દીન-હીન પ્રાણીઓની રક્ષા કરે, નેકર— ચાકરે સાથે પ્રેમમય વ્યવહાર કરે, અભયદાન સુપાત્રદાન અને કરૂણાદાન દે આશ્રિત જનનું પિતાની પેઠે પાલનપોષણ કરે, દ્રવ્યક્ષેત્રકાળભાવને જોઈને પ્રવૃત્તિ કર, ધર્મશાસ્ત્રને સ્વાધ્યાય કરે, નીતિશાસ્ત્રનું અવલોકન કરે, ગુરૂજનની સન્મુખ વિનયપૂર્વક વર્તન કરે, વિપત્તિ આવતાં હૈયે ધારણ કરે, સંપત્તિ પ્રાપ્ત થતાં અભિમાન ન કરે, શુભ કાર્યોમાં બીજાઓને સહાયતા આપે, ઈદ્રિયોને વશ રાખે, જેવું ભજન-પાન પ્રાપ્ત થઈ જાય તેને પ્રસન્નચિત્ત થઈને ખાય, જે નગર આદિમાં સાધુ યા વિશેષજ્ઞ–વિદ્વાન શ્રાવકે નિવાસ કરતા હોય તે નગર આદિમાં નિવાસ કરે, રસ્તે જોઈને ચાલે, આડમ્બરને વેશ (ખીનેને ઠાઠમાઠી ન રાખે, કર્તવ્યનું પાલન મનથી કરે, સૌની સાથે મિત્રના રાખે, બીજાના દુઃખે દુ:ખી અને સુખ સુખી થાય. ભય-અભક્ષ્યને વિચાર રાખે, પિતાના દેશને ધર્મ અને જાતિને પ્રાચીન વેશ ધારણ કરે, જે ઘેર આવે તેને સત્કાર કરે, સત્ય ધર્મનું પાલન કરે, પ્રાણીમાત્ર પર અનુકંપા રાખે, પવિત્રતાપૂર્વક પ્રવૃત્તિ કરે, સદા કોમળ વાણી બેલે કંજુસ ન બને, રાત્રિભેજન ન કરે, વૃથા બકવાદ ન કરે, અણગળ પાણી ન પીએ મથ્યા ભાષણ ન કરે, કઈ વસ્તુમાં આસકત ન થાય, સૂતેલાને ન જગાડે, પરને અદ્ભુદય જોઈ દુઃખી ન થાય, નિંદનીય કાર્યોથી દૂર રહે, અસમયે અને વિના ભૂખે લેજને ન કરે, આવકથી વધારે ખર્ચ ન કરે, ધર્મ વિરૂધ્ધ આચરણ ન કરે, મળમૂત્રને ન રેકે, મળમૂત્ર પર મળમૂત્રને ત્યાગ ન કરે, મિત્રની સાથે કપટ ન કરે, વિશેષ વિચાર કર્યા વિના કોઈ પણ કાર્ય ન કરે, કોધ, માન, રૂક્ષતા અને અકર્તવ્યથી દુર રહે, કરવા ગ્ય કાર્યમાં પ્રમાદ ન કરે, બંધવર્ગ તથા મહાન જન સાથે વેરવિરેાધ ન બાંધે, અયોગ્ય વિવાહ, અપરાધ, રાજદ્રોહ જુગાર-માંસભક્ષણન્મદિરાપાન -ચેરી–વેશ્યાગમન–પાપધ્ધિ (શિકાર)-પરસીસેવન–રૂપ સાત વ્યસન, સ્વાદીલાપણું, દિવસે ઉંઘ, પરનિંદા, પરધનની તૃષ્ણા, અપરિચિત અને કૌલિક (કુલપરંપરાથી ઉતરેલા. ચેપના) રોગોની સાથે વિવાહાદિ–સંબંધને પરિત્યાગ કરે, પ્રિય સત્ય જ બેલે, વિના પૂછયે ઉત્તર ન દે. કોઈ વાતચીત કરતા હોય તેના વચ્ચે ન બેલે, ઘરના છિદ્રની વાત કેઈને ન કહે, ઓળખ્યા વિના અને પરીક્ષા કર્યા વિના કઈ વસ્તુને વ્યવહાર ન કરે, કોઇની પ્રતિપત્તિમાં હાથ ન ઘાલે, વિશ્વાસઘાત ન કરે, ગ્રામ નગર આદિના ચાગક્ષેમમાં (અલબ્ધ વસ્તુનો લાભ કરવામાં અને લબ્ધ વસ્તુની રક્ષા કરવામાં) વિન ન નાંખે, વહેંચ્યા વિના (પાસે રહેલાઓને ભાગ અપ્યા વિના) કદાપિ કઈ વસ્તુ ન ખાય, અન્યાયથી ધનપાન ન કરે, ઈહલેક પરલેકથી પ્રતિકૂળ કાર્ય ન કરે, પરસ્ત્રીની સાથે એકલે ન જાય, ન બેલે અને ન એકાંતમાં નિવાસ કરે, લાંચ ન લે, સવાર-સાંજ ઘર સાફ કરે, થોડી પૂજીથી માટે વેપાર ન ખેડે, પ્રાણ પર સંકટ આવતાં પણ અનીતિનો આશ્રય ન લે, મહાઆરંભ મહાપરિગ્રહવાળું કામ ન કરે, અન્યાયીને પક્ષ ન લે, પ્રયજન વિના કેઈના ઘરમાં પ્રવેશ ન કરે, વિકટ માર્ગમાં એકલે ન જાય, ભુજાઓથી નદી-તળાવ આદિમાં ન તરે, બાલક વૃદ્ધ રેગી ગભર્વતી ચાકર અને આશ્રિતને સંતુષ્ટ કર્યા વિના ભેજન ન કરે, કંઈને કલંકિત ન કરે, ગુરૂ અને ધર્મની સાથે દ્રોહ કરવાની ઈચ્છા પણ ન કરે, બીડી તંબાકુ અને ભાંગ આદિ વ્યસનને સર્વથા ત્યાગ કરે-ઇત્યાદિ.
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૪૩
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશેષાગાર (શ્રાવક) ધર્મ કા નિરૂપણ મેં જીવાદિ કે સ્વરૂપ કા વર્ણન
સામાન્યરૂપ અગારધમ ભગવાને એ પ્રમાણે વર્ણન કર્યું છે. હવે વિશેવરૂપ અગારધમ વર્ણન કરે છે –
વિશેષરૂપ-અગાર (શ્રાવક) ધર્મ સમ્યગ્દર્શન અને અણુવ્રત આદિને વિશેષ અગારધર્મ કહે છે. પ્રશમ–સંગનિર્વેદ–અનુક પા–આસ્તિકરૂપ આત્મપરિણામને અથવા તત્વાર્થને અર્થાત્ જીવ આદિ નવ તના તથા સાચા દેવ ગુરૂ અને ધર્મના યથાર્થ બુદ્ધિપૂર્વક શ્રદ્ધાને સમ્યગ્દર્શન (સમકિત) કહે છે. જીવતત્ત્વનું વ્યાખ્યાન પહેલાં કરી ગયા છીએ, અને પુણ્યથી મેક્ષ સુધીનાં તત્ત્વનું સ્વરૂપ પણ પહેલાં લખી ગયા છીએ, બાકી રહ્યું અજીવ તત્વ જેમાં જીવ ન હોય તે અજીવ છે અજીવ પાંચ પ્રકારના છેઃ (૧) ધર્માસ્તિકાય, (૨) અધર્માસ્તિકાય, (૩) આકાશસ્તિકાય, (૪) કલ અને (૫) પુદગલાસ્તિકાય
(૧) ધર્માસ્તિકાય–ચાલનાર છે અને પુદગલેને જે ચાલવામાં સહયતા કરે છે તેને ધર્માસ્તિકાય અથવા ધર્મદ્રવ્ય કહે છે, જેમકે જળમાં ચાલનારી માછલીને ચાલવા-ફરવામાં જળ સહાયક થાય છે. ધર્માસ્તિકાય–અરૂપી (અમૂર્તિક) અને સમસ્ત કાકાશમાં વ્યાપક છે, અને જીવ–પુદ્ગલેની ગતિમાં નિમિત્ત-કારણ છે,
અધર્માસ્તિકાય–જેમ ચાલતો મુસાફર જે ભવા ઈછે તે વૃક્ષની છાયા તેને ભવામાં ઉદાસીન કારણ બને છે, તેમ સ્થિતિમાન છે અને પુદગલની સ્થિતિમાં જે સહાયક બને છે તેને અધમસ્તિકાય અથવા અધર્મ દ્રવ્ય કહે છે. અધમ દ્રવ્ય ભનારને ભવામાં સહાયકમાત્ર બને છે. પ્રેરણું કરીને ભાવતુ નથી. એ પણ ધમસ્તિકાયની પેઠે અરૂપી અને સમસ્ત લોકાશવ્યાપી છે. ધર્મદ્રવ્ય અને અધર્મદ્રવ્ય, લેકાકાશ અને અલકાકાશની મર્યાદાના કારણ છે. જ્યા એ દ્રવ્ય છે, તે લોકકાશ અને જ્યાં એનો સદભાવ નથી તે અલકકાશ કહેવાય છે.
(૩) આકાશાસ્તિકાય–જીવ આઇ દ્રવ્યને જે રણવકાશ આપે છે તે આકાશાસ્તિકાય અથવા આકાશ દ્રવ્ય છે આકાશદ્રવ્ય અનંતપ્રદેશ છે, અમૂર્તિક છે અને લોક તથા અલકમાં વ્યાપ્ત છે
(૪) કાલ-લદ્રવ્ય અમૂર્તિક છે અને દ્રવ્યની પર્યાયેના પરિવર્તનનું કારણ છે. મનુષ્ય આદિમાં બાળક, યુવા અને વૃદ્ધ અવસ્થા કાલના જ પ્રભાવથી થાય છે. એ જૂનને નવું અને નવાને જૂનું કરે છે, અને અપ્રદેશી દ્રવ્ય છે. એના પ્રદેશે થતા નથી.
(૫) પુદગલાસ્તિકાય–પરમાણુથી લઈને ઘટ પટ આદિ બધા દેખતા પદાથે પુરાલાસ્તિકાય અથવા પુદગલદ્રવ્ય જ છે. જેમાં રૂપ, સ્પર્શ રસ. ગંધ,
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૪૪
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
માલુમ પડે તે મુદ્દગલ છે, એક પદાર્થથી વિભકત થઈને બીજા પદાર્થની પૂર્તિ કરતા હોવાથી એને પુદ્ગલ કહે છે.
જેને બીજો અંશ ન થઈ શકે એવા, પુદગલના સૌથી સૂક્ષ્મ અંશને પરમાણુ કહે છેએક પરમાણુ જ્યાં સુધી બીજા પરમાણુની સાથે મળી રહે છે, ત્યાં સુધી તેને પ્રદેશ કહે છે. જ્યારે તે બે, ત્રણ, ચાર આદિ અધિક પરમાણુઓ યા પ્રદેશની સાથે મળી જાય છે, ત્યારે સ્કન્ધ કહેવાય છે.
જેમ પટના પ્રદેશ પટ (વસ્ત્ર)થી પૃથફ હોય છે, તેમ ધર્મદ્રવ્ય અધર્મદ્રવ્ય આક શદ્રણ અને જીવદ્રવ્યના પ્રદેશ પૃથફ કરી શકાતા નથી. તે અત્યંત ઘનીભૂતઅખંડપિંડરૂપ થઈને રહે છે.
પ્રશ્ન-ધર્મ આદિની સાથે જે “અસ્તિકાય' લગાડે છે તેને અભિપ્રાય શો છે? અને કાલની સાથે “અસ્તિકાય કેમ નથી લગાડ?
ઉત્તર-“અસ્તિને અર્થ છે પ્રદેશ, અને કાર્યને અર્થ છે સમૂહ ; તેથી અસ્તિકાયનો અર્થ “પ્રદેશનો સમૂહ એ થે. ધર્માસ્તિકાયનો અર્થ નીકળે ધર્મરૂપ પ્રદેશને સમૂહે એ પ્રમાણે અધર્માસ્તિકાય આદિના વિષયમાં પણ સમજી લેવું. પરન્ત કાલના પ્રદેશ નથી, કારણ કે અતીત (વીતી ગએલે) કાલ નષ્ટ થઈ ચૂક્યું છે અને ભવિષ્યકાળ અત્યારે વિદ્યમાન નથી. માત્ર વર્તમાનકાળ સમયમાત્ર શેષ રહી જાય છે, તેથી તેને અસ્તિકાય નથી કહેતા, એમાંથી ધમ, અધર્મ અને એક જીવવ્ય એ અસંખ્યાત પ્રદેશવાળા છે, અને આકાશ અનંતપ્રદેશી છે. વિશેષતા એ છે કે આકાશમાં પણ કાકાશ તે અસંખ્યાતપ્રદેશ છે, પરંતુ અલકાકાશ અનંતપ્રદેશ છે.
શ્રાવક ધર્મ નિરૂપણ કે દેવ સ્વરૂપ કા નિરૂપણ
દેવનું સ્વરૂપ, દેવ—જે દેથી સર્વથા મુકત હોય, અનંત ચતુષ્ટયથી યુકત હોય, લેક અલેકના યથાર્થ સ્વરૂપને ઇપદેશક હાય, પ્રમાણ નય સ્યાદ્વાદની પ્રરૂપણ કરનારે હોય વીતરાગ અને ત્યાગી હોય તે સાચો દેવ છે. કહ્યું છે કે
જે નિદોષ, અનંત ચતુષ્ટથી યુકત, લોકાલેકના યથાર્થ સ્વરૂપની પ્રરૂપક, પ્રમાણ નય સ્યાદ્વાદને ઉપદેશક, વીતરાગ અને પરમત્યાગી તેને જૈનશાસનમાં દેવ માને છે. (૧)
અહીં દેશથી દાનાન્તરાય આદિ અઢાર દશેનું ગ્રહણ છે. એનું કથન મારા રચેલા “તત્વ પ્રદીપ’ નામના ગ્રંથમાં જવું. અનંત ચતુષ્ટયનો અર્થ અનંત જ્ઞાન, અનંતદર્શન, અનંત સુખ અને અનંત શકિત છે. લેક અને અલેકનું સ્વરૂપ પહેલાં બતાવી ગયા છીએ. જેથી કરીને પદાર્થોનું યથાર્થ જ્ઞાન થાય તેને પ્રમાણુ કહે છે, અર્થાત સંશય વિપર્યય અને અનધ્યવસાયથી ભિન્ન જ્ઞાન અથવા સમ્યજ્ઞાન જ પ્રમાણ છે. સમ્યજ્ઞાન (પ્રમાણ) મતિ, શ્રુત, અવધિ, મન:પર્યવ અને કેવળજ્ઞાનના ભેદ કરીને પાંચ પ્રકારનું છે. એનું વિસ્તૃત વર્ણન “તત્વપ્રદીપ’માં કરેલું છે.
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૪પ
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવક ધર્મ નિરૂપણ મેં નયોં કી પ્રરૂપણા
(૭) નયાનું પ્રરૂપણુ,
પદાર્થોમાં અનંતધર્મ માલુમ પડે છે, એ સર્વ ધર્માંના સમુદાય એ પટ્ટાથ છે. એ અનંત ધર્માંમાંથી કેઇ એક વિક્ષિત ધર્મને મુખ્યત્વે કરીને અને શેષ ધર્માંને ગૌણુત્વે કરીને અર્થાત્ એ મુખ્ય ધર્મનું આલંબન લઈને જે પદ્માનું જ્ઞાન કરાવે તેને ‘નય' કહે છે. અથવા જેની દ્વારા અનતધર્માંત્મક પદાર્થોના એક ધ જાણવામાં આવે તેને નય કહે છે. અથવા ઘટ પટ આદિ બધા પદાર્થોં પોતપેાતાના મૂલદ્રવ્યની અપેક્ષાએ નિત્ય છે, પરન્તુ ઘટપટ આદિ પર્યાયની અપેક્ષાએ નિત્ય પણ છે. અર્થાત્ ઘટ (ઘડા) પુદ્ગલરૂપ છે. જ્યારે ઘટના પુદ્ગલે, ઘટ બન્યા પહેલાં માટીના રૂપમાં હતાં, ત્યારે પણ એ પુદ્ગલા હતા. જ્યારે તે ઘટની આકૃતિમાં આવ્યા ત્યારે પણ પુદ્ગલ જ છે; અગર જો કોઇ ઘટને પછાડીને ટુકડે-ટુકડા કરી નાંખે ત્યારે પણ તે ટુકડ પુદ્ગલ જ રહેશે; જો કોઇ એ ટુકડાને ખાંડી–દળીને માટીમાં મેળવી દઇ ફી એમાંથી ઘટ ખનાવે ત્યારે પણ એ પુદ્ગલ જ રહેશે, એ પ્રમાણે એ પુદ્દગલાનું પુદ્દગલપણું કદાપિ નષ્ટ થતું નથી, તે કારણથી તે દ્રવ્યદૃષ્ટિએ કરીને નિત્ય છે. પરન્તુ તે સદા એક જ અવસ્થામાં રહેતા નથી-કેઇવાર માટીના રૂપમાં, કોઇવાર ઘટના રૂપમાં કેાઇવાર ટુકડાના રૂપમાં અને કોઇવાર સૂક્ષ્મ રજના રૂપમાં આવે છે. એ બધાં રૂપ દ્રવ્યના પર્યાય-દ્રષ્ટિએ કરીને પદાર્થ અનિત્ય છે. જે કેાઈ અપેક્ષાએ નિત્ય અને કઇ અપેક્ષાએ અનિત્ય માને છે, તેને નય કહે છે નય બે પ્રકારના છે: (૧) દ્રવ્યાર્થિક અને (૨) પાઁયાયિક.
જે ભૂતકાળમાં હતું, વમાનમાં છે અને ભવિષ્યમાં હશે, તેને દ્રવ્ય કહે છે. જે નય દ્રવ્યને અ (વિષય) કરે તેને દ્રવ્યર્થિક નય કહે છે.
જે ઉત્પત્તિ અને વિનાશને પ્રાપ્ત થાય છે તેને પર્યાય કહે છે. જે નય પર્યાય યને વિષય કરે છે તેને પર્યાયર્થિક નય કહે છે.
દ્રવ્યાયિક નયના ત્રણ ભેદે છે: (૧) નૈગમ, (૨) સ ંગ્રહ, (૩) વ્યવહાર. જે અનેક પ્રકારે જ્ઞાન કરાવે છે, અથવા જે સર્વાંદા (ત્રિકાળસખધી) વાતને જાણવામાં કુશળ હાય તેને નૈગમનય કહે છે. જેમકે-જો કે ભગવાન્ મહાવીર સ્વામી નિર્વાણ પામી ચૂકયા છે તથાપિ એ નય ભૂતની વિક્ષાએ કરીને પ્રત્યેક વર્ષોંની ચૈત્ર સુદ તેરશે મહાવીર સ્વામીના જન્મની તિથિ માને છે, અને તેના પ્રધાનત્વે કરીને લાક કહે છે કે આજે ભગવાનની જયંતી છે,” એજ રીતે લમાન અને ભવિષ્યકાળનાં ઉદાહરણા પણ સમજી લેવાં.
જે નય વિશેષની અપેક્ષા ન કરતાં સામાન્યને ગ્રહણ કરે છે તે સગ્રહનય છે, અર્થાત્ સામાન્યના કથન કરીને એ સામાન્ય ધર્માવાળા બધા પદાર્થોનું સમ્યક્ પ્રકારે ગ્રહણ કરનારો સગ્રહનય છે. જેમકે-‘જીવનું લક્ષણ ચેતના છે, એમ કહેવાથી બધા જીવાનું ગ્રહણ થાય છે.
સત્ત્વ, દ્રવ્યત્વ આદિ સામાન્ય ધર્માંને કારણે સંગ્રહ નયની દ્વારા સ ંગ્રહરૂપે ગ્રહણ કરેલા પર્ધામાં વિશેષ ધર્મેદ્વારા વિભાગ કરીને જે ગ્રહણ કરે છે તે વ્યવહા
નય છે
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૪૬
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
તાત્પર્ય એ છે કે–પદાર્થોમાં સામાન્ય ધર્મ પણ છે, અને વિશેષ ધર્મ પણ છે. દૂધ અને જલ બેઉમાં દ્રવત્વ (પ્રવાહિત્ય) સમાન છે, પરંતુ તેના બીજા ગુણેમાં ભેિદ છે. “સર્વ ગુણ બધા પદાર્થોમાં છે, તેથી સંગ્રહ નય એ ગુણની અપેક્ષાએ બધા પદાર્થોને એક માને છે. પરંતુ વ્યવહાર નય કહે છે કે બધા પદાર્થો એક નથી હોઈ શક્તા, કારણ કે કઈ-કઈમાં જીવત્વ ગુણ છે, કે ઈ-કેઈમાં જીવત્વ ગુણ નથી, તે બેઉ એક કેવી રીતે હેઈ શકે ? સંગ્રહ કહે છે કે જીવવ ગુણ એક છે અને એ ગુણ જેમાં જેમાં માલૂમ પડે તે બધા એક દ્રવ્ય છે. વ્યવહાર નય કહે છે કે કેઈ જીવ સંસારી છે, કોઈ મુક્ત છે, માટે બેઉ ભિન્ન ભિન્ન છે. સંગ્રહ કહે છે કે જેમાં જેમાં સંસારીપણું માલુમ પડે તે બધા એક છે. વ્યવહાર કહે છે કે કોઈ ત્રસ છે કેઈ સ્થાવર છે, માટે બેઉ એક નથી. સંગ્રહ કહે છે કે–જેમાં જેમાં ત્રસ પડ્યું હોય તે બધા એક છે. વ્યવહાર કહે છે કે કોઈ બેઈદ્રિય, કોઈ ત્રીન્દ્રિય, કોઈ ચતુરિન્દ્રિય અને કઈ પંચેન્દ્રિય હોય છે, માટે તેઓ ભિન્ન છે. તાત્પર્ય એ છે કે સંગ્રહનય સામાન્ય ધમપર દ્રષ્ટિ રાખે છે અને વ્યવહાર નય વિશેષ (ભિન્ન) ધર્મો પર દ્રષ્ટિ રાખે છે.
એક નય બીજાનો વિરોધ નથી કરતે. નય એ ત્યાં સુધી જ સુનય છે કે જ્યાં સુધી તે બીજા નયને વિરોધ ન કરતા બીજા નયને ઉદાસીનતા પૂર્વક જોઈ રહી પિતાના વિષયને જાણે છે. જ્યારે કોઈ નય અન્ય નયની અપેક્ષા ન રાખતાં સ્વતંત્ર
બની જાય છે ત્યારે તે અનેકાંતવાદથી વિપરીત એકાન્તાવાદને આશ્રય આપવાને કારણે મિથ્યાનય બની જાય છે. સૌગતેને અનિત્યતાવાદ બાજુસૂત્ર નયે કરીને સંગત છે, પરતુ એ બૌદ્ધ સિદ્ધાન્તમાં અન્ય નયેએ કરીને નિરપેક્ષ હોવાને કારણે મિથ્યા ઋજુસૂત્ર થઈ ગયું છે. એજ વાત અન્ય નાની બાબતમાં પણ જાણી લેવી. સંગ્રહ અને વ્યવહારની જે વિષય-વિભિન્નતા ઉપર બતાવવામાં આવી છે તે પણ એ પ્રમાણે જ સમજવી, અર્થાત્ સંગ્રહ નય સામાન્યનું પ્રતિવાદન કરે છે અને વિશેષને ગૌણ કરીને એની વિવક્ષા કરતો નથી, પરંતુ વિરોધ પણ કરતા નથી, એજ પ્રમાણે વ્યવહાર નય પિતાના વિષયનું પ્રતિવાદન કરે છે, સંગ્રહના વિષયને વિરોધ કરતું નથી. સંક્ષેપમાં કહી શકાય કે નય સાહેલીઓની પેઠે રહે છે, ઈર્ષ્યાળ શકયની પેઠે નહિ.
પર્યાયાર્થિક નયના ચાર ભેદ છેઃ (૧) જુસૂત્ર, (૨) શબ્દ, (૩) સમભિરૂટ, () એવંભૂત.
(૧) દ્રવ્ય છે કે વિદ્યમાન છે, તે પણ તેને ગૌણ (અપ્રધાન) કરીને એની વિવેક્ષા ન કરતાં જે નય વર્તમાન ક્ષણમાં વિદ્યમાન પર્યાયને જ પ્રધાનતાએ કરીને બંધ કરાવે છે, જુસૂત્ર નય છે. જેમકે–આ સમયે સુખ છે. આ પ્રમાણે આ નય વિદ્યામાન દ્રવ્યને ગૌણ કરી દે છે–તેતો બેધ નથી કરાવતે, પરંતુ ક્ષણસ્થાયી વર્તમાનકાલીન સુખ-પર્યાયને જ પ્રધાન કરીને એનું સૂચન કરે છે.
(૨) જે બોલાવવામાં આવે છે એને શબ્દ કહે છે. અર્થાત્ લિંગ, કારક, કાલ, પુરૂષ અને ઉપસર્ગ (, વિ, આદિ ) આદિને ભેદ હોવા છતાં પણ જે પદાર્થમાં ભેદ નથી માનતે તે શબ્દ નય છે. જેમકે, શુનાસીર, વાસવ, ઈ, પુર્હૂત, પુરંદર, ઇત્યાદિ પર્યાયવાચક શબ્દોએ કરીને એક જ ઈદ્ર અને બંધ થાય છે તાત્પર્ય એ
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૪૭
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે કે ચાહે નાસીર કહે ચાહે વાસન યા ઈ કહે ચાહે પુર્હુત બે કે પુરંદર બેલે, શબ્દનયની દ્રષ્ટિમાં એના ભિન્ન ભિન્ન અથે નથી, કારણ કે એ બધા શબ્દથી ઈ% અર્થ જ પ્રતીત થાય છે.
(૩) જે નય પ્રત્યેક શબ્દનો અર્થ ભિન્ન ભિન્ન માને છે તે સમલિફટ નથ છે. તાત્પર્ય એ છે કે-શબ્દ ધાતુમાંથી બને છે અને એક ધાતુમાં એક જ ગુણને બંધ કરાવવાની શક્તિ હોય છે, તેથી તેમાંથી બનેલ શબ્દ પણ એક જ ગુણનું પ્રતિપાદન કરે છે, તેથી કરીને શબ્દનો અર્થ એક નથી થઈ શકતો, જેમકે પુરંદરને અર્થ છે પુરનું દારણ કરનારે, અને ઈદ્રને અર્થ છે પરમ ઐશ્વર્યથી દીપાયમાન થનારે, જ્યારે કઈ વકતા પુરંદરરૂપ સંજ્ઞાની વિવક્ષા કરે છે, ત્યારે ઈદ્ર આદિ સંજ્ઞાની અપેક્ષા ન રાખતા કેઈ–મેઈવાર થનારી પુરદારણરૂપી ક્રિયાના યોગથી પુરંદરરૂપ સંજ્ઞાને બંધ કરાવે છે. એ સમભિરૂઢ નય છે. નયની અપેક્ષાએ કરીને રામેથેલો થેમેરા અમે અર્થાત્ શબ્દના ભેદથી અર્થને ભેદ અને અર્થના ભેદથી શબ્દનો ભેદ થાય છે, એ નિયમ સંગત બને છે. આ નયની અપેક્ષાએ “પુરંદર’ શબ્દને વાગ્ય પુરંદરના પર્યાયવાચક ‘ઈ’ શબ્દના વાચથી ભિન્ન છે, કારણકે શબ્દનો સંબંધ કઈ-કઈવાર થનારા ગુણ ક્રિયાની સાથે હોય છે, જેમકે પુરનું કારણ કરવાના નિમિત્તે કરીને પુરંદર કહેવાય છે, તે જ કારણે ઘટ અને પટ આદિ પદાર્થોમાં પરસ્પર ભેદ હોય છે. જે ગુણ અને ક્રિયાઓ કરીને પદાર્થોનાં ભેદની કલ્પના ન કરવામાં આવે તે પદાર્થોમાં પરસ્પર ભેદ ન રહે. તાત્પર્ય એ છે કે જળ ધારણ કરવું આદિની શકિત જેમાં હોય છે તેને ઘટ કહે છે, અને ટાઢ નિવારવા વગેરેની શકિત જેમાં હોય છે તેને પટ કહે છે. જે એ બેઉની આ ભિન્ન શકિત (ગુણ) નો ખ્યાલ ન કરવામાં આવે તે ઘટ અને પટ એ બેઉમાં ભેદ જ શે રહે? તેથી ગુણ અને ક્રિયાના ભેદે કરીને વાચ્ય પદાર્થોમાં પણ ભેદ કરવામાં આવે છે. બસ, એજ નિયમાનુસાર પુરું, દર શબ્દમાં જે શકિત છે અને તેથી જે ક્રિયાનું ભાન થાય છે, તે શકિત (ગુણ) અને ક્રિયા જેમાં માલુમ પડે છે તેને પુરંદર શબ્દને વાચ કહે છે; તેમજ, ઈદ્ર શબ્દમાં જે શકિત માલુમ પડે છે અને તેથી જે ક્રિયાનું ભાન થાય છે, તે શકિત અને ક્રિયા જેમાં માલુમ પડે છે તેને ઈદ્ર શબ્દને વાચ કહે છે. એથી એમ માલુમ પડે છે કે પુરંદર શબ્દને વાચ્ય (અર્થ)અને “ઝંદ્ર શબ્દને વચ્ચે એક નથી-જૂદા જૂદા છે, કારણકે બેઉ શબ્દોની શક્તિ અને તેથી ભાસિત થનારી ક્રિયા જૂદી જૂદી છે, પ્રવૃત્તિનિમિત્તને ભેદ છે. એ પ્રમાણે બીજા શબ્દોની શકિત અને ક્રિયાઓમાં પણ ભેદ હોય છે, તેથી એ બધા વસ્તુત: ભિન્ન અર્થના બેધક છે. આ નિયમને સ્વીકાર કરવાથી ઘટ-પટ આદિમાં સંશય થતું નથી, વિપર્યય થતું નથી, સંક્રમ થતો નથી અને બેઉ એક થતા નથી. શબ્દની પ્રવૃત્તિનું નિમિત્ત એ છે કે જે વાય (શબ્દાર્થ) હોય અને એમાં રહેનાર હોય તથા પ્રત્યેક શબ્દના પોતપોતાના જેટલા અર્થો થતા હોય તેમાં વિશેષણ થઈને રહે. ઉકત સ્થળે પુરંદર શબ્દનો અર્થ છે “પુરંદરત્વ ધર્મવાળે, તેમાં પુરંદરત પ્રવૃત્તિનિમિત્ત છે, અર્થાત્ જેમાં પુરંદરત્વ ધમ જોવામાં આવશે તેને કથન કરવાને માટે પુરંદર શબ્દની પ્રવૃત્તિ થશે, કારણકે “પુરંદરત્વ પુરંદર શબ્દને વાચ્ય (અર્થ) પણ છે, અને “પુરંદરત્વ ધર્મવાળ” એટલે જે વા (અર્થ) એમાં રહેનારે પણ છે, તથા ઉક્ત શબ્દાર્થમાં વિશેષણ રૂપે કરીને પણ છે. આ પ્રમાણે વાસવ શબ્દમાં વાસયત્વ ઈદ્ર શબ્દમાં ઈન્દુત્વ, ઘટમાં ઘટત્વ, પટમાં પઢત્વ, આદિને પ્રવૃત્તિનિમિત્ત સમજવા
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
४८
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
જોઈએ, ઉકત ઉદાહરણુ ખૂબ પ્રસિદ્ધ હાવાને કારણે આપવામાં આવ્યું છે, અને તુરગ વિહંગ, ભુજંગ, પંકજ, ગૈા આદિ પેાતાની મેળે જાણી લેવા.
સમભિત નયને ખરાખર સમજવા માટે એક વધુ ઉદાહરણ લઇએ :
—
મહીહ અને પાપ એ એક શબ્દોના અર્થ વૃક્ષ સમજવામાં આવે છે. પરંતુ સમભિરૂઢ નય કહે છે કે–મહીરૂહના ખરા અથ છે મહી (પૃથ્વી) પર ઉગરનારૂં અને પાદપના અર્થો છે પાદ (પગ અર્થાત્ મૂળ) થી પાણી આદિ પાતના ખારાંક ચૂમનારૂ કયાં પૃથ્વીપર ઉગનારૂં અને કયાં પેાતાના મૂળદ્વારા ખોરાક ગ્રહમ કરનારૂ! જો આ એઉ શબ્દોના વાચ્ય (અર્થ) એક જ માની લેવામાં આવે તે માટે ગોટાળા (વૈષમ્ય) થઇ જાય. જુદી જુદી ભાષાઓમાં જેટલા શબ્દે ઉપલબ્ધ થાય છે તે બધાના મ એક જ માનવા પડશે એવી સ્થિતિમાં જો કોઈ દીપક માંગશે તે બીજો તુરત તેની પાસે કલમ લાવી મૂકશે, અને કોઇ કલમ માંગશે તા ખીો તેની સામે દીવા લાવીને મૂકશે જો પૃથ્વી પર ઊગવુ અને મૂળદ્વારા ખારાક લેવા એ બેઉ એક થઈ જાય તે દીપક અને કલમનું એક થઇ જવું શું અનુચિત છે ?
જો એવી શંકા ઉઠાવવામાં આવે કે કલમ અને દીપકમાં તે આકાશ પાતાળ જેટલુ અંતર છે. કલમ લખવાના કામમાં આવે છે અને દીપક પ્રકાશને માટે ઉપયેગમાં આવે છે; માટે તે એઉ એક નથી.
સમાભિરૂદ્ધ નય કહે છે કે-ઠીક કહેા છે. અમે પણ એજ કહીએ છીએ મહીહ પૃથ્વીપર ઉગે છે અને પાદપ મૂળ વડે ખેારાક લે છે, બેઉમાં આકાશપાતાલ જેટલુ અંતર છે, તે પછી એ બેઉ શબ્દને અથ એક જ કેવી રીતે થઈ શકે ? છેવટે ગુણુ અને ક્રિયાએ કરીને પદાર્થા ( વાચ્યા )માં ભેઢ માનવા જ પડશે, અને જો એમ માન્યા વિના છૂટકે નથી, તે ગુણુ અને ક્રિયાના ભેદને પર્યાયવાચક શબ્દોના અર્થાંમાં પશુ લાગુ કરવા જોઇશે. કલમ અને દીપકમાં જ્યારે ગરબડ થાય છે, ત્યારે તે ગુણુ અને ક્રિયાને આગળ લઇ આવા છે, અને જ્યારે પર્યાયવાચક શબ્દોના વારો આવે છે ત્યારે શુષુ અને ક્રિયાને છુપાવી દે છે, એ ક્યાંના ન્યાય ? જો ગુણ ક્રિયાના ભેદે કરીને શબ્દના લયમાં ભેદ માન્યા, તે પર્યાયવાચક શબ્દમાં પણ ગુણુ—ક્રિયાના ભેદ્દે કરીને ભેદ માને
એવા સમભિરૂઢને મત છે. તે નથી ઇચ્છતા કેભૂપતિ (ધરતીના માલિક ) અને નરપતિ ( મનુષ્યાના માલિક )ના એકજ અર્થ મનાય. તે કહે છે કે ને ભૂપતિ અને નરપતિ એક છે તે ભૂપતિ, ખગપતિ ( ગરૂડ ), સુરપતિ (ઈંદ્ર ), ( મહાદેવ ), લખપત, કરોડપતિ, એ બધા એક જ હાવા જોઇએ. જો એક નથી, તે ભૂપતિ અને નરપતિ પણ એક નથી.
પશુપતિ એ અથા
(૪) એવસ્તૃત—શન, પુરદારણુ અને આખંડન આ ક્રિયાઓ તથા વાસવત્વ આદિ ગુણેાને, અથવા વર્તમાન ક્ષણુમાં માલુમ પડતી ક્રિયા અને ગુણને જે પ્રાપ્ત થાય, તે એવસ્તૃત નય છે એ નયના આશય આ પ્રમાણે છેઃ-શબ્દને અને અના પરસ્પર અન્વય-વ્યતિરેક છે, માટે ‘ શક' આદિ શબ્દ ખેલવાની ક્ષણે જે પટ્ટામાં શન ક્રિયા માલુમ પડે, એ ક્ષણે એને શક શબ્દના વાચ્ય માનવે જોઇએ,
જે સમયે નહીં. માટે આ નયની અપેક્ષાએ કરીને ઘટ જ્યારે જળને ધારણ કરી રહ્યો હાય, પણીહારીના માથા પર રહયા હાય. એ પ્રકારની ઘટના ( ચેષ્ટા )થી યુક્ત હાય, ત્યારે જ એને ઘટ કહી શકાય છે. એનું ઉદાહરણ પણ એજ છે.
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૪૯
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
તાત્પર્ય એ છે કે સમભિરૂઢ નયને મતે શકન ક્રિયાથી યુકત પદાર્થને શક કહી શકાય છે, ચાહે તે એ ક્રિયાથી કોઈ સમયે યુકત હોય યા કેઈ સમયે રહિત હાય, બેઉ અવસ્થાઓમાં એક શક શબ્દનો વાચ્ય છે, પરંતુ એવભૂત નય તેથી પણ વધારે સૂક્ષમ છે. એને મતે શકન શક્તિ મેજૂદ હોવાથી જ કોઈને પણ શક ન કહી શકાય, બલકે જે સમયે શકન ક્રિયાને ઉપયોગ કરી રહયે હય, તે સમયે એ શક શબ્દને વાચ્યું છે. અન્ય ક્ષણે નહીં માટે અધ્યાપક જે સમયે અધ્યાપન કરાવી રહયા હોય, ત્યારે જ તેને અધ્યાપક કહી શકાય છે. ખેડૂતને ખેડૂત ત્યારે જ કહી શકાય છે કે જ્યારે તે ખેતી કરી રહયે હોય, જે ક્ષણે તે ખેતી ન કરે હેય તે ક્ષણે તેને ખેડૂત ન કહી શકાય. -
શ્રાવકધર્મ નિરૂપણમે સ્યાદ્વાદકી પ્રરૂપણા
* [ સ્યાદ્વાદનું નિરૂપણ ] ‘સ્યદ્વાદ’ શબ્દના બે ભાગ છે. એક “સ્યા અને બીજે “વાદ “સ્યા’ અવ્યય છે અને અનેકાન્ત (કથ ચિત્ત) અર્થને ઘાતક છે. “વાદ' ને અર્થ સ્વીકાર કરે યા કહેવું. અર્થાત ઘટ-પટ આદિ બધા પદાર્થ દ્રવ્ય-પર્યાયરૂપ હોવાથી કથંચિત્ નિત્ય છે. કથ ચિત્ અનિત્ય છે. કથંચિત્ નિત્યનિય છે, એ પ્રકારના સિદ્ધાન્તને સ્યાદ્ધ કહે છે.
તાત્પર્ય એ છે કેપ્રત્યેક પદાર્થ દ્રવ્યરૂપ પણ છે અને પર્યાવરૂપ પણ છે. દ્રવ્યરૂપ હોવાથી પ્રત્યેક પદાથી નિત્ય છે, પર્યાયરૂપ હોવાથી અનિય છે અને ઊભયરૂપ હોવાથી નિત્યનિત્ય તે. પદાર્થની નિત્યતા અને અનિત્યતાને નયના પ્રકરણમાં ઉદાહરણ આપીને સ્પષ્ટ કરી ચૂકયા છીએ, તે પણ બરાબર સમજાવવા માટે બીજી ઉદાહરણ આ પ્રમાણે છે:–
સેનું પુદ્ગલ દ્રવ્ય છે, એ દ્રવ્યરૂપે સદા પુદ્ગલ જ બની રહે છે, અને બની રહેશે, માટે નિત્ય છે. પરંતુ એ સેનું સદા સમાન અવસ્થામાં રહેતું નથી; કેઈવાર તે કડીરૂપ પર્યાય ધારણ કરે છે, કેઈવાર કુંડલરૂપ પર્યાય ધારણ કરે છે, માટે પર્યાયની અપેક્ષાએ તે અનિત્ય પણ છે. તેથી એમ નથી કહી શકાતું કે એ સુવર્ણ દ્રવ્ય સર્વથા નિત્ય છે, અને એમ કહેવું પણ યુક્ત નથી કે એ સર્વથા અનિત્ય છે, સિદ્ધાન્ત એ છે કે સત્ (અસ્તિત્વવાની છે તે ઉત્પાદ, વ્યય અને દેવ્ય સ્વરૂપ અવશ્ય થાય છે. અને ઉત્પાદ તથા વ્યય પર્યાયષ્ટિએ કરીને થાય છે, માટે એ દૃષ્ટિએ પદાર્થ અનિત્ય તથા ધ્રૌવ્ય દ્રવ્યદૃષ્ટિએ કરીને થાય છે, માટે એ દૃષ્ટિએ પદાર્થ નિત્ય છે. એ વાત પહેલાં બતાવી ચૂકયા છીએ. અન્યત્ર પણ કહ્યુ છે કે સુવર્ણ પહેલાં લગડીના આકારમાં રહે છે, પછી લગડીના રૂપમાંથી પરિવર્તિત (વ્યય) થઈને હાર (ક ઠના ઘરેણા)ના રૂપમાં ઉત્પન થાય છે, પછી હારમાંથી પરિવર્તિત થઈને સ્વસ્તિકના રૂપમાં ઉત્પન્ન થાય છે, સ્વસ્તિક રૂપમાંથી બદલાઈને તે કર્ણફૂલના રૂપમાં ઉત્પન્ન થાય છે, પછી એજ સુવર્ણ અનેકાનેક આકારેને ધારણ કરતાં કરતાં ચમકતાં કુંડલેના રૂપમાં આવી જાય છે, પરંતુ એ બધી અવસ્થામાં સુવર્ણ એજ રહે છે કે જે પહેલાં લગડીના રૂપમાં હતું. માત્ર આકાર જ બદલાતું રહે છે. જો એ સુવર્ણને કેઈપણ અકૃતિના રૂપમાં ન જોતાં શુદ્ધ રૂપથી જોવામાં આવે, તે એ માત્ર દ્રવ્ય જ છે. વળી કહ્યું છે કે
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
પ૦
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક રાજા પોતાની પુત્રીને રમવાને
સુવર્ણ ને ઘડે તાડાવીને પુત્રને પુત્રી શેક કરે છે અને પુત્ર
માટે રમવાને દડો બનાવરાવી આપે છે. એ જોઇને દડા મલવાથી હર્ષ પામે છે. સેાનાને ઘડા નાશ પામ્યું અને દડા ખન્યા, પણ સાનું તે જેમનું તેમ રહ્યું છે, તે જોઇને રાજાને નથી હુ થતા કે નથી વિષાદ થતા. (ર)”
એજ વાત ઘટાકાશ-પટાકાશ આદિમાં સમજવાની છે. અર્થાત્ કાલ સુધી કેઇ સ્થાને ઘટ રાખ્યા હતા, આજે તે સ્થળેથી ઘટ ઉઠાવી લીધે અને એ સ્થાને પટ (વસ્ત્ર) મૂકી દીધું. જ્યાં સુધી ઘટ રાખ્યા હતા ત્યાં સુધી ત્યાંનું આકાશ ઘટાકશ હતુ, હવે પટ રાખવાથી પટાકાશ બની ગયું. એ પ્રમાણે ઘટાના નાશ થઇ ગયા, પટાકાશના ઉત્પાદ થઇ ગયે, પણ આકાશ તા ધ્રુવ છે. (જેમનું તેમજ છે.) પ્રશ્ન—આકાશ આદિ પદાર્થાંમાં ધ્રૌવ્યુ જ માલુમ પડતા કે નથી વ્યય પણ માલુમ પડતા. તે પછી આપ પ્રત્યેક પદાર્થ ને નિત્ય અને અનિત્ય કેમ કહેા છે !
ઉપલબ્ધ થાય છે—નથી ઉત્પાદ
ઉત્તર—સાંભળેા જીવ યા પુદ્ગલ આકાશમાં રહે છે, જ્યારે કાઈ જીવ યા પુદ્ગલ એક આકાશ-પ્રદેશથી નીકળીને ખીજા આકાશ પ્રદેશમાં ચાલ્યા ગયે, ત્યારે પહેલાં આકાશ પ્રદેશથી તેના વિભાગ થયા, અને બીજા આકાશ પ્રદેશ સાથે તેના સંચાગ થયા, અર્થાત્ અત્યાર સુધી જે પ્રદેશમાં સંચાગ હતા તેમાં વિભાગ થઇ ગયા અને જેમાં વિભાગ હતા તેમાં સંયેાગ થઇ ગયા. એ પ્રમાણે બેઉ પ્રદેશામાં સાંચાગ—વિભાગ થયા. સયાગ અને વિભાગ આપસ—આપસમાં વિરધી ધર્માં છે. તાત્પર્ય એ છે કે–સયેગ-વિશિષ્ટ આકાશ નષ્ટ થયું અને વિભાગ વિશિષ્ટ આકાશ ઉત્પન્ન થયું. એ પ્રમાણે ખીજું વિભાગ—વિશિષ્ટ આકાશ નષ્ટ થયુ અને સંયાગ—વિશિષ્ટ આકાશ ઉત્પન્ન થયું. આપે પાતે માન્યુ છે કે વિરોધી ધર્મને પ્રાપ્ત થવું એ જ ભેદનું કારણુ છે. હા, માકાશ રૂપે કરીને ધ્રુવ રહ્યુ, ન નષ્ટ થયું કે ન ઉત્પન્ન થયું ; તેથી સિદ્ધ થયું કે આકાશ અદ્યિ પદાર્થ, ઉત્પાદ, વ્યય રૂપ પણ છે. તેથી કરીને તે કથ ંચિત્ અનિત્ય પણ છે. અનિત્યતાના અભિપ્રાયે કરીને જ પટાકાશ ઘટાકાશ આદિ લાવ્યવહાર થાય છે. અને દ્રવ્યની અપેક્ષાએ આકાશની નિત્યતા માનવી નિર્દોષજ છે, કારણ કે ઉત્પત્તિ વિનાશ ( અવસ્થાઓમાં) થતા રહેવા છતાં પણ અન્વિત રૂપે પદાર્થ નુ સ્થિત રહેવું એ નિત્યતાનું લક્ષણ છે, તે આકાશ દ્રવ્યમાં ઘટે છે.
પ્રશ્ન——એક પટ્ટામાં પરસ્પર-વિરોધી ધર્માંનું હાવું કયાંય જોવામાં આવ્યું નથી, તે પછી આપ નિત્યતા અને અનિત્યતા જેવા વિધી ધર્મો (ગુણે!)ને એકજ પદાર્થોમાં કેવી રીતે ઘટાવા છે ?
ઉત્તર-—એમ ન કહેા. સિંહના આકાર અને નરના આકાર બેઉ પરસ્પર વિરાખી છે, તે પણ તે એક જ નરસિંહમાં જોવામાં આવે વિરોધી ધમાલુમ પડી શકે છે તે ખીજી જગ્યાએ
છે, જો એક જગ્યાએ કેમ ન માલુમ પડે
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૫૧
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
જે એમ કહો કે–વિરોધી ધમ એ હોય છે કે જે એક વસ્તુમાં ન હોય. અનુપમ્પષ્યો વિષઃ ” અર્થાત જેની એકત્ર ઉપલબ્ધિ ન થાય તે જ વિરોધી ગણાય છે. નર અને સિંહના આકારની એક સ્થાને ઉપલબ્ધિ છે માટે તેમાં વિરોધ નથી. તે એનું સમાધાન એ છે કે-વિરોધના એ લક્ષણે કરીને નિત્યતા-અનિત્યતા આદિ વસ્તુગત ધર્મોમાં પરસ્પર વિરોધ ઘટ નથી, કારણકે એ ધર્મો અપેક્ષાએ કરીને એકજ વસ્તુમાં માલુમ પડે છે. જે એમાં વિરોધ હતો એ એકત્ર ઉપલબ્ધ જ ન થાત.
પ્રશ્ન–જે દ્રવ્ય નિત્ય હોય છે તે પરમાણુરૂપ છે અને જે અનિત્ય હોય છે તે કાર્યરૂપ દ્રવ્ય (સ્કંધ) છે. અર્થાત–પરમાણું દ્રવ્યમાં નિત્યતા અને કાર્ય દ્રવ્યમાં અનિત્યતા માલુમ પડે છે. બેઉ ગુણોનાં આધારભૂત દ્રવ્ય ભિન્ન-ભિન્ન છે. તે પછી આપ એકજ દ્રવ્ય (મી)માં નિત્ય અને અનિત્યતા કેમ બતાવે છે ?
