________________
જે એમ કહો કે–વિરોધી ધમ એ હોય છે કે જે એક વસ્તુમાં ન હોય. અનુપમ્પષ્યો વિષઃ ” અર્થાત જેની એકત્ર ઉપલબ્ધિ ન થાય તે જ વિરોધી ગણાય છે. નર અને સિંહના આકારની એક સ્થાને ઉપલબ્ધિ છે માટે તેમાં વિરોધ નથી. તે એનું સમાધાન એ છે કે-વિરોધના એ લક્ષણે કરીને નિત્યતા-અનિત્યતા આદિ વસ્તુગત ધર્મોમાં પરસ્પર વિરોધ ઘટ નથી, કારણકે એ ધર્મો અપેક્ષાએ કરીને એકજ વસ્તુમાં માલુમ પડે છે. જે એમાં વિરોધ હતો એ એકત્ર ઉપલબ્ધ જ ન થાત.
પ્રશ્ન–જે દ્રવ્ય નિત્ય હોય છે તે પરમાણુરૂપ છે અને જે અનિત્ય હોય છે તે કાર્યરૂપ દ્રવ્ય (સ્કંધ) છે. અર્થાત–પરમાણું દ્રવ્યમાં નિત્યતા અને કાર્ય દ્રવ્યમાં અનિત્યતા માલુમ પડે છે. બેઉ ગુણોનાં આધારભૂત દ્રવ્ય ભિન્ન-ભિન્ન છે. તે પછી આપ એકજ દ્રવ્ય (મી)માં નિત્ય અને અનિત્યતા કેમ બતાવે છે ?
ઉત્તર-પહેલાં અમે આકાશ અને સુવર્ણનું ઉદાહરણ આપીને બતાવી ગયા છીએ કે-ભિન્ન ભિન્ન પયામાં એક જ દ્રવ્ય રહે છે. એ વાત સ્પષ્ટ પ્રતીત થાય છે. જે પૂર્વ પૂર્વ પર્યાયના નાશ અને ઉત્તર ઉત્તર પર્યાયના ઉત્પાદને કારણે જ દ્રવ્યમાં ભેદ માનશે તે એક મનુષ્ય જ્યારે બાલ્યાવસ્થાને ત્યજીને યુવાવસ્થામાં આવશે, ત્યારે તેને પણ બીજે મનુષ્ય માનવો પડશે, અને જ્યારે યુવાવસ્થાને પરિ ત્યાગ કરીને વૃદ્ધાવસ્થામાં આવશે, ત્યારે તેને જ ત્રીજે મનુષ્ય માનવે પડશે. એમ માનવાથી બધે લેકવ્યવહાર નષ્ટ થઈ જશે. (યજ્ઞદત્તને પુત્ર દેવદત્ત બાલ્યાવસ્થાને ઉલંધીને જ્યારે જુવાન થશે ત્યારે તે તેને પુત્ર નહિ રહે, બીજે જ થઈ જશે અને યજ્ઞદત્ત દેવદત્તને પિતા પણ રહેશે નહિ. જુવાનીમાં નોકરી કર્યા બાદ ઘડપણમાં જ્યારે પેન્શન લેવાનો વખત આવશે ત્યારે સરકાર કહેશે કે નોકરી કરનાર બીજે હતું, તમારી અવસ્થા બદલાઈ ગઈ છે, માટે તમે નેકરી કરનાર રહ્યા નથી, તે તમને પેન્શન શા માટે આપીએ ? બિચારા યજ્ઞદત્તની કેવી દુર્દશા થશે ? આ બાજુએ તેનું પિતાપણું નષ્ટ થઈ ગયું અને પેલી બાજુએ પેન્શન પર ધાડ આવી !
* એક માણસ જુવાનીમાં લાખોનું કરજ કરશે અને જ્યારે ઘડપણમાં તેની ઉપર કઈ દા કરશે ત્યારે ન્યાયાલયમાં જઈને કહી દેશે કે કરજ લેનાર બીજો હતા, હું બીજે છું મારી અવસ્થા બદલાઈ ગઈ છે માટે કરજ લેનાર હું નથી. જેણે કરજ લીધું હોય તેની પાસેથી વસૂલ કરો. તાત્પર્ય એ છે કે અવસ્થા (પર્યાય )ના પરિવર્તનથી જે અવસ્થાવાન્ (દ્રવ્ય)માં પરિવર્તન થવાનું સ્વીકારવામાં આવે તે બધે વ્યવહાર નષ્ટ થઈ જાય. માટે પર્યાનું પરિવર્તન થવા છતાં પણ દ્રવ્યમાં પરિવર્તન માનવું અયુક્ત તે છે જ, તે સાથે વ્યવહારનું લેપક પણ છે.)
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
પર
