Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર રામકૃષ્ણ ગોપાલ ભાંડારકર કૃતા
સુબોધ સંસ્કૃત ન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
૨
ro
Cra
Adico
DATE
at or
SNOW pokes
ong
O 191
Sex 13 magret
------
"I can the Revenant
Opp
occe
te
of of mon Mentorg
WORLD Ar
Sex
-
O
SURAT BL
TAL =
fars
there
fot
ver te
--
Eye
N
for apparel &
2
10
or
he paren *** pruce an
MOUSE
પ્રેરક
વૈરાગ્ય વારિધિ, આયડ તીર્થોદ્ધારક પ.પૂ.આ.ભ શ્રી કુલચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ
Lg
For
FP a O
9
રાપર ના ઠા
Lon
ne
A
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે
કે
ગી
6 2 3 & 2
સર રામકૃષણા ગોપાલ ભાંડારકર કૃતા
આ સુબોધ સંસ્કૃત મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકી
હકિ
pea ઝ પ્રેરક
| સિદ્ધાન્ત મહોદધિ, કર્મ સાહિત્ય નિષ્ણાત સ્વ. ૫.પૂ.આ.ભ. શ્રી પ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજના અંતિમ શિષ્ય રત્ન
વૈરાગ્ય વારિધિ, આયડ તીર્થોદ્ધારક પ.પૂ.આ.ભ. શ્રી ફુલચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
| :: પ્રાપ્તિ સ્થાન :
દિવ્ય દર્શન કાર્યાલય ૩૯, કલિકંઠ સોસાયટી, ધોળકા-૩૮૭ ૮૧૦
જિ. અમદાવાદ (ગુજરાત)
શ્રી ઉમરા જૈન ઉપાશ્રય સોમનાથ મહાદેવ મંદિર રોડ, મલબાર હીલ, સરગમ શોપીંગ સેન્ટરની પાછળ,
ઉમરા, સુરત. (ગુજરાત) ફોન : ૦૨૬૧-૬૫૫૨૬૧૪, ફેક્સ : ૨૬૬૯૭૧૨
મૂલ્ય : શ્રમણ સંઘ પઠન-પાઠન (આ પુસ્તક સાધુ, સાધ્વી અને શાનભંડાર માટે જ્ઞાનનિધિમાંથી છપાયેલ હોવાથી શ્રાવકોએ માલિકી કરવી નહીં.
જો માલિકી કરવી હોય તો શાન દ્રવ્યમાં ૭૦ રૂા. જમા કરાવવા.).
• આવૃત્તિ-પ્રથમ, નકલ-૫૦૦, વિ. સં. ૨૦૧૬ • આવૃત્તિ-દ્વિતીય, નકલ-૫૦૦, વિ. સં. ૨૦૫૮ • આવૃત્તિ-તૃતીય, નકલ-૫૦૦, વિ. સં. ૨૦૫૯ આવૃત્તિ-ચતુર્થ, નકલ-૧૦૦૦, વિ. સં. ૨૦૬૪
૬ સુદ્રક ઝક
રાજુલા આર્ટસ ઘાટકોપર, મુંબઇ-૪૦૦ ૦૭૭. ફોન : ૨૫૧૧ ૦૦૫૬, ૨૫૧૪ ૯૮૬૩
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાશીયનની અમીવાણ
સિદ્ધાન્ત મહોદધિ, કર્મસાહિત્ય નિષ્ણાત
રવ. પ.પૂ. આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય પ્રેમસૂરીશ્વરજી મ.સા. વૈરાગ્ય વારિધિ, આયડ તીર્થોદ્ધારક
પ.પૂ. આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય ફુલચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મ.સા.
સમતાનિધિ, વાત્સલ્ય વારિધિ - પ.પૂ. ગણિવર્ય શ્રી રશ્મિરાજવિજયજી મ.સા.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
II શ્રી કુંથુનાથાય નમઃ II II શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથાય નમઃ ।।
જ્ઞાન નિધિમાંથી આ ગ્રંથના પ્રકાશનનો લાભ
શ્રી ઉમરા શ્વે.મૂ.પૂ. જૈન સંઘ
ઉમરા, સુરત
તરફથી લેવાયો છે.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેમની કૃપા થતીરાધાર વરસી રહી છે એવા પ્યારા મુરૂદેવો
જેમણે શીલ્પી બની અનેક સાધુઓને ઘડયા.
• જેમણે જિનશાસનને વિશાળ સાધુ સમુદાયની ભેટ ધરી.
• જેમણે વિપુલ કર્મ સાહિત્યનું નવનિર્માણ કર્યું.
• જેમણે ઉત્કૃષ્ટ નિર્મળ સંયમ પાળ્યું.
વૈરાગ્ય વારિધિ પ.પૂ.આ ભ શ્રી કુલચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ
સિદ્ધાન્તમહોદધિ સ્વ.પ.પૂ.આ.ભ. શ્રી પ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજ
જેમનો વૈરાગ્ય ઉત્કૃષ્ટ કક્ષાનો હોવાથી “વૈરાગ્ય વારિધિ” નું બીરૂદ અપાયું.
જેમનું અપાર વાત્સલ્ય સર્વેને માટે વશીકરણ મંત્ર છે.
જેમનો સદાય એક જ વ્યવસાય છે: પઠન-પાઠન (સ્વાધ્યાય). • જેઓ સુવિશુદ્ધ ચારિત્રનું પાલન
કરીને આશ્રિતોને અજોડ આલંબન આપી રહ્યા છે.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૈરાગ્ય વારિધિ, આયડ તીર્થોદ્ધારક પ.પૂ.આ.ભ. શ્રી ફુલચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મ.સા.ની સાહિત્ય યાત્રા ૧. શ્રી કલ્પસૂત્ર-અક્ષરમનિકા (પ્રતાકાર). (મુદ્રણાલયસ્થ)
૨. શ્રી મહાનિશીથ સૂત્ર. (સટીપણ) (પ્રતાકાર-મુદ્રણાલયસ્થ) • ૩. શ્રી આચારાંગ સૂત્ર (ભાગ ૧). - ૪. શ્રી આચારાંગ સૂત્ર (ભાગ ૨).
૫. શ્રી પંચકલ્પ ભાષ્ય ચૂર્ણિ. (સટીપ્પણ) (મુદ્રણાલયસ્થ)
૬. ન્યાયાવતાર-સટીક. • ૭. શ્રી વિંશતિ વિંશિકા પ્રકરણ-સટીક. • ૮. શ્રી વિંશતિ વિંશિકા પ્રકરણ-અનુવાદ.
૯. શ્રી શ્રાદ્ધવિધિ પ્રકરણ-(પ્રતાકાર) • ૧૦. શ્રી માર્ગ પરિશદ્ધિ પ્રકરણ-સટીક
૧૧. સુલભ ધાતુ રૂપ કોશ. • ૧૨. સંસ્કૃત શબદ રૂપાવલી.
૧૩. સંસ્કૃત અધતનાદિ રૂપાવલી. • ૧૩. મુહપત્તિ ચર્ચા. હિન્દી-ગુજરાતી
(પૂ. બુટેરાયજી મ.સા.ના જીવન કવન સહિત) • ૧૫. જૈન શ્રાવકાચાર હિન્દી તથા ગુજરાતી (શ્રાવક જીવન વર્ણન) • ૧૬. જૈન ઇતિહાસ-હિન્દી. ૧૭. જીવવિચાર એવં તત્વજ્ઞાન-હિન્દી (જીવવિચાર અને ..
તત્વજ્ઞાનના પદાર્થો). ૧૮. સુબોધ સંસ્કૃત માપદેશિકા (સંસ્કૃત બુક-૧).
૧૯. સુબોધ સંસ્કૃત મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા (સંસ્કૃત બુક-૨) • ૨૦. કર્મ નચાવત તિમહિ નાચત (આઠ કર્મ વર્ણન-સદષ્ટાંત) • ૨૧. સુખી જીવનની માસ્ટર કી (માર્ગાનુસારિતા તથા
ઔચિત્ય પાલન સદષ્ટાંત) . • ૨૨. જીવથી શિવ તરફ (જીવવિચારના પદાર્થો)
૨૩. તત્ત્વની વેબસાઇટ (નવ તત્વના પદાથો). • ૨૪. ભક્તિ કરતાં છૂટે મારા પ્રાણ (ભક્તિ ગીત સંગ્રહ) • ૨૫. કૌન બનેગા ગરગુણજ્ઞાની(સૂરિ પ્રેમ જીવન સૌરભ)
૨૬. ઓઘો છે અણમૂલો...(૧૦૧દીક્ષા ગીતોનો સંગ્રહ)
૨૭. સુબોધ પ્રાકૃત વિજ્ઞાન પાઠમાલા • નિશાનીવાળા પુસ્તકો અપ્રાપ્ય છે.
પ્રાપ્તિસ્થાન જ દિવ્ય દર્શન કાર્યાલય, ૩૯, કલિફ્રેંડ સોસાયટી, મફલીપુર ચાર રસ્તા,
ધોળકા-૩૮૭ ૮૧૦.જિ. અમદાવાદ (ગુજ.)
0 (૦૨૭૧૪) ૨૨૫૪૮૧, ૨૨૫૯૮૧
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાન,
મહિર તેના પ્રવેશ દ્વાર થી પ્રભુનું દર્શન કરતાં જે આનંદની અનુભૂતી થાય છે, તેના કરતાં ગર્ભદ્વાર થી થતું પ્રભુનું દર્શન અનહદ - અસીમ આનંદથી ભરેલું હોય છે. જેમ દેરાસરનું નવનિર્માણ થયા પછી, તેમાં ભગવાન બિરાજમાન કરવામાં ન આવે તો તે દેરાસર દેરાસર રહેતું નથી. જેમ દીક્ષા લીધા પછી પણ યથાશક્તિ જ્ઞાન-ધ્યાન-તપ-ત્યાગ ન કરવાથી તે સાર્થક થતી નથી. જેમ જ્ઞાન મેળવ્યા પછી પણ તે મુજબનું આચરણ ન કરવાથી તે જ્ઞાન સફળ થતું નથી. બસ................ તે જ રીતે "સુબોધ સંસ્કૃત માગોંપદેશિકા" નો અભ્યાસ કર્યા પછી પણ, જે "સુબોધ સંસ્કૃત મદિરાન્તઃ પ્રવેશિકા” નું અધ્યયન કરવામાં ન આવે તો પૂર્વે મેળવેલું જ્ઞાન ફળતું નથી.
સુખમાં વિરાગ આપે તે જ્ઞાન દુખમાં સમાધિ આપે તે જ્ઞાન ભયમાં નિર્ભયતા આપે તે રામના મોહીને નિર્મોહી બનાવે તે અંધકારમાં પ્રકાશ પાથરે તે દાન અને.
જીવને શિવ બનાવે તે પણ કાન ! "હાણે જણાવેજ્ઞાન છે,
થાયે નિર્મળ બુદ્ધિ, દેવ-ગુરુ ભક્તિ કરે,
હોયે અનુક્રમે સિદ્ધિ આપણે પણ આવું જ્ઞાન મેળવી રાત્રયીની આરાધનામાં આગળ વધી કાળક્રમે સિદ્ધપદને પામીએ એ જ અભિલાષાણીય.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુક્રમણિકા
પૃષ્ઠ
૧.
૧૪
3
૨૨
૩૩
४०
૪૪
૫૭
મ
વિષય ૧લા, ૪થા, ૬ઠ્ઠા અને ૧૦મા ગણના ધાતુઓમાં અનિયમિત પણું પાંચમો અને આઠમો ગણ - વર્તમાનકાળ પાંચમો અને આઠમો ગણ - હસ્તન ભૂતકાળ પાંચમો અને આઠમો ગણ - આજ્ઞાર્થ અને વિધ્યર્થ નવમો ગણ - વર્તમાનકાળ અને આજ્ઞાર્થ નવમો ગણ - હસ્તન ભૂતકાળ અને વિધ્યર્થ A1 - બીજો ગણ - વર્તમાનકાળ અને આજ્ઞાર્થ A2 - બીજો ગણ - હસ્તન ભૂતકાળ અને વિધ્યર્થ
B1 - બીજો ગણ - વર્તમાનકાળ અને આજ્ઞાર્થ' ૧૦. | B2 - બીજો ગણ - હ્યસ્તન ભૂતકાળ અને વિધ્યર્થ ૧૧. | ત્રીજો ગણ ૧૨. સાતમો ગણા ૧૩. ગણકાર્ય રહિતકાળ, A-પરોક્ષ ભૂતકાળ ૧૪. ગણકાર્ય રહિતકાળ, B-પરોક્ષ ભૂતકાળ ૧૫. | જૈસ્તન ભવિષ્યકાળ, સામાન્ય ભવિષ્યકાળ અને
ક્રિયાતિપત્યર્થ ૧૬. | | વિભક્તિના નિયમોમાં ભંગ. ૧૭. | સંખ્યાદર્શક શબ્દો ૧૮. | વિશેષણના અધિકતાદર્શકશ્રેષ્ઠતાદર્શક વગેરે રૂપો
૯.
|
૬૪
૭૫
૮૩
૯૫
૧૦૫
૧૧૯
૧33
૧૪૪
૧૬૭
૧૭૦
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯.
૨૦.
૨૧.
૨૨.
૨૩.
૨૪.
૨૫.
૨૬.
૨૭.
૨૮.
સામાસઃ દ્વન્દ્વ અને તત્પુરુષ
સમાસ : બહુવ્રીહિ, અવ્યયીભાવ, અલુક્, નિત્ય, પૃષોદરાદિ અને સુસુપ્
પ્રેરક રૂપ
અધતન ભૂતકાળ - પહેલો, બીજો અને ત્રીજો પ્રકાર
અધતન ભૂતકાળ - છઠ્ઠો અને સાતમો પ્રકાર
અધતન ભૂતકાલ - ચોથો અને પાંચમો પ્રકાર તથા આશીર્વાદાર્થ
ઈચ્છાદર્શક રૂપ
ધાતુ સાધિત શબ્દો
સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ
ગુજરાતી સંસ્કૃત કોશ
૧૮૫
૨૦૨
. ૨૧૪
૨૨૨
૨૩૪
૨૩૯
૨૫૫
૨૬૩
૨૭૧
૩૨૪
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
||
પાઠ- ૧ |
૧લા, ૪થા, ૬ઠ્ઠા અને ૧૦મા ગણના ધાતુઓમાં અનિયમિતપણું
ભૂમિકા ૧. આ પાઠમાં સુબોધસંસ્કૃત માર્ગોપદેશિકામાં આવેલા ગણોના અનિયમિતપણાનું
વર્ણન જોઇશું. આ પુસ્તકના સ્વાધ્યાય પ્રશ્ન-૨માં કૌસમાં આપેલા ધાતુનો ઉપયોગ કરી વાક્યો કરવા.
નિયમો ૧. (A)ગુF (પ.રવું), પૂY (પ.તપાવવું), ૪(પ.વખાણવું) અને પ (પાસ્તુતિ કરવી) આ પહેલા ગણના ધાતુઓતથા વિપિ .ગ.૬,જ) ને ગણની નિશાની
લગાડતા પૂર્વ માલગાડવામાં આવે છે. દા.ત. ૫=૫[+ગામ્ + અ + તિઃપાયરિપૂર = ધૂપત્તિ (B) ઉપરોક્ત માની પૂર્વે ગુરૂના ૩નો ગુણ થાય છે. દા.ત. ભોપાયરિતા (C) આ ધાતુઓમાં મામ્ વિકલ્પ ગણકાર્ય રહિત કાળ (પરોક્ષ ભૂત, અદ્યતન ભૂત, શ્વસ્તન ભવિષ્ય, સામાન્ય ભવિષ્ય, ક્રિયાતિપત્યર્થ અને આશીર્વાદાથી, કમણિ અને પ્રેરકમાં લગાડવામાં આવે છે. (D) અને પન્ ધાતુને આત્મપદમાં માન લાગે. દા.ત. પન્ડ્યપાતે પ્રાણા (આ.), નાગુ (આ.) અને પ્રમ, ૫, ૫, ૬, , , ,, સમ્+ય, +વ આ સર્વે પરસ્મપદના છે તથા પહેલા અને ચોથા ગણના
દા.ત. પાર= પ્રારા / પ્રારા = અતિ / પ્રગતિ
સમ્ = સંયતિ / સંયતિi ૩. ગુપિ.કાપવું, તુટવું) ચોથા અને છઠ્ઠા ગણનો છે. સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા પણ ૧
પાઠ - ૧
-
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪.
૫.
૬.
૭.
૮.
'
El.d. geafa / gefa i
અક્ષ, તલ્ ધાતુનો અર્થ ‘સાફ કરવું’ એવો થાય ત્યારે પહેલા તથા પાંચમા ગણના ગણાય છે.
દા.ત. અલ્ = અક્ષત્તિ / અોતિ ।
મ્, વતમ્, વિ, આ + દ્યમ્ આ ચાર ધાતુઓનો ઉપાંત્ય સ્વર પરÂપદમાં
લંબાય છે.
દા.ત. મ્ = ાતિ / મ્યતિ । ઞ + ત્રમ્ = આરામતિ ।
શમ્, તેમ, તમ, શ્રમ, મદ્, ભ્રમ, ક્ષમ્ આ ચોથા ગણના ધાતુઓનો ઉપાંત્ય સ્વર પરઐપદમાં લંબાય છે.
દા.ત. શમ્ = શામ્યતિ । પ્રમ્ = ભ્રામ્યતિ ।
"
મા (ફૂંકવું), ધ્રા (સૂંઘવું), મ્ના (વિચારવું), (જવું), ર્ (દોડવું), यम् (કાબુમાં રાખવું), વા (આપવું), શત્ (નાશ પામવું), વ્યક્ (વિંધવું), બ્રહ્ન (ભૂંજવું), વ્રુક્ષ્ (કાપવું), મહ્ત્વ (ડૂબવું), સસ્ત્ર (તૈયાર થવું) આ ધાતુઓના ગણકાર્ય વિશિષ્ટ કાળોમાં રૂપ કરતી વખતે અનુક્રમે થમ, વિદ્ય, મન, ર, થી, યજ્જૂ, ય, શીર્, વિદ્, મુખ્ત, વૃશ્ચ, મન્ત્, સન્ આદેશ થાય છે. દા.ત. ધ્મા = ધમ્ = થમતિ । વ્યક્ = વિધ્ = વિધ્યુતિ ।
–
બ્રહ્ન = કૃષ્ન = મૃતિ।
પુનો ઉપાંત્ય ૩ ગણની નિશાની લગાડતા પહેલા તથા ગુણ કરાવનાર સ્વરથી શરૂ થતા પ્રત્યયો પહેલા લંબાય છે. El.d. Tefa i
૯. વંર્ (૫.), સઙ્ગ (૫.), સ્વઙ્ગ (આ.), રણ્ (ઉ.) આ ધાતુઓ પહેલા ગણના છે, તેમાં ગણની નિશાની લાગતા પૂર્વે અનુનાસિક લોપાય છે. દા.ત. વેશ્ = વાતિ । સ્વશ્=સ્વપ્નતે ।
૧૦. (A) ધાતુમાં રહેલ દીર્ઘ ૢ અવિકારક પ્રત્યય પૂર્વે (હસ્વ) થાય અને ઓછ્ય કે વ ની પૂર્વ હોય તો ઝ્ થાય છે. El.d. कॄ (ગ.૬)= વિરતિ ।
(B) રૂ કે ૩ + અવિકારક વ્યંજન = રૂર્ કે ર્ દીર્ઘ થાય છે.
સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
પાઠ - ૧
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
દા.ત. + ૨ (કર્મણિ) + તે = શીર્થ વૃત્ (ગ.૧૦) + ત = વીર્તીતિ (C) ધાતુમાં હસ્વ રૂ કે ૩૫ર અંતે + અવિકારક વ્યંજન= રૂકે દીર્ઘ થાય
દા.ત. વિસ્ (ગ.૪) = વિન્ + અ + તિ = રીવ્યતિ ૧૧ , , , છો આ ચોથા ગણના ધાતુનો ગોલોપાય છે.
દા.ત. સો = રિા શો = તિવો = સ્થતિ છે = ચરિતા ૧૨. છઠ્ઠા ગણની નિશાની લગાડતા પૂર્વે અંત્ય ડૂતથા ૩(હસ્વ કે દીર્ઘ) નો અનુક્રમે
તથા ૩ણ્ થાય છે.
દા.ત. રિ= રિયતિ નૂ=બુવતિ પૂર યુવતિ. ૧૩. નુ, તિ, વિ, ત, પિશ, સિવ, વિ, મુર્ આ છઠ્ઠા ગણના ધાતુઓ
ગણકાર્ય વિશિષ્ટ કાળમાં અન્ય વ્યંજન પૂર્વે અનુનાસિક લે છે.
દા.ત. તુન્ = સુપ્પતિ વૃત્ = વૃત્તતિા ૧૪. તન્ન, રિ, મર્જ, મન્ન, તને, વિ, વંશ આ દશમા ગણના ધાતુઓ માત્ર
આત્મપદી જ છે.
દા.ત. તન્દ્ર = તત્રય વિત્ઃ તયા ૧૫. યુન,,સ, વૃન, વૃ, કૃતિ , ૫, ૫, આ ધાતુઓ પહેલા અને
દશમા ગણના છે. દા.ત. યુન= યોગતિ / યોગતિ. આ + મ્ ધાતુ જ્યારે કોઈ નભમંડળના પદાર્થ માટે વપરાય છે ત્યારે અને
જ્યારે તેનો અર્થ “ઉગવું, ઉઠવું, અસર કરવી, લાગુ થવું એવો થાય છે ત્યારે આત્મપદી થાય છે.
દા.ત. મા + ૫ = ગામ ” ૧૭. શબ્દના બેવડા પ્રયોગનો અર્થ “પ્રત્યેક એવો થાય છે.
દા.ત. ગૃગૃહે= પ્રત્યેક ઘરે, લિ = પ્રત્યેક દિવસે ૧૮. સમ, અવ,ઇ, વિ+થા ધાતુ આત્મપદી પ્રત્યય લે છે.
દા.ત. ઝવ + થ = ઝવતિ . '
સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
૩
ની આ
પાઠ - ૧
-
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯. વિ, ગા, પાર, ૩૫ + રજૂ ધાતુ પરસ્વૈપદી પ્રત્યય લે છે.'
દા.ત. વિ + ર =વિરમતિ ૨૦. ધાતુમાં હ્યસ્તનભૂતકાળમાં પૂર્વેલગાડવામાં આવતો ધાતુના પ્રથમ સ્વરથી
જોડાતાં થાય છે. સ. નામના પ્રત્યય ઉમેરવામાં આવે ત્યારે તેમાં પંચમીનો અને કોઇક વારસમીનો
અર્થ આવે છે.
દા.ત. વિશ્વ=વિચાર્યું ૨૨. અંત્યપ્રથમાના એ.વ.માં અને વ્યંજનાદિ પ્રત્યયો પછી આવે તો અથવાત્
થાય છે. દા.ત. દિ૬ = દિલ્/દિદ્દા
ધાતુઓ
- ગ.૧, પર. અને ગ.૧૦ | પરિશ્રમ પામવો, નરમ પડવું, ખિન્ન થવું મેળવવું, પામવું, કમાવું
| - ગ.૪,પર. માફ કરવું મ-ગ.૧, પર. અને ગ.૧૦ યોગ્ય | -ગ.૧, ઉ. સંતાડવું થવું
૩ય + - ગ.૧,પર. સુંઘવું ત્ર - ગ.૧, આ.મેળવવું, પામવું | મા +રમ્-ગ.૧,પર. ચાટી જવું, પીવું -ગ.૬,પર. કાપવું
જિત-ગ.૧૦, આ.ચેતના હોવી,હાલવા - ગ.૬,પર. વેરવું
ચાલવાની શક્તિ હોવી વિક્ર-પાથરવું
-ગ.૧, ગ.૪,પર., ગ.૧૦, ઘરડા -ગ.૧૦, પ્રશંસા કરવી, વખાણવું, 1 થવું, ઘસાઈ જવું, ખવાઈ જવું. સ્તુતિ કરવી.
શ્ન-ગ.૧,પર. છોલવું, કાપવું, મ્-ગ.૧,પર. ચાલવું, પગલું ભરવું, “તમ્ - કકડા કરવા, ઘાયલ કરવું, આ. પરિણામ આણવું, શક્તિનો ઉપયોગ શબ્દથી વીંધવું કરવો,
-ગ.૧, પર., ગ.૧૦, આ ધમકી આ + K - પાસે જવું, પગ મુકવો, {આપવી, ઠપકો આપવો. ઉભા થવું, ઉગવું,
રજૂ-ગ.૧,૪,પર., ગ.૧૦, ઉં. જવું, ત્તિ + 2 - ઓળંગવું, છુટ થવું. બીહવું વાન્ - ગ.૪,૫૨. થાકવું, થાકી જવું, (૬-ગ.૬,૫૨. ભાંગવું, તુટવું
સુ.સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા પર ૪ થી પ પાઠ-૧ TS
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
ૐશ્ - ગ.૧ ૫૨., ગ.૧૦ આ. દંશ |ત્તિવ્ - ગ.૬,ઉ. ચોપડવું, આંજવું,
દેવો, ડંખવું
લીંપવું.
યૂ- ગ.૬,૫૨. ધ્રૂજાવવું, હલાવવું
ન ્-ગ.૧,૫૨. અવાજ કરવો, ગાજવું, – થવું, ઉડી જવું
ગર્જના કરવી.
|
તુર્ - ગ.૬,૫૨. લઇ લેવું, લૂંટવું, ચોરવું, છીનવી લેવું
વિ + નક્ - ગ.૪,૫૨., નાશ પામવું. પણ્ − ગ.૧, આ. સ્તવના કરવી, હોડ કરવી, જુગાર રમવો
|
વપ્ - ગ.૧,ઉ. કાપવું, વાવવું,
બ્રૂમ્ - ગ.૧,૪,૫૨. ભટકવું, ફરવું બ્રહ્ન - ગ.૧, ઉ. મૂંજવું, બાળવું મહ્ત્વ - ગ.૬,૫૨. ડુબી જવું ના - ગ.૧,૫૨. મનમાં ફરી બોલવું, મનન કરવું,
સુપ્-ગ.૪,૫૨. નાશ પામવો, અદશ્ય
સમ્ + આ + ના - વારંવાર મનન કરવું, કથાઓને આધારે બોલવું, અમલ કરવો નિ + યમ્ - ગ.૧,૫૨. કાબુ રાખવો, પાછું ખેંચવું, કબજામાં રાખવું. X + યમ્ - ગ.૪,૫૨. યત્ન કરવો, કોશીશ કરવી
વિ+ યુ જુદા થવું
વિ + રર્ - ગ.૧ ૫૨., ગ.૧૦ ગોઠવવું
વિ + રમ્ - ગ.૧, આ. અટકવું
વ્ - ગ.૧,૫૨., ઇચ્છા કરવી, અશ્મિ + જ્ઞપ્ - લોભ કરવો, માંગવું
નર્+
વ્યક્-ગ.૪,૫૨. વીંધવું, ઘા કરવો - ગ.૬,૫૨. કાપવું, ફાડવું ગર્- ગ.૧,૫૨. નાશ પામવો, ક્ષીણ થવું. સમ્ + fશ્ર - ગ.૧, ઉ. આશ્રય લેવો, આધાર રાખવો, વિશ્વાસ કરવો.
વ્ + સ ્ - ગ.૧, ઉ. શક્તિમાન હોવું, યોગ્ય થવું, હિમ્મત કરવી. સન્- ગ.૧,૫૨. વળગવું, લાગી રહેવું વ્યતિ + સજ્જ - એકઠા થવું
- ગ.૧,પર., ગ.૧૦, સહ્ય.
|
સ્ને- ગ.૪,પર. અંત આણવું, પૂરું કરવું, નાશ કરવો,
વિ + અવ + મો - નિશ્ચય કરવો, કોશીશ કરવી, યત્ન કરવો
+ વપ્– બલિ આપવો.
તૃપ્ - ગ.૧,૫૨. વરસવું, વરસાવવું, રેડવું
ઞવ + સ્થા - ગ.૧, આ. ઉભા રહેવું, વસવું
નામ (A - સંસ્કૃતનું ગુજરાતી)
રહેવું તે, નિરંકુશપણું
પુલિંગ અનિગ્રહ - (નિગ્રહ -પું. દાબ) દાબમાં ન | અળ – સૂર્યનો સારથિ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
પાઠ - ૧
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
Áસવાર – (સાર – પું. માન) |તિનિહ- (નિહ- સ્ત્રી. જીભ) જેને બે અધ્યથી એટલે કે અતિથિની પૂજા | જીભ હોય તે, સાપ કરવાના અથવા માન આપવાનાદ્વિ-શત્રુ સાહિત્યથી આપેલું માન
થર્મસૂરિ - ( – . કાયદો + સૂત્ર અર્થસંશય - (સંશય -પં. શક, ભય) ન. વચન) કાયદાના વચન બનાવનાર, ધનને લગતો ભય
ધર્મ શાસ્ત્ર લખનાર - સાપ
નિલય - ઉનાળો પ્રાણવાયુ- આકાશમાંનો પવન પાર્થ – ચીજ, વસ્તુ માનોઃ- સુગંધ
પ્રતાપના- (પ્રતાપ-પું. ગરમી) તાપનો કાદવ - યુદ્ધ
ભંડાર શ - વાળ
પ્રતિપક્ષ - શત્રુ શોપ - ગુસ્સો
મા- ભૂલ ક્ષિતીજી - (ક્ષિતિ - સ્ત્રી. પૃથ્વી) રાજા, પ્રાપ - બ.વ. જીવ પૃથ્વી પતિ
| વહિપાધિ - (૩પ-પું. ધર્મ, વિશેષ ઉત્નમુન - (ઉન - . હરામી +|ગુણ) બાહ્ય હેતુ, બહારનો ગુણ મુન-પું. સાપ) ખળરૂપી સાપ | નાનુ-સૂર્ય
નિમણ્ય - ૫. (અન-ન. આકાશ +1 મધુપ – આવેલા અતિથિને મધ, દહિં મધ્ય - પુ.ન. વચલો ભાગ) આકાશનો | |વગેરેનું અર્પણ મધ્ય ભાગ (ન.)
મહાન –મોટો બકરો પૃદન્ - ગૃહસ્થ
મહારાજ - મોટો રાજા દેશ - તેનો દેશ
મોક્ષ – (ક્ષ-. વૃષભ, મોટોવૃષભ તાલિમ્ - તેનો શત્રુ
માને - અભિમાન, ગર્વ તાપ - ગરમી
માતારિ-માળી રતી - દ્ધિ.વ. સ્ત્રી-પુરુષ રશ્મિવત્ – (રશ્મિ -પું. કિરણ) સૂર્ય રત - દાંત
વાળન - (નિમ્ - મું. વેપારી) દિનનમ્ - (દિ – બે + નનન - ન.
વેપારીઓ જન્મ) જેનાબે જન્મ હોય તે, પહેલા ત્રણ |
વથ - મારવાની રીત વર્ણમાંનો એક, બ્રાહ્મણ
વારિર- વાદળું, મેઘ 8િ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા દશg ૬ GEBRA પાઠ - ૧ ES
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
વીપતિ - ઈંદ્ર, શચીનો પતિ પુષ્ટિ-પોષણ શબ્દ - અવાજ, બોલ
વાવૃષ્ટિ - (વૃષ્ટિ -સ્ત્રી. વરસાદ) સંપાત - (શસ્ત્ર - ન. આયુધ, | બાણનો વરસાદ હથિયાર + સંપતિ - પુ. ઉપર પડવું તે) | મોગgWT - (મોગા -પું. સંસારિક સુખ હથિયારનો ઘા.
+ WIT- સ્ત્રી. તરસ, ઇચ્છા) સંસારિક શિવમ્ - મોર
સુખની ઇચ્છા. શૌત - ઠંડુ (સ્ત્રી)
સન્ - ક્રોધ શ્રમ-થાક
નક્ષ્મી - ધનની દેવી, શોભા, વૈભવ શ્રોત્રિય - વેદ ભણેલો બ્રાહ્મણ વત્સરી - વાછરડી વનવિયો- પોતાના માણસોથી જુદા વૃદ્ધિ - ઉદય : પડવું તે
નપુંસકલિંગ વન - અવાજ, ગર્જના
- અવયવ વ - ( – પં. પરસેવો)
૩ઝન - મેસ, કાજળ પરસેવાનો છાંટો
મનનુકન - (મનુષ્ઠાન -ન. કરવું, સાધવું) હેતુ - કારણ
ન કરવું, ન કર્યાની ભૂલ. સ્ત્રીલિંગ
સનીલી - સૈન્ય પુરુષસેવા - (સત્ - વિશે. સારું + | મપથ્ય - કોઈ પણ પ્રકૃતિ બગડે એવી સેવા - સ્ત્રી. ચાકરી) જે માણસ સારો | ચીજ, અવગુણકારક ચીજ નથી તેની ચાકરી, ખરાબ અથવા દુષ્ટ અપરાધસત્ર - (સત્ર - ન. હજાર) માણસની સેવા
એક હજાર અપરાધો વોટિ- કરોડ
માવત્રિ - ઝાડના મૂળની આસપાસ પતિ - આસરો, શરણ
પાણી માટેનો ક્યારો વિજ્ઞા – ગરૂડનો હુકમ
રૂઝિયાર્થોપસેવન- (ન્દ્રિય-ન. ઇન્દ્રિય નીવનરાશા - (નીવન - ન. જીંદગી +1+ અર્થ - પં. પદાર્થ + ૩પસેવન - ન. મા - ઉમેદ, ઈચ્છા) જીવવાની ઇચ્છા | આશ્રય કરવો તે, ઉપભોગ) ઈન્દ્રિય તતિપૂતિ - તેનો ઉદય
વિષયનો ઉપભોગ કરવો તે, થનાશા - ધનની ઈચ્છા
| વિષયલંપટાણું નિચ્છન્નતા - નિષ્ફળપણું, વ્યર્થતા | વેતન્ - મન કસ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા ફ્રણ ૭ Exદક પાઠ -૧ :
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
તોય- પાણી
| ચઢેલું - - રિવર્તન- અટકવું, દૂર રહેવું, વગર રહેવું પરિન્ - ઉપકાર કરનારું પતન - પડવું, સગુણથી ભ્રષ્ટ થવું. ઝિન્નત - મોટું, ઉત્તમ પથ્ય - હિતકારક
વત્નાન - (વસ્ત્રનું કર્મ. ભૂ.કુ.) થાકી મત - અભિપ્રાય, સલાહ
ગયેલું, નિર્ગત થયેલું, કરમાયેલું, ગ્લાનિ ૨ - યુદ્ધભૂમિ
પામેલું રાષ્ટ્ર રાજ્ય, પ્રજા
ધન - (વર્ષ -પું. ઘામ, ગરમી) ઘામથી વપુસ- શરીર
ઉત્પન્ન થયેલું વર્ષ- કવચ
તેનસ્વિ- તેજસ્વી, પ્રકાશવાન વિપિન - જંગલ, વન
સુઈ- નિર્દય વૈષમ્ય - મુશ્કેલી, સંકટ
ધન - (ર્ય - ન. ધીરજ) જેનું ધન
ધીરજ છે તે શોત્ર - કાન સંવરબ્રત - (ત્રત-ન. વ્રત, માનતા)
નિતિ - (નિનું કર્મ.ભૂક) નિન્દાયેલું, સારી ચાલ રૂપી વ્રત
ઠપકા લાયક. સેવન- સેવવું, ચાકરી કરવી
નિરd - (નિસ્ + અ નું કર્મ.ભૂક) સ્વહિત - પોતાનું કલ્યાણ
વિખેરી નંખાયેલું, દૂર કરેલું વિશેષણ
નિષ્ટ શૂન્ય - (નિષ્ઠા - સ્ત્રી. સ્થિરતા +
શૂન્ય - વિશે. રહિત) સ્થિરતા રહિત, ચ - બીજું (સર્વ.)
અસ્થિર, ચંચળ મહિત - ( + થા નું કર્મ ભૂ. |વીર- નીચું, હલકું, અપ્રતિષ્ઠિત કુ) બોલાયેલું
ચાયવરિન્ - (ચા-પું. જે ખરું હોય અધ્યાત - (fજ + આ + પામ્ નું તે) ખરું બોલનાર કર્મભૂ.ક.) આવેલું, પું. પરોણો
પાવન - પવિત્ર કરનારું, સ્વચ્છ મા- નાનું, ઓછું
પ્રવા- ગરમ, ઉષ્ણ, તીક્ષણ મનન્ય – ઘણાં, ઘણું
પ્રત્યુત્પનપતિ - (પ્રતિ + સત્ + અ નું મવાત - (સવ + જ્ઞા નું કર્મ.ભૂ.કૃ.) ભૂ.ક.) હાજર જવાબી, ચપળ ધીક્કારાયેલું
મહાનુભાવ-મોટાઈવાળું માતર - અંદરનું
વચ - વનને લગતું મારૂઢ - (મા + નું કર્મ.ભૂ.કૃ.) |
સુ. સં. મન્દિરાનઃ પ્રવેશિકા દE TEESEા પાઠ -૧ gિ
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચિત્ર – અજાયબ જેવું વિહિત - (વિ + થા કર્મ.ભૂ.કૃ.) શાસ્ત્રમાં બતાવેલું.