ઉત્તર-પહેલાં અમે આકાશ અને સુવર્ણનું ઉદાહરણ આપીને બતાવી ગયા છીએ કે-ભિન્ન ભિન્ન પયામાં એક જ દ્રવ્ય રહે છે. એ વાત સ્પષ્ટ પ્રતીત થાય છે. જે પૂર્વ પૂર્વ પર્યાયના નાશ અને ઉત્તર ઉત્તર પર્યાયના ઉત્પાદને કારણે જ દ્રવ્યમાં ભેદ માનશે તે એક મનુષ્ય જ્યારે બાલ્યાવસ્થાને ત્યજીને યુવાવસ્થામાં આવશે, ત્યારે તેને પણ બીજે મનુષ્ય માનવો પડશે, અને જ્યારે યુવાવસ્થાને પરિ ત્યાગ કરીને વૃદ્ધાવસ્થામાં આવશે, ત્યારે તેને જ ત્રીજે મનુષ્ય માનવે પડશે. એમ માનવાથી બધે લેકવ્યવહાર નષ્ટ થઈ જશે. (યજ્ઞદત્તને પુત્ર દેવદત્ત બાલ્યાવસ્થાને ઉલંધીને જ્યારે જુવાન થશે ત્યારે તે તેને પુત્ર નહિ રહે, બીજે જ થઈ જશે અને યજ્ઞદત્ત દેવદત્તને પિતા પણ રહેશે નહિ. જુવાનીમાં નોકરી કર્યા બાદ ઘડપણમાં જ્યારે પેન્શન લેવાનો વખત આવશે ત્યારે સરકાર કહેશે કે નોકરી કરનાર બીજે હતું, તમારી અવસ્થા બદલાઈ ગઈ છે, માટે તમે નેકરી કરનાર રહ્યા નથી, તે તમને પેન્શન શા માટે આપીએ ? બિચારા યજ્ઞદત્તની કેવી દુર્દશા થશે ? આ બાજુએ તેનું પિતાપણું નષ્ટ થઈ ગયું અને પેલી બાજુએ પેન્શન પર ધાડ આવી !
* એક માણસ જુવાનીમાં લાખોનું કરજ કરશે અને જ્યારે ઘડપણમાં તેની ઉપર કઈ દા કરશે ત્યારે ન્યાયાલયમાં જઈને કહી દેશે કે કરજ લેનાર બીજો હતા, હું બીજે છું મારી અવસ્થા બદલાઈ ગઈ છે માટે કરજ લેનાર હું નથી. જેણે કરજ લીધું હોય તેની પાસેથી વસૂલ કરો. તાત્પર્ય એ છે કે અવસ્થા (પર્યાય )ના પરિવર્તનથી જે અવસ્થાવાન્ (દ્રવ્ય)માં પરિવર્તન થવાનું સ્વીકારવામાં આવે તે બધે વ્યવહાર નષ્ટ થઈ જાય. માટે પર્યાનું પરિવર્તન થવા છતાં પણ દ્રવ્યમાં પરિવર્તન માનવું અયુક્ત તે છે જ, તે સાથે વ્યવહારનું લેપક પણ છે.)
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
પર
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમભંગી - સાતભંગો કા નિરૂપણ
[સપ્તભંગી ] વસ્તુમાં જે અનન્ત ધર્મો માલુમ પડે છે, એ બધા ધર્મોની અનન્ત સપ્તભંગીઓ બને છે. અર્થાત્ અનેકાન્ત સિદ્ધાન્તને અનુસરી વસ્તુના ધર્મોનું વિશ્લેષણ કરવાથી પ્રત્યેક ધર્મના સાત ભંગ (ભાંગા) થાય છે. એ ધર્મોમાં પ્રત્યક્ષ આદિ કે પ્રમાણથી બાધા આવતી નથી. કયાંક કેવળ વિધિ થાય છે, કયાંય કેવળ નિષેધ થાય છે, અને કયાંય બેઉ ક્રમશ: સંમિલિત થાય છે, કયાંક યુગપત (એકી સાથે) સંમિલિત થાય છે. એ સાતે ભાંગાની પહેલાં, સ્પષ્ટતાને માટે પ્રાયઃ “સ્યા’ અવ્યય લગાડવામાં આવે છે. અસ્તિત્વ ધર્મના સાત ભાંગા આ પ્રમાણે છે –
(૧) સર્વન–અર્થાત પ્રત્યેક પદાથે, સ્વદ્રવ્ય, સ્વક્ષેત્ર, સ્વકાલ અને સ્વભાવની અપેક્ષાએ છે. આ ભાંગામાં કેવળ વિધિની કલ્પના કરવામાં આવી છે.
(૨) શાાવ ર–અર્થાતુ પ્રત્યેક પદાર્થ પરદ્રવ્ય, પરક્ષેત્ર, પરકાલ અને પરભાવની અપેક્ષાઓ નથી. આ ભાંગામાં માત્ર નિષેધની કલ્પના છે.
(૩) વિર ચામાનવ સર્વમ–અર્થાત પ્રત્યેક પદાર્થ, સ્વદ્રવ્યાદિ– ચતુષ્ટયની અપેક્ષાએ છે, પરદ્રવ્યાદિચતુષ્ટયની અપેક્ષાઓ નથી. આ ભાંગામાં વિધિ અને નિષેધ એ બેઉની ક્રમશઃ કલ્પના કરી છે.
(૪) સ્થાવત્વમેવ સર્વેમ-અર્થાત પ્રત્યેક પદાર્થ કેઈ અપેક્ષાએ અવક્તવ્ય ( વચનને અગોચર ) છે. અહીં વિધિ અને નિષેધની એકી સાથે કલ્પના કરી છે, એક સમયે એક જ ધર્મનું કથન થઈ શકે છે, અનેક ધર્મોનું નથી થઈ શકતું. અહીં એકી સાથે બે ધર્મોની વિવક્ષા છે, અને બેઉનું એકી સાથે કથન નથી થઈ શકતું, માટે એ અપેક્ષાએ પદાર્થ અવકતવ્ય છે.
(૫) સ્થાવરોથમેવ સર્વે–અર્થાત પ્રત્યેક પદાર્થ અસ્તિત્વવાનું હોવા સાથે અવકતવ્ય છે. આ ભાગો પહેલા અને ચોથા ભાગના સંમેલનથી બન્યું છે, એમાં કેવળ વિધિ અને યુગપ૬ વિધિ-નિષેધની વિવેક્ષા છે.
() ચન્નાહ્યાજ ચમેવ સર્વે--અર્થાત્ પ્રત્યેક પદાર્થ નાસ્તિત્વવાન હવા સાથે: અવક્તવ્ય છે. આ ભાગે બીજા અને ચોથા ભાગાના મિશ્રણથી બને છે. એમાં કેવળ નિષેધ અને યુગપદુ વિધિ–નિષેધની વિવાક્ષા છે.
(૭) સ્થાતિ નાસ્તિ–ગવરવ્યવસ-–અર્થાત્ પ્રત્યેક પદાર્થ અસ્તિત્વવાનું તથા નાસ્તિત્વવાન્ હોવા સાથે અવકતવ્ય છે. આ ભાગે ત્રીજા અને ચોથા ભાંગાના મિશ્રણથી બને છે. એમાં ક્રમશઃ વિધિ–નિષેધ અને યુગપદુ વિધિ-નિષેધની વિવાક્ષ છે.
I સાતે ભાંગાનું સ્પષ્ટીકરણ ] (૧) જ્યારે આપણે કહીએ છીએ કે “ઘડે છે”, ત્યારે ઘટવિષયક દ્રવ્યાદિ-ચતુષ્ટયની અપેક્ષાએ જ કહીએ છીએ. અર્થાત-જે ઘડો માટીરૂપ દ્રવ્યને બન્યું છે તે એ માટીરૂપ દ્રવ્યની અપેક્ષાએ કરીને જ છે, જે બનારસને છે તે બનારસ ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ કરીને છે, શ્રી આદિ જે કાળમાં છે એ કાળની અપેક્ષાએ કરીને છે, લાલાશ આદિ જે જે ગુણ એમાં માલૂમ પડે છે, એ ગુણો (ભા)ની અપેક્ષાએ કરીને છેઃ તાત્પર્ય (મતલબ) એ છે કે “ઘડે છે” એ કથનને આશય
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
પ૩
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ છે કે ઘડા પેાતાના નિયત ટૂન્ય આર્દિની અપેક્ષાએ કરીને છે. જો પેાતાના દ્રવ્યાદિ ચતુષ્ટયે કરીને ઘડાનું અસ્તિત્વ ન માનવામાં આવે તે તે ગધેડાનાં શીંગડાની પેઠે અસત્ થઇ જશે, માટે સ્વચતુષ્ટયે કરીને પ્રત્યેક પદાર્થમાં અસ્તિત્વ અવશ્ય માનવું જોઈએ. (૨) જ્યારે આપણે કહીએ છીએ કે ઘડેડ નથી', ત્યારે ઘટથી ભિન્ન દ્રશ્ય આદિની અપેક્ષાએ કરીને કહીએ છીએ, અર્થાત્ ઘડા જો માટીના અન્ય છે તે તે જલદ્ભવ્યની અપેક્ષાએ કરીને નથી, બનારસમાં છે તે તે પટણાક્ષેત્રની અપેક્ષાએ કરીને નથી. ગ્રીષ્મ આદિ જે કાળમાં છે તે તેથી ભિન્ન કાળમાં નથી, લાલાશ આદિ ગુણુ જો એમાં માલૂમ પડે છે તે લીલાશ આદિ ભાવાની અપેક્ષાએ નથી, જો ખીજા દ્રવ્ય આદિની પણ અપેક્ષાએ ઘટનું અસ્તિત્વ માનવામાં આવે તે ઘટનું નિયત સ્વરૂપ નથી અની શકતુ. અર્થાત્ ઘટમાં જો અન્ય સ્વરૂપાદિએ કરીને નાસ્તિત્વ ન માનવામાં આવે તે ઘટ-પટ આદિ ભેદ જ પદાર્થમાં ન રહે માટે ઘટમાં પરચતુષ્ટયે કરીને નાસ્તિત્વ રહેલુ છે. આ ખીજા ભાંગાના આશય છે.
(૩) જ્યારે આપણે કહીએ છીએ કે ઘટ છે પણ ખરે અને નથી પણ ખરો, ત્યારે ઉપર કહેલા પહેલા અને ખીજા ભાંગામાં બતાવેલા સ્વદ્રવ્યક્ષેત્ર આદિ તથા પરદ્રવ્ય આદિ બેઉની ક્રમશ: વિવાક્ષાએ કરીને કહીએ છીએ. એ ક્રમવાર વચનપ્રકાર ત્રીજો લાંગા છે.
(૪) જેમકે પહેલાં કહી ગયા છીએ કે, ઘટમાં આપેક્ષિક અસ્તિત્વ નાસ્તિત્વનું થન ક્રમિક થઇ શકે છે. પરંતુ એકી સાથે અસ્તિત્વ નાસ્તિત્વ એક ધર્માં વચનદ્વારા નથી કહી શકાતા. છે” કહીએ તે તેથી ‘ નથી ’ નું કથન નથી થતુ. અને ‘ નથી ’ કહીએ તેા તેથી છે' નું કથન નથી થતુ. તે સિવાયના એવા કેઇ પણ શબ્દ નથી * જેનાથી અનેક ધર્માંનું એકી સાથે પ્રતિપાદન કરી શકાય, એ અપેક્ષાએ ઘટને અવકતવ્ય કહ્યો છે. અહીં અસ્તિત્વ અને નાસ્તિત્વ એ બેઉ ધની યુગપત વિવક્ષા છે. એ ચાથા ભાંગના આશય છે.
આ ચાર ભાંગામાંથી કેવળ વિધિ-પ્રતિપાદક પહેલે અને કેવળ નિષેધ-પ્રતિપાદક ખીજો ભાંગેા જ મૂળ ભાંગા છે. ત્રીજો અને ચેાથે ભાંગે એ મેઉને ક્રમશઃ અને યુગપત્ મેળવવાથી બન્યા છે.
(૫) સ્વ-દ્રવ્યક્ષેત્રકાલભાવથી વસ્તુ (ઘટ ) સત છે અને યુગપત્ વિધિ—નિષેધની સાથે વિવક્ષિત થવાથી અવકતવ્ય રૂપ થાય છે. આ પાંચમા ભાંગેા છે.
(૬) ખીજા ભાગામાં પર દ્રાદિ–ચતુષ્ટયની અપેક્ષાએ પટ્ટામાં નાસ્તિત્વ બતાવ્યુ છે, એની સાથે જ યુગત વિધિ-નિષેધની કલ્પના કરવાથી અવકતવ્યતા પણ મેળવી શકાય છે એ • નાસ્તિ-અવકતવ્ય' રૂપ છઠ્ઠો ભાંગા છે.
(૭) સ્વદ્રવ્ય આદિની અપેક્ષાએ સત અને પર-વ્યાદિની અપેક્ષાએ અસત્ વસ્તુ, યુગપત્ વિધિનિષેધની કલ્પના કરવાથી અવકતવ્ય પણ છે. એ અસ્તિનાસ્તિ અવકતવ્ય' રૂપ સાતમા ભાંગેના આશય છે.
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૫૪
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
દેવસ્વરૂપ કા વર્ણન
અહીં દિશાસૂચનને માટે કેવળ અસ્તિત્વ' ધર્મને જ ઉદાહરણ બનાવી સાત ભાંગ ઘટાવ્યા છે. એ પ્રમાણે નિત્યત્વ આદિ પ્રત્યેક ધર્મ પર સાત—સાત ભાંગા પોતાની મેળે ઘટાવી લેવા આ બધાંની પ્રરૂપણા કરવાવાળે, અને–જને રાગ નષ્ટ થઇ ગયા હૈાય એટલે વીતરાગ હાય તે દેવ કહેવાય છે. ‘રાગ’ પદ દ્વેષનું ઉપલક્ષણ છે, માટે તે વડે દ્વેષના નાશ પણ સમજવા.
શકા—જો દેવ, રાગ અને દ્વેષથી રહિત છે, તે તેની ઉપાસના કરવી વૃથા છે. તેની ઉપાસના કરવાથી કેઇ પ્રત્યેાજન સિદ્ધ થઇ શક્યું નથી; કારણકે આપના કથનાનુસાર એ (દેવ) પેાતાની ઉપાસના કરનારાઓ પર રાગ નહીં કરે અને ઉપાસના ન કરનાર પર દ્વેષ નહિ કરે. એવી સ્થિતિમાં ઉપાસના કરવાથી પણ તેની પ્રસન્નતા પ્રાપ્ત કરી શકાતી નથી, માટે તેની ઉપાસના કરવી બ્યુ છે.
સમાધાન——એ તમારી ભૂલ છે. અમારી ઉપાસના ભગવાનને પ્રસન્ન (ખુશ) કરવાને માટે નથી પરતુ પોતપાતાના આત્માને શુદ્ધ કરીને સર્વથા નિવિકાર બનાવવા માટે છે. મેહ આદિથી ઉત્પન્ન થનારી વિષયભાગની લેલુપતા જ આત્માના વિકાર ( કલંક ) છે. તેના નાશ રાગદ્વેષના નાશ થયા વિના થઈ શકતા નથી. જળ લીલા, પીળા અને રાતા વણુ આદિના સંવેગથી પેાતાની સ્વચ્છતાના ગુણુ ત્યજીને લીલું પીળું કે લાલ થઈ જાય છે. ધીરે ધીરે એની મલિનતા એટલી વધી જાય છે કે તે માત્ર દેડકાંઓના કામનું જ રહે છે, એ પ્રમાણે રાગ-દ્વેષવાળા આત્મા, પોતાની સ્ફટિક સરખી નિર્માળતાને ત્યજીને મલીન બનાવનારા વિષયેાના સ સગથી ક્રમશઃ આધિકાધિક મલીન થતાં છેવટે દુર્ગતિનું પાત્ર બની જાય છે. માટે સમસ્ત દુર્ગતિનાં મૂળ કારણુ રાગ-દ્વેષ છે. ભવ્ય જીવેએ પ્રયત્ન કરીને તેમને દૂર કરવાં જોઇએ. એને દૂર (નષ્ટ) કરવાને માટે રાગદ્વેષ રહિત દેવની ઉપાસના કરવી જોઇએ. એ વાત લેાકમાં જોવામાં આવે છે. રાગી નીરંગ કરનાર વૈદ્યની ઉપાસના કરે છે. શત્રુઓથી તિરસ્કાર પામનારી નિળ વ્યકિત સબળ રાજા આદિની ઉપાસના કરે છે, નાની દુકાનવાળા મેટી દુકાનવાળા શેઠ આદિને આશ્રય લે છે, અને ટાઢથી થરથરતા માણુસ સૂર્ય આદિ ગરમ વસ્તુએનું શરણુ લે છે અને સફળ થાય છે. એ પ્રમાણે અનત શકિતના આગર; સ`થા નિષ્કલંક ભગવાનની નિર્દોષ ઉપાસનાથી ચિત્તમાં એકાગ્રતા ઉત્પન્ન થાય છે, અને એ એકાગ્રતાથી આત્માનું વીતરાગ અવસ્થામાં પરિણમન થાય છે. જ્યારે આત્મા વીતરાગ અવસ્થામાં આવે છે, ત્યારે રાગદ્વેષને વિનાશ થઇ જાય છે. રાગદ્વેષના વિનાશ થવાથી શુદ્ધિ થાય છે. આત્મશુદ્ધિ થવાથી તે પેતાના શુદ્ધ સહજ સ્વભાવમાં સ્થિર થઇ જાય છે. આત્માનું શુદ્ધ સ્વભાવમાં સ્થિર થઇ જવું એજ સર્વોત્કૃષ્ટ સુખ છે. એજ સુખ અવિનાશી છે. માટે રાગદ્વેષના વિનાશજ સશ્રેષ્ટ શાશ્વત સુખનું સાધન છે, અને એ સુખની પ્રાપ્તિને માટે વીતરાગ દેવની ઉપાસના કરવી નિતાન્ત આવશ્યક છે. અહીં ( આ ઉપાસનામાં ) દેવને રાગ નથી કે દ્વેષ નથી. પરંતુ જે રાગદ્વેષના ત્યાગ કરવા ઇચ્છે તે એની ઉપાસના કરીને સફળ–મનેથ થાય છે. જેમકે-લેાકમાં જે અંધકારને દૂર કરવા ઇચ્છે છે તે પોતે પ્રકાશનુ શરણુ લેવાથી જ સફળ થાય છે, નહિ કે પ્રકાશ પાતે તેની પાસે દાડી જાય છે. એથી સાવધ ઉપાસનાનું ખંડન થઇ
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૫૫
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગયું, કારણકે સાવધ ઉપાસનાથી જીવહિંસારૂપ આરંભ થાય છે, અ ર થી કર્મબંધ થાય છે અને કમબ ધથી સંસારમાં પરિભ્રમણ કરવું પડે છે. કહ્યું છે કે–
સાવધ ઉપાસનાથી જીવડિસારૂપ આરંભ થાય છે, તેથી કર્મબંધ થાય છે અને કર્મબંધથી સંસારરૂપી ચક્રમાં ઘૂમવું પડે છે” (૧)
બીજા દોષનું પ્રતિપાદન પહેલાં કરવામાં આવ્યું છે, એટલે અહીં આટલું કથન જ પૂરતું છે.
ગુરૂ કે સ્વરૂપ કા વર્ણન
ગુરૂનું સ્વરૂપ જે મેક્ષમાર્ગને ઉપદેશ આપે છે તે ગુરૂ છે. એ અહિંસા, સત્ય, અસ્તેય, બ્રહ્મચર્ય અને અપરિગ્રહરૂપ પાંચ મહાવ્રતના ધારણ કરનારા, રાત્રિજનન ત્યાગી પાંચ આજના નિવારક, પાંચ સંવરોના આરાધક, પાંચે ઈદ્રિયેનો નિગ્રહ કરનારા પાંચ સમિતિ ત્રણ ગુપ્તિના પાલક, કાયના રક્ષક, સસ વ્યસન અને આઠ મદોના ત્યાગી ગુપ્તબ્રહ્મચારી, દસ યતિધર્મોના ધારક, તપ સંયમ આદિ વિવિધ ચણાથી યુક્ત હાથી, ઘોડા, ગાડી, પાલખી, રેલ, સાયકલ, મિટર, હવાઈ વિમાન, ટ્રાન્ચે આદિ કઈ પણ વાહનપર સવાર ન થનારા, પગપાળે વિહાર કરનારા, છત્ર, પાદુકા, જોડા, મેજા વગેરેના ત્યાગી, નિર્દોષ આહારના ગ્રાહક, સચિત્ત જળના ત્યાગી, ભકિતભાવે સાથે ચાલનારા ગૃહસ્થોને અને પિતાને માટે બનાવવામાં આવેલા આહાર ન લેનારા હોય છે. તેઓ પોતાને માટે ભેજન બનાવરાવતા નથી, માથા પરના કેશને લોથ કરે છે, વાયુકાય આદિની રક્ષાને માટે મુખપર સદેવ દેરા સાથેની મુખવસ્ત્રિકા બાંધી રાખે છે જેની રક્ષાને માટે રજોહરણ અને પુંજશું રાખે છે, સ્ત્રીઓને સ્પર્શ કરતા નથી, સ્ત્રીઓના સંપર્કવાળા સ્થાનમાં રાત્રીને સમય નિવાસ કરતા નથી, સ્ત્રી–પશુ–પંડકવાળી વસ્તીમાં રહેતા નથી, સ્ત્રીઓની સભામાં ઉપદેશ આપતા નથી, બોધવાન અને તત્ત્વજ્ઞાતા થઈને અહિંસા ધર્મને ઉપદેશ આપે છે. આ વિષયને સંગ્રહ કરવાવાળી ગાથાઓ આ પ્રમાણે છે
આને અર્થ પૂકત પ્રમાણે જ છે.
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
પ૬
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મ કે સ્વરૂપ મેં અહિંસાવ્રત કા વર્ણન
ધર્મનું સ્વરૂપ પહેલાં ધર્મનું વ્યાખ્યાન કરી ગયા છીએ. જે પૂર્ણ દયામય પ્રવૃત્તિરૂપ હોઈને અહિંસામૂલક અને તીર્થકર ભગવાન દ્વારા ઉપદિષ્ટ છે, તેજ ધર્મ છે.
એ ધર્મ બાર પ્રકાર છે. જેથી સદ્ગતિની પ્રાપ્તિ થાય તે વ્રત કહેવાય છે. જે મહાવતેથી નાનું વ્રત હેય તેને અણુવ્રત કહે છે. અણુવ્રતે પાંચ છે, તે આ પ્રમાણે
(૧) અણુવ્રત, (૧) સ્થલપ્રાણાતિપાત વિરમણ-સ્થલ હિંસાથી નિવૃત્ત થવું તે તાત્પર્ય એ છે કે-જીવ બે પ્રકારના છેઃ (૧) સ્થલ અને (૨) સૂઢમ. બેઈદ્રિય. ત્રીંદ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય અને પચેન્દ્રિય જીવ સ્કૂલ છે તથા એકેન્દ્રિય જીવ સૂક્ષમ છે. સૂમિજીને તત્ત્વદશી તથા શાસ્ત્રમર્મજ્ઞ જ જાણી શકે છે, તેથી ગૃહસ્થ એ જીની હિંસાને ત્યાગ કરી શક્તા નથી સૂફમ જીવે (એકેન્દ્રિય જીવો) ની હિંસાને
ત્યાગ સાધુ જ કરે છે. તાત્પર્ય એ છે કે બેઈદ્રિય આદિ જાની હિંસા સ્કૂલ હિંસા છે અને એકેન્દ્રિય ઈની હિંસા સૂક્ષમ હિંસા છે સ્કૂલ હિંસા બે પ્રકારની છે -(૧) સંકલ્પજા અને (૨) આરંભજા. માંસ, નખ, વાળ, ચામડું અને હાડકાં આદિને માટે નિરપરાધી પ્રાણીઓને ઈચછાપૂર્વક ઘાત કરે એ સંક૯પજા હિંસા છે. રથનાં પિડાં અથવા રથ અને ચાક આદિ ચાલવાથી, અને હળ તથા કેદાળી આદિ વડે જમીન ખોદવાથી, કીડી-મકેડી આદિને ઈચ્છાવિના ઘાત થઈ જાય એ આરંભક હિંસા છે, શ્રાવકે બેઉ પ્રકારની હિંસામાંથી આજીવનને માટે સંકલ્પજા હિંસાને ત્યાગ કરે છે ? હા, કરણ અને યોગની મર્યાદા એની ઈચ્છા પર નિર્ભર છે, અર્થાત્ કોઈ શ્રાવક એક કરણ એક યોગથી, કે બે કરણ બે વેગથી અથવા ઈરછાને અનુસરી અન્ય પ્રકારની મર્યાદાએ કરીને ત્યાગ કરે છે, પરંતુ શ્રાવક આરંભના હિંસાને ત્યાગ કરી શકતા નથી. ઘર બનાવ્યા વિના અને ખેતીવાડી આદી કાર્ય કર્યા વિના ગૃહસ્થ જીવન નિર્વાહ થ અસંભવિત છે અને એ કાર્યોમાં હિંસા અનિવાર્ય છે- અવશ્ય થાય છે.
શંક–જે સંક૯૫જા હિંસાનો ત્યાગ કરવાથી જ હિંસાના ત્યાગી થઈ શકાય છે, તે શ્રાવકને સ્થલ પ્રાણીઓની હિંસાને ત્યાગી કેમ કહે છે ? તે ઈચ્છાપૂર્વક સૂમિ પ્રાણીઓની પણ હિંસા નથી કરતો, માટે સ્થલ સૂમ બધાં પ્રાણીઓની હિંસાને ત્યાગી માનવે જોઈએ. તે પછી પહેલા વ્રતમાં “સ્થલ ” પદની શી જરૂર હતી ?
સમાધાન–સાભળે. ગ્રહથ–પૃથ્વીકાય, હરિતકાય આદિને ઈચ્છાપૂર્વક જ ભોગવે છે, માટે તે સૂક્ષ્મ સંક૯૫જા હિંસાથી બચી શકતું નથી. એ વાત પહેલાં કહી ગયા છીએ. જે ૧ છે
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મ કે સ્વરૂપ મેં સત્યવ્રત કા વર્ણન
બીજા વ્રતનું વર્ણન
64
સ્થૂલ મૃષાવાદથી વિરમણુ થવું એ બીજું અણુવ્રત છે. પ્રકારના છે: (૧) સૂક્ષ્મ અને (૨) સ્થૂલ, મિત્ર આદિની સાથે અસત્ય ભાષણ કરવું અથવા કેઇ માણુસ દિવસે બેઠો બેઠો ઉંઘ અને ખીજો તેને સાવધાન કરવાને માટે કહે કે “ કેમ ભાઇ ! કવેળાએ પણ ઉધા છે કે ? ” તા એ ઉત્તર આપે છે ના, ઉંઘતા નથી. ', એ પ્રકારનું ભાષણ સૂક્ષ્મ મૃષાવાદ છે, સ્થૂલ વસ્તુમાં ખાટાં પિરણામાથી અસત્ય ખાલવું એ સ્થૂલ મૃષાવાદ છે. એ પાંચ પ્રકારના છેઃ (૧) કન્યા-સબંધી, (૨) ભૂમિ—સ ંબંધી, (૩) ગાય વગેરે સંબંધી, (૪) થાપણ—સંબંધી, (૫) જૂઠી સાક્ષી આપવી,
"C
(૧) કુલ, શીલ, રૂપ, દ્વીથી યુકત નિર્દેષ કન્યાને દૂષિત ઠરાવવી, અને કુલ આદિથી રહિત દૂષિત કન્યાને નિર્દોષ કહેવી તે કન્યાલીક છે. અહીં કન્યા શબ્દથી મનુષ્ય માત્રનું, ઉપલક્ષણે કરીને ગ્રહણ થાય છે.
મૃષાવાદ પણ એ મનાર જનને માટે લઈ રહ્યો હોય
(૨) કસદાર ( સારા પાક ઉગી શકે તેવી ) જમીનને કસ વિનાની કહેવી અને મીનકસદાર જમીનને ક્રસદાર કહેવી, ઓછા મૂલ્યવાળીને માંઘા મૂલ્યવાળી કહેવી અને માંબા મૂલ્યવાળીને એાછા મૂલ્યવાળી કહેવી, એ ભૂમિ-અલીક છે. અહીં ભૂમિશબ્દ પણ ઉપલક્ષણ છે, માટે ભૂમિ શબ્દથી સચિત્ત ફળ આદિનું અને અચિત્ત સુવર્ણ આદિનું ગ્રહણ કરવું.
(૩) ગાય, ઘેાડા, ભેંશ આદિ ચાપગામાં જે પ્રશસ્ત ( સારાં ) હાય તેમને અપ્રશસ્ત ( નઠારા) કહેવાં અને જે અપ્રશસ્ત હૈાય તેમને પ્રશસ્ત કહેવાં, તથા પહેલાં મુજબ એાછા મૂલ્યવાળાંને મેઘા મૂલ્યવાળાં અને મોંઘા મૂલ્યવાળાંને આછા મૂલ્યવાળાં કહેવાં, અથવા વધારે દૂધ દેનારી ગાયને આછું દૂધ દેનારી કહેવી અને આ દૂધ દેનારીને વધુ દૂધ દેનારી કહેવી એ ગે-અલીક છે.
(૪) કોઇ વિશ્વાસપાત્ર પુરૂષની પાસે મહેા, રૂપિયા, સોનું, રૂપું, વસ્ત્ર, ધાન્ય આદિ અનામત મૂકવાં એ થાપણ કહેવાય છે. તેના સંબંધમાં મિથ્યાભાષણ કરવું એ ન્યાય—અલીક ( થાપણુ મેસા ) છે. જેમકે “મને તારી વસ્તુની ખબર નથી, તેં મને કયારે આપી હતી ? કહે, કાણુ તેના સાક્ષી છે ? '’ ઇત્યાદિ.
(૫) “હું એ વખતે ત્યાં હાજર હતા; એ બધી વાતા સાચી કહે છે; મારી સામે એ બધી વાતા થઇ હતી ” એ પ્રમાણે કાઇના અપકાર કરવાના હેતુથી, અથવા લાંચ લઈને જૂઠી જીમાની આપવી તે જૂઠી સાક્ષી છે. અથવા “ એ એવા જ અપરાધી છે, હું એનાં બધાં કરતૂત જાણું છું, એણે એવું કામ કર્યું છે કે જે કોઇ પણ રીતે ન કરવું જોઈએ.” એ પ્રમાણે જૂઠ્ઠું બેલવું એ કૂટ-સાક્ષી (કુડી શાખ) છે.
આ સ્થૂલ મૃષાવાદને એ કરણ અને ત્રણ યુગે કરીને ત્યાગ કરવા સ્થૂલમૃષાવાદવિમરણુ વ્રત કહેવાય છે. ૫ ૨ ૫
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૫૮
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મ કથા મેં અસ્તેયવ્રત કા વર્ણન
ત્રીજ વ્રતનું વર્ણન જે વસ્તુને જે માલીક છે, તેણે આપ્યા વિના તે વસ્તુ ગ્રહણ કરી લેવી એ અદત્તદાન છે, તેનાથી નિવૃત્ત થવું એ અદત્તાદાનવિરમણ વ્રત છે. અદત્તાદાન પણ સૂક્ષમ અને સ્કૂલના ભેદે કરીને બે પ્રકારનું છે. જેને કેઈ માલીક નથી એવું થાસ, કાંકરા વગેરેને ખરાબ હેતુ વિના ગ્રહણ કરવાં એ સૂક્ષમ અદત્તાદાન છે, અને જે ગ્રહણ કરવાથી ચોરીને અપરાધ લાગે, એવું બીજા કેઈનું સેનું વગેરે પદાર્થોનું ગ્રહણ કરવું, એ સ્થૂલ અદત્તાદાન છે. એ બે પ્રકારનું છે: (૧) સંભાળતાં, યા ન સંભાળતાં, ભૂલાઈ (વાઈ) ગએલાં ટેળામાં આવેલાં ગાય-ભેંશ આદિ સચિત્ત પદાર્થોનું અપહરણ કરવું સચિત્ત અદત્તાદાન છે. (૨) સંભાળીને રાખેલાં કે સંભાળ્યા વિના રાખેલાં, ખેવાઈ ગએલાં, વસ્ત્ર, રથ, સુવર્ણ આદિ અચિત્ત પદાર્થોનું અપહરણ કરવું એ અચિત્ત અદત્તાદાન છે. એ સચિત્ત અને અચિત્ત અદત્તાદાનને બે કરણ ત્રણ ગે કરીને ત્યાગ કર એ સ્થલ-અદત્તાદાનવિમરણવ્રત છે. જે ૩ છે
ધર્મ કથા મેં સ્વદારસંતોષવ્રત કા વર્ણન
(૪) ચેથા વ્રતનું વર્ણન પતિની સાથે સંબંધ જોડીને, પિતા ભાઈ આદિના સંબંધને જે દારણ કરી નાંખે છે, તેને દાર કહે છે. વિધિપૂર્વક વિવાહિત સ્ત્રીને સ્વદાર કહે છે. સ્વદારમાં જ સંતેષ રાખવે એ સ્વદાર–સ તેષ કહેવાય છે અર્થાત્ પરસ્ત્રી-વેશ્યા થવું અને ધર્મપત્નીમાં જ સંતોષ રાખવે, એ સ્વદારસંતોષ વ્રત છે.
શકા–કીંમત આપીને ખરીદેલી વેશ્યા કન્યા આદી પણ સ્વદાર છે. કારણકે તેને પિતાને અધીન કરી લેવામાં આવી હોય છે, માટે એને પણ પત્ની માનવી જોઈએ. - સમાધાન–દિલગીરીની વાત છે કે તમને ભ્રમ થઈ ગયે છે. તમે આ મીંચીને શીંગડાં–પૂછડાને એક કરી રહ્યા છે અને ભગવાનના અભિપ્રાયને વિચાર કરતા નથી. પહેલાં દાર શબ્દની જે વ્યુત્પત્તિ કરી છે, તેથી સિદ્ધ થાય છે કે દાર શબ્દનો પ્રયોગ વિધિપૂર્વક વિવાહિતા સ્ત્રીને માટે જ થાય છે. બધાં કાવ્ય તથા કે આદિમાં પણ એ જ પ્રાગ માલુમ પડે છે માટે “દાર શબ્દ કરીને વિધિપૂર્વક વિવાહિત પત્નીનું ગ્રહણ થાય છે, તેથી વેશ્યા અને કન્યાને નિષેધ સમજવું જોઈએ. વળી “સ્વ” શબ્દથી પિતાની પત્નીનું જ ગ્રહણ થાય છે, માટે યથાવિધિ વિવાહિત થયા છતાં પણ પરસ્ત્રીને નિષેધ સિદ્ધ થાય છે. એને પરિસંખ્યા કહે છે.
* જે અર્થ કે વાક્યમાંથી પ્રાપ્ત ન થતો હોય અર્થાત્ જેનું કયાંય પહેલાં વિધાન ન કરવામાં આવ્યું હોય ત્યારે વિધિ થાય છે જે પક્ષમાં (વિકલારૂપે કરીને
+ કાવ્ય કોષ આદિના નામ સસ્કૃત ટીકામા જોઈ લેવા.
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
પ૯
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાપ્ત થાય તે નિયમ થાય છે, જો એક સ્થાનપર પ્રાપ્ત થાય અને તે સાથે અન્યત્ર પ્રાપ્ત થાય તેા પરિસંખ્યા થાય છે.”
• જો એક અર્થ અનેક સ્થળોએ પ્રાપ્ત થાય તે અનેક સ્થળેાથી નિવૃત્ત કરીને પછી એક સ્થળે જ એનું વિધાન કરવું એ પરિસખ્યા છે.' એ એનું લક્ષણ છે. પ્રકરણમાં આ પ્રમાણે સમજવું:-એક વિષય-ભાગ, સ્વીપરી આદિ અનેક સ્થળામાં પ્રાપ્ત હાય, માટે ખીજાં પરસ્ત્રી આદિ સ્થળેથી નિવૃત્ત કરવાને માટે એક સ્થાન અર્થાત્ વિધિપૂર્વક વિવાહિત સ્ત્રધર્મ પત્નીમાં ‘સ્વદાર’ પદે કરીને વિધાન કરવું, એ પરિસખ્યા છે. જેમકે
“ વીતરાગ ભગવાનની ભકિત કરવી જોઇએ. એમનું દર્શીન કરવું જોઇએ, જ્ઞાન આદિ પ્રાપ્ત કરવાં જોઇએ અને એમનાં વચને સાંભળવા જોઇએ.”
આ વાકયમાં વીતરાગની ભકિત આદિનું વિધાન છે, માટે તેનાથી ભિન્ન સરાગીની ભક્તિના નિષેધનું તાત્પર્ય પ્રકટ થાય છે. હવે મૂળ વાત એ છે કે—
પરસ્ત્રી એ પ્રકારની છે. (૧) ઔદારિક શરીરવાળી અને (૨) ઔદારિક શરીરવાળીથી ભિન્ન. મનુષ્ય અને તિય ચાનાં શરીરને ધારણ કરનારી ઔદારિકશરીરધારિણી છે અને દેવશરીરને ધારણ કરનારી વૈકિયશરીરધારિણી છે. ભાવાર્થ એ છે કે એ બધાના પરિત્યાગ કરીને કેવળ સ્વપત્નીમાં સાષ રાખવા એ સ્વદારસોપ-પરદારવિરમણુ-વ્રત છે.
ધર્મ કથા મેં ઇચ્છાપરિણામવ્રત કા વર્ણન
(૫) પાંચમા વ્રતનું વર્ણન
ધનધાન્ય આદિ નવ પ્રકારના પરિગ્રહાની મર્યાદા કરવી એ ઇચ્છાપરિમાણુ વ્રત છે. મનુષ્ય, હાથી, ગાય, ઘેાડા, ભેશ આદિ સચેતન, અને વસ્ત્ર, રન, સાનું, રૂપુ વગેરે અચેત પદાર્થાને મમત્વભાવપૂર્વક ગ્રહણ કરીને તેના રક્ષણને માટે એ પ્રકારની મર્યાદા કરવી એ ઇચ્છા-પરિમાણુ છે, જેમકે— “હું આટલા મનુષ્ય ગજ અશ્વ આદિ રાખીશ, તેથી વધારે નહિ, આટલાં વસ્ત્ર રત્ન હિરણ્ય આદિ રાખીશ, એથી વધારે નહીં.” કેટલી મર્યાદા કરવી એ શ્રાવકેની ઈચ્છા પર આધાર રાખે છે, એટલે સૌ કોઇ પોતાની શકિત અને રૂચિને અનુસરીને મર્યાદા કરી શકે છે, પરન્તુ એટલું ધ્યાનમાં રાખવાનું છે કે મર્યાદાનું પ્રયાજન તૃષ્ણાને એછી કરવાનું છે, માટે એવી મર્યાદા કરવી જોઈએ કે જેથી તૃષ્ણા એછી થાય એવું આ વ્રતનુ તાત્પર્ય છે. કહ્યુ છે કે
“ લાભ જેમ જેમ ઓછા થતા જાય છે, તેમ તેમ પરિગ્રહ અને આરંભ ઓછા થતા જાય છે, સુખ વધતુ જાય છે અને કર્માની નિરા થાય છે. (૧) બધા અનર્થાંનું મૂળ પરિગ્રહ છે. જે એના ભાવપૂર્વક ત્યાગ કરીને ધરૂપી સુર ઉદ્યાનમાં રમણ કરે છે, તે મહાપુરુષને ધન્ય છે.” (ર).
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૬૦
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મકથા મેં અનર્થદણ્ડવિરમણવ્રત કા વર્ણન
ગુણવ્રત (૩)
(૬) છઠ્ઠા વ્રતનું વણુન- (પહેલુ ગુણુવ્રત)
અન્ય મતાનુ પાલન કરવામાં જે સહાય કરે છે; તેન ગુણવ્રત કહે છે, ગુણવ્રત ત્રણ છે. ઔપપાતિક સૂત્રના ક્રમાનુસાર તેનું વર્ણન કરીએ છીએ.
(૧) અનર્થ વિરમણવ્રત ક્ષેત્ર, ધન, ગ્રે, શરી, કુળ, દાસી, દાસ, દારા, (સ્ત્રી) આદિને માટે અર્થાત્ પ્રયજનને માટે જે દંડ દેવામાં આવે છે તે છે તે અંદડ છે અને નિષ્પ્રયાજન દંડને અન દંડ કહે છે; અર્થાત્ પ્રયેાજન વિના જ કાઇ જીવને સક્લેશ પહાંચાડવા એ અન દંડ છે. એ અનડ ચાર પ્રકારના છે. (૧) અપધ્યાનાચરિત, (૨) પ્રમાદારિત. (૩) હિંસાપ્રદાન, (૪) પાપકર્માં દેશ. આ ધ્યાન અને રૌદ્રધ્યાનને વશ થઇને પ્રાણીને નિષ્પ્રયાજન સકલેશ પહેાંચાડવે એ અપધ્યાનાચરિત છે. (૧) પ્રમાદને વશ થઇને વ્યર્થ ખરાબ (કષ્ટપ્રદ) વચના ખેલવાં વગેરે, અથવા પ્રમાદવશ થી તેલ આદિનાં વાસણૢાને ઉઘાડાં રાખવાં એ પ્રમાારિત છે. (૨) પ્રયેાજન વિના તલવાર,શૂળી, ભાલા, આદિ હિંસાનાં સાધનભૂત શસ્ત્રને ફાઇના હાથમાં આપવાં, ઉપલક્ષણે કરીને પોતાના હાથમાં રાખવાં એ પણ હિંસાપ્રદાન અન દંડ છે. (૩) પાપની પ્રધાનતાવાળા અથવા પાપને પેદા કરનારા અર્થાત્ સાવદ્ય-ઉપદેશ આપવા એ પાપમાંપદેશ અનદંડ છે. (૪) એ ચારે પ્રકારના અનદંડથી વિરત થઈ જવું તે અનઈં ડિવરમણુ વ્રત છે.
દિવ્રત કા વર્ણન
સાતમા વ્રતનું વર્ણન.-(બીજું ગુણુવ્રત)
(૨) દિવ્રત—“પૂર્વ પશ્ચિમ આદિ દિશાઓમાં, હુ. આટલે દૂર સુધી જ જઇશ, એથી આગળ નહિ જ' એ પ્રમાણે દિશાઓની યા દિશાઓમાં મર્યાદા કરી લેવી એ દિગ્દત છે. એ વ્રત ત્રણ પ્રકારનું છે: (૧) ઊવ', (૨) અધઃ, અને (૩) તિય દિશાસ ંબ ંધી.
ઊર્ધ્વ દિશામાં આ પ્રકારની મર્યાદા કરી લેવી કે પતિના અમુક ભાગ સુધી જ હું ચઢીશ, એથી વધારે ઉપર નહી” એ ઊર્ધ્વ-દિગ્દત છે. વાવ, કુવા, તળાવ, ભોંયરાં આદિમાં પ્રવેશ કરવાની મર્યાદાના નિયમ કરવા એ અધાદિગ્દત છે, પૂર્વ, પશ્ચિમ, ઉત્તર, દક્ષિણ દિશામાં તથા વાયવ્ય, નૃત્ય, ઈશાન, અને આગ્નેય ખુણાઓમાં મર્યાદાના નિયમ કરવા કે ‘અમુક દિશામાં એથી આગળ હુ નહિ જઉં એ ત્તિય ગ દિગ્દત છે.
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
Un
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપભોગપરિભોગવત કા વર્ણન
આઠમા વતનું વર્ણન-(ત્રીજુ ગુણવત). (૩) ઉપભેગપરિભોગ–પરિમાણ વ્રત–ઉપભેગ અને પરિભેગની વ્યાખ્યા પહેલાં કરી ગયા છીએ. એની મર્યાદા કરવી એ ઉપભે ગ–પરિભેગ પરિમાણ વ્રત છે, એ વ્રત પ્રકારનું છે;() ભેજનથી અને (૨) કમથી. ૧ આદ્રનયનિકા, ૨ દંતધાવન, ૩ ફળ, ૪ અવ્યંજન, એ ઉદ્વર્તન, ૬ મજન, ૭ વસ્ત્ર, ૮ વિલેપન, પુષ્પ, ૧૦ આભારણ, ૧૧ ધૂપ, ૧૨ પેય, ૧૩ ભક્ષણ, ૧૪ એદિન, ૧૫ સૂપ, ૧૬ વિકૃતિ, ૧૭ શાક, ૧૮ મધુરક, ૧૯ જમણું ૨૦ પાની, ૨૧ મુખવાસ, ૨૨ વાહન, ૨૩ ઉપાનન્ ૨૪ શાયન, ૨૫ સચિન, ૨૬ દ્રવ્ય, એ ઉપભોગ–પરિગ એગ્ય પદાર્થોમાં મર્યાદા કરવી, તે ભેજનથી–ઉપભેગ–પરિભેગ–પરિમાણ વ્રત છે. તે આ પ્રમાણે –
- (૧) સ્નાન કરવાથી ભી જાયેલું શરીર લુછવાને માટે વસ્ત્રો (અંગૂઠા)ની મર્યાદા કરવી તે આદ્રનયનિકવિધિ પરિમાણ છે. (૨) દાંતને મેલ દૂર કરવાને દાતણ આદિની મર્યાદા કરવી એ દંતધાવનવિધિપરિમાણ છે. (૩) અનાન કર્યા પહેલાં મસ્તક આદિ પર લેપ કરવાને આંબળાં આદિ ફળની મર્યાદા કરવી તે ફલવિધિપરિમાણ છે. (૪) સ્નાન પહેલાં શરીર પર માલીસ કરવાને શતપાક સહસ્ત્રપાક આદિ તેલની મર્યાદા કરવી એ અભંજનવિધિપરિમાણ છે.. (૫) સ્નાન પહેલાં શરીરનો મેલ દૂર કરવાને પીઠી આદિની મર્યાદા કરવી એ ઉદ્વર્તનવિધિપરિમાણ છે. (૬) સ્નાનને માટે જળની મર્યાદા કરવી એ મજ જનવિધિપરિમાણ છે. (૭) પહેરવા એાઢવા વગેરેને માટે વસ્ત્રોની મર્યાદા કરવી એ વસ્ત્રવિધિપરિમાણ છે (૮) ચંદન, કંકુમ, કેસર આદિની મર્યાદા કરવી એ વિલેપનવિધિપરિમાણ છે. (૯) શરીર પર ધારણ કરવાને પુષ્પની મર્યાદા કરવી એ પુષ્પવિધિપરિમાણ છે. (૧૦) શરીરની શોભા વધારવાને કડાં, કુંડલ, કેયૂર આદિ આભૂષણની મર્યાદા કરવી એ આભારવિધિપરિમાણ છે. (૧૧) વસ્ત્ર અને શરીરને સુગંધિત કરવાને ધૂપ દેવાના પદાથે ની મર્યાદા કરવી એ ધૂપવિધિપરિમાણ છે. (૧૨) પીવા યોગ્ય કવાથ, (કાઠા) ઔષધ તથા શરબત આદિ વસ્તુઓની મર્યાદા કરવી એ પેયવિધિપરિમાણ છે. (૧૩) પકવાનની મર્યાદા કરપી એ ભક્ષણવિધિપરિમાણ છે. (૧૪) કમોદ આદિ જાતિના ચોખાની મર્યાદા કરવી એ એદનવિધ પરિમાણ છે. (૧૫) ચેખા આદિમાં મેળવીને ખાવા માટેની દાળોની મર્યાદા કરવી એ સૂપવિધિપરિમાણ છે. (૧૬) ઘી દૂધ આદિની મર્યાદા કરવી એ વિકૃતિવિધિપરિમાણ છે. (૧૭) ભાજી આદિ શાકે ની મર્યાદા કરવી એ શાકવિધિપરિમાણ છે. (૧૮) પાકાં,
સ્વાદિષ્ટ, મીઠાં કેળાં, કેરી, ફણસ આદિ ફળની મર્યાદા કરવી એ માધુરકવિધિકરવી એ માધુરકવિધિપરિમાણ છે. (૧૯) સેવ, પૂડા, ભજીયાં, પકડી આદિની મર્યાદા કરવી એ જમણુવિધિપરિમાણ છે. મુખને સુવાસિત કરવાને લવાંગ, કપૂર મર્યાદ વસ્તુઓની મર્યાદા કરવી એ મુખવાસવિધિપરિમાણ છે. (૨૨) વાહન ચાર પ્રકારના બતાવ્યા છે – (૧) ચાલવાવાળા--ડા, ઊંટ, હાથી, બળદ વિગેરે. (૨) ફરવાવાળાગાડી, મોટર, બગી ટ્રામ, સાઈકલ, રથ વિગેરે. (૩) તરવાવાળાસ્ટીમર, વહાણ, હાડી વિગેરે. (૪) ઉડવાવાળા-હવાઈ જહાજ, બલુન વિગેરે. આ ચાર પ્રકારના વાહનેની જવા – આવવા કે ફરવા માટે મર્યાદા કરવી એ
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાહનવિધિપરિમાણ છે. (૨૩) પગની રક્ષાને માટે પગરખાં મજા વગેરેની મર્યાદા કરવી એ ઉષાનવિધિપરિમાણ છે. (૨૪) સૂવાને માટે ખાટ ખાટલા આદિની મર્યાદા કરવી એ શયનવિધિપરિમાણ છે. (૫) ઈલાયરી, તાંબૂલ, આદિ સચિત્ત વસ્તુઓની મર્યાદા કરવી એ સચિત્તવિધિપરિમાણ છે. (૨૬) ખાદિમ સ્વાદિમ આદિ દ્રવ્યની બાબતમાં એક બે આદિ સંખ્યાની મર્યાદા કરવી એ દ્રવ્યવિધિપરિમાણ છે.
