________________
ધર્મ કે સ્વરૂપ મેં અહિંસાવ્રત કા વર્ણન
ધર્મનું સ્વરૂપ પહેલાં ધર્મનું વ્યાખ્યાન કરી ગયા છીએ. જે પૂર્ણ દયામય પ્રવૃત્તિરૂપ હોઈને અહિંસામૂલક અને તીર્થકર ભગવાન દ્વારા ઉપદિષ્ટ છે, તેજ ધર્મ છે.
એ ધર્મ બાર પ્રકાર છે. જેથી સદ્ગતિની પ્રાપ્તિ થાય તે વ્રત કહેવાય છે. જે મહાવતેથી નાનું વ્રત હેય તેને અણુવ્રત કહે છે. અણુવ્રતે પાંચ છે, તે આ પ્રમાણે
(૧) અણુવ્રત, (૧) સ્થલપ્રાણાતિપાત વિરમણ-સ્થલ હિંસાથી નિવૃત્ત થવું તે તાત્પર્ય એ છે કે-જીવ બે પ્રકારના છેઃ (૧) સ્થલ અને (૨) સૂઢમ. બેઈદ્રિય. ત્રીંદ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય અને પચેન્દ્રિય જીવ સ્કૂલ છે તથા એકેન્દ્રિય જીવ સૂક્ષમ છે. સૂમિજીને તત્ત્વદશી તથા શાસ્ત્રમર્મજ્ઞ જ જાણી શકે છે, તેથી ગૃહસ્થ એ જીની હિંસાને ત્યાગ કરી શક્તા નથી સૂફમ જીવે (એકેન્દ્રિય જીવો) ની હિંસાને
ત્યાગ સાધુ જ કરે છે. તાત્પર્ય એ છે કે બેઈદ્રિય આદિ જાની હિંસા સ્કૂલ હિંસા છે અને એકેન્દ્રિય ઈની હિંસા સૂક્ષમ હિંસા છે સ્કૂલ હિંસા બે પ્રકારની છે -(૧) સંકલ્પજા અને (૨) આરંભજા. માંસ, નખ, વાળ, ચામડું અને હાડકાં આદિને માટે નિરપરાધી પ્રાણીઓને ઈચછાપૂર્વક ઘાત કરે એ સંક૯પજા હિંસા છે. રથનાં પિડાં અથવા રથ અને ચાક આદિ ચાલવાથી, અને હળ તથા કેદાળી આદિ વડે જમીન ખોદવાથી, કીડી-મકેડી આદિને ઈચ્છાવિના ઘાત થઈ જાય એ આરંભક હિંસા છે, શ્રાવકે બેઉ પ્રકારની હિંસામાંથી આજીવનને માટે સંકલ્પજા હિંસાને ત્યાગ કરે છે ? હા, કરણ અને યોગની મર્યાદા એની ઈચ્છા પર નિર્ભર છે, અર્થાત્ કોઈ શ્રાવક એક કરણ એક યોગથી, કે બે કરણ બે વેગથી અથવા ઈરછાને અનુસરી અન્ય પ્રકારની મર્યાદાએ કરીને ત્યાગ કરે છે, પરંતુ શ્રાવક આરંભના હિંસાને ત્યાગ કરી શકતા નથી. ઘર બનાવ્યા વિના અને ખેતીવાડી આદી કાર્ય કર્યા વિના ગૃહસ્થ જીવન નિર્વાહ થ અસંભવિત છે અને એ કાર્યોમાં હિંસા અનિવાર્ય છે- અવશ્ય થાય છે.
શંક–જે સંક૯૫જા હિંસાનો ત્યાગ કરવાથી જ હિંસાના ત્યાગી થઈ શકાય છે, તે શ્રાવકને સ્થલ પ્રાણીઓની હિંસાને ત્યાગી કેમ કહે છે ? તે ઈચ્છાપૂર્વક સૂમિ પ્રાણીઓની પણ હિંસા નથી કરતો, માટે સ્થલ સૂમ બધાં પ્રાણીઓની હિંસાને ત્યાગી માનવે જોઈએ. તે પછી પહેલા વ્રતમાં “સ્થલ ” પદની શી જરૂર હતી ?
સમાધાન–સાભળે. ગ્રહથ–પૃથ્વીકાય, હરિતકાય આદિને ઈચ્છાપૂર્વક જ ભોગવે છે, માટે તે સૂક્ષ્મ સંક૯૫જા હિંસાથી બચી શકતું નથી. એ વાત પહેલાં કહી ગયા છીએ. જે ૧ છે
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
