________________
કાકતાલીય ન્યાયથી (સંયોગ વશ–અચાનક જ) સામે રાખેલા ખજાનાને પણ દૈવ પિતાની મેળે નથી લઈ શકતે. તેને ગ્રહણ કરવામાં પણ પુરુષાર્થની જરૂર પડે છે. (૨)”
ક્રિયા પ્રત્યેક મનુષ્યની જૂદી જૂદી હોય છે, એટલે ફળની વિચિત્રતા બરાબર રીતે સંગત થઈ જાય છે, કારણ કે કારણના ભેદથી કાર્યમાં જરૂર ભેદ પડી
કયાંક કયાંક માણસ પ્રવૃત્તિ તે કરે છે, પરંતુ ફળ પ્રાપ્ત કરી શકતું નથી, તેનું કારણ એ નથી કે પ્રવૃત્તિ ફળમાં કારણ નથી, બલકે એનું કારણ એ છે કેએ કાયને સિદ્ધ કરવાને માટે જેવા અને જેટલા પ્રયત્નની જરૂર હોય છે તે અને તેટલે પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યું હતું નથી,
અથવા કતના વ્યાપારથી યુકત નિયતિને પણ અમે કારણ માનીએ છીએ, એટલે તેનો અભાવ હોવાથી ફળની પ્રાપ્તિ થતી નથી,
એ રીતે કાળ એકાન્ત કારણ ન હોવા છતાં પણ સહકારી રૂપે કારણજ છે. ચપ, બકુલ, ગુલાબ આદિ પુષ્પ તથા ફણસ, કેરી, આદિ ફળ નિયત-નિયત કાળમાં થાય છે. જે કાળને કારણે ન માનવામાં આવે તે એ વ્યવસ્થા ન બની શકે. સહકારી માત્ર માનવાથી જગતની વિચિત્રતા પણ યુકિતયુક્ત બને છે.
ઈશ્વર પણ કર્યા છે, કારણ કે આત્મા સિવાય બીજો કોઈ વિચિત્ર ઈશ્વર નથી. આત્મા જગતમાં સર્વત્ર ઉત્પન્ન થયે-થઈ રહ્યો છે, તેથી તે વ્યાપક છે, એ પ્રકારની વ્યુત્પત્તિ પણ અસંગત નથી. એ આત્માને સુખ આદિને કર્તા માનવામાં કશે વિવાદ નથી. હા, એ માનવાથી અમૂર્તત્વ આદિ ગુણ તે દૂરજ રહે છે.
સ્વભાવ પણ કથંચિત કર્યા છે, કારણ કે આત્માને ઉપયોગ (જ્ઞાનદર્શન તથા અસંખ્યાત–પ્રદેશિતા-સ્વભાવ, પુણેલોને મૂર્ત-સ્વભાવ, ધમસ્તિકાય આદિને અમૂર્તત્વ-સ્વભાવ, તે-તેમાં સ્વભાવથી જ રહેલા છે. કેઈ અન્ય કારણથી તે ઉત્પન્ન થયા નથી. બસ, હવે વધુ વિસ્તાર કરતા નથી” (૧૭૨).
પરાજિત દેવો કે સ્વર્ગ ગમન કા નિરૂપણ
ટીકાર્ય–‘તા જ –ઇત્યાદિ ત્યારપછી કુંડકૌલિકનું કથન સાંભળીને દેવતાને શંકા થઈ કે મહાવીર સ્વામીને મત યુક્ત છે કે ગોશાલકને? અને પિતે પરાજિત થવાથી તેને ગ્લાનિ પણ ઉત્પન થઈ. હવે તે કુંડકોલિકને કાંઈ પણ ઉત્તર આપવાને સમર્થ ન થઈ શકે, એટલે એણે નામસુદ્રા અને ઉત્તરીય વસ્ત્ર શિલાપટ્ટક પર પાછાં મૂકી દીધાં, અને જ્યાંથી આવ્યો હતો ત્યાં ચાલ્યા ગયે. (૧૭૩)
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૧૧૨