તાપર્ય એ છે કે-જે ઉત્કૃષ્ટ વ્રતધારી છે તેણે ચારે પ્રકારના પ્રાસુક આહાર જ ગ્રહણ કરવા જોઈએ, જે પ્રાસુક ન ગ્રહણ કરે તે સચિત્તને ત્યાગ કરે જોઈએ, જે સચિત્તને પણ ત્યાગ ન કરે તો અનંતકાય અને બહુબીજને ત્યાગ તે કરવું જ જોઈએ. એ બધું ન કરી શકે તે ૧ સચિત્ત ૨ દ્રવ્ય (ખ ઘ પદાર્થોની સંખ્યા), ૩ વિકૃતિ (વિગઈ--ધ વિગેરે) ૪ ઉપાનિત (પગરખાં મેજા), ૫ તાંબૂલ, ૬ વસ્ત્ર, ૭ પુષ્પ, ૮ વાહન, ૯ શયન (પાટપલંગ વગેરે), ૧૦ વિલેપન (ચંદનાદિ), ૧૧ બ્રહ્મચર્ય, ૧૨ દિશા, ૧૩ સ્નાન અને ૧૪ ભકત (ભજન), એટલી બાબતમાં મર્યાદા કરવા રૂપ ચૌદ નિયમે તે શ્રાવકે યથાશકિત પ્રતિદિન અવશ્ય કરવા જોઈએ. - હવે કર્મથી ઉપભેગ–પરિભેગ–પરિમાણવ્રતનું વ્યાખ્યાન કરીએ છીએ:
ઉપગ-પરિભેગને એગ્ય પદાર્થોની પ્રાપ્તિનું સાધન દ્રવ્ય છે. એટલે એ દ્રવ્યને ઉપાર્જન કરવાને માટે કરવામાં આવતે વ્યાપાર પણ ઉપભેગ – પરિભેગ શબ્દથી જ કહેવામાં આવે છે, તેથી એનો અર્થ એ થયે કે ઉપભેગ–પરિભાગની પ્રાપ્તિને માટે અત્યંત સાવધ વ્યાપારને પરિત્યાગ કરીને (વ્યાપારની મર્યાદા કરી લેવી એ કર્મથી–ઉપભેગ–પરિભેગ–પરિમાણ વ્રત છે.
શિક્ષાત્રત (૪). - પરમ પદને પ્રાપ્ત કરવાની કારણભૂત ક્રિયાને શિક્ષા કહે છે. શિક્ષાને માટે વ્રત યા શિક્ષાપ્રધાન શ્રત એ શિક્ષાવ્રત કહેવાય છે. અર્થાત શિક્ષાવ્રત એ છે કે જેને વારંવાર સેવન કરવું પડે છે. શિક્ષાવ્રત ચાર છે: (૧) સામાયિક, (૨) દેશાવકાશિક, (૩) પિષધોપવાસ, અને (૪) અતિથિસંવિભાગ.
(૯-નવમા વ્રતનું વર્ણન) (૧) સામાયિક–સમભાવની આય (પ્રાપ્તિ) થવી એ સમાય છે, અને સમાયને માટે કરવામાં આવતી ક્રિયાને સામાયિક કહે છે. બધાં સુખના સાધનભૂત અને પ્રાણીમાત્રને પિતાની સમાન જેનાર એવા સમતાભાવની પ્રાપ્તિ માટે સામાયિક વ્રતનું અનુષ્ઠાન કરવામાં આવે છે. એમાં સાવદ્યાગને ત્યાગ અને નિરવદ્ય–ગનું સેવન કરવું આવશ્યક છે. મન, વચન અને કાયાના પાયજનક વ્યાપારની કાળની મર્યાદા કરીને ત્યાગ કરે એ સાવદ્યગ-પરિત્યાગ છે અને શુદ્ધ ક્રિયાઓમાં પ્રવૃત્તિ કરવી એ નિરવદ્ય-ગનું પ્રતિસેવન છે. સમતાભાવની પ્રાપ્તિ કરવાને એ બેઉ સરખી રીતે ઉપયેગી છે, માટે સાવદ્યાગને ત્યાગ કરવાની પેઠે નિરવદ્ય–ગમાં પ્રવૃત્તિ કરવાનો પણ પ્રયત્ન કરે જઈએ.
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૬૩
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્રતના આચરણની વિધિ આ પ્રમાણે છે –
મુનિની સમીપે, પૌષધશાળામાં, ઉદ્યાનમાં યા પારકા કે પિતાનાં ઘરમાં અર્થાત્ જ્યાં મનમાં સંક૯પ-વિક૯પ ન ઉઠે અને ચિત્ત સ્થિર રહે, એવા કોઈ પણ એકાન્ત સ્થાનમાં મુકતકદશ થઈને અર્થાત્ ધોતીયાની પાટલી છૂટી કરીને ઉત્તરાસણ (એસ) ઓઢીને પૂજણીથી પૂજેલી ભૂમિમાં બિછાવેલા આસન પર બેસીને, પડિલેહણ કરીને, દેરાસહિત મુખવસ્ત્રિકા મુખ પર બાંધીને, “મેક્કાર મંત્ર બોલીને જે સાધુજી હેય તે તેમને વંદના કરીને અને ન હોય તે શ્રી વર્ધમાન સ્વામીને વંદના કરીને અને તેમની પાસેથી સામાયિકની આજ્ઞા લઈને શ્રાવક, કમે કરીને અપથિક કાર્યોત્સર્ગ પાલન કરે, પછી “લેગસ્સ”ને પાઠ કરે, પછી સાધુજી પાસેથી યા વિદ્વાન શ્રાવક પાસેથી અથવા પિતાના જ મુખવડે “હાનિ મતિના પાઠ દ્વારા બે કરણ ત્રણ ગે કરીને ઈચ્છાનુસાર એક બે ત્રણ આદિ સામાયિક લઈ લે. ત્યારપછી “ ધુ બંને બે વાર પાઠ કરે. પછી શ્રમણ (સાધુ) યા શ્રી મહાવીર સ્વામીને વંદના કરીને, નીચે લખેલી વિધિ પ્રમાણે પાંચસમિતિ ત્રણ ગુપ્તિની આરાધના કરતાં મુનિની પેઠે અપ્રમાદી થઈને વિચરે. અર્થ-સ્વાધ્યાય, ધ્યાન, ધર્માચર્યા આદિ કરતાં વારંવાર નિર્દોષ સામાયિકમાં રહે.
સામાયિકમાં મન-વચન-કાયા-સંબંધી બત્રીસ દેષ હોય છે તે આ પ્રમાણે–
સામાયિક વ્રત કા વર્ણન
સામાયિકમાં મનના દસ દોષ(૧) વિવેક વિના સામાયિક કરે તે “અવિવેક દેવ (૨) યશકીર્તિને માટે સામાયિક કરે તે શેવાંછા દોષ. (૩) ધનાદિકના લાભની ઈરછાથી સામાયિક કરે તે “લાભવાંછા” દેષ. (૪) ગર્વ–અહંકાર સહિત સામાયિક કરે તે “ગર્વ” દેષ. (૫) રાજાદિકના ભયથી સામાયિક કરે તે “ભય દેષ. (૬) સામાયિકમાં નિયાણું (નિદાન) કરે તે “નિદાન” દેષ. (૭) ફળમાં સંદેહ રાખીને સામાયિક કરે તે “સંશય દેષ. (૮) સામાયિકમાં ક્રોધ, માન, માયા, લેભ કરે તે રેષ” દોષ. (૯) વિનયપૂર્વક સામાયિક ન કરે, તથા સામાયિકમાં દેવ ગુરુ ધર્મને
અવિનય-અશાતના કરે તે “અવિનય” દેષ, (૧૦) બહુમાન-ભક્તિ ભાવપૂર્વક સામાયિક ન કરતાં વેઠ સમજી સામાયિક કરે તે “અબહુમાન” દેષ.
વચનના દસ દેષ– (૧) કુત્સિત વચન બોલે તે “કુવચન દેષ. (૨) વિના વિચાર્યું બોલે તે “સહસાકાર દેષ. (૩) સામાયિકમાં રાગ ઉત્પન્ન કરનારાં સંસારસંબંધી ગીત ખ્યાલ આદિ
ગાણાં ગાય તે “સ્વછંદ દોષ.
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪) સામાયિકમાં પાઠ અને વાકયને ટુકા કરીને ખોલે તા ‘સ ંક્ષેપ’ દોષ. (૫) સામાયિકમાં કલેશનું વચન ખોલે તે ‘લહ' દેષ,
"
(૬) * રાજકથા, દેશકથા, સ્રીકથા, ભાજન કથા એ ચાર કથાઓમાંથી કાઇ કથા કરે તેા ‘ત્રિકથા' દેષ.
(૭) સામાયિકમાં હાંસી, મશ્કરી, ઠ્ઠો, ચાળા કરે તે ‘હાસ્ય’ દેષ. (૮) સામાયિકમાં ગરબડ કરીને ઉતાવળે ઉતાવળે બેલે અને અશુદ્ધ ખેલે
તા ‘અશુદ્ધ' દોષ.
(૯) સામાયિકમાં ઉપયેગ વિના ખોલે તે (૧૦) સામાયિકમાં સ્પષ્ટ ઉચ્ચારણ
‘સુમુણ’ દોષ
મ
‘નિરપેક્ષા’ દોષ, કરતાં ગુણુ–ગુણુ ખાલે તા
કાયાના —માÈાષ
(૧) સામાયિકમાં અયોગ્ય આસને બેસે જેમકે પગ ખાંધીને બેસે, પગ પર પગ ચડાવીને બેસે, ઊંચા આસને પલાંઠી મારીને બેસે, ઈત્યાદિ અભિમાનના આસને બેસે તે ‘કુસણ’ દોષ.
(૨) સામાયિકમાં સ્થિર આસન ન રાખે (એકને એક જગ્યાએ આસન ન રાખે, આસન બદલે, ચપલતા કરે) તે ‘ચલાસન’ દોષ, (૩) સામાંયિકમાં દૃષ્ટિ સ્થિર ન રાખે, આમ તેમ સૃષ્ટિ ફેરવે ચલદષ્ટિ' દોષ.
(૪) સામાયિકમાં શરીરે કાંઈપણુ સાવદ્ય ક્રિયા કરે, ઘરનું રખવાળુ કરે, શરીરથી ઇશારા કરે તા ‘સાવધ ક્રિયા’ દોષ. પશુ કેાઈ જીવ મળતે હાય, પડતે હાય, ઇત્યાદિ કષ્ટમાં પડયા ડાય તેની પર દયા કરીને તેને બચાવવામાં દોષ નથી, કારણ તેમાં સાવજ્ઞક્રિયાને નિષેધ છે, નિરવદ્યને નહિ.
(૫) સામાયિકમાં ભીંત આતિના આધાર લે તે ‘આલંબન' દોષ
(૬) સામયિકમાં પ્રયજન વિના હાથ-પગને સકેાચે પસારે તે કુચન પસારણ’ દોષ,
(૭) સામાયિકમાં અંગ મરડે તે ‘આલસ’ દોષ,
(૮) સામયિકમાં હાથપગના ટાચકા ફોડે તા મેટન દોષ,
(૯) સામાયિકમાં મેલ ઉતારે તા ‘મલ’ દોષ
(૧૦) ગળામાં તથા ગાલ પર હાથ લગાડીને શાકાસને એસે તે ‘વિમાસણ’ દ્વેષ.
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
(૧૧) સામાયિકમાં ઉંઘ લે તેા ‘નિદ્રા’ દોષ,
(૧૨) સામાયિકમાં ખાસ કારણ વિના ખીજા પાસે વૈયાવચ્ચ કરાવે તે ‘વૈયાવૃત્ય’ દોષ.
૬૫
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ બત્રીસ દેષ સામાયિકના છે, તે ટાળીને શુદ્ધ નિર્દોષ સામાયિક કરવી જોઈએ.
અહીં એ તાત્પર્ય સમજવાનું છે કે ગૃહસ્થાશ્રમનું કામ કરનારા શ્રાવકેથી અનમેદનદ્વારા બધાં સાવદ્ય-કમેને પરિત્યાગ કરવાનું કઠણ છે, એટલે સામયિકને અમયે સાધુઓની સમાન રહેવા છતાં પણ તે બે કરણ ત્રણ ગે કરીને સાવદ્યચેગને ત્યાગ કરે છે. એક સામાયિકને કાલ એક મુહૂર્તબે ઘડી–અથવા અડતાળીસ મિનિટને છે.
દેશાવકાશિકવ્રત કા વર્ણન
(૧૦) દસમા વ્રતનું વર્ણન. (૨) દેશાવકાશિક વ્રત–દિગવ્રતમાં જે દિશાઓની મર્યાદા કરી છે, એ મર્યાદાને પણ પ્રતિદિન ઓછી કરી લેવી એ દેશાવકાશિક વ્રત છે. કેઈ કેઈને એ મત છે કે–પહેલાંનાં બધાં વતેમાં કરેલી મર્યાદાને સંકેચ કર એ દેશાવકાશિક વ્રત છે. તાત્પર્ય એ છે કે-જેણે આજીવન, વર્ષ યા ચેમાસામાં એવી મર્યાદા કરી લીધી હોય કે- “હું આટલે દૂર સુધી જ જઈશ, તેથી આગળ નહિ જઉં” તેણે એ દિશાની મર્યાદામાં એક દિન યા પાંચ પહેર આદિને માટે વધારે ઘટાડે કરી લે એ દેશાવકાશિક વ્રત છે. પૂર્વોક્ત બધાં વ્રતનું એ ઉપલક્ષણ છે, એટલે દિવ્રત ઉપરાંત સ્થૂલ પ્રાણાતિપાત વિરમણ આદિ વ્રતોમાં સંક્ષેપ કરે એ પણ દેશાવકાશિત વ્રત છે, એ વાત પિતે ધારી લેવી જોઈએ, જેમકે, જેણે અપરાધીને ન મારવાની પ્રાતિજ્ઞા લીધી ન હોય અને તે એક દિન કે પહેરને માટે અપરાધીને પણ તાડન ન કરવાની પ્રતિજ્ઞા લે, તે તે પણ દેશાવકાશિક વ્રત છે, ઈત્યાદિ.
આ વ્રતને આશય એ છે કે-મર્યાદા કરેલા સ્થાનથી બહાર ગમનાગમનની નિવૃત્તિ થઈ જાય છે, એટલે ત્યાં પ્રાણીઓનું ઉપમર્દન થતું નથી, તથાપિ બીજા માણસ દ્વારા બહારનાં કામ કરાવવાથી વ્રતની રક્ષા સારી રીતે થતી નથી. કારણ કે ત્યાં એવા આગારને અભાવ છે. દિગ્દતને સંકુચિત કરીને પ્રેગ્ય–-પ્રયાગ આદિ, તથા પ્રાણાતિપતવિરમણ આદિને સંકુચિત કરીને વધબા આદિ અતિચાર જ થાય છે. એ પ્રમાણે દિવ્રતને સંક્ષેપ કરે એ સાક્ષાત્ દેશાવકાશિક વ્રત છે, તેથી ભિન્ન નથી.
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
પોષધોપવાસ કા વર્ણન
(૧૧) અગીઆરસું વત (૩) પિષધોપવાસ વ્રત–જે પિષણને ધારણ કરે, અર્થાત પિષણ કરે તેને પિષધ વ્રત કહે છે, અને પિષધ-ઉપવાસને પિષધોપવાસ કહે છે. અથવા એ વ્યુત્પત્તિને અનુસરીને આઠમ આદિ પર્વતિથિને પણ પિષધ કહે છે. એ તિથિઓમાં આહાર આદિના ત્યાગરૂપ ગુણને ધારણ કરીને નિવાસ કરે એ પિષધપવાસ છે. એ અર્થ તે વ્યુત્પત્તિજન્ય છે, એને પ્રવૃત્તિ-અર્થ છે આહાર-આદિ-ચતુષ્ટયને પરિત્યાગ કરે તે. તાત્પર્ય એ છે કે આઠમ, ચૌદશ, અમાસ અને પૂનમ, એ પર્વદિનેમાં એ વ્રતનું આચરણ કરવાથી ધર્મની અધિક પુષ્ટિ થાય છે, માટે એ દિવસમાં ઉપવાસ કરવે એ પિષધપવાસ છે. એ ચાર પ્રકાર છે – (૧) આહારત્યાગ, (૨) શરીર-સત્કાર-ત્યાગ, (૩) બ્રહ્મચર્ય અને (૪) અધ્યાપાર. એ ચારેના પુન: બબ્બે ભેદ છે–એકદેશે કરીને અને સર્વ કરીને. (૧) આયંબિલ આદિ કરવું એ દેશ-આહાર–ત્યાગ–પિષધેપવાસ છે, અને એક દિવસ-રાતને માટે ચાર પ્રકારના આહારને સર્વથા ત્યાગ કરે એ સર્વ–આહાર–ત્યાગ-ષિપવાસ છે. (૨) ઉદ્વર્તન, અભંગન, સ્નાન, અનુલેખન, ગધ, તાંબૂલ, આદિ પદાર્થોમાંથી એક યા અધિકનો ત્યાગ કરે એ દેશતઃ શરીર–સત્કાર–ત્યાગ–પિષધોપવાસ છે, અને અહોરાત્રને માટે એ બધાનો સર્વથા ત્યાગ કરે એ સર્વતઃ–શરીર–સત્કાર–ત્યાગ પષધપવાસ છે. (૩) એ પ્રમાણે કેવળ રાત્રિમાં ય કેવળ દિવસમાં કુશીલને ત્યાગ કરે એ દેશતઃ બ્રહ્મચર્ય—પષધોપવાસ છે, અને દિવસ-રાતને માટે સર્વથા કુશીલને ત્યાગ કરે એ સર્વતઃ બ્રહ્મચર્ય—પોષધોપવાસ છે. (૪) અમુક વ્યાપાર કરીશ. અમુક નહિ કરું” એ પ્રમાણે વ્યાપારમાંથી કઈ કેઈને ત્યાગ કરે એ દેશતઃ અવ્યાપાર–પિષ પવાસ છે, અને બધા વ્યાપારને અહેરાત્રને માટે સર્વથા ત્યાગ કરે એ સર્વત અવ્યાપાર–પષધોપવાસ વ્રત છે.
ઉપલક્ષણથી-સાધમ, બધુ, મિત્ર આદિની સાથે ખૂબ અશનાદિ કરીને આઠમ આદિ તિથિઓમાં એક કરણ એક પેગ આદિએ કરીને સાવધ વ્યાપારને ત્યાગ કરી અહેવાત્ર વ્યતીત કરવી એ પણ પિષધવ્રત કહેવાય છે, જે કે “દયા” યા છકાયા’ના નામથી તે પ્રસિદ્ધ છે.
એ ગ્રહણ કરવાની વિધિ એવી જ છે કે-જેવી સામાયિકની વિધિ છે, કાંઈ વિશેષતા નથી.
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
અતિથિસંવિભાગવત કા વર્ણન
(૧૨) બારમું વ્રત (૪) અતિથિ સંવિભાગ વત–જેની તિથિ નિશ્ચિત ન હોય તેને અતિથિ અર્થાત સાધુ કહે છે. પ્રાકૃત જનની પિઠે તિથિ આદિની અપેક્ષા ન રાખતાં ભજનને સમયે ગૃહસ્થને ઘેર પહોંચનારા સાધુને ન્યાયથી ઉપાર્જિત ક૫નીય અન્ન-પાન આદિ, દેશ, કાલ, શ્રદ્ધા અને સત્કાર આદિએ કરીને આત્મકલ્યાણની ભાવનાથી સમર્પણ કરવાં એ અતિથિસંવિભાગવત છે.
ઈતિ શ્રાવકના બાર વ્રત સમાપ્ત
સંલેખના વર્ણન
એ પ્રમાણે પૂર્વોકત બાર વ્રતને વિધિપૂર્વક ધારણ કરીને શ્રાવકે દીક્ષિત થઈ જવું જોઈએ. જે એટલું સામર્થ્ય ન હોય તે મૃત્યકાળે “સંસ્તાર–શ્રવણત્વનું અવલંબન કરવું જોઈએ. એ હવે દર્શાવીએ છીએ –
સંલેખના વિધિ જેને કોઈ નિયત સમય ન હોય, જે મૃત્યકાળે કરવામાં આવતી હોય એવી સ લેખનાને “અપશ્ચિમ-મરણાન્તિકી સંલેખના” કહે છે. એનું સેવન કરવું ત જેષણ કહેવાય છે. તાત્પર્ય એ છે કે સૌથી પહેલાં શ્રાવક પિતાના શરીરને અને કષાયેને જઘન્ય છ માસ અને ઉત્કૃષ્ટ બાર વર્ષ દુર્બળ કરે, પછી પષધશાળા, ઉદ્યાન ગ્રહ, યા અન્ય કેઈ એકાન્ત સ્થળે જઈને એ સ્થાનને વિધિપૂર્વક પડિલેહણ કરે તથા પૂજે, કુશ આદિના આસન પર પૂર્વ દિશા યા ઉત્તર દિશાની તરફ હે કરી દેરાસહિત મુખવસ્ત્રિકા માં પર બાંધીને પદ્માસન આદિ આસન બસ, ભગવાન્ સિદ્ધ, અહંન્ત, અને ધર્માચાર્યને નમસ્કાર કરી, ત્રણ કરણ ત્રણ ચોગે ચાર પ્રકારના આહારનો તથા અઢાર પાપને પરિત્યાગ કરે. બાકીને સમય ઇયાનમાં વ્યતીત કરે. જે વચ્ચે કાંઈ ઉપસર્ગ આવે તે સાગાર સંથારે કરી લે જોઈએ. એની વિધિ આ પ્રમાણે છે
પૂજેલી ભૂમિમાં પદ્માસન આદિ કોઈ સુખાસને બેસી પૂર્વ યા ઉત્તર દિશાની તરફ મહે કરી, ભગવાન અહા, સિદ્ધ અને ધર્માચાર્યને નમસ્કાર કરી ચાર પ્રકારને આહાર, અઢાર, પાપ, અને શરીર આદિ વિષયક મમત્વને અગાર રાખી ત્યાગ કરે. જ્યાં સુધી ઉપસર્ગ રહે, ત્યાંસુધી એ ત્યાગ રહે છે. જે ઉપસર્ગની શાન્તિ નહિ થાય તે આજીવન ત્યાગ થઈ જાય છે.
ગૃહસ્થ ધર્મનું યથાર્થ વ્યાખ્યાન કરીને શિષ્યને સાવધાન કરતાં કહે છેબસ એજ ગૃહસ્થને ધર્મ છે. એમાં ઉદ્યમવાન શ્રાવક યા શ્રાવિકા ભગવાનની અજ્ઞાનાં આરાધક થાય છે. (સૂ) ૧૧)
ઈતિ સંલેખના. ઈતિ સામાન્ય-વિશેષાત્મક અગરધર્મ સમાપ્ત.
ઈતિ ધર્મકથા.
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
આનંદ શ્રાવકઙે વ્રત કા અંગીકાર (સ્વીકાર) કા વર્ણન
• તેળ સે બાળકે ' ઇત્યાદિ તે પછી ગાથાપતિ આનંદ, શ્રમણુ ભગવાન્ મહાવીરની સમીપે ધનું વ્યખ્યાન) સાંભળીને હૃષ્ટ-તુષ્ટ થઈ આ પ્રમાણે મેલ્યાઃ “ હે ભદન્ત ! નિગ્રન્થ પ્રવચન પર હું શ્રદ્ધા કરૂ છું. હું ભરન્ત ! હું નિગ્રન્થ પ્રવચન પર પ્રત્યય (વિશ્વાસ) કરૂ છું. હે ભદ્દન્ત ! નિન્થ પ્રવચન પર રૂચિ કરૂ છું, હે ભદન્ત ! એ પ્રચવન જેવું આપે કહ્યું તેવું જ છે. હે ભદન્ત ! એ તથ્ય છે, અવિતથ છે. હે ભદન્ત ! એ ઈષ્ટ છે અને અત્યંત ઇષ્ટ છે. હે ભદન્ત ! એ ઇષ્ટ-અતિ-ઇષ્ટ છે. એ આપના કથાનાનુસાર જ છે. આપ દેવાનુપ્રિયની સમીપે ઘણા રાજાઓ ઇશ્વર, તલવર, માંડખિક, કૌટુંબિક, શ્રેષ્ઠી, સેનાપતિ, સાવાહ આદિ મુતિ થઈને ગૃહસ્થમાંથી સાધુ બન્યા છે, પરતુ મારામાં એવી શકિત નથી કે જેથી હું મુંડિત થઈ સાધુ–દીક્ષા ધારણ કરૂં. હું. આપ દેવાનુપ્રિયની સમીપે પાંચ અણુવ્રત અને સાત શિક્ષાવ્રત એ પ્રમાણે ખાર પ્રકારના ગૃહસ્થ ધર્મના સ્વીકાર કરીશ.” એ પ્રમાણે આનંદની પ્રાર્થના સાંભળી ભગવાન્ ખેલ્યાઃ “ “ હે દેવાનુપ્રિય! તમને જેથી સુખ પ્રાપ્ત થાય, તેમજ કરે, વિલખ ન કરો.” (૧૨)
આનંદ શ્રાવક કે અણુવ્રત કા વર્ણન
ટીજાથ-તદ્ નું સે બાત' ઇત્યાદિ ત્યારબાદ આનદ ગાથાપતિએ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની સમીપે, બધાં વ્રતમાં પ્રધાન હાવાને કારણે પહેલાં એવા સ્થૂલ-પ્રાણાતિપાતનું બે કરણ ત્રણ ચેગે કરીને પ્રત્યાખ્યાન કર્યું કેયાવજીવન (જાવજી) મન વચન કાયાએ કરીને સ્થૂલ પ્રાણાતિપાત કરીશ નહીં, કર્વીશ નહીં (૧૩). ત્યારાદ તેણે એ કરણુ ત્રણ ગે કરીને સ્થૂલ મૃષાવાદનું પ્રત્યાખ્યાન કર્યું કે-મન વચન કાયાએ કરીને સ્થૂલ મૃષાવાદ કરીશ નહીં, કરાવીશ નહીં. (૧૪) ત્યારપછી તેણે બે કરણ ત્રણ મેગે કરીને સ્થૂલ અદત્તાદાનનું પ્રત્યાખ્યાન કર્યું કે—એ કરણ ત્રણુ યંગે કરીને સ્થૂલ અદત્તાદાન કરીશ નહીં કરાવીશ નહીં (૧૫) ત્યારપછી તેણે સ્વદારસતેષ વ્રતની મર્યાદા કરી કે– વિધિપૂર્વક વિવાહિત શિવાનંદા ભાર્યા સિવાય, અન્યગ (વિવાહિત પણુ ખીજી સ્ત્રી સંબંધી આદિ) સમસ્ત મૈથુનવિધિનું પ્રત્યાખ્યાન કરૂ છું. (૧૬)
K.
ટીકા ‘ તયાાંતર ૨' ઇત્યાદિ ત્યારપછી (આનંદ ગાથાપતિએ) ઇચ્છાવિધિનું પરિમાણુ કરતાં હિરણ્યધ્રુવનું પરિમાણુ કર્યુ ખજાનામાં રાખેલી ચાર કરોડ હિરણ્યા ( મહેારા ), વ્યાપારમા રાકેલી ચાર કરોડ મહારા, ઘર સંબંધી ઉપકરણેામાં રોકાયલી ચાર કરોડ મહેારા, સિવાય ( ના કરતાં વધારે) ખીજા બધા ( સુવ) નું પ્રત્યાખ્યાન કરૂ છુ (૧૭) પછી તેણે ચાપમાં જાનવરાનું પરિમાણુ કર્યું કે- દસ હજાર ગાયાના એક એક ગેાકુળને હિસાબે ચાર ગોકુળા (૪૦૦૦૦ ગાવથી જાનવરા) સિવાય અન્ય ચેપગાંનું પ્રત્યાખ્યાન કરૂં છું. (૧૮).
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૬૯
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
પછી તેણે ક્ષેત્ર–વાસ્તુનું પરિમાણ કર્યું કે એક હળથી સે વાઘા (દસ હાથ વાંસના દંડથી ચરસ વીસ વાંસ માપવાળી ભૂમીને વધું કહે છે.) ભૂમિને હિસાબે પાંચસે હળની અર્થાત પાંચ હજાર વીઘા જમીન સિવાય બીજી બધી ભૂમિનું પ્રત્યાખ્યાન કરું છું. (૧૯). પછી તેણે શકટનું ગાડાં વગેરેનું) પરિમાણ કર્યું કે- યાત્રા સંબંધી અને પાંચસો ગ્રહપકરણાદિ (માલ-સામગ્રી) વહેવા ( લાવવા લઈ જવા)નાં શક સિવાય બીજાં બધાં શોનું પ્રત્યાખ્યાન કરું છું. (૨૦). ત્યારપછી તેણે વાહનનું પરિમાણ કર્યું કેચર યાત્રાનાં વાહન અને ચાર માલ લઈ જવાનાં વાહન સિવાય બીજા બધાં વાહનનું હું પ્રત્યાખ્યાન કરૂં છું. (૨૧).
આનંદ શ્રાવક કે ઉપભોગપરિભોગ વ્રત કા વર્ણન
સીધે- “તયાળતાં જ નં ૩પમી – પારિ” ત્યારપછી આનંદ ગાથાપતિએ ઉપગ – પરિગ વિધિનું પ્રત્યાખ્યાન કરતાં અનિયનિક (શરીર લૂછવાન. અંગૂછ નું પ્રત્યાખ્યાન કર્યું કે- ભીંજાયેલા શરીરને લુછવા માટે એક સુગંધિત અને કાષાય આદ્રનયનિકા સિવાય બીજા બધનું પ્રત્યાખ્યાન કરૂં છું. (૨૨). પછી દાતણનું પરિમાણ કર્યું કે-લીલી યષ્ટિમધું (જેઠીમધની સાંઠી) સિવાય બીજા બધા દાતણનું પ્રત્યાખ્યાન કરૂ છું. (૨૩). પછી કળવિધિનું પરિમાણ કર્યું કે એક મીઠાં આંબળા સિવાય બીજાં ફળનો પરિત્યાગ કરૂ છું. (૨૪). પછી અભંજન વિધિનું પરિમાણ કર્યું કે-શત પાક તથા સહસપાક તે સિવાય બીજા બધાં અત્યંજનનું પ્રત્યાખ્યાન કરું છું. (૨૫). પછી ઉદ્વર્તન વિધિનું પરિમાણ કર્યું કે-રમણીય ઘઉં આદિના એક આટા સિવાય બીજા બધા ઉદ્ધત્તનને (ઉવટણ–પીઠી ) નું પ્રત્યાખ્યાન કરૂં છું. (૨૬). પછી તેણે મજજન વિધિનું પરિમાણ કર્યું કે ઉંટના આકારની અર્થાત્ રહેંટની ઘડીના આકારની લાંબી ઘડી કે જેમાંના પાણીથી મટે ઘડો ભરાઈ જાય, એવા મોટા લેટાના આકારના નાના આઠ કળશીયા ભરાય તેટલા પાછુ સિવાય બાકી બધાનું પ્રત્યાખ્યાન કરૂં છું. (૨૭) પછી વસ્ત્ર વિધિનું પરિમાણ કર્યું કે પહેરવા-ઓઢવા માટે એક જોડી ક્ષમ વસ્ત્ર સિવાય અને ઉપચાર કરીને કપાસ આદિ વસ્ત્રના જટા સિવાય બીજા બધા વસ્ત્રોનું પ્રત્યાખ્યાન કરૂં છું. (૨૮). પછી વિલેપન વિધિનું પ્રભૂ ગાન કર્યું કે-અગર, કુકમ અને ચંદન આદિ સિવાય બીજા બધાં વિલેપન વિધિનું પ્રત્યાખ્યાય કરું છું. (૨૯). પછી પુપવિધિનું પરિમાણ કર્યું કે એક શુદ્ધ કમળ અને માલતીનાં પુષ્પની માળા સિવાય બીજાં બધાં પુપનું પ્રત્યાખ્યાન કરૂં છું. (૩૦). પછી આભરણવિધિનું પરિમાણ કર્યું કે- ઉજજવળ કુંડલે અને પોતાના નામની વીંટી સિવાય બીજા બધાં આભરણેનું પ્રત્યાખ્યાન કરું છું. (૩૧). પછી ધૂપન વિધિનું પરિમાણ કર્યું કે અગર લેબાન અને ધૂપ આદ સિવાયના બાકી બધા ધૂપન વિધિનું પ્રત્યાખ્યાન કરું છું. (૩૨). પછી ભેજનવિધિનું પરિમાણ કરતાં પિયવિધિનું પરિમાણ કર્યું કે- એક મગ આદિનું ઓસામણ અથવા ઘીમાં ભુજેલા (સેકેલા) ચોખાની કાંજી સિવાય બાકીના બધાં પિય પદાર્થોનું પ્રત્યાખ્યાન કરૂં છું. (૩૩). પછી ભક્ષ્ય વિધિનું પરિમાણ કર્યું કે એક ઘેવર અથવા ખાજા સિવાય બાકીના ભયવિધિનું પ્રત્યાખ્યાત કરૂં છું. (૩૪) પછી એદન-વિધિનું પરિમાણ કર્યું કે-કલમ નામના ચોખાના ભાત સિવાય બીજા
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૭૦
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
બધા ભાતનું પ્રત્યાખ્યાન કરૂં છું (૩૫). પછી સૂપ-વિધિનું પરિમાણ કર્યું કે વટાણુ, મગ અને અડદની દાળ સિવાય બાકી બધી દાળનું પ્રત્યાખ્યાન કરૂં છું (૩૬) પછી ધૃત-વિધિનું પરિમાણ કર્યું કે શરદ્દ ઋતુમાં થતાં ગેસ્કૃતમંડ (ગાયના ઘી સાથે દહીં-છાશ અથવા તાવેલા ઘી) સિવાય બીજી કૃત-વિધિનું પ્રત્યાખ્યાન કરૂં છું. (૩૭) પછી શાક-વિધિનું પરિમાણ કર્યું કે વાસ્તુક (વથુઆ), ચૂરચુ, દુધિ, સૌવસ્તિક અને મંડૂકિક શાક સિવાયના બાકીનાં બધાં શ કેનું પ્રત્યાખ્યાન કરૂં છું (૩૮). પછી માધુરકવિધિનું પરિમાણ કર્યું કે-પાર્લંગ (પૂર્વદેશમાં જાણીતાં, વેલે થતાં ફળ અથવા કેરી) માધુરક સિવાય બાકી બધા મારક-વિધિનું પ્રત્યાખ્યાન કરૂં છું. (૩૯) પછી જમણ–વિધિનું પરિમાણ કર્યું કે દાળનાં બનાવેલાં અને ખૂબ ખટશમાં નાખેલાં (જેવાં કે દહીંવડાં) પદાર્થ સિવાય બીજા બધા જમણ-વિધિનું પ્રત્યાખ્યાન કરું છું (૪૦). પછી પાનીય-વિધિનું પરિમાણ કર્યું કે- આકાશમાંથી વાસણ વગેરેમાં પડેલા પાણી સિવાય બાકી બધા પાણીનું પ્રત્યાખ્યાન કરૂં છું. (૪૧). પછી મુખવાસ-વિધિનું પરિમાણ કર્યું કે-પાંચ સુગંધિયુક્ત તાંબુલે સિવાયના બધા. મુખવાસવિધિનું પ્રત્યાખ્યાન કરૂં છું (૪૨).
ટીકાઈ-“તiાં ' ઇત્યાદિ પછી આનંદ ગાથા પતિએ કહ્યું- ભદન્ત! હું અપધ્યાનાચરિત, પ્રમાદા– ચરિત, હિંસાપ્રદાન અને પાપકર્મોપદેશ, એ ચારે પ્રકારના અનર્થદંડનું પ્રત્યાખ્યાન કરૂં છું. અનર્થદંડના સ્વરૂપનું વ્યાખ્યાન પહેલાં કરવામાં આવી ગયું છે. (૪૩).
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૭૧
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યકવાતિચાર કા વર્ણન
રીઝવૅ–“ વહુ' ઇત્યાદિ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે આનંદ શ્રાવકને આ પ્રમાણે કહ્યુંઃ “હે આનંદ જીવ–અજીવનાં સ્વરૂપને જાણનારા યાવતું અનતિક્રમણીય શ્રાવકે પૂત સમ્યક્ત્વના પાંચ પ્રધાન અતિચારે જાણવા જોઈએ, પણ આચરવા ન જોઈએ તે અતિચાર આ પ્રમાણે છેઃ- (૧) શંકા, (૨) કાંક્ષા, (૩) વિચિકિત્સા, (૪) પરપાખંડપ્રશંસા, (૫) પરપાખંડસ સ્તવ. સર્વજ્ઞ ભગવાને કહેલાં તત્ત્વમાં થોડી કે વધુ અસત્યતાની શંકા કરવી એ શંકા – અતિચાર છે. (૧) એક દેશે કરીને અથવા સર્વ દેશે કરીને મિથ્યાદર્શનની અભિલાષા કરવી એ કાંક્ષા અતિચાર છે. (૨). “ આ મહાન દાન અથવા તપનું ફળ મળશે કે નહિ” એ પ્રમાણે સંશય કરે એ વિચિકિત્સા-અતિચાર છે. (૩). સર્વ ન કરેલા ધર્મની પ્રશંસા કરવી એ પરપાખંડપ્રશંસા-અતિચાર છે. (૪). સર્વ ન કરેલા ધર્મનો પરિચય કરે એ પરપાખંડસંસ્તવ-અતિચાર છે. (૫)..
શંકા આદિનું સ્વરૂપ બીજી રીતે પણ કહેલું છે.-(ગા. ૧–૫) એ ગાથાઓને અર્થ ઉપર આવી ગયું છે. (૪૪). ટીજાથે-તયાળાંતરું ત્યાં ત્યારપછી શ્રાવકે શૂલપ્રાણાતિપાતવિરમણ વ્રતના પાંચ પ્રધાન અતિચાર જાણવા જેઈએ પણ આચરવા ન જોઈએ, તે આ પ્રમાણે છેઃ (૧) બંધ, (૨) વધ, (૩) છવિચ્છેદ, (૪) અતિભાર અને (૫) ભકત પાનવ્યવછંદ.
કઈ જીવને દેરડા વગેરેથી બાંધવો તે બંધ છે. કેરડા વગેરેથી મારે એ વધા છે. શસ્ત્ર આદિથી તેનાં અવયવોને કાપવાં તે છવિચ્છેદ છે. ખાંધ અથવા પીઠ પર પરિમાણથી વધુ ભાર લાદવે એ અતિભાર છે, અને અન્ન પાછું ન આપવાં અથવા બીજે દેતા હોય તેમાં અન્તરાય કરે એ ભકત–પાન વ્યવચછેદ અતિચાર છે.
પ્રાચીન આચાર્યને મતે બંધ બે પ્રકાર છેઃ દ્વિપદબંધ અને ચતુષ્પદબંધ. મનુષ્ય આદિને બાંધવા તે દ્વિપદબંધ છે અને પશુઓને બાંધવા તે ચતુષ્પદબંધ છે. બીજી રીતે પણ બંધના બે ભેદ છેઃ (૧) અર્થ બધા (૨) અનર્થબંધ, પ્રયજન માટે બાંધવા તે અર્થબંધ છે અને વિનાપ્રજને બાંધવા તે અનર્થબંધ છે. અર્થબંધ પણ બે પ્રકારના છે (૧) સાપેક્ષાબંધ અને (૨) બીજે નિરપેક્ષબંધ. કમળ દેરડા વગેરેથી એવી રીતે બાંધવા કે આગ લાગવા વગેરેને ભય ઉપસ્થિત થતાં તેમને ઝડપથી અને સહેલાઈથી છેડી દઈ શકાય તે સાપેક્ષબંધ છે. એ અતિચાર નથી, કેવળ બાંધ્યા વિના બરાબર ન રહે તેવા પ્રાણીઓને માટે તે છે તાત્પર્ય એ છે કે ભણતર આદિ સમ્બન્ધી આજ્ઞા ન માનતાં હોય તેવાં બાળકને, અન્ય અપરાધીઓને તથા દાસ-દાસી.-ચાર આદિને. અગ્નિ આદિના ભયથી તેમની રક્ષાનું લક્ષ રાખીને કેવળ શિક્ષા કરવા માટે ખાંધવા એ સાપેક્ષબંધ છે. મનુષ્ય પશુ આદિને નિર્દયતાપૂર્વક બાંધવાં એ નિરપેક્ષબંધ છે. એ બંધ અતિચારરૂપ છે, શ્રાવકેએ તેનો સર્વથા ત્યાગ કરે જોઈએ.
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૭૨
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
અહિંસાવૃતાતિચાર કા વર્ણન
વધ આદિનું સ્વરૂપ અને વિધિ બંધનની પિઠે જ છે. એમાં પણ નિર્દયતાપૂર્વક કોઈને તાડન કરવું એ અતિચાર છે અને અવસર આવ્યે પ્રાણની રક્ષાનું ધ્યાન રાખીને મર્મસ્થાનો પર ચેટ ન લાગે એવી રીતે સાપેક્ષ તાડન કરવું એ અતિચાર નથી. (૨). એજ પ્રકારે કાને નાક હાથ પગ આદિ અંગેને નિર્દયતાપૂર્વક કાપવાં એ છવિચ્છેદ અતિચાર છે. પ્રાણીની રક્ષાને માટે ઘા અથવા ફેલા વગેરેને ચીરવા-કાપવા એ અતિચાર નથી. (૩). અતિભારમાં, ગાડે જેડાનારા અળદ આદિની શકિતની દરકાર રાખ્યા વિના પરિમાણથી વધારે બેન્જ લાદવે, અથવા ગાડા સાથે સળંગ વધુ વખત સુધી તેમને જોડી રાખવા એ અતિચાર છે. શક્તિ પ્રમાણે અથવા થેડે વખત જેડવા એ અતિચાર નથી. હા, એ ધ્યાનમાં રાખવું જોઈએ કે- આજીવિકાનું બીજું સાધન હોવા છતાં શ્રાવકે બે લાદવાને ધ કરી આજીવિકા ચલાવવી એ નીંદનીય છે. (૪) ભતપાનવ્યવછેદમાં કઈ ભૂખ્યા-તરસ્યાને વિના કારણે અન્નપાણી ન આપવાં તે અતિચાર છે, પરંતુ રોગ આદિ કારણે અથવા બીજા કોઈ ઉપદ્રવને લીધે અન–પાણી ન આપવાં એ અતિચાર નથી. (૫). બંધન આદિ અતિચારાના વિષયમાં કઈ કઈ આચાર્ય એમ કહે છે કે કેધિત થઈને બંધન આદિ ન કરવા જોઈએ. સંગ્રહ ગાથાઓને અર્થ પણ એજ છે. (૪૫).
સત્યાગ્રતાતિચાર કા વર્ણન
ટાર્થ-તવાળતાં ત્યારે ત્યારપછી સ્થૂલ મૃષાવાદવિરમણ વ્રતના પાંચ અતિચાર જાણવા જોઈએ, પણ આચરવા જોઈએ નહિ, તે આ પ્રમાણે - (૧) સહસાવ્યાખ્યાન, (૨) રહેભ્યાખ્યાન, સ્વદાર-મંત્રભેદ, (૪) મૃષપદેશ, (૫) કૂટલેખકરણ
વિચાર કર્યા વિના આવેશમાં આવી જઈને ઝટપટ કેઇની ઉપર મિસ્યા આરોપ લગાડી દે એ સહસાવ્યાખ્યાન છે. જેમકે “તું ચોર છે, જારપુત્ર–ગોલે છે, એ તે ડાકણ જેવી જણાય છે” ઈત્યાદિ. (૧). લેકે એકાંતમાં બેસીને કાંઈ ગુપ્ત પરામર્શ કરી રહ્યા હોય તે તેમની ઉપર મિથ્યાદેષ લગાડે એ રહેવ્યાખ્યાન છે. જેમકે “એ લેકે માંહોમાંહે રાજાની વિરુદ્ધ સલાહ કરી રહ્યા હતા” ઈત્યાદિ.
જે વ્રતની દરકાર રાખ્યા વિના એ સહસાભ્યાખ્યાન અને રહેવ્યાખ્યાન જાણી બૂજીને સેવવામાં આવે તે અનાચાર (વ્રતભંગ) થાય છે અને જે અસાવ– ધાનતાથી એ દેનું સેવન થઈ જાય તે તે અતિચાર થાય છે. (૨).
પિતાની પત્નીની સાથે એકાન્તમાં કરેલાં કામવિલાસ આદિ તથા ગુપ્ત વાર્તાલાપ આદિ બીજાને કહી દેવા એ સ્વદાર–મંત્રભેદ છે. “સ્વદાર શબ્દ અહીં ઉપલક્ષણ છે, તેથી પિતાના મિત્ર આદિનું પણ બહણ થાય છે, અર્થાત મિત્ર આદિએ
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૭૩
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
જે ગુપ્ત વાત એકાન્તમાં કહી હોય તે પ્રકટ કરી દેવી એ પણ અતિચાર છે.
શકા–પિતાની પત્નીની ગુપ્ત વાત કહેનાર યથાર્થ (સાચું) બોલે છે, તે પછી મૃષાવાદી કયી રીતે થયો? અને એવી વાત કહેવી એ અતિચારોમાં કેમ દાખલ કરી ?
સમાથાન–ઠીક છે; પરંતુ ગુપ્ત વાત પ્રકટ થઈ જવાથી લજજા આદિને કારણે ક્રોધ અને આવેશ આવી જાય છે. તેથી સ્ત્રી આદિ, સ્વ–પરના પ્રાણેને ઘાત આદિ અનર્થ કરી બેસે છે, તેથી તેને અતિચાર કહ્યો છે. (૩)
મિથ્યાત્વને યા મિથ્યા ઉપદેશ દે એ મૃષપદેશ છે. ઈહ-પરલોકસંબંધી ઉન્નતિના વિષયમાં કેઈને સંદેડ હોય અને બીજાને પૂછે પરંતુ તે વાસ્તવિકતા ન જાણતે હેવાથી હિંસા આદિથી યુકત ઉલટે ઉપદેશ આપે છે તે ઉપદેશ મૃષપદેશ છે. અગર જાણી–બૂજીને જૂઠે ઉપદેશ આપે છે તે અનાચાર છે અને અજાણતાં આપે તે અતિચાર છે એમાં એટલે ભેદ પિતાની મેળે કરી લે(૪)
કે લેખ લખવે અર્થાત્ બીજાને સહી – સીક્કો કર, હાથની સફાઈથી બીજાના અક્ષરોની હુબહુ નકલ કરવી અને એની ઢબે લખાણ કરવું, એ કૂટલેખક્રિયા છે. એ પણ પહેલાંની પેઠે બુદ્ધિપૂર્વક થાય તે અનાચાર છે અને બુદ્ધિપૂર્વક ન થઈ હોય તે અતિચાર છે. (૫) સંગ્રહ ગાથાઓને અર્થ પણ એજ છે. (૪૬).
અસ્તેયવ્રતાતિચાર કા વર્ણન
ટીકાઈ_*તથાતાં જાતિ ત્યારપછી સ્કૂલ–અદત્તાદાન-વિરમણ વ્રતના પાંચ અતિચાર જાણવા જોઈએ, પણ આચરવા ન જોઈએ, એ અતિચાર આ પ્રમાણે છે – (૧) તેનાહુત, (૨) તસ્કરપ્રયાગ, (૩) વિરૂદ્ધ રાજ્યોતિક્રમ, (૪) ફૂટ-તુલા-કૂટ માન, (૫) ત—તિરૂપક વ્યવહાર.
