________________
શકા–બસ, ચૈત્યને અર્થ થયે જિનેન્દ્ર, અને જિનેન્દ્રની સમાન તેમની પ્રતિકૃતિને પણ ચય કહી શકાય છે, કારણ કે વ્યાકરણના નિયમાનુસાર
પતિતી ( પ-૩–૯૬), એ સૂત્રથી વિધાન કરેલા “ઝન પ્રત્યયને નવિજાથે વાપ' (૫-૩-૯૯), સૂત્રથી લેપ થઈને ચૈત્ય બની જશે. જેમકેવાસુદેવની પ્રતિકૃતિને વાસુદેવ કહે છે.
સમાધાન–આપ ખરા અભિપ્રાયને ભૂલી ગયા છે. નવા વર્ષે એ સૂત્રથી જે પ્રતિમા જીવિકાને માટે હોય, પરંતુ વેચવાની ન હોય, એ અર્થમાં વન પ્રત્યયને લેપ થાય છે. બીજા કેઈ પણ અર્થમાં લેપ નહિ થાય. એ વાત એ સૂત્રની ટીકામાં સિદ્ધાન્તકોમુદ્રીકારે સ્પષ્ટ કરી છે કે “
સૈ ન બોવિર્યાણું વાતિતિવ્ર” અર્થાત- દેવલમે (દેવળના પૂજારિયે)ની જીવિકાને માટે બનાવેલી દેવપ્રતિમાઓના સંબંધમાં છે. અન્યથા (“ચૈત્યની પ્રતિમા” એ અર્થમાં રમૈત્યક થશે, પરન્તુ “ત્ય” નહિ. એ સ્થિતિમાં શું એ પ્રતિમા જીવિકાનિર્વાહને માટે માનવામાં આવે છે, કે જેથી તેને પ્રત્યયને લેપ કરે છે?
શકા–જેમાં જેમાં સાક્ષાત્ યા પરંપરાથી ચયન ક્રિયાને વેગ છે, એ સર્વ યજ્ઞ-સ્થાન આદિનું ચય શબ્દથી ગ્રહણ થાય છે, પરંતુ આપના કથનાનુસાર “સાધુ શબ્દનું ગ્રહણ નથી થઈ શકતું.
સમાધાન–તે પ્રતિમાનું ગ્રહણ કેવી રીતે થાય છે, તે આપ વિચારી જુઓ; અને પહેલાં આપેલાં પ્રમાણને લક્ષ્યમાં લઈને વ્યાકરણની તરફ ધ્યાન આપો કે “ચત્ય” શબ્દ કેવળ “વિત્ર ને ધાતુથી જ બનતો નથી, પરંતુ “વિતી જાને" ધાતુથી પણ બને છે. “શબ્દોની વ્યુત્પત્તિ અને અનુસરીને થવી જોઈએ.” એ માન્યતાનુસાર અર્થને ધ્યાનમાં રાખીને વ્યુત્પત્તિ કરવી જોઈએ, એટલે અહીં “વિત જ્ઞાને” એ ધાતુમાંથી જ એ “ચૈત્ય” શબ્દ બનાવ જોઈએ, “વિષ્ણુ અને ધાતુમાંથી નહિ, કારણ કે સંજ્ઞાનને અર્થ સમજ્ઞાન યા મૈતન્ય થાય છે. અથવા જૂિ થઈ ધાતુમાંથી પણ બનાવીએ. તે તેને અર્થ એ થશે કે જેની દ્વારા જ્ઞાનાદિ ગુણોનું ચયન થાય છે તેને ચીત્ય કહે છે” કલ્પનાને અનુસરીને વ્યુત્પત્તિમાં ભેદ થયા કરે છે, અને અનેકાર્થનું પ્રવૃત્તિનિમિત્ત પણ જુદું જુદું હોય છે એટલે અહીં “જ્ઞાનવત્વ' એ પ્રવૃત્તિ-નિમિત્તને લઈને “સાધુ અર્થમાં મૈત્ય શબ્દની પ્રવૃત્તિ થાય છે, અથવા જે રૂઢ શબ્દોની સાસ્નાદિમાં જે અર્થમાં પ્રસિદ્ધિ છે તે પ્રસિદ્ધિ એનું પ્રવૃત્તિ-નિમિત્ત છે. જે એમ ન
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
/
૮
