Dharmanubandhi Vishva Darshan Pustak 02 Anubandh Vichardhara

Author(s): Santbal
Publisher: Mahavir Saitya Prakashan Mandir

Page 16

નાનામાં નાના અણુઓને પરસ્પર સંબંધ–સાંકળો એવો અર્થ સ્પષ્ટ થાય . આ સાંકળ જ વિશ્વ-જીવનને ટકાવી રાખે છે. એટલે એ સંબંધને ટકાવી રાખવાની જે ભાવના છે તે અનુબંધ છે.
એ ઉપરથી એ સ્વીકારવું જોઈએ કે વિશ્વમાં જડ અને ચેતનનું જે સ્થાન છે તેને તે પ્રમાણે મહત્વ આપવું જોઈએ. આમાં નગર વસતિ વગરનું ઉજજડ ગણાય. મકાન રહેનાર વગરનું વેરાન ગણાય તેમ વિશ્વમાં ભલે જડ પદાર્થ ભરપૂર હોય પણ જે આત્મા ન હોય-જીવસૃષ્ટિ ન હોય તો તેની કશી કિંમત નથી. એટલે અહીં અનુબંધને વિચાર જીવસૃષ્ટિ સાથે કરવાનું છે. એ દષ્ટિએ એમ પણ કહી શકાય –
आत्माऽनुफलो, ध्येयानुफलो वा यः सम्बन्धः सोऽनुबंधः
– આત્માનુકૂળ કે ધ્યેયાનુફળ જે પરસ્પરને સંબંધ છે તે અનુબંધ છે. આને બીજા શબ્દોમાં એમ પણ કહી શકાય કે –
अव्यवस्थिता विश्वबन्धाः (प्रबन्धाः) व्यवस्थाऽनुफलाः क्रियन्ते येनाऽसौ अनुबन्धः
–એટલે કે વિશ્વના (વ્યક્તિ, સમાજ અને સમષ્ટિ) અવ્યવસ્થિત કે બગડેલા પ્રબંધો જેના વડે સુધારી શકાય તે અનુબંધ છે. આ દષ્ટિએ વ્યક્તિ, સમાજ અને સમષ્ટિરૂપ વિશ્વના શુભબળોને વ્યવસ્થિત કરવા, શુભ ગુણોને પ્રતિષ્ઠિત કરવા, વાત્સલ્ય દષ્ટિએ સંબંધિત કરવા એનું નામ “અનુબંધ' છે. અનુબંધના ઉલ્લેખો:
અનુબંધ શબ્દ નવો નથી કે એની પાછળની ભાવના નવી નથી. પણ જ્યારે તેને નવા અર્થમાં રજૂ કરવામાં આવે ત્યારે તે ન લાગે છે અને આજે અનુબંધનું નામ આવે એટલે લો કે તરત કહેશે કે એ તો “ સંતબાલનો અનબંધ” આ શબ્દ મેં કોઈ ન કાઢો નથી એ ભારે વિનમ્ર ખુલાસો કરી દેવો જોઈએ. જ્યારે વ્યક્તિ, સમાજ, સમષ્ટિ અને ક્રાંતિપ્રિય સાધુ વર્ગ વચ્ચેની પવિત્ર ધર્મ ભાવનાને ઊડે