સ્તન અર્થાત્ ચેરદ્વાર. આહત અર્થાત ચોરી કરીને લાવેલા સેના-ચાંદી આદિ પદાર્થોને લેભ વશ થઈ અલપમૂલ્યમાં લેવાં એ સ્તન હત અતિ ૧ ચોરેને ચોરી કરવાની પ્રેરણા કરવી યા ઉત્સાહ આપ તે તસ્કરગ અતિચાર છે; જેમકે “હા તમે પરધન ચરી જાઓ” ઈત્યાદિ (૨). જે રાજાના રાજ્યમાં નિવાસ કરતા હોઈએ તેની આજ્ઞા વિના તેના વિરોધી રાજ્યમાં પ્રવેશ આદિ કરે,
અર્થાત્ શત્રુ રાજ્યમાં પેસી જવુંરાજ્યકર અર્થાત દાણની ચોરી કરવી, એ વિરૂદ્ધરાજ્યતિક્રમ છે. (૩). હું તેલવું અને હું માપવું અર્થાત્ કપટ કરીને ત્રાજવું નમાવવું અથવા આંગળી કે હથેળી વડે છૂપી રીતે ચાલાકી કરી ઓછું આપવું અને વધારે લેવું, એ ફૂટતુલા-કુટમાન અતિચાર છે. (૪). કઈ વસ્તુમાં એના જેવા બીજી વસ્તુ મેળવવી અને અસલ વસ્તુના રૂપમાં તેને વ્યવહાર કરે, અથતિ બહુમૂલ્યવાળી વસ્તુના જેવી અ૯પ મૂલ્યવાળી વસ્તુ તેમાં મેળવીને બહુ મૂલ્યવાળી વસ્તુને ભાવે તેને વેચવી તે તપ્રતિરૂપક વ્યવહાર છે. (૫). એ અતિચાર બે પ્રકારનો છે. (૧) અ૯૫મૂલ્યની એકસરખી વસ્તુ મેળવવી અને (૨) અ૫મૂલ્યની બીજી જાતની વસ્તુ મેળવવી. રંગરૂપ અને શિકાશમાં ઘીના જેવી ચરબી, બટાટા આદિ મેળવવા અને ઘીની કીંમતે તે વેચવાં એ પહેલે ભેદ છે અને રંગરૂપમાં કોઈ ફેરફાર હેય પણ ઉંચી કીંમતના ચેખા આદિમાં ઓછી કીંમતના ચોખા મેળવી ઉચી કીંમત લેવી એ બીજે ભેદ છે. (૫). સંગ્રહ ગાથાઓને પણ એજ અર્થ છે. (૪૭).
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
७४
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વદારસંતોષવ્રતાતિચાર કા વર્ણન
ટીકા- તથાળતાં નેત્યાદિ પછી સ્વદારસતેષ વ્રતના પાંચ અતિચાર જાણવા જોઇએ પણ આચરવા ન જોઇએ, તે આ પ્રમાણે છેઃ-(૧) ઇવરિકપરિગૃહીતાગમન,(૨) (૩) અન’ગક્રીડા, (૪) પરિવવાહકરણ, (૫) કામભોગતીવ્રભિલાષ.
(૧) પરપુરુષગામિની સ્ત્રીને ઇરિકા કહે છે, અથવા ઇશ્વર'ના અર્થો છે ચાડા સમય, એટલે થાડા સમયને માટે સ્વીકાર કરેલી સ્ત્રી ઇત્વરિકપરિગૃહીતા કહેવાય છે. તાત્પ એ છે કે—ભાડુ યા બક્ષીસ આપીને પરસ્ત્રીનું સેવન કરવું એ ઇવરિકપરિગૃહિતાગમન છે. પરન્તુ વસ્તુતઃ ઇત્થર' શબ્દ અલ્પ અને અલ્પકાલીન અર્થાંના વાચક છે, એટલે ઇરિકરિંગૃહીતાનેા અર્થ એ થયો કે– અલ્પકાળ સુધી અથવા અલ્પકાળવાળી સ્વીકાર કરેલી અર્થાત્ વાગ્દત્તા (જેની સાથે વાજ્રાન—સગાઇ થઇ હાય), એ વાગ્દત્તાની સાથે ગમન કરવું એ ઇવરિકરિંગૃહીતાગમન અતિચાર છે. એથી ‘અપરિગૃહીતા' વિશેષણુ પણ સાર્થક સિદ્ધ થાયછે. એ ઇવકિપરિગૃહીતાગમન જયારે અતિક્રમ, વ્યતિક્રમ અને અતિચારની સીમા સુધી રહે છે ત્યાં સુધી તે અતિચાર છે, તેથી ઉપર જતાં તે અનાચાર થઇ જાય છે.
કાઇ દૂષિત કાર્યો કરવાના સંકલ્પ થાય તે અતિક્રમ છે. સંપ કરેલા કાર્યાંની સિદ્ધને માટે સાધન ચેાજવું એ વ્યતિક્રમ છે. સાધન ચેાયા પછી એ દૂષિત કાર્યના આરભ કરવે એ અતિચાર છે અને એ કાર્યને પૂરૂં કરવું એ અનાચાર છે. (ર) પાણિગ્રહણ કરેલી પત્નીથી જૂદી વેશ્યા, કન્યા, વિધવા આદિની સાથે ગમન કરવું એ અપરિતાગૃહીતાગમન છે. કોઇ કોઇ અપરિગૃહીતાના અ વાગ્દત્તા માને છે. એમાં પણ અતિક્રમ, વ્યતિક્રમ અને અતિચાર સુધી અતિચાર છે, અને તેથી આગળ જતાં અનાચાર થઇ જાય છે.
(૩) વિષયલેાગને માટે જે સ્વાભાવિક અંગ છે યા રબ્બરની બનાવેલી કૃત્રિમ ચૈનિ આદિ અથવા સુખ વિષયભાગ કરવા એ અનગક્રીડા અતિચાર છે.
તેથી ભિન્ન કાષ્ઠ, ચામડું આદિમાં કામાન્ય બનીને
(૪) પોતાના સંતાનેા સિવાય અન્યને, સ્નેહ આદિથી વશ થઈને, વિવાહ.
કરાવે એ પવિવાહકરણ અતિચાર છે.
સદેવ
(૫) શબ્દ રૂપ ગંધ રસ સ્પ` આદિ વિષયેની અત્યંત તીવ્ર લાલસા રાખવી, એ કામભેગ તીવ્રભિલાષ અતિચાર છે. સ્વપતિની સાથે પણ સુખ–લેગની ઈચ્છા રાખવી એ આ અતિચારમાં ગણાય છે. કામના વેગને વધારનારા વાજીકરણ આદિના સેવનથી ઘા ઉપર મીઠું છાંટવાની પેઠે કામલ ક થવાનું કારણ હાવાથી આત્માની મલીનતાનું કારણુ છે. (૪૮).
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૭પ
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઇચ્છાપરિણામવ્રતાતિચાર કા વર્ણન
ટીશાથે-‘તયાાંતર છે”—ત્યાદિ પછી શ્રમણાપાસકે ઇચ્છાપરિમાણ વ્રતના પાંચ અતિચાર જાણવા જોઇએ, પણ સેવવા ન જોઇએ તે આ પ્રમાણે છેઃ-(૧) ક્ષેત્રવાસ્તુપ્રમાણાતિક્રમ, (ર) હિરણ્યસુવર્ણ પ્રમાણાતિક્રમ, (૩) ધનધાન્યપ્રમાણુ તિક્રમ, (૪) દ્વિપદચતુષ્પદપ્રમાણુાતિક્રમ, (૫) કુષ્યપ્રમાણુાતિક્રમ.
વરસાદ કે નદી અદિનું પાણી સીંચીને ધાન્યને ઉત્પન્ન કરનારી ભૂમિને ક્ષેત્ર કહે છે. એક મજલાવાળા અને અનેક મજલાવાળા-મેઉ પ્રકારનાં ગૃહાને વાસ્તુ કહેછે. એની જેટલી મર્યાદા કરી હેાય તેનું ઉલ્લંઘન કરવું એ ક્ષેત્ર-વાસ્તુપ્રમાાતિક્રમ છે. (૨) સેાના મહેારા તથા આભૂષણુરૂપ અર્થાત્ ઘડેલાં કે નહીં ઘડેલાં સેનાચાંદ્રીની નિશ્ચિત મર્યાદાનું- ઉલ્લંધન કરવું એ બીજો અતિચાર છે.
(૩) ઘી, દૂધ, દહીં, ગોળ, સાકર આદિ ધન અને ચેખા, ઘઉં, મગ, અડદ, જવ, મકાઇ આદિ ધાન્ય કહેવાય છે. એ બેઉની જેટલી મર્યાદા કરી હાય તેનું ઉલ્લંઘન કરવું એ ત્રીજો અતિચાર છે.
(૪) દાસી, દાસ, આદિ મનુષ્ય તથા હુંસ, મેર આદિ પક્ષી દ્વિપદ, અને હાથી, ઘેાડા, ગાય, ખળદ, ભેંસ આદિ ચતુષ્પદ કહેવાય છે. એ સખધે કરેલી મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન કરવું એ ચેથા અતિચાર છે.
(૫) શય્યા, આસન, વસ્ત્ર, વાસણ આદિ મુખ્ય કહેવાય છે. એ સમધી કરેલી મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન કરવું એ પાચમે અતિચાર છે. સંગ્રહ ગાથાઓના પણ એજ અર્થ છે. (૪૯).
દિગ્દતાતિચાર કા નિરૂપણ
ટીશાથે-‘તયાળતર’ =-ત્યાદિ ત્યારપછી દિગ્બતના પાંચ અતિચાર જાણવા જાઇએ પણ સેવવા ન જોઇએ. તે આ પ્રમાણે:- (1) ઊ—િપ્રમાણ તિક્રમ-ઉંચી દિશાના પ્રમાણનું ઉલ્લંઘન કરવું, (ર) અધાદિકપ્રમાણાતિક્રમ-નીચી દિશાની સીમાના ભગ કરવા, (૩) તિય ગ્દિપ્રમાણતિક્રમ—તિછી પૂત્ર આદિ દિશાઓની મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન કરવું, (૪) ક્ષેત્રવૃદ્ધિ—પૂર્વાદિ દિશાઓમાં જવા-આવવાને માટે નક્કી કરેલા ક્ષેત્રમાંના કાંઇક ભાગ જરુર પડતાં ખીજી દિશામાં મેળવીને વધારો કરી લેવા, (૫) સ્મૃત્યન્તર્ધાન —નિયત મર્યાદાને ભૂલી જવી તે. એમાંના પહેલા ત્રણ અતિચાર બુદ્ધિપૂર્વક ન હાય
તો અતિચાર કહેવાય છે; જાણીબૂઝીને કોઇ ઊર્ધ્વ આદિ દિશાનું ઉલ્લંધન કર્યું." હાય તા તે અનાચાર થાય છે. ચેચે અતિચાર પણ જ્યાં સુધી વ્રતની અપેક્ષા રાખત હાય ત્યાં સુધીજ તે અતિચાર રહે છે, આગળ જતાં તે પણ અનાચાર થઇ જાય છે. સગ્રહ ગાથાઓ ગતા છે. (૫૦).
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૭૬
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપભોગપરિભોગવ્રતાતિચાર કા વર્ણન
ટીદાથે-‘ તાળંતર' છે-ત્યાદિ ત્યારપછી ઉપભાગપરિભેગપરિમાણ વ્રત છે, જે એ પ્રકારનું છે– (૧) ભાજનથી અને (૨) કથી. પહેલાં ભાજનથી શ્રમણેાપાસકે પાંચ અતિચાર જાણવા જોઇએ, સેવવા ન જોઇએ; તે આ પ્રમાણે છેઃ-(૧) સચિત્તાહાર, (ર) સચિત્તપ્રતિબદ્ધાહાર, (૩) અપકવ ઔષધિ (વનસ્પતિ) ખાવી તે, (૪) અધકાચી (મુશ્કેલીથી પાકનાર) ઔષધી ખાવી તે (૫) તુચ્છ ઔષધી ખાવી તે.
કર્મથી શ્રાવકે પંદર કર્માદાન જાણવાં જોઈએ પણ સેવવાં ન જોઇએ, તે આ પ્રમાણેઃ-(૧) જીંગાલક`, (૨) વનકર્મી, (૩) શાર્કટિકકર્મ, (૪) ભાટીકમ (૫) સ્ફાટીક્રમ', (૬) દન્તવાણિજ્ય, (૭) લાક્ષાવાણિજ્ય, (૮) રસવાણિજ્ય, (≠) વિષવાણિજ્ય, (૧૦) કેશવાણિજ્ય, (૧૧) ચત્રપીડનક, (૧૨) નિર્ભ્રા છનક, (૧૩) દવાગ્નિદાપન, (૧૪) સરાહૃદતડાગશેાષણ, (૧૫) અસતીજનપેાણુ.
પ્રથમ ભાજનથી ઉપભાગપરિભાગપરિમાણુવ્રતના અતિચાર કહે છે— (૧) સચિત્તાહ,ર—સચિત્ત પદાર્થાંના ત્યાગી અથવા મર્યાદા કરનારા દ્વારા પરિમાણુથી વધારે ચિત્ત આહાર ખવાઇ જવા તે.
(૨) સચિત્તપ્રતિખદ્ધાહાર—સુચિત વૃક્ષ આદિની સાથે મળેલા ગુંદર, પાકાં ફળ, આદિનું ભેજન કરવું તે, અથવા ગેટલી ચિત્ત છે તે ફેકી દઇશ અને રસ–રસ ચૂમી લઈશ” એમ વિચારીને કેરી આદિ ખાવી તે ખીન્ને અતિચાર છે.
(૩) અપકવૌષધિભક્ષણતા—અપકવ અર્થાત્ થાડી પાડેલી વનસ્પતિનું ભક્ષણ કરવું તે ત્રીને અતિચાર છે. બેઉ (કાચાં-પાકાં) રૂપ મળેલાં હાવાથી પાકેલાંના સ ંદેહ થત ઈષપદ્મવનું પણ ભક્ષણ થઈ શકે છે, તે માટે આ અતિચારની સભાવના છે.
(૪) દુષ્પકવો(ધભક્ષણતા—લાંએ વખતે અગ્નિની આંચથી રંધાતી દૂધી (તુંખી), ચેાળાની શીંગ આદિનું ભક્ષણ કરવું તે. એમાં આરંભ અધિક છે અને મિશ્ર હાવાના સદેહ રહે છે, તેથી તે અતિચાર છે,
(૫) તુઔષધિભક્ષણુતા—જેમાં વિરાધના વધારે અને તૃપ્તિ ઓછી હાય તેવી વનસ્પતિને તુચ્છ વનસ્પતિ કહે છે, જેમકે મગફળી, સીતાફળ વગેરે, તેનું ભક્ષણુ કરવું એ તુઔષધિભક્ષણ છે.
એ પણ જો અબુદ્ધિપૂર્વક થાય તે અતિચાર છે, અને જો બુદ્ધિપૂર્વક થાય તે અનાચાર છે. સગ્રહ ગાથાઓના અથ એજ છે.
હવે કર્મોથી ઉપસેાગપરભાગપરિમાણુવ્રતના અતિચાર (૫દર કદાન) કહે છે– (૧) ઈગાલક—લાકડાં ખાળીને તેના બનાવેલા કાયલાના વેપાર કરવા તેમાં ગાયની બહુ હિંસા થાય છે, તેથી તે અતિચાર છે, આગળ પણ એજ અતિચાર
સમજવા.
(૨) વનકર્મ'-'ગલ કાપીને લાકડાં વેચવાં.
(૩) શાર્કટિકકમ —ગાડીએ બનાવી-બનાવીને તે પર આજીવિકા ચલાવવી. (૪) ભાટીક~ભાડું લઇને પશુએ આદિ દ્વારા આજીવિકાના નિર્વાહ કરવા (૫) ફેાટીક જમીન ખાદીને અને પત્થર આદિ ફાડીને આજીવિકા
==
ચલાવવી
(૬) ઈતવાણિજ્ય—દાંતને વેપાર કરીને આજીવિકા ચલાવવી. એમ કરવાથી લેાભી ભીલેવગેરે હાથી આર્દિને મારવામાં ઉત્સાહિઁત થાય છે, તેથી તેને અતિચાર કહ્યો છે.
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
७७
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭) લક્ષાવાણિજ્ય—લાખના વેપાર કરીને આજીવિકા ચલાવવી. લાખ ઉપલક્ષણ છે, તેથી મનસીલ, સાબુ, સાજીખાર, ટંકણખાર, વગેરે પણ તેમાંજ ગણવાં. લાખ વગેરેના વણ વા વાળા કથવા માદિ જીવેની હિંસા થાય છે, તેથી તેને અતિચાર પ્રશ્નો છે.
(૮) રસવાણિય—દારૂ આદિ રસાના વેપાર કરીને આજીવિકા ચલાવવી તે રસવાણિજ્ય છે. એ વધ બંધ આદિ અર્થાને ઉત્પન્ન કરે છે, તેથી અતિચાર છે. (૯) વિષવાણિજ્ય—શૃગક સેામલ આદિ વિષેના વેપાર કરીને આજીવિકા ચલાવવી તે, એ સાક્ષાત્ પ્રાણુનાશનું કારણ છે, તેથી તેને અતિચાર કહ્યો છે.
(૧૦) કૅશવાણિજ્ય—કેશના અ છે કેશવાળા લક્ષણાએ કરીને દાસ-દાસી આદિ બે પગાંને તેમાં સમાવેશ થાય છે; તેને વેપાર કરવા એ કેશવાણિજ્ય છે. આમાં ચમરીગાય આદિ પશુઓના વાળ, માર આદિ પક્ષિગ્માના પીંછા વિગેરેના વ્યાપારને પણ સમાવેશ થાયછે. દાસી આદિની પરાધીનતા બ ંધ અને હિંસા આદિને હેતુ હાવાથી તેને અતિચાર કહે છે.
યંત્ર (કાલ ઘાણી વગેરે) દ્વારા તલ, સરસવ આદિ
(૧૧) ચત્રપીડનક પીલવાના વપાર કરવા.
(૧૨) નિર્ણા છનક —બળદ, પાડા, બકરા આદિને નપુંસક મનાવવા (ખસી કરવા) તે તેથી બળદ વગેરેને અત્યંત પીડા થાય છે તેથી તે અતિચાર છે. (૧૩) દવાગ્મિદાપન—જમીનને કસવાળી મનાવવા માટે દગ્નિ સળગાવવા ત્રસ–સ્થાવર જીવાની હિંસાનું કારણ હોવાથી તેને અતિચાર કહ્યો છે.
(૧૪) સરાહૂંદતડાગશેાષણ ધાન્ય આદિ વાવવાને માટે, ચા વાવેલાં ધાન્યાને પુ કરવાન માટે સરેવર, ધરા, તળાવ વગેરેમાંથી જળ કાઢી ને તેને સુકવી દેવાં તે એ સાક્ષાત ત્રસ-સ્થાવર જીવાની હિંસાનું કારણ છે, તેથી તેને અતિચાર કહ્યો છે.
(૧૫) અસતીજનપાષણ આજીવિકાના નિર્વ્યાહ કરવાને કુલટા સ્રીઓને ભાડું આપીને રાખવી એ ખધા અનર્થીનું મૂળ અને બ્રહ્મચર્ય નું નાશક છે, તેથી તેને અતિચાર કહ્યો છે.
આ પંદર ક`દાન કહેવાય છે, જેણે કરીને કઠીન કર્માના બંધ થાય છે, યા કંઠાર કર્યાંનું આદાન-ગ્રહણ થાય છે, તેને કર્માદાન કહે છે. એ કદાના શ્રાવક પેાતે કરતા નથી, ખીજા પાસે કરાવતા નથી અને કરનારની અનુમાદન કરતા નથી. ભગવતી સૂત્રમાં કહ્યું છે કે
“ જે શ્રાવક છે તેને પંદર કર્માદાન પાતે કરવાં, કરાવવાં, કે ખીને કરતે હાય તેને ભલાં જાણવાં પતાં નથી.” ગાયામેના આ ગેજ છે. (૫૧).
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
७८
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનર્થદણ્ડવિરમણવ્રતાતિચાર કા વર્ણન
ટીકાથે-તiતા રે-ત્યાદિ પછી શ્રમપાસકે અનર્થદંડવિરમણ વ્રતનાં પાંચ અતિચાર જાણવા જેઈએ પણ સેવવા ન જોઈએ, તે આ પ્રમાણે છે:- (૧) કન્દપ, (૨) કીકુર, (૩) મૌખર્ય, (૪) સંયુક્તાધિકરણ, (૫) ઉપભેગપરિભેગાતિરેક,
(૧) કન્દર્પ–કન્દર્પ કામને કહે છે. કામનું ઉદ્દીપક વચન પણ ઉપચારે કરીને કંદર્પ કહેવાય છે, તાત્પર્ય એ છે કે—કામના વેગથી પરવશ થઈને કામવર્ધક વચન બેલિવું એ કન્દર્ય અતિચાર છે એ પ્રમાદાચરિત અનર્થદંડવિરમણને અતિચાર છે.
(૨) કીકુ—ભાંડની ચેષ્ટાની પેઠે મહે, નાક, ભમ્મર, આંખ આદિઅંગેને બગાડી (વાંકા-ટૂંકા કરી) હસાવવું એ કીકુચ્ય છે. એ પણ બીજા ભેદ (પ્રમાદાચરિત)ને અથવા અપધ્યાનાચરિતને અતિચાર છે.
(૩) મૌખર્ય–ઉટપટાંગ, કુત્સિત, અથવા ચપળતાને કારણે ઉતાવળે-વિના વિચારે બેલનાર મુખર અને એવું બોલવું તે મૌખર્ય કહેવાય છે. એ પાપકર્મોપદેશને અતિચાર છે.
(૪) સંયુક્તાધિકરણ–જેથી આત્મા દુર્ગતિને અધિકારી અને તેને અધિકરણ કહે છે, અર્થાત ઉખલ (ખાંડણી) મુશળ, વાંસલે, કુહાડી વગેરેને મેળવી રાખવાં. એકલા ઉખલ આદિ કોઈ પણ કામ કરી શકતા નથી પરંતુ મૂળ આદિના સંયોગથી જ કરી શકે છે, એજ રીતે એકલો વાંસલો કે કુહાડી પણ કામ કરી શકતાં નથી, તે પણ દાંડા-હાથા આદિના સંગથી કામ કરી શકે છે, તેથી તે સંયુકતાધિકરણ છે. એ જ રીતે ગોળી આદિ ભરીને બંદૂક વગેરે રાખવાં એ પણ સંયુકતાધિકરણ છે. એ સંયુકત અધિકરણ હિંસાનું કારણ છે, તેથી ઉપચાર કરીને અતિચાર છે. એ હિંસાપ્રદાનને અતિચાર છે.
(૫) ઉપભેગપરિભેગાતિરેક— ખાન – પાન આદિ પદાર્થોને ભેગવવાની અધિકતાને, અથવા એકવાર ભેગવવામાં ઉપયોગી થાય તેવાં અન્ન-પાન માળા ચંદન આદિ પદાર્થો ઉપભેગ કહેવાય છે, અને વારંવાર ભેગવવામાં ઉપયોગી થાય તેવાં મકાન આસન વગેરે પરિગ કહેવાય છે, એ બેઉની અધિકતાને ઉપલેગપરિભેગાતિરેક કહે છે. તાત્પર્ય એ છે કે પિતાની અને પોતાના સંબધીઓની વસ્તુઓને જરૂરીયાત કરતાં વધારે જોગવવી એ ઉપગ-પરિભેગતિરેક છે. સંગ્રહ ગાથાઓ સુગમ છે. (૫૨).
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૭૯
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાયિકવ્રતાતિચાર કા વર્ણન
ટાર્થ– ‘તથાતાં જે રારિ ત્યારપછી શ્રાવકે સામાયિકના પાંચ અતિચાર જાણવા જોઈએ પણ સેવવા ન જોઈએ. તે આ પ્રમાણે છે(૧) મદુપ્રણિધાન, (૨) વૃદુપ્રણિધાન. (૩) કાયદુપ્રણિધાન, (૪) સામાયિકનું મૃત્યકરણ, (૫) અનવસ્થિતસામાયિકકરણ.
(૧) મદુપ્રણિધાન-મનની ખોટી પ્રવૃત્તિ કરવી અર્થાત સામાયિકને સમયે ગૃહસ્થી સંબંધી સારું-માઠું વિચારવું. (૨) વાદુપ્રણિધાન–સામાયિકને સમયે કઠેર અને સાવદ્ય ભાષા બોલવી. (૩) કાયદુપ્રણિધાન–કાયાની બેટી પ્રવૃત્તિ કરવી અર્થત પૂજ્યા વિનાની કે જોયા વિનાની જગ્યામાં હાથ–પગ પસારવા. (૪) સામાયિકનું મૃત્યકરણ- • અમુક સમયે મેં સામાયિક કરી હતી, અમુક સમયે કરવી જોઈએ, અમુક સમયે કરીશ.” એ પ્રમાણે સામાયિકને નિશ્ચિત સમય ભૂલી જવે. (૫) અનવસ્થિત સામાયિકકરણ- સામાયિક સંબધી વ્યવસ્થા ન રાખવી, અર્થાત કેઈવાર કરવી, કોઈવાર ન કરવી, અને કોઈવાર સમય પૂરો થયા પહેલાં સામાયિક પારી લેવી. સંગ્રહ ગાથાઓને એજ અર્થ છે. (૫૩).
દેશાવકાશિતવ્રતાતિચાર કા વર્ણન
ટાથે– “તાગંતાં ત્યાદિ પછી શ્રાવકે દેશાવકાશિક વ્રતના પાંચ અતિચાર જાણવા જેઈએ પણ સેવવા ન જોઈએ, તે પાંચ અતિચાર આ પ્રમાણે છે – (૧) આનયનપ્રોગ, (૨) પથ્યપ્રયોગ, (૩) શબ્દાનુપાત, (૪) રૂપાનુપાત, (૫) બહિપુદ્ગલપ્રક્ષેપ.
(૧) આયનપ્રગ–પિતાના ગમનાગમન માટે મર્યાદિત કરેલા ક્ષેત્રની બહારના પદાર્થો બીજાની મારફતે પિતા પાસે મંગાવવા. (૨) પ્રેગ્યપ્રગ-મર્યાદિત ક્ષેત્રની બહારના કાર્યોને સંપાદન કરવા માટે કર-ચાકર મોકલવા, (૩) શબ્દાનુપાત –નિયત ક્ષેત્રથી બહારનું કાર્ય આવી પડતાં છીંકીને, ખૂંખારીને યા બીજા કોઈ શબ્દ કરીને પાડોશી આદિને ઇશારે કરી કાર્ય કરાવવા પ્રયત્ન કરે, ઉપલક્ષ કરીને તાર-ટેલીફેન વગેરે પણ સમજી લેવાં. (૪) રૂપાનુ પાત–નિયત ક્ષેત્રની બહારનું કામ કરવાને બીજાને હાથ વગેરે બતાવીને તે કામ સિદ્ધ કરવાની ચેષ્ટા કરવી, ઉપલક્ષણો કરીને ટેલફેન દ્વારા સ્વરૂપ પ્રેષણને પણ સમજી લેવું કારણ કે આજકાલ ટેલીફેન દ્વારા વાતચીત કરનારને ફાટે પણ સામેથી ખેંચી શકાય છે. (૫) બહિ:પુદગલ પ્રક્ષેપ-નિયત ક્ષેત્રથી બહારનું પ્રયોજન ઉપસ્થિત થતાં તેને સિદ્ધ કરવા માટે કાંકરે, પત્થર, વગેરે ફેંકીને બીજાને સંકેત(ઈશારો કરવો. સંગ્રહ ગાથાઓને અર્થ એજ છે. (૫૪).
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
પોષધોપવાસવ્રતાતિચાર કા વર્ણન
દીજાથે-ત્તવાળાંતરે ત્યારે તે પછી શ્રમણોપાસકે પિષધે પવાસ વ્રતના પાંચ અતિચાર જાણવા પરન્તુ સેવવા નહિ. તે આ પ્રમાણે –(૧) અપ્રતિલેખિતદુષ્પતિલેખિત શાસંસ્તાર (૨) અપ્રમાર્જિતદુષ્પમાર્જિત-શય્યાસંસ્તાર, (૩) અપ્રતિલેખિત – દુષ્પતિલેખિત – ઉચ્ચાર – પ્રસવણ – ભૂમિ, (૪) અપ્રમાર્જિતદુપ્રમાર્જિતઉચાર-પ્રસવણ-ભૂમિ, (૫) પિષધપવાસનું સમ્યક અનનુપાલન,
૧ શય્યા સંથારા આદિની પડિલેહણ ન કરવી, યા અસાવધાનીથી પતિલેહણ કરવી એ પ્રથમ અતિચાર છે. (૨) શય્યા સંથારા આદિને ન પૂજવા યા અસાવધાનીથી પૂજવાં એ બીજે અતિચાર છે. ૩ ઉચ્ચાર પ્રસવણ (મલમુત્ર)ની ભૂમિની પડિલેહણા ન કરવી એ ત્રીજે અતિચાર છે. (૪) ઉચ્ચાર-પ્રસવણની ભૂમિને ન પૂંજવી યા અસાવધાનીથી પંજવી એ ચેાથે અતિચાર છે. (પ) શાસ્ત્રોક્તવિધિથી પિષધાપવાસનું સમ્યકરૂપે પાલન ન કરવું અને પિસામાં રહીને, આહાર, શરીરસત્કાર, મથુન આદિ અનેક પ્રકારના વ્યાપારને વિચાર કરે છે પાંચમે અતિચાર છે. ગાથાઓને અર્થ સ્પષ્ટ છે. (૫૫).
અતિથિ સંવિભાગવ્રતાતિચાર કા વર્ણન
રીજા- “રાત રારિ પછી શ્રાવકે અતિથિસંવિભાગ દ્વતના પાંચ અતિચાર જાણવા જોઈએ પરંતુ સેવવા ન જોઈએ. તે આ પ્રમાણે -(૧) સચિત્તનિક્ષેપણ, (૨) સચિત્તવિધાન, (૩) કાલાતિક્રમ, (૪) પરવ્યપદેશ. (૫) મત્સરિતા.
(૧) સચિત્તનિક્ષેપણુ દાન ન દેવાના હેતુથી અચિત્ત વસ્તુઓને સચિત્ત ધાન્ય આદિમ મેળવી દેવી; અથવા અકલ્પનીય વસ્તુઓમાં સચિત્ત વસ્તુઓ મેળવી દેવી એ સચિત્તનિક્ષેપણ છે. તાત્પર્ય એ છે કે “સચિત્ત શાલિ આદિમાં જે અચિત્ત મેળવી દઈશું, યા અચિત્ત અનાદિમાં સચિત્ત શાલિ આદિ મેળવી દઈશું, તે સાધુ તે ગ્રહણ નહિ કરે” એવી ભાવનાએ કરીને સચિત્તમાં અચિત્ત અને અચિત્તમાં સચિત્ત પદાર્થો મેળવી દેવા, એ સચિત્તનિક્ષેપણ અતિચાર છે.
(૨) સચિત્તપિધાન–એજ પ્રમાણે પૂર્વોક્ત ભાવનાથી સચિવ વસ્તુથી અચિત્તને અને અચિત્તથી સચિત્તને ઢાંકી દેવી એ સચિતપિધાન અતિચાર છે.
(ઈકાલતિકમ–અર્થાત સમયનું ઉલંઘ કરવું. “સાધુને સત્કાર પણ થઈ જાય અને આહાર પણ ન દેવે પડે એવી ભાવનાથી સાધુના ભેજનના સમયને ટાળીને ભિક્ષા દેવાને તૈયાર થવું એ કાલાતિક્રમ છે.
(૪) પરવ્યપદેશ–અર્થાત્ બીજાને કહી દેવું ભિક્ષા ન આપવાના હેતુથી “આ આહાર આદિ બીજાને છે–મારે નથી એમ કહેવું, અથવા પિતે સૂઝતે (આહારાદિ વેરાવી શકે તે) હેવા છતાં પણ આહાર દેવા માટે બીજાને કહેવું, એ પરવ્યપદેશ અતિચાર છે.
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૮૧
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫) મત્સરિતા–બીજાના ભલામાં દ્વેષ કરે એ મત્સર છે. અહીં ઉપચારે કરીને મત્સરને અર્થ ઈષ્ય છે. “એણે સાધુને આ આપ્યું છે, હું શું તેનાથી કમ છું કે એ પદાર્થ ન આપું ? એ પ્રમાણે ઈર્ષ્યા કરવી એ માત્સર્ય છે. અથવા દાન આપવામાં કંજૂસાઈ કરવી એ માત્સર્ય અતિચાર છે. કઈ કઈ કહે છે કે “મત્સરને - અર્થ ડેધ છે. તેમને મતે ક્રોધપૂર્વક સાધુને ભિક્ષા આપવી એ માત્સર્ય અતિચાર છે.
એ પાંચ અતિચાર જ છે, કેમકે એ બધામાં કેઈ ને કોઈ રૂપમાં દાન દેવાને સદ્ભાવ માલુમ પડે છે. તેથી એ હેવા છતાં વ્રતભંગ થતું નથી. જે દાન આપે નહિ અને આપનારને રેકે, અથવા આપીને પશ્ચાત્તાપ કરે તે વ્રતભંગ સમજ કહ્યું છે કે.
પિતે ન દે, બીજે આપે તેને નિષેધ કરે, અથવા આપીને પશ્ચાત્તાપ કરે, એ જે કૃપણને ભાવ થાય છે તેથી આ બારમા વ્રતને ભંગ થાય છે.”
અહીં “યથા, પદ અભ્યાગત દીન હીન આદિનું પણ ઉપલક્ષણ છે. શાસ્ત્રોમાં સર્વત્ર એમજ જેવામાં આવે છે. (૫૬).
સંલેખનાવિચાર કા વર્ણન
ટીઝર્થ-તારું જે–ત્યાદિ ત્યાર પછી અપશ્ચિમ-મરણાંતિક-સંખેલના જેષણ-આરાધનના પાંચ અતિચાર જાણવા જોઈએ. તે આ પ્રમાણે - (૧) ઈહલેકારશંસા--પ્રવેગ, (૨) પરકાશસ–પ્રયોગ, (૩) જીવિતાસા–પ્રગ, (૪) મરણશંસા-પ્રવેગ, (૫) કામાલેગાશંસા-પ્રવેગ.
(૧) ઈલેકશંસા-પ્રગ–સંથાર (અનશન) ગ્રહણ કર્યા પછી “મરીને હું મનુષ્યલોકમાં ચક્રવતી થઉં, રાજા થઉં, રાજમંત્રો થઉં? ઈત્યાદિ અભિલાષા કરવી.
(૨) પરકાશંકા–પ્રગ–મૃત્યુ પછી ઈન્દ્ર થઉં, દેવતા થઉં” ઈત્યાદિ પરક સંબંધી અભિલાષા કરવી.
(૩) જીવિતશંસા-પ્રગ–“હું જીવતે રહી જઉં, “મારી પ્રશંસા થશે.” એવી ઈચ્છા કરવી.
(૪) મરણશંસા-પ્રગ–કર્કશ ક્ષેત્ર દિમાં નિવાસ દ્વારા થનારાં કષ્ટથી, ભૂખ આદિની પીડાથી પીડિત થવાથી અને સમાન ન થવાથી “હું હવે કયારે મરી જઉં” એ પ્રમાણે મરવાની ઈચ્છા કરવી.
(૫) કામણગાશંસાપ્રાગ–કામ (શબ્દ અને રૂપ) તથા ભેગ (ગધ, રસ, સ્પર્શની અભિલાષા કરવી, અર્થાત મનગમતા વિષયેની લાલસા રાખવી. સંગ્રહ ગાથાઓને અથ” એજ છે. (૫૭).
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
આનન્દગાથાપતિ કે નિયમ કા વર્ણન
ટાળાથે-તપ નું સે” ઇત્યાદિ ત્યારપછી આનંદ ગાથાપતિ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની સમીપે પાંચ અણુવ્રત, સાંત શિક્ષાવ્રત એ પ્રમાણે ખાર પ્રકારને શ્રાવક ધર્માં સ્વીકારે છે, શ્રમણુ ભગવાન મહાવીરને વંદના-નમસ્કાર કરે છે, વંદના નમસ્કાર કરીને આ પ્રમાણે કહે છે:
66
ભગવન્ આજથી, વીતરાગ સંઘથી ભિન્ન સઘવાળાઓને, વીતરાગ સંઘથી ભિન્ન દેવને, અન્ય યૂથિકાએ સ્વીકારેલા અર્થાત્ અન્યતીર્થિક સાધુએમાં મળેલા અરિહંત ચૈત્ય (જિન સાધુ)ને તથા ઉપલક્ષણે કરીને અવસન્ન પાર્શ્વ આદિને પશુ વંદના-નમસ્કાર કરવાનું મને કલ્પતુ નથી. પહેલાં તેએ મેલ્યા વિના તેમની સાથે બાલવાનું યા પુનઃ પુનઃ વાતચીત કરવાનું, તેમને ગુરૂમુદ્ધિથી અશન પાન ખાદ્ય સ્વાદ્ય આદિ એકવાર યા વારંવાર દેવાનું કલ્પતું નથી. પરન્તુ તેમાં એ આગાર છે કે—રાજાના અભિયાગ (આગ્રહ)થી, ગણુ (સંઘ)ના અભિયેગથી, મળવાના અિભયાગથી, દેવતાના અભિયાગથી, ગુરૂ અર્થાત માતાપિતા આદિના નિગ્રહ (પરવશતા)થી અને વૃત્તિકાન્તાર (આજીવિકાનિર્વાહના અભાવ)થી અર્થાતુ એ કારણેા હોય તેા દેવનું કલ્પે છે.
નિગ્રન્થ શ્રમણેને પ્રાસુક એષણીય અશન, પાન, ખાદ્ય, સ્વાદ્ય, વસ્ર, કે ખળ, પ્રતિગ્રહ (પાત્ર), પાદપ્રેાંછન, પીઠ, ફલક, શય્યા, સંસ્તાર, ઔષધ, ભૈષજ, પ્રતિદ્વાભ કરાવતાં વિચરવું મને ક૨ે છે.”
એ પ્રમાણે કરીને તેણે તેને અભિગ્રહ લીધે, ફરીથી પ્રશ્નો પૂછ્યા, પ્રા પૂછીને અ ગ્રહણ કર્યાં, પછી શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને ત્રણવાર વંદના કરી. વંદના કર્યાં પછી શ્રમણુ ભગવાન્ મહાવીરની સમીપેથી કૃતિલાશ ચૈત્યની બહાર નીકળ્યે, નીકળીને જ્યાં વાણિજગ્રામ નગર અને જ્યાં તેનું ઘર હતું ત્યાં તે આબ્બે. આવીને પેાતાની પત્ની શિવાનંદાને કહેવા લાગ્યે હૈ દેવાનુપ્રિયે! મેં શ્રમ ભગવાન્ મહાવીરની સમીપે ધમ સાંભળ્યે અને એ ધર્મ મને ઇષ્ટ છે, બહુજ ઇષ્ટ છે, મને રૂચ્ચે છે. હું દેવાનુપ્રિયે! તેથી તમે પશુ જાએ, શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદના કરો યાવત્ પ પાસના કરો અને શ્રમણ ભગવાન મહાવીર પાસેથી પાંચ અણુવ્રત અને સાત શિક્ષાવ્રત, એ પ્રમાણે બાર પ્રકારના ગૃહસ્થધમ ના સ્વીકાર કરે.”
‘ભસ્થિયિિદયાળિ અરિહંતનેયા' એ મૂળ વાકયમાં નપુ'સદ લિંગ છે, તે પ્રાકૃત હાવાને કારણે એમ થયું છે. કહ્યુ છે કે- લિંગ સ્વતંત્ર હોય છે તે લેાક વ્યવહાર પર નિર્ભર છે.” અર્થાત્ પ્રત્યેક ભાષાના ધુરંધર વિદ્વાને જે જે શબ્દના જે જે જગ્યાએ જે જે લિંગમાં વ્યવહાર કરતા આવ્યા છે, તે તે રાખ્તમાં તે તે જગ્યાએ તે તે લિંગના વ્યવહાર કરવા જોઇએ; એટલે અહીં તે સમયના પ્રાકૃત વ્યવહાર મુજબ નપુંસક લિંગ છે. ચૈત્ય' શબ્દના અર્થ સાધુ’ થાય છે. બૃહત્કલ્પ ભાષ્યના છઠ્ઠા ઉદ્દેશામાં બા। બાષયમ્મે॰' ગાથાની વ્યાખ્યામાં ક્ષેમકીતિ સૂરિએ ‘ચૈત્યો શિવ'ના સાધુઓને ઉદ્દેશીને બનાવેલા અશના”િ એ પ્રમાણે અથ કર્યો છે. તેથી સિદ્ધ થાય છે કે ‘ચૈત્ય’ના અર્થ ‘સાધુ’ છે.
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
८३
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
અરિહંત ચેઇય શબ્દ કા અર્થ
અરિહંત ચેઇયશબ્દને અર્થ હરિપાઈ ને અર્થ હિતની પ્રતિમા એમ કર તે અસંગત છે, કારણ કે મારુ બાબર બંધ બેસતું નથી. એક ૫રીકરણ આ પ્રમાણે છે
1 - પહેલાં એ વાત બતાવી છે કે આનંદ ગાથાપતિએ શ્રાવકધર્મને સ્વીકાર કર્યો. હવે અવસરથી પ્રાપ્ત થતાં દેવ અને ગુરૂ સંબંધી પ્રતિજ્ઞા બતાવી છે. એ બેઉને વંદના નમસ્કાર કરવાની બાબતમાં ક્રમે કરીને “અન્યમૂર્થિક અને અન્યયુથિકપરિગ્રહીત” એ બેઉને નિષિદ્ધ બતાવ્યા છે, તેથી સ્વયંસિદ્ધ થાય છે કે સ્વચૂથિક દેવ તથા સ્વયુથિક પરિગ્રહીત શાસ્ત્રોક્તાચારી અન્તના સાધુઓને વંદના નમસ્કાર કરવાં મને કપે છે. તેથી આનંદ ગાથાપતિની પ્રતિજ્ઞા પૂરી થાય છે. જે અહીં ચૈત્ય” શબ્દનો અર્થ પ્રતિમા માનવામાં આવે તે “ જ યશવાતિ” એ પદે કરીને પુનરૂક્તિદેષ અનિવાર્ય થશે; કારણ કે પ્રતિમાને
- સમકિત આપતી વખતે દેવ અરિહંત, ગુરૂ નિર્ચ થ, ધર્મ કેવરિભાષિત દયામય. એનું મહાન કરવું ઈત્યાદિ સમજાવવામાં આવે છે; એટલે આનંદ શ્રાવકે પહેલાં ધર્મને સમજીને સ્વીકાર્યો એ વાત બતાવી, હવે દેવ ગુરૂ કેવા પ્રકારના માનવા જોઇએ તે અહીં હતા કાર બતાવ્યું છે વંદન અને નમસ્કાર પતે દેવની ભાવનાથી જ કરી શકે છે, અન્યથા નહિ. તેથી જીત્યનો અર્થ પણ પિતાને મતે કરીને દેવજ થયે. તાત્પર્ય એ છે કે અન્યયથિક દેવેને વંદના આદિ કરવાનું કલ્પતુ નથી, એ કથનથી જ એ વાત સિદ્ધ થઈ ચૂકી હતી કે સ્વયુથિક દેવને વંદના કરવી કપે છે. પછી અન્ય યુથિક ચૈત્યને વંદના કરવી ક૫તી નથી, એ કથનમાં તે ચિત્યને અર્થ પ્રતિમા કરીને અન્યયુથિક દેવતાને પણ નિષેધ કરે છે, કારણકે પ્રતિમાને વંદના આદિ દેવબુદ્ધિથી જ પિતે કરે છે. એવી સ્થિતિમાં બેઉ શબ્દને એક જ અર્થ થાય છે, તેથી પુનરૂક્તિ દેશ આવે છે.
બીજી વાત એ છે કે જે ચિત્યને અર્થ પ્રતિમા કરીએ તે “gવ ગળાજ ઇત્યાદિ આગળના વાકયાંશ સાથે બરાબર સંબંધ બેસતું નથી, કારણ કે પ્રતિમાની સાથે આલાપ-સલાપ કરી શકતું નથી કે તેને કદાપિ અશન-પાન આદિ આપવામાં આવતાં નથી. આલાપ આદિ ચેતનને ધમ છે અને પ્રતિમાઓમાં એ સંભવ નથી. જો એમ કહે કે “g મા -૦” ઈત્યાદિને સંબંધ માત્ર
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૮૪
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
“અન્ન સ્થિ”ની સાથે જ છે, ખીજાઓની સાથે નથી તેા એમ કહેવું એ પણ ખરાબર નથી, કારણકે સમુદિત વાકયના શેષ (અંત)માં રહેવાને કારણે નિં અળાશેળ-૦’” અદિને “ચિંતવેશ્યા” ની સાથે સંબંધ થવા એ નિતાન્ત આવશ્યક છે અને સૂત્રકારનેા આશય પણ એજ છે; અન્યાથા “હિંનૈયા” ને પ્રયાગ અંતમાં ન કરતાં સૂત્રકાર એ જગ્યાએ “અન્નઽસ્થિ” ના પ્રયાગ જ કરત. હવે રહ્યો અન્યતીથિકાના નિષેધ, તે તે જો અન્યÖર્થિક પરિગૃહીત અ`ત્સાધુએની સાથે પહેલાં આલાપાદિના નિષેધ કર્યાં છે, તો પછી ખાસ અન્યતૅથિંકેનું તે કહેવું જ શું? એ રીતે તેમને તેા અર્થાંપત્તિથી જ વિષેધ થઇ જશે. એટલે આગળ આવેલા ‘તેસિ’ પદની સાથે પણ વિરોધ આવતા નથી કારણ કે ‘તત્” શબ્દ અવ્યવહિત પૂર્વાને જ પકડનારો છે વ્યવહિતને નહિ. તે અવ્યવહિત જે ‘અદ્વૈિતન્નેવા છે, તેને અ આપ મૂર્તિ કરશે તે તેના અશન પાન આદિની સાથે સબંધ અસભ
વિત બની જશે.
ત્રીજી વાત એ છે કે અહીં જો ‘ચૈત્ય’ શબ્દને અથ સાધુ ન લેવામાં આવે તા અન્યયૂથિકે (અન્ય મતના સાધુએ)માં સંમિલિત થએલા જૈન સાધુ તથા પાસસ્થા આફ્રિને વંદના-નમસ્કાર કરવાના નિષેધ સિદ્ધ નહિ થાય, એટલે તેમને પણ વંદના કરવાના પ્રસંગ આવશે, અને એમ કરવું ઇષ્ટ નથી. તે રીતે આ ખાજુએ કુવા અને સ્પે બાજુએ ખાવાળી કહેવત ચિંતા થાય છે. એટલે અફ્રેન્ચેસ્થાનિ ના અન્ત-પ્રતિમા' એવા અથ કરવે તે આગળ-પાછળના સબધનહિ બેસતા હેાવાને કારણે ખરાબર નથી.
શબ્દાર્થ ના નિયમ કરનારૂ પ્રકરણ હાય છે. એ વિષય ન્યાય વ્યાકરણ આદિમાં વિસ્તારથી આપ્યું છે. કહ્યુ છે કે હ્રિપ્રદં ચાળો '' ઇત્યાદિ, તથા—— અર્થ: કાળું હિમ્' ઇત્યાદિ એ રીતે ભગવાને વિસ્તારપૂર્વક શ્રવકધમ ના કથનમાં પ્રતિમાપૂજનના ઉપદેશ આપ્યા નથી, તેમજ સમ્યકત્વ યા તેના અતિચારાની પેઠે પ્રતિમાપૂજનના અતિચારે પણુ ખતાવ્યા નથી.
એ ઉપરાંત ચૈત્ય” શબ્દના અર્થ પ્રતિમા” કાઇ પણ શાસ્ત્ર વ્યાકરણ, કાશ, કાવ્ય આદિમાં જોવામાં આવતા નથી. પ્રમાણુ આ રહ્યાં:
પૂર્વોકત બૃહત્કલ્પ ભાષ્યની ટીકામાં ક્ષેમકીર્તિએ કહ્યુ છે કે વૈવોદ્દેશિવ’ અર્થાત્ સાધુને માટે તૈયાર કરેલા અશનાદિને, એમજ અભિધાન રાજેન્દ્ર કોષમાં પણ કહેલું છે. સૂત્રકૃનાંગ, સ્થાનીંગ, સમવાયાંગ, ભગવતી, જ્ઞાતાધ`કથા ઉપાસક-દશા, અતકૃદશા, અનુત્તર પપાસિક દશા, પ્રશ્ન-વ્યાકરણ, અને વિપાક–સૂત્રમાં ચૈત્યના અર્થ અન્તરાયતન કરેલા છે. જુન્યમવે શ્વેષ, ગુળન્નિદ્ સેડ, છત્તવાસણ ચેપ, पुप्फचेइए, दूइपकासए चेइए, बहुसालए चेइए, कोट्टए चेइए" ઇત્યાદિ પદાર્થોમાં ચૈત્યના અર્થ ઉદ્યાન કર્યાં છે, રાજપ્રશ્નીય સૂત્રની વ્યાખ્યામાં મલયગિરિએ ચત્યના અર્થ સાક્ષાત જિન ભગવાન કહ્યો છે, અને કારણ એવું
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૮૫
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપે નથી, તેમજ સમ્યકત્વ યા વ્રતના અતિચારેની પેઠે પ્રતિમાપૂજનના અતિચારે પણ બતાવ્યા નથી.
