________________
આરાધક-વિરાધક ચતુર્ભાગી ટીકા:
द्रव्याज्ञेति ।अत्र-प्रकृतचतुर्भङ्ग्यां द्रव्या( ज्ञा )राधनादेशाराधक इष्यते। द्रव्यपदं चात्र भावकारणार्थकं द्रष्टव्यं न त्वप्रधानार्थकम्, फलोपधायकसमुदायनिष्पादकावयवस्यैव देशपदार्थत्वाद् अप्रधानसहस्रस्य समुदायाऽनिष्पादकत्वात्। व्यवहाराभासेनाप्रधानद्रव्यक्रियाया मार्गदेशत्वाभिमानेऽपि शीलश्रुतान्यतरश्रेयस्त्वप्रश्नोत्तरावसरे तदुपादानस्याऽन्याय्यत्वात्।
ટીકાર્યઃ
‘સત્ર...માધાનાર્થમ્,'- અહીં=પ્રકૃત ચતુર્ભગીમાં દ્રવ્યાજ્ઞાના આરાધનથી દેશઆરાધક ઈચ્છાય છે અને અહીં દ્રવ્યાજ્ઞામાં, ભાવનું કારણ બને તે દ્રવ્યપદ જાણવું પરંતુ અપ્રધાનાર્થક દ્રવ્યપદ ન જાણવું. તેમાં યુક્તિ બતાવે છે
“પત્તોપધાયેલમચાવત' - ફલોપધાયકસમુદાયનિષ્પાદક અવયવનું જ દેશપદાર્થપણું હોવાથી અપ્રધાનસહસ્રનું સમુદાયઅનિષ્પાદકપણું છે. વ્યવહારાભાસનય વડે અપ્રધાનદ્રવ્યક્રિયાના માર્ગદશપણાના અભિમાનમાં પણ શીલશ્રુત અન્યતરના કલ્યાણપણાના પ્રશ્નોત્તરના અવસરે તેના ઉપાદાનનું= અપ્રધાનદ્રવ્યક્રિયાના ઉપાદાનનું, અન્યાયપણું છે.
વિવેચનઃ
અહીં દ્રવ્યાજ્ઞાના આરાધનથી દેશઆરાધકપણું કહ્યું ત્યાં દ્રવ્યાજ્ઞામાં દ્રવ્યપદ ભાવના કારણભૂત ગ્રહણ કરેલ છે, પરંતુ અપ્રધાનાર્થક દ્રવ્યપદ ગ્રહણ કરેલ નથી. તેમાં યુક્તિ બતાવતાં કહે છે
ફલોપધાયકસમુદાયનિષ્પાદક (ફળ પેદા કરનાર એવા સમુદાયનો નિષ્પાદક) અવયવનું જ દેશપદાર્થપણું છે, અર્થાત જે સમુદાય ભેગો થાય અને તેનાથી અવશ્ય ફળ પેદા થાય તેવા સમુદાયના એક અવયવને જ દેશરૂપ કહી શકાય. જેમ - તલના સમુદાયને ભેગો કરીને તેમાંથી તેલ કાઢવામાં આવે તો તેલરૂપ કાર્યની પ્રાપ્તિ થાય, તે તલના સમુદાયના અવયવરૂપ એક તલ હોય તો તે તલનો દેશ કહેવાય; પરંતુ રેતીનો સમુદાય કે રેતીનો કૅામે તેલની પ્રાપ્તિરૂપ કાર્ય પ્રત્યે અવયવ નથી. કેમ કે ગમે તેટલા રેતીના કરિયા ભેગા કરવામાં આવે તો પણ તેલની પ્રાપ્તિરૂપ કાર્ય થઈ શકે નહિ. તેથી
