Book Title: Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 03
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
View full book text
________________
चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादः
२१ उदा०-लोहितस्य गोत्रापत्यं स्त्री-लौहित्यायनी। शंसितस्य गोत्रापत्यं स्त्री-शांसित्यायनी । बभ्रोर्गोत्रापत्यं स्त्री-बाभ्रव्यायणी।
लोहित । संशित। बभ्रु। मण्डु। मक्षु। अलिगु। शकु । लिगु। गुलु। मन्तु। जिगीषु। मनु। तन्तु। मनायी। भूत। कथक । कष। तण्ड। वतण्ड। कपि। कत। इति गर्गाद्यन्तर्गतो लोहितादिः ।
आर्यभाषा: अर्थ-(लोहितादिकन्तेभ्य:) गर्गादिगण के अन्तर्गत लोहित शब्द से लेकर कत शब्द पर्यन्त के (यजः) यञ्-प्रत्ययान्त (अत:) अकारान्त (अनुपसर्जनात्) अनुपसर्जन प्रातिपदिकों से (स्त्रियाम्) स्त्रीलिङ्ग में (ष्फ:) ष्फ प्रत्यय होता है और उसकी (तद्धितः) तद्धित संज्ञा होती है (सर्वत्र) सब आचार्यो के मत में।
उदा०-लोहितस्य गोत्रापत्यं स्त्री-लौहित्यायनी। लोहित की पौत्री। शंसितस्य गोत्रापत्यं स्त्री-शांसित्यायनी। शंसित की पौत्री। बभ्रोर्गोत्रापत्यं स्त्री-बाभ्रव्यायणी। बभ्रु की पौत्री।
सिद्धि-(१) लौहित्यायनी। लोहित+यञ्। लौहित्य+ष्फ। लौहित्य्+आयन। लौहित्यायन+ङीष् । लौहित्यायनी+सु । लौहित्यायनी।
यहां प्रथम ‘लोहित' शब्द से 'गर्गादिभ्यो यञ् (४।१।१०५) से यञ् प्रत्यय, यजन्त लौहित्य शब्द से इस सूत्र से 'एफ' प्रत्यय है। प्रत्यय केषित् होने से 'षिट्गौरादिभ्यश्च' (४।१।४१) से 'डीए' प्रत्यय होता है। यह यञश्च' (४।१।१६) से प्राप्त ‘डीप्' प्रत्यय का अपवाद है।
(२) शांसित्यायनी। शंसित+यञ्+-ष्फ+डीए ।
(३) ब्राभ्रव्यायणी। बभ्रु+यञ्+ष्फ+डीए । ष्फः (टाप्-डीप्-अपवादः)
(१५) कौरव्यमाण्डूकाभ्यां च।१६ | प०वि०-कौरव्य-माण्डूकाभ्याम् ५।२ च अव्ययपदम् ।
स०-कौरव्यश्च माण्डूकश्च तौ-कौरव्यमाण्डूको, ताभ्याम्कौरव्यमाण्डूकाभ्याम् (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) ।
अनु०-फः, तद्धित इति चानुवर्तते। अन्वय:-कौरव्यमाण्डूकाभ्यामतोऽनुपसर्जनात् स्त्रियां ष्फस्तद्धितः ।
अर्थ:-कौरव्य-माण्डूकाभ्यामदन्ताभ्यामनुपसर्जनाभ्यां स्त्रियां ष्फ: प्रत्ययो भवति, स च तद्धितसंज्ञको भवति ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org