એ ઉપરાંત “ચૈત્ય” શબ્દનો અર્થ “પ્રતિમા કઈ પણ શાસ્ત્ર વ્યાકરણ, કેશ, કાવ્ય આદિમાં જોવામાં આવતું નથી. પ્રમાણ આ રહ્યાં
પૂર્વોક્ત બૃહકલ્પ ભાગની ટીકામાં ક્ષેમકીર્તિએ કહ્યું છે કે વૈશિવાય અર્થાત્ સાધુને માટે તૈયાર કરેલા આશનાદિને. એમજ અભિધાન રાજેન્દ્ર કેષમાં પણ કહેલું છે. સૂત્રકૃનાંગ, સ્થાનાંગ, સમવાયાંગ, ભગવતી, જ્ઞાતાધર્મકથા ઉપાસક-દશા, અંતકૃદશા, અનુત્તરે પાસિક દશા, પ્રશ્ન-વ્યાકરણ, અને વિપાક-સૂત્રમાં ચિત્યને અર્થ વ્યન્તરાયતન કરે છે. “go દે રે, પુરિસ્ટ છાપાસ હg, पुप्फचेइए, दुइपलासए चेइए, बहुसालए चेइए, कोट्ठए चेइए" ઈત્યાદિ પદાર્થોમાં મૈત્યનો અર્થ ઉદ્યાન કર્યો છે, રાજપ્રક્ષીય સત્રની વ્યાખ્યામાં મલયર્નિરિએ ચત્યને અર્થ સાક્ષાત જિન ભગવાન કહ્યો છે, અને કારણે એવું નિવાસનું વૃક્ષ, ચિતાનું ચિન્હ, જન-સભા, યજ્ઞસ્થાન, મનુષ્યએ થોભવાનું
સ્થાન (ધર્મશાળા સરાઈ આદિ), બિમ્બ [ લાહોરને પદ્મચંદ્ર કેશ ], ચિતા સ્તૂપ [ મહાભારત ૨-૩-૧૨ તથા ૬-૩–૪૦ ]; પીપળાનું વૃક્ષ [ હરિવંશ બાપાત ]; આયતન તથા ચેકમાંનું વૃક્ષ [વાલમીકીય તથા. અધ્યાત્મ રામાયણ-સુંદર કાંડ ]; પરમાતમાં [ભાગવત ૩-૨૬]
અહીં અન્ય મતના ગ્રંથનું પ્રમાણ આપવાનું તાત્પર્ય એ છે કે જે વીત્ય શબ્દને “પ્રતિમા ” અર્થ સંસ્કૃત ગ્રંથમાં હતા તે તેના ધર્મગ્રંથોમાંથી અવશ્ય મળત, પરંતુ એ અર્થ તેમાં કયાંયથી મળતું નથી અને શાસ્ત્રોમાંથી પણ મળતું નથી, એટલે “
ચિત્યને અર્થ “પ્રતિમા” કરે એ બરાબર નથી. શકા-કેષ આદિમાં બિમ્બ અર્થ તે મળે છે, અને બિમ્બ જ પ્રતિમા છે, તેથી ચિત્યને અર્થ પ્રતિમા થયે.
સમાધાન–એ બરાબર નથી, કારણ કે કષ આદિમા “ખિએ વસ્તુના યથાર્થ સ્વરૂપને કહે છે, પ્રતિમાને નહિ. પ્રતિમા અર્થમાં તે પ્રતિબિમ્બ શબ્દને પ્રવેગ થાય છે, બિમ્બ શબ્દને નહિ. અમરકેશ શુદ્ધ વર્ગ લોક ૩૬માં કહ્યું છે કે “પ્રતિમાન, પ્રતિબિમ્બ, પ્રતિમા, પ્રતિયાતના, પ્રતિછાયા, પ્રતિકૃતિ” એ બધાં પ્રતિકૃતિનાં નામ છે. એટલે જેમ ધ્વનિ અને પ્રતિધ્વનિ, માન અને પ્રતિમાન, મા અને પ્રતિમા, યાતના અને પ્રતિયાતના, છાયા અને પ્રતિછાયા, કૃતિ અને પ્રતિકૃતિના અર્થમાં ભેદ છે, તેમ બિમ્બ અને પ્રતિબિમ્બના અર્થમાં પણ અંતર છે. વસ્તુના
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
યથાર્થ સ્વરૂપમાં જ બિમ્બ શબ્દના પ્રયોગ સત્ર જોવામાં પણ આવે છે. તે આ પ્રમાણે:
''
ર
ચંદ્રનું અિમ્બ પ્રકાશિત થયું ” [ પંડિતરાજ જગન્નાથ ]; સમુદ્રના ×ીણની છટાથી યુકત, અસ્તાચલના શિખર પર એ ચંદ્રબિંખ વિરાજે છે” [વિશ્વનાથ કવિ ]. · ( એ શૂલ ) સૂર્યંના બિષની પેઠે ચમક્તા આકાશમાંથી પડયા’ [ મા 'ડેય પુરાણ ]. એ પ્રમાણે ખીજા ગ્રંથૈામાં પણ સમજી લેવું. યથાર્થ સૂ ચંદ્રને જ ‘ સૂર્યબિમ’' અને ' 'દ્રબિષ કહેવામાં આવે છે.
એમ માનવાથી જ અલકારશાસ્ત્રીઓએ માનેલે દૃષ્ટાંતાલ કાર ટ્યુની શકે છે. નિરપેક્ષ વાકયાંતરે કરીને ગૃહીત પ્રકૃત વસ્તુની સાથે, નિરપેક્ષ વાચાંતર કરીને ગૃહીત તેના સમાન ધર્મ (ગુણવાળી વસ્તુના, ખિખ–પ્રતિખર્મિભાવ હવે (દાંન્તરૂપે એડવા) એ દૃષ્ટાન્તાલ'કાર છે, જેમકે—
<6
ઉત્તમ કવિઓની વાણીના ગુણ્ણાને કેઈ ભલે ન જાણે, પરંતુ તે કાનમાં તા મધુની ધારા વહાવે છે જ, જેમ કોઇ માલતીમાલાની સુગંધને ન જાણે, પણ નેત્રાને તે તે હરી લે છે જ.” [ સાહિત્યદર્પણુ “ હે રાજનૢ ! આપ આપના બધા શત્રુએ
ત્યારે ધૂળ કાંઈ [ કાવ્યપ્રકાશ ]
અહીં કાવ્યપ્રકાશની હૃદન્ત પુનરેતેવાં સર્વેશં તિવિશ્વનમ્ ” એ કારિકાને અનુસરીને, તેની સારએધિની અને સુધાસાગર ટીકામાં જે બિનપ્રતિષિમભાવ ઝ શબ્દની વ્યાખ્યા, પ્રમાણુરૂપે કુવલયાનન્તકાર અપ્પયદીક્ષિતના સિદ્ધાન્તને લઇને કરી છે કે “ વસ્તુતઃ ભિન્ન ભિન્ન ઉપમાનત્વ અને ઉપમેયત્વનું, પરસ્પરની તુલનાને કારણે અભિન્ન માનીને અલગ-અલગ કથન કરવું—એ બિષપ્રતિબિંમભાવ છે.”
અથવા જેમ ( કઈ કવિ કેાઈ રાજાને કહે છે કે) સાહસ કરીને જ્યાં હાથે તલવાર પકડવા જાએ છે, ત્યાં તે વીખરાઈ જાય છે; ખરાખર છે, કારણ કે પવન વહેવા લાગે છે સ્થિર રહી શકે છે ભલા ? કર્રાપ નહિ.”
,
એ ઉપરાંત કાવ્યપ્રકાશની ઉપર કહેલી કારિકામાં જે વિશ્વન શબ્દ આવ્યે છે એ પ્રતિક (અંશ)ને લઇને વામનાચાર્યે કહ્યુ છે કે– પ્રતિબિંબનના અથ મિખ–પ્રતિષિખ ભાવ એ બેઉની એકતા નહિ. મિષ્મ શરીર છે અને પ્રતિબિંબ શરીરની પ્રતિછાયા છે; એ બેઉ બિંબ–પ્રતિબિબ મને છે. અસ્તુ. બહુ દૂર જવાથી શું લાભ ? એ તે સિદ્ધ થઈ ચૂકયું જ છે કે વસ્તુનું યથાર્થ સ્વરૂપ ખિમ છે અને વસ્તુના આકારની નકલ એ પ્રતિબિંબ છે. એથી આચાય મલયગિરિએ રાયપસેણી સૂત્રની ટીકામાં “તેં રાચ્છામિ નં-૦' ઇત્યાદિ પદાની વ્યાખ્યા કરતાં કહ્યું છે કે “કલ્યાણકારી હેાવાથી કલ્યાણુ, પાપાના નાશક હાવાથી મ ંગલ, ત્રણ લેાકના સ્વામી હાવાથી દેવ અને સુપ્રશસ્ત મનના કારણ હાવાથી ભગવાન ચૈત્ય છે.” આ કથનથી સ્પષ્ટ સિદ્ધ થાય છે કે–મલગિરિ આચાર્યે પણ સાક્ષાત્ ભગવાને જ ચૈત્ય કહ્યા છે, એમની પ્રતિમાને નથી કહ્યા.
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
८७
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
શકા–બસ, ચૈત્યને અર્થ થયે જિનેન્દ્ર, અને જિનેન્દ્રની સમાન તેમની પ્રતિકૃતિને પણ ચય કહી શકાય છે, કારણ કે વ્યાકરણના નિયમાનુસાર
પતિતી ( પ-૩–૯૬), એ સૂત્રથી વિધાન કરેલા “ઝન પ્રત્યયને નવિજાથે વાપ' (૫-૩-૯૯), સૂત્રથી લેપ થઈને ચૈત્ય બની જશે. જેમકેવાસુદેવની પ્રતિકૃતિને વાસુદેવ કહે છે.
સમાધાન–આપ ખરા અભિપ્રાયને ભૂલી ગયા છે. નવા વર્ષે એ સૂત્રથી જે પ્રતિમા જીવિકાને માટે હોય, પરંતુ વેચવાની ન હોય, એ અર્થમાં વન પ્રત્યયને લેપ થાય છે. બીજા કેઈ પણ અર્થમાં લેપ નહિ થાય. એ વાત એ સૂત્રની ટીકામાં સિદ્ધાન્તકોમુદ્રીકારે સ્પષ્ટ કરી છે કે “
સૈ ન બોવિર્યાણું વાતિતિવ્ર” અર્થાત- દેવલમે (દેવળના પૂજારિયે)ની જીવિકાને માટે બનાવેલી દેવપ્રતિમાઓના સંબંધમાં છે. અન્યથા (“ચૈત્યની પ્રતિમા” એ અર્થમાં રમૈત્યક થશે, પરન્તુ “ત્ય” નહિ. એ સ્થિતિમાં શું એ પ્રતિમા જીવિકાનિર્વાહને માટે માનવામાં આવે છે, કે જેથી તેને પ્રત્યયને લેપ કરે છે?
શકા–જેમાં જેમાં સાક્ષાત્ યા પરંપરાથી ચયન ક્રિયાને વેગ છે, એ સર્વ યજ્ઞ-સ્થાન આદિનું ચય શબ્દથી ગ્રહણ થાય છે, પરંતુ આપના કથનાનુસાર “સાધુ શબ્દનું ગ્રહણ નથી થઈ શકતું.
સમાધાન–તે પ્રતિમાનું ગ્રહણ કેવી રીતે થાય છે, તે આપ વિચારી જુઓ; અને પહેલાં આપેલાં પ્રમાણને લક્ષ્યમાં લઈને વ્યાકરણની તરફ ધ્યાન આપો કે “ચત્ય” શબ્દ કેવળ “વિત્ર ને ધાતુથી જ બનતો નથી, પરંતુ “વિતી જાને" ધાતુથી પણ બને છે. “શબ્દોની વ્યુત્પત્તિ અને અનુસરીને થવી જોઈએ.” એ માન્યતાનુસાર અર્થને ધ્યાનમાં રાખીને વ્યુત્પત્તિ કરવી જોઈએ, એટલે અહીં “વિત જ્ઞાને” એ ધાતુમાંથી જ એ “ચૈત્ય” શબ્દ બનાવ જોઈએ, “વિષ્ણુ અને ધાતુમાંથી નહિ, કારણ કે સંજ્ઞાનને અર્થ સમજ્ઞાન યા મૈતન્ય થાય છે. અથવા જૂિ થઈ ધાતુમાંથી પણ બનાવીએ. તે તેને અર્થ એ થશે કે જેની દ્વારા જ્ઞાનાદિ ગુણોનું ચયન થાય છે તેને ચીત્ય કહે છે” કલ્પનાને અનુસરીને વ્યુત્પત્તિમાં ભેદ થયા કરે છે, અને અનેકાર્થનું પ્રવૃત્તિનિમિત્ત પણ જુદું જુદું હોય છે એટલે અહીં “જ્ઞાનવત્વ' એ પ્રવૃત્તિ-નિમિત્તને લઈને “સાધુ અર્થમાં મૈત્ય શબ્દની પ્રવૃત્તિ થાય છે, અથવા જે રૂઢ શબ્દોની સાસ્નાદિમાં જે અર્થમાં પ્રસિદ્ધિ છે તે પ્રસિદ્ધિ એનું પ્રવૃત્તિ-નિમિત્ત છે. જે એમ ન
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
/
૮
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવામાં આવે તે “એ, ગવય, કુશલ, શંખ, શંઢ” આદિ શબ્દોમાં અર્થ ઉલટપાલટ થઈ જશે અને આપ તેને ત્રણ કાળમાં રોકી નહિ શકે. “ગે'ને અર્થ જે ગમન કરે તે, ગવયંને અર્થ છે ગની પ્રાપ્તિ, “કુશલ નો અર્થ છે કશ (ડાભીને લાવનાર, “શંખ” અને “શંકરને અર્થ છે શમન કરનાર; એમાં પ્રવૃત્તિ-નિમિત્ત ઘટતુંબંધ બેસતું નથી. જે પ્રવૃતિ–નિમિત્તથી જ વ્યવહાર માનવામાં આવે તે ગાય જે સમયે ગમન ન કરતી હોય-સૂતી હોય, તે સમયે તેને ગે' ન કહેવી જોઈએ, પરંતુ સાસ્નાદિમત્વ (ગળામાં લટકતી કમ્બલ આદિ)ને કારણે તેને તે સમયે પણ ગે કહે છે, તેથી શાસ્ત્ર, કેષ આદિમાં જે અર્થ પ્રસિદ્ધ થઈ ગયા છે તેજ રૂઢ શબ્દોનું પ્રવૃત્તિનિમિત્ત માનવું જોઈએ. એક બીજી વાત પણ એ છે કે–એમ માનવાથી પૂર્વોકત બૃહત્ક૯૫ ભાગ પણ બરાબર બંધ બેસે છે, જેમાં લખ્યું છે કે-“ચત્યને ઉદ્દેશ કરીને” અર્થાતસાધુઓને માટે તૈયાર કરવામાં આવેલા અશનાદિનું. જે મૈત્યનો અર્થ સાધુ નહિ માને તે એ ભાગ્ય અસંગ થઈ જશે. બસ, હવે વધુ વિસ્તાર કરતા નથી.
અહીં મૂળ પાઠમાં અન્યથિકને અન્ન-પાનના દાનને નિષિદ્ધ બતાવેલું છે, તેનું કારણ એ છે કે અહીં લોકેત્તર ધર્મનું વ્યાખ્યાન છે. એટલે ગુરૂબુદ્ધિના અભિપ્રાય કરીને જ અહીં નિષેધ છે. કરૂણાભાવથી દાનનો નિષેધ નથી. કરૂણાદાનમાં પાત્રઅપાત્રને વિચાર નથી થતું, તે બધાં પ્રાણીઓને આપવા ગ્ય છે કહ્યું છે કે
શિવાનન્દ કા ધર્મ સ્વીકાર આર ગૌતમ કા પ્રશ્ન
“અનુકંપાદાનને જિનેન્દ્ર ભગવાને કયાંય કયારે પણ નિષિદ્ધ નથી બતાવ્યુ” (૧) બાકી બધાં સૂત્રને અર્થ પહેલાં આવી ગયું છે. (૫૮),
દીક્ષાર્થ– if iા ઈત્યાદિ આનંદ શ્રાવકનું કથન સાંભળીને ભાર્યા શિવાનંદા હૃષ્ટપુષ્ટ થઈ અને કૌટુંબિક પુરૂષને બોલાવીને કહ્યું – લઘુકરણ – હલકાં ઉપકરણવાળો (ર૭) યાવત્ પ પાસના કરી. “જાવ (વાવ) શબ્દથી જેટલે અર્થ સંગૃહીત કર્યો છે તે સાતમા અધ્યયનમાં સ્પષ્ટ કરવામાં આવશે. (૫૯)
ટાર્થ– ‘તe of સોઈત્યાદિ ત્યારપછી શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે શિવાનંદાને માટે મેટી પરિષદમાં ચાવતુ ધર્મનું કથન કર્યું (૬૦). એટલે શિવાનંદા શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની સમીપે ધર્મને શ્રવણ કરીને અને હૃદયમાં ધારણ કરીને હૃષ્ટતુષ્ટ થઈ યાવત્ એણે ગૃહસ્થ ધર્મને સ્વીકાર કર્યો. ગૃહસ્થ ધર્મ સ્વીકારીને તે ધાર્મિક ઉત્તમ રથમાં બેઠી. બેસીને જે બાજુએથી આવી હતી તે બાજુએ ચાલી ગઈ. (૬૧).
દીર્ઘ-મિતે ત્તિ ઈત્યાદિ “ભગવન્!” એ પ્રમાણે ભગવાન ગૌતમે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદના કરી, નમસ્કાર કર્યા અને વંદના-નમસ્કાર કરીને આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યાઃ- “હે ભગવન્! આનંદ શ્રાવક દેવાનુપ્રિયની સમીપે પ્રત્રજિત થવાને શું સમર્થ છે?” (ભગવાને કહ્યું:-) “હે ગૌતમ! એમ નથી, આનંદ શ્રાવક ઘણાં વર્ષો સુધી શ્રાવકપણું પાળશે અને પાળીને સૌધર્મકલ્પના અરૂણાભ વિમાનમાં દેવતારૂપે ઉત્પન્ન થશે. ત્યાં કેટલાએક દેવતાઓની સ્થિતિ ચાર પલ્યોપમની કહી છે, તદનુસાર આનંદ શ્રાવકની પણ ચાર પત્યેામની સ્થિતિ કહી છે (થશે)” (૬૨).
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
આનન્દ શ્રાવક કે ધર્મપ્રજ્ઞપ્તિ ઔર નિયમ કા વર્ણન
દીરા- “av સમો–ઈત્યાદિ પછી કઈ સમયે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર બહિ (બહાર) યાવત્ વિહાર કરી રહ્યા હતા. (૬૩). તે આનંદ શ્રાવક થઈ ગયું હતું જીવ અજીવને જાણનારે યાવત પ્રતિલાભ (દાન) કરી રહ્યો હતો (૬૪). તેની ભાર્યા શિવાનંદ પણ શ્રાવિકા થઈ ગઈ હતી. જીવ-અજીવને જાણનારી યાવત પ્રતિલાભ (દાન) કરતી રહેતી હતી. (૬૫). આનંદ શ્રાવકને અનેક પ્રકારે શીલવ્રત, ગુણવ્રત, વિરમણ (વૈરાગ્ય), પ્રત્યાખ્યાન, પિષધોપવાસથી આત્માને સંસ્કારયુકત કરતાં ચોદ વર્ષ વ્યતીત થઈ ગયાં. જ્યારે પંદરમું વર્ષ ચાલતું હતું ત્યારે એક સમયે પૂર્વ રાત્રિના ઉત્તરાર્ધ સમયમાં ધર્મનું અનુષ્ઠાન કરતાં કરતાં આત્માના વિષયમાં એ પ્રકારનો માનસિક સંકલ્પ ઉત્પન્ન થયા કે “હું વાણિજગ્રામ નગરમાં ઘણા રાજા, ઈશ્વર યાવત આત્મીય જનને પણ આધાર છું, એ વ્યગ્રતાને કારણે હું શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સમીપેની ધર્મપ્રજ્ઞપ્તિને સ્વીકારીને વિચરવામાં સમર્થ નથી. તેથી એજ સારું છે કે–સૂર્યોદય થતાં ખૂબ અશન, પાન, ખાદ્ય, સ્વાધ (સંબંધી વગેરેને જમાડીને) પૂરણ શ્રાવકની પિઠે યાવત્ યેષ્ઠ પુત્રને કુટુંબમાં સ્થાપિત કરી મિત્ર થાવત્ જ્યેષ્ઠ પુત્રને પૂછી કલાક સંનિવેશમાં જ્ઞાનકુલની પિષધશાળાનું પ્રતિલેખન કરી શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની સમીપની ધર્મપ્રજ્ઞપ્તિ સ્વીકારી હું વિચરૂ” તેણે એ વિચાર કર્યો, વિચારીને બીજે દિવસે મિત્ર આદિને ખૂબ અશન પાન ખાવા સ્વાદ્ય જમાડી પુષ્પ, વસ્ત્ર, ગંધ, માલા અને અલંકારોથી એમને સત્કાર કર્યો, સમ્માન કર્યું. સરકાર-સન્માન કરીને એ મિત્ર આદિની સમક્ષ પિતાના જ્યેષ્ઠ પુત્રને બોલાવ્યા અને કહ્યું : “પુત્ર! હું વાણિજગ્રામ નગરમાં ઘણા રાજા ઈશ્વર આદિને આધાર છું, યાવતુ હું આવું વિચાર કરી રહેવા ચાહું છું. માટે મારે માટે એજ સારું છે કે હું હવે તમને આપણા કુટુંબને ભાર સંપીને વિચરૂં” (૬૬). ત્યારે આનંદ શ્રમ પાસકના એ કથનને વડા પુત્રે “તથતિ' (જેવી આપની ઈચ્છા) એમ કહીને વિનયપૂર્વક સ્વીકારી લીધું. (૬૭) પછી આનંદ શ્રાવકે એ મિત્ર આદિની સમક્ષ જ પિતાના વડા પુત્રને કુટુંબમાં સ્થાપિત કર્યો અને બધાને એ પ્રમાણે કહ્યું કે-હે દેવાનુપ્રિય! આજથી તમે બધા કેઈ પણ કાર્યમાં મને એક વાર કે વારંવાર ન પૂછશે, અને મારે માટે અશન, પાન, ખાદ્ય, સ્વાદ્ય પણ ન બનાવશે કે ન તેને મારે માટે મારી પાસે લાવશે, (૬૮).
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૯૦
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
આનન્દ પ્રતિમા (પડિમા) કા નિરૂપણ
ટીજાય-તપ ન મે જ્ઞાનંઢી ઇત્યાદિ ત્યારપછી આન ંદ શ્રાવકે વડા પુત્ર પાસેથી, મિત્રો પાસેથી અને જ્ઞાતિ પાસેથી આજ્ઞા લીધી. અને પાતાના ઘેરથી નીકળ્યા ઘેરથી નીકળીને વાજિગ્રામ નગરની વચ્ચેવચ્ચે થઇ નીકળ્યેા. નીકળીને જે ખાજુએ કાલ્લાક સનવેશ, જે બાજુએ જ્ઞાતકુલ અને જે બાજુએ પેષષશાળા હતી તે બાજુએ ગયા ત્યાં પહેાંચીને પેષધશાળાને પૂજી, પૂજીને ઉચ્ચાર– પ્રસ્રવણુ ભૂમિ (મળમૂત્ર કરવાનુ સ્થાન)ની પડિલેહણા કરી. પછી (દ) ડાલના સથારા (આસન) બીછાવ્યા, અને સંથારાપર બેઠા. એસીને પેષધશાળામાં પોષધયુકત થઈ ડાભના સંથારા પર બેઠાંબેઠાં જ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની ધર્મ પ્રજ્ઞપ્તિને સ્વીકારી વિચરવા (રહેવા) લાગ્યા. (૬૯).
પછી આનદ શ્રાવકે શ્રાવકની અગીઆર પ્રતિમાએ (પડિમાએ) ના સ્વીકાર કર્યાં. એમાંની પહેલી ડિમાને સૂત્રાનુસાર, પડિમા સખશ્રી કલ્પને અનુસાર, મા (ક્ષાયેાપશમિક ભાવ) અનુસાર, તત્ત્વ ( દર્શન પ્રતિમા શબ્દના અ)ને અનુસાર– સમ્યફ્રૂપે કાયદ્વારા ગ્રહણ કરી, ઉપયેગપૂર્વક રક્ષણ કરી, અતિચારાને ત્યાગ કરીને વિશુદ્ધ કરી, પ્રત્યાખ્યાનને સમય સમાપ્ત થતાં પશુ ચેડા વધુ સમય સ્થિત રહીને પૂરી કરી. “ જે કર્વા ચાગ્ય હતું તે મેં ક્રમશ: કર્યુ છે.” એવે તેણે વિચાર કર્યાં અને સારી રીતે અરાષિત કર્યાં (૭૦). ત્યારબાદ આન ંદ શ્રમણેાપાસકે ખીજી, ત્રી, ચેાથી, પાંચમી, છઠ્ઠી, સાતમી, આઠમી, નવમી, દસમી અને અગીઆરસી ડિમાને યાવત્ આરાધિત કરી.
C.
શ્રાવકની અગીઆર પડિમાની વિસ્તારપૂર્વક વ્યાખ્યા મારી બનાવેલી શ્રમણુસૂત્રની સુનિતાષિણી ટીકામાંથી જાણી લેવી. (૭૧).
આનન્દ શ્રાવક કી સંલેખના કા વર્ણન
ટીન્નાયે-તદ્ ાં સે બાળૐ' ઇત્યાદિ પછી આનદ શ્રાવક એ ઉદાર અને વિપુલ પ્રયત્ન (`ન્યને પાલન કરવાથી, તથા તપસ્યા કરવાને કારણે સુકાઇ ગયે.. ચાવતુ એના શરીરની નસેનસ દેખાવા લાગી (૭૨). પછી આનંદ શ્રાવકને કઈ સમયે પૂરાત્રિના ઉત્તરાર્ધ ભાગમાં યાવત્ ધ જાગરણ કરતાં આ આધ્યાત્મિક આદિ (વિચાર) ઉત્પન્ન થયા:- હું આ કન્યથી હાડકાનું પાંજરૂ માત્ર રહ્યો છું, તાપણુ અત્યારે મારામાં ઉત્થાન (શરીરની ચેષ્ટા કરવી) કમ (ગમનાદિ ક્રિયા), ખળ (શારીરિક શકિત), વી' (આત્મતેજ), પુરૂષકાર (ઉત્સાહ), પરાક્રમ (ઇચ્છિત કાર્યં કરવાની શકિત), શ્રદ્ધા (ચિત્તના શુભ પરિણામ), ધૃતિ (ધૈય) અને સંવેગ
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૮૧
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
(વિષયની ઉદાસિનતા) છે, એટલે જ્યાંસુધી એ ઉત્થાન અાદિ મારામાં છે અને જ્યાંસુધી મારા ધર્માંચા ધર્મપદેશક શ્રમણ ભગવાન મહાવીર જિન સુહસ્તી ધરાવે છે, ત્યાંસુધી (ઉત્થાન આદિની તથા ભગવાનની ઉપસ્થિતિમાં જ) કાલ સુર્યોદય થતાં પશ્ચિમ મારાંતિક સલેખના જોષણા (સેવનાં)થી જોષિત (યુકત) થઈને ભકતપાનનું પ્રત્યાખ્યાન કરીને મૃત્યુની આકાંક્ષા ન કરતાં વિચરવું (રડેવું) એજ મારે માટે શ્રેયસ્કર છે. (૭૩),
આનન્દ શ્રાવક કી અવધિજ્ઞાન કા વર્ણન
ટીન્નાર્થ-‘તદ્ નું સસ’પછી આનંદ શ્રાવકને કેાઇ સમયે શુભ અધ્યવસાય (પહેલાંના માનસિક વિચાર)થી, શુભ પરિણામ (પછીનેા માસિક વિચાર)થી અને વિશુદ્ધ થતી વૈશ્યા (અંતિમ મનાભાવેા)થી, અવધિજ્ઞાનને આવ૨ણુ કરનાર (ઢાંકનાર) કર્માંના ક્ષયાપશમ થવાથી અવિધજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. (તેથી તે—આન) પૂર્વ દિશામાં લવણુસમુદ્રની અંદર પાંચસે યેાજન ક્ષેત્ર જાણવા અને જોવ લાગે; એજ પ્રમાણે દક્ષિણ પશ્ચિમમાં પણ જોવા લાગ્યા ઉત્તર દિશામાં ક્ષુલ્લ હિમવત વર્ષોંધર પતને જાણવા અને જોવા લાગ્યું. ઊર્ધ્વ દિશામાં સૌધ કલ્પ સુધી જાણવા અને જોવા લાગ્યા. અધેદિશામાં ચેારાસી હજાર સ્થિતિવાળા લાલુપાચ્યુત નરક સુધી જાણવા અને જોવા લાગ્યા. (૭૪).
ઔર આનન્દ ગૌતમ કા પ્રશ્નોત્તર
ટીાથે- ‘તેનું ચાઢેળ' ઇત્યાદિ એ કાળે અને એ સમયે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સમે સર્યાં. પરિષદ્ નીકળી યાવત્ પછી ચાલી ગઇ(૭૫). એ કાળે એ સમયે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના ગૌતમ ગોત્રીય જ્યેષ્ઠ શિષ્ય ઇંદ્રભૂતિ સાત હાથની અવગાહના વાળા, સમચતુરસ સંસ્થાનવાળા, વ`ભનારાચસંધયણવાળા, સુવર્ણ, પુલક, નિકષ અને પદ્મની સમાન ગારા, ઉગ્ર તપસ્વી, દીસ તપવાળા, ઘેર તપવાળા, મહા તપસ્વી, ઘાર બ્રહ્મચારી, ઉત્સષ્ટ શરીરવાળા અર્થાત્ શરીરસંસ્કાર ન કરનારા, સંક્ષિપ્ત વિપુલ તેોલેશ્ય ધારી, છઠં–છ ભકત (બેલુ) આદિના નિર ંતર તપક થી, સંયમથી અને અનશનાદિ બાર પ્રકારની તપસ્યાથી આત્માને ભાવિત કરતા વિચરતા હતા (૭૬), ત્યારે ભગવાન ગૌતમે હૂ ખમણુના પારણાને દિને પહેલી પારસીમાં સ્વાધ્યાય કર્યાં, ખીજી પારસીમાં ધ્યાન ર્ક્યુ. અને ત્રીજી પારસીમાં ધીરે ધીરે; ચપળતા ન કરતાં અસ બ્રાન્ત થઈને (એકાગ્રતાથી) મુખવકિાની પડિલેહણા કરી, પાત્રો અને વસ્રોની પડિલેહણા કરી, વસ્ત્ર પાત્રોની પ્રમાના કરી, પાત્રાની પ્રમાર્જના કરી, પાત્રાને ગ્રહણ કર્યાં, અને જે સ્થળે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર હતા તે સ્થળે પહોંચ્ચા. પછી શ્રમણુ ભગવાન મહાવીરને વંદના નમસ્કાર કર્યાં, અને આ પ્રમાણે કહેવા
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૯૨
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
લાગ્યાઃ “ભગવન! આપની આજ્ઞા મળે તે છઠ ખમણના પારણાને માટે વાણિજગ્રામ નગરમાં ધનવાન, ગરીબ અને સાધારણુ બધાં ઘરમાં સમુદાની (ક્રમે આવતાં કઈ ઘરને ન છોડતાં કરવામાં આવતી) ભિક્ષાચર્યાને માટે જવા ઇચ્છું છું” ભગવાને કહ્યું: “જેમ સુખ થાય તેમ કરે.” (૭૭). એટલે ભગવાન ગૌતમ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની આજ્ઞા લઈને શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની સમીપેશી કૃતિ પલાશ
ત્યમાંથી બહાર નીકળ્યું અને ધીરે ધીરે ચપળતા ન કરતાં સાવધાનીથી ધૂસરા પ્રમાણ પૃથ્વીને જોતા જોતા, સામે ઈર્યા શેધતા શોધતા જ્યાં વાણિજગ્રામ નગર હતું ત્યાં ગયા, જઈને વાણિજગ્રામ નગરમાં પ્રતિષ્ઠિત, અપ્રતિષ્ઠિત અને મધ્યમ કુળમાં યથાક્રમ ભિક્ષાચર્યાને માટે બ્રમણ કરવા લાગ્યા (૭૮). ભગવાન ગૌતમે વાણિજગ્રામ નગરમાં કલપને અનુસરીને ભિક્ષાચયને માટે ભ્રમણ કરતાં જેટલું પર્યાપ્ત થાય તેટલું ભકત–પાન ગ્રહણ કર્યું. પછી વાણિજગ્રામ નગરમાંથી નીકળીને કેટલાક સન્નિવેશની સમીપે જ્યારે તે જઈ રહ્યા હતા, ત્યારે ઘણુ માણસને શબ્દ તેમણે સાંભળ્યો. ઘણા માણસે મહિમહિ એક બીજાને કહી રહ્યા હતા કેદેવાનુપ્રિયે ! શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના શિષ્ય આનંદ શ્રાવક પિષશાળામાં અપશ્ચિમ યાવતું મૃત્યુની આકાંક્ષા ન કરતાં વિચરે છે (૭૯) ઘણા માણસનું એવું બોલવું સાંભળીને અને મનમાં વિચારીને ગૌતમને આ પ્રકારને આધ્યાત્મિક આદિ (વિચાર) ઉત્પન્ન થયે: “ જઉં અને આનંદ શ્રાવકને જોઈ આવું” એમ વિચારીને કલાક સંનિવેશ, આનંદ શ્રાવક અને પિષધશાળા જે બાજુએ હતાં એ બાજુએ તે પહોંચ્યા (૮૦). આનંદ શ્રાવકે ભગવાન ગૌતમને આવતા જોઈ (જાવ) હe-તુષ્ટ હૃદય થઈને ભગવાન ગૌતમને વંદના કરી, નમસકાર કર્યા અને આ પ્રમાણે કહ્યું:
ભગવન્! હું આ વિશાળ પ્રયત્ન કરીને ચાવત નસેનસ રહી ગયો છું, એટલે દેવાનુપ્રિયની સમીપે આવીને ત્રણ વાર મસ્તક નમાવી ચરણોમાં વંદના કરવા અસમર્થ છું. હે ભગવાન! આપજ ઈચ્છાકાર અને અને અનભિયોગે અહીં પધારે, જેથી હું દેવાનુપ્રિયને ત્રણ વાર મસ્તક નમાવી ચરણોમાં વંદના નમસ્કાર કરૂં”૮૧ એટલે ભગવાન ગૌતમ આનંદ શ્રાવકની સમીપે ગયા. (૮૨). આનંદે ભગવાન ગૌતમને ત્રણ વાર મસ્તક નમાવી ચરણમાં વંદન-નમસ્કાર કર્યો અને કહ્યું
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૯૩
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
p
ર
k
“ ભગવાન્ ! ઘરમાં રહેતા ગૃહસ્થને શુ અવધિજ્ઞાય ઉત્પન્ન થઇ શકે ?” ગૌતમે કહ્યુઃ “ હા, થઈ શકે. ” આનંદે કહ્યું: “ ભગવન ! જો ગૃહસ્થને થઇ શકે તે મને ઘરમાં રહેનારા ગૃહસ્થને પણ અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું છે; તેથી પૂર્વ દિશાની માંજીએ લવસમુદ્રમાં પાંચસા યેજન સુધી યાવત્ લેાલુપાચ્યુત નરક સુધી હું જાણુ દેખ છું.” (૮૩). એટલે ભગવાન ગૌતમ આનંદ શ્રાવકને કહેવા લાગ્યા; ‘ગૃહસ્થને ઘરમાં રહેતા અવધિજ્ઞાન થઇ શકે છે, પરંતુ આટલા મોટા ક્ષેત્રમાં નહિ; તેથી હું આનંદ! તમે આ સ્થાનની આલેચના કરી અને ચાવતુ તપસ્યા સ્વીકારો.” ત્યારે આનદે ભગવાન ગૌતમને કહ્યું: “ ભગવન ! શું જિન–પ્રવચનમાં સત્ય, તાત્ત્વિક, તથ્ય અને સદ્ભૂત ભાવાના વિષયમાં પણ આલેચના કરવામાં આવે છે યાવત તપકમ સ્વીકારમાં આવે છે ?” ગૌતમે કહ્યું: ના, એમ નથી.” આનદૈ કહ્યું:- “ ભગવન! જો જિન વચનમાં સત્ય યાવતુ ભાવાના વિષયમાં આલેચના નથી કરવામાં આવતી અને યાવત્ તક નથી સ્વીકારવામાં આવતું, તે હું ભગવન ! આપ જ આ સ્થાનની આલેચના કરી યાવત તપ:કના સ્વીકાર કરે.૮૫ પછી ભગવાન ગૌતમ, આનંદ શ્રાવકના આટલા કથનથી શંકા, કાંક્ષા, અને વિચિકિત્સાને પ્રાપ્ત થઇ આન ંદની પાસેથી નીકટ્યા, અને જે ખાજુએ કૃતિપલાશ ચૈત્ય તથા શ્રમણુ ભગવાન મહાવીર હતા તે બાજુએ ગયા. પછી ગૌતમે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની સમીપે બેસીને ગમનાગમનનું પ્રતિક્રમણ કર્યુ, અને મેષણીય તથા અનએષણીયની આલાચના કરી. આલેચના કરીને ભકતાન બતાવ્યાં અને શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદના-નમસ્કાર કરી કહેવા લાગ્યા, “ભગવન! હું આપની આજ્ઞા લઈને ( ઇત્યાદિ ગૌતમે બધા વૃત્તાન્ત કહ્યો-શકિત, કાંક્ષિત અને વિચિકિત્સાયુકત થવા સુધી ) હું આનંદ શ્રાવકની પાસેથી નીકળીને શીઘ્ર અહીં આવ્યે છું. ભગવત! એ સ્થાનની આલેાચના આનંદે કરવી જોઇએ કે મારે ?” “ ગૌતમ ” એવા આમત્રણે કરીને શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે ગૌતમને કહ્યું:
66
"
હે ગૌતમ ! તમે એ સ્થાનની આલેચના કરા યાવત તપકર્મો સ્વીકારે, અને તેને માટે આનંદ શ્રાવકને ખમાવે.” (૮૬). ગૌતમે “ તત્તિ ” કહીને શ્રમણ્ ભગવાન મહાવીરનું કથન વિનયપૂર્વક સ્વીકાર્યું અને એ સ્થાનની આલેચના કરી યાવત તપકમ સ્વીકાર્યુ. અને એ વાતને માટે આનદ શ્રાવકને ખમાગ્યે. (૮૭). ત્યારખાદ શ્રમણ ભગવાન મહાવીર કોઇ ખીજે સમયે દેશદેશ વિચરી રહ્યા હતા. (૮૮). તે વખતે આનદ શ્રાવક શીલવ્રત આદિથી આત્માને ભાવિત (સંસ્કારયુકત) કરીને, વીસ વર્ષો સુધી શ્રાવકપણુ પાળીને, શ્રાવકની અગીઆર પિંડમાઓને સારી રીતે કાયાથી પાળીને, એક માસની સલેખનાથી આત્માને ભૂષિત (સેવિત–યુકત) રીને, અનશનદ્વારા સાઠ ભકતે (સાઠ દિવસેા-બે મહિનાનાં ભેાજન)
ને ત્યાગ કરીને, આલેાચના-પ્રતિક્રમણ કરીને, સમાધિને પ્રાપ્ત થઈ કાળમાસમાં કાળ કરી સૌધમ–કલ્પમાં સૌધર્માવતસક મહાવિમાનના ઇશાનકાણુમાં સ્થિત અરૂણુ વિમાનમાં દેવપર્યાયે ઉત્પન્ન થયા. ત્યાં કાઇ-કેઇ દેવની ચાર-ચાર પલ્યોપમની સ્થિતિ કહેવામાં આવી છે, એટલે ત્યાં આનદેવની પણ ચાર પળ્યે પમની સ્થિતિ કહી છે (૮૯). ગૌતમે કહ્યું: “ભગવન! આન ંદદેવ એ દેવલેાકથી, આયુ, લવ અનેસ્થિતિના ક્ષય થાય પછી ચવીને યાં જશે ? ક્યાં ઉત્પન્ન થશે ?” ભગવાને કહ્યું: “ગૌતમ મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં સિદ્ધ થશે.”
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૮૪
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિક્ષેપ—“ સુધર્મા સ્વામી એલ્યાઃ હું જંબૂ ! શ્રમણ યાવત ઉપાસકદશાંગના પ્રથમ અધ્યયનને એજ અર્થ કહ્યો છે, તને કહુ છુ.” (૯૦).
ભગવાન્ મહાવીરે અને તેવા જ
ઇતિ શ્રી ઉપાસકદશાંગ સૂત્રના પ્રથમ અધ્યયનની અગારસંજીવની નામક વ્યાખ્યાના ગુજરાતી અનુવાદ સમાપ્ત. (૧)
કામદેવ શ્રાવક કી ઋદ્ધિ કા વર્ણન
હવે ખીજા કામદેવ અધ્યયનનેા પ્રારંભ કરવામાં આવે છે; ટીન્નાથે-‘ä વહુ” ઇત્યાદિ (જંબુ સ્વામીએ પૂછ્યું':−) ભગવન ! જો શ્રમણ ભગવાન મહાવીર યાવત મુક્તિને પામેલાએ સાતમા અંગ ઉપાસક દેશાના પહેલા અધ્યનમાં એ અર્થ પ્રરૂપિત કર્યાં છે, તે ભગવન ! બીજા અધ્યયનમાં શા અર્થ ખતાવ્યા છે. (૯૧).
(સુધાં સ્વામીએ ઉત્તર આપ્યુંઃ-) હૈ જમ્મૂ! એ કાળે એ સમયે ચંપા નામની નગરી હતી. પૂર્ણભદ્ર ચૈત્ય હતું. જિતશત્રુ રાજા હતા. કામદેવ ગાથાપતિ હતા. ભદ્રા નામની તેમની સ્ત્રી હતી. છ કરોડ સેાનૈયા એના ખજાનામાં હતા, છ કરોડ વેપારમાં રોકયા હતા, છ કરાડ પ્રવિસ્તર (લેણ-દેણુ)માં ગુંથાયા હતા, અને દસ હજાર ગાયાના એક વ્રજને હિસાબે છ વ્રજ હતાં, અર્થાત્ સાઠ હજાર ગાવનાં પશુઓ તેની પાસે હતાં. તે આનંદની પેઠે નીકળ્યે શ્રમણુ ભગવાન મહાવીરની સમીપે આવ્યેા. એજ પ્રકારે તેણે શ્રાવક ધર્મને સ્વીકાર કર્યાં. અહીં બધા વૃત્તાંત પૂર્વોક્ત પ્રકારના જ સમજી લેવા કે કામદેવ ચાવતુ વડા પુત્રને, મિત્રાને અને જ્ઞાતિને પૂછીને જ્યાં પાષધશાળા હતા ત્યાં ગયા. ત્યાં જઈને આનંદની પેઠે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની સમીપની ધ`પ્રજ્ઞપ્તિના સ્વીકાર કરી વિચરવા લાગ્યા (૯૨) ત્યારબાદ એ કામદેવ શ્રાવકની પાસે પૂર્વ રાત્રિને ખીજે સમયે (મધરાત્રે) એક કપટી મિથ્યાષ્ટિ દેવ આવ્યે (૯૩).
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૮૫
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
પિચાશ રૂપધારી દેવ કા વર્ણન
ટકાથે-“g of સે જે ઈત્યાદિ એ દેવે એક મહાન પિશાચના રૂપની વિક્રિયા કરી. એ પિશાચનું આવું સ્વરૂપ હતું: “ગાય આદિ પશુઓ સહેલાઈથી ઘાસ ખાઈ શકે તે માટે જે ગેકલિંજ નામને એક વાંસને ટેપલે બનાવવામાં આવે છે, તેના જેવડું તેનું મસ્તક હતું. શાલિભસેલ એટલે ચેખા આદિની મંજરીના શૂકના જેવા સૂકા અને મોટા ભૂરા રંગની કાન્તિથી દેરીવ્યમાન તેના કેશ હતા. મોટા માટીના માટલાના કપાળ જેવું લાંબુ-પહેલું તેનું લલાટ હતું. તેની ભમરે નળીયાની પૂછડીની પેઠે વીખરાયેલા વાળથી વિકૃત અને ભયાનક જોવામાં આવતી હતી. તેની આંખો શીર્ષઘટી–મસ્તકરૂપ ગોળ મટોળ ઘડી (નાને ઘડે)માંથી બહાર નીકળેલી (ઉંચી ઉઠી આવેલી) હોવાથી વિકૃત અને અત્યંત ખરાબ દેખાતી હતી. તેના કાન તૂટેલા સુપડાના જેવા અત્યંત વિચિત્ર અને જોવામાં ભયંકર લાગતા હતા. તેનું નાક ઘેટાના નાક જેવું હતું. તેમાં ખાડા જેવા છેદ હતા. નાકના બેઉ છેદ એવા હતા કે જાણે એક બીજાથી જોડાયેલા બે ચૂલા હેય. તેની મૂળ ઘેડાના પૂંછ જેવી અને અત્યંત ભૂરી હોવાથી વિકૃત દુર્દશનીય હતી. બેઉ હોઠ ઊંટના હેઠના જેવા લાંબા હતા હળના લોઢાના ફળા (જે વડે જમીન ખોદાય છે હળની અંદર બેસેલી લેઢાની કેશ) જેવા તેના અણીદાર દાંત હતા. જીભ સૂપડાના ટુકડા જેવી વિકૃત અને જોવામાં ભયાનક હતી તેની હડપચી હળના અગ્રભાગની પેઠે બહાર નીકળેલી હતી, તેના ગાલ કડિટ્ટ (ઉંડું વાસણ) જેવા ઉંડા અને ફાટેલા દેખાતા હતા અને ભૂરા રંગના અત્યંત કઠેર હતા. તેની ખાધે મૃદંગે જેવી હતી. કે મેટા નગરના દરવાજા જેવી પહાળી તેની છાતી હતી. તેની બેઉ ભુજાઓ કેઠી (હવા રોકવા માટે ધમણના મહોની સામે બનાવવામાં આવતી માટીની કઠી)ના જેવી હતી. તેની હથેળીઓ ઘંટીના પત્થર જેમ જાડી હતી. તેના બેઉ હાથની આંગળીઓ શિલાપત્રક (દાળ વાટવાના લાંબા પત્થર) જેવી હતી. તેના નખ સીપના સંપુટ જેવા હતાં. તેના બેઉ સ્તન છાતી પર ખૂબ લાંબા લટકી રહ્યા હતા, જાણે હજામના હથીયાર રાખવાની કેથળીઓ હોય. તેનું પેટ લેઢાના કોઠ જેવું ગાળ હતું. નાભિ એવી ઉંડી હતી કે જાણે વણકરોને કપડાંને લગાવવાની ખેળ–કાંજીને-કુંડ હેય ને સીંકાં જેવાં હતાં. બેઉ અંડકોષ ભરેલા અને પાસે પાસે પડેલા બે થેલા (બેરીએ) જેવા લાંબા-પહેળા હતા. તેની જા સમાન આકારવાળી બે કેડીએના જેવી હતી. બેઉ ઘૂંટણે અર્જુન વૃક્ષના ગુચ્છા જેવા તદ્દન વાંક, વિકૃત અને બીભત્સ દર્શનવાળા હતા. પિડીએ કઠેર અને વાળથી ભરેલી હતી. બેઉ પગ દાળ વટવાના પત્થર (ઓરસીયા) જેવા હતા. પગની આંગળીઓ દાળ વાટવાની સિલા ઉપરના લાંબા પત્થરની આકૃતિવાળી હતી, પગના નખ પણ સીપના સંપુટ જેવા હતા (૯૪).