વ્યચિત - (વ્યર્ નું ભૂ.કૃ.) દુઃખિત શસ્ય – બની શકે એવું
શરીરિન્ – શરીરવાળું, મનુષ્ય, માણસ શાશ્વત – હંમેશનું, અખંડ સંત – (સમ્ + ગમ્ નું કર્ય.ભૂ.કૃ.)
એકઠું થયેલું
સર્જન – આખું, સઘળું
સોય – ગુસ્સે થયેલું
સ્થિત – (સ્થા નું કર્મ.ભૂ.કૃ.) રહેલું, હોયેલું, હયાત રહેલું
અવ્યય
अह्नाय (ક્રિ.વિ.) વસ્તુ – નક્કી
-
તત્ક્ષણ, જલદી, ઝડપથી
પુલિંગ
ધર્માર્થમ્ - (થર્ન + અર્થ) ધર્મને માટે પરમ્ – પણ, પરંતુ
|
સદ્યમ્ – એકદમ (ક્રિ.વિ.) ક્રિયાવિશેષણ
તાવત્ – ત્યાં સુધી, તેટલામાં પૂર્ણમ્ – જલદીથી
મિથઃ -
પર્યાપ્તમ્ – સંપૂર્ણ રીતે, ઇચ્છાનુરૂપ સાથે
અરસ પરસ, યાવત્ – જે વખતમાં, જ્યાં સુધી
વિશ્વતઃ – સર્વ દિશામાં
શનૈમ્ – ધીમે
સમન્તાત્ – આસપાસ
સમ્ય ૢ - સારું
વિશેષ
जनय
(નન્ નું કારક રૂપ) ઉત્પન્ન કરવું, જન્મ આપવો, નચિતુમ્ (હે.કૃ.)
શક્તિ – પ્રભાવ
-
ઈ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
નામ (B - ગુજરાતીનું સંસ્કૃત)
શોક શોજ
-
સ્ત્રીલિંગ
અજ નામ છે – અન
ઇક્ષ્વાકુઓ (રામના કુળના રાજાઓ) – | અતિમુક્ત વેલો - અતિમુહનતા Şવા (બ.વ.માં વપરાય)
ઇચ્છા- જ્ઞાા
કંઠી – હાર
જળકણ – ળ, સૌ
• પતંગિયું – પતઙ્ગ
પુનઃ પ્રાપ્તિ (ફરીથી મેળવવુંતે) –પ્રત્યાગમ પાશ્ચાતી
૯
જ્યોત-શિવા
નમકહરામી – તખતા
પાંચાલી (પાંચાલ દેશની રાજકુમારી)
નપુંસકલિંગ
પાઠ - ૧
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
मेषी साथे अथाj ते - परस्पर - |...) ... संघट्टन
.. | ५७। इरो - निवर्तयिष्यन्(नि + वृत्नु हुनिया - जगच्चक्र, ब्रह्मचक्र . .... मवि:. प्रे२४) दोही- शोणित
मीन - आर्द्र વિશેષણ
भाई ४३ नहीं भेj - अमर्षण अवश्य- अनिर्वचनीय, अनिर्वर्णनीय, सभी५वता - संनिहित (सम् + नि + धा किम् + अपि
नु भ.भू..) 58२() - परुष , परुषाक्षर
याविशेष ओपायमान थयेj - क्रुद्ध (क्रुध् नु | ताणथी - ससंभ्रमम् भ...)
४- सहसा यायेj - विलोभित (वि + लुभ् नु | धीमे - मन्दम् प्रे२ ...)
पडेj - प्रथमम् , आदौ ( आदि नुं गॅटवायेj - आक्षिप्त(आ + क्षिप् नु स.वि.मे..)
સ્વાધ્યાય प्रश्न - १ संस्कृतनुं गुती शे. १. वैषम्यमपि प्राप्ता धैर्यधनाः साधव आत्मनः सच्चरणव्रतं गोपायन्ति । २. स्वजनवियोगेन व्यथितं मे मनो निष्ठाशून्यं भ्रमतीव। उ. मार्गे वन्यानां कुसुमानामामोदमुपजिघ्रन्तौ तौ दम्पती ऋषेराश्रममगच्छताम्। ४. अयं शीत आकाशवायुस्तव मुखे धर्मजास्वेदलवानाचामति।।
नदत : सिंहस्य स्वनं श्रुत्वा यथा सर्वे मृगास्त्रसन्ति तथैव भीमस्य शब्दं श्रुत्वा सर्वे योधा अत्रस्यन्। गगनमध्यमारूढस्य सवितुः प्रचण्डेन तापेन क्लान्तोऽयं शिखी तरोरालवाले
स्थितं शीतमुदकं पर्याप्तमाचामति । ७. निदाघेऽल्पैरपि तोयैर्मालाकारेण या तरोः पुष्टिविरच्यते सा किमनल्पान्यपि
तोयानि विश्वतो विकिरता वारिदेन जनयितुं शक्या। श्रोत्रियायाभ्यागताय वत्सतरी महोक्षं महाजं वा निर्वपन्ति गृहमेधिनः । तं हि
धर्मं धर्मसूत्रकाराः समामनन्ति । જ સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા દશરૂ ૧૦ દિવસ પાઠ-૧ :
८.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
४. प्रत्युत्पन्नमतिः प्राप्तां क्रियां कर्तुं व्यवस्यति । १०. एतान्यनीकानि महानुभावं गृहन्ति मेघा इव रश्मिवन्तम्। ११. यावत्प्रतापनिधिराक्रमते न भानुरह्नाय तावदरुणेन तमो निरस्तम्। १२. व्यतिषजति पदार्थानान्तरः कोऽपि हेतुर्न खलु बहिरुपाधीन्प्रीतय : संश्रयन्ते । १३. लिम्पतीव तमोङ्गानि वर्षतीवाञ्जनं नभः।
असत्पुरुषसेवेव दृष्टिनिष्फलतां गता ॥ १४. त्वं तेनाभिहित : पथ्यं किं कोपं न नियच्छसि । १५. तद्विद्विषां जरति चेतसि भोगतृष्णा।
तेषां वपूंषि विपिनेषु च जारयन्ति ॥ १६. सहते शस्त्रसंपातं सहति श्रममाहवे।
उत्साहयति तच्चित्तमपि जेतुं शचीपतिम्॥ १७. पूजामर्हति सर्वेषामृषीणामाश्रमेऽप्यसौ।
अर्हयत्यय॑सत्कारं मधुपर्कं च पावनम् ॥ १८. नक्षाम्यति क्षितीशानामपराधलवानपि ।
अपराधसहस्राणि क्षमते यो द्विजन्मनाम्॥ नाहिद॑शयते कंचित्तद्देशे गरुडाज्ञया।
यदि प्रमादाद्दशति तस्मिन्न क्रमते विषम् ॥ २०. न तर्जति रुषा कंचिन्नीचमप्युपकारिणम्।
परं तर्जयते दुष्टान् समन्तात्संगतान्मिथः॥ २१. कोटिभि : पणते नित्यं राष्ट्रे तस्य वणिग्जनः।
यक्षाश्चापि पणायन्ति तद्विभूति गृहे गृहे॥ २२. सर्वोऽभिलषति श्रीमानिन्द्रियार्थोपसेवनम्।
अभिलष्यत्यसौ योगी तेभ्य एव निवर्तनम् ।। २३. लुम्पति प्रतिपक्षाणां स लक्ष्मी बाणवृष्टिभिः ।
न लुप्यति मतिस्तस्य सकलेऽप्यर्थसंशये॥ २४. अर्जते धर्ममेवैकमर्थं धर्मार्थमर्जति।
अर्जयत्यूजिताल्लोकान् स धर्मेणैव शाश्वतान् ॥ २५. सर्वस्य जायते मानः स्वहिताच्च प्रमाद्यति।
સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા દE ૧૧ દEEEEE પાઠ -૧ YE
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
वृद्धौ भजति चापथ्यं नरो येन विनश्यति ॥ ...... ૨૬. માિવિાહૂતિમતિ સંપદા
तान्मदानावतिष्ठन्ते ये मते न्यायवादिनाम्॥ ૨૭. પ્રારા તેનસ્વિનઃસસ્પાિરવિિારા
तेऽवज्ञाता महाराज क्लाम्यन्ति विरमन्ति च ॥ ૨૮. નીતિ નીયંત શતા નીતિ નીતા
जीवनाशा धनाशा च जीर्यतोऽपि नजीर्यति ॥ ૨૯. સો વર્નમુનવિચિત્રોડથં વધા
अन्यस्य दशति श्रोत्रमन्यः प्राणैर्वियुज्यते॥ 30. विधौ विध्यति सक्रोधे वर्म धर्मःशरीरिणाम्।
स एव केवलं तस्मादस्माकं जायतां गतिः ॥ ૩૧. વિહિતીનનુષ્યનાન્નિતિચર સેવનાત્l
अनिग्रहाच्चेन्द्रियाणां नरः पतनमृच्छति ॥ પ્રશ્ન -૨ ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો. ૧. જેનાથી સંસારનું ચક્ર ચાલે છે () એ ઈશ્વરની શક્તિ છે.
તેની નિમકહરામીથી ગુસ્સે થયેલા વિષ્ણુદતે તેને તીવ્ર શબ્દોથી વિધી નાખ્યો (સમ્+ તક્ષ). તે સભામાં ઉતાવળથી ઉઠતા ઘણા રાજાઓની કંઠીઓ તેઓના એક બીજા સાથે અથડાવાથી તુટી (ગુ). ક્ષમા ન કરે એવો સાપ શું લોહીની ઇચ્છાથી, જે મનુષ્ય તેને પગથી અડકે છે તેને કરડે છે (લં)? ઇક્વાકુ વંશના આચાર્ય વસિષ્ઠને પહેલું નમન કરી રામ પોતાના ભાઈઓને ભેટ્યા (%). ઈન્દ્રજીત મરી જવાથી તેના કવેળાના મોતને લીધે શોકે રાવણને અગ્નિની માફક બાળ્યો (જ્જ).
જેનાથી હું જીવું છું તે લઈ લે તો, તું મારી જીંદગી લઈ લેવા યત્ન કરે છે (ય). ૮. દીવાની જયોતથી આકર્ષાયેલું) ખેંચાયેલું પતંગિયું એકદમ તેના પર પડ્યું અને
મરી ગયું (૨ મૃત્યુ ની દ્વિતીયા સાથે વાપરવું). દE સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ! ૧૨ (ISE EYES પાઠ-૧ {
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯. તે હાથીને પાછા ફેરવવાનું ઇચ્છતા અને તેને બાણ વડે વિંધ્યો (). ૧૦. રાક્ષસોની સાથે લડાઇમાં રામે સેંકડો દુશ્મનોને તીક્ષ્ણ શસ્ત્રોથી કાપ્યા (ત્ર). ૧૧. રામનો આત્મા સીતાના વિરહથી ઉત્પન્ન થયેલા શોકમાં ડુબ્યો (મન્ન). ૧૨. જ્યારે દ્રૌપદી સિવાય યુધિષ્ઠિર પાસેથી બધું જીતાયું હતું, ત્યારે ધૃતરાષ્ટ્રના
પુત્રોએ યુધિષ્ઠિરને કહ્યું કે તારી સ્ત્રી પાંચાલીની હોડ કર (પ). ૧૩. પક્ષીએ છીનવી લીધેલું રત્ન મેળવવા મેં ઘણી મહેનત લીધી (v +{). ૧૪. જે મોટા જોડે શત્રુતા રાખે છે તે તરત મરે છે (B). ૧૫. હજારો અપરાધો મારાથી દરેક ક્ષણે કરાય છે, અને ઈશ્વર તે સર્વે માફ કર
(ક્ષ). ૧૬. આ કન્યાની ન કહી શકાય તેવી શક્તિ? કે ફક્ત સજીવ (વિ) વસ્તુઓ
નહિ, પણ નિર્જીવ વસ્તુઓ પણ તેની સેવા કરે છે? ૧૭. તે પાસેની નદીના જળકણથી ઠંડો આ પવન બાગમાં અતિમુક્તવેલાને ધીમે
કમ્પાવે છે (પૂ). ૧૮. જયારે અને પોતાનો શંખ વગાડ્યો (), ત્યારે તેના યોદ્ધાઓ જેઓ નાસી
ગયા હતા, તેઓ પાછા આવ્યા અને તેના શત્રુઓના સૈન્યોને ઉંઘતા દીઠા..
=
=
છે.
વવ વ તદ્ધિતા? - વચનમાં દરિદ્રતા શા માટે દાખવવી?
કે
છે
તમેન સ્થિતિ - લોભથી બુદ્ધિ ચલાયમાન થાય છે.
આ
છે.
તેમજ હત્યેવ મત :- કામદેવ હણેલાને પણ હણે છે.
તે
દg . સં. મદિરાનઃ પ્રવેશિકા પણ ૧૩
કલાકgeણા પાઠ -૧ દૂધ
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ-૨ |
પુરુષ ૧
थस् तस्
પાંચમો અને આઠમો ગણ-વર્તમાનકાળ
પ્રત્યયો ૧. ગણના બીજા વિભાગના વર્તમાનકાળના પરમૈપદ પ્રત્યયો પહેલા વિભાગના વર્તમાનકાળના જેવા જ છે. પણ આત્મને પદ પ્રત્યયોમાં થોડોક ફેરફાર થાય છે.
પરઐપદ એકવચન દ્વિવચન બહુવચન
वस् मस् પુરુષ
थ પુરુષ ર
अन्ति આત્મને પદ એકવચન દ્વિવચન બહુવચન પુરુષ ૧ ૬
વડે પુરુષ ર
आथे પુરુષ ૩ તે માતે નોંધ - નિશાની કરેલા પ્રત્યયો વિકારક છે.
ભૂમિકા સંસ્કૃતમાં ક્રિયાપદના કાળ અને અર્થ મળીને દશ વિભાગ થાય છે. એમાંના ચાર-વર્તમાન, હ્યસ્તન ભૂતકાળ, આજ્ઞાર્થ અને વિધ્યર્થમાં ક્રિયાપદોના રૂપમાં વિશેષ ફેરફાર થાય છે. જેથી ક્રિયાપદોના દશ ગણવિભાગ કરવામાં આવે છે. આ ચાર વિભાગોને ગણકાર્ય વિશિષ્ટ અથવા વિશેષ કાળ અને અર્થ કહે છે. સંસ્કૃત વૈયાકરણોએ કરેલા દશ ગણ વિભાગ, ઉપલા વિભાગને અનુસરતી રીતે બે વિભાગમાં ગોઠવાઈ શકે. પહેલા વિભાગમાં પહેલો, ચોથો, છઠ્ઠો અને દશમો ગણ તથા બીજા વિભાગમાં બાકી રહેલાઓનો સમાવેશ થાય છે. પહેલા વર્ગનું સામાન્ય લક્ષણ એ છે કે તેમાં ધાતુઓને ગણની નિશાની લાગ્યા પછી જે રૂપ થાય છે તેનો અંત્યાક્ષર છે, બીજા વર્ગમાં તે નથી. સુ. સં. મન્દિરાઃ પ્રવેશિકા જિ. ૧૪ મી સદી ના પાઠ - ૨
अत
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩.
૪.
૨.
૩.
૪.
૫.
બીજા વિભાગના ગણકાર્ય વિશિષ્ટ કાળમાં અમુક પ્રત્યય પહેલાં ધાતુ તથા ગણની નિશાનીઓમાં વિશેષ ફેરફાર થાય છે, જેથી પ્રત્યયોના બે ભાગ કરવામાં આવ્યા છે, તેમાં એકને વિકારક અને બીજાને અવિકારક કહેવામાં આવે છે. કેટલાક ધાતુઓના ગણકાર્યવિશિષ્ટ કાળોમાં જે આદેશ થાય છે તે કૌંસમાં () આપેલા છે.
નિયમો
પાંચમા ગણમાં નુ અને આઠમા ગણમાં ૩ ગણકાર્ય વિશિષ્ટ કાળોમાં પ્રત્યયો લગાડતા પૂર્વે ધાતુઓને લગાડવામાં આવે છે.
દા. ત. ખ્રિ = ચિનોતિ । તન્ = તનુત્તે ।
આ બંને ગણના ધાતુના અંગમાં અસંયુક્ત વ્યંજન પર ૩ + વાલિ – માહિપ્રત્યય = વિકલ્પે લોપાય.
El. d. fa= fara: / faga: I
અપવાદ - આપ્ ધાતુના રૂપોમાં લોપાતો નથી.
દા. ત. આપ્ = આનુવ: / આનુમ: ।
મિ આદિ વિકારક પ્રત્યયો લાગતા અંત્ય ૩નો ગુણ ો થાય છે. દા. ત. વિ=વિનોમિ । તમ્ = તનોતિ ।
પાંચમા ગણમાં વ્યંજન અંતે હોય એવા ધાતુઓ પછી જુના ૐનો થાય છે. આ વ્ સ્વરથી શરૂ થતા અવિકારક પ્રત્યય પૂર્વે જ થાય છે.
દા. ત. આપ્ = આબુવન્તિ ।
i (ગ. ૮) નું અંગ,
(A) વિકારક પ્રત્યય પૂર્વે થાય.
દા. ત. રોમિ । વાળિ । અવવમ્ ।
(B) અવિકારક વાજ્િ - માર્િ- યાનાિપ્રત્યય પૂર્વે થાય. દા. ત. વુર્વ : । વુક્ષ્મ : । ાંમ્।
(C) બાકીના અવિકારક પ્રત્યય પૂર્વે થાય.
દા. ત. બુથ : ।તઃ।
સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
૧૫
પાઠ - ૨
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬.
કે+નુ+ દત્ય વ્યંજન =જૂનો ન થાય.
રૂપાખ્યાન પાંચમો ગણ દિ-ઉ. એકઠું કરવું
- પરચ્યપદ એકવચન દ્વિવચન બહુવચન પુરુષ ૧ चिनोमि ચિનુવાદિઃ વિનુ:/વિજે પુરષ ૨
चिनोषि વિનુયા चिनुथ પુરુષ ૩ चिनोति चिनुतः चिन्वन्ति
આત્મપદ એકવચન દ્વિવચન બહુવચન પુરુષ ૧ જિજે चिनुवहे/चिन्वहे चिनुमहे/चिन्महे પુરુષ ૨
चिन्वाथे चिनुध्वे પુરુષ ૩ વિનુ चिन्वाते . चिन्वते.
