________________
વિશેષાગાર (શ્રાવક) ધર્મ કા નિરૂપણ મેં જીવાદિ કે સ્વરૂપ કા વર્ણન
સામાન્યરૂપ અગારધમ ભગવાને એ પ્રમાણે વર્ણન કર્યું છે. હવે વિશેવરૂપ અગારધમ વર્ણન કરે છે –
વિશેષરૂપ-અગાર (શ્રાવક) ધર્મ સમ્યગ્દર્શન અને અણુવ્રત આદિને વિશેષ અગારધર્મ કહે છે. પ્રશમ–સંગનિર્વેદ–અનુક પા–આસ્તિકરૂપ આત્મપરિણામને અથવા તત્વાર્થને અર્થાત્ જીવ આદિ નવ તના તથા સાચા દેવ ગુરૂ અને ધર્મના યથાર્થ બુદ્ધિપૂર્વક શ્રદ્ધાને સમ્યગ્દર્શન (સમકિત) કહે છે. જીવતત્ત્વનું વ્યાખ્યાન પહેલાં કરી ગયા છીએ, અને પુણ્યથી મેક્ષ સુધીનાં તત્ત્વનું સ્વરૂપ પણ પહેલાં લખી ગયા છીએ, બાકી રહ્યું અજીવ તત્વ જેમાં જીવ ન હોય તે અજીવ છે અજીવ પાંચ પ્રકારના છેઃ (૧) ધર્માસ્તિકાય, (૨) અધર્માસ્તિકાય, (૩) આકાશસ્તિકાય, (૪) કલ અને (૫) પુદગલાસ્તિકાય
(૧) ધર્માસ્તિકાય–ચાલનાર છે અને પુદગલેને જે ચાલવામાં સહયતા કરે છે તેને ધર્માસ્તિકાય અથવા ધર્મદ્રવ્ય કહે છે, જેમકે જળમાં ચાલનારી માછલીને ચાલવા-ફરવામાં જળ સહાયક થાય છે. ધર્માસ્તિકાય–અરૂપી (અમૂર્તિક) અને સમસ્ત કાકાશમાં વ્યાપક છે, અને જીવ–પુદ્ગલેની ગતિમાં નિમિત્ત-કારણ છે,
અધર્માસ્તિકાય–જેમ ચાલતો મુસાફર જે ભવા ઈછે તે વૃક્ષની છાયા તેને ભવામાં ઉદાસીન કારણ બને છે, તેમ સ્થિતિમાન છે અને પુદગલની સ્થિતિમાં જે સહાયક બને છે તેને અધમસ્તિકાય અથવા અધર્મ દ્રવ્ય કહે છે. અધમ દ્રવ્ય ભનારને ભવામાં સહાયકમાત્ર બને છે. પ્રેરણું કરીને ભાવતુ નથી. એ પણ ધમસ્તિકાયની પેઠે અરૂપી અને સમસ્ત લોકાશવ્યાપી છે. ધર્મદ્રવ્ય અને અધર્મદ્રવ્ય, લેકાકાશ અને અલકાકાશની મર્યાદાના કારણ છે. જ્યા એ દ્રવ્ય છે, તે લોકકાશ અને જ્યાં એનો સદભાવ નથી તે અલકકાશ કહેવાય છે.
(૩) આકાશાસ્તિકાય–જીવ આઇ દ્રવ્યને જે રણવકાશ આપે છે તે આકાશાસ્તિકાય અથવા આકાશ દ્રવ્ય છે આકાશદ્રવ્ય અનંતપ્રદેશ છે, અમૂર્તિક છે અને લોક તથા અલકમાં વ્યાપ્ત છે
(૪) કાલ-લદ્રવ્ય અમૂર્તિક છે અને દ્રવ્યની પર્યાયેના પરિવર્તનનું કારણ છે. મનુષ્ય આદિમાં બાળક, યુવા અને વૃદ્ધ અવસ્થા કાલના જ પ્રભાવથી થાય છે. એ જૂનને નવું અને નવાને જૂનું કરે છે, અને અપ્રદેશી દ્રવ્ય છે. એના પ્રદેશે થતા નથી.
(૫) પુદગલાસ્તિકાય–પરમાણુથી લઈને ઘટ પટ આદિ બધા દેખતા પદાથે પુરાલાસ્તિકાય અથવા પુદગલદ્રવ્ય જ છે. જેમાં રૂપ, સ્પર્શ રસ. ગંધ,
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૪૪
