________________
“ samprati the fabulous prince” (પ્રો. હરમન જેકેબી કત ધી સેક્રેડ બુકસ આફ ધી ઈટનું પુ. ૨૨ મું. જેમાં સંપ્રતિ જે માત્ર બનાવટી નામધારી રાજા હતો, આવી મતલબનું લખાયું છે તે વાકય ખાસ યાદ આવ્યું. એટલે તે એકજ વિષય પરત્વે, વધારેને વધારે ઊંડાણમાં ઉતરવા માંડયું. લગભગ એકાદ વરસ તે તેનેજ લગતાં, અનેક પુરાતત્ત્વ વિષયક પુસ્તકે ઉથલાવ્યાં; અંતે ખાત્રી થઈ કે, મારા નિર્ણયને મજબૂત પૂરાવા અને હકીક્ત સાથે સમર્થન આપી શકાશે. પણ પુસ્તક પ્રકાશનને કઈ જાતને અનુભવ, કે મહાવરો ન હોવાથી, પુરાતત્તવના કેઈ ઇંગ્રેજી માસિક દ્વારા, તે વિચારેને છુટાછવાયા લેખ તરીકે અથવા સ્વતંત્ર નિબંધ તરીકે પ્રસિદ્ધ કરાવવાના વિચાર ઉપર આવ્યો. અને ધી ઈન્ડીઅન એન્ટીકરીના માસિક માટે પચીસેક પાનાને લેખ લખી મેક પણ ખરે. પણ પદ્ધતિપૂર્વક ન હોવાથી તે પરત આવ્યા. તે સમયે તેના યુક્ત મંત્રી તરીકે મદ્રાસવાળા શ્રીયુત કૃષ્ણસ્વામી આયંગર હતા. તેમને મળવા ખાસ મદ્રાસ ગયો. તેમની પાસેથી કેટલાક મુદ્દા જાણી લીધા. તેવામાં લાહ૨માં સમસ્ત ભારતીય પંચમ પ્રાયવિદ્યા પરિષદનું અધિવેશન ભરાવાની આમંત્રણ પત્રિકા બહાર પડી. એટલે (1) Emperor Asoka dialodged (2) The Nanda Dynasty (1) પદચૂત સમ્રાટ અશોક તથા (૨) નંદવંશની વંશાવળી; આ નામના બે નિબંધે ત્યાં મોકલી આપ્યા. બન્ને પાસ થયા. અને જાતે હાજર થવાનું સૂચન મળ્યું. એટલે મુંબઈની રોયલ એશિયાટિક સેસાઇટી તરફના પ્રતિનિધિ તરીકે ત્યાં ગયે. આ વખતે ઐતિહાસિક વિભાગના પ્રમુખ તરીકે પેલા મદ્રાસી ગૃહસ્થ મિ. આર્યગર નીમાયા હતા. પરિષદના સર્વે વિભાગોનાં વંચાતા નિબંધમાં, આ વિભાગમાં સર્વેથી વિશેષ લેખે આવ્યા હતા. તેથી મારા બન્ને નિબંધ માટે દશેક મીનીટ મને મળી. પણ
આવા નવીન વિચાર રજુ કરવા માટે, અને તે પણ સમસ્ત ભારતવર્ષના પ્રાચીન વિદ્યા વિશારદની મંડળીમાં રજુ કરી, ચર્ચામાં ઉતારવા માટે, તેટલી મીનીટને સમય તે આટાલણમાંજ તણાઈ જાય, તે સ્થિતિ સમજી શકાય તેમ છે. એટલે નદવંશની વંશાવળીને એક નિબંધ માત્ર વાંચીને, અને નિબંધ પરિષદના હેવાલમાં પ્રકાશન માટે સેંપી દઈ સંતેષ ધર પડે. પરિષદ પૂરી થઈ. મુંબઈ પાછો આવ્યો. છમાસ બાદ પૂછાવતાં, ખબર મળ્યા કે, નિબંધે ગુમ થયા છે. વળી કેપી કરીને મોકલાવ્યા. પાછા છએક માસે તપાસ કરાવી તે જવાબ મળ્યો કે, અમુક સંજોગ વચ્ચે પરિષઇના પ્રોસીડીંઝનો રીપોર્ટ બહાર પાડવાને વિલંબ થાય તેમ છે. આ બાજુ સમય વીતાડી નાંખવાનું મને દુરસ્ત ન લાગતાં, સમ્રાટ અશાકવાળો નિબંધ પાછો મંગાવી લીધે. પછીથી બીજા નિબંધનું શું થયું, તેની પૃછા કરવાનું પણ માંડી વાળ્યું.
તેજ વરસમાં, બદલે એકાદ સપ્તાહના અંતરે, નડિયાદ મૂકામે નવમી ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ ભરાયલી. ત્યાં પણ ઉપરનાજ બને નિબંધોને ગુજરાતી અનુવાદ કરીને રજુ કરેલા. ત્યાં પણ બને નિબંધ પાસ પડ્યા હતા અને સભાસમક્ષ વાંચન માટે જે લેખ પસંદ કરાયેલા, તેમાં તેઓને સ્થાન પણ મળ્યું હતું. પણ ત્યાં તે વળી મને માટે એકત્ર સમય સાત મીનીટનોજ અપાય. સર્વ કેાઈ સમજી શકે છે કે, જ્યાં સિત્તેર મીનીટ પણ પૂરતી ન થઈ પડે, ત્યાં માત્ર સાત મીનીટમાં કામ શી રીતે પતાવાય?
