Book Title: Pravachansara Piyush Part 1
Author(s): Kundkundacharya, Amrutchandracharya, Himmatlal Jethalal Shah
Publisher: Grand Rapid America Mumukshu Mandal America
View full book text
________________
સરખા માને છે. જ્ઞાનીને દ્રવ્ય અને પર્યાય બન્નેનું જ્ઞાન છે અને તે તેમને તેમની કિંમત અનુસાર જાણે છે.
પદ્રવ્યથી જયારે વિચાર કરવામાં આવે ત્યારે જ્ઞાનીને કોઈ ૫દ્રવ્યનો પક્ષ નથી અર્થાત્ પક્ષપાત નથી. અજ્ઞાનીને હીરા અને કોલસા વચ્ચે ઘણો મોટો તફાવત લાગે છે. જયારે જ્ઞાની જાણે છે કે તે બન્ને મારાથી અત્યંત ભિન્ન છે. મારે તેની સાથે કોઈ નિસ્બત નથી. મારા માટે બન્ને સમાન જ છે. તેથી તે બન્ને પ્રત્યે મધ્યસ્થ છે.
અજ્ઞાની પુણ્ય અને પાપ પ્રકૃતિઓ તથા તેમના ફળ વચ્ચે મોટો તફાવત છે, એવું જાણે છે. જયારે જ્ઞાનીને ખ્યાલ છે કે પોતે દ્રવ્યકર્મથી અત્યંત ભિન્ન છે. કોઈ જીવે દ્રવ્યકર્મ બાંધ્યા નથી કે કોઈ કર્મના ફળને ભોગવ્યા નથી માટે જ્ઞાની દ્રવ્યકર્મો તથા તેમના ઉદયો પ્રત્યે મધ્યસ્થ છે.
:
અજ્ઞાની જીવ શુભ અને અશુભ ભાવો વચ્ચે ભેદ પાડે છે. તે શુભ ભાવને મોક્ષમાર્ગમાં સ્થાન આપે છે અને અશુભ ભાવને બંધમાર્ગમાં સ્થાપે છે. વસ્તુના સ્વરૂપને યથાર્થપણે જાણનારો શુભાશુભ ભાવો જીવને બંધનું જ કારણ જાણતો હોવાથી તે બન્ને ભાવોને છોડીને શુદ્ધતા પ્રગટ કરે
છે.
વીતરાગતા પ્રગટ કરે છે. અજ્ઞાની જીવને શુભભાવનો પક્ષ છે જયારે જ્ઞાની તેના પ્રત્યે પણ ઉદાસીન છે.
જ્ઞાન વસ્તુના અનેકાંત સ્વરૂપને જાણે છે. આવા અનેકાંતના જ્ઞાનની પશ્ચાદ્ભૂમિકામાં શ્રદ્ધા સમ્યક્ એકાંત કરીને દ્રવ્યસામાન્ય સ્વરૂપમાં હુંપણું સ્થાપે છે. ચારિત્ર અપેક્ષાએ જીવ તે જ્ઞાયકભાવનો આશ્રય કરે છે. શ્રદ્ધા ત્રિકાળ સ્વભાવનો જ સ્વીકા૨ કરે છે. ત્યારે અનાદિ કાળથી પ્રગટ થતાં અજ્ઞાનમય ભાવોનો અભાવ થઈને ત્યાં શુદ્ધ પર્યાયની પ્રગટતા થાય છે. દુઃખ ટળીને અતીન્દ્રિય આનંદ પ્રગટે છે.
૧૨
જ્ઞાન આ બધુ જેમ છે તેમ જાણે છે. પરંતુ શ્રદ્ધા તો સ્વભાવમાં જ સ્થિત છે. તે દૃષ્ટિમાં પર્યાય જાણાતી જ નથી. આ અપેક્ષાએ જ્ઞાનીને ભવ અને મોક્ષ પ્રત્યે પણ સમભાવ-મધ્યસ્થતા વર્તે છે. હું તો એક શાયક ભાવ જ છું. એના જો૨માં તે પર્યાય માત્રની ઉપેક્ષા કરે છે. આ રીતે ‘પક્ષ’ શબ્દ દ્વારા અનેક પ્રકારના ભાવો લેવામાં આવે છે.
આટલી વાત ગ્રંથકર્તા અંગે લઈને હવે : મોક્ષદશાની વાત કરે છે. કેવી છે.
કેવી છે મોક્ષદશા ?
૧) સર્વ પુરુષાર્થમાં સારભૂત હોવાથી જે આત્માને અત્યંત હિતતમ છે ઃ
ધર્મ, અર્થ, કામ અને મોક્ષ એમ ચા૨ પ્રકારના પુરુષાર્થની વાત આવે છે. ધર્મ, અર્થ અને કામ આ પુરુષાર્થ સંસારનું કારણ છે માટે હેય છે. છોડવાલાયક છે. અજ્ઞાની જીવ અનાદિકાળથી આ પ્રકારના પ્રયત્નો જ કરતો આવ્યો છે. આ બધા ઊંધા પુરુષાર્થ છે. રખડવા માટેના પ્રયત્નો છે. મોક્ષની પ્રાપ્તિ માટેના પ્રયત્નને જ સમ્યક્ પુરુષાર્થ અથવા પુરુષાર્થ શબ્દથી ઓળખાવવામાં આવે છે.
પુરુષાર્થથી આત્મકલ્યાણ થાય છે માટે તેને તિતમ કહ્યો છે. હિતતમ શબ્દ વાંચીને એમ ન વિચારવું કે મોક્ષના પુરુષાર્થ ઉપરાંત બીજા પુરુષાર્થ હિતરૂપ અથવા હિતત૨ હશે. અન્ય ત્રણ પ્રકારના પુરુષાર્થો હેયરૂપ જ છે.
સમ્યક્ પુરુષાર્થનું ફળ મોક્ષની પ્રાપ્તિ છે માટે જીવે સમ્યક્ પુરુષાર્થ વડે મોક્ષદશાને હિતસ્વરૂપ નક્કી ક૨વી રહી.
૨) ભગવન્ત પંચપરમેષ્ઠીના પ્રસાદથી ઉપજવા યોગ્યઃ
સમ્યગ્દર્શનથી લઈને પરમાત્મદશાની પ્રાપ્તિ જીવના પોતાના સ્વભાવ સન્મુખના પુરુષાર્થ દ્વા૨ા
જ્ઞાનતત્ત્વ -
પ્રજ્ઞાપન
