________________
આરાધક-વિરાધક ચતુર્થંગી
૫
મોક્ષમાર્ગની સંપૂર્ણ આરાધનાનું કારણ છે તે સર્વોપકારી ક્રિયા છે, અને તે સર્વોપકારી ક્રિયાનું કારણ બને તેવી જે ક્રિયા છે તે દેશોપકારી ક્રિયા છે. તેવી દેશોપકારી ક્રિયાનું ગ્રહણ કરવું અહીં ઉચિત છે. કેમ કે તેવી ક્રિયાથી જીવ અંશે અંશે સંસાર ઘટાડે છે, માટે તેવી ક્રિયા કરનારને દેશઆરાધક કહેવો ઉચિત છે; જ્યારે સાધુસામાચારી પાળનાર નિહ્નવની ક્રિયા અસદ્રહથી દૂષિત હોવાને કારણે સંસારની વૃદ્ધિમાં જ પર્યવસાન પામે છે, તેથી તેવી ક્રિયાને આશ્રયીને દેશઆરાધકપણું ગ્રહણ કરવું ઉચિત નથી. અને તેની જ પુષ્ટિ કરતાં કહે છે
દેશવિરાધકરૂપ બીજા ભાંગામાં મૂળશ્લોક-૩ માં ભગ્નવ્રતક્રિયાવાળાને અને અનાજ્ઞવ્રતક્રિયાવાળાને દેશવિરાધક કહ્યાં, ત્યાં વ્રત અને ક્રિયાનું ગ્રહણ કરેલ છે. આનાથી એ કહેવું છે કે વ્રતને અનુસરનારી ક્રિયા ગ્રહણ કરવાની છે, વ્રતનિરપેક્ષ ક્રિયા ગ્રહણ કરવાની નથી. અને વ્રત જીવના પાંચ મહાવ્રતરૂપ સંયમના પરિણામરૂપ છે, તેથી તેને અનુસરનારી એવી જે ક્રિયા છે તે ક્રિયાને જ અહીં ગ્રહણ કરવાની છે. તેવી પાંચ મહાવ્રતને અનુસરનારી ક્રિયા તાત્ત્વિક રીતે સુસાધુમાં હોય. પરંતુ જેઓ અપુનર્બંધકકક્ષામાં રહેલા હોવાને કારણે સ્થૂલબોધવાળા છે, તેમની ક્રિયા વ્રતને સન્મુખભાવવાળી છે તેથી વ્રતને અનુસરનારી છે, તે બતાવીને દેશઆરાધકના ભાંગામાં માર્ગાનુસારીક્રિયાનું જ ગ્રહણ કરવું ઉચિત છે, તે બતાવવામાં આવેલ છે.
જો જિનોક્ત સાધુસામાચારીના પાલનમાત્રથી જ જીવ આરાધક બનતો હોય, તો વ્રત-ક્રિયાનું ગ્રહણ કરવાની આવશ્યકતા ન રહેત, પણ ફક્ત ક્રિયામાત્ર કહેત તો ચાલત; પરંતુ શાસ્ત્રકારોએ વ્રત-ક્રિયાનું ગ્રહણ કર્યું છે, તે જ બતાવે છે કે માર્ગાનુસારીક્રિયાને ગ્રહણ કરીને આરાધકપણું કહેવું છે; ક્રિયામાત્રનું ગ્રહણ કરીને નહિ. જ્યારે પર તો ગ્રહણ કરાયેલ વ્રતની સામાચારીની અપેક્ષાએ જ જેઓ વિરાધના કરે છે તેને દેશવિરાધક સ્વીકારે છે, પરંતુ તે ઈષ્ટ નથી.
વિશેષાર્થ:
પૂર્વપક્ષી ‘વ્રતક્રિયા’નો અર્થ કરે છે કે વ્રતની ક્રિયા. આનાથી એ પ્રાપ્ત થાય કે પોતે ગ્રહણ કરેલાં જે પાંચ મહાવ્રતો છે તેની સાથે સંબંધવાળી જે ક્રિયા, તે ક્રિયા જે કરતો હોય તે આરાધક અને કરતો ન હોય તે વિરાધક છે. ભાવથી પાંચ મહાવ્રતને અનુસરનારી ક્રિયા ન હોવા છતાં, પાંચ મહાવ્રતોના પાલન માટે શાસ્ત્રમાં કહેલી ક્રિયા નિલવ કરે છે, માટે એ અપેક્ષાએ તે આરાધક છે; અને તેવી ક્રિયા જે નથી કરતો અર્થાત્ ભંગ કરે છે તે વિરાધક છે, આ પ્રકારનો પૂર્વપક્ષીનો આશય છે તે બરાબર
