________________
૪૫.
આરાધક-વિરાધક ચતુર્ભગી પરિભાષાનું પણ શાસ્ત્રીયવ્યવહારવિશેષરૂપપણું હોવાથી ઉપચારગર્ભપણારૂપે (‘અપ્રાપ્ત' એ કથનમાં) તેના લક્ષણની વિરાધકના લક્ષણની, ઉપપત્તિ થઈ શકે છે.
આશય એ છે કે જેમ લોકમાં “ઘડો ઝવે છે એ પ્રકારનો વ્યવહાર થાય છે, ત્યાં વાસ્તવિક રીતે ઘડો ઝવતો નથી પરંતુ પાણી ઝવે છે તો પણ ત્યાં ઉપચાર કરીને “ઘડો ઝવે છે તેમ કહેવાય છે; એ જ રીતે લોકવ્યવહારની જેમ શાસ્ત્રીયવ્યવહારવિશેષથી પણ ઔપચારિક પરિભાષા કરાય છે, તે આ રીતે
કોઈ જીવે જે વ્રતો ગ્રહણ કર્યા હોય તે વ્રતોની તે વિરાધના કરે ત્યારે તે જીવ વાસ્તવિક વિરાધક કહેવાય, અને જે જીવ રત્નત્રયીરૂપ મોક્ષમાર્ગના જે દેશની આરાધના ન કરતો હોય તે દેશનો તે અનારાધક કહેવાય. આમ છતાં, અનારાધકમાં વિરાધકનો ઉપચાર કરવો તે શાસ્ત્રીયવ્યવહારવિશેષ છે. આ રીતે શાસ્ત્રીયવ્યવહારવિશેષથી અનારાધકમાં વિરાધકપણાનો ઉપચાર સ્વીકારવામાં આવે તો, જે અવિરતસમ્યગૃષ્ટિએ વતો ગ્રહણ કર્યા નથી. તેમનામાં પણ વિરાધકનું લક્ષણ પ્રાપ્ત થાય. તેથી પ્રાપ્ત' એ વિકલ્પમાં બતાવેલ અનારાધકમાં વિરાધકનું લક્ષણ સંગત થઈ જાય છે. અને તેને જ આશ્રયીને પ્રસ્તુત ચતુર્ભગીમાં દેશવિરાધકરૂપ બીજો ભાગો કહેલ છે. માટે પૂર્વપક્ષીએ આપેલ દોષ આવતો નથી.
(૪) પૂર્વપક્ષીએ આપેલ ચોથા દોષનું વિશેષ નિરાકરણ કરતાં કહે છે
પરિભાષાના બળથી ચરમશરીરીઓનું પણ અનારાધકપણામાં પર્યવસિતપણું થવાને કારણે, પ્રતિસમય વિરાધકપણાવો કરીને પૂર્વપક્ષીએ અસમંજસપણે કહેલ તેનો અભાવ છે, અર્થાત્ અસમંજસપણું નથી.
આશય એ છે કે ઘરમાં રહેલા તીર્થકરાદિને નિશ્ચયનયની દૃષ્ટિથી જ્ઞાનાદિના વિરાધક સ્વીકારવાની આપત્તિ આપીને પૂર્વપક્ષીને એ કહેવું છે કે મહાગુણિયલ એવા તીર્થકરના જીવોને પણ જ્ઞાનાદિના વિરાધક કહેવા તે અત્યંત અનુચિત છે, માટે વિરાધકની આવી પરિભાષા કરવી તે ઉચિત નથી.
પૂર્વપક્ષીના આ કથનના સમાધાનરૂપે ગ્રંથકાર કહે છે કે, પ્રસ્તુત પરિભાષાના બળથી જે ચરમશરીરી જીવો સર્વવિરતિના પ્રતિસમય વિરાધક પ્રાપ્ત થાય છે, તે અનારાધકમાં પર્યવસાન પામે છે. તેથી એ પ્રાપ્ત થાય કે તીર્થંકરાદિ ચરમશરીરી ચારિત્રના આરાધક નથી, પરંતુ જ્ઞાન-દર્શનના આરાધક છે, અને સંયમ ગ્રહણ કર્યા પૂર્વે અનારાધક અર્થમાં ચારિત્રના તેઓ વિરાધક છે, એમ સ્વીકારવામાં કોઈ અસમંજ પણું નથી.