સા-પ.મેળવવું એકવચન દ્વિવચન બહુવચન પુરુષ ૧ મનોમિ
आप्नुवः
आप्नुमः પુરુષ ૨ आजोषि ૩jથઃ
आप्नुथ પુરુષ ૩ માનતિ ઝાઝુદાઃ આનુવનિ
આઠમો ગણ
ઉ. કરવું
પરસ્મપદ ' , એકવચન દ્વિવચન બહુવચન પુરુષ ૧ રોપિ ટુર્વઃ
: જિક સુ. સં. મન્દિરાઃ પ્રવેશિકા જ ૧૬ જાનારા પાઠ-
चिनुषे
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
કંદ્ર
कुर्वे
પુરુષ ર રષિ कुरुथः कुरुथ પુરુષ ૩ રતિ સુત: कुर्वन्ति
આત્મપદ એકવચન દ્વિવચન બહુવચન પુરુષ ૧
कुर्वहे
कुर्महे પુરુષ ૨ कुरुषे कुर्वाथे
कुरुध्वे પુરુષ ૩ ફત્તે कुर्वाते
कुर्वते તમ્ - ઉ. તાણીને લાંબું કરવું
પરઐપદ એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન પુરુષ ૧ तनोमि તનુવ:/તત્વ: તેનુN:/ત: પુરુષ ૨ तनोषि તજુથ:
तनुथ પુરુષ ૩ તનતિ तनुतः
तन्वन्ति
આત્મપદ એકવચન દ્વિવચન બહુવચન પુરુષ ૧ तन्वे તનુવદે/તવંદે तनुमहे/तन्महे પુરુષ ૨ तनुषे तन्वाथे
तनुध्वे પુરુષ ૩ તનુજે
तन्वाते
तन्वते
ધાતુઓ ચોથો ગણ
| સમ્ + રિ - ભેગું કરવું ટૂ- આ. દુઃખિત થવું, દુઃખ પામવું ૩-૫. દુઃખ દેવું, પજવવું, ચીડવવું
પાંચમો ગણ fશુ-પ., ધૂ- ઉ. ધ્રુજવવું, હલાવવું. શું-આ. મેળવવું, ભોગવવું, વ્યાપવું |
પૃ - ૫. હિમ્મત કરવી, હોડ બકવી
વૃ- ઉ. ઢાંકવું, મા-પ. મેળવવું વિ-ઉ. એકઠું કરવું,
મપ + મ + વૃ- ઉઘાડવું, વિ + રિ-શોધવું,
વિ + 4 - ચોખું સમજાવવું, કહી
1 દેખાડવું, Eટ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા દE ૧૭ BEEEEE પાઠ - ૨ -
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્ + TM - બંધ કરવું,
આ + વૃ - કાબુ રાખવો, દાબ રાખવો શદ્ - પું. શક્તિમાન થવું, શકવું શ્રુ (શુ)- ૫. સાંભળવું માધ્ – ૫. સાધવું, પાર પાડવું સુ – ઉ. સોમરસ કાઢવો
છઠ્ઠો ગણ
સૂ - ૫. હડસેલવું, આગળ ચલાવવું
. - ઉં. કરવું,
વી + ૢ – વશ કરવું, જીતવું, અદ્લ + હ્ર-અંગીકાર કરવું, કબુલ કરવું, વિસ્ + જ઼ - ઉઘાડું કરવું, ખુલ્લુ કરવું, તિરમ્ + ૢ - ધિક્કારવું,
=
| પ્રતિ + ઃ- સામા થવું, બદલો લેવો, વેર લેવું તન્− ઉ. તાણવું, પાથરવું, યજ્ઞ કરવો, X + તન્ - પાથરવું | વન્- આ. માગવું
નામ (A - સંસ્કૃતનું ગુજરાતી)
આઠમો ગણ
પુલિંગ
વિભૂતિ - શક્તિ, મોટાઇ
અધ્વર્યું – બલિદાન તૈયાર કરી અગ્નિમાં સત્કૃતિ – પુણ્ય કર્મ, રૂડું કામ
હોમનાર યાજ્ઞિક, ગોર
નપુંસકલિંગ
અન્યવાસ – (ગળ્ય – ન. વન + વાસ | ચર્મચક્ષુમ્- (ધર્મન્-ન. ચામડું, ચામડી - પું. રહેઠાણ) વનમાં રહેઠાણ ચિત્રાતાપ - (ચિત્ર - તરેહ તરેહનું, વિવિધ + આલાપ – પું. વાત) વિવિધ વિષયની વાતચીત.
+ ચક્ષુમ્ - ન. આંખ) ચામડાની આંખ, શારીરિક દૃષ્ટિ
|
|
નાન્નાય- (નાત્-ન. જગત, વિશ્વ + નાયવ્ઝ – પું. ધણી) વિશ્વનો ધણી. તુળ – ઘોડો
-
યજ્ઞ - યજ્ઞ, જગન
સંગ્રામ - યુદ્ધ
યજ્ઞ - રથ
સ્ત્રીલિંગ
આરાધના – આરાધના, પૂજા
આ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
ચાતુત્વ – દયાભાવ, માયાળુપણું
ગુરુ - અનુચિત વચન, સારી રીતે નહિ બોલેલા શબ્દો, દુર્ભાષણ
દ્વાર - બારણું
રાનન - (રાનન્ – પું. + હ્રલ - ન. ઘ૨, મહેલ) રાજમહેલ
| સંસારયુદ્ધ - (સંસાર- પું. દુનિયામાં હોવું તે + સુહ – ન.) દુનિયાની સ્થિતિનું સુખ વિશેષણ
ાર્ય - કરવા લાયક, કરવા યોગ્ય
પાઠ - ૨
૧૮
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
સીન -ગરીબ, દરિદ્રી, દુઃખી | દૃષિચ્છિ - (હલય-ન. હૈયું મન સુરપીડિત-દુઃખથી પીડાયેલું નં. જેમાં મારવાથી જીવ જાય એવા ભાગો, કુરાપ-મેળવવું મુશ્કેલ પડે એવું
મર્મસ્થાન + છિદ્ - કાપવું) હૃદયના ત:સ્થ- બારણે ઉભેલું, દ્વારપાળ
મર્મસ્થાનને છેદનારું.
અવ્યય પુષ્ય - (પુષ્ય - ન. પુણ્ય +કરવું) પુણ્ય કરનાર
ચા-નહી તો, બીજી રીતે ' શુતિ મનોહા - (કૃતિ - શ્રી. કાન +]પ્રત્યક્રમ - (તિ - દરેક + મદન - ન. મનોહા-વિશે. રમણીય) કાનને રમણીય | લાગે એવું
સ્વયમ્-પોતે, જાતે લખશાવર - સાબ - પુ. ચદ્રી |
ક્રિયાવિશેષણ ચંદ્ર વંશને શોભાવનાર, ચંદ્રવંશનો..
વારંવાર - વારેવારે, વારંવાર અલંકાર
નામ (B - ગુજરાતીનું સંસ્કૃત) પુલિંગ
મનની લાગણી -ક્રિય કંજુસ માણસ - વાર્થ
મૂળ વિચાર – તાવ
સહેલાઈ - સૌવાર્ય મનની લાગણી-મનો
વિશેષણ મૂળ વિચાર - નય વિચાર-સંન્ય
જાડી - પૂત, વિપુલ
પાપી - પાપ સ્ત્રીલિંગ
પોતાનું-સ્ત્રીય મનની લાગણી-નિવૃત્તિ
શિક્ષક - અધ્યાપક યાત્રા -યાત્રા
સમજુ - તુલન, તુર વિચાર-વાદ્ધિ
અવ્યય હલકાઈ – નપુતા
કારણ કે -યતિ ,હિ નપુંસકલિંગ
દરવરસ - રિસંવતસરમ્ (ક્રિ વિ.) દરવાજો -દ્વાર
--- - ક્રિયાવિશેષણ મતલબ – વાઈ
|| વારંવાર-નિશમ્ શિ8 સુ. સં. મન્દિરાઃ પ્રવેશિકા દશક ૧૯ ના પાઠ - ૨ Es
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશેષ सवाने भाटे - युद्धाय/युद्धे/योद्धम्
સ્વાધ્યાય
४.
प्रश्न - १ संस्कृतनुं गुती शे. १. यज्ञेषु सोमं सुन्वतेऽध्वर्यवः । . २. प्रत्यहं प्रातरुत्थायोपवनं च गत्वा पुष्पाण्यवचिनोमि । 3. महात्मनां यशांसि दिक्षु प्रतन्वन्ति कवयः। ।
दुःखपीडितामपि मां हृदयमर्मच्छिद्भिर्वचनैः किं पुनर्दुनोषि । ५. द्वाःस्थौ पुरुषौ राजकुलस्य द्वारमपावृण्वाते ।
पुण्यकृतः स्वेषां सुचरितानां फलं स्वर्गलोकेऽश्नुवते । ७. आर्याः संसारसुखानि त्यक्त्वा किमर्थमरण्यवासमङ्गीकुरुध्वे ।
श्रुतिमनोहरांश्चित्रालापाशृण्मः । ४. आकाशं मेघा वृण्वते। १०. हे जगन्नायक न वयं चर्मचक्षुषा तव विभूतिमुपवीक्षितुं शक्नुमः । ११. यत्त्वं कुरुषे तदन्यथा विधातुं कः शक्नोति । १२. केनापि रक्षसा हृतमस्माकं तुरगं वयं विचिनुम :। . १३. वारंवारमीश्वरस्याराधनां साधवः कुर्वन्ति । १४. सत्कृतिर्मनुष्यस्य कीर्तिं सर्वेषु देशेषु तनोति । १५. दुरापमपि लोकेऽस्मिन् यद्यद्वस्त्वभिवाञ्छति ।
तत्तदाप्नोति मेधावी तस्मात्कार्यः समुद्यमः ॥ १६. न दुनोति दयालुत्वाद्वचसा कंचिदप्यसौ ।
दुरुक्तैरपि दीनानां मनस्तस्य न दूयते ॥ १७, सोमं सुनोति यज्ञेषु सोमवंशविभूषणः ।
पुरः सुवति संग्रामे स्यन्दनं स्वयमेव सः ॥ प्रश्न - २ गु४२।तीन संस्कृत शे. १. तमे तमारी माननी मामीने वश ४२वाने शक्तिमान नथी (शक्). EC સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા દE ૨૦ દિEET પાઠ-૨ 889
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫.
૨. અમે દર વર્ષે કાશીની જાત્રાઓ કરીએ છીએ (). ૩. ચાતક પાણી માગે છે (વન) પણ તે પામતું નથી (૫). ૪. હું શું કહું છું તે તું સાંભળે છે (શ્ર)?
હું તે વિચાર કહી દેખાડતો નથી (વિ+ 3), કારણ કે તે પાપી છે. ૬. મહેલના દરવાજા હું બંધ કરૂં છું (સમ્ + ). તે બે શિક્ષકો પોતાના શિષ્યોને ન્યાયના મૂળ વિચારો સમજાવે છે (
વિવું). ૮. આમ કરવામાં માત્ર તમે તમારી પોતાની હલકાઈ ઉઘાડી પાડો છો (માવિશું
#). ૯. કંજુસો પૈસો સંઘરી મૂકે છે (સ + વિ). ૧૦. સમજુ માણસો પોતાના મતલબો સહેલાઈથી પાર પાડે છે (સાધુ). ૧૧. મેં એક પશુ જોયું, તેને જાડી પૂંછડી છે જેને તે વારંવાર હલાવે છે (૬).
PEEDEDEDEDEBEREDETESEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE $ પુત્રે કુર્ત નડ્ડા- કુપુત્રથી કુળનો નાશ થાય છે. શું
888PDTDCTEDC388888888888888EEEEEEEEEEEE SEEDSBEBEDEBEBEDEBESEBEEEEEEEEEEEEEEEEEE
પુષ્ય નૈવ વર્ષT - કર્મ કોઈને મૂકતું નથી. $ SEEDEEEEEDEDEEEEEEE88888888EEEEEEEEEEDED POWDEDEBEDEDESETENTIERUNENUESTREERDETETTE છે તોષાગૃતિ ટુર્નના:- દુર્જનો દોષને જ ગ્રહણ કરે છે. જે SOSPEDEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEERDERED REEDEBESEDESIDEREDESTEERDEEREEEEEEE8E8T8
ફતે સૈન્યમના વંશ- નાયક વિનાનું સૈન્ય હણાય છે. 8 S88388EBEDEBEDEBEREDTEEDEDEEEEEEEDEDEBED
છે
તોમ: સર્વાર્થવાળવા- સર્વ અર્થનો બાધ કરનાર લોભ છે.
$
શક સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા દશ
૨૧ બ્રિટિશ પાઠ - ૨ %
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ - ૩
L પાઠ - ૩ પાંચમો અને આઠમો ગણ - હ્યસ્તન ભૂતકાળ
પ્રત્યયો ૧. પરસ્મપદના પ્રત્યયો પહેલા વિભાગમાં છે તે જ છે. આત્મપદના પ્રત્યયોમાં થોડોક ફેરફાર થાય છે.
પરઐપદ 'એકવચન દ્વિવચન બહુવચન પુરુષ ૧ ( ૬)
व પુરુષ ૨
तम् ताम्
પુરુષ ૩
अन्
નોંધ-૦નિશાની કરેલા પ્રત્યયો વિકારક છે.
આત્મને પદ
એકવચન દ્વિવચન બહુવચન પુરુષ ૧ - રૂ
વહિ પુરુષ ૨
थास् आथाम् ધ્વમ્ પુરુષ ૩
आताम् अत નિયમ-મુદત બતાવનાર નામને બીજી વિભક્તિમાં મૂકવામાં આવે છે.
રૂપાખ્યાન પાંચમો ગણ
- આ. વ્યાપવું
એકવચન દ્વિવચન બહુવચન પુરુષ ૧
आनुवि आश्नुवहि आश्नुमहि પુરુષ ૨
आश्नुथाः आश्नुवाथाम् आश्नुध्वम् आश्नुत आश्नुवाताम् आश्नुवत ઉદ્ય - ઉ. ભેગું કરવું
આત્માનપદ એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન B સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા દશ ૨૨ T ET 2 પાઠ - ૩ ૪
કું છ©e -1- 'કેfff”
પુરુષ ૩
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુરુષ ૧ પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨ પુરુષ ૩
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
अचिन्वि
अचिनुथा:
अचिनुत
fe-4.89,
એકવચન
अतनवम् अतनो :
अतनोत्
अचिनुवहि / अचिन्वहि अचिनुमहि / अचिन्महि
अचिन्वाथाम्
अचिनुध्वम्
अचिन्वाताम्
अचिन्वत
એકવચન
आप्नवम् आजो :
आनोत्
आप्-५. भेजवj.
દ્વિવચન
तन् - 3. ताशीने सांषु 5
પરમૈપદ
પહેલો ગણ
अभि + गम् - प. डुभलो वो
પાંચમો ગણ
सु. सं. मन्दिरान्तः प्रवेशिअ
આઠમો ગણ
आनुव
आप्नुतम्
आप्नुताम्
એકવચન
अतन्वि
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
अतनुथा :
પુરુષ ૩
अतनुत
कृ (७.) प्र. पु. परस्मै. प्र. पु. आत्मने. अकुर्वि
अकरवम्
દ્વિવચન
अतनुव / अतन्व
अतनुतम्
अतनुताम्
આત્મનેપદ
ધાતુઓ
प्र + हि भोडस
-
બહુવચન
आनुम
आप्नुत
आनुवन्
દ્વિવચન
બહુવચન
अतनुवहि / अतन्वहि अतनुमहि/ अतन्महि
अतन्वाथाम्
अतन्वाताम्
अकुर्व
अकुर्वहि
બહુવચન अतनुम / अतन्म
૨૩
अतनुत
अतन्वन्
अतनुध्वम्
अतन्वत
अकुर्म
अकुर्महि
આઠમો ગણ
क्षण् (क्षिण् ) - ५. घायल 5
415 - 3
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
વગેરે.
અવ્યય
નામ (A-સંસ્કૃત ગુજરાતી) પુંલિંગ
|
વિશેષણ રામવિ- (ામ-પં. વિશેષ નામ+મવા મવથત્ - (મનુ + રૂમ્ - ગ.૪, પર. - આરંભ) રામ અને બીજાઓ, રામ |નું વ.) શોધતું, શોધતાં
શિ - આવું સંજય - વિશેષ નામ
૩પામ્ય- ઠકપા લાયક, દોષપાત્ર તૃ- હોમ કરનાર, યાજ્ઞિક, ગોર નિવિ- ફાટચીરા વગરનું, ઘાડું સ્ત્રીલિંગ
નમૂનાદ્ર- (મૂન - કન્દ, ફળ, મૂળ ભવિતવ્યતા - નસીબ, પ્રારબ્ધ
વગેરે વૃત્તિ - ગુજરાન, આજીવિકા
મામા - મારું નપુંસકલિંગ
વૃદ્ધ-ઘરડું
સહિત - જે ઇચ્છેલું હોય તે મશન -ખાવું તે, ભોજન કુરુક્ષેત્ર-કુરૂઓ લડ્યા તે જગ્યાનું નામ સાથ્ય- મદદ
- પાદપૂરણ માટે વાપરેલો શબ્દ
- અરે ! (સંબોધનાર્થ અવ્યય) નામ (B- ગુજરાતીનું સંસ્કૃત) પુલિંગ
સુખ – સુa ઇચ્છા – હામ
વિશેષણ બબ્રુવાહન – યુવહિન (અર્જુનનો | ખોવાયેલું – નષ્ટ (નનું કર્મ. ભૂ. કૃ.) પુત્ર, પાંડવ)
નિત્ય – શાશ્વત લોભ – નોમ
બીજું – મપર (સર્વ.) શિક્ષા –
મરાયું – હત (કર્મ, ભૂ. ફ.) હિલચાલ – વ્યાપાર
અવ્યય સ્ત્રીલિંગ
તપાસવા – નિરૂપતુમ્ (નિ + મ્, સરયૂ - સરયૂ (અયોધ્યા પાસેની નદી)
ગ. ૧૦નું હેત્વર્થ ) નપુંસકલિંગ
હજુ સુધી – મદાપિ કિલ્લો - ડુ
શકા
મદિર ન્તિઃ પ્રવેશ
મકા પાઠ - ૩
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮.
