Book Title: Dharmanubandhi Vishva Darshan Pustak 02 Anubandh Vichardhara
Author(s): Santbal
Publisher: Mahavir Saitya Prakashan Mandir
View full book text
________________
વિચાર આવ્યો ત્યારે એને વ્યક્ત કરવા માટે જે શબ્દ યોગ્ય હતું, તે અનુબંધ” એટલે અનુબંધને રજૂ કરવામાં આવ્યું.
અનુબંધ શબ્દ આપણે ત્યાં પ્રાચીન કાળથી વપરાતે ચાલ્યો આવે છે. વૈદિક ધર્મમાં તે તેને ઉલ્લેખ ઘણું સ્થળે મળે છે. જેને સામાં પણ અનુબંધ શબ્દ વપરાયેલો છે. ત્યાં અનુપ્રેક્ષા અને અનુગ શબ્દો સવિશેષે મૂકવામાં આવ્યા છે. આ બન્ને શબ્દ એક યા બીજી રીતે અનુબંધનું કાર્ય જ કરે છે. સામાન્ય રીતે જૈનગ્રંથમાં
બંધ” શબ્દને ઉપયોગ એક યા બીજી રીતે કર્મબંધનમાં ઘટાવવામાં આવતું હોઈને અનુબંધ' શબ્દને બદલે ‘અનુયાગ કે અનુપ્રેક્ષા શબ્દો જોવા મળે છે. એટલે પહેલી નજરે અનુબંધ શબ્દથી જેને જરા ભડકે. એ સ્વાભાવિક છે. પણ આ જીવનની દરેક પળ કોઈને કોઈ ક્રિયા કરતું હોય છે અને દરેક ક્રિયામાં અશુભકર્મને જ બંધ થાય છે, એમ માનવું એ જરા વધારે પડતું છે. દરેક ક્રિયાના પરિણામ માટે ત્રણ સૂત્રે જૈનદર્શનમાં બતાવવામાં આવ્યા છે –(૧) “ ક્રિયાત: કમ” એટલે કે ક્રિયાએ કર્મ થાય છે; (૨) ઉપગે ધર્મ': એટલે કે એમાં ઉપયોગ વિવેક રાખ્યો હોય તે ધર્મ થાય છે અને (૩) “પરિણામે બંધઃ' એ ક્રિયાના પરિણામે વડે કર્મબંધન થાય છે. આને ટુંક સાર એ છે કે ક્રિયા કરવી પડે છે, પણ તેમાં ઉપયોગ રાખવામાં આવે-રાગદ્વેષ રહિતપણું જાળવવામાં આવે તે તે બંધનકર્તા ન થતાં, ધર્મ બને છે અને દરેક ક્રિયા જેવા પરિણામે કરવામાં આવેલી હોય તે પ્રમાણે તે શુભ કે અશુભ કર્મ બને છે. આ ત્રણે સૂત્રે પાછળનો જે આશય છે તે એકે ઉપયોગ પૂર્વક કાર્ય થવું જોઈએ. જે બીજા શબ્દોમાં અનુબંધ ભાવપૂર્વક કર્મ કરવું જોઈએ, એ પ્રતીતિ કરાવે છે. ગીતાના અઢારમા અધ્યાયમાં એક એક છે –
अनुबन्धं क्षयं, हिंसामनवेश्य च पौरुश्वम् । मोहावारभ्यते कर्म तत्ताम समुदाहवम् ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
