________________
૧૫
આરાધક-વિરાધક ચતુર્ભગી એ પ્રાપ્ત થાય છે કે ફળની પ્રાપ્તિના કારણભૂત એવો જે સમુદાય, તે સમુદાયનો નિષ્પાદક અવયવ તે દેશ કંહી શકાય; જેમ – તેલની પ્રાપ્તિરૂપ કાર્ય પ્રત્યે તલનો એક કણ=એક દાણો, દેશ કહી શકાય પણ રેતીનો કણ નહિ. તેથી જ કહે છે કે અપ્રધાનસહસ્રનું સમુદાયઅનિષ્પાદકપણું છે.
પ્રસ્તુતમાં તેનું યોજન આ રીતે- સૂક્ષ્મબોધ વગરના જીવો સાધુસામાચારી પાળતા હોય કે શ્રાવકના આચારો પાળતા હોય, કે અન્યદર્શનમાં રહેલા જીવો દયા-દાનાદિ તેમનાં ધર્માનુષ્ઠાનો કરતા હોય, તેવા જીવો જો અનિવર્તનીય એવા અસદ્ગહ વગરના હોય તો તેઓના આચારો ભાવાજ્ઞાનું કારણ બને છે. તેથી તેઓની તે આચરણા દ્રવ્યાન્નારૂપ કહી શકાય, અને તેથી તેઓ દેશઆરાધકમાં ગ્રહણ થઈ શકે. પરંતુ અનિવર્તનીય એવા અસગ્રહવાળા જીવો સાધુસામાચારી પાળતા હોય કે શ્રાવકના આચારો પાળતા હોય કે અન્યદર્શનનાં ધર્માનુષ્ઠાનો કરતા હોય તો પણ તેઓની તે આચરણા સમ્યક્ત્વનું કારણ બનતી નથી. તેથી તે આચરણાઓ ભાવાજ્ઞાનું કારણ નથી, અને તેથી તેવી સાધુસામાચારીનું પાલન કે શ્રાવકાચારોનું પાલન કે અન્યદર્શનનાં ધર્માનુષ્ઠાનોનું સેવન અપ્રધાનદ્રવ્યક્રિયા છે. તેથી અંગારમર્દકાચાર્ય, વિનયરત્ન આદિના સાધ્વાચારનું પાલન અપ્રધાનદ્રવ્યક્રિયા છે અને તેવી આચરણા ક૨ના૨ જીવો દેશઆરાધક નથી.
અહીં પ્રશ્ન થાય કે મોક્ષમાર્ગ એ રત્નત્રયીરૂપ છે અને અસગ્રહવાળા એવા જમાલિ આદિ પણ રત્નત્રયીના અંગરૂપ સાધુસામાચારી પાળે છે, તો તેમની ક્રિયાને ગ્રહણ કરીને તેમને દેશઆરાધક કેમ કહી ન શકાય? તેથી કહે છે
વ્યવહા૨ાભાસનયથી=આભાસિક વ્યવહારનયથી, અપ્રધાનદ્રવ્યક્રિયામાં માર્ચના દેશનું અભિમાન હોવા છતાં પણ, શ્રુત અને શીલ એ બેમાં કલ્યાણકારી કોણ છે? એ પ્રશ્નના ઉત્તરરૂપે જ્યારે આ ચતુર્ભૂગી કરવામાં આવી છે ત્યારે, મોક્ષના કારણભૂત એવી આરાધનાનું ગ્રહણ કરવું ઉચિત છે, પરંતુ મોક્ષનું કારણ ન બનતી હોય એવી અપ્રધાનદ્રવ્યક્રિયાના ગ્રહણનું અન્યાયપણું છે.
વિશેષાર્થ:
મોક્ષમાર્ગની દેશથી પણ કોણ આરાધના કરે છે? એવી જ્યારે જિજ્ઞાસા વર્તતી હોય ત્યારે અપ્રજ્ઞાપનીય અસગ્રહવાળા જીવો ભાવમાર્ગથી અત્યંત વિમુખ છે,
અને
