________________
આરાધક-વિરાધક ચતુર્ભગી
૩૨ • મૂળશ્લોકમાં ‘મનોત્તશ્ચિય' શબ્દ છે. અહીં વ્રતનો ઉલ્લેખ કર્યો નથી, છતાં ઉપલક્ષણથી “વ્રત'નો ઉલ્લેખ સમજી લેવો અર્થાત્ વ્રતનું પણ અગ્રહણ સમજી લેવું.
‘મનવ્રત[ક્રિયાનાd]....વ્યવસ્થાનાત,' - ભગ્નવંતક્રિય અને અનાત્તવ્રતક્રિય દેશવિરાધક છે, એવી શાસ્ત્રીય પરિભાષા જણાય છે. કેમ કે પ્રાપ્ત એવા તેનું વ્રતનું અને ચારિત્રનું, અપાલન હોવાથી અથવા (ચારિત્રની) અપ્રાપ્તિ હોવાથી એ પ્રમાણે (પ્રથમ શ્લોકમાં દેશવિરાધક ભાંગામાં ભગવતીસૂત્રમાં કહેલ સંપ્રદાયના કથનમાં) વ્યવસ્થિત વિકલ્પનું પ્રદર્શન હોવાથી= વ્યવસ્થિત વિકલ્પ દેખાડ્યો હોવાથી, ભગ્નવ્રતક્રિયાવાળાનું પ્રાપ્તના અપાલન વડે અને અગૃહીવ્રતક્રિયાવાળાનું અપ્રાપ્તિથી જ દેશવિરાધકપણારૂપે વ્યવસ્થાન હોવાથી આ બે પ્રકારના દેશવિરાધક ભગવતીસૂત્રમાં પરિભાષિત કહેલા છે. •“પ્રાણાતિપાતવિરમાદ્રિ' અહીં ‘વિ' શબ્દથી મૃષાવાદાદિનું ગ્રહણ સમજવું. •‘ફચ્છીપ્રવૃજ્યાદ્રિ' અહીં ‘સવિ' શબ્દથી ધૈર્ય અને સિદ્ધિનું ગ્રહણ સમજવું.
વિવેચના:
અહીં “વ્રત’ શબ્દથી પ્રાણાતિપાત આદિ પાંચ મહાવ્રતો કે અણુવ્રતોને ગ્રહણ કરવાનાં છે, અને તે વ્રતો ઈચ્છા, પ્રવૃત્તિ, ધૈર્ય અને સિદ્ધિરૂપ ગ્રહણ કરવાનાં છે; અને ક્રિયા સંવેગપૂર્વક તે વ્રતોને અનુરૂપ આચરણાસ્વરૂપ ગ્રહણ કરવાની છે.
દેશવિરાધકના (૧) પ્રાપ્ત એવા ચારિત્રનું અપાલન અને (૨) ચારિત્રની અપ્રાપ્તિ આ બે ભેદ છે. તેમાં પ્રથમ ભેદમાં જેમણે દેશવિરતિ કે સર્વવિરતિ ગ્રહણ કરીને ભાંગી નાખેલ હોય અર્થાત્ પ્રાપ્ત એવી વિરતિનું પાલન કરતા ન હોય તેવા જીવો આવે છે. જેમ- સર્વવિરતિ ગ્રહણ કરીને તેને અનુરૂપ ક્રિયાઓ નહિ કરનારા સંવિજ્ઞપાક્ષિક કે દીક્ષા છોડીને વેશ્યાને ત્યાં રહેનારા નંદિષણમુનિ ભવ્રતક્રિયાવાળા કહેવાય છે. અને ભગવાનના શાસનને પામ્યા પછી દેશવિરતિ કે સર્વવિરતિ જેમણે ગ્રહણ કરી નથી એવા અવિરતસમ્યગૃષ્ટિ જીવો બીજા ભેદમાં આવે છે.
અહીંયાં વ્રતને અનુરૂપ ક્રિયા સંવેગપૂર્વક કહી છે, તેથી જેમણે વ્રત ગ્રહણ કર્યા છે છતાં સંવેગપૂર્વક વ્રતને અનુરૂપ ક્રિયાઓ કરી શકતા ન હોય તેવા જીવો પણ પ્રાયઃ કરીને દેશવિરાધક પ્રાપ્ત થશે.
સંવેગપૂર્વક વ્રતને અનુરૂપ ક્રિયાઓ કરીને જેઓ વ્રતોનો પરિણામ પોતાનામાં પેદા કરે છે, અને વ્રતોનું પાલન કરે છે, તે પાલન ઈચ્છા-પ્રવૃજ્યાદિ ચાર ભેદવાળું હોય છે.