સ્વાધ્યાય પ્રશ્ન - ૧ સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો. ૧. સેવા વૈ યજ્ઞમતિન્વત તાંતવાનાનસુરી મુખ્ય છિના ૨. હે સંજય ! કુરુક્ષેત્રે મામવિલો: પાઘgવાશ્ચ વિર્વત તથા ૩. રામ વિનાનેતું દૂતાનાં પ્રદિપોળન: ४. एकस्मिन्निबिडेऽरण्ये वसन्फलमूलादीनामशनेन वृत्तिमकुर्वि । ૫. થય ની યાદ તથા વૃદ્ધત્વમશુom: ૬. રાયુડથુળુવાક્ષસાદ. ૭. उद्यमं कुर्वन्नपि फलं नैवाप्नवं तस्माद्भवितव्यतैवात्रोपालभ्या ।
ईदृशैः कर्मभिर्महत्पुण्यं त्वं समचिनुथाः। ૯. भो भो अध्वर्यवः सोमं यूयमसुनुध्वं न वेति पृच्छति होता। १०. रामलक्ष्मणौ सीतामरण्येऽन्विष्यन्तौ महान्तं कालं समीहितं नैवाश्नुवाताम् । ૧૧. સાપતિતા માપ પ્રત્યયુર્વ મવતાં સાફાચ્ચેના પ્રશ્ન - ૨ ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો. ૧. રાજાના દુશ્મનોએ તેની સાથે યુદ્ધ કરવા હિમ્મત કરી (). ૨. દશરથે સરયૂના કિનારાઓ ઉપર યજ્ઞ કર્યો હત). ૩. શત્રુની હિલચાલ તપાસવાને રાજાના પ્રધાનોએ મને મોકલ્યો ( + ). ૪. અમે તે લ્લિાના દરવાજા ઉઘાડ્યા (અપ + + ).
તે જે કર્યું () તેથી તારા મિત્રોને હજી દુઃખ થાય છે (૨). ૬. પર્વતના શિખર સુધી હું ચઢી શક્યો નહિ (શ. ૭. જે પુસ્તકો ખોવાયેલા હતા તે તમે ક્યાં શોધ્યા (વિ+વિ)? ૮. ગઈ કાલે બાગમાં બે છોકરીઓએ પોતાને માટે કુલો ચુંટ્યા (સવ + વિ). ૯. તેઓએ યત્નથી ઇચ્છાઓ, ગુસ્સો અને લોભદબાવ્યો (+), અને બ્રહ્મનું
ધ્યાન કરતાં મોક્ષ મેળવ્યો (મા). ૧૦. બબ્રુવાહને તીરવડે અર્જુનને છાતીમાં ઘાયલ કર્યો (ક્ષ અથવા fક્ષ). ૧૧. તે લડાઈમાં યોદ્ધાઓના ઘોડાઓ મરાયા, પણ તેઓએ બીજા મેળવ્યા (મા)
અને ફરીથી લડ્યા. - ૧૨. તે અને રામે પાપ કર્યું () તેને માટે તમે બન્ને શિક્ષા પાત્ર છો. જિક સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા દશકમાં ૨૫ ટકા પાઠ - ૩ કર
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
નોંધ
છે.
-
પાઠ-૪
પાંચમો અને આઠમો ગણ - આજ્ઞાર્થ અને વિધ્યર્થ
પ્રત્યયો
આજ્ઞાર્થ - પરૌંપદ
દ્વિવચન
आव
तम्
ताम्
આજ્ઞાર્થ - આત્મનેપદ
દ્વિવચન
आवहै
એકવચન
आनि
हि
तु
એકવચન
ऐ
स्व
ताम्
એકવચન
याम्
યાઃ
यात्
आथाम्
आताम्
વિધ્યર્થ -પરૌપદ
દ્વિવચન
याव
यातम्
याताम्
બહુવચન
आम
ત
अन्तु
બહુવચન
आम है
ध्वम्
अताम्
બહુવચન
याव
यात
યુઃ
નિશાનીવાળા પ્રત્યયો વિકારક છે.
વિધ્યર્થ - આત્મનેપદ
વિધ્યર્થ આત્મનેપદ પ્રત્યયો ગણોના પહેલા વિભાગના આત્મનેપદના જેવા જ
નિયમો
૧.
પાઠ – ૪
પાંચમા ગણમાં જ્યારે ધાતુને છેડે સ્વર હોય ત્યારે અને આઠમા ગણમાં બધે * સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
૨૬
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
આજ્ઞાર્થ દ્વિ.પુ.એ.વ.નો દિલોપાય છે. ૨. ધસ્તન ભૂતકાળના પ્રત્યયોની પૂર્વે મૂકવાથી વિધ્યર્થના પ્રત્યયો થાય છે અને તૃ.પુ.બ.વ. નો પ્રત્યયયુ છે.
રૂપાખ્યાન
પાંચમો ગણ સુ- ઉ. સોમરસ કાઢવો.
આજ્ઞાર્થ -પરમૈપદ એકવચન દ્વિવચન બહુવચન પુરુષ ૧ યુનવનિ
सुनवाव सुनवाम પુરુષ ૨ સુનું
सुनुतम्
सुनुत પુરુષ નોતું
सुनुताम् सुन्वन्तु
મા-૫. મેળવવું એકવચન
દ્વિવચન બહુવચન પુરુષ ૧ आप्नवानि आप्नवाव आप्नवाम પુરુષ ૨ आप्नुहि
आप्नुतम्
आप्नुत પુરુષ ૩ आप्नोतु आप्नुताम् आप्नुवन्तु
વિ- ઉ. ભેગું કરવું આજ્ઞાર્થ-આત્મપદ
એકવચન દ્વિવચન બહુવચન પુરુષ ૧ चिनवै
चिनवावहै चिनवामहै પુરુષ ૨ चिनुष्व चिन्वाथाम्
चिनुध्वम् પુરુષ ૩ વિનુતામ્ चिन्वाताम् चिन्वताम्
મ - આ. વ્યાપવું
દ્વિવચન બહુવચન થક સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા દર ૨૭ દિER પાઠ-૪ YE
એકવચન
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
पुरुष १ अश्नवै
अश्नवावहै---- अश्नवामहै पुरुष २ . अश्नुष्व अश्नुवाथाम् अश्नुध्वम् पुरुष 3 अश्नुताम् अश्नुवाताम् अश्नुवताम्
चि - 6. मे ४२
વિધ્યર્થ - પરસ્ત્રપદ એકવચન
દ્વિવચન બહુવચન પુરુષ ૧
चिनुयाम् चिनुयाव चिनुयाम પુરુષ ૨
चिनुयाः चिनुयातम् चिनुयात पुरुष 3 चिनुयात् चिनुयाताम् चिनुयुः
વિધ્યર્થ – આત્મપદ એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન પુરુષ ૧ चिन्वीय चिन्वीवहि चिन्वीमहि પુરૂષ ૨
चिन्वीथाः चिन्वीयाथाम् चिन्वीध्वम् पुरुष चिन्वीत चिन्वीयाताम् चिन्वीरन्
. विध्यर्थ
अश्- मा. व्यापj એકવચન
દ્વિવચન બહુવચન પુરુષ ૧ अश्नुवीय अश्नुवीवहि अश्नुवीमहि પુરુષ ૨ अश्नुवीथाः अश्नुवीयाथाम् अश्नुवीध्वम् पुरुष 3 अश्नुवीत अश्नुवीयाताम् अश्नुवीरन्
આઠમો ગણ
कृ- 6. ७२ कृ (6.), शार्थ परस्मै. प्र.पु. मे.व. करवाणि
माशार्थ ५२स्मै.वि.पु.मे.प. कुरु माशार्थमात्मने. प्र.५.स.१. करवै
सु. सं. मन्शिन: प्रवेशिst
२८
416 - ४
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
तनुत
વિધ્યર્થ પરસ્મપદ : એકવચન દ્વિવચન બહુવચન પુરુષ ૧ कुर्याम् .. कुर्याव कुर्याम પુરુષ ૨ :
कुर्यातम् ગુર્યાત પુરુષ ૩ પુત્ વૃતામ્ ર્યું: વિધ્યર્થ આત્મને પદપ્ર.પુ.એ.વ. ર્વીય
સન્- ઉ. તાણીને લાંબુ કરવું
આજ્ઞાર્થ-પરસ્મપદ એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન પુરુષ ૧ તનવાનિ
तनवाव
तनवाम પુરુષ ર તન
तनुतम् આજ્ઞાર્થ-આત્મપદ એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન પુરુષ ૧
तनवै तनवावहै तनवामहै પુરૂષ ૨
तनुष्व तन्वाथाम् तनुध्वम्
એકવચન દ્વિવચન બહુવચન વિધ્યર્થ પરઐ. પ્ર.પુ. તનુયામ્ તનુયાવ तनुयाम વિધ્યર્થ આત્માને. પ્ર.પુ. તન્વીય તન્વીવદિ
तन्वीमहि - ધાતુઓ પહેલો ગણ
ત્ નમ્ - તોડવું, ઉલ્લંઘન કરવું ત્તિ ક્ષ-આ. સંભાળ લેવી, દરકાર |
પાંચમો ગણ કરવી, રાહ જોવી, જોવું
સમ્મેતૃ-ઉ. ઢાંકવું, પાથરવું ૬+ chદ્-૫. ઉકાળવું વે -પ. બાળવું
1. છઠ્ઠો ગણ નમ્- ઉ. જવું (ગ.૧૦), | + રિશ - ઉ. ફરમાવવું દર સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા દશ ૨૯ (કાદશી કી પાઠ-૪
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
નામ (A-સંસ્કૃતિનું ગુજરાતી)
પુલિંગ | |જવાઈ - કાલનું કામ અનુરા-પ્રીતિ, મહેરબાની સત્યનિ-(સુત્ય-સ્ત્રી.) સોમયજ્ઞમાં માતાપ - વાતચીત
સોમરસ પીવાનો દિવસ વિદ્યાજ્ઞિક, ગોર
વિશેષણ વાલ - વિશેષ નામ
અપરા - પાછલા પહોરને લગતું, રુસંતાપ - (૩૬ - ન. દુઃખ +| ઉતરતા દિવસને લગતું સંતાપ- પું. તાપ) દુઃખનો તાપ, શેક, પેર - (૩૫ રુ નું કર્મ. ભૂ. કુ. ) પીડા
જોડાયેલું, યુક્ત પૂર્વાહ- દિવસનો પહેલો ભાગ તા-આવા પ્રકારનું, આવું યજમાન - યજ્ઞ કરનાર
વકનોસમ - (8 - ન. લાકડું + ધૂપ-યજ્ઞમાં પશુને બાંધવાનો ખીલો નોષ્ટ-પં.ન. માટીનું ઢેકું ફેસ - જેવું) વધસ્તમ- (વા-પું. મારી નાખવું + | લાકડા અને માટીના ઢેફા જેવું તજ - પુ. થાંભલો) ફાંસી દેવાનો નિર-ખેરના લાકડાનું થાંભલો
ડુિતર-ઓળંગાય નહીં એવું, અલંધ્ય વાસેનાપતી - (વસન્તના - પ્રસન્ન - ( + નું કર્મ. ભૂ.કૃ.) ખુશ સ્ત્રીનું નામ + પાતવર – પં. મારી | થયેલું નાખનાર) વસન્તસેનાનો ઘાત કરનાર વિમુ-આડુ મુખ કરનાર સહાય- મદદગાર, સોબતી સ્વર્ગવાન -સ્વર્ગની ઇચ્છાવાળો
સ્ત્રીલિંગ ક્ષિતિ-પૃથ્વી
અમુક-પરલોકમાં પ્રવૃત્યુપત્નશ્વિ- (પ્રવૃત્તિ-ખબર અંતર | સર્થનામ - ખરેખર, કેમ + ૩પત્રવ્ય - પ્રાપ્તિ) ખબર અંતરની ક્રિયાવિશેષણ પ્રાપ્તિ
તત્ - તેથી શુશ્રુષા - ચાકરી, સેવા
યાવMીન - જીવનપર્યંત નપુંસકલિંગ
સ્ -ધીમે ધીમે #vય -નીચપણું સાસુ. સં. મન્દિરાઃ પ્રવેશિકા ૩૦ જા પાઠ-૪ [
અવ્યય
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુલિંગ
नज - नल (खेड राभ)
२स - रस
शेत्रं - कुथ सोमयाग - सोमयाग
मीन- भूमि
સ્ત્રીલિંગ
નપુંસકલિંગ
उजवशी - अध्ययन,
નામ (B - ગુજરાતીનું સંસ્કૃત)
विनयन
વિશેષણ
quello-farrer (fare'i s2. 4.
. ), सस्नेह निरपराधी - अनपकारिन्
नजणुं - दुर्बल
અવ્યય
त२३ - प्रति (खेनी साथै द्वितीया વિભક્તિ વપરાય છે.)
સ્વાધ્યાય
પ્રશ્ન - ૧ સંસ્કૃત ગુજરાતી કરો.
१.
खादिरं यूपं कुर्वीत स्वर्गकामः खादिरेणैव वै यूपेन देवा: स्वर्गं लोकमजयंस्तथैवैतद्यजमानः खादिरेण यूपेन स्वर्गं लोकं जयति ।
२. दुःखसंतापेन पच्यन्त इव मेऽङ्गान्युत्कथ्यत इव हृदयं प्लुष्यत इव दृष्टिर्वलतीव शरीरम् । अत्र यत्प्राप्तकालं तत्करोतु भवान् ।
वत्स ! प्रसन्नोऽस्मि ते कथय किं ते प्रियं करवाणि ।
3.
४.
५.
€.
७. राजन्यनुरागमाविष्कुर्वतां जना यतस्तेषां संकटानि नश्येयुः ।
८.
आत्मनः पुत्राणां प्रवृत्त्युपलब्धये दासं श्रीनगरं प्रहिणु ।
८.
• राजन्प्रीताः स्मः शुश्रूषया तवैतया तस्मात्सर्वैर्गुणैरुपेतं पुत्रमवाप्नुहि । १०. शृणुत रे पौराः । अयं वसन्तसेनाघातकश्चारुदत्तो वधस्तम्भं नीयते तद्यदीदृशं
कर्म केऽपि कुर्वीस्न्दण्डमप्येतादृशं प्राप्नुयुः ।
हे ऋत्विजोऽद्य सुत्यादिने सोमं सुनुध्वम् । कथं नाम प्रभोरादेशमुल्लङ्घयितुं शक्नुयाम् । एतैरालापैरात्मन: कार्पण्यं मापावृणुष्व ।
११. मृतं शरीरमुत्सृज्य काष्ठलोष्टसमं क्षितौ ।
સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
૩૧
पाठ - - ४
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
विमुखा बान्धवा यान्ति धर्मस्तमनुगच्छति ॥.... ૧૨. તાદ્ધ સહાયાઈ નિત્ય દિનુયાનૈઃ
धर्मेण हि सहायेन तमस्तरति दुस्तरम् ॥ ૧૩. પૂર્વે વસિ તો વૃદ્ધઃ સુઉં વન્!
यावज्जीवेन तत्कुर्याद्येनामुत्र सुखं वसेत् ॥ ૧૪. :ક્ષાર્થમા રુતપૂર્વાહે વાપરહિમ્
न हि प्रतीक्षते मृत्युः कृतमस्य न वा कृतम् ॥ પ્રશ્ન - ૨ ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો. ૧. ચાકર જમીનને શેત્રુંજીઓથી ઢાંકે (7). ૨. બ્રાહ્મણો જગતમાં ભમે અને નળને શોધ (વિ+ જિ). ૩. જો તે મને ફરમાવે તો હું તે કરું (). ૪. તમારા શત્રુનો તિરસ્કાર ન કરો (તિરમ્ + ) કારણ કે તે બળવાન છે. ૫. નબળા પુરુષોએ, જો તે ડાહ્યા હોય તો જબરા માણસ સામે હિમ્મત કરવી નહિ
(કૃષ). ૬. સોમયજ્ઞમાં ગોરલોકોએ સોમ છોડવાનો રસ કાઢવો જોઇએ (જી. ૭. તે શું કહે છે તે સાંભળ (શ્ર), તે કહે છે કે તું મૂર્ખ છે. ૮. હું ઇચ્છું છું કે તમે તમારા છોકરાને ભણવા માટે ઈંગ્લાંડ મોકલશો (+). ૯. જ્યાં સુધી એ આપણા ઉપર કૃપાશીલ છે ત્યાં સુધી આપણે આપણા કામ પાર
પાડીએ (સાધુ). ૧૦. પેલા નિર્દોષ પક્ષીઓને પજવો નહિ (૩).
E
પરથીનં વૃથા ના પરાધીન જન્મ વૃથા છે.
EE
જ્ઞાનં માર: યિાં વિના - ક્રિયા વિનાનું જ્ઞાન ભારભૂત છે. RE
શ8 સુ. સં. મન્દિરાઃ પ્રવેશિકા દશ
૩૨ SEા પાઠ -૪ (
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧.
પાઠ નંબર ૨,૩ અને ૪ માં આપેલા પ્રત્યયો જ અહીં લાગુ પડે છે.
નિયમો
આ ગણમાં વ્યંજનથી શરૂ થતા અવિકારક પ્રત્યય પૂર્વેની, સ્વરથી શરૂ થતા અવિકારક પ્રત્યય પૂર્વે ¬ અને બાકીના પ્રત્યય પૂર્વે ના લાગે છે.
દા.ત. ી (ઉ.) = ઝીપાતિ / ઝીણીત ીતિ
/
વ્યંજનાંત ધાતુમાં આજ્ઞાર્થ દ્વિ.પુ.એ.વ.માં નૌત્તિના બદલે જ્ઞાન લાગે છે.
દા.ત. મુ=મુપાળ
૧.
૨.
૩.
૪.
૫.
પાઠ-૫
નવમો ગણ - વર્તમાન કાળ અને આજ્ઞાર્થ
પ્રત્યયો
૬.
૭.
ભી, શૂ, શૂ, જૂ અને દીર્ઘ હૈં કારાંત ધાતુમાં સ્વર હસ્વ થાય છે
દા.ત. જૂ = જુનાતિ ।] = રૂાાતિ ।
ધાતુની વચ્ચે રહેલો અનુનાસિક લોપાય છે. દા.ત. પ્રન્થ = પ્રતિ।. વચ્= ખાતિ ।
વિસર્ગ + ૫, ૫, સ્ + અઘોષ = વિકલ્પે વિસર્ગ લોપાય.
