________________
૪૩
આરાધક-વિરાધક ચતુર્ભગી ન થાય એવું શાસ્ત્રવચન છે. તે શાસ્ત્રવચનને ગ્રહણ કરીને પૂર્વપક્ષીએ દોષ નંબર ૧-૨ આપેલ છે. તેને ગ્રંથકાર કહે છે કે વિશેષની અપ્રાપ્તિનું સામાન્ય અપ્રાપ્રિયુક્ત વિરાધકપણામાં અનુપયોગપણું છે. તે આ પ્રમાણે
ચરક-પરિવ્રાજકે દેશવિરતિ કે સર્વવિરતિ સ્વીકારેલ નથી તેથી દેશવિરતિ કે સર્વવિરતિની અપ્રાપ્તિરૂપ શીલના તેઓ વિરાધક છે, અને શ્રાવકે સર્વવિરતિ સ્વીકારેલ નથી તેથી સર્વવિરતિની અપ્રાપ્તિરૂપ શીલના તેઓ વિરાધક છે; અને આવા સામાન્યઅપ્રાપ્તિપ્રયુક્ત વિરાધકમાં વિશેષ શીલની અપ્રાપ્તિનો ઉપયોગ નથી. અર્થાત્ શાસ્ત્રમાં વિશેષ શીલના વિરાધકને ગ્રહણ કરીને ચરક-પરિવ્રાજકને જ્યોતિષથી ઊર્ધ્વ ઉપપાત થતો નથી અને શ્રાવકનો સૌધર્મથી ઊર્ધ્વ ઉપપાત થતો નથી તેમ કહ્યું, તેનો ઉપયોગ સામાન્ય અપ્રાપ્રિયુક્ત વિરાધૂંકમાં થતો નથી. માટે પૂર્વપક્ષીએ ચરકપરિવ્રાજકને જ્યોતિષથી ઊર્ધ્વ ઉપપાતનો પ્રસંગ અને સર્વવિરતિ નહિ ગ્રહણ કરેલ શ્રાવકને સૌધર્મથી ઊર્ધ્વ ઉપપાતનો પ્રસંગ આપ્યો તે પ્રાપ્ત થતો નથી.
અહીં પ્રશ્ન થાય કે વિરાધક એવા ચરક-પરિવ્રાજકને જયોતિષથી ઊર્ધ્વ ઉપપાતના અભાવરૂપ કે વિરાધક એવા શ્રાવકને સૌધર્મથી ઊર્ધ્વ ઉપપાતના અભાવરૂપ ફળવિશેષ તો પ્રાપ્ત થાય છે. તેથી તમે કહેલ પરિભાષા અર્થ વગરની થશે. તેથી કહે છે
વાસ્તવિક વિરાધકપણાનું ફળવિશેષ પ્રાપ્ત થવાને કારણે અર્થાત્ ચરકપરિવ્રાજકને જયોતિષથી ઊર્ધ્વ ઉપપાતના અભાવરૂપ કે સર્વવિરતિ ગ્રહણ નહિ કરેલ એવા શ્રાવકને કે શ્રાવકવ્રતના વિરાધક એવા શ્રાવકને સૌધર્મથી ઊર્ધ્વ ઉપપાતના અભાવરૂપફળવિશેષ પ્રાપ્ત થવાને કારણે પ્રકૃત પરિભાષાનો ઉપક્ષય નહિ થાય, અર્થાત્ પ્રકૃત પરિભાષા નિરર્થક નહિ થાય.
આશય એ છે કે આગમમાં વિરાધક એવા ચરક-પરિવ્રાજકને જ્યોતિષથી ઊર્ધ્વમાં ઉપપાતનો અભાવ અને વિરાધક એવા શ્રાવકને સૌધર્મથી ઊર્ધ્વમાં ઉપપાતનો અભાવ કહેલ છે, તે તેમણે ગ્રહણ કરેલા ચરક-પરિવ્રાજક વ્રતનું કે શ્રાવકે પોતાના ગ્રહણ કરેલા શ્રાવકપણાના વ્રતનું ઉલ્લંઘન કરેલ હોય અને પ્રાયશ્ચિત્તથી શુદ્ધિ થયેલ ન હોય તેને આશ્રયીને છે. તેથી વ્યવહારમાં પ્રસિદ્ધ એવો વિરાધક શબ્દ સ્વીકારેલ વ્રતની વિરાધનાના અર્થમાં છે, અને તેવા વિરાધક ચરક-પરિવ્રાજકને જ્યોતિષથી ઊર્ધ્વમાં ઉત્પન્ન ન થવારૂપ અને શ્રાવકને સૌધર્મથી ઊર્ધ્વમાં ઉત્પન્ન ન થવારૂપ ફલવિશેષ પ્રાપ્ત થાય છે; તેથી પૂર્વપક્ષી પ્રસ્તુત ચતુર્ભગીમાં કહેલ વિરાધકની પરિભાષાને વ્યર્થ કહે છે - તે થઈ શકે નહિ. કેમ કે આગમમાં વિરાધકનું ફળ કહ્યું તે સ્વીકારેલ વ્રતના વિરાધકને