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
८
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
પિચાશ રૂપધારી દેવકે ઉપસર્ગ કા વર્ણન
ટાથે-“હમ -ત્યાદિ તેના જાનુ (બુટ) લાંબા હતા અને કંપી રહ્યા હતા ખંડિત વાંકી ભ્રમરે વિકૃત થઈ ગઈ હતી. તેણે મોં ફાડી રાખ્યું હતું અને જહાનો આગલે ભાગ બહાર કાઢી રાખ્યું હતું. તેણે સરડા (કાચીંડા)ની માળા મસ્તક અ દિ પર પહેરી હતી, ઉદરની માળા ધારણ કરી હતી. કાનનાં ઘરેણાંની જગ્યાએ તેણે નેળીયા પહેર્યા હતા. સાપોથી તેણે પોતાના વક્ષસ્થળને શણગાયું હતું તે પિશાચે ભુજાઓ પર હાથ લગાવી લગાવીને ઘેર ભયંકર ગર્જના કરતા અટ્ટહાસ્ય કયું (ખડખડાટ હસ્યો. એક હોવા છતાં અનેકરૂપ પાંચ વર્ણવાળા રમથી યુક્ત, બહુજ ભારે, નીલકમલ, ભેંશનાં શીંગડાં, નીલ અને અળસીનાં ફૂલના જેવી શ્યામ રંગની તાખી તલવાર લઈને, જ્યાં પિષધશાળા હતી અને જ્યાં કામદેવ શ્રાવક હતું ત્યાં તે આવ્યું. આવીને લાલ-પીળો થઈ. કુપિત અને ભયંકર ક્રોધાવિષ્ટ થઈ, દાંત કચકચાવતે, તાત્પર્ય એ કે એટલી હદ સુધી ફોધોધ થઈને તે કામદેવ શ્રાવકને આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યાઃ “અરે કામદેવ શ્રાવક! તું મતની ઈચ્છા કરી રહ્યો છે. છેવટનું ભુંડુ થવાનાં તારા લક્ષણ છે. તું અભાગી ચૌદશે પેદા થયેલ છે. શ્રી (કાન્તિ); હી લજજા), ધૃતિ (ધીરજ) અને કીર્તિથી હીન છે. આહાહાહા !!! તું ધર્મની કામના કરે છે? પુણ્યની કામના કરે છે? સ્વર્ગની કામના કરે છે? ધર્મ પુણ્ય સ્વર્ગ અને મોક્ષની કાંક્ષા કરે છે? તું ધર્મ પુણ્ય સ્વર્ગ અને મેક્ષન પિપાસુ છે? દેના પ્રિય ! પિતાનાં શીલ, વ્રત. વિરમણ, પ્રત્યાખ્યાન, અને પિષધવાસથી ડગવું, ક્ષુબ્ધ થવું, તેને ખંડિત કરવાં ભગ્ન કરવાં, ત્યાગ યા પરિત્યાગ કરવાં, એ કંઈ તને નથી કલ્પતું? પણ તું આજે શીલ આદિ યાવતુ પૌષધપવાસને નહિં છેડે, નહિં ભાંગે, તે જે, આ નીલ કમળ આદિના જેવી શ્યામ રંગની તીખી તલ્હારથી આ પ્રમાણે તારા ટુકડે ટુકડા કરી નાંખીશ, તેથી તું હે ભલા માણસ! અતિ વિકટ દુ:ખ ભગવતે અકાળે (અસમ) જ આ જીદગીથી હાથ ધોઈ બેસીશ.” (૫).
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૯9
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
હસ્તિરૂપ દેવ કા વર્ણન
ટીાથે-‘તદ્ નૂં સે’ઇત્યાદિ પિશાચરૂપધારી દેવતાના એવા કથનથી પણ શ્રાવક કામદેવને ન ભય લાગ્યા, ન ત્રાસ થયે, ન ઉદ્વેગ થયા, ન ક્ષેાભ થયા, ન ચંચળતા થઇ, અને ન સભ્રમ થયેા. તે ચૂપચાપ ધર્મધ્યાનમાં સ્થિર રહ્યો. (૯૬). પિશાચરૂપધારી દેવે શ્રાવક કામદેવને નિયયાવત્ ધર્મધ્યાનમાં સ્થિત જાયે, એટલે ખીજીવાર અને ત્રીજીવાર પણ તે ખેલ્યે: “અરે મૃત્યુકામી શ્રાવક કામદેવ ! જો તું આજ શીલ આદિના પરિત્યાગ નહિ કરે, તેા યાવત તુ માર્યાં જશે” (૯૭), બીજી અને ત્રીજી વાર કહા છતાં શ્રાવક કામદેવ થાવત્ ધર્મધ્યાનમાં સ્થિત જ રહે છે. (૯૮)
હસ્તિરૂપ દેવ કે ઉપસર્ગ કા વર્ણન
ટીૉર્થ-તત્ર્જા સે” ઇત્યાદિ પિશાચરૂપધારી દેવે શ્રાવક કામદેવને નિય યાવત્ ધર્મધ્યાનનિષ્ઠ વિચરતા તૈયા, તેથી ક્રુદ્ધ થઇને લલાટ પર ત્રણ વાંકી ભ્રૂકુટિ ચડાવીને તે નીલ કમળના જેવી યાવત તઘ્વારથી કામદેવ શ્રાવકના ટુકડે ટુકડા ઠરવા લાગ્યા. (૯૯) કામદેવ શ્રાવક એ તીવ્ર અને અસહ્ય વેદનાને સમ્યક્ પ્રકારે સહન કરવા લાગ્યું અને ધર્મધ્યાનમાં સ્થિર રહ્યો. (૧૦૦) પિશાચરૂપી દેવે ત્યારે પણ શ્રાવક કામદેવને નિડર અને ધ્યાનનિષ્ઠ જોયે, અને જ્યારે શ્રાવક કામદેવને નિર્માંન્થ પ્રવચનથી ચલાયમાન, વિક્ષિપ્ત ચિત્તવાળા કરવામાં તથા તેના મનાલાવાને પલટાવવામાં સમ ન થયેા, ત્યારે ધાન્ત (ઠંડા) થઈ ગયે, એટલુંજ નહિ પણ ગ્લાનિ અને અત્યંત ગ્લાનિને પ્રાપ્ત થયેા કે-જીએ, હું કેવા ઘમંડ કરીને આવ્યે હતે, પણ અહીં મારા ઘમંડના ચૂરા થઈ ગયા, તે ધીરે ધીરે પાછે પગે પાછા કર્યાં, પાષધશાળામાંથી બહાર નીકળ્યા અને દિવ્ય પિશાચના રૂપને તેણે ત્યાગ કર્યાં. એ રૂપ ત્યજીને તેણે દિવ્ય હાથીના રૂપની વિક્રિયા કરી (૧૦૧). ચાર પગ, સૂંઢ, લિંગ અને પૂછ્યું, એ સાતે અત્યત સ્થૂલ મ ંગાથી યુક્ત, સમ્યક્ પ્રકારે
સસ્થિત, સુજાત, આગળથી ઉંચુ અને પાછળથી સુઅરના આકારનું રૂપ બનાવ્યું. એનું પેટ બકરીના પેટની પેઠે લાંબુ અને નીચે લટકતું હતું, તેની સૂંઢ અને હઠ ખૂબ મેટાં અને ગણેશની સૂંઢ તથ, હાર્ટનાં જેવાં હતાં; તેના દાંત મ્હાંની બહાર નીકળેલા અને ખીલેલા મલ્લિકાપુષ્પના જેવા નિ`ળ તથા સફેદ હતા, અને જાણે સાનાના સ્થાનમાં રાખેલા હાય એ પ્રમાણે દાંત સારી રીતે સેાનાના વેટનથી યુક્ત હતા. તેની સૂંઢના અગ્રભાગ જરા-તરા મરડાએલા ધનુષ્યની પેઠે મરડાયલા હતા.
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
८८
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેને વીસ નખ હતા. તેનું પૂછડું જરા ચેટી ગએલું અને પ્રમાણપત જેટલું લાંબુ હોવું જોઈએ તેટલું લાંબું હતું. તે મદેન્મત્ત હતે. મેઘની પેઠે “ગુડ ગુડ ઇવનિ કરી રહ્યો હતો. તેને વેગ મળે અને પવન કરતાં પણ તીવ્ર હતું. દેવતાએ એવા દિવ્ય હાથીના રૂપની વિક્રિયા કરી. પછી જ્યાં પિષધશાળા અને કામદેવ શ્રાવક હતું, ત્યાં તે પોં. પહોંચીને કામદેવ શ્રાવકને આ પ્રમાણે કહેવા લાગે “અરે એ કામદેવ શ્રાવક ! હું જેમ કહું છું તેમ તું નહિ કરે, તે હું તને મારી સૂંઢમાં પકડીશ, અને પકડીને પોષધશાળામાંથી લઈ જઈશ, ઉછાળીને મારા તીખા દતરૂપી મૂશળ પર ઝીલી લઈશ, ઝીલીને ત્રણવાર નીચે–પૃથ્વી પર મૂકી પગથી કચડી નાંખીશ; એથી તું અત્યંત દુખથી આત્ત થઈને અસમયેજ જીવનથી હાથ પેઈ બેસીશ.” (૧૦૨).
સર્પરૂપધારી દેવ ઔર ઉનકે ઉપસર્ગ કા વર્ણન
દીજાથે-“ag of સે ઈત્યાદિ હાથીરૂપધારી દેવતાના એવા કથનથી પણ શ્રાવક કામદેવ ભયભીત ન થયી, યાવત્ ધ્યાનનિષ્ઠ વિચારી રહ્યો.(૧૦૩)હાથીરૂપધારી દેવતાએ કામદેવ શ્રાવકને નિર્ભય ચાવત વિચરતે જોઈને બીજી વાર અને ત્રીજી વાર તેણે કામદેવ શ્રાવકને એ જ પ્રમાણે કહ્યું, પરંતુ તે તો જેમને તેમજ વિચારી રહ્યો. (૧૦૪). ફરીથી પણ હાથીરૂપધારી દેવતાએ કામદેવ શ્રાવકને નિર્ભય યાવત વિચરતો જોયે, એટલે તેણે લાલ પીળો વગેરે થઈને કામદેવ શ્રાવકને સૂંઢથી પકડ, ઉપર આકાશમાં ઉછાળે, ઉછાળીને તીખા દાત પર ઝીલી લીધે, પછી નીચે જમીન પર મૂકીને ત્રણ વાર પગથી કચડે (૧૦૫). ત્યારે પણ કામદેવ શ્રાવકે એ અસહ્ય વેદનાને સહન કરી. (૧૦૬) જ્યારે હાથીરૂપધારી દેવતા કામદેવ શ્રાવકને ડગાવી ન શક્ય ત્યારે યાવત ધીરે ધીરે તે પાછો ફર્યો. પાછા ફરીને પિષધશાળામાંથી નીકળે અને દિવ્ય હાથીના રૂપને તેણે ત્યાગ કર્યો. પછી તેણે એક દિવ્ય મહાન સર્ષનું રૂપ ધારણ કર્યું. એ સર્ષ ઉગ્ર વિષવાળ, ચંડવિષવાળે. ઘોર વિષવળે, મહાકાય (ખૂબ લાંબે પહોળ) હતે. શાહી અને કાળી ઉંદરડી જે તે કાળે હતે તેનાં નેત્ર વિષ અને રોષથી પરિપૂર્ણ હતાં. કાજળના ઢગલા જે તેને હતું ત્યાં તે પહએ. પછી કામદેવ શ્રાવકને આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા: “અરે કામદેવ શ્રાવક! તું શીલ આદિને ભંગ નહીં કરે તે હું શીધ્ર તારા શરીર પર સડસડાટ કરતે ચઢીશ, પછી ત્રણવાર ગળાને લપેટા લઈશ, અને તીવ્ર ઝેરીલી દાઢેથી તારી છાતીમાં ડંખ દઈશ, જેથી તું અત્યંત દુઃખથી બેહોશ થઈને અસમયેજ જીવન ગુમાવી બેસીશ.”
અહીં “ઉગ્રવિષ” “ચંડવિષ” આદિ પદનો પ્રાય; એકસરખે અર્થ છે, પરંતુ અત્યંત ઝેરીલે બતાવવાને માટે અનેક પદોને પ્રવેશ કરવામાં આવ્યું છે. ૧૦૭
રીક્ષાર્થ-સે” ઇત્યાદિ સર્ષરૂપધારી દેવતાએ એમ કહ્યા છતાં કામદેવ શ્રાવક નિર્ભય યાવત્ વિચરી રહ્યો. તેણે બીજી વાર કહ્યું, ત્રીજી વાર કહ્યું, પરંતુ કામદેવ જેમને તેમ વિચારી રહ્યો. (૧૦૮). ત્યારે સર્પરૂપ દેવતાએ કામદેવ શ્રાવકને
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૯૯
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિર્ભય યાવત્ જોયા, અને જોઇને યાવત લાલ-પીળા આદિ થઈને સડસડાટ કરતા શરીર પર સવાર થઈ ગયા, પાછળની બાજુએથી ત્રણ વાર ગનને લપેટા લીધા અને ઝેરીલી તીક્ષ્ણ દાઢાથી તેની છાતીમાં ડ ંખ માર્યાં. (૧૦૯). તે। પણ કામદેવ શ્રાવકે એ અસહ્ય વેદનાને સહન કરી. (૧૧૦) સરૂપ દેવતાએ કામદેવ શ્રાવકને નિય (યાવત્ ) જેયે અને જ્યારે કામદેવ શ્રમણેાપાસકને નિર્પ્રન્થ પ્રવચનથી ચલાયમાન ન કરી શકયે, તેના ચિત્તને ચંચળ ન કરી શકયે, તેમજ તેના પરિણામને ન બદલાવી શકયા, ત્યારે તે શાન્ત, ગ્લાનિયુકત અને અત્યંત ગ્લાનિયુકતલજ્જિત થઈને ધીરે-ધીરે પાછા ચાલ્યા ગયા. પાછે ફરીને તે પાષધશાળામાંથી બહાર નીકળ્યા, દિવ્ય સર્પરૂપના તેણે ત્યાગ કર્યાં અને દેવતાના દિવ્ય રૂપને ધારણ કર્યું. (૧૧૧).
દિવ્યરૂપધારી દેવ કા વર્ણન
ટીન્નાર્થ-‘હારવિરાÄ’ત્યાદિ તેનું વક્ષઃસ્થલ હારથી વિભૂષિત હતું. તે યાવતા પેાતાની કાન્તિથી દશે દિશાઓને પ્રકાશમય કરતા હતા, તેને પ્રાસાદીય, દનીય, અભિરૂપ, પ્રતિરૂપ દિવ્ય દેવરૂપની વિક્રિયા કરી. પછી તેણે કામદેવ શ્રમણાપાસકની પૌષધશાળામાં પ્રવેશ કર્યાં. આકાશમાં રહીને અને નાની નાની ઘંટડીઓવાળાં ઉત્તમ પાંચ વર્ણનાં વસ્ત્રોને ધારણ કરીને તે કામદેવ શ્રાવકને આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યું: “હુ કામદેવ શ્રમણેાપાસક ! તુ ધન્ય છે, દેવાનુપ્રિય ! તું કૃતાર્થ છે, કૃતલક્ષણ છે, દેવાનુપ્રિય ! મનુષ્યજન્મનું ફળ તારે માટે સુલભ છે, કારણકે તને નિર્થે પ્રવચનમાં આ પ્રકારની પ્રતિપત્તિ (જાણવાપણુ) લબ્ધ થઇ છે, પ્રાપ્ત થઈ તે અને સામે આવી છે. દેવાનુપ્રિય ! વેન્દ્ર દેવરાજ શુક્રમહારાજે પોતાના શ સિંહાસન પરથી ચેારાશી હજાર સામાનિક તથા બીજા ઘણા દેવા તથા દેવીઓની વચ્ચે એવું કહ્યું; “ ઢવાનુપ્રિયા ! જ અદ્વીપના
';
દેવકૃત કામદેવ શ્રાવક કી પ્રસંસા કા વર્ણન
ભરતક્ષેત્રની ચ'પાનગરીમાં કામદેવ શ્રાવક પેાષધશાળામાં પેાષધ લઇને ડાભડાના સંથારા પર બેસી શ્રમણ ભગવાન્ મહાવીરની સમીપની ધર્મપ્રજ્ઞપ્તિના સ્વીકાર કરી વિચરે છે. કાઇ દેવ અથવા ચાવત્ ગધઈમાં એવું સામર્થ્ય નથી કે જે એ કામદેવ શ્રાવકને નિગ્રંથ પ્રવચનથી ડગાવી શકે, એનુ ચિત્ત ચચળ કરી શકે, યા પરિણામ પલટાવી શકે. ” દેવેન્દ્ર દેવરાજ શકની આ વાત પર મને વિશ્વાસ ન આવ્યે, હું તુરતજ અહીં આવ્યેા. અહે દેવાનુપ્રિય ! આવી ઋદ્ધિ તમે પ્રાપ્ત કરી, એ ઋદ્ધિ, હે દેવાનુપ્રિય ! મે જોઇ યાવત્ સામે આવી. તેથી દેવાનુપ્રિય ! હું ક્ષમાની પ્રાર્થના કરૂં છું, મને ક્ષમા કરા, દેવાનુપ્રિય ! તમે ક્ષમા કરવા યેાગ્ય છે. હવે ફરીથી હું કદી આવું કામ નહિ કરૂં આટલુ કહીને બેઉ હાથ જોડી તે પગે પડયે અને વારવાર એ માટે ખુમાવવા લાગ્યા. ખમાવીને—ક્ષમા કરાવીને, જે દિશામાંથી તે આવ્યા હતા તે દિશામાં ચાલ્યું ગયા. (૧૧૨).
97
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૧૦૦
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન કો વંદનાકે લિયે કામદેવ કા વર્ણન
ટીઝર્થ–બત જે રે ઈત્યાદિ પછી તે કામદેવ શ્રાવકે ઉપસર્ગરહિત થઈને પડિમા પારી. (૧૧૩).
એ કાળે એ સમયે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર (યાવત) વિચરી રહ્યા છે. (૧૧૪). | કામદેવ શ્રાવકે એ વાત સાંભળીને વિચાર્યું “શ્રમણ ભગવાન મહાવીર જ્યારે વિચારી રહ્યા છે, તે શ્રમણભગવાન મહાવીરને વંદના-નમસ્કાર કરીને ત્યાંથી પાછા ફરી આહારષિધને પારૂં તો બહુ સારું.” એમ વિચારીને તે પિષધશાળાથી નીકળે અને ચંપાનગરીની વચ્ચે વચ્ચે થઈને પૂર્ણભદ્ર ચૈત્યમાં જઈ શંખ શ્રાવકની પેઠે તેણે યાવત પ પાસના કરી. (૧૧૫).
ભગવાન કે દ્વારા કામદેવ કી પ્રશંસા કા વર્ણન
ટાઈ-ag of am” ઈત્યાદિ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે કામદેવને એ મોટી પરિષદમાં યાવત્ ધર્મકથા સંપૂર્ણ કહી. (૧૧૬). “ હે કામદેવ” એ પ્રમાણે સંબોધન કરીને શ્રમણ ભગવાન મહાવીર કામદેવ શ્રાવકને કહેવા લાગ્યા–“કામદેવ ! પૂર્વરાત્રિના બીજા સમયમાં એક દેવતા તમારી સામે પ્રકટ થયે હતે. એ દેવતાએ એક વિશાળ મહાન દિવ્ય પિશાચના રૂપની વિક્રિયા કરી હતી. વિક્રિયા કરીને ક્રોધિત થતાં એક મોટી નીલ કમળ જેવી શ્યામવર્ણની યાવત તલવાર લઈને તમને એમ કહેવા લાગે:-“અરે કામદેવ ! યાવત્ જીવનને નષ્ટ કરી નાંખીશ” ત્યારે તમે દેવના એવા કથન છતાં પણ નિડર થઈ યાવત્ વિચારી રહ્યા. એ પ્રમાણે ત્રણે ઉપસર્ગ વર્ણન રહિત સમજી લેવું. પછી દેવ પાછો ચાલ્યા ગયે. કેમ કામદેવ ! એ વાત બરાબર છેને?” કામદેવે કહ્યું, “હા, ભગવાન! તે બરાબર છે.” (૧૧૭).
“આ ” એ પ્રમાણે ઘણુ શ્રમણ નિર્ગથ અને નિર્ચથીઓને સંબોધન કરીને ભગવાન મહાવીર કહેવા લાગ્યા, “આર્ય ! ઘરમાં રહેનારા ગૃહસ્થ શ્રાવક દિવ્ય; માનુષ અને તિર્યંચ સંબંધી ઉપસર્ગોને સમ્યફ પ્રકારે સહન કરે છે, યાવત ધ્યાનનિષ્ઠ વિચરે છે. હે આર્ય! દ્વાદશાંગ ગણિપિટક બાર અંગરૂપી આચાર્યની પેટી) ના ધારક શ્રમણ
નિએ તે એવા ઉપસર્ગ સહન કરવામાં હંમેશાં સમર્થ (મજબૂત) રહેવું જ જોઈએ.” (૧૧૮)
શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની એ વાત તેણે વિનયપૂર્વક “તાત્તિ” (તત્તિ) કહીને સ્વીકારી. (૧૧૯) પછી કામદેવ શ્રાવકે હર્ષિત થઈને યાવત શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને પ્રશ્ન પૂછયા અને પ્રશ્નો પૂછીને એનો અર્થ ગ્રહણ કર્યો. અથ ગ્રહણ કરીને જ્યાંથી આવ્યા હતા ત્યાં ચાલ્યા ગયે. (૧૨૦) પછી કોઈ સમયે શ્રમણ
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૧૦૧
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન મહાવીર ચંપાથી બહાર પધાર્યાં અને દેશેદેશ વિહાર કરવા લાગ્યા. (૧૨૧) કામદેવ શ્રાવક પહેલી પડિમા અંગીકાર કરીને વિચરવા લાગ્યા. (૧૨૨). પછી કામદેવ શ્રાવક ઘણાં શીલ, વ્રત, આદિથી આત્માને ભાવિત (સંસ્કારયુકત) કરીને વીસ વષઁ સુધી શ્રાવક પર્યાય પાળી, અગીઆરે ડિમાને સારી રીતે કાયાથી સ્પર્શ કરી, માસિકી (એક માસની) સલેખનાથી આત્માને જૂષિત (સેવિત) કરી, સાઠ ભકત (ભાજન) અનશન દ્વાશ ત્યાગ કરી, આલેચના પ્રતિક્રમણ કરી, સમાધિને પ્રાપ્ત થતા કાળ સમયે કાળ કરી સૌધ કલ્પમાં, સૌધર્માવત"સક મહા વિમાનના ઉત્તર-પૂર્વભાગ (ઈશાન કાણુ) ના અરૂણુાભ નામક વિમાનમાં દેવરૂપે ઉત્પન્ન થયું. ત્યાં કાઇ કાઇ દેવની ચાર પાળ્યે પમની સ્થિતિ અતાવી છે. કામદેવ દેવની પશુ ત્યાં ચાર પળ્યેાપમની સ્થિતિ છે. (૧૨૩).
ગૌતમ સ્વામી એલ્યાઃ ‘ભગવન્ ! કામદેવ દેવતા એ દેવલેાકથી આયુ, ભવ અને સ્થિતિને ક્ષય કરીને પછી દેવ પય છેાડી કયાં જશે ? કયાં ઉત્પન્ન થશે ?” ભગવાન મેલ્યા: “ ગોતમ મહાવિદે ક્ષેત્રમાં સિદ્ધ થશે.” (૧૨૪).
સાતમા ઉપાસકદશાંગસૂત્રના બીજા કામદેવ અધ્યયનના ગુજરાતી ભાષાનુવાદ સમાપ્ત. (૨)
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૧૦૨
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચુલની પિતા ગાથાપતિ કા વર્ણન
ત્રીજું અધ્યયન. હવે ત્રીજું અધ્યયન કહીએ છીએ.—
ટીશાથે-“લેવો તદ્દન” ઇત્યાદિ પ્રથમ દ્વિતીય અધ્યયનની પેઠે ત્રીજા અધ્યયનના પણુ પ્રારંભ સુધર્માસ્વામી પ્રત્યે જમ્મૂસ્વામીના પ્રશ્નથી થા છે. હે જખૂ! એ કાળે, એ સમયે વારાસણી ( બનારસ ) નગરી, કેષ્ટક ચૈત્ય અને જિતશત્રુ રાજા હતે. (૧૨૫) એ બનારસ નગરીમાં ચુલનીપિત નામક ગાથાપતિ રહેતા હતા. એ સર્વે પ્રકારે સંપન્ન યાવત્ અરિભૂત (અજેય) હતા. શ્યામા તેની ભા હતી. આઠ કરોડ સાનૈયા નિધાન (ખજાનામાં) રાખ્યા હતા, આઠે કરોડ વ્યાપારમાં લગાડયા હતા, અને આઠ કરેડ પ્રવિસ્તર (લેશુ–દેશ)માં રકેલા હતા. દસ હજાર ગાયોનું એક ગોકુળના હિસાબે આ ગેાકુળ હતાં, અર્થાત્ એંશી હજાર ગેાવનાં પશુઓ હતાં. તે આનંદની પેંઠે રાજા ઇશ્વર આદિના આધાર ચાવતું સ કર્મના વર્ષીક હતા. મહાવીર સ્વામી પધાર્યાં, પરિષદ નીકળી. ચુલનીપિતા પશુ આનંદ શ્રાવકની પેઠે નીકળ્યો અને એજ રીતે તેણે ગૃહસ્થપના સ્વીકાર કર્યાં. ગૌતમે પૂછ્યું. ખાકીનું બધુ સ્થન કામદેવની પેઠે સમજવું. યાવત પાષધશાળામાં બ્રહ્મચારી રહીને શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની સમીપની ધ પ્રજ્ઞપ્તિ સ્વીકારી વિચરત હતા. (૧૨૬) પછી ચુલનીપિતા શ્રાવકની સામે રાત્રિના પાછલા સમયમાં એક દેવ પ્રકટ થયા. (૧૨૭).
દેવકૃત ઉપસર્ગ કા વર્ણન
ટીજાય-તેર્ ળ સે’ઇત્યાદિ એ દેવ નીલકમલ જેવી ચાવત તલ્વાર લઇને ચુલનીપિતા શ્રાવક પ્રતિ ખેલ્યો: “ુ ચુલનીપિતા શ્રાવક! ( કામદેવની પેઠે સમજી લેવું ) યાવત્ શીલ આદિના ભંગ નહિં કરે, તે તારા માટા પુત્રને ઘેરથી લાવીશ અને તારી સામે તેને ઘાત કરીશ. તેને ઘાત કરીને હું શૂળીમાં પરાવી પશ્ચાવવાને ચેાગ્ય માંસના ત્રણ ખંડ કરીશ, અને ખંડ કરી આંધણુભરી કઢાઇમાં ઉકાળીશ. પછી માંસ અને લેાહી તારા શરીર પર એ પ્રમાણે સીંચીશ કે જેથી તું અત્યંત દુ:ખની પીડાથી પીડિત થઈને અકાળે જ મરણુ પામીશ, (૧૨૮). ચુલનીપિતા શ્રમણેઃપાસક દેવતાનું આવું કથન સાંભળીને પણ નિર્ભય યાવતા વિચરી રહ્યો. (૧૨૯). પછી દેવે ચુલનીપિતા શ્રાવકને નિર્ભય યાવત જોયો અને ખીજીવાર તથા ત્રીજીવાર તેને આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યાઃ · હું શ્રાવક ચુલનીપિતા !” ઇત્યાદિ પૂર્વોકત પ્રકારે ધમકી આપી, પણ ચુલનીપિતા શ્રાવક ભયભીત થયે નહિ, ચાવત એમ ને એમજ વિચરી રહ્યો. (૧૩૦) એટલે દેવ ક્રોધિત થષ્ટ્રને ચુલનીપિતા
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૧૦૩
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકના મોટા પુત્રને ઘેરથી લઈ આવ્યો, અને તેની સમીપે જ તેના પુત્રને ઘાત કરવા લાગ્યા. ઘાત કરીને માંસના ત્રણ ટુકડા કર્યા, આંધણ ચડાવેલી કડાઈમાં ઉકાળ્યા અને પછી ચુલની પિતા શ્રાવકના શરીર પર માંસ અને લેહી સીંચવા (છાંટવા) લાગે. (૧૩૧). ચુલની પિતાએ એ અસહ્ય વેદના સહન કરી. (૧૩૨).
ત્યારે પણ દેવે ચુલની પિતાને નિર્ભય યાવત જોયો, એટલે બીજી અને ત્રીજીવાર પણ ચુલનીપિતા શ્રાવકને કહ્યું: હે ચુલની પિતા શ્રાવક! અરે અનિષ્ટના કામી! યાવત્ તું શીલ આદિને ભંગ નહિ કરે તે હું આજ તારા મધ્યમ (વચેટ) પુત્રને ઘેરથી લઈ આવીશ અને તારી સામે તેને ઘાત કરીશ. મેટા પુત્રના સંબંધમાં જેવું કહ્યું હતું તેવું જ કહ્યું અને કર્યું. એ જ પ્રમાણે ત્રીજા નાના છોકરાના સંબંધમાં પણ કહ્યું અને કર્યું તે પણ ચુલનીપિતા શ્રાવકે યાવત અસહ્ય વેદના સહન કરી. (૧૩૩) એટલે દેવે ચોથી વાર ચુલનીપિતાને કહ્યું: “હે ચુલની પિતા શ્રમણોપાસક! અનિષ્ટના કામી ! જે તું યાવત ભંગ નહિ કરે તે આજે તારી પૂજ્ય હઈને દેવતાસ્વરૂપ, સદુપદેશ આપનારી અને હિતચિંતક હેઈને ગુરૂ ત્થા જન્મ દેનારી હેઈને જનની, ગર્ભ ધારણ લાલનપાલન આદિ દુષ્કરમાં દુષ્કર કાર્ય કરનારી માતા ભદ્રા સાર્થવાહી છે, તેને તારા ઘેરથી લાવું છું અને તારી સામે જ તેના પ્રાણું લઉં છું. પ્રાણ લઈને તેના માંસના ત્રણ ટુકડા કરી આંધણભરી કઢાઈમાં ઉકાળીશ અને તારા શરીર પર તે માંસ અને લેહી છાંટીશ. જેથી તે અત્યંત દુઃખી થઈને અકાળે જ મૃત્યુને પામીશ (૧૩૪) દેવે એમ કહા. છતાં ચુલનીપિતા શ્રાવક નિર્ભય ચાવત વિચરી રહ્યો. (૧૩૫). દેવતાએ તેને નિર્ભય રહેલે જોઈને બીજીવાર અને ત્રીજીવાર પણ એમજ કહ્યું કે “અહે ચુલનીપિતા શ્રાવક! એ પ્રમાણે યાવત તું માયે જશે.” (૧૩૬) દેવે બીજીવાર અને ત્રીજીવાર પણ કહ્યું એટલે ચુલનીપિતા શ્રાવક એ પ્રમાણે વિચારવા લાગ્યું કે “અહે! આ પુરૂષ અનાર્ય છે, તેની બુદ્ધિ અનાર્ય છે, એ અનાર્ય–પાપ-કર્મોનું આચરણ કરે છે. તેણે મારા મોટા પુત્રને ઘેરથી ઉપાડી લાવી મારી સામે તેને મારી નાખે. (એ પ્રમાણે દેવે જે જે કર્યું તે બધું તે વિચારવા લાગે) પછી મારા શરીર પર માંસલેહી છાંટયાં, તે પછી મારા વચેટ પુત્રને તે લાવ્યો યાવત્ મારા શરીર પર માંસ અને લેહીં છાંટ્યાં, તે પછી મારા નાના પુત્રને ઘેરથી લાવી ચાવત લેહી મારા શરીરે છાંટયું. એટલાથી પણ તેને સંતોષ ન થયું. હવે તે મારી દેવતાસ્વરૂપ અને ગુરૂસ્વરૂપ જનના, મારે માટે કઠેરમાં કઠેર કષ્ટ સહન કરનારી માતા ભદ્રા સાર્થવાહી છે તેને પણ ઘેરથી લાવી મારી સમીપે મારી નાંખવા ઈચ્છે છે, હવે મારે એ પુરૂષને પકડી લે એજ ઠીક છે.”
એમ વિચાર કરીને તે ઉઠ, પરંતુ તે દેવતા આકાશમાં ઉડી ગયે, ચુલનીપિતાએ એક થાંભલાને પકડી લીધે અને જોરથી ચીસ નાંખી. (૧૩૭) ભદ્રા સાર્થવાહી એ ચીસ સાંભળી સમજીને જે બાજુએ ચુલની પિતા શ્રાવક હતું તે બાજુએ આવી અને ચુલની પિતા શ્રાવકને કહેવા લાગી: “બેટા! તેં એમ જોરથી કેમ ચીસ પાડી?” (૧૩૮). ચુલની પિતા શ્રાવક પિતાની માતા ભદ્રા સાર્થવાહને કહેવા લાગ્યા
હે મા! શી ખબર, કેઈ પુરૂષ ક્રોધિત થઈને એક મેટી નીલી તલવાર લઈને મને કહેવા લાગ્યુઃ “હે ચુલનીપિતા શ્રાવક! અનિષ્ટના કામી! જે તું શીલાદિને ત્યાગ નહિ કરે તે યાવત મારી નાંખીશ.” (૧૩૯). તેના એવા કથનથી હું ભયભીત ન થતાં
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૧૦૪
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
k
વિચરી રહ્યો છું. (૧૪૦). એમ મને નિર્ભય વિચરતા જોઇ, તેણે ખીજી—ત્રીજીવાર ફરીથી એમ કહ્યું હું ‘ડે ચુલનીપિતા શ્રમણાપાસક! (પહેલાંની પેઠે) યાવત શરીર પર માંસ-લેાહી છાંટયાં (૧૪૧). મે એ અસહ્ય વેદનાને સહી લીધી. એ પ્રમાણે બધુ કહ્યું ; યાવત નાના પુત્રને મારી નાંખ્યું અને મારા શરીર પર લેહી અને માંસ છાંટયું. મેં એ અસહ્ય વેદનાને સહી લીધી, (૧૪૨) તેણે મને નિ ય જોયા એટલે ચેાથીવાર મેળ્યેઃ 'હું ચુલનીપિતા શ્રાવક! અનિષ્ટના કામી। યાવત તુ શિલાદિન ભંગ નથી કરતા તે જે આ તારી માતા દેવ-ગુરૂ સ્વરૂપ છે યાવતા તુ મરી જઇશ. (૧૪૩), તેણે એમ કહ્યું છતાં પણ હું નિર્ભય રહ્યો. (૧૪૪). પછી તેણે શ્રીજી—ત્રીજીવાર પણ મને એમજ કહ્યુ કે ચુલનીપિતા શ્રાવક ! આજ યાવત માર્યાં જઇશ.” (૧૪૫). એણે બીજી—ગીજીવાર એવું કહેતાં મને એવા વિચાર આવ્યા કે “આ અના પુરૂષ છે, તેની બુદ્ધિ પણ મનાય છે, તેથી તે અનાર્ય આચરણ કરે છે, એણે મારા મેટા, વચેટ અને નાના પુત્રને મારી નાંખ્યા, તેમનાં માંસ–àાહી મારા શરીરે છાંટયાં, હવે તે માતાને (તમને) પણ મારી સામે લાવી મારી નાખવાની ઇચ્છા કરે છે, માટે એને પકડી લેવા એ જ ઠીક છે, એમ વિચારીને હું ઉઠયે, ત્યાં તે આકાશમાં ઉડી ગયે, મેં થાંભલા પકડી લીધે અને જોરથી ચીસ પાડી, (૧૪૬) પછી ભદ્રા સાÖવાહી ચુલનીપિતાને કહેવા લાગી : કાઈપણ પુરુષ એકક પુત્રને ઘેરથી લાળ્યેા નથી, તારી સમીપે એકજૅને મા નથી; કેાઇ પુરૂષ તને આ ઉપસર્ગ કર્યાં છે. તે એક ભયંકર ઘટના જોઈ છે. હવે કષાયના ઉદયથી ચલિતચિત્ત થઇને એ પુરૂષને મારવાની પ્રવૃત્તિ થઈ. એ ઘાતની પ્રવૃત્તિથી સ્થૂલ-પ્રાણાતિપાત-વિરમણ વ્રત અને પાષધવ્રતના ભગ થયે. અગર જો કેાઈ એમ કહે કે શ્રાવકને તે નિરપરાધી પ્રાણીની હિંસાના ત્યાગ હાય છે, અને તે તા સાપરાધી હતા, તે એ કહેવું ખરાખર નથી, કારણકે શ્રાવકને તે પાષધવ્રતમાં સાંપરાધી અને નિરપરાધી બેઉને મારવાના ત્યાગ ડ્રાય છે, એટલા માટે, હે પુત્ર! આ સ્થાન (વિષય) ની તુ આàાચના કર, પ્રતિક્રમણ કર પાતાની અને ગુરૂની સાક્ષીથી નિન્દા-ગાં કર, તદ્વિષયક પરિણામાના અનુખ ધાને કાપ, અતિચારના મેલને દૂર કરીને, આત્માને શુદ્ધ કર, સન્મુખ ઉઠ અને યથાયેગ્ય તપકરૂપ પ્રાયશ્ચિત્તના સ્વીકાર કર” (૧૪૭)
..
ચુલનીપિતા કે સ્વર્ગવાસ કા વર્ણન
ટીન્નાર્થ-‘તદ્ ન છે. જીજળી ' ત્યાદિ પછી ચુલનીપિતા શ્રાવકે માતાની વાત ‘તત્તિ’ (બરાબર છે) એમ કહીને વિનયપૂર્વક સ્વીકારી. પછી એ વિષયની આલેચના કરી યાવત તપકના સ્વીકાર કર્યાં (૧૪૮) પછી ચુલનીપિતા શ્રાવક, શ્રાવકની પહેલી પડિમાનેા સ્વીકાર કરીને વિચરવા લાગ્યા. પહેલી ઉપાસકડિયાને યથાસૂત્ર (સુત્રાકત-વિધિપૂ`ક) આનંદની પેઠે યાવંત અગીઆરે પ્રતિમાઓનું પાલન કર્યુ. (૧૪૯). એ ઉદાર કૃત્યથી ચુલનીપિતા કામદેવની પેઠે સૌધ કલ્પમાં સૌધર્માવત’સકના ઉત્તરપૂર્વ (ઈશાન કાણુ)ના અરૂણાભ વિમાનમાં દેવરૂપે ઉત્પન્ન થયા. ત્યાં ચાર પલ્યોપમની તેની સ્થિતિ કહી છે. એ (ચુલનીતિાદેવ) મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં સિદ્ધ થશે. નિક્ષેપ-ઉપસંહાર પૂર્વવત. (૧૫૦).
ઇતિ શ્રી ઉપાસકદશાંગસૂત્રના ત્રીજા અધ્યયનની અગારસજીવની વ્યાખ્યાના ગુજરાતી-ભાષાનુવાદ સમાપ્ત (૩)
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૧૦૫
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
દેવકૃત ઉપસર્ગ કા વર્ણન
ચેથું અધ્યયન. હવે ચેથા અધ્યયનને પ્રારંભ કરીએ છીએ –
દીક્ષાર્થ– “જેવો ” ઈત્યાદિ (૧૫૧ થી ૧૫૭)
ઉલ્લેપ–જબૂ સ્વામીએ કહ્યું: “ભગવન! શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામીએ ચેથા અધ્યયનને શો અર્થ કહ્યો છે ?”
સુધર્મા સ્વામીએ ઉત્તર આપે – જંબૂ! એ કાળે. એ સમયે બનારસ નામની નગરી હતી. કચ્છક ચિંત્ય હતું. જિતશત્રુ રાજા હર્તા. સુરદેવ ગાથા પતિ હતું. તે સર્વ પ્રકારે સંપન્ન યાવત્ અજેય હતે. છ કરોડ સોનેયા તેના ખજાનામાં હતા, છ કરેડ વ્યાપારમાં કયા હતા અને છ કરેડ પ્રાવસ્તર (લેણદેણ) માં લગાડયા હતા, તેની પાસે છ ગોકુળ અર્થાત ૬૦ સાઈઠ હજાર વર્ગના પશુઓ હતાં. ધન્યા નામની ભાર્યા હતી. શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામી સમસર્યા. સુરાદેવ આનંદની પેઠે ગયે અને તેણે ગૃહસ્થ ધર્મને સ્વીકાર કર્યો. તે કામદેવની પેઠે યાવત શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની સમીપની ધર્મપ્રજ્ઞપ્તિ સ્વીકારી વિચારવા લાગ્યા. (૧૫૧) ત્યારપછી સુરાદેવ શ્રાવકની સામે પૂર્વરાત્રિના અપર સમયમાં એક દેવતા પ્રકટ થયે. એ દેવતા નીલકમલના જેવી યાવત તલવાર લઈને સુરાદેવ શ્રમણોપાસકને કહેવા લાગેઃ “અરે સુરાદેવ શ્રાવક! હે મૃત્યના કામી ! જે તું શીલ આદિને યાવત ભંગ નહિ કરે તે તારા મેટા પુત્રને ઘેરથી લાવું છું અને તારી સમીપે જ તેને ઘાત કરું છું. તેને મારીને તેના માંસના પાંચ ટુકડા કરીશ અને આંધણથી ભરેલી કડાઈમાં ઉકાળીશ; પછી તારા શરીર પર એ માસ અને લેહ છાંટીશ, જેથી તું અકાળે જ જીવન ગુમાવી બેસીશ” એ પ્રમાણે વચ્ચેટ અને સૌથી નાના પુત્રને માટે પણ કહ્યું. સુરદેવ નિર્ભયજ રહ્યો એટલે ક્રમશઃ તે દેવ તેના પુત્રને લાવ્યા, તેમને મારી નાંખ્યા અને પ્રત્યકના માંસના પાંચ ટુકડા કરી પ્રત્યકના લાહી–માંસને સુરાદેવના શરીર પર છાંટયાં, (૧૨) દેવતાએ જ્યારે જોયું કે સુરાદેવ હજી પણ ભયભીત નથી થયે, ત્યારે ચોથીવાર તે બેલ્યા- “અરે સુરદેવ શ્રાવક! મૃત્યુના કામી! જે તું યાવત શાલ આદિને પરિત્યાગ નહિં કરે તે તારા શરીરમાં એક સાથે (૧) શ્વાસ, (૨) કાસ, (૩) જવર, (૪) દાહ, (૫) કુક્ષિલ (૬) ભગંદર (૭) અર્શ (હરસ-મસા), (૮) અજીર્ણ, (૯) દષ્ટિગ, (૧૦) મસ્તકશૂલ, (૧૧) અરૂચિ, (૧૨) અક્ષિવેદના, (૧૩) કર્ણવેદના, (૧૪) ખસ-ખુજલી, (૧૫) ઉદરરોગ, અને (૧૬) કઢ, એ સેળ રેગ (જ્વરાદિ) અને આતંક (ફૂલ-આદિ) નાંખીશ, જેથી તું તરફડીને પ્રાણ છેડીશ. (૧૫૩) તેથી પણ સુરાદેવ ભયભીત ન થતાં વિચરી રહ્યો. દેવતાએ એ પ્રમાણે બીજી અને ત્રીજીવાર પણ કહ્યું. (૧૫૪). એ પ્રમાણે દેવતાએ બે ત્રણ વાર કહેતાં સુરદેવ શ્રાવકના મનમાં એ વિચાર આવ્યું કે “આ અનાર્ય પુરૂષ છે, અનાર્ય બુદ્ધિવાળે છે, એટલે તે આચરણ પણ અનાર્ય જ કરે છે, તેણે મારા મેટા, વચ્ચેટ અને નાના પુત્રને મારી નાંખ્યાં, તેનાં માંસ-લેહી મારા શરીરે છાંટયાં, હવે મારા શરીરમાં સોળ રેગ તે નાંખવા ઇચ્છે છે માટે તેને પકડી લે એજ ઠીક છે.” એમ વિચારી સુરદેવ ઉઠયે, અને દેવતા આકાશમાં વિલીન
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૧૦૬
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
થઈ ગયે. સુરદેવના હાથમાં એક થાંભલે આવા ગયા. તે એને પકડીને મોટા જોરથી બૂમ પાડવા લાગે, (૧૫૫). તેની પત્ની ધન્યા તે સાંભળીને સુરદેવ શ્રાવકની સમીપે દોડી આવી અને બોલી: “દેવાનુપ્રિય તમે આટલા જોરથી બૂમ કેમ પાડી?” (૧૫૬). સુરદેવ શ્રાવક ધન્યાને કહેવા લાગ્યઃ “દેવાનુપ્રિયે! કઈ અનાર્ય પુરૂષ ઈત્યાદિ.” બધી વાત કહી કે જે પ્રમાણે ચલનીપિતાએ પિતાની માતાને કહી હતી, ધન્યા બેલી:- “દેવાનુપ્રિય! કશુંય થયું નથી; મેટા વચ્ચેટ કે નાના પુત્રને કેઈએ મારી નાંખ્યા નથી, તેમજ આપના શરીરમાં કોઈ ગાતક પણ નાંખતું નથી, પરન્તુ કઈ પુરૂષ આપને ઉપસર્ગ કરી રહ્યો છે.” પછી તેણે તેને બધી વાત કહી કે જે ભદ્રાએ ચુલનીપિતાને કહી હતી. બાકી બધું પૂર્વવત્ર યાવત્ છેવટે સુરદેવ સૌધર્મ કલ્પમાં અરૂણકાન્ત વિમાનમાં ઉત્પન્ન થયે ત્યાં તેની ચાર પાપમની સ્થિતિ છે. તે મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં સિદ્ધ થશે. (૧૫૭).
નિક્ષેપ-છેવટે શ્રી સુધર્માસ્વામીએ કહ્યું: “હે જ બૂ! મેં શ્રી મહાવીર સ્વામી પાસેથી જે પ્રમાણે સાંભળ્યું છે તે પ્રમાણે મેં તને કહ્યું છે.”
ઇતિ શ્રી ઉપાસકદશાંગ સૂત્રના ચોથા અધ્યયનની અગારસંજીવની ટીકાના ગુજરાતી-ભાષાનુવાદ સમાપ્ત, (૪)
દેવકૃત ઉપસર્ગ કા વર્ણન
પાંચમું અધ્યયન, હવે પાંચમા અધ્યયનને પ્રારંભ કરીએ છીએ –
ટીકાથ-“જો મરણ” ઈત્યાદિ (૧૫૮ થી ૧૬૫) ઉલ્લે૫–જખ્ખ સ્વામી કહે છે – ભગવન! પાંચમા અધ્યયનને અર્થ શું છે? સુધર્માસ્વામી કહે છે. એ કાળે એ સમયે આલલિકા નામની નગરી હતી. શખવન, ઉદ્યાન જિતશત્રુ રાજા અને શુદ્રશતક ગાથાપતિ હતે. તે આલ્ય યાવત્ છ-છ કરેડ સેનયા ખજાના આદિમાં રાખતા હતા. તેને છ કુળ અથત છેહજાર ગોવર્ગનાં પશુએ હતાં. બહુલા નામની ભાર્યા હતી. શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સમસર્યાં. સુદશતકે આનંદની પેઠે ગૃહસ્થ ધર્મને સ્વીકાર કર્યો. ઘોષ કથા કામદવની સમાન છે, યાવત ધર્મપ્રજ્ઞપ્તિને સ્વીકાર કરી વિચારવા લાગ્યું. (૧૫૮). પછી મુદ્રશતક શ્રાવકની સામે, પૂર્વરાત્રિના પ્રથમ પ્રહરમાં અને અપરાત્રીના પાછલા પ્રહરમાં અપર સમયમાં એક દેવતા યાવતું તલવાર લઈ પ્રકટ થયા અને બેઃ “હે શુદ્ધશતક શ્રાવક! જે તું શીલ આદિને ભંગ નહિ કરે, તે તારા મેટા પુત્રને આજ ઘેરથી લાવું છું, એ ઉપરાંત જે વાત ચુલની પિતાને કહી હતી તે બધી વાત દેવે ક્ષુદ્રશતકને કહી વિશેષતા એટલી છે કે પ્રત્યેક પુત્રના માંસના. સાત-સાત ખંડ કરીને તેને શરીરે તેમનાં લેહી–માંસ
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૧૦૭
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
છાંટવાનું કહ્યું. (૧૫૯) એ સુશતક શ્રાવક યાવત જેમ ને તેમ વિચરી રહ્યો. (૧૬૦). પછી દેવશુદ્ધશતક શ્રાવકને ચોથી વાર કહેવા લાગ્યું -“હે શુદ્ધશતક શ્રાવક ! જે તું શીલ વ્રતઆદિને ભગ નહિ કરે, તે જે તારા છ કરેડ સેનેયા ખજાનામાં રાખેલા છે, છે કરોડ વેપારમાં રાખ્યા છે અને છ કરોડ લેણ-દેણમાં રોકયા છે, તે બધા ઘરમાંથી લઈશ અને આલલિકા નગરીના સંધાટક તથા ચતુષ્પથ (ક) પર બધી જગ્યાએ વિરી નાખીશ, જેથી તું અત્યંત દુઃખિત થઈને અકાળે જ મૃત્યુ પામીશ” (૧૦૧). દેવતાએ એટલું કહ્યું તેપણુ યુદ્ધશતક નિર્ભય યાવત વિચરી રહ્યો (૧૬૨). દેવતાએ ક્ષુદ્રશતકને નિર્ભય યાવત્ જોઈને બીજી અને ત્રીજીવાર એવું કહ્યું, યાવત્ મરી જઈશ. (૧૬૩). બે ત્રણ વાર કહેતાં ક્ષુદ્રશતક શ્રાવકના મનમાં આ પ્રમાણે વિચાર આવ્યાઃ “અહે! આ અનાર્ય પુરૂષ છે.” ઈત્યાદિ ચુલનીપિતાની પેઠે વિચાર કરવા લાગે - યાવત “તેણે નાના પુત્ર સુદ્ધાંતને મારી નાંખે, મારા શરીરે માંસ-લેહી છાંટયું, અને તેથી પણ તેને શનિ ન થઈ એટલે હવે છ કરોડ ખજાનામાં રાખેલા. છ કરોડ વેપારમાં લગાડેલા અને છ કરોડ લેણ-દેણમાં રોકેલા. સેનીયા ઘરમાંથી લઈ જઈને આલભિકા નગરીના સંઘાટક યાવતુ એક આદિમાં વેરી નાંખવા ઈચ્છે છે, માટે આ પુરૂષને પકડી લે એજ ઠીક છે.” એમ વિચારીને તે સુરાદેવની પેઠે ઉઠ. પૂર્વોક્ત રીતે તેની સ્ત્રીએ તેને બૂમ પાડવાનું કારણ પૂછયું અને એ પ્રમાણે ક્ષુદ્રશતકે બધે વૃત્તાંત કહ્યો. (૧૬૪) શેષ બધું ચુલની પિતાની પેઠે જણવું, યાવત્ એ સીધમ કલ્પમાં અરૂણસિદ્ધ વિમાનમાં ઉત્પન્ન થયે. ત્યાં તેની ચાર પલ્યોપમની સ્થિતિ છે. શેષ પૂર્વવત, યાવત મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં સિદ્ધથશે (૧૯૫).
