________________
એટલે નિબંધની રચના-રૂપરેખાજ-મોઢેથી સભાસમક્ષ માત્ર જણાવી. અને જેમને કને અવાજ પહોંચે, તે સર્વને વિસ્મય તે થયે. પણ જ્યાં વાંચનજ ન થયું, ત્યાં પછી કામકાજને રીપોર્ટ બહાર પડે ત્યાં સુધી, કુતુહળ વૃત્તિને દબાવી રાખે જ છુટકો હતે. પછી તેનું શું થયું તે પૂછાવવાની મારી ઇતેજારી તે, લાહોરના અનુભવથી અત્યંત શિથિલ બની ગઈ હતી. પણ ઈ. સ. ૧૯૩૩ ના ડીસેમ્બરમાં, અત્ર વડોદરામાં (મુંબઈથી હવે વડોદરામાં ચાર વરસથી આવી રહ્યો છું) સાતમી પ્રાચ્યવિદ્યા પરિષદ મળી, ત્યારે નડિયાદ પરિષદના એક સામાન્ય મંત્રી રા. જયંતિલાલ મોરારજી મહેતા મને મળ્યા અને વધામણી આપી કે, રીપોર્ટ બહાર પડી ગયો છે, ને તેમાં મારા નિબંધે છપાઈ પણ ગયા છે. અને રીપોર્ટની એક નકલ ધારા મુજબ મને મોકલી આપવાની છે. તે વાતને આજે લગભગ બાર મહિના થઈ ગયા. દરમ્યાન તે મેળવવા ટપાલદ્વારા તેમજ સજ્જન દ્વારા ઉઘરાણીઓ કરાઈ. પણ હજુ સુધી તે રીપોર્ટ મળે નથી. એટલે તે નિબંધના મૂળ લખાણની શબ્દેશબ્દ રચના મારી પાસે નથી.
દરમ્યાન જૈનપત્રનો રેપ્ય મહોત્સવ ઉજવવાનો પ્રસંગ ઉભે થયેલ. તેના ખાસ અંકમાં એકાદ લેખની માંગણી થતાં, મારી પાસે અશોકવાળા અસલ લેખની એક કાચી નકલ હાથ અક્ષરની પડી હતી. તે સુધારી કરી, તેમને મોકલી આપી. અને તેની છુટક પચીસ નકલે મળે, તેમ ગોઠવણ કરી. તે નકલે મળતાં, છુટે છુટે ઠેકાણે વિદ્વાન નેને મેકલી આપી. કાંઈક રસ ઉન્ન થયો. એટલે વિશેષ આગળ પ્રયતન ધપાવવા મન થયું.
ઈ. સ. ૧૯૨૯ થી માંડીને પછીતે, એમજ વિચાર થયો કે, જનતા સમક્ષ મારા વિચાર રજુ કરૂં. જેથી કાંઈ ત્રુટી હોય તે સુધારવાની તક મળે. પણ વળી તે વિચારને દાબી દેવું પડશે, કારણ કે જ્યાં સુધી અનુક્રમવાર સાલવારી અને શ્રેણિબંધ ઈતિહાસ વાચક પાસે રજી ન કરાય, ત્યાં સુધી પ્રથમ પગથીએજ હું ગબડી પડે તેમ હતું-તે એકે, ઈ. સ. પૂ. ૩૨૭ માં, અલેકઝાંડર ધી ગ્રેઈટ જ્યારે હિંદ ઉપર ચડી આવ્યો, ત્યારે મોર્ય સમ્રાટ જે સેંડ્રેકટસ વિદ્યમાન હતું, તેને સર્વ વિદ્વાનોએ ચંદ્રગુપ્ત કરાવ્યો છે. અને તેને પાયારૂપ ગણી, આખો ઇતિહાસ ઘડી કાઢ્યો છે. જ્યારે મારી ગણત્રીમાં, તે ચંદ્રગુપ્ત નહીં, પણ તેના પૈત્ર અશાક ઠરે છે. આ મુદ્દો સાબિત કરવાને ઈ. સ. પૂ. ૩ર૭ માં મગધની ગાદી ઉપર કોણ હતું, તે પ્રમાણપૂર્વક અને વિધવિધ પુરાવાથી
જ્યાં સુધી સાબિત કરી ન શકાય, ત્યાં સુધી મને ફતેહ મળવાના સંજોગો, કમ હતાજ. જેથી કરીને ઈ. સ. પૂ. ની પાંચથી છ સદીથી માંડીને, ઈતિહાસની રચના કરવા માંડી. પછી તે, છૂટાછવાયા લેખો સામાયિકોમાં મોકલવાનું માંડીજ વાળ્યું; કેમકે લખાય તે ચર્ચા જાગેજ, અને ચર્ચા-શકા ઉભી કરાય તેને જવાબ તો વાળવોજ પડે. અને એક વખત જવાબ વાળ્યો, એટલે તેને અંત કયાં આવે-આવેજ નહીં-તે સર્વ કેઈને સામાન્ય અનુભવ છેજ. એટલે કે તેમ કરવા જતાં, આખો ઇતિહાસ લખવાનું જે ખરૂં કાર્ય છે, તે કામ અટવાઈ પડે છે. આવા દ્વિવિધ વિચારથી લેખ લખવા નહીં, એમ પાકે નિશ્ચય થયો. બીજી બાજુ અંતઃકરણે એમ પણ પ્રશ્ન ઉભો કર્યો, કે બીજાના વિચારે જ્યાં સુધી જાણ્યા નથી, અને વાદ