દા.ત. શિરોમિ: + બાતિ = શિરોમિ સ્તુતિ / શિખ્રિસ્તૃતિ /
शिरोभिस्स्तृणाति ।
ક્ષુમ્ ધાતુમાં ગણની નિશાની નો ખ્ થતો નથી. યુવન્ શબ્દના રૂપ અનિયમિત છે (જુઓ પાઠ-૧૬)
રૂપાાન
એકવચન
પુરુષ ૧
क्रिणामि એ સુ. સં. મન્દ્રિસન્ન પ્રવેશિકા
ઝી – ઉ. વેચાતું લેવું
વર્તમાનકાળ – પરૌંપદ
દ્વિવચન
क्रीणीव:
33
બહુવચન
क्रीणीमः
પા - ધ
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
पुरुष २ पुरुष 3
क्रीणासि क्रीणाति
પુરુષ ૧ પુરુષ ૨ પુરુષ ૩
એકવચન क्रीणे . क्रीणीषे क्रीणीते
પુરુષ ૧
એકવચન क्रीणानि क्रीणीहि क्रीणातु
પુરુષ ૨ પુરુષ ૩
. क्रीणीथः क्रीणीथ
क्रीणीतः . क्रीणन्ति વર્તમાનકાળ-આત્મપદ
દ્વિવચન બહુવચન क्रीणीवहे
क्रीणीमहे क्रीणाथे.. क्रीणीध्वे क्रीणाते क्रीणते આજ્ઞાર્થ–પરમૈપદ દ્વિવચન
બહુવચન क्रीणाव क्रीणाम क्रीणीतम् क्रीणीत क्रीणीताम् क्रीणन्तु આજ્ઞાર્થ-આત્મપદ
દ્વિવચન બહુવચન . क्रीणावहै क्रीणामहै
क्रीणाथाम् क्रीणीध्वम् क्रीणाताम् क्रीणताम् मुष्- ५. यो२j આજ્ઞાર્થ–પરમૈપદ દ્વિવચન બહુવચન मुष्णाव मुष्णीतम् मुष्णीताम् मुष्णन्तु
पुरुष १ पुरुष २ पुरुष 3
એકવચન क्रीणै. क्रीणीष्व क्रीणीताम्
પુરુષ ૧ पुरुष२ पुरुष 3
એકવચન मुष्णानि मुषाण मुष्णातु
मुष्णाम मुष्णीत
पातुमओ
પહેલો ગણી
धू- 6. धूqg 888 સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા દર
स्तम्भ - २.१, मा. योटी ४, नहीं
मेj थj, भग३२ थj (२.५,५२.) ૩૪ વ ણિી પાઠ-૫ ૬
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક લાવવું
ચોથો ગણ
ઝા (ગા) - ઉ. જાણવું, ત્ની આ. વળગવું, જોરથી વળગી રહેવું,
મનુ + જ્ઞા - રજા આપવી. લીન અથવા ગરક થવું.
- પ. ફાડવું પાંચમો ગણ
પૂ - ઉ. હલાવવું - ઉ. મારવું
પુ૬ - પ. પાળવું તૃ-ઉ. ઢાંકવું, પાથરવું, વિખેરવું
પૂ- ઉ. પવિત્ર કરવું છઠ્ઠો ગણ |ી - ઉ. પ્રેમ રાખવો, ખુશ કરવું શુ-પ. ગળવું,
પૃ-૫. ભરવું સમ્જી - આ. વચન આપવું
નુ - પ. બળવું - નવમો ગણ
| વન્યૂ-પ. બાંધવું
મી - ઉ. નાશ કરવું મ-૫. ખાવું
મુદ્-૫. ચોરવું શ - ઉ. ખરીદવું
ની – ૫. ઓળંગવું, - ઉ. મારવું
વિ + ની - ઓગળી જવું વિન્ન-૫. રીબવું, દુઃખ દેવું –- ઉ. કાપવું મ-૫. આકુળ વ્યાકુળ કરવું - ઉ: પસંદ કરવું -. ગૂંથવું, એકઠું કરવું
શ્રી - ઉ. રાંધવું (૬)- ઉ. લેવું,
તમ્-પ. અટકાવવું અથવા ગર્વિષ્ટ થવું. નિ + પ્રદ્- કબજે કરવું
મા + Ú- ઉ. ઢાંકવું, પાથરવું સમ્+-૫. બોલવું
દશમો ગણ કૃ-૫. ઘરડું થવું, ઘસાઈ જવું
વિ + બૂ(પૂન-પૂજાવવું નામ (A-સંસ્કૃતનું ગુજરાતી) પુંલિંગ
ક્ષિતીજી - (fક્ષતિ - સ્ત્રી. પૃથ્વી) અશો-એક વૃક્ષનું નામ પૃથ્વીપતિ, રાજા માનિ-લડાઈ, યુદ્ધ (સ્ત્રી) રિપવિપુષ્પરેy- (૨પ-પું. ચંપાનું વર- હાથી
ઝાડ+જુ-પં. પુષ્કરજ) ચંપાના ફુલોની સુ. સં. મન્દિરાનઃ પ્રવેશિકા ૩૫ પિતા પાઠ -૫ ૪
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
રજ
વૃત – આંબાનું ઝાડ ૫ – અભિમાન
લેહનાત - (હન - ન. દોહવું + વાલ – પું. વખત) દોહવાનો વખત પશ્મેશ્વર – જગતનો શ્રેષ્ઠ રાજકર્તા, ઇશ્વર
પાવજ – અગ્નિ
મળ – માણસ
-
યુવન્ – જુવાનીઓ, જુવાન માણસ રુદ્ર – શિવ, મહાદેવ
વ - વરદાન
વહિ - અગ્નિ
વિવાવિધિ - (વિવાહ્ન - પું. લગ્ન + વિધિ – પું. ક્રિયા) લગ્નની ક્રિયા વિસ્મય – આશ્ચર્ય, અચંબો શામળ – બાણનો માંડવો (ન.) સાચાર – (સત્ – વિશે. સારું + આવાર - પું. ચાલ) સારી ચાલ
સ્તમ્ભ – થાંભલો
સ્વપ્ન – સમણું હા – ઘોડો
સ્ત્રીલિંગ
સ્ત્રી - પૃથ્વી વનમારી - (ચન્તન - પું. સુખડનું
ઝાડ + મારી - સ્ત્રી. ફુલ અથવા મો૨) ચંદનના ઝાડનું ડીચકું, ફણગો,
મોર
સ્ત્રી. હાર) ફૂલનો હાર aircraferit - (araferit -zell. À-u)
વીરોની અથવા યોદ્ધાનીસેના
નપુંસકલિંગ
અપેક્ષિત - (અપ + શ્ નું કર્ય.ભૂ.કૃ.)
ઇચ્છેલું
ત્તરીય – ઉપલું વસ્ત્ર
તત્ર – ભાર્યા
चम्पकवन ચંપાના ઝાડનો સમૂહ
અથવા ઘટા
તાિર્ – તેનું માથું તાનન - (જાનન-ન. ઘટા) તેનું વન, તેની વૃક્ષ ઘટા
-
તીર્થોવ્ઝ – (તીર્થ - ન. પવિત્ર વસ્તુ, જેવી કે નદી + ૧ – ન. પાણી) પવિત્ર પાણી
-
પુષ્પસ્રગ્ - (પુષ્પ – ન. ફુલ + સ્ત્રવ્ − | ફુલ ” સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
૩૬૦
જંગલ, વૃક્ષની
તૃષ્ણા પરત – (તૃવન – પું. તાડ) ખજૂરીની જાતના ઝાડનું ફળ (નાળિયેર) ત્રય - ત્રણનો સમુહ
વાળગાત - (વાત - સમૂહ) બાણનો સમૂહ
યૌવન – જુવાની સુવર્ણાન્ત - (સુવળ – પું. સોનાનો સિક્કો + સત ન. સો) સોનાના સો
સિક્કા
સ્ટુòટિતાાતિમુTM – ખીલેલું અતિમુક્તાનું
આ પાઠ - ૫
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશેષણ
| જેણે કર્યું છે તે) જેણે પાપ કર્યું છે તે
અગ્નિતત - (ગ્નિ અને તપ્ત - તપેલું) | મહાગવ - (મહત્ – મોટું + લવ - પું. વેગ) મોટા વેગવાળું
દેવતાથી તપેલું
समक्रिय
-
અનાદનન્ત - (અનાવિ – જેનો આરંભ (સમ – સરખું + શિયા નથી તે + અનન્ત – જેનો છેડો નથી તે ) | સ્ત્રી.કરણી) સરખી રીતે વર્તનારું,
આરંભ અને છેડા વિનાનું
નિષ્પક્ષપાત.
અવ્યય
વાસ્તુ - માયાળુ
ક્ષળધ્વભિન્ - (ક્ષળ - પું. પળ + |વવા - (લા - ‘આપવું’ નું અવ્યય ધ્વસિન્ – નાશવાળું) ક્ષણભંગુર
ભૂ.કૃ.) આપીને
મલ્લિત - (ચન્ નું કર્મ.ભૂ.કૃ.) પડેલું પર – બીજા પક્ષને લગતું (સર્વ.) હવાલે કરવું, આપવું
પ્રાયમ્- ઘણું કરીને, ઘણી ખરી બાબતોમાં ક્રિયાવિશેષણ
प्रति + पादय ( પ્રતિ + ૫૬ નું પ્રેરક રૂપ) पापकृत् - (पाप
-
ન. પાપ + ત્ -
ડાળી – શાકા
મુંબઇ – મુમ્તાપુરી
પુલિંગ
કાવત્રું – પટપ્રવન્ય
ઘડો – વુક્ષ્મ
મ્લેચ્છ - યવન
રાજ્યાધિકારી – રાનપુરુષ
સ્ત્રીલિંગ
-
નામ ( B - ગુજરાતીનું સંસ્કૃત)
નપુંસકલિંગ
ઉપવાસનો દિવસ - ૩પવાસનિ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
તમ્ - (વ્ + હૅન્ નું ભૂ.કૃ. ક્રિ.વિ. પેઠે વપરાયું છે) બેફિકરાઇથી
(ઉપવાસ - પું. ઉપવાસ + વિઘ્ન ન. દિવસ)
વિશેષણ
રહેલું, રહ્યું -સ્થિત (સ્થા નું કર્મ.ભૂ.કૃ.) ક્રિયાવિશેષણ
આડે રસ્તે – પથમ્
માત્ર – વનમ્
-
હાલ – સમ્મતિ
39
પાઠ-૫
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વાધ્યાય
प्रश्न - १ संस्कृतनुं गुती २.
- . - १. अग्नितप्तं सुवर्णं विलिनाति । २. प्रियायै दातुं पुष्पस्रजं ग्रनामि। उ. दोहनकाले वत्सं स्तम्भे बध्नन्ति। .. ४. अस्मिन्नरण्ये मार्ग कर्तुं तरूँल्लुनीहि ।
अयं तव सदाचारस्ते लक्ष्मी पुष्णातु । ६. युद्धेषु वीराः शत्रूणां शिरोभिर्भूमिमास्तृणते ।
७. उद्धतं गच्छन्त्यास्तव गलितमुत्तरीयं गृहाणैतत् । . ८. विवाहविधौ कन्यायाः पाणिं वरो गृह्णाति।
४. सुवर्णशतं दत्त्वा वयमश्वं महाजवं क्रीणीमहे । १०. अपेक्षितं वृणतां भवन्त इत्यस्मानवदत्कृपालुर्भगवान् । ११. रुद्रो देवानवददहं वरं वृणै । वृणीष्वेति तेऽभाषन्त । १२. पावकस्तीर्थोदकं च पापकृतः पुनीत इति ब्राह्मणा वदन्ति । १३. क्षणध्वंसिनो मनुजा वयमनाद्यनन्तस्य परमेश्वरस्य कथं तत्त्वं जानीमः । १४. अस्मिन्महति दुर्भिक्षे धान्यं न लभ्यते ततः किमश्नाम कथं च जीवितं
धारयाम। १५. धूनोति चम्पकवनानि धुनोत्यशोकं । चूतं धुनाति धुवति स्फुटितातिमुक्तम् ॥
वायुर्विधूनयति चम्पकपुष्परेणूंस्तत्कानने धवति चन्दनमञ्जरीश्च ॥ १६. बाणावलिं किरत्याजौ करोति शरमण्डपम् ।
कृणोति करिणः शत्रोः स कृणाति हयान्परान् ॥ १७. स्तम्भते पुरुषः प्रायो यौवनेन धनेन च ।
न स्तभ्नाति क्षितीशोऽपि न स्तभ्नोति युवाप्यसौ ॥ १८. कृणात्यसौ द्विषां दर्प शिरस्तेषां निकृन्तति ।
कीर्तयन्ति गुणांस्तस्य विस्मयेन दिवौकसः ॥ १८. स्तृणोति बाणजालैः स रणे वीरवरूथिनीम् ।
तच्छिरोभि स्तृणात्युर्वी तृणराजफलैरिव ॥ TB સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા gિ ૩૮
પાઠ-૫
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦. વડાપ નાનૃતાં વાઇit સંસ્કૃતિ સમૂપતિઃ
यस्य संगिरते किंचित्तस्मै तत्प्रतिपादयेत् ॥ २१. लिनाति धर्म एवासौ नेन्द्रियार्थेषु लीयते । ૨૨. પ્રાતિ યઃ સુરિતૈઃ પિતરંસ પુરો યમરવ હિતમિચ્છતિ તત્રમ્
तन्मित्रमापदि सुखे च समक्रियं यदेतत्रयं जगति पुण्यकृतो लभन्ते ॥ પ્રશ્ન - ૨ ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો. ૧. પવન ઝાડોના શિખરોને હલાવે છે (q). ૨. તું પૈસા ચોર મા (મુ), કારણ કે રાજાના અધિકારીઓ જેઓ એમ કરે છે
તેમને શિક્ષા કરે છે. ' ૩. ઉપવાસને દિવસે અમે કંઈ ખાતા નથી (૩). ૪. હમણા તો બ્રાહ્મણો મ્લેચ્છો પાસેથી પણ દક્ષિણા લે છે(m). ૫. મારે માટે મુંબઇમાં ધાન્યના મોટા ઢગ ખરીદ કર (m). ૬. ગોવિન્દ તે ઝાડની ડાળીઓ કાપી નાખે છે (સૂ). ૭. નારાયણ પોતાનો ઘડો તળાવે પાણીથી ભરે (B). ૮. તું તેમના કાવતરા જાણતો નથી (ા). ૯. આડે રસ્તે લઈ જનારી ઇચ્છાઓને તેઓ કાબુમાં રાખે (નિઝહ્યું. ૧૦. મારે ઘેર આવતા દરેક માણસને હું ખુશ કરું છું (gl). ૧૧. હું અહિં બહુવાર સુધી રહ્યો છું, મને જવા દો (મનુજ્ઞા). ૧૨. ઓ દેવો! પાપી માણસો માત્ર તમને સ્મરે છે એટલે તમે તેમને પાવન કરો છો
().
છે
: સર્વે વિવેત્તઃ - વિવેકથી સર્વ ગુણો આવે છે.
જે
મૂનં હિ સંસારતોઃ વષાથીદા- સંસારરૂપ વૃક્ષનાં મૂળ કષાયો છે. $
8 સુ. સં. મદિરાન્તઃ પ્રવેશિકા દશક
૩૯ IEEEEEE પાઠ - ૫ [E
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ- ૬] નવમો ગણ - હ્યસ્તન ભૂતકાળ અને વિધ્યર્થ
રૂપાખ્યાન જી-ઉ. વેચાતું લેવું વ્યસ્તનભૂતકાળ -પરમૈપદ એકવચન દ્વિવચન अक्रीणाम् अक्रीणीव अक्रीणाः अक्रीणीतम् अक्रीणात् अक्रीणीताम् હ્યુસ્ટન ભૂતકાળ - આત્મને પદ
પુઅ ૧.
પુરુષ ૨ • પુરુષ ૩
બહુવચન अक्रीणीम अक्रीणीत अक्रीणन्
પુરુષ ૨
એકવચન
બહુવચન પુરુષ ૧
अक्रीणि अक्रीणीवहि अक्रीणीमहि
अक्रीणीथा: अक्रीणाथाम् अक्रीणीध्वम् - પુરુષ ૩
अक्रीणीत अक्रीणाताम् अक्रीणत વિધ્યર્થ -પરસૈપદ
એકવચન દ્વિવચન બહુવચન પુરૂષ ૧
क्रीणीयाम् क्रीणीयाव क्रीणीयाम क्रीणीयाः क्रीणीयातम् क्रीणीयात क्रीणीयात् . क्रीणीयाताम् क्रीणीयुः વિધ્યર્થ આત્મને પદ
એકવચન દ્વિવચન બહુવચન પુરુષ ૧
क्रीणीवहि क्रीणीमहि પુરુષ ૨
क्रीणीथाः क्रीणीयाथाम् क्रीणीध्वम्
. क्रीणीत क्रीणीयाताम् क्रीणीन् ક8 સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા પણ ૪૦ ના પાઠ - ૬
પુરુષ ૨ પુરુષ ૩
પુરુષ ૩.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વિવચન अमनीव
એકવચન મ-પ.હ્ય ભૂ.કા.પ્ર.પુ. ૩ ઝામ્ જૂ-૫. હ્ય ભૂ.કા.પ્ર.પુ. અનામ્ -આ.હ્ય ભૂ.કા.પ્ર.પુ. સન
બહુવચન अमनीम अलुनीम अलुनीमहि
अलुनीव
अलुनीवहि
ધાતુઓ
પહેલો ગણ દેવો, ની ઉપર કૃપા કરવી, ૩૫ + સ્થા-પ. પાસે જવું વિદ્-ઉ. ની સાથે લડાઈ કરવી છઠ્ઠો ગણ
ખ+સા-૫. ઓળખવું પ્રતિમા + રિ-ઉ. ઠપકો આપવો. | ન્યૂ-૫. વલોવવું નવમો ગણ
15-૫. ખાંડવું, ચૂરેચૂરા કરવા વિ+જી –આ. વેચવું
દશમો ગણ મનુ + દ્-ઉ. મિત્રભાવથી આવકાર/નિમ્ + ઠપકો આપવો
નામ (A- સંસ્કૃતનું ગુજરાતી) પુલિંગ
આપેલા હોય તે (અસલતે પૈસા કન્યાની રવિ- (ફ+ગરિ) જેમાં ઈન્દ્રમુખ| કિંમત તરીકે આપતા હતા) (ન.) છે તે, ઈન્દ્ર વગેરે
સંદ-સંદેહ વદ-સાદડી
| સ્વયંવરdal-(સ્વયંવર-પું. પોતે પસંદ વોપ-ગુસ્સો, રીસ
કરવું તે + ત - પુ. વખત) કન્યાએ પરિવાર-ખીજમતદાર
પોતે વર પસંદ કરવાનો વખત અટ-લડવૈયો
સ્ત્રીલિંગ મસુત-પવનનો પુત્ર, મારુતિ, રામનો વાર્નિવચેવાલી - (વાીિ - સ્ત્રી. ભક્ત વીર હનુમાન
કાર્તિક માસની + પાલશો - સ્ત્રી. -જે સ્થળે કંઈ મોટું કાર્ય કરવામાં આવે | અગિયારસ) કાર્તિક માસની અગિયારસ તે, નાટક સ્થળ
રમત-નળની સ્ત્રી શાસ્ત્ર વિષે – (શાસ્ત્ર - ન. શાસ્ત્ર + | નપુંસકલિંગ પ્રતિય-પું. અટકાવ) શાસ્ત્રનો અટકાવી શુ - કન્યાના મા-બાપને જે
પૈ કાનપુર- એક ગામનું નામ આ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા : ૪૧ B
પાઠ - ૬
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
લોભી
રૂપ - આકાર
નિપથરિન - (થારિન - ધારણ શસ્ત્રાસ્ત્ર- બધી જાતના હથિયાર કરનાર) નળના જેવું રૂપ ધારણ કરનાર વિશેષણ
ફાતિ-રંગમંડપને વિષે આવેલું ડાંમાર- (૩૬૨-ન. પેટ + -ભરવું) [qવ્યું - વરવાને આતુર પોતાનું પેટ ભરે તે, પેટ ભરું, એકલપેટું,
અવ્યય
- ય - જેને માટે, જેને લીધે ઇન્િ -એકલું, એકાંતવાસી સાથે-સાથે (તૃતિયા સાથે વપરાય છે.) રત્નતુલ્યવૃતિ- (ત્ર - . + તુન્ય - | સંખ્યાવાચક વિશે. સમાન + ગ્રાતિ - સ્ત્રી. |
| ત્વર:- પ્ર.વિ.બ.વ. ચાર આકાર) નળના સમાન રૂપવાળ |-પ્ર. કિ.વિ.બ.વ.પાંચ
નામ (B- ગુજરાતીનું સંસ્કૃત) પુંલિંગ
સ્ત્રીલિંગ રવૈયો - સ્થનાદ (સ્થા - ન. | બ્રહ્મ હત્યા - વહાહત્યા વલોવવું + ઇ-પું.હાથો), મીન | ભક્તિ - જીત્ત, રેવનિષ્ઠ વિરાટ-વિરાટ (રાજાનું નામ) વચન - વૃત્ર - વૃત્ર (ઇન્દ્રનો શત્રુ )
નપુંસકલિંગ સરસામાન - ગૃહોપર ડાખળી (ફુલનું મૂળ) – વચન
મૂળ – મૂળ વચન – વન
સ્વાધ્યાય
પ્રશ્ન - ૧ સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો. ૧. વાતિવાક્ય થથત જોલાનાથ્થીતા. ૨. cn તાનિ વસ્ત્રા િયાન વમશીuથા: ૩. પરિવાર ! વિમર્થપદ્ય મૂર્ષિ રૈનાતૃVI: ४. यज्ञांस्तन्वाना वयं बहून्पशून्यूपे देवेभ्योऽबध्नीम। ५. तस्मिन्देशे मया साधू योद्धबहवो भटा आगतास्तानहमेकाकी शस्त्रास्त्रैरमृद्नाम् । દ8 સુ. સં. મન્દિરાન્ત પ્રવેશિકા ( ૪૨ દESTEEM પાઠ - ૬ TEX
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
६.
