________________
આરાધક-વિરાધક ચતુર્ભાગી પણ ભગવાનના વચનથી વિપરીત પદાર્થમાં તેઓની રુચિ અતિશયિત હોય, અને તેના કારણે તે વચન સર્વજ્ઞના વચનથી વિપરીત છે તેમ તેમને સમજાવી શકાય તેવા ન હોય, તેવા દ્રવ્યહ્યુતવાળા પણ સર્વવિરાધક ભાંગામાં જ આવે છે, કેમ કે તેમનું દ્રવ્યશ્રુત શીલની સાથે સંગતિથી સંકળાયેલું નથી. અને કેટલાક જીવો તપ-સંયમરૂપ શીલની ક્રિયા સારી રીતે કરતા હોય અને યત્કિંચિત્ શાસ્ત્ર પણ ભણેલા હોય, પરંતુ ભગવાનના વચનથી વિપરીત પદાર્થમાં તેમની રુચિ દઢ હોય, એવા અસગ્ગહવાળા જીવોનું શીલ પણ સમ્યફ શ્રુત સાથે સંકળાયેલું નથી, તેથી તેઓ પણ સર્વવિરાધક છે. આવા દ્રવ્યશ્રુત અને દ્રવ્યશીલવાળાને અપ્રધાન દ્રવ્યશ્રુત અને અપ્રધાન દ્રવ્યશીલ હોય છે. - (૨) દેશવિરાધક ભાંગામાં અવિરતસમ્યગ્દષ્ટિ જીવને સમ્યફ શ્રુતજ્ઞાન છે અને તે ધર્માનુષ્ઠાનની કોઈ ક્રિયા કરતો ન હોય તો તે શીલરૂપ દેશની આરાધના કરતો નથી અને તે કોઈ ધર્માનુષ્ઠાન કરતો હોય તો પણ તેનું ધર્માનુષ્ઠાન શ્રુતજ્ઞાનથી નિયંત્રિત હોતું નથી; તેથી ભાવથી શીલરૂપ ક્રિયાનો અભાવ અવિરતસમ્યગૃષ્ટિમાં ગ્રહણ કરેલ છે, અને તે અવિરતસમ્યગૃષ્ટિ જીવ શ્રુતને આશ્રયીને આરાધક હોવા છતાં ક્રિયાને આશ્રયીને વિરાધક છે. તેથી અવિરતસમ્યદૃષ્ટિ જીવને દેશવિરાધક કહેલ છે. આ રીતે શ્રુતવાન-અશીલવાન ભાંગો પ્રાપ્ત થાય છે.
(૧) દેશઆરાધક ભાંગામાં અનબંધકને સ્કૂલબોધ હોવાને કારણે સમ્યફ શ્રુતજ્ઞાન નથી, પરંતુ તેઓ અસદ્ગહવાળા નહિ હોવાથી તેઓ જે ધર્માનુષ્ઠાન કરે છે તે શ્રુતજ્ઞાનનું કારણ છે, તેથી તેમને પ્રધાન શીલ છે. શ્રુતરૂપ અંશને આશ્રયીને તેઓ આરાધક નહિ હોવા છતાં શીલરૂપ અંશને આશ્રયીને તેઓ આરાધક છે. તેથી અપુનબંધક જીવોને દેશઆરાધકમાં ગ્રહણ કરેલ છે. આ રીતે શીલવાન-અશ્રુતવાન ભાંગો પ્રાપ્ત થાય છે.
વિશેષાર્થ:
અહીં અપુનબંધકને દેશઆરાધક કહેવાથી તેઓ મોક્ષમાર્ગના એક નાના દેશનું આરાધન કરે છે તેવો અર્થ પ્રાપ્ત થાય છે, અને સમ્યગૃષ્ટિને દેશવિરાધક કહેવાથી મોક્ષમાર્ગના એક નાના દેશની તેઓ વિરાધના કરે છે એવો અર્થ પ્રાપ્ત થાય છે. તેથી દેશઆરાધક કરતાં દેશવિરાધક નીચલી ભૂમિકાના છે એવો અર્થ ન સમજવો, પરંતુ દેશઆરાધક કરતાં દેશવિરાધકની ભૂમિકા ઊંચી છે અને સર્વઆરાધકની તેના કરતાં પણ ઊંચી ભૂમિકા છે.
