________________
આરાધક-વિરાધક ચતુર્ભાગી
૩૪ - અજ્ઞાનચેષ્ટા કેમ છે? તેમાં હેતુ કહે છે
“અનુપરત ...વૃત્તિવૃતામિથાનાતા - અનુપરતપદથી ભગવતીસૂત્રમાં જ વિવરણ કરેલ અશીલવાન પદના સમર્થન માટે ‘પ્રા' એ પ્રમાણે વિકલ્પનું વૃત્તિકાર વડે અભિધાન હોવાથી ઉપરોક્ત વચન અજ્ઞાનચેષ્ટા છે.
વિવેચનઃ
આ બીજા ભાંગામાં શ્રુતવાળા અને અશીલવાળાને ઉદ્દેશીને દેશવિરાધકનું વિધાન છે, અને ઉદ્દેશ્ય અને વિધેય ભાવ વચ્ચે વ્યુત્પત્તિવિશેષ એ છે કે જે ઉદ્દેશ્ય હોય તે વ્યાપ્ય હોય અને વિધેય હોય તે હંમેશાં વ્યાપક હોય છે. ' , ,
જેમ કોઈ વ્યક્તિને જિજ્ઞાસા થાય તત્ત્વ કેટલા છે? એજિજ્ઞાસાના સમાધાનરૂપે જ્યારે કથન કરવામાં આવે ત્યારે તત્ત્વને ઉદ્દેશીને જીવાદિ નવતત્ત્વનું વિધાન કરવામાં આવે છે. તેથી તત્ત્વ ઉદ્દેશ્ય બને છે અને જીવાદિ નવતત્ત્વ વિધેય બને છે. અને તેવા સ્થળમાં કોઈ એમ કહે કે જીવ-અજીવ અને આશ્રવ તત્ત્વ છે, તો ઉદ્દેશ્યવિધેયભાવની અપેક્ષા વગર એ ત્રણ તત્ત્વો છે એ કથન સત્ય હોવા છતાં, ઉદ્દેશ્યવિધેયભાવની અપેક્ષાવાળું તે વાક્ય હોય તો તે ખોટું કહેવાય, કેમ કે તત્ત્વને ઉદ્દેશીને જીવાદિનું વિધાન કરવું હોય તો વિધેય હંમેશાં વ્યાપક જોઈએ; અને જીવાદિને ઉદ્દેશીને ત્રણ તત્ત્વનું વિધાન વ્યાપક બનતું નથી, માટે તત્ત્વ ત્રણ છે એ વચન ખોટું કહેવાય.
આનાથી એ પ્રાપ્ત થાય કે ઉદ્દેશ્યવિધેયભાવની એવી જ વ્યુત્પત્તિવિશેષ છે કે વિધેય હંમેશાં ઉદ્દેશ્ય કરતાં વ્યાપક હોવું જોઈએ. તેથી પ્રસ્તુતમાં શ્રુતવાળા અને અશીલવાળાને ઉદ્દેશીને દેશવિરાધક કહેવામાં આવે ત્યારે સર્વ દેશવિરાધકનો સંગ્રહ થાય એવું જ કથન કરવું પડે, પરંતુ દેશવિરાધકમાંથી એક ભાગનો સંગ્રહ થાય એવું કથન કરી શકાય નહિ. તેથી બીજા ભાંગામાં અવિરતસમ્યગદષ્ટિ પણ પ્રાપ્ત એવા વ્રતના અપાલનરૂપ એ પ્રકારના વચન દ્વારા વિરતિના પરિત્યાગથી જ દેશવિરાધક કહેલ છે, એ પ્રકારે પૂર્વપક્ષી કહે છે તે તેમનું અજ્ઞાનવિલસિત અર્થાત્ અજ્ઞાનચેષ્ટા છે. કેમ કે તેમને સ્વીકારીએ તો જેમણે વ્રત લીધાં નથી એવા અવિરતસમ્યગ્દષ્ટિ અવિરતિના કારણે દેશવિરાધક હોવા છતાં તેમનો સંગ્રહ થાય નહીં.
પૂર્વપક્ષીને એ કહેવું છે કે જેમણે વિરતિ લીધી હોય અને વિરતિનું પાલન ન કરતો હોય તે જ દેશવિરાધક થઈ શકે, પરંતુ જેમણે વિરતિ લીધી નથી એવા અવિરતસમ્યગ્દષ્ટિદેશવિરાધક કહી શકાય નહિ. આ પ્રકારનું પૂર્વપક્ષીનું વચન અજ્ઞાન વિલસિત છે. અહીં પૂર્વપક્ષી કહે કે તમે દેશવિરાધક પદથી વ્રત નહીં ગ્રહણ કરનારને
