________________
આરાધક-વિરાધક ચતુર્થંગી
૨૦
તેથી વ્યવહારનયથી તે ક્રિયાઓ અન્યદર્શનની હોવા છતાં તત્ત્વથી જિનોક્ત છે; એ પ્રકારે યોગદૃષ્ટિ ગ્રંથના કથનથી સિદ્ધ થાય છે.
આનાથી એ ફલિત થયું કે કદાગ્રહ વગરના અન્યદર્શનની ક્રિયા કરનારા પણ વાસ્તવિક રીતે જિનોક્ત અનુષ્ઠાન કરી રહેલા છે, માટે તેઓને દેશઆરાધક સ્વીકારવામાં કોઈ દોષ નથી; પરંતુ જૈન સાધુસામાચારી પાળનારને દેશઆરાધક માનવા અને અન્યદર્શનની ક્રિયા કરનારને દેશઆરાધક ન માનવા એ જ કદાગ્રહ છે.
અહીં યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય શ્લોક ૧૩૪માં “ચિત્રા ..... મવવ્યાધિમિષ વા:' એમ કહ્યું છે, તેનો ભાવ એ છે કે, ચોથી દૃષ્ટિવાળા જીવો અસહ વગરના હોય છે અને સૂક્ષ્મબોધ પામવાની અતિ નજીકની ભૂમિકામાં હોઈ તેવા જીવો કપિલાદિની નિત્યદેશના કે બૌદ્ધાદિની અનિત્યદેશના જોઈને વિચારે છે કે ‘‘આ બધા મહાત્માઓ અર્થાત્ કપિલ, બૌદ્ધાદિ તે તે દર્શનના આદ્યપ્રણેતાઓ સર્વજ્ઞ છે, તેથી તત્ત્વને જાણનારા હોય છે. આમ છતાં કપિલ પદાર્થને નિત્ય કહે છે અને બુદ્ધ પદાર્થને અનિત્ય કહે છે, તે કઈ રીતે સંગત થાય?” તેથી ચોથી દૃષ્ટિવાળા જીવો વિચારે છે કે, સર્વજ્ઞ પૂર્ણ પદાર્થને જાણનારા હોય, માટે જો તેઓ સર્વજ્ઞ હોય તો પદાર્થને નિત્ય- અનિત્ય ઉભયરૂપ અવશ્ય જાણે. આમ છતાં, તેવા તેવા પ્રકારના જીવોને અનુરૂપ તે તે મહાત્માઓએ તેવી તેવી દેશના આપી છે, કેમ કે કપિલાદિ મહાત્માઓ ભવરૂપી વ્યાધિને મટાડવા માટે સુવૈદ્ય જેવા છે. સુવૈદ્ય જેમ રોગીના વ્યાધિને અનુરૂપ ઔષધ આપે, તેમ, જે જીવોને ‘હું અનિત્ય છું તો પછી મારે સાધના કરવાની શું જરૂર છે’ તેવા પ્રકારનો ભ્રમ છે તે જીવોના તેવા ભ્રમને દૂર કરવા માટે કપિલે ‘નિત્યની દેશના’ આપી છે; અને જે જીવોને એવો ભ્રમ છે કે ‘આ જગતમાં વર્તતા પદાર્થો બધા શાશ્વત છે’, તેથી આત્મહિતને છોડીને ભૌતિક જગતમાં યત્નશીલ છે તેવા જીવોને ‘તે સર્વ પદાર્થો ક્ષણિક છે' તે બતાવવા અર્થે જ બુદ્ધે ‘અનિત્યની દેશના’ આપી છે. આ પ્રકારના સમાલોચનથી ચોથી દૃષ્ટિવાળા જીવો સર્વદર્શનના તે તે વચનોને જોડતા હોય છે અને તે જોડીને કોઈ દર્શન પ્રત્યે કદાગ્રહ વગર સાચા તત્ત્વ પ્રત્યે પક્ષપાતવાળા હોય છે. તેવા જીવોની આ મધ્યસ્થતા સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિનું અતિઆસન્ન કારણ છે. તેવા જીવો તે તે દર્શનમાં કહેલી જે યમ-નિયમાદિની ક્રિયા કરે છે તે દૂર-દૂરવર્તી પણ મોક્ષમાર્ગનું કારણ બને છે, તેથી તેઓની તે ક્રિયાને જિનોક્ત કહેલ છે. અને ચોથી દૃષ્ટિ પૂર્વની પ્રથમ ત્રણ દૃષ્ટિવાળા જીવોની ક્રિયાને પણ તે જ રીતે જિનોક્ત જાણવી.
પૂર્વમાં કહ્યું કે પૂજ્ય હરિભદ્રસૂરિમહારાજાના ગ્રંથના અપરિચયને કારણે અન્યદર્શનવાળાની ક્રિયાને પૂર્વપક્ષી દેશઆરાધકરૂપે સ્વીકારતો નથી, એ જ વાતને