નિક્ષેપ-અંતમાં શ્રી સુધર્મા સ્વામી બેત્યાહે જબૂ! મેં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર પાસેથી જેવું સાંભળ્યું તેવું તને સંભળાવ્યું છે.
સાતમા અંગ શ્રી ઉપાસક દશાના પાંચમા અધ્યયનને
ગુજરાતી-ભાષાનુવાદ સમાપ્ત (૫)
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૧૦૮
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
કુડકોલિક શ્રાવક ઓર દેવ કે પ્રશ્નોત્તર કા વર્ણન
છ8 અધ્યયન. હવે છઠું અધ્યયન કહીએ છીએ. ટાર્ગે-“છ” ત્યાદિ (૧૯૬ થી ૧૬૯)
ઉલ્લેપ-પૂર્વવત-હે જંબૂ! એ કાળે એ સમયે કાંપિયપુર નગર, સહસ્સામ્રવન ઉદ્યાન, જિતશત્રુ રાજા, કંડકૌલિક ગાથાપતિ, પૂષા ભાયી હતી. કંડકૌલિક ગાથાપતિ પાસે છ કરેડ સેનૈયા ખજાનામાં હતા, છ કરોડ વેપારમાં અને છ કરોડ લેણ-દેણમાં શક્યા હતા. તેની પાસે છે ગેકુળ હતા. મહાવીર સ્વામી પધાર્યા. આનંદની પેઠે કુંડકૌલિકે ગૃહસ્થ ધર્મને સ્વીકાર કર્યો, ચાવત શ્રમણ નિગ્રંથને ભકત પાનને પ્રતિલાભ કરાવતે વિચરતે હતો (૧૬૬). એક સમયની વાત છે કે જ્યારે પૂર્વાપરોઢ (બાર)ને સમયે અશોકવનરાજિમાં પૃથિવીશિલાપટ્ટકની તરફ કંડકૌલિક શ્રાવક આ અને તેણે પોતાના નામવાળી વીંટી તથા ઉત્તરાયણ વસ્ત્ર (ખેસ ઉતારી શિલાપર મૂક્યાં. પછી શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની સમીપની ધર્મપ્રજ્ઞપ્તિ સ્વીકારીને વિચારવા લાગે. (૧૬૭) પછી તેની સમીપે એક દેવ પ્રકટ થશે. (૧૬૮) તેણે નામવાળી વીટી અને ખેસ શિલા પરથી ઉઠાવી લીધા અને નાની નાની ઘંટડીઓવાળા ઉત્તમ વસ્ત્ર ધારણ કરીને આકાશમાં રહી કુંડકૌલિક શ્રાવક પ્રતિ બેઃ “અરે કંડકૌલિક શ્રાવક ! હે દેવાનુપ્રિય ! મંખલિપુત્ર ગોશાળની ધર્મપ્રજ્ઞપ્તિ સુંદર હિતકર છે. તેમાં ઉત્થાન (ઉઠવું) કર્મ (ગમનાગમનાદિ ક્રિયાઓ), બલ (શારીરિક શકિત) વીર્ય (આત્માનું તેજ), પુરૂષકાર (રૂષ), પરાક્રમ (પ્રચંડ પુરૂષાર્થ, એમાંની કોઈ પણ વસ્તુ નથી, સર્વ પદાર્થ નિયત (ભાગ્યને ભરેસે) છે. અને શ્રમણ ભગવાન મહાવિરની ધર્મપ્રજ્ઞપ્તિ સાચી નથી, કારણ કે તેમાં ઉત્થાન યાવત પરાક્રમ છે અને બધા (કેઈપણ) પદાર્થ ભાગ્યકૃત નથી.
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૧૦૯
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાગ્ય પુરૂષાર્થ ચર્ચા
મૂળ પાઠમાં ઉત્થાન આદિ પ્રત્યેકની સાથે “વા” શબ્દ છે તે વિકલ્પાથે છે, અને ‘તિ' શબ્દ સ્વેકિત ઉત્થાનાદિના સંગ્રહને માટે છે, અર્થાત્ એમાંનું અસ્તિત્વ નથી. તાત્પર્ય એ છે કે ઉત્થાન આદિ, જીવને કાર્યનાં સાધક નથી હેાતા, કારણ કે ઉત્થાન આદિ હાવા છતાં પણુ કાઇ કાઈ કાર્ય સિદ્ધ નથી થતા અને કોઇ કાઇ વાર એ ન હેાવા છતાં પણ કાર્ય સિદ્ધ થઈ જાય છે તેટલા માટે સુખ દુ:ખ બધા પદાર્થં ભાગ્યને અધીન છે. માટે સુખ-દુઃખનું કારણ ઉત્થાન આદિ ન માનતાં નિયતિ (થવા કાળ હતુ` માટે થયુ એમ)જ માનવી જોઈએ. જો ઉત્થાન આદિથી કાર્યાં સિદ્ધ થતાં હાત તા ખધાય પુરૂષાર્થ કરનારાઓને સફળતા પ્રાપ્ત થતી હાત, પરન્તુ એમ જોવામાં આવતુ નથી. કાઇ કાઈને પ્રવૃત્તિ ન કરવા છતાં પણું ફળ મળી જાય છે અને કોઇ ને પ્રવૃત્તિ કરવાં છતાં પણ ફળ નથી મળતું.
હવે બીજી વાત સાંભળેા. આપ કહેા છેકે પુરુષાર્થથી ફળ મળે છે. જો એ વાત સાચી હોય તેા ગાવાળ, હુળવાળા, બાળક આદિ પ્રત્યેકને સમાન સુખ યા દુ:ખની પ્રાપ્તિ થવી જોઇએ, કારણકે બધામાં સમાનરૂપે પુરૂષા વિદ્યમન છે; પરંતુ એમ નથી થતુ, બધાને સરખું ફળ નથી પ્રાપ્ત થતું. રાજાની સેવા વગેરેમાં લાગેલા એવા કોઇ પુરૂષને ધનાદિની પ્રાપ્તિ થતી નથી જેવામાં આવતી, તે કાઇ કાઈ સેવા આદિ કશું ન કરતા હોવા છતાં પણ ખૂબ ધન પ્રાપ્ત કરે છે. એ પ્રમાણે મા પક્ષમાં વિસદૃશતા વિષમતા) હેાવાથી, એજ સિદ્ધાન્ત સમીચીન છે કેન્સુખ દુઃખ આદિ પુરૂષાર્થથી પેદા થતાં નથી.
શકા—વારૂ, જો સુખ-દુઃખનું કારણ પુરૂષાર્થ નથી, તેા કાળને કેમ નથી માની લેતા ? નિયતિને ક્રમ માને છે ?
સમાધાન—નહિ, કાળ પણ કારણ નથી થઈ શકતુ. કાળ એક છે. જો તેને કારણ માની લઈએ, તે તેથી એકજ કાર્ય-સુખ યા દુઃખ ઉત્પન્ન થશે, પરંતુ જગતમાં જૂદી જૂદી જાતનાં કાર્યો પ્રત્યક્ષ જોવામાં આવે છે. જો કારણ એકજ હોય છે–તેમાં ભેદ નથી હાતે તે કાર્યમાં ભેદ નથી હાતા. આકર (ભાષ્યમાં) કહ્યું છે કે “વિરૂદ્ધ ધર્માનું પ્રાપ્ત થવું અને કારણમાં ભેદ હાવા એજ ભેદ અને ભેદનું કારણ છે.” અર્થાત્ વિરૂદ્ધ ધર્માં હાવા એજ ભેદ કહેવાય છે અને તેના કારણેામાં ભેદ હાવે એજ એ પદાર્થોના ભેકને કારણ છે. અસ્તુ. કાળ એક છે, જો તે કારણુ હેત તે કાર્યોંમાં ભેદ ન હાત કાર્યમાં ભેદ છે; એટલે કાળ એ કારણ નથી. ઇશ્વર પણ સુખ દુઃખ આદિના કર્તા નથી. અગર જો તેને કર્તા માનતા હા તા ઈશ્વરને મૂર્ત માનશેા કે અમૂત્ત? જે મૃત્ત માને તે સાધારણ પુરૂષોની પેઠે એ પણ સમસ્ત જગતનાં કાર્યોના કર્તા નથી હાઇ શકતા. જો ઇશ્વરને અમૃત્ત માને તે તે આશની પેઠે નિષ્ક્રિય હાવાથી કાઇ પણ કાર્ય` કરી શકે જ નહિ
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૧૧૦
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
એજ પ્રમાણે સ્વભાવ પણ કારણ નથી; કેમકે સ્વભાવને જે પુરૂષથી ભિન્ન માનશે તો તે પુરૂષનાં અંતર્ગત સુખદુઃખને પિદ નહિ કરી શકે. જે સ્વભાવને પુરુષરૂપ જ માનશે તે પુરૂષ સમસ્ત જગતનાં કર્મોને કર્તા નહિ થઈ શકે. એ પ્રમાણે બીજાઓને પણ વિચાર કરી લે. એટલા માટે એ માન્યતા બરાબર છે કે ભાગ્યેજ સુખ-દુ:ખનું કારણ છે, બીજું કઈ નહિ. કહ્યું છે કે –
ગમે તેટલે પ્રયત્ન કરે, જે નથી થવાનું તે કદાપિ નહિ થાય, અને જે થવાનું છે તે કદાપિ નહિ ટળે. કઈ પ્રવૃત્તિ કરે યા ન કરે, નિયતિની શકિતથી સૌને શુભ અશુભ ફળ પ્રાપ્ત થાય છે. (૧).
જ કાંઈ થવાનું છે તે વિનાપ્રયને જ થઈ જાય છે જે થવાનું (નિયત) નથી, તેને માટે ગમે તેટલી ચતુરાઈથી પ્રયત્ન કરે, પણ તે નહિ થાય. એટલા માટે એ ભાગ્યે જ પૌરૂષહીન મનુષ્યને પણ સુખાદિ ફળ પ્રાપ્ત કરાવે છે. (૨)” ઈત્યાદિ (૧૬૯).
ટીવાથે-“તw it ?' ઇત્યાદિ પછી કંડકૌલિક શ્રાવકે દેવને કહ્યું–દેવ! જે મંખલિપુત્ર શૈશાલની ધર્મપ્રજ્ઞપ્તિ સમીચીન છે કે- ઉથાન નથી યાવત સર્વ પદાર્થો ભાગ્યકૃત છે, અને શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની ધર્મપ્રજ્ઞપ્તિ સમીચીન નથી કે ઉત્થાન છે યાવત બધા પદાર્થો ભાગ્યકૃત નથી, તે હે દેવતમારી એ દિવ્ય દેવ-દ્ધિ, દિવ્ય દેવ-ઘુતિ, દિવ્ય દેવાનુભાવ (અલૌકિક પ્રભાવ) કયાંથી આવ્યા? તમને કેમ પ્રાપ્ત થયાં? કેવી રીતે સામે ઉપસ્થિત થયાં? ઉત્થાન યાવત પુરૂષકાર પરાક્રમથી એ બધું પ્રાપ્ત થયું છે યા અનુત્થાનથી અકર્મથી યાવત અપુરૂષકારપરાક્રમથી પ્રાપ્ત થયું છે? (૧૦૦)
ટીજાથે-“તા સે” ઈત્યાદિ દેવ બોલ્યા- હે દેવાનુપ્રિય! મેં આ પ્રકારની દિવ્ય દેવઋદ્ધિ, અનુત્થાનથી યાવતુ અપુરુષકારપરાક્રમથી પ્રાપ્ત કરી છે થાવત સામે ઉપસ્થિત થઈ છે. (૧૭૧). કુડકૌલિક કહે છે–હે દેવ! બહુ સારૂં. જે તેં એ દિવ્ય દેવ-દ્ધિ આદિ પુરૂષાર્થ પરાક્રમ વિના પ્રાપ્ત કરી છે, તે જે જીમાં ઉત્થાન આદિ નથી જોવામાં આવતાં, એવાં વૃક્ષ પાષાણ આદિ દેવ કેમ નથી બની જતાં? અર્થાત જે દેવ-દ્ધિ પ્રાપ્ત કરવા માટે પુરુષાર્થની જરૂર નથી તે એકેન્દ્રિય આદિ બધા જીવને દેવ–દ્ધિ પ્રાપ્ત થઈ જવી જોઈએ. જે એ ત્રાદ્ધિ તને પુરુષાર્થ આદિથી પ્રાપ્ત થઈ છે, તે પછી ગેશાંલક મખલિપુત્રની “ઉત્થાન આદિ નથી, બધા પદાર્થ ભાગ્યકૃત છે” એ ધર્મપ્રજ્ઞપ્તિ સાચી છે, અને “ઉત્થાન આદિ છે યાવત પદાર્થ ભાગ્યકૃત નથી” એ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની ધર્મપ્રરૂપણા બરાબર નથી, એવું તારું કથન મિથ્યા છે, કારણકે ઉત્થાન આદિ ફળની પ્રાપ્તિમાં કારણ છે એ હું બતાવી ચૂક્યો છું. તાત્પર્ય એ છે કે પ્રત્યેક ફળની પ્રાપ્તિને માટે ક્રિયાની આવશ્યકતા છે, અને એ ક્રિયા ઉત્થાન આદિ છે; એટલે ઉત્થાન આદિ જ સુખાદિનાં પ્રતિ નિમિત્ત છે; ભાગ્ય નથી. કહ્યું છે કે- “ઉદ્યોગ કર્યા વિના તલમાંથી તેલ નીકળી શકતું નથી. જ્યાં કાંઈ સુખ આદિ ભાગ્યથી મળેલાં માલુમ પડે છે, ત્યાં પણ છેવટે ઉત્થાન આદિજ કારણ હોય છે. કહ્યું છે કે
“જેમ એક પિડાથી રથ નથી ચાલી શકતો, તેમ પુરુષાર્થ વિના દેવ (ભાગ્ય) સિદ્ધ થતું નથી. (૧)”
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૧ ૧ ૧
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાકતાલીય ન્યાયથી (સંયોગ વશ–અચાનક જ) સામે રાખેલા ખજાનાને પણ દૈવ પિતાની મેળે નથી લઈ શકતે. તેને ગ્રહણ કરવામાં પણ પુરુષાર્થની જરૂર પડે છે. (૨)”
ક્રિયા પ્રત્યેક મનુષ્યની જૂદી જૂદી હોય છે, એટલે ફળની વિચિત્રતા બરાબર રીતે સંગત થઈ જાય છે, કારણ કે કારણના ભેદથી કાર્યમાં જરૂર ભેદ પડી
કયાંક કયાંક માણસ પ્રવૃત્તિ તે કરે છે, પરંતુ ફળ પ્રાપ્ત કરી શકતું નથી, તેનું કારણ એ નથી કે પ્રવૃત્તિ ફળમાં કારણ નથી, બલકે એનું કારણ એ છે કેએ કાયને સિદ્ધ કરવાને માટે જેવા અને જેટલા પ્રયત્નની જરૂર હોય છે તે અને તેટલે પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યું હતું નથી,
અથવા કતના વ્યાપારથી યુકત નિયતિને પણ અમે કારણ માનીએ છીએ, એટલે તેનો અભાવ હોવાથી ફળની પ્રાપ્તિ થતી નથી,
એ રીતે કાળ એકાન્ત કારણ ન હોવા છતાં પણ સહકારી રૂપે કારણજ છે. ચપ, બકુલ, ગુલાબ આદિ પુષ્પ તથા ફણસ, કેરી, આદિ ફળ નિયત-નિયત કાળમાં થાય છે. જે કાળને કારણે ન માનવામાં આવે તે એ વ્યવસ્થા ન બની શકે. સહકારી માત્ર માનવાથી જગતની વિચિત્રતા પણ યુકિતયુક્ત બને છે.
ઈશ્વર પણ કર્યા છે, કારણ કે આત્મા સિવાય બીજો કોઈ વિચિત્ર ઈશ્વર નથી. આત્મા જગતમાં સર્વત્ર ઉત્પન્ન થયે-થઈ રહ્યો છે, તેથી તે વ્યાપક છે, એ પ્રકારની વ્યુત્પત્તિ પણ અસંગત નથી. એ આત્માને સુખ આદિને કર્તા માનવામાં કશે વિવાદ નથી. હા, એ માનવાથી અમૂર્તત્વ આદિ ગુણ તે દૂરજ રહે છે.
સ્વભાવ પણ કથંચિત કર્યા છે, કારણ કે આત્માને ઉપયોગ (જ્ઞાનદર્શન તથા અસંખ્યાત–પ્રદેશિતા-સ્વભાવ, પુણેલોને મૂર્ત-સ્વભાવ, ધમસ્તિકાય આદિને અમૂર્તત્વ-સ્વભાવ, તે-તેમાં સ્વભાવથી જ રહેલા છે. કેઈ અન્ય કારણથી તે ઉત્પન્ન થયા નથી. બસ, હવે વધુ વિસ્તાર કરતા નથી” (૧૭૨).
પરાજિત દેવો કે સ્વર્ગ ગમન કા નિરૂપણ
ટીકાર્ય–‘તા જ –ઇત્યાદિ ત્યારપછી કુંડકૌલિકનું કથન સાંભળીને દેવતાને શંકા થઈ કે મહાવીર સ્વામીને મત યુક્ત છે કે ગોશાલકને? અને પિતે પરાજિત થવાથી તેને ગ્લાનિ પણ ઉત્પન થઈ. હવે તે કુંડકોલિકને કાંઈ પણ ઉત્તર આપવાને સમર્થ ન થઈ શકે, એટલે એણે નામસુદ્રા અને ઉત્તરીય વસ્ત્ર શિલાપટ્ટક પર પાછાં મૂકી દીધાં, અને જ્યાંથી આવ્યો હતો ત્યાં ચાલ્યા ગયે. (૧૭૩)
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૧૧૨
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન દ્વારા કુણ્ડકલિક કી પ્રશંસા કા વર્ણન
રીક્ષાર્થ-તેof 1 ઈત્યાદિ એ કાળે એ સમયે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર પધાર્યા. (૧૭૪) કુંડકૌલિક ભગવાન આવ્યાની વાત સાંભળીને પ્રસન્નચિત્ત થઈ કામદેવની પેઠે નીકળ્યો અને યાવત ત્યાં પહેરીને પડ્યું પાસના કરી. ધર્મોપદેશ થશે. (૧૭૫) શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે કુંડકૌલિકને આ પ્રમાણે કહ્યુઃ “હે. કંડકૌલિક! કાલે અશેકવનરાજિમાં બપોરને સમયે એક દેવ તમારી સામે પ્રકટ થયે હતે. તે દેવે નામવાળી વીંટી લીધી યાવત્ તે પાછ ચાલે ગયે. હે કુંડકોલિક? એ વાત શું બરાબર છે?” કુંડકૌલિકે કહ્યું: “હા ભગવાન! તેબરાબર છે. મહાવીર સ્વામીએ કહ્યું: “કંડકૌલિક તું ધન્ય છે” ઈત્યાદિ કથન કામદેવની પેઠે સમજવું. શ્રમણ ભગવાન મહાવીર શ્રમણ નિર્ચન્થ તથા નિર્થથીઓ-અર્થિકાએને બોલાવીને કહેવા લાગ્યાઃ “હે આર્યગણ! જે ગૃહમાં રહેનારા ગૃહસ્થ પણ અન્ય યુથિકને, અર્થોથી, હેતુઓથી, પ્રશ્નોથી, યુકિતઓથી અને ઉત્તરેથી નિરૂત્તર કરી શકે છે, તે હે આર્યગણ ! દ્વાદશાંગનું અધ્યયન કરનારા નિર્ગસ્થ શ્રમણએ તે તેમને (અન્યયુથિકને) અર્થોથી યાવત નિરૂત્તર અવશ્ય કરી દેવાજ જોઈએ. (૧૭૬).
શ્રમણ નિગ્રન્થાએ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરનું એ કથન વિનયપૂર્વક તાત્તિ” (તતિ) કહીને સ્વીકાર્યું. (૧૭૭).
ટીઝાઈ– ‘ત શું છે –ત્યાદિ કુંડકૌલિક શ્રાવકે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યો, અને પ્રશ્નો પૂછયા તથા અર્થને ગ્રહણ કર્યો. પછી જ્યાંથી આવ્યા હતા ત્યા ચાલ્યા ગયે. શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામી પણ દેશ-દેશ વિહાર કરવા લાગ્યા. (૧૭૮). કુંડકૌલિક શ્રાવકને શીલ આદિનું પાલન અને આત્માને યાવત ભાવિત કરતાં કરતાં ચોદ વર્ષ વીતી ગયાં. જ્યારે પંદરમું વર્ષ જતું હતું, ત્યારે કે સમયે કુંડકૌલિક કામદેવની પેઠે મોટા પુત્રને કુટુંબને ભાર સેંપી પિષધશાળામાં ધર્મપ્રજ્ઞપ્તિ સ્વીકારી વિચરવા લાગ્યું. એણે શ્રાવકની અગીઆર પ્રતિમાઓનું પાલન કર્યું, યાવત સૌધર્મકલ્પના અરૂણવિજ વિમાનમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયે. યાવતુ સમસ્ત કર્મોને અંત કરશે–સિદ્ધ થશે. (૧૭૯).
સાતમા અંગઉપાસકદશાના છઠ્ઠા અધ્યયનની અગાસંજીવની નામક વ્યાખ્યાનો ગુજરાતી-ભાષાનુવાદ સમાપ્ત. (૬)
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૧ ૧૩
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદ્દાલપુત્ર કા વર્ણન
સાતમું અધ્યયન દીક્ષાર્થ-રાજુ' ઇત્યાદિ પિલાસપુર નામનું નગર, સહસામ્રવન ઉદ્યાન, અને જિતશત્રુ રાજા હતે. (૧૮૦). એ પિલાસપુર નગરમાં સદાલપુત્ર નામને કુંભાર રહેતો હતો. એ આજીવિક (ગશાળ) ના મતને અનુયાયી શ્રાવક હતા એ શાળના સિદ્ધાન્તમાં-અર્થને સાંભળવાથી લબ્ધાર્થ, અર્થને ધારણ કરવાથી ગૃહીતાર્થ, સંશયયુકત વિષયને પ્રશ્ન કરવાથી પૃષ્ટાર્થ, ઈર્ઘભૂત અર્થની પ્રાપ્તિ થવાથી વિનિશ્ચિતાઈ અને તે અર્થને જાણી લેવાથી અભિગતાર્થ હતે. એની રગ-રગમાં ગોશાળના સિદ્ધાન્તને પ્રેમ અને અનુરાગ ભર્યો હતે.
હે આયુમન! એ આજીવિક સિદ્ધાન્ત જ અર્થ છે, એ જ પરમાર્થ છે, અને બીજા બધા અનર્થ છે.” એ પ્રમાણે આજીવિકા મતે કરીને પિતાના આત્માને ભાવિત કરતે તે વિચરતો હતે. (૧૮૧)
રીજાથે- “તvi-ઇત્યાદિ આજીવિકના ઉપાસક સદાતપુત્ર પાસે એક કરોડ સેનિયા ખજાનામાં હતા, એક કરોડ વેપારમાં લગાડયા હતા અને એક કરોડ લેણ-દેણમાં રેકેલા હતા. તેની પાસે દશ હજાર ગેવર્ગનાં પશુઓનું એક ગેકુળ હતું. (૧૮૨). આજીવિકપાસક સાલપુત્રને અગ્નિમિત્રા નામની પત્ની હતી. (૧૮૩) એ સદાલપુત્રની પિલાસપુરની બહાર પાંચસે કુંભારની દુકાને હતી. એ દુકાનમાં કામકાજની ખૂબ ધમાલ રહેતી હતી કોઈને ભતિ દ્વવ્યરૂ૫), કેઈને ભેજન અને કેઈને વેતન આપવામાં આવતું હતું. તેઓ રોજ (પ્રભાત થતાંજ) જળ ભરવાના ઘડા, ગાડવા, થાળી, ઘડા, નાની ઘડીઓ, કળશ્યા, માટલાં, ફૂંજા, તથા ઉષ્ટ્રિકા (તેલ આદિ ભરવાનાં મોટાં વાસણ) બનાવતા હતા. બીજા ઘણા ભૂતિ ભેજન અને વેતન લેનારાએ જ પ્રભાતમાં ઘડા વગેરે દ્વારા સડક પર બેસી આજીવિકા કમાતા હતા (૧૮૮૪).
દેવ કા પ્રાદુભાવ (પ્રકટ) વર્ણન
ટીમાર્થ-તy of–ઈત્યાદિ એ આજીવિકે પાસક સદ્દલપુત્ર એકવાર બપોરને સમયે અશોકવનરાજિમાં ગયે. ત્યાં મખલિપુત્ર શાળની સમીપની ધર્મપ્રજ્ઞપ્તિ સ્વીકારી વિચરવા લાગે. (૧૮૫). ત્યારબાદ સદાલપુત્રની સામે એક દેવ પ્રકટ થયા. (૧૮૬). આકાશમાં રહીને નાની નાની ઘટડીઓવાળાં ઉત્તમ વસ્ત્રો પહેરીને તે તેને કહેવા લાગ્યાઃ “હે દેવાનુપ્રિય! અપ્રતિહત જ્ઞાન-દર્શનના ધારક, ભૂત-ભવિષ્યવર્તમાનના જ્ઞાતા, અહંત, જિન, કેવલી, સર્વદશી, ત્રણે લેક જેનું એકાગરૂપે
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૧૧૪
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ્યાન કરે છે, જેની વિધિપૂર્વક સ્તુતિ કરે છે, મન, વચન કાયાએ કરીને જેને આદર કરે છે તેવા, અર્થાત દેવ, મનુષ્ય અને અસુરોના અર્ચનીય– “અઢારે દોષથી રહિત છે” એ પ્રકારે વિશ્વાસનીય અથવા યથેચિત વાક્યરચના દ્વારા પૂજનીય, વંદનીય, સત્કાર કરવા યોગ્ય, સન્માન કરવા યોગ્ય, કલ્યાણમય, મગળમય, દેવ
સ્વરૂપ, કેવળ જ્ઞાનવાન યાવત પપાસના કરવા ગ્ય, અવશ્ય ભાથી સલ્ફળવાળી દેશના આદિ ક્રિયાઓની સમૃદ્ધિથી યુક્ત મહામાન અહીં કાલે પધારશે, માટે તું એમને વંદના કરજે યાવતુ એમની પર્ય પાસના કરજે. પડિહારા (પાછાં લઈ દઈ શકાય એવાં) પીઠ, ફલકા, શય્યા, સંસ્તારક આદિને માટે ઉપનિમંત્રણા (વિનતિ). કવજે” દેવે બીજીવાર અને ત્રીજીવાર પણ એ જ વાત કહી. કહીને જ્યાંથી તે આવ્યું હતું ત્યાં તે ચાલ્યા ગયે, (૧૮૭). “મા મારે” એવો ઉપદેશ આપનારા માહન કહેવાય છે. મહાન શાહનને મહામહન કહે છે.
સાલપુત્ર કા નિર્ગમન
દી –તે નં –ઇત્યાદિ દેવતાએ એમ કહેવાથી આજીવિકે પાસક સદાલપુત્રે વિચાર્યું કે-એવા મહામાપન મારા ધર્માચાર્ય ધર્મોપદેશ મંખલિપુત્ર
શાલક જ છે. તે મહાસાહન ઉત્પન્ન જ્ઞાન-દર્શનના ધારક યાવત્ અવયંભાવી સફુલવાળી દેશનાદિ ક્રિયાઓથી યુકત છે. તે કાલે અહીં આવશે. હું વંદના કરીશ યાવત પર્યપાસના કરીશ. પાછાં લઈ–દઈ શકાય એવાં પડિહારા પીઠ ફલક આદિ આપીશ.” (૧૮૮). ત્યારબાદ બીજે દિવસે સૂર્યોદય થતાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામી પધાર્યા. પરિષદ નીકળી યાવત્ તે પયું પાસના કરે છે. (૧૮૯).
સાલપુત્ર ઔર ભગવાન કી વાર્તાલાપ કા વર્ણન
તીર્થ-તપ of–ઇત્યાદિ સદ્દાલપુત્રે મહામહનના પધારવાને વૃત્તાંત સાંભળીને વિચાર્યું કે– શ્રમણ ભગવાન મહાવીર યાવત વિચરે છે તે હું એમને વંદના કરવા યાવતુ પયુ પાસના કરવાને જઉં એમ વિચારી તેણે સ્નાન કર્યું અને યાવત કૌતુક (તિલકદિ મંગલ (દધિ અક્ષત આદિ રાખવાં) આદિ કર્યા. શુદ્ધ વસ્ત્ર અને બહુમૂલય અ૫ભારવાળાં આભૂષણેથી શરીરને અલંકૃત કરી જનસમૂહથી વીંટળાઈ પિતાને ઘેરથી નીકળે અને પોલાસપુર નગરની વચ્ચોવચ થઈને ચાલે. પછી ત્યાં સહસ્સામ્રવન ઉદ્યાન હતું અને જયાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર હતા. ત્યાંજ તે ગયો. જઈને જમણા ભાગથી ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરી વંદના કરી, નમસ્કાર, કર્યા, યાવત પપાસના કરી. (૧૯૦) પછી શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે એ મેટી પરિષદમાં આજીવિકપાસક સાલપુત્રને ધર્મકથા કહી. (૧૯૧) “સાલપુત્ર!” એવા સંબંધને કરીને શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે સાલપુત્રને કહ્યું “હે સદ્દલપુત્ર! કાલે તમે અશેકવનમાં યાવત વિચરતા હતા, ત્યારે એક દેવ તમારી પાસે આવ્યો હતો. તે દેવ
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૧ ૧પ
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
આકાશમાં રહીને : ” હે સદ્દલપુત્ર” ઈત્યાદિ યાવત “તું પર્યસને કરજે.” હે સદ્દાલપુત્ર ! શું એ વાત બરાબર છે?” સાલપુત્રે કહ્યું “હા, એ વાત બરાબર છે. ” ભગવાને કહ્યું: “ હે સદાલપુત્ર! એ દેવે સંખલિપુત્ર શાળકને લક્ષય કરીને કહ્યું ન હતું.” (૧૯૨). શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની વાત સાંભળીને આજીવિકપાસક સાલપુત્રે વિચાર્યું “ આ ઉત્પન્ન જ્ઞાન-દર્શનના ધારક યાવત્ તથ્ય-કર્મસંપદાથી અથત પૂર્વભવમાં વીસ
સ્થાનકેની આરાધના કરવાથી ઉપાર્જિત તીર્થંકરનામશેત્રના પ્રભાવથી થવાવાળા અશોક વૃક્ષાદિ આઠમહા પ્રતીહારથી યુકત શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામી મહામાહન છે, માટે તેમને વંદના-નમસ્કાર કરી પડિહારા પીઠ ફલક આદિને માટે આમંત્રિત કરવા એ ઠીક છે. ” એમ વિચારીને તે ઉઠયો અને શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદના નમસ્કાર કરીને બોલ્યા “હે ભદન્ત! પિલાસપુર નગરની બહાર મારી પાંચસો કુંભારની દુકાને છે, ત્યાં આપ પડિહાર પીઠ યાવત સંસ્તારક ગ્રહણ કરીને વિચરે” (૧૯૩) શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સદાલપુત્રની એ પ્રાર્થના સ્વીકારી અને સાલપુત્રની પાંચસે દુકાનમાંથી પ્રાસુક, એષણય અને પડિહારાં પીઠ ફલક શય્યા સંથારે ગ્રહણ કરીને વિચરવા લાગ્યા. (૧૯૪) ત્યારબાદ એકવાર આજીવિકપાસક સદાલપુત્ર, હવાથી જરાતરા સાયલાં, કુંભાર– સંબંધી વાસણને, અંદરની શાળામાંથી બહાર કાઢતે હતા, અને કાઢી કાઢીને ખૂબ સુકાવવા માટે તડકામાં મૂકતે હતે. (૧૫)
પુરૂષાર્થ વિષયક ઉપદેશ
ટીક્કા–“તy of સને ઈત્યાદિ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે આજીવિકપાસક સદાલપુત્રને કહ્યું: “હે સદાલપુત્ર! આ કુંભારનાં બનાવેલાં વાસણે કયાંથી આવ્યાં ? કેવી રીતે ઉત્પન્ન થયાં ?” (૧૯૬)
સાલપુત્રે કહ્યું: “ભદન્ત! એ પહેલાં માટીરૂપે હતાં. પછી તેને પાણીમાં ભીંજવી, પછી ક્ષાર (રાડી) તથા કરીષની સાથે તેને મેળવી, પછી ચાક ઉપર ચઢાવી, એટલે કરક યાવત ઉષ્ટ્રિકા (વાસણ) બને છે.” (૧૯૭).
ભગવાન્ મહાવીરે કહ્યું: “સાલપુત્ર! એ વાસણ યાવત્ પુરૂષકાર પરાક્રમથી બને છે કે ઉત્થાન વિના યાવત પુરૂષકાર--પરાક્રમ વિના બની જાય છે?” (૧૯૮).
સદાલપુત્ર ભગવાનના કથનનું રહસ્ય સમજી ગયે, પરંતુ પોતાના મતના ખંડન અને પરમતના સ્વીકારને દેષ જાણીને ગોશાલકના મત (નિયતિવાદ)નીજ અનુદના કરતે બેઃ “ભદન્ત! એ ઉત્થાન વિના અને પુરૂષકાર પરાક્રમ વિના જ બની ગયાં છે. ઉત્થાન યાવત્ પુરૂષકાર પરાક્રમ તે છે જ નહિ. બધા પદાર્થો નિયતિથી જ થાય છે.” (૧૯૯).
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૧૧૬
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજાથે-‘તા જ સમ-ઈત્યાદિ. શ્રમણ ભગવાન મહાવીર બોલ્યા: સદાલપુત્ર ! જો કોઈ પુરૂષ હવાથી સુકાયલાં (કાચાં) વાસણને ચા પાકેલાં વાસણને ચારી લે, ફેંકી દે, ફેડી નાખે, જબરદસ્તીથી હાથમાંથી છોડાવી લે, બહાર લાવીને રાખે, અથવા તમારી અગ્નિમિત્રા ભાર્યાની સાથે મનમાન્યા ભેગ ભેગવે તે એ પુરુષને તમે કેવો દંડ દેશે?”
સદ્દલપુત્રે કહ્યું: “ભદન્ત! એ પુરૂષને શાપ (ગાળ) દઉં, દંડાથી મારું, દેરડી આદિથી બાંધું, પગતળે ચગદું, ધિકરૂં, થપ્પડ લગાવું, ચામડી પકડીને ખેંચું યા ધન લૂંટી લઉં, ખરાબ શબ્દોથી ફિટકારૂં, ત્યાં સુધી કે હું તેને પ્રાણિ પણ લઉં.”
ભગવાન સદ્દાલપુત્રના મુખથી જ પુરૂષકારનું સમર્થન કરાવીને તેના પક્ષનું ખંડન કરવાને બોલ્યા “સદાલપુત્ર! તમારી માન્યતા અનુસાર ન કોઈ પુરૂષ હવાથી સુકાયેલાં કાચાં યા પાકાં વાસણને ચરે છે, ન યાવત બહાર ફેકે છે, અને ન અગ્નિમિત્રા ભાર્યાની સાથે કઈ વિષય ભેગવે છે, ન તમે તે પુરૂષને શાપ દે. છે, ન મારો છે, ન યાવત અસમયે પ્રાણ લે છે. કારણ કે ઉથાન યાવત પુરૂષકાર તો છેજ નહિ. જે કાંઈ થાય છે તે પિતાની મેળે ભવિતવ્યતાથીજ થાય છે. અને જે કંઈ પુરૂષ તમારાં કાચાં યા પાકાં વાસણને ચેરે ફેડે યાવત બહાર ફેંકી દે, યા અનિમિત્રા ભાર્યાની સાથે વિષય ભેગવે, અને તમે તેને શાપ દે, યાવત મારી નાખે, તે તમારું એ કથન મિસ્યા છે કે “ઉત્થાન યાવત પુરૂષાર્થ કશું છેજ નહિ, બધું ભવિતવ્યતાથી જ થઈ જાય છે.” (૨૦૦).
સાલપુત્ર કે વ્રતધારણ કા વર્ણન
રીવાર્થ-Kuસ્થ –ઈત્યાદિ. એટલે વાર્તાલાપ થતાં આજીવિકપાસક સદાલપુત્રને પ્રતિબંધ થયે. (૨૧). તેણે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદના નમસ્કાર કર્યો અને કહ્યું. “ભદન્ત! આપની પાસેથી ધર્મનું સ્વરૂપ સાંભળવા ઇચ્છું છું.” (૨૦૨). એટલે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે આજીવિકપાસક સદાલપુત્રને ધર્મોપદેશ આપે. (૨૦૩). ધર્મોપદેશ સાંભળીને સદાલપુત્ર મનમાં ખૂબ પ્રસન્ન થયા અને આનંદ શ્રાવકની પેઠે તેણે ગૃહસ્થ ધર્મને સ્વીકાર કર્યો. આનંદ કરતાં સાલપુત્રમાં એટલો તફાવત સમજ કે તેની પાસે એક કરેડ સેનૈયા ખજાનામાં હતા, એક કરોડ વેપારમાં અને એક કરોડ લેણદેણમાં રોકાયેલા હતા. તેની પાસે દસ હજાર ગેવગીય પશુઓનુ એક ગેકુળ હતું. યાવત સાલપુત્રે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદના-નમસ્કાર કર્યો, અને પિલાસપુર નગરની તરફ તે ચાલે ગયે. નગરની વચ્ચે વચ્ચે થઈને જ્યાં પિતાનું ઘર હતું, જ્યાં અગ્નિમિત્રા ભાર્યા હતી, ત્યાં તે આવ્ય, અગ્નિમિત્રાને કહેવા લાગ્યા: “હે દેવાનુપ્રિયે! શ્રમણ ભગવાન મહાવીર પધાર્યા છે, માટે તમે જાઓ, અને શ્રી શ્રમણ ભગવાન મહાવીર પ્રભુને વંદના નમસ્કાર કરે યાવત્ તેમની પર્યું પાસના કરે, અને તેઓશ્રીની પાસેથી પાંચ અણુવ્રત તથા સાત શિક્ષાવ્રત, એ રીતે બાર પ્રકારનો ગૃહસ્થધર્મ સ્વીકારે” (૨૦૪). અગ્નિમિત્રાએ સદાલપુત્રના કથનને “તથતિ” (બરાબર છે) એમ કહીને વિનયપૂંક સ્વીકાર્યું. (૨૦૫).
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૧૧૭
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધાર્મિક વ્રત કા વર્ણન
દીર્થ-‘તા of ’– ઇત્યાદિ. પછી સદાલપુત્ર શ્રાવકે પિતાના કુટુંબી પુરૂષે (સેવકે)ને લાવ્યા અને કહ્યું: “હે દેવાનુપ્રિય! ઉતાવળે ચાલનારા, સમાન ખરીઓ અને પૂંછડીવાળા, એકજ રંગના, ભાતભાતના રંગથી રંગેલા શીંગડાંવાળા, ગળામાં સોનાનાં (સોનેરી) ઘરેણું તથા સોનાનાં જોતરથી યુકત, ચાંદીની ઘંટીઓ પહેરેલાં, જેના નાકમાં સોનેરી સૂતરની પાતળી ન હોય, એ નથ પકડીને ચલાવનારાઓ સહિત, નીલકમળથી બનાવેલા આપીડ (મસ્તકનાં ઘરેણું) થી યુકત બે બળદ જેમાં જોડેલા હોય, અને જે અનેક પ્રકારના મણઓ તથા સુવર્ણની અનેક ઘંટડીઓથી યુક્ત હોય, જેનું પૂરું ઉત્તમ લાકડાનું બનાવેલું હેય, એકદમ સીધે, ઉત્તમ અને સારી બનાવટવાળે , જે ઉત્તમોત્તમ લક્ષણેથી સહિત હોય, એવે એક ધાર્મિક શ્રેષ્ઠ રથ હાજર કરે, અને હાજર કરીને મને ખબર આપો.” (૨૦૬).
અગ્નિમિત્રા કા પર્યપાસના કા વર્ણન
સેવકે પ્રમાણે કર્યું અને ખબર આપી. (૨૦૭) પછી અગ્નિમિત્રા ભાર્યાએ સ્નાન કર્યું, બલિકમ (નૈત્યિક કર્મ કર્યું, અર્થાત પામર પ્રાણીઓને યથાશકિત અન્નદાન આપ્યું, તથા કાજલ તિલક આદિ કૌતુક અને દુરસ્વનાદિના નાશક હેઈને પ્રાયશ્ચિત્તસ્વરૂપ દધિઅક્ષત ચંદનકુંકુમ આદિ મંગલ કર્યું, શુદ્ધ ઉત્તમ વસ્ત્ર ધારણ કર્યા, થેડા ભારવાળાં મૂલ્યવાન અલંકારોથી શરીરને અલંકૃત કર્યું, પછી દાસીએના સમૂહથી વીંટળાઈને અગ્નિમિત્રા રથ પર સવાર થઈ. તે એવી રીતે પિલાસપુર નગરની વચ્ચે થઈને નીકળી અને સહસ્સામ્રવન ઉદ્યાને પહોંચી. તે ત્યાં રથમાંથી નીચે ઉતરી અને દાસીઓથી વીંટળાઈને શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની સમીપે આવી, શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરીને વંદના નમસ્કાર કર્યા, અને ન બહુ દૂર તથા ન બહુ નજીક એમ યથાયોગ્ય સ્થાને હાથ જોડીને ઉભી ઉભી પર્યપ સના કરવા લાગી મિથિલા અને બંગાળ આદિ પ્રાતોમાં નિષ્ઠાવાન બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય પ્રતિદિન સ્નાન કરીને “સેવા મનુષ્યા: ઘરાવો થયાંય" ઈત્યાદિ વાક્ય બોલી, દેવ મનુષ્ય પશુ પક્ષી આદિને માટે કાચા ચોખાનું દાન કરતા હજી પણ જોવામાં આવે છે. તેને એ પ્રાન્તોમાં “બલિકમ જ કહેવામાં આવે છે. એમ હોવા છતાં પણ બલિકમનો અર્થ “ગૃહદેવતાની પૂજા કરવી” એમ કહે એ કેટલું નિરૂાર છે, એ વિષે નિષ્પક્ષ વિદ્વાન જ સાક્ષી છે. “માધેવા જ વરિ’ ઈત્યાદિ કોષ આદિથી “બાલને અર્થ “ભાગજ સિદ્ધ થાય છે, દેવપૂજા નહિં. (૨૦૦૮)
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૧૧૮
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગ્નિમિત્રા કા ધર્મશ્રદ્ધા કા વર્ણન
દીક્ષાર્થે-“તy —ઇત્યાદિ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે એ મેટી પરિષદમાં અગ્નિમિત્રાને ધર્મને ઉપદેશ આપ્યો. (૨૯) અગ્નિમિત્રા શ્રમણ ભગવાન મહાવીર પાસેથી ધર્મોપદેશ સાંભળીને હૃષ્ટતુષ્ટ થઈ. તે વંદન-નમસ્કાર કરીને કહેવા લાગી . “ભદન્ત ! હું નિગ્રંથ પ્રવચન પર શ્રદ્ધાન કરૂં છું યાવત્ આ૫ જે કહે છે તે યથાર્થ છે. આપ દેવાનુપ્રિયની પાસે ઘણા ઉગ્રવંશી, ભેગવંશી યાવત દીક્ષા ગ્રહણ કરી ચૂક્યા છે, એ પ્રમાણે આપ દેવાનુપ્રિયની પાસે મુંડિત થઈને દીક્ષા લેવાની મારામાં શકિત નથી, એટલે હું આ૫ દેવાનુપ્રિયની સમીપે પાંચ અણુવ્રત તથા સાત શિક્ષાવ્રત-એ પ્રમાણે બાર પ્રકારને ગૃહસ્થ ધર્મ સ્વીકારું છું.” ભગવાને કહ્યું: “હે દેવાનુપ્રિયે! જેવી ઈચ્છા હોય તેમ કરે, તેમાં વિલંબ ન કરો.” (૨૧) અગ્નિમિત્રાએ પાંચ અણુવ્રત અને સાત શિક્ષાવ્રત, એમ બાર પ્રકારને ગૃહસ્થ ધર્મ સ્વીકાર્યું. શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદને નમસ્કાર કરીને તે પેલા ધાર્મિક રથમાં બેઠી અને જ્યાંથી આવી હતી ત્યાં પાછી ફરી. (ર૧૧).
અગ્નિમિત્રા કે વ્રતધારણ કા વર્ણન
ત્યારપછી કઈ સમયે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર પિલાસપુરના સહસ્સામ્રવન ઉદ્યાનથી નીકળ્યા અને બહાર દેશેદેશ વિહાર કરવા લાગ્યા. (૨૧૨). અને શ્રમણે પાસક શકડાલપુત્ર જીવ અજીવને જાણકાર યાવત્ વિચારવા લાગે. (૨૧૩).
જ્યારે મંખલિપુત્ર શાલકે એ વૃત્તાંત સાંભળે કે શાકડાલપુત્રે આજીવિક મતને ત્યાગ કરીને નિગ્રંથ શ્રમણને મત અંગીકાર કરી લીધું છે, ત્યારે તેણે વિચાર્યું “હું જઉં અને આજીવિકપાસક શકડાલપુત્રને નિર્ગસ્થ શ્રમણને મત છેડાવીને પાછા આજીવિકા મતને અનુયાયી બનાવું” એમ વિચારીને તે આજીવિક સંઘથી વિંટળાઈ, પિલાસપુરમાં જ્યાં આજીવિક સભા હતી ત્યાં આવ્યું તેણે આજીવિક સભામાં પિતાનાં પાત્ર –ઉપકરણાદિ મૂકયાં અને કેટલાક આજીવિકાની સાથે તે શકડાલપુત્રની પાસે આવ્યે.(૨૧૪).
સદ્દાલપુત્ર ઔર ગોશાલક કી વાર્તાલાપ કા વર્ણન
ટીવાર્થ-ત્તા જે તે ઈત્યાદિ શકડાલપુત્ર શ્રાવકે મખલિપુત્ર ગોશાલને આવતે જોયે. જોઈને તેણે તેને આદર ન કર્યો કે પરિજ્ઞાન પણ ન કર્યું–ચૂપચાપ બેસી રહ્યો. (૨૧૫). જ્યારે ગોશાલે જોયું કે મારે આદર કરતું નથી કે પરિજ્ઞાન
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૧૧૯
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ કરતો નથી, એટલું પીઠ, ફલક, શયા અને સંથારો પ્રાપ્ત કરવાને માટે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના ગુણેનાં વખાણ કરતાં તે કહેવા લાગ્યું –
ગોશાલ – “દેવાનુપ્રિય! અહીં શું મહામાન પધાર્યા હતા?” (૨૧૬).
શકડાલપુત્ર–“દેવાનુપ્રિય! આપ કયા મહામહનના સંબંધમાં પૂછી રહ્યા છે? (૨૧૭).
ગોશાલ–“શ્રમણ ભગવાન મહાવીર મહામાન.”
શકડાલપુત્ર–“દેવાનુપ્રિય! આપ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને કેવાઅભિપ્રાય કરીને મહામહન કહે છે?
ગેશલ–શકડાલપુત્ર! શ્રમણ ભગવાન મહાવીર મહામાહન છે, કેવલજ્ઞાન કેવલદર્શનના ધારક યાવત મહિત – પૂજિત યાવત્ સત્કલ-પ્રદાન કરનારા કર્તવ્યરૂપી સંપત્તિથી યુક્ત છે. એ અભિપ્રાયે કરીને હું કહું છું કે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર મહામાહન છે. દેવાનુપ્રિય! શું મહાગપ (ગાયે અથત પ્રાણુઓના રક્ષકમાં સૌથી મેટા) આવ્યા હતા,
શકહાલપુત્ર–“દેવાનુપ્રિય! મહાપ કોણ? ગોશાલ–“ શ્રમણ ભગવાન મહાવીર મહાપ છે.”
શકડાલપુત્ર–“આપ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને કેવા અભિપ્રાયે કરીને મહાપ કહે છે?
