________________
પ્રાણાતિપાતાદિ કે સ્વરૂપ કા વર્ણન
પાંચ ઈદ્રિયે, ત્રણ બળ ( મન, વચન, કાય ) ઉસ-નિશ્વાસ (શ્વાસોચ્છવાસ) અને આયુ, એ પ્રમાણે દસ પ્રાણ ભગવાને નિરૂપ્યા છે, અને એને વિગ કરે તેને હિંસા કહી છે.” (૧)
અસત્ય ભાષણ કરવું તેને મૃષાવાદ કહ્યો છે. દેવ, ગુરૂ, રાજ ગાથા પતિ અને સાધમીની આજ્ઞા વિના કઈ વસ્તુને ગ્રહણ કરવી તે અદત્તાદાન છે. મિથુન (સ્ત્રી-પુરૂષ) દ્વારા કરાતા કમને અર્થાત્ કામકીડાને મિથુન કહે છે. જેના દ્વારા આત્માને, જન્મ જરા મરણ આદિનાં દુખેથી ગૃહીત (યુકત) કરવામાં આવે છે અથવા મમતારૂપ પરિણામેથી ગ્રહણ કરવામાં આવે છે. તેને પરિગ્રહ કહે છે.
કેધ–મેહનીય કર્મના ઉદયથી સ્વ અને પરના ચિત્તમાં વિકાર કરનારા આત્માના પરિણામવિશેષને ક્રોધ કહે છે. જેને લીધે મનુષ્ય બીજાને પિતા કરતાં હીન-તુચ્છ માને છે, તે માનમેહનીયના ઉદયથી ઉત્પન્ન થનારા પરિણામવિશેષને માન કહે છે. માયા–મેહનીયના ઉદયથી ઉત્પન્ન થનારા વંચના (ઠગાઈ) રૂ૫ આત્માના પરિણામને માયા કહે છે, અર્થાત્ સ્વ–પરમાં વ્યામેહ પિદા કરનારા આત્માના આચરણવિશેષને માયા કહે છે. લોભપ્રકૃતિના ઉદયથી થનારા દ્રવ્ય આદિની અભિલાષારૂપ આત્મપરિણામને લેભ કહે છે.
અહીં જે “જાવ” (યાવતુ) શબ્દ છે, તેથી. રાગ, દ્વેષ. કલહ, અભ્યાખ્યાન, પશુન્ય, પરંપરિવાદ રતિ–અરતિ, માયા-મૃષા, મિથ્યાદર્શનશલ્યનું ગ્રહણ કરવું.
આત્મા જેનાથી રક્ત-અનુરજિત થાય, તે રાગ છે. અર્થાત્ આત્માના મછરૂપ પરિણામને રાગ કહે છેઃ રાગ બે પ્રકાર છે : એક પ્રશસ્ત અને બીજે અપ્રશસ્ત દેવ, ગુ, ધર્મના વિષયમાં અથવા અનુકંપા-દાન આદિના વિષયમાં તે રાગ પ્રશસ્ત રાગ છે, અને સ્ત્રી આદિ વિષયક રાગ અપ્રશસ્ત રાગ છે, કહ્યું છે કે
રાગાદિ કે સ્વરૂપ કા વર્ણન
“શાસ્ત્રમાં બે પ્રકારને રાગ કહ્યો છે. એક પ્રશસ્ત અને બીજે અપ્રશસ્ત દેવ આદિ વિષયક પ્રશસ્ત અને સ્ત્રીઆદિ વિષયક અપ્રશસ્ત રાગ છે.” (૧)
પરંતુ એ બેઉ ભેદોમાંથી પ્રકરણવશ અને દ્વેષની સાથે રહેવાને કારણે સ્ત્રીઆદિ વિષયક અપ્રશસ્ત રાગનું જ અહીં ગ્રહણ કરવાનું છે.
આત્માના અપ્રીતિરૂપ પરિણામને દ્વેષ કહે છે. કલ (આનંદ)ની જે હહત્યા (નાશ) કરે તે વાગ્યુદ્ધને કલહ કહે છે. ખુલ્લી રીતે જઠે દેષ લગાડે તે અભ્યાખ્યાન છે. બીજાના ગુણ ન સહી શકવાને કારણે એના દેષ પ્રકટ કરવા તે પશુન્ય છે. કાકુ (વક્રેતિ) અર્થાત્ કટાક્ષકથન આદિ દ્વારા બીજાઓને દોષ શોધ એ પર પરિવાર છે. વિષય સંબંધી અભિરૂચિને રતિ કહે છે. સંયમ આદિ વિષયક અભિલાષા
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૩૬