न कन्यायाः शुल्कं गृह्णीयादिति शास्त्रप्रतिषेधे सत्यपि केचिदुदरंभरयो ब्राह्मणा गृह्णन्त्येव ।
1
9. दमयन्त्याः स्वयंवरकाले बहवो राजानो मामियं वृणीत मामियं वृणीतेति मन्यमानाः कुण्डिनपुरमागता रङ्गं प्राविशन् । नलं वुवूर्षुर्दमयन्ती रङ्गागतान्नृपान्प्रेक्षमाणा नलतुल्याकृतीन्पञ्च पुरुषानपश्यत् । ततः संदेहान्नाभ्यजानान्नलं नृपम् । तेषां चत्वारो नलरूपधारिण इन्द्रादयो देवा इति ज्ञात्वाभाषत । कथं देवाञ्जानीयां कथं च नलं नृपं बोधेयम् । यदा सा देवाञ्शरणं गता तदा ते स्वीयानि रूपाण्याविरकुर्वन् । पश्चान्नलं नृपं दमयन्त्यवृणीत । अनन्तरं देवानां कोपं प्रतिकर्तुं तावुभौ स्तुतिभिस्तानप्रीणीताम् । ततो देवा नलं वरैरन्वगृह्णन् । यत्कृतेऽरीन् व्यगृह्णीम समुद्रमतराम च । साहतेति वदन् राममुपातिष्ठन्मरुत्सुतः ॥
પ્રશ્ન - ૨ ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો.
१.
२.
3.
४.
५.
€.
9.
८.
८.
भंहार पर्वतने रवैयो ऽरी हेवोखे समुद्र वसोव्यो (मन्थ्) .
भें भारा पुस्त तथा सरसमान वेथ्यो (वि + क्री), पए। जहु धन प्राप्त यु नहीं.
इन्द्रे पोतानो शत्रु वृत्र } के ब्राह्मण तो तेना युरेथुरा झरी नांग्या (मृद्), जा પ્રમાણે બ્રહ્મહત્યાનું પાપ કર્યું અને તે પાપમાંથી અમે તેને શુદ્ધ કર્યો નહીં (યૂ) . ऋषिखोना वयन तें झ्यारे खेडठा अर्था (ग्रन्थ) ?
જો તમે તમારી ભક્તિથી દેવોને ખુશ કરો (M) તો તેઓ તમારી ઉપર કૃપા કરે ( अनु + ग्रह ) .
આ વનમાં રામ અને લક્ષ્મણ સીતા જોડે રહેતા, અને ફળો અને મૂળો ખાતા (अश).
भें ना ह्या छतां तभे वाडीभां अणी परथी डुलो शा भाटे तोड्यां (वि + प्र + लू) ?
भे हुं गोविन्दनी योयडी जो स ं (ग्रह) तो गुरु भने उपड़ी है.
વિરાટ દેશમાં પાંડવો એક વર્ષ સુધી રહ્યા તે તમે જાણતા નહોતા (જ્ઞા) ?
सु. सं. मन्दिरान्तः प्रवेशि
४३
पाठ - हु
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧.
૨.
૧.
૨.
૩.
૪.
૫.
પાઠ - ૭
A1 - બીજો ગણ - વર્તમાનકાળ અને આશાર્થ
ભૂમિકા
આ ગણમાં ધાતુને માત્ર પ્રત્યયો લગાડવાથી રૂપો થાય છે.
આ કારાંત ધાતુ સિવાયના આં ગણના લગભગ બધા ધાતુઓ અનિયમિત છે. એમાંના ઘણાખરાના વિશેષ નિયમો આપણે નીચે પ્રમાણે જોઇશું.
નિયમો
(A) અલ્ ધાતુમાં અવિકારક પ્રત્યય પૂર્વે મૈં લોપાય છે.
દા.ત. અ = સ્વા
(B) આ ધાતુને અંતે સ્ + સ્ કે થૂ થી શરૂ થતા પ્રત્યયો = ધાતુનો લોપાય દા.ત. અન્ + શ = અશિ । અન્ + છે = દ્વે । (A પરથી)
(C) પરૌં. આજ્ઞાર્થ દ્વિ.પુ.એ.વ.નું ધિરૂપ થાય છે અને આત્મને. વર્ત. કા. પ્ર.પુ. એ.વ.નું દેરૂપ થાય છે.
(A) રૂ (જવું) પરર્સી. ના વર્ત.કા.તૃ.પુ.બ.વ.માં યન્તિ રૂપ થાય છે તથા આજ્ઞાર્થ પૃ.પુ.બ.વ. માં યન્તુ રૂપ થાય છે.
(B) આ ધાતુ પછી સ્વરથી શરૂ થતો અવિકારક પ્રત્યય આવે તો તેનો ય્ થાય છે.
ધિ + રૂ (આ.ભણવું) માં રૂ નો સ્વરાદિ અવિકારક પ્રત્યય પૂર્વે થાય છે દા.ત. અધિ + રૂ + અતે = અધિ + વ્ + અતે = ઞથીયતે ।
યુ, ૩, ફ્લુ, હૈં આ હસ્વ ૐકારાંત ધાતુ + અવિકારક વ્યંજનાદિ પ્રત્યય = આ ૩ કારાંત ધાતુની ગુણના બદલે વૃદ્ધિ થાય છે. દા.ત. યુ = ચૌમિ । યૌષિત યૌતિ
સ્તુ અને રૂ ધાતુને વ્યંજન વિકારક પ્રત્યય પૂર્વે વિકલ્પે દીર્ઘ મૈં લાગે અને ત્યારે વૃદ્ધિના બદલે ગુણ થાય, તથા વ્યંજન અવિકાર પ્રત્યય પૂર્વે પણ વિકલ્પે હૂઁ લાગે. દા.ત. ફ્લુ = સ્તૌતિ / સ્તીતિ।૪ = રીતિ / રવીતિ ।
સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
૪૪૦ પાઠ - ૭
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬.
૭.
..
(A) શી (આ.સૂવું) ધાતુનું બધા પ્રત્યયો પૂર્વેશે અંગ થાય છે. દા.ત. શી = રાયે । શેì
૯.
(B) તેમજ પૃ.પુ.ના બ.વ.માં પ્રત્યય પહેલાં મૂકવામાં આવે છે. દા.ત. શી = શેતે । અશેત। શેતામ્।
(A) વ્રૂ ધાતુમાં વર્ત.કા.૫૨.માં પાંચ વધારાના રૂપ થાય છે.
ઢ. વ.
એ. વ.
દ્ધિ. પુ.
ब्रवीसि / आत्
પૃ. પુ.
જૂથ: / આ ब्रवीति / आह ભૂત: આદુ : (B) વ્યંજનાદિ વિકારક પ્રત્યય પૂર્વે ધાતુમાં દીર્ઘ ૢ ઉમેરાય છે. દા.ત. જૂ + ત = હૂ +{+તિ==+વ્ + હું + ત = થવીતિ
સૂ (આ.) માં આજ્ઞાર્થના બધા પ્રત્યયો અવિકારક છે.
દા.ત. સુ = સુરૈ । સુવાવહૈ । સુવામદે ।
બ. વ.
(A) અન્, પક્ષ, શ્વસ્, સ્વપ્, વ્ માં વિધ્યર્થ સિવાયના વ્યંજનાદિ પ્રત્યય પૂર્વે રૂ ઉમેરાય છે.
દા.ત. ૬ = x + 3 + તિ = લિતિ ।
(B) પક્ષ ના પૃ.પુ.બ.વ.ના પ્રત્યયમાંના નો લોપ થાય છે. દા.ત. નક્ + અન્તિ = ક્ષતિ ।
૧૦. ધાતુને અંતે હસ્વ કે દીર્ઘ ૐ કે ૐ હોય અને તેની પછી સ્વરથી શરૂ થતા અવિકારક પ્રત્યય આવે તો રૂ (હસ્વ કે દીર્ઘ) નો અને અને ૩ (હસ્વ કે દીર્ઘ) નો થાય
છે.
ધ્રુવતિ / આદું :
૧૨. સ્ અને જૂ ફક્ત ગણકાર્ય વિશિષ્ટ કાળોમાં વપરાય છે. ૧૩. ધાતુમાં થી શરૂ થતા પ્રત્યયો પૂર્વે ફ્લોપાય છે.
સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
૪૫
દા.ત. ન્રુ + અન્તિ = નુવન્તિ । યૂ + અ = જૂવાતે 1
૧૧. ધિ + ળી, આત્ કે સ્થા આવે તો જે સ્થળે ક્રિયા થઇ હોય તે સ્થળના નામને
દ્વિતીયા વિભક્તિ લાગે છે.
દા.ત. શિરામાસામદે
પાઠ -૭
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
દા.ત. આક્ + વે = આન્દ્રે
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
એકવચન
यामि
यासि
याति
એકવચન
यानि
याहि
यातु
બહુવચન
याम
यात
यान्तु
→ સ્ના, ૫, તા, પા (રક્ષવું), રહ્યા, મા, મા, ખા, શ્રા અને વા (કાપવું) આ ધાતુના રૂપો યા મુજબ કરવા.
એકવચન
अस्मि
असि
अस्ति
રૂપાખ્યાન
યા - ૫. જવું
વર્તમાનકાળ
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
स्ते
ઉર્જા સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
એકવચન
દ્વિવચન
યવઃ
યાથ:
યાત:
આજ્ઞાર્થ
અલ્ - ઉ. હોવું
વર્તમાનકાળ – પરૌપદ
દ્વિવચન
याव
यातम्
याताम्
દ્વિવચન
સ્વઃ
:
:
વર્તમાનકાળ – આત્મનેપદ
દ્વિવચન
स्वहे
सा
साते
૪૬
બહુવચન
યામ:
याथ
यान्ति
બહુવચન
સઃ
स्थ
सन्ति
બહુવચન
स्महे
ध्वे
सते
પાઠ - ૭
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુરુષ ર
स्ताम्
આજ્ઞાર્થ-પરસ્મપદ એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન પુરુષ ૧ असानि असाव
असाम પુરુષ ર एधि स्तम्
स्त પુરુષ ૩
अस्तु । स्ताम्
सन्तु આજ્ઞાર્થ-આત્મને પદ એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન પુરુષ ૧ असै
असावहै असामहै स्व
साथाम् ध्वम् પુરુષ ૩
साताम्स
ताम् ફ- પ.જવું
વર્તમાનકાળ
એકવચન દ્વિવચન બહુવચન પુરુષ ૧
4:
રૂમ: પુરુષ ર एषि રૂથ:
इथ પુરુષ ૩
ત:
यन्ति આજ્ઞાર્થ એકવચન
દ્વિવચન બહુવચન अयानि अयाव
अयाम પુરુષ ૨
इतम्
इत પુરુષ ૩
इताम्
यन्तु મધ + ૩- આ. ભણવું
વર્તમાનકાળ
એકવચન દ્વિવચન : બહુવચન પુરુષ ૧ अधीये
अधीवहे . अधीमहे પુરુષ ૨ अधीषे
अधीयाथे । अधीध्वे પુરુષ ૩.
अधीते ...... अधीयाते अधीयते Bદ સુ. સં. મદિરાના પ્રવેશિકા દિલ ૪૭ BEST પાઠ-૭ RE
एमि
एति
પુરુષ ૧
इहि
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
अध्ययामहै
બહુવચન नुमः नुथ
नौति
नुवन्ति
माशार्थ प्र. ५. अध्ययै अध्ययावहै
नु- ५. quij
. વર્તમાનકાળ
એકવચન દ્વિવચન પુરુષ ૧ नौमि
नुवः પુરુષ ૨
नौषि પુરુષ ૩
- नुतः
આજ્ઞાર્થ
એકવચન દ્વિવચન પુરુષ ૧ नवानि
नवाव ५२५२ नहि
नुतम् पुरुष 3 नौतु
नुताम् → यु भने स्नुपातुन। ३५ो नुभु०७२
स्तु- 6. quij
વર્તમાનકાળ-પરસ્ત્રપદ
એકવચન द्विवयन પુરુષ ૧ स्तौमि
स्तुवः स्तवीमि
स्तुवीवः પુરુષ ૨ स्तौषि स्तुथः स्तवीषि
स्तुवीथः પુરુષ ૩ स्तौति स्तवीति
स्तुवीतः वर्त.भा.तृ.पु.
स्तुवाते
બહુવચન नवाम नुत नुवन्तु
બહુવચન स्तुमः स्तुवीमः स्तुथ
स्तुवीथ
स्तुवन्ति
स्तुते
स्तुवते
स्तुवीते
આજ્ઞાર્થ-પરટ્યપદ
જ સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા વિષ ૪૮ કલાક
પાઠ-૭
આ
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
એકવચન
स्तवानि
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
स्तुहि
स्तुवीहि
स्तौतु
स्तवीतु
એકવચન
स्तवै
स्तुष्व
स्तुवीष्व
स्तुताम्
स्तुवीताम्
રુ ધાતુના રૂપો ફ્લુ ની જેમ જ જાણવા.
એકવચન
शये
शेषे
शेते
દ્વિવચન
स्तवाव
स्तुतम्
स्तुवीतम्
स्तुताम्
स्तुवीताम्
આજ્ઞાર્થ – આત્મનેપદ
એકવચન
शयै
शेष्व
शेताम्
सु. सं. भन्दिरान्तः प्रवेशिका
દ્વિવચન
स्तवावहै
स्तुवाथाम्
स्तुवाताम्
शी - ज.सू
વર્તમાનકાળ
દ્વિવચન
शेवहे
शया
शयाते
આત્મનેપદ
દ્વિવચન
शयावहै
शयाथाम्
शयाताम्
બહુવચન
स्तवाम
स्तुत
स्तुवीत
स्तुवन्तु
બહુવચન
स्तवामहै
स्तुध्वम्
स्तुवीध्वम्
स्तुवताम्
બહુવચન शेमहे
शेध्वे
शेरते
બહુવચન
शयाम
शेध्वम्
शेताम्
-6. lag
४८ XXXपा-७
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુરુષ ૧
ब्रवीतु
बुवन्तु
વર્તમાનકાળ -પરમૈપદ એકવચન દ્વિવચન બહુવચન ब्रवीमि કૂવઃ
મ: પુરુષ ૨
ब्रवीषि/आत्थ बूथः/आहथुः बूथ । પુરુષ૩
ब्रवीति/आहबूतः/आहतुः बुवन्ति/आहुः
આજ્ઞાર્થ-પરસ્મપદ
એકવચન દ્વિવચન બહુવચન પુરુષ ૧ अवाणि
ब्रवाब
ब्रवाम પુરષ ૨ ब्रूहि
તૂતમ્ પુરુષ ૩
बूताम् - આજ્ઞાર્થ-આત્મને પદ એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન પુરુષ ૧ ब्रवै
बवावहै बवामहै પુરુષ ર
ब्रुवाथाम् बुध्वम् પુરુષ ૩ ब्रूताम्
बुवाताम् ब्रुवताम् સૂ આ. વર્ત. તૃ.પુ. સૂતે આજ્ઞાર્થતૂ.પુ. સૂતામ્
सुवाताम् सुवताम् ૬- પ. રડવું
વર્તમાનકાળ એકવચન | દ્વિવચન
બહુવચન પુરુષ ૧
रोदिमि रुदिवः रुदिमः પુરુષ ૨
रोदिषि रुदिथः रुदिथ પુરુષ ૩ रोदिति रुदितः - રુન્તિ આજ્ઞાર્થ એ.વ. રોનિ रुदिहि તુ - સ્વ, ચણ, સન્ અને ગક્ષ નિયમ ૯ (B) જુઓ) ના વર્તમાનકાળ અને આજ્ઞાર્થ રૂપો ની જેમ કરવા. સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા ૫૦
પાઠ - ૭
सुवाते
सुवते
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્ આ. વર્ત.પૃ.પુ.મસ્તે
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
એકવચન
आसै
आस्स्व
आस्ताम्
અન્- ૫. શ્વાસ લેવો,
X + અલ્ - શ્વાસ લેવો, જીવવું અસ્ - ૫. હોવું.