ગોશાલ–“દેવાનુપ્રિય! આ સંસારરૂપી વિકટ અટવી (વન)માં કષાયવશ થઈને પ્રવચનમાર્ગથી ભ્રષ્ટ થનારા, પ્રતિક્ષણે મરનારા, મૃગ આદિ ડરપોક નિઓમાં ઉત્પન્ન થઈ હિંસક વ્યાવ્ર આદિનું ભક્ષય થનારા, મનુષ્ય આદિ ચેનિઓમાં ઉત્પન્ન થયાં છતાં પણ યુદ્ધ આદિમાં કપાઈ મરનારા, બાણ આદિથી વીંધાઈ જનારા, કલહ વ્યભિચાર અગર ચેરી આદિ કરીને નાક-કાન કપાવી અંગહીન બનાવી દેવાનારા તથા અત્યંત વિકલાંગ કરવામાં આવનારા, અથવા ધનાદિથી લુંટાઈ ગએલા ઘણા જીવને, ધર્મમય દંડાથી સંરક્ષણ કરતા ગોપન કરતા નિર્વાણ (મોક્ષ) રૂપી વાડામાં પિતાના હાથથી પ્રવેશ કરાવનારા-જેમ ગોવાળ ગાયની રક્ષા કરતાં સાંજને સમયે પિતે તેમને વાડામાં પહોંચાડી દે છે તેમ પિતે સંસારી ને નિર્વાણરૂપી વાડામાં પહોંચાડનારો -શ્રમણ ભગવાન મહાવીર છે, એ અભિપ્રાયે કરીને હું એમને મહાપ કહું છું.
ગશાળ–શું અહીં મહાસાર્થવાહ આવ્યા હતા શકડાલપુત્ર-“મહાસાર્થવાહ કે?” ગશાળ–શકડાલપુત્ર ! શ્રમણ ભગવાન મહાવીર મહાસાર્થવાહ” શકડાલપુત્ર–કયા અભિપ્રાયે કરીને આપ એમને મહાસાર્થવાહ કહે છે?”
ગશાળ–દેવાનુપ્રિયા શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સંસારરૂપી અટવીમાં નષ્ટ–ભ્રષ્ટ યાવત્ વિકલાંગ કરવામાં આવનારા ઘણું જીવેને ધર્મમાર્ગ બતાવી એમનું સંરક્ષણ કરે છે, અને પિતે મેક્ષરૂપી મહાન નગરની તરફ ઉન્મુખ કરે છે. એ અભિપ્રાયે કરીને હું એમને મહાસાર્થવાહ કહું છું.
ગશાળ––હે દેવાનુપ્રિયા મહાધર્મકથી આવ્યા હતા?” શડાલપુત્ર–હે દેવાનુપ્રિયા મહાધર્મકથી કે ગાશાળ-“શ્રમણ ભગવાન મહાવીર મહાધર્મકથી.”
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૧૨૦
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
શકડાલપુર–“શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને મહાધર્મકથી ક્યા અભિપ્રાયે કરીને કહે છે?”
ગશાળ–“હે દેવાનુપ્રિય ! શ્રમણ ભગવાન મહાવીર આ વિશાળ સંસારમાં ઘણા નષ્ટ વિનષ્ટ, (મિથ્યા મત) મા ગમન કરનારા, સુમાર્ગ ( જિનમત) થી પાછાહઢેલા, મિથ્યાત્વ ના પ્રબળ ઉદયથી પરાધીન, આઠ પ્રકારનાં કમરૂપી અંધકાર સહમૂથી ઢંકાયેલા ને ઘણું અર્થો યાવત વ્યાકરણ (પ્રશ્નોત્તર)થી (પ્રતીબંધ દઈન) ચાર ગતિવાળા સંસારરૂપી દુર્ગમ માર્ગથી પાર લગાડે છે. એ અભીપ્રાયે કરીને એમને મહાધર્મકથી ધર્મના મહાનઉપદેશક) કહું છું.
ગશાળા-- દેવાનુપ્રિય ! અહીં શું મહાનિયામક આવ્યા હતા, શકપાલપુત્ર-“દેવાનુપ્રિય ! કેણ મહાનિયામક
શાળ “શ્રમણ ભગવાન મહાવીર મહાનિયામક
શકેડાલપુત્ર-“કયા અભીપ્રાયે કરીને આપ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને મહાનિયામક કહ છે”
ગશાળ--“દેવાનુપ્રિય! શ્રમણ ભગવાન મહાવીર, સંસારરૂપી મહાન સમુદ્રમાં નષ્ટ વિનષ્ટ થનારા, ડૂબનારા, વારંવાર ગોથાં ખાનારા, તથા તણાઈ જનારા ઘણુ જીવોને ધર્મરૂપી નૌકાએ કરીને નિર્વાણરૂપ કિનારાની તરફ લઈ જાય છે, એટલા માટે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને મહાનિમક કા છે. ૨૧૮).
દીર્ઘતા of a” ઈત્યાદિ પછી શકડાલપુત્ર શ્રમણોપાસક મંખલીપુત્ર ગશાળકને કહેવા લાગ્યુઃ “હે દેવાનુપ્રિય ! આપ જે કહે છે, તે બરાબર છે. આ અવસરના જાણકાર (યાવત-શબ્દથી, શીધ્ર કાર્ય કરી નાખનારા, સારા વાગ્મી (વાણના ચતુર), નિપુણ (સૂમદશી), નીતી અને ઉપદેશને જાણવાવાળા અને સારી પેઠે જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરેલા છોશું આપ મારા ધર્માચાર્ય ધર્મોપદેશક ભગવાન મહાવીરની સાથે વિવાદ (ધર્મચર્ચા) કરવા સમર્થ છે?”
શાળી––“ના, એમ નથી.”
શકડાલપુત્ર-“દેવાનુપ્રિય! કયા હેતુથી આપએમ કહે છે? શું આપ મારા ધર્માચાર્ય યાવત્ ભગવાન મહાવીરની સાથે વિવાદ કરવામાં અસમર્થ છે?”
ગશાળ–“ જેમ અજ્ઞાત નામવાળો કઈ પુરૂષ તરૂણ છે, બળવાન છે, યુગવાન અર્થાત શુભ મુહૂર્તવાળે છે, કેમકે શુભ મુહૂર્ત બળવૃદ્ધિ કરવાવાળું છે.' થાવત શબ્દથી–“ યુવા (જુવાન) નીરોગી હોય, જેને પંચે કંપતે ન હોય, સ્થિર હિય, જેના હાથ-પગ મજબૂત હેય. જેનાં પડખાં, પીઠને વચલે ભાગ તથ જાધે ખૂબ બળવાનું હોય, લેઢાના દંડન જેવી લાંબી અને વિશાળ ભુજાવાળે, દઢ, માંસલ, તળાવની પાળ જેવી ગેળા ગેળ ખાધેવાળે. ઈટેના ટુકડાથી ભરેલા ચામડાના કુપા, મુદગર, મુઠી જે ચામડાના દેરડાથી બાંધેલે પત્થરને ગળા વગેરેથી વ્યાયામ કરતી વખતે ખૂબ તાડિત કરવાથી (મારવાથી) જેનું શરીર
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૧૨૧
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેના ચિહ્નો થી વ્યાપ્ત હય, દોડવાકૂદવામાં તથા અત્યંત વેગવાળાના વ્યાયામમાં ચતુર અને આંતરિક સામર્થ્યવાળે હેય, તથા છેક, દક્ષ, આરંભેલા કાર્યને પૂરું કરનારે, વિચારશીલ, મેધાવી અર્થાત્ કઈ વાતના સારાંશને એકદમ સમજી લેનારે, નિપુણ (પ્રયત્ન કરનાર) અને અત્યંત કલાકૌશલને જાણકાર હેય; એ બળવાનું મનુષ્ય એક મેટાબકરાને મેંઢાને, સુઅરને, મુરઘાને, તેતરને, વર્તકને, લાવકને, કબૂતરને, કપિંજલને, કાગડાને અથવા બાજને, હાથ, પગ, ખરી, પૂંછ પાંખ, સીંગ, દાંત વાળ-જ્યાંથી પકડે છે ત્યાંજ નિશ્ચલ અને નિઃસ્પન્દ ( નિષ્કમ્પ) દબાવી દે છે. તેને જરાય આમતેમ ચસકવા દેતું નથી. એ પ્રમાણે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર ઘણું અર્થો અને હેતુઓ યાવત્ વ્યાકરણેથી–જ્યાં હું કાંઈ પ્રશ્ન કરું છું ત્યાંજ-મને નિરૂત્તર બનાવી દે છે. સદ્દલપુત્રી એટલા માટે જ હું કહું છું કે તમારા ધર્માચાર્યો યાવત્ મહાવીરને સાથે વિવાદ ( શાસ્ત્રાર્થ ) કરવામાં હું સમર્થ નથી.
સાલપુત્ર કી ધર્મ દ્રઢતા કા વર્ણન
દીર્થ –‘તા ii ૨” ઈત્યાદિ પછી કડાલપુત્ર શ્રમણોપાસકે મખલિપુત્ર શાળને કહ્યું: “દેવાનુપ્રિયા આપ મારા ધર્માચર્ય યાવત ભગવાન મહાવીરના યથાર્થ તવેથી તેમજ વાસ્તવિકતાથી ગુણેનું કીર્તન કરે છે, તેથી હું આપને પ્રતિહારિક પીઠ યાવત્ સંથારે આપું છું તેને ધર્મ કે તપ સમજીને નથી આપતે. તેથી આપ જાઓ અને મારી કુંભકારીની દુકાનમાંથી પ્રાતિહારિક (પડિહારપાછાં આપી દેવાય તેવાં) પીઠ ફલક આદિ લઈત્યે (૨૨૦) પંખલિપુત્ર ગોશાળ શમણે પાસક પકડાલપુત્રની એ વાત સાંભળીને તેની દુકાનમાંથી પડીહાર પીઠ યાવત ગ્રહણ કરી વિચરવા લાગ્યું. (૨૨૧) ત્યારપછી ગશાળ સંખલિપુત્ર જ્યારે સામાન્ય વાતેથી, વિવિ પ્રકારની પ્રરૂપણાઓથી. પ્રતિબોધક વાક્યથી અને અનુનય-વિનય (વાર્થમય વિનય) કરીને શકડાલપુત્ર શ્રાવકને નિર્ગસ્થ પ્રવચનથી ડગાવવા, સુબ્ધ કરવા ચાવત્ પરિણામે પલટાવવામાં અસમર્થ રહે ત્યારે શાન્ત, ઉદાસ અને પ્લાન (નિરાશ) થઈને પિલાસપુર નગરથી નીકળે અને બહાર દેશદેશ વિચારવા લાગ્યું. (૨૨)
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૧૨૨
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાલપુત્ર કી દેવકૃત ઉપસર્ગ કા વર્ણન
દીક્ષાર્થ-તપ ' ઇત્યાદિ. એ પ્રમાણે શુકડાલપુત્ર શ્રાવકને વિવિધ પ્રકારનાં શીલા આદિ પાલન કરતાં યાવત્ આત્માને ભાવિત (સંસ્કારયુક્ત) બનાવતાં ચૌદ વર્ષ વ્યતીત થઈ ગયાં. પંદરમું વર્ષ જ્યારે ચાલતું હતું, ત્યારે પૂર્વ રાત્રિના ઉત્તરાર્ધ ભાગમાં યાવત પૌષધશાળામાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની અતિ નિકટની ધર્મપ્રજ્ઞપ્તિ
સ્વીકારીને શકહાલપુત્ર વિચરવા લા. (૨૨૩) પછી પૂર્વ રાત્રિના ઉત્તરાર્ધ કાળે તેની સમીપે એક દેવતા આવે. (૨૨૪). તે દેવ નીલ કમળના જેવી વાત તલવાર લઈને તેને કહેવા લાગે ચુલનીપિતા શ્રાવકની પેઠે તે દેવતાએ બધા ઉપસર્ગો કર્યા. વિશેષતા એટલી જ હતી કે તેણે પકડાલપુત્રના પ્રત્યેક પુત્રના માંસના નવ-નવ ટુકડા કર્યા, યવત્ સૌથી નાના પુત્રને પણ મારી નાખે, અને શક્કાલપુત્રના પર માંસ-લેહી છાંયાં. (૨૨૫) તેપણ શકડાલપુત્ર શ્રામણોપાસક નિર્ભય યાવત વિચરતે રહે. (૨૨૬). દેવતાએ એને નિર્ભય જોઈને ચોથી વાર પણ કહયું. ”હે શકડાલપુત્ર શ્રાવક ! તને ચાહનારા ! યાવત તું શીલ આદિને ભંગ નહિ કરે, તે તારી આ ધર્મમાં સહાયતા દેનારી, ધર્મની વિદ્ય અર્થાત્ ધર્મને સુરક્ષિત રાખનારી ધર્મના અનુરાગથી રંગાયેલી, દુઃખ સુખમાં સમાનરૂપે સહાયતા કરનારી જે અનિમિત્રા ભાર્યા છે તેને તારે ઘેરથી લાવું છું, અને તારી જ સામે તેને ઘાત કરું છું એને મારીને નવ ટુકડા કરીશ અને આંધણથી ભરેલી કઢાઈમાં ઉકાળીશ. પછી એ માંસ અને લેહી તારા શરીર છાંટીશ, જેથી તે અત્યંત દુઃખિત થઈને થાવત્ મરી જઈશ.” (૨૨૭) દેવતાની આવી અત્યંત ભયંકર વાત સાંભળીને પણ શકડાલપુત્ર ભયભીત ન થયે યાવત્ વિચરતે રહયે (૨૨૮) ત્યારે દેવતાએ બીજીવાર અને ત્રીજીવાર પણ એજ વાત કહી. એ પ્રમાણે એ દેવતાએ બે ત્રણ વાર કહ્યા છતાં શકપાલપુત્ર શ્રાવકે મનમાં વિચાર્યું, કે જે પ્રમાણે ચુલની પિતાએ વિચાર્યું હતું કે,” એણે મારા મેટા, વચેટ અને નાના પુત્રને મારી નાખે મારા શરીરે લેહી માંસ છાંચ્યાં હવે મારી અગ્નિમિત્રા ભાર્યા કે જે મારા સુખદુ:ખમાં સમાન રૂપે સહાયક છે. તેને પણ ઘેરથી લાવીને મારી જ સામે મારી નાખવા ઈચ્છે છે. એ પુરૂષને પકડી લે એ જ ઠીક છે. એમ વિચારીને તે ઉઠે. આગળની કથા બધી ચલનીપિતાની પેઠે જ છે. વિશેષતા એ છે કે–એને કેલપહલ એની પત્ની અનિમિત્રાએ સાંભળ્યો અને અગ્નિમિત્રાએ જ બધી વાત કહી. બાકીની બધી વાતે ચુલની પિતાની પેઠે જ સમજવી. વિશેષતા એટલી છે કે શકડાલપુત્ર અરૂણભૂત વિમાનમાં ઉત્પન્ન થઈને ચાવત મહાવિદેહ ક્ષેત્રે સિદ્ધ થશે. (૨૩૦)
નિક્ષેપ પૂર્વવત સાતમા અંગઉપાસકદશાના સાતમા અધ્યયનની અગાસંજીવની
નામક વ્યાખ્યાનો ગુજરાતી-ભાષાનુવાદ સમાપ્ત. (૭)
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૧૨૩
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાસતક શ્રાવક કા વર્ણન
આડંસુ અધ્યયન.
ટીાર્થ-અટ્ટમસ જીવવી' ઇત્યાદિ આઠમાં અધ્યયનના ઉત્શેપ પૂર્વાવત્ જંબૂ સ્વામીએ પૂછેલા પ્રશ્નના ઉત્તરમાં સુધર્માવામી કહેવા લાગ્યાઃ- જંબૂ ! એ કાળે એ સમયે રાજગૃહ નગર, ગુરુશીલ ચૈત્ય અને શ્રેણિક રાજા હતા. (૨૩૧) એ રાજગૃહમાં મહાશતક નામક ગથાપતિ રહેતા હતા. એ આઢય (યાવત) તેમજ અન શ્રાવકની પેઠે બધાં વિશેષાવાળે હતા. તેની પાસે કાંસાના એક વાસથી માપેલ આઠ કરોડ સાનૈયા ખજાનામાં, આઠ કરોડ વેપારમાં અને આઠ કરોડ લેણ-દેણુમાં રશકેલા હતા. દસ દસ હજાર ગાવગીયપશુઓનાં આઠ ગેાકુળ હતાં (૨૩૨ ) તેને રેવતી આદી તેર યથાયેગ્ય ( પૂર્ણ ) અંગવાળી યાવત્ સુંદર અિ હતી. (૨૨૩) રેવતીના આઠ કરોડ સેનેયા તેના પિયરના હતા, અને આઠ ગોકુળ દસ-દસ હજાર ગાવીય પશુઓનાં હતાં. બાકીની ખાર સ્ત્રિઓના એક–એક કરોડ સાનૈયા અને એક-એક ગાકુળ પિયરનાં હતાં. (૨૭૪) એ કાળે એ સમયે મહાવીર સ્વામી પધાર્યાં. પરિષદ્ નીકળી મહાશતક પણ આનંદ શ્રાવકની પેઠે નીકળ્યે અને એ પ્રમાણે તેણે ગૃહસ્થધમ સ્વીકાર્યાં. વિશેષતા એ છે કે તેણે કાંસાના વાસણુથી માપેલા આઠ-આઠ કરોડ સેનૈયા ખજાના આદિમાં તથા આઠ ગોકુળ રાખવાની મર્યાદા કરી. રેવતી આદિ તેર સ્રીએ સિવાયની બીજી સ્ત્રિઓ સાથે મૈથુન કરવાને ત્યાગ કર્યાં. બાકી બધુ આનંદની પેઠે સમજવું. અને એ પ્રમાણે અભિગ્રહ પણુ લીધે કે “પ્રતિદિન એ દ્રોણુ (ચાર આઢકને એક દ્રોણ થાય છે) વાળા, સેનૈયાથી પૂર્ણ કાંસાના પાત્રથી વ્યવહાર કરીશ. એથી વધારે નહિ.” (૨૩૫) પછી મહાશતક જીવ- અજીવને જાણકાર શ્રાવક થઇ ગયા ચાવત્ આત્માને ભાવિત કરતા વિચરવા લાગ્યું. (૨૩૬) પછી શ્રમણ ભગવાન્ મહાવીર પણ્ યત્ર-તંત્ર દેશમાં વિચરવા લાગ્યા. (૨૩૭)
રેવતી કે દુર્ભાવ કા વર્ણન
ત્યારબાદ ગાથાપત્ની રેવતીને પૂરાત્રીના ઉત્તરાર્ધ ભાગમાં કુટુંબ જાગરણ જાગતાં એ પ્રકારના વિચાર થયો કે “આ ખારે શેકયાના વિદ્યાત (વિઘ્ન) ને લીધે મહાશતક ગાથાપતિની સાથે હું મનમાન્યા ભાગ ભગવી શકતી નથી; માટે એ ખરે શેકયેને અગ્નિ, શસ્ર યા વિષના પ્રયોગથી મારીને અને એ પ્રત્યેકના એક-એક કરોડ સેલૈયા તથા એક-એક ગાકુળ હું પોતે લઈને મહાશતક ગાથાપતિની સાથે મનમાન્યા ભેગ ભેગવી વિચરૂ તે બહુ સારૂં.” એમ વિચારી તે મારે શાકયેનાં અંતર છિદ્ર વિહ ચૈાધવા લાગી. (૨૩૮) પછી રેવતીએ ખારે શાકયાને લાગ જોઇ અને તેમાંની છ ને શસ્ત્રથી તથા છને વિષ દઈને મારી નાંખી. પછી તેમના પિયરના એક-એક કરોડ સેાનયા અને એક-એક ગોકુળ પોતે લઇ લીધાં. અને પછી તે મહાશતક ગાથાપતિની સાથે ખૂબ કામભોગ ભગવતી વિચરવા લાગી. (૨૩૯)
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૧૨૪
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
રેવતી કે દુષ્કર્મ કા વર્ણન
ટીદાર્થ-ag of સા’-ઇત્યાદિ માંસમાં લેલુપ, માંસભક્ષણના દેશે ન જાણીને તેમાં મૂછિત કોઈ વાર પણ માંસ ભક્ષણથી તૃપ્ત ન થનારી, અંગેઅંગમાં માંસભક્ષણના અનુરાગથી ભરેલી, માંસભક્ષણને જ સદા વિચાર કરતી રહેનારી એ ગાથાપતિની રેવતી, અનેક પ્રકારનાં તળેલાં અને ભૂજેલા માંસ તેમજ માંસના ટુકડા સાથે –ગાળ આટો આદિ મેળવીને બનાવેલી. મહુડાંમાંથી બનાવેલી (સુરા), તથા શેરડી આદિમાંથી બનેલા “આસવ’ નામના અપરિપકવ મધ, તાડી, ખજૂર ધાતકી (ધાવડી) આદિમાંથી બનાવેલા મદ્ય, સીંધુ (દારૂને કક) તથા સુગંધયુકત દારૂનું ખૂબ આસ્વાદન કરવા લાગી. ૪.
કેમાં સુરા અને મઘને પર્યાયવાચી કહ્યા છે, તે પણ મૂળ પાઠમાં તેને અલગ અલગ કહ્યા છે એટલે બેઉને એક ન સમજવા જોઈએ તે ઉપરાંત મદ્ય શબ્દ ઉત્પન્ન કરનાર દ્રવ (પાતળ) પદાર્થને જ બેધક છે, માટે પણ એ સુરાના પર્યાયવાચી નથી. “પ્રસન્ના શબ્દ સુરાને પર્યાયવાચી છે, પણ મૂળ પાઠમાં જુદાં જુદાં નામ આવવાથી એમને અર્થે જુદે જુદે સમજી જોઈએ (ર૦). એક સમયે રાજગૃહ. નગરમાં અમારિ (હિંસાબંધી)ની ઘેષણ થઈ. (૨૪૧). એટલે માંસલ (આદિ ઉપર દર્શાવેલાં ચાર વિશેષણોથી યુકત) રેવતીએ પિતાના પિયરના કરોને લાવ્યા અને તેમને કહ્યું: “દેવાનુપ્રિય! તમે લેકે મારા પિયરનાં ગોકુલેમાંથી રોજ બે વાછડા મારીને મારે માટે લાવ્યા કરે.” (૨૪ર) પિયરના નોકરેએ “વારૂ” કહીને એની વાત વિનયપૂર્વક માની લીધી. તે લેકે બે વાછડા મારીને રોજ રેવતીની પાસે લાવવા લાગ્યા. (૨૩). માંસલુપા ગાથા પતિની રેવતી પહેલાની પેઠે માંસ-મદિરાનું સેવન કરતી સમય વિતાવવા લાગી. (૨૪૪). આ બાજુએ મહાશતક ગાથાપતિને વિવિધ પ્રકારનાં વ્રત–નિયમનું પાલન કરતાં ચાવત્ ભાવના ભાવતાં ચૌદ વર્ષ વ્યતીત થઈ ગયાં. એ પ્રમાણે આનંદની પેઠે એણે પણ મોટા પુત્રને કુટુંબને ભાર હૈ અને યાવત્ પિષધશાળામાં ધર્મપ્રજ્ઞપ્તિને સ્વીકારી વિચારવા લાગ્ય, (૨૪૫) માંસલપા ગાથાપતિની મદિરાના નશાથી ઉન્મત્ત થઈને અને નશાની તીવ્રતાથી પગે લડથડતી, વાળ વીખેરી નાંખી, ઓઢવાના વસ્ત્રને ખેંચતી, અર્થાત મદ્યપાનની ઉન્મત્તતા તથ.
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૧૨પ
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
રેવતી કે કામોન્મત્તતા કા વર્ણન
કામુકતાનાં ચિહ્ન પ્રકટ કરતી પિષધશાળામાં મહાશતક શ્રાવકની સમીપ જઈ પહોંચી.
ત્યાં મેહ અને ઉન્માદને ઉત્પન્ન કરનારા શૃંગારભર્યા હાવભાવ કટાક્ષ આદિ સ્ત્રીભાવે (નખરાં)ને બતાવતી મહાશતકને કહેવા લાગી. “હે મહાશતક શ્રાવક! તમે મોટા ધર્મકામી, પુણ્યકામી, સ્વર્ગકામી, મેક્ષકામી, ધર્મની આકાંક્ષા કરનારા, ધર્મના તરસ્યા બનીને બેઠા છે! દેવાનુપ્રિય! તમારે ધર્મ, પુણ્ય, સ્વર્ગ અને મોક્ષને શું કરવાં છે? તમે મારી સાથે મનમાન્યા ભેગ કેમ ભેગવતા નથી ? તાત્પર્ય એ છે કે ધર્મ પુણ્ય આદિ સુખને માટે કરવામાં આવે છે, અને વિષય ભેગથી ઉંચું બીજું કઈ સુખ નથી, માટે આ માથાફેડ છેડો અને મારી સાથે મનમાન્યા ભેગ ભેગ. (૨૪૬).
મહાશતક શ્રાવકે રેવતી ગાથા પતિનીના આ કથનને આદર ન આવે, પરિજ્ઞાન ન કર્યું, અર્થાત તે તરફ ધ્યાન પણ આપ્યું નહિ, તે મૌન રહીને ધર્મધ્યાનમાં લાગી રહ્યો. (૨૪૭). એટલે ગાથા પતિની રેવતીએ મહાશતક શ્રાવકને બીજીવાર અને ત્રીજીવાર પણ એજ વાત કહી, પરંતુ મહાશતક તે જ પ્રમાણે તેની વાતને સ્વીકાર કે પરિજ્ઞાન કર્યા વિના વિચારવા લાગ્યું. (૨૪૮). એટલે પછી રેવતી ગાથા પતિની મહાશતક શ્રાવકથી અનાદત અને અપરિજ્ઞાત (અસ્વીકૃત) અર્થાત તિરસ્કૃત થઈને જ્યાંથી આવી હતી ત્યાં જ ચાલી ગઈ. (૨૪૯).
મહાશતક કો અવધિણાન કા વર્ણન
દી -તપ i ? –ઈત્યાદિ પછી મહાશતક શ્રાવક પહેલી પડિમાને અંગીકારને વિચરવા લાગે. પહેલી વાત અગીઆરે પડિમાઓનું શાસ્ત્રાનુસાર પાલન કર્યું. (૨૫૦). એ ઉગ્ર કર્તવ્યથી તે મહાશતક શ્રમણોપાસક યાવતુ બહુજ કુશ (દુબળો) થઈ ગયે, ત્યાં સુધી કે તેના શરીરની નસેનસ બહાર દેખાવા લાગી. (૨૫૧). એક સમયે ધર્મ જાગરણ કરતાં પૂર્વ રાત્રિના અપરકાળમાં મહાશતક શ્રાવકને એ વિચાર આવ્યું કે “હું આ ઉગ્ર કર્તવ્યથી” ઇત્યાદિ આનંદ શ્રાવકની પેઠે સમજવું. તે અંતિમ મરણતિક સંખનાથી જેષિતશરીર થઈને ભકત-પાનનું પ્રત્યાખ્યાન (પરિત્યાગ) કરીને મૃત્યુની કામના ન કરતે વિચરવા લાગ્યા. (૨૫૨) તેના પછી શુભ અધ્યવસાય (પરિણામ)થી યાવત્ અવધિજ્ઞાનાવરણ કર્મના ક્ષેપશમથી તે મહાશતક શ્રાવકને અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. તે પૂર્વ દિશામાં લવણસમુદ્રની અંદર એક હજાર જન ક્ષેત્ર સુધી જાણતે દેખતે હતા. એ પ્રમાણે દક્ષિણ અને પશ્ચિમમાં પણ લવણસમુદ્રની અંદર એક હજાર જન ક્ષેત્ર સુધી જાણત-દેખતે હતે. ઉત્તરમાં શુદ્ધ હિમવંત પર્વત સુધી જાણત-દેખતે હતો. અધે (નીચી) દિશામાં આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં ચેરાસી હજાર વર્ષની સ્થિતિવાળા લુપચુત નરક સુધી જાણત-દેખાતે હતો. (૨૫૩).
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૧૨૬
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
રેવતી કે કામોન્મત્તતા કા પુનઃ કથન
પછી એક વાર ગાથાપતિની રેવતી ફરી પાછી ઉન્મત્ત થઈને યાવત્ એઢવાના અને ખેચતી મહાશતક શ્રાવકની પાસે આવી અને તેણે પહેલાંના જેવીજ વાત ત્રણવાર કહી. (૨૫૪). એમ વારંવાર બે ત્રણવાર કહેવાથી મહાશતકને ક્રોધ આવી ગયા. જેથી એણે અવધિજ્ઞાનના પ્રયેગ કરીને મનમાં ઉપયોગ લગાયે, અર્થાત્ ઉપયેગ લગાવીને અવધિજ્ઞાનદ્વારા જાણીને તે ખેલ્યા : પેાતાનું અનિષ્ટ ચાહનારી હૈપુણ્ય રહિત, ચાદશમા જન્મ લેનારી કુલક્ષણા લક્ષ્મી, લજ્જા બુદ્ધિ અને કીર્તિ વગરની
66
રેવતી કો શાપ કે સ્વરૂપ કા નિરૂપણ
રેવતી ! તું સાત રાત્રિની અંદર અલસ× રોગથી પીડિત થઈને શેકસમુદ્રમાં ગોથાં ખાતી તીવ્ર દુ:ખને વશ થઇ મહાન્ અસમાધિ ( અશાંત ચિત્ત )થી યથાસમય કાળ કરીને આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીની નીચે લેલુપાચ્યુત નરકમાં ચારશશી હજાર વની સ્થિતિવાળા નારકીઓમાં નારકી રૂપે ઉત્પન્ન થઇશ.” (૨૫૫)
અલસ એટલે નિવૃચિકા (કાલેરા-મરકી યાદિ). કાઇ કાઇ.તેને મંદાગ્નિનેા રાગ કહે છે. કહ્યું છે કે “ ઉપર નીચે ગમન ન કરી શકે, અગ્નિ મંદ થઇ જાય, આમાશય ખરાખર્ કામ ન કરે, જે વ્યાધિથી માણસ આ પ્રકારના થઇ જાય તેને અસલ રાગ કહે છે. '' સેાજાના રાગને પણ અસલ કહે છે. તે રેગથી શરીરનું લેહી બગડી અને એન્ડ્રુ થઈ જવાથી હાથ પગનું સ્તંભન થઈ જાય છે અને સેાજા ચડે છે.
મહાશતક શ્રાવકની આ ભયંકર વાત સાંભળીને રેવતી (મનમાં) વિચારવા લાગી: “હવે મહાશતક મારાથી રીસાઇ ગયા છે, તે મારા પર પ્રેમ રાખતા નથી અને મારૂ ભૂંડું' ચાહે છે; શી ખબર મને તે કેવાય ભૂડ મેતે મરાવી નાંખશે. ” એમ વિચારીને તે ડરી ગઇ અને ધ્રૂજતી ધ્રૂજતી છુપાઇને ક્ષુબ્ધ તથા ભયભીત થતી ત્યાંથી ધીરે ધીરે નીકળી અને જ્યાં પેાતાનું ઘર હતું ત્યાં આવી. પછી ઉદાસ થઇને તે યાવત્ વિચારમાં પડી ગઇ. (૨૫૬) પછી ગાથાપતિની રૈવતી સાત રાતની અદરઅલસ (મંદાગ્નિરાગ) રાગથી ગ્રસિત થઇ, તીવ્ર શેાક અને દુઃખની મારી આધ્યિાન કરતી કરતી યથાસમયે કાળ કરીને, આ રત્નપ્રભા પૃથિવીના લેાલુપાચ્યુત નરકમાં, ચેારાશી હજાર વર્ષના આયુષ્યવાળા નેરઇએમાં (નારકીઓમાં) નારકીરૂપે ઉત્પન્ન થઇ. (૨૫૭).
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૧૨૭
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગૌતમ સ્વામી ર ભગવાન કે વાર્તાલાપ કા વર્ણન
ટીજાથે-તેf i – ઈત્યાદિ તે કાળે તે સમયે શ્રી શ્રમણ ભગવદ્ મહાવીર પ્રભુ પધાર્યા. દેવેદ્વારા સમવસરણ રચાયું, પરિષદ નીકળી અને ધર્મકથા સાંભળીને યાવતુ પાછી ચાલી ગઈ (રપ૮). “ગૌતમ” એ પ્રમાણે સંબોધન કરી શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે કહ્યું: “ગીતમ!” આ રાજગૃહ નગરમાં મારે શિષ્ય મહાશતક શ્રાવક પિષધશાળામાં અંતિમ સમયે મારણાનિક સંલેખનાથી જેષિતશરીર થઈને,ભક્તપાનનું પ્રત્યાખ્યાન કરી કાળ (મૃત્યુ)ની કામના ન કરતાં વિચરી રહ્યો છે (હતો). (૨૫૯). ત્યારે મહાશતકની પત્ની રેવતી ગાથાપતિની નશામાં ઉન્મત્ત થઈને યાવત પિતાના ઓઢવાના વસ્ત્રને આમતેમ ખેંચતી પિષધશાળામાં મહાશતકની પાસે આવી બે ત્રણવાર એ પૂર્વોક્ત મેહ અને ઉન્માદને ઉત્પન્ન કરનારી વાત કહી. (૨૬૦) એમ બે ત્રણ વાર કહેતાં મહાશતકે ક્રોધિત થઈને અવધિજ્ઞાનને પ્રયોગ કર્યો, તે પ્રગ કરીને તે અવધિજ્ઞાન દ્વારા બધી સ્થિતિ જાણી અને રેવતી ગાથાપાતનીને પૂર્વવત કહ્યું કે થાવત તું નરકમાં ઉત્પન્ન થશે.” હે ગૌતમ ! અંતિમ સંલેખનાથી જૂષિત શરીરવાળા, ભકત–પાનનાં પચ્ચખાણ કરેલા શ્રાવકને–જે વાત સત્ય, તત્ત્વ, તથ્ય હોય પરન્ત બીજાને અનિષ્ટ, અકાન્ત, અપ્રિય, અમનેશ અને વિચારવાથી પણ દુઃખદાયી હોય તે એવું વચન બોલવું ક૯પતું નથી. માટે હે દેવાનુપ્રિય. તમે જાઓ અને મહાશતક શ્રાવકને કહે કે-દેવાનુપ્રિય ! આ અંતિમ અવસ્થામાં એવાં વચન સત્ય હોવા છતાં પણ બોલવાં કલ્પતાં નથી. તમે ગાથાપતિની રેવતીને આવું કહ્યું છે, માટે એ વિષયમાં આલોચના કરી અને યાવત્ યથાયોગ્ય પ્રાયશ્ચિત્ત સ્વીકારે (૨૬૧).
મહાશતક કા પ્રાયશ્ચિત ઔર ઉનકી ગતિ કા વર્ણન
રીક્ષાર્થ “g of સે મા જોરે” ત્યાદિ પછી ભગવાન ગૌતમે શ્રી શ્રમણ ભગવાન મહાવીરસ્વામીના કથનને “તથતિ ( બરાબર છે) એમ કહીને વિનયપૂર્વક સ્વીકાર્યું. અને તેઓ ત્યાંથી ચાલ્યા અને રાજગૃહનગરમાં પ્રવિણ થયા, અને જ્યાં મહાશતક શ્રમણોપાસક હતું ત્યાં પહોંચ્યા. (૨૬૨). મહાશતકે ભગવાન ગૌતમને આવતા જોયા એટલે તે બહુ પ્રસન્ન અને સંતુષ્ટ થયો, વંદના નમસ્કાર કર્યા (૨૬૩) ભગવાન ગૌતમે મહાશતકને કહ્યું-“દેવાનુપ્રિય ! શ્રમણ ભગવાન મહાવીર એમ કહે છે, ભાષણ કરે છે, સૂચિત કરે છે અને પ્રરૂપિત કરે છે કે, દેવાનુપ્રિય અંતિમ સલેખનાધારી શ્રાવકને આવું કહેવું ક૯પતું નથી. દેવાનુપ્રિય તમે રેવતી
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૧૨૮
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાથાપતિનીને એવું કહ્યું છે, માટે એ વિષયમાં આલોચના કરો યાવતું યથાયોગ્ય પ્રાયશ્ચિત્ત લ્યો. (૨૬૪). આ પ્રમાણે મહાશતક શ્રાવકે ભગવાન ગૌતમસ્વામીની વાત વિનયપૂર્વક “તહત્તિ” તથતિ (તથતિ) કહીને સ્વીકારી અને એ વિષયમાં અલેચના તથા યાવત પ્રાયશ્ચિત્ત કર્યું. (૨૬૫). પછી ભગવાન ગૌતમ મહાશતક શ્રાવકની પાસેથી પાછા ફર્યા અને રાજગૃહનગરની વચ્ચે થઈને ભગવાન મહાવીરની પાસે આવ્યા. ત્યાં આવીને ભગવાનને વંદના–નમસ્કાર કર્યા અને સંયમ તથા તપથી આત્માને ભાવિત કરતા વિચારવા લાગ્યા. (૨૬૬). પછી એક સમયે શ્રમણ ભગવાન શ્રી મહાવીર પ્રભુ રાજગૃહ નગરથી નીકળ્યા અને દેશદેશ વિચારવા લાગ્યા. (૨૬૭). પછી મહાશતક શ્રાવક ઘણું શીલ આદિ વ્રતથી યાવત આત્માને ભાવિત કરીને વીસ વર્ષ સુધી શ્રાવક પર્યાય પાળીને, અગિઆર પ્રતિમાઓને સારી સેવીને, માસિક (એક માસની) સંલેખનાથી આત્માને જૂષિત (સેવિત) કરીને, સાઠ ભકતનું અનશન કરીને, આલેચના પ્રતિક્રમણ કરી સમાધિપૂર્વક યથાસમય કાળ કરી, સૌધર્મકલ્પના અરૂણુવતંસક વિમાનમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયો. એની ચાર પલ્યોપમ સ્થિતિ છે. મહાવિદેહ ક્ષત્રમાં સિદ્ધ થશે. (૨૬૮). નિફોપ પૂર્વવત. ઇતિ શ્રી ઉપાસકદશાંગસૂત્રના આઠમા અધ્યયનની અગાસંજીવની
વ્યાખ્યાનો ગુજરાતી-ભાષાનુવાદ સમાપ્ત (૮).
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૧ર૮
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
નન્દિની પિતા ગાથાપતિ કા વર્ણન
નવસુ અધ્યયન.
ટીશાથે-‘નવમણે’ ત્યાદિ નવમા અધ્યયનના ઉદ્દોપ પૂર્વવત સુધર્માસ્વામીએ કહ્યું હું જપૂ એ કાળે એ સમયે શ્રાવસ્તી નગરી, કાષ્ઠક ચૈત્ય, જિતશત્રુ રાજા હતા. શ્રાવસ્તી નગરીમાં નંદિનીપિતા નામના ગાથાપતિ રહેતા હતા તેની પાસે ચાર કરેાડ સેનૈયા ખજાનામાં, ચાર કરોડ વેપારમાં અને ચાર કરોડ લેણ-દેણુમાં હતા, દસદસ હજાર ગાવીય પશુઓનાં ચાર ગેકુળ હતાં. અશ્વિની નામની પત્ની હતી. (૨૬૯). સ્વામી (ભગવાન મહાવીર) પધાર્યાં નદિનીપિતાએ આનંદની પેઠે. ગૃહસ્થધમ સ્વીકાર્યો. સ્વામી બહાર (જુદા જુદા દેશેામાં) વિહાર કરવા લાગ્યા. (૨૭૦). નંદિનીપિતા જીવ-અજીવના જાણકાર શ્રાવક થયા, યાવત્ વિચરતા રહ્યો (૨૭૧). એ પ્રમાણે વિવિધ શીલ, વ્રત ગુણુવ્રત, આદિનુ પાલન કરતાં ચૌદ વ વીતી ગયાં, ત્યારે આનંદની પેઠે વડા પુત્રને કુટુ ંબના ભાર સાંષ્યા, અને પાતે ધર્મ પ્રજ્ઞપ્તિને સ્વીકાર કર્યાં. વીસ વર્ષાં સુધી શ્રાવકપણુ પાલન કર્યું. અણુગવ વિમાનમાં ઉત્પન્ન થયા. મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં સિદ્ધ થશે. (રર) નિશ્ચેષ પૂર્વવત્ સાતમા અગ ઉપાસકદશાના નવમા અધ્યયનની અગારસંજીવની ટીકાના ગુજરાતી–અનુવાદ સમાપ્ત ૯
શાલેયિકા પિતા કા વર્ણન
દશમું અધ્યયન
ટીહાર્થ ‘સમસ્તે' ઇત્યાદિ દશમા અધ્યયનના ઉત્શેષ પૂવત્, સુધર્માંસ્વામી ખેલ્યા ઃ હું જંબૂ ! એ કાળે એ સમયે, શ્રાવતી નગરી, કોષ્ટક શૈત્ય અને જિતશત્રુ રાજા હતા. એ શ્રાવસ્તી નગરીમાં શાલેયિકાપિતા નામક ગાથાપતિ રહેતા હતા. તેની પાસે ચાર કરોડ સેાનૈયા ખજાનામાં હતા, ચાર કરેડ વેપારમાં લાગેલા હતા. અને ચાર કરોડ લેણ-દેણુમાં રોકાયેલા હતા. દસ-દસ હજાર ગાવગીય પશુમેનાં ચાર ગેાકુળ હતાં, એની પત્નીનુ નામ ફાલ્ગુની હેતુ (૨૭૩),
સ્વામી પધાર્યાં, શાલેયિકાપિતાએ આનંદની પેઠે ગૃહસ્થ ધર્મો ધારણ કર્યાં અને કામદેવની પેઠે મેાટા પુત્રને કુટુ અને ભાર ભળાવીને પોતે પોષધશાળામાં શ્રમણુ ભગવાન મહાવીરની ધમપ્રજ્ઞપ્તિ અંગીકાર કરી વિચરવા લાગ્યા. ખીજા શ્રાવકેાની અપેક્ષાએ તેના જીવનમાં વિશેષતા એ છે કે તેને કાઈ પ્રકારને ઉપસગ ન થયે ઉપસર્ગ વિના જ તેણે શ્રાવકની અગિઆર ડિમાઓનું પાલન કર્યું. સૌધ કલ્પના અચ્છુકીલ વિમાનમાં દેવરૂપે ઉત્પન્ન થયે. ત્યાં ચાર પધ્યેપમની સ્થિતિ છે. મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં સિદ્ધ થશે. બાકી બધું કથન કામદેવની પેઠે સમજી લેવું (૨૭૪)
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૧૩૦
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપસંહાર દસેય શ્રાવકેને પંદરમા વર્ષે કુટુંબના ભારને પરિત્યાગ કરીને વિશિષ્ટ–ધર્મ સાધનને વિચાર થયા. દસેએ વીસ-વીસ વર્ષ સુધી શ્રાવકપણું પીવું. (૨૭૫)
આર્ય સુધર્મા સ્વામીએ જંબુસ્વામીને કહ્યું: “હે જંબૂ? યાવત્ સિદ્ધિ ગતિ નામક સ્થાનને પ્રાપ્ત શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે સાતમાં અંગ ઉપાશક દશાના દસમાં અધ્યયનને એજ અર્થ પ્રરૂપિત કર્યો છે. , (૨૭૬).
તીર્થકર ભગવાન અર્થગમનો ઊપદેશ કરે છે, તેથી સર્વત્ર એમ કહેવામાં આવ્યું છે કે અમુક અધ્યયનને અમુક અર્થ કહ્યો છે.”
- આ ઉપાસકદશા નામક સાતમા અંગમાં એક શ્રતકંધ છે. અને દસ અધ્યયન છે. દેશવિરતિનું કથન કરવાને કારણે એ બધાં અયન એકસ્વર(એક સમાન) છે. દસ દિવસમાં એ દસ અધ્યયનનો ઉપદેશ કરવામાં આવે છે સાતમા અંગ શ્રી ઉપાસકદશાના દસમા અધ્યયનની
અગાર સંજીવની ટીકાને ગુજરાતી
ભાષાનુવાદ સમાપ્ત (૧૦) ઈતિ શ્રી ઉપાસકદશાંગ સૂત્રને ગુજરાતી અનુવાદ સમાપ્ત.
ગ્રન્થપ્રશસ્તી
ગ્રન્થપ્રશસ્તી મેવાડ (મેદપટ) દેશની પ્રાચીન રાજધાની ઉદયપુર છે. તેની નિકટ (૧) આડ ગામમાં શ્રીમાન ધીમાન પ્રધાનમંત્રી કેઠારીજીનું ગંગદભવ, નામનું ઊદ્યાન છે. એ અત્યંત મનહર છે. (૨) એ ઉદ્યાનમાં રૌત્ર સુદ સાતમ ને મંગળવાર, વીર સંવત્ ૨૪પ૭ને દિને (૩) મેં (ધાસીલાલ મુનિ) સર્વ સાધારણને ઉપયોગી શ્રી ઉપાસકદશાંગસૂત્રની “અગારધર્મસંજીવની “ ટીકાની, યત્ન કરીને રચના કરી–સમાપત કરી (૪) ટીકાની રચના કરતી વખતે મને જે જે મુનિઓને સાથ મયે હતા તે તે સહાયતા આપનારા મુનિઓનાં નામ અનુક્રમે આ પ્રમાણે છે. (૫)
શાસ્ત્રના વિચારમાં ચતુર, ચટુલાઈ સાર (પરમાર્થ સાધક) વ્યાખ્યાન આપવામાં કુશળ, કેમળ સ્વભાવવાળા. જ્ઞાનાદિ સદ્દગુણેને પ્રાપ્ત કરવામાં દત્ત ચિત્ત, ઉત્સાહી મુનિ મનેહરલાલજી (૬) માર્મિક શાસ્ત્રીય જ્ઞાન, શાન્તિ, દાન્તિ (ઈદ્રિયનિગ્રહ) અને ક્ષાતિ (ક્ષમા)થી યુકત, સરલ અને નિર્મલ મનવૃત્તિ વાળા, વૈરાગ્યરૂપી રાજ્યને પ્રાપ્ત કરવાને કારણે તપસ્વિરાજ, સદગુણેથી શેભિત મુનિ સુન્દરલાલજી (૭)
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૧૩૧
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ અને ત્રીજા સૌથી નાના મુનિ સમીરમલજી છે. એ સમીરમલજી ગુરૂસેવામાં સમીર (પવન)ના જેવા મહલ તથા બાલબ્રહ્મચારી છે. એ કારણથી એ શરીર-સંસ્થાનમાં લઘુ હોવા છતાં પણ ગુરૂ (મેટા) થઈ જવા ઈચ્છે છે અર્થાત્ આ મુનિ ઉત્સાહી અને ઉન્નતિ શીલ છે. (8) આ મેવાડના પ્રધાનમંત્રી કેશરીસિંહજી હતા. તે શરીરે, વચને, યશે (કીર્તિએ), અને તેજે (કાન્તિએ) લલિત (સુંદર) શ્રેષ્ઠ કેશરીસિંહના જેવા હતા. (9) સામ-દામ-દંડ-ભેદની નીતિમાં નિપુણ, મેવાડ મહિપતિના મંગળની કામના કરવાવાળા, પ્રજાના ઉપકારી, પ્રવચનના પરિપાલક, પુત્ર પૌત્રાએ કરીને સંપન્ન કઠારી બલવંતસિંહજી એમના પુત્ર રત્ન છે. એમણે આમાં પ્રથમ સહાયતા પ્રદાન કરી છે. (10) એ બલવંતસિંહજી કોઠારી રાજ્ય અને પ્રજા–બેઉના હિતને માટે સુનીતિની ધારાઓ (ન્યાયને પ્રવાહ અને સારા કાયદા કાનૂન) ચાલુ કરીને પ્રસિદ્ધિને પ્રાપ્ત થયાં. મેવાડ મહારાણાના એ અદ્વિતીય કૃપાપાત્ર છે. એમણે ભારતના પ્રાચીન રીત રીવાજોને પ્રસિદ્ધ કર્યા છે. (11) પૃથ્વીરાજજીના સાહબલાલજી અને મેઘરાજજી એ બે પુત્ર છે. એમાં મેટા પુત્ર સાહબલાલજી જીવન પર્યત ધમમાં તત્પર રહયાં હતાં. (12) શીલવતના અંધથી યુકત. રાત્રિમાં ચાર પ્રકારના આહારને પરિહાર કરવા વાળા, પ્રાતઃ- સાય બેઉ સમય આવશ્યક પ્રતિક્રમણ અને ઘણી સામાયિક કરવાવાળા, સાધુઓના ઉપર સર્વદા સદભાવના રાખવાવાળા (13) ખેમેસરા (ખીરસરા) કુળરૂપી કમળને માટે સૂર્ય વાળા, મંજુલ (મળ) સ્વભાવી પુણ્યમાર્ગને વધારનારા, શુદ્ધ ધર્મ અને બુદ્ધિની ધરાને ધારણ કરે છે. (17) પ્રિયધમ-ધર્મપ્રેમી, દૂધમ (ધર્મમાં દઢ), મુનિરાજનાં અનન્ય ભકિતરસથી પૂર્ણ જુહારમલજીએ પણ આ કાર્યમાં સહાયતા આપી છે. (18) ઉપાશક દશાંગ સુત્ર 132