અધિ + આત્ - આ. બેસવું,
आसाते
આજ્ઞાર્થ – આત્મનેપદ
પહેલો ગણ
વ્ + અય્ - આ. ઉદય થવો
વ્ + ૬ - ૫. ઉદય થવો
X + = કે વિ+ ચત્ન-૫. દૂર ખસેડવું,
દૂર ખસવું
થૈ - ૫. ધ્યાન ધરવું, મનન કરવું X +સ ્( સીક્) - ૫. બેસવું, પ્રસન્ન થવું
બીજો ગણ
૩૫ + આત્ - પૂજવું, ઉપાસના કરવી ઙ્ગ - ૫. જવું,
શરળમ્ કે ૫ + રૂ - તાબે થવું, અમિ + રૂ – તરફ જવું,
આ +
ૐ - આવવું,
અવ + રૂ - જાણવું,
વ્ + રૂ – ઉગવું, આબાદ થવું,
ઈિ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
દ્વિવચન
आसावहै
आसाथाम्
आसाताम्
ધાતુઓ
अधि + इ
અધ્યયન કરવું
ख्या
૫. કહેવું
/ સ્ – ૫. ખાવું વા - ૫. કાપવું
पा
J-૫. વખાણવું
-
-
૫૧
आसते
બહુવચન
आसाम है
આ. અભ્યાસ કરવો,
- ૫. આપવું
-
आध्वम्
आसताम्
૫. રક્ષણ કરવું
ક્ષા – ૫. ભક્ષણ કરવું બ્રૂ- ઉ. બોલવું
મા - ૫. દેખાવું, ભાસવું, પ્રકાશવું યા - ૫. જવું
યુ-૫. જોડવું
5 - ૫. શોક કરવો, અવાજ કરવો
૬ - ૫. રડવું, શોક કરવો તા - ૫. આપવું, લેવું વત્ - આ. પહેરવું. વા - ૫. વાવું
શી - આ. સૂઇ રહેવું, ઉંઘવું, અત્તિ + શી – ચઢીયાતા થવું
પાઠ- ૭
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રા -૫. રાંધવું
ચોથા ગણ શમ્ - ૫. શ્વાસ લેવો,
v - આ. શ્વાસ લેવો, જીવવું નિ + 8 - દમ લેવો, શ્વાસ લેવો ને ૬+ ડું-આ. ઉગવું કાઢવો,
છઠ્ઠો ગણ વિ + થ - માનવું, વિશ્વાસ રાખવો, સન્ + +9-મન શાન્ત થવું | સમ્ + મા + વિશ - પ. પ્રવેશ કરવો. ટૂ- આ. જન્મ આપવો 1 અંદર આવવું તુ- ઉ. વખાણવું
આઠમો ગણ ના - ૫. સ્નાન કરવું
નમસ્ + - ઉ. પગે લાગવું, નમસ્કાર -પ. ટપકવું, ઝરવું
કરવો, સ્વ-૫. ઉંઘવું
અપ + કે નિ + કૃ-પીડા કરવી - આ. સંતાડવું,
| દશમો ગણ સપ + &અથવા નિ + હું - છુપાવવું | વી-પીડા કરવી
નામ (A - સંસ્કૃતનું ગુજરાતી) પુલિંગ
નીવાત્મન્ - (નસ્ - ન. વિશ્વ + મત - છેડો, નાશ
| ગાત્મન્ -પું. આત્મા) પરમાત્મા સન્તા - યમરાજ
નનામાન્ - માણસ, જન્મ પામેલું અશ્વિન - (કિ.વ. માં વપરાય છે)
| (વિશે.) અશ્વનીકુમાર, દેવોના બે વૈદ્યો
નવા - પ્રાણીઓની દુનિયા, મતિ - મૂળ કારણ
| મૃત્યુલોક સાહવ- લડાઈ
તેહિ -દેહવાળો, માણસ ૩ર-પરગજુ, કામ, ઉપકાર
નરવ – નરક (ન.) પનિધિ- (પા - સ્ત્રી. દયા + નિધિ
પુષ્યપુરુષ - પવિત્ર અથવા સદ્ગુણી - પું. ભંડાર) દયાનો ભંડાર
માણસ ઝીલાત- (ગ્રીડા-સ્ત્રી. રમત +B7
જારિ - (દાન - પું.+ માર - -. પર્વત) ગમ્મતને માટે પર્વત
| આરંભ) બ્રહ્મદેવ અને બીજાઓ પોર- ભયંકર (સ્ત્રી)
| મા - નસીબ, ઉદય સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા જE પર આ જાળા પાઠ - ૭ :
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
કે
જ
મવ- દુનિયા
નપુર્વ - હલકી સ્થિતિ, અપમાન • મા-ચીજ, પદાર્થ
વૃક્ષમૂન - (વૃક્ષ - ૫. ઝાડ + મૂન - માર- સૂર્ય
ન. મૂળ) ઝાડનું મૂળ મહારન-મોટો રાજા, ધણી
વૃત્ત-બની ચુકેલી વાત, બનાવ માનવ-માણસ
શ્રોત્રય-બે કાન રાયવ- રઘુનો વંશજ
મિતિ - હાસ્ય નો: પતિ-(ત્રય -ન.ત્રણનો સમૂહ +પતિ - પુ. સ્વામી) સ્વર્ગ, મૃત્યુ અને
વિન - (વિન - ન. કંઇક) જેની પાતાળ એ ત્રણ દુનિયાનો સ્વામી
પાસે કંઈ પણ ન હોય તે, ગરીબ વિશ્વનાથ - જગતનો સ્વામી, ઈશ્વર
મનાથ - લાચાર, નિરાધાર - શિવ, મહાદેવ
મનુષo - (મનુ + નું કર્મ.ભૂ.કૃ.) સ્ત્રીલિંગ
સાથે રહેલું, યુક્ત ક્ષિતિ-પૃથ્વી
માણીન- બેઠેલું માનું વ. કુ.) ગોમતી નદીનું નામ
ઝર્વ - ઉભું, ઉંચું, ઉપલું ચિત્ની - મિથિલા દેશની રાજપુત્રી, | વાર્થર- (બીજાને માટે) જે કોઇ કરે તે સીતા
- નિર્જીવ, અચેતન વત્સા - વહાલી છોકરી
દ્રિ-ગરીબ , નપુંસકલિંગ
ક્ષિ - જોવાને આતુર વાવ્ય-કવિતા
સુત-દુઃખી, કંગાળ થોર - (Tધ - વિશે. છીછરું +|
થતૂષા-ધર્મને કલંક લગાડનાર ૩૬ - ન. પાણી) છીછરું પાણી
નિપામાન - (નિ + પત્નું વફ.) સુતેલું દય - બે ચીજોનો સમૂહ
નીતિનિપુ0T- (નીતિ- સ્ત્રી. રાજવિદ્યા,
વ્યવહાર બુદ્ધિ +નિપુણ - વિશે. પ્રવીણ) પ૬- પગલું
રાજવિદ્યામાં તથા વ્યવહારમાં પ્રવીણ પ્રમાઈ - પ્રમાણ
ચાવ્ય -વાજબી, યોગ્ય બ્રહન- વિશ્વનું જે તત્ત્વ છે તે.
પાપ-પાપ લઈ લેનારું યુત્તર - (યુન - ન. કાળ, જુગ + ચાર - બીજું) બીજો યુગ અથવા કાળ | પ્રાયલન- રમણીય દેખાવવાળું
fમન્ન-જુદું દ8 સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા દE3 પ૩ કિલ્લા પાઠ - ૭ {E,
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાદંશયોજિત- (મહા-વિશે. ઘણી
અવ્યય કિંમતવાળું + શયન - ન. પથારી +
વિનુ - નક્કી વિત -વિશે. ટેવાયેલું) કિંમતી પથારીમાં |
નૂન-ચોક્કસ સુવાને ટેવાયેલું
ક્રિયાવિશેષણ રથ - મનોહર હિત - વિનાનું
વિનશ્વિત - વિલંબ વગર વિતુw - (વિ - વિનાનું + 7 - |
કાન - તા. | સંશયમ્- શક વિના સ્ત્રી. ઇચ્છા) કંઈ પણ ઇચ્છા વગર
સામ્- જોરથી, સખત વિહત - આકુળ વ્યાકુળ, બેબાકળું
દિવ - દિવસે શીતન - ઠંડું
મધુર-મધુર રીતે, મધુરાઈથી સ્થાવરણમ - (સ્થાવર - વિશે. એક યથેષ્ટમ-મરજી મુજબ, મન માન્યું, જગ્યાએથી બીજી જગ્યાએ ન લઈ જવાય ઇચ્છા પ્રમાણે એવું+ગલમ-વિશે. એક જગ્યાએથી | બીજે લઈ જવાય એવું) ચળ - અચળ
વિશેષ પથઃ- (ાથ-પં. રસ્તો એ શબ્દનું
પંચમીનું એકવચન) રસ્તેથી નામ (B- ગુજરાતી સંસ્કૃત) પુલિંગ
વિશેષણ બાબત-વિષય
આળસુ - મન, તકિત વાછરડો – વત્સ
આશ્રય વગરનું-મનાથ સસરો - શ્વશુર
ઉંચું - સત્ર પરમેશ્વર -પરમાત્માનું
કઈ જાતનું વલણ
આ જગ્યાનું - અત્ય મુશ્કેલી - મૌર્ય, વેસ્ટ
. અવ્યય વેણ - વરસ, વન
લઈને ત્યા(નું અભય રૂપ )
સ્વાધ્યાય પ્રશ્ન-૧ સંસ્કૃતિનું ગુજરાતી કરો. 8 સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ! ૫૪
આ પાઠ - ૭
નપુંસકલિંગ
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
१. अस्मिञ्जगति ये सन्ति कवयस्तान्नमस्कृत्यैतं ग्रन्थमारभे। २. पृच्छ बालकः किं रोदिति। 3. हे कृपानिधे ! जगदात्मंस्त्वां ब्रह्मादयः सर्वे देवाः स्तुवन्त्यूषयश्च सर्वे । ४. ईदृशं त्वां शरणमुपैमि । प्रसीद । पाहि मां नरकाद्धोरात् । ५. तरुषु मधुरं रुवन्ति पक्षिणो वायुश्च शीतलो वाति तस्माद्रम्यमिदं स्थानम् ।
अत्रैव वृक्षमूले शिलामध्यासामहै। भो भोः पौराः क गतोऽस्माकं महाराजः । किं ब्रूथ । देव्या सह क्रीडाशैलमध्यास्त
इति । एवमस्तु । अहं तत्र गच्छामि । सर्वं च वृत्तं कथयामि । ७. अकिंचनो वितृष्णश्च सुखं स्वपिति रात्रौ । ८. ये प्राणन्ति जीवन्ति च तेषां जडानां चादिहेतुं मे ब्रूहि । ४. वत्से समाश्वसिहि समाश्वसिहि । अयमागतस्तव पुत्रको यं त्वं मृतं मन्यसे । १०. गोविन्दः स्मितेनात्मनः कोपमपते । ११. अश्विनौ मदनमपि सौन्दर्येऽतिशयाते । १२. रात्रावुदयते चन्द्रो दिवोदयति भास्करः ।
उदेति स सदैवोग्रं नोदीयन्ते च विद्विषः ॥ १३. प्राणिनामुपकाराय प्राणिति प्रियदर्शनः ।
प्राण्यते पुण्यपुरुषः श्रेयसे यशसे च सः ॥ १४. स स्तौति भास्करं भक्त्या नौति पापहरं हरम्। १५. एधि कार्यकरस्त्वं मे गत्वा प्रवद राघवम् ।
दिदृक्षुमैथिली राम पश्यतु त्वाविलम्बितम् ॥ १६. ते जन्मभाजः खलु जीवलोके येषां मनो ध्यायति विश्वनाथम् ।
वाणी गुणान्स्तौति कथां शृणोति श्रोत्रद्वयं ते भवमुत्तरन्ति ॥ १७. धर्मदूषण नूनं त्वं नाजाना नाशृणोरिदम् ।
निराकृत्य यथा बन्धूलघुत्वं यात्यसंशयम् ॥ १८. भूमौ शेते दशग्रीवो महार्हशयनोचितः ।
नेक्षते विह्वलं मां च न मे वाचं प्रयच्छति ॥ १८. समाश्वसिमि केनाहं कथं प्राणिमि दुर्गतः। ....
लोकत्रयपतिर्धाता यस्य मे स्वपिति क्षितौ ॥
सु. सं. भन्दिरात: प्रवेशिste ५५ 8
m
48 -७
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦. રિચનાથમાત્માનં વન્યુના રતિયા .
प्रमाणं नोपकाराणामवगच्छामि यस्य ते ॥ ૨૧. માતે મrગાસીનોર્થસિતતિતિકત: નિષદમાનવરતિ રસ્તો મળ: .
ગરતિ' ને બદલે નિયમ વિરુદ્ધ અથવા છંદ રચના માટે માંના અને દીર્ઘ રૂપ
કર્યું હોય એવું લાગે છે. ૨૨. થોમ0 રૂવ સુ વિશ્વેત વસ્તી
મનવાતેવુ વાપુ મૃત્યુતિ માનવમ્ II ૨૩. ગીતખેવાન્તોડના રા રાતિ હિમ્
अनुषक्ता द्वयेनैते भावाः स्थावरजङ्गमाः ॥ . .. ૨૪. નિતુ નીતિનિપુણ તિવા સુવતુ, નમઃ સમાવિશgછા વાયથેષ્ટમાં
अद्यैव वा मरणमस्तु युगान्तरे वा, न्याय्यात्पथः प्रविचलन्ति पदं न धीराः ॥ ૨૫. મધ્ય પIIનાય વાન: વ્યિથીયા પ્રશ્ન- ૨ ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો. ૧. અમે ગોવિન્દના વચન ઉપર વિશ્વાસ રાખતા નથી (વિ + અરૂ.
જેઓ નિન્દાને પાત્ર છે તેમને તમે વખાણો છો (7). ૩. પક્ષીઓ ગોમતીના કિનારાઓ ઉપર સૂઈ રહે છે (શી).
હે બાળક, તું રડીશ નહિ (), આ તારી મા હાથમાં ખાવાનું લઈ અહિ આવે
છે (મિ + મ + ). પ. આ બે ગાયો દર વર્ષે વાછરડાઓને જન્મ આપે છે (.
જનક રામનો સસરો હતો એ તું જાણતો નથી (+)? ૭. તું અને તારો ભાઈ નિશાળમાં શું ભણો છો ( + )? ૮. ઉંચા પર્વતોના શિખરો ઉપર માણસો મુશ્કેલાઈથી શ્વાસ લે છે (નિ + ). ૯. આ જગ્યાના લોકો ગરીબ છે એમ મને લાગે છે (બ). ૧૦. એવો કોઈ પુરુષ છે (w + અનકે જે ગરીબ લોકોને અને આશ્રય વગરના
લોકોને પીડે છે? ૧૧. આળસુ માણસ ઘણો વખત ઉંધે છે (૫). ૧૨. ખરા ઇશ્વર સિવાય બીજાને જે લોકો ઉપાસે છે (૩૫ + માસ), તેઓ નિત્ય સુખ
મેળવતા નથી. ૧૩. ઘોડો કઈ જાતનું જાનવર છે તે અમને કહો (સૂ). EXE સુ. સં. મદિરાન્તઃ પ્રવેશિકા દY ૫૬ (ડીઆદ પાઠ - ૭ -
૨.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
| | પાઠ - ૮] A,-બીજો ગણ - હ્યસ્તનભૂતકાળ અને વિધ્યર્થ
નિયમો ૧. આ કારાંત ધાતુઓ પછી હ્યસ્તન ભૂતકાળના તૃપુ.બ.વ.નો વિકલ્પ પ્રત્યય
થાય છે અને તેની પૂર્વે અંત્યસ્વરનો (માનો) લોપ થાય છે.
દા.ત. ય = મયુ/માના. ૨. ધાતુ પછી હ્યસ્તન ભૂતકાળના સ્ અને 7 પહેલાં (દીઘ) લાગે છે.
દા.ત. મારી મારી (A) મન, નક્ષ, , , ર્ માં હ્યસ્તન ભૂતકાળમાં સ્ અને ન્ આ બે પ્રત્યયોની પૂર્વે કે મૂકવામાં આવે છે. દા.ત. મરોડ/મરોડી મરોત્ /સરોવીન્દ્રા (B) નક્ષ ધાતુનો હ્યસ્તનભૂતકાળતૃપુ.બ.વ.નો પ્રત્યય છે.
દા.ત. સાક્ષી ૪. ધ રૂધાતુમાં હ્યસ્તન ભૂતકાળમાં રૂની વૃદ્ધિ કરતા પહેલા કરવો
દા.ત. ધ +૩+ રૂ= ૩ + રૂદ્ + 3 = 1 + શેત્રુ = ગયા
રૂપાખ્યાન
ય - ૫. જવું
હ્યસ્તનભૂતકાળ એકવચન દ્વિવચન બહુવચન પુરુષ ૧ अयाम् अयाव
अयाम પુરુષ : ગયા:
अयातम् अयात પુરુષ ૩ યાત્રા अयाताम् अयुः/ अयान् વિધ્યર્થ તૃ.પુ. યાયા
यायाताम् यायुः - તા,, ના, (રક્ષવું), ક્યા, મા, મા,સી, શ્રા અને રા (કાપવું) આ ધાતુના રૂપો યા મુજબ કરવા
જિક સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા દશક
૫૭
કિલ્લા પાઠ-૮ £
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
आस्त
પુરુષ ૩
स्यात्
अस् - 6. हो - હ્યુસ્ટન ભૂતકાળ - પરસ્મપદ
એકવચન દ્વિવચન બહુવચન પુરુષ ૧
आसम् आस्व आस्म પુરુષ ૨
आसी: आस्तम्
आसीत् आस्ताम् आसन् ६. भू.5t. आत्मने.तृ.पु. आस्त
आसाताम् आसत विध्यर्थ ५२स्पै.तृ.५.
स्याताम् विध्यर्थमात्मने.तृ.पु. सीत
सीयाताम् सीरन् इ.(५.) . भू.तृ.पु. ऐत् ऐताम् आयान् તૃપુ.વિધ્યર્થ
इयात् इयाताम् इयुः अधि + इ - मा. j હ્યુસ્ટન ભૂતકાળ
એકવચન દ્વિવચન બહુવચન પુરુષ ૧
अध्यैयि . अध्यैवहि अध्यैमहि પુરુષ ૨
अध्यथाः अध्यैयाथाम् अध्यध्वम् પુરુષ ૩
अध्यैत अध्यैयाताम् अध्ययत विध्यर्थ तृ.५.
अधीयीत अधीयीयाताम् अधीयीरन् नु (५.) .भू...तृ.५.
अनौत् अनुताम् अनुवन् विध्यर्थ तृ..
नुयात् . नुयाताम् नुयुः → युमनेस्नु न। ३५ो नुनीम ४ स्तु (6.) ह.भू.51.५२स्पै.तृ.५. अस्तीत् अस्तुताम् अस्तुवन्.
अस्तवीत् अस्तुवीताम् ६.भू..मात्मने.तृ.पु. अस्तुत
अस्तुवीत . अस्तुवाताम् अस्तुवत : विध्यर्थ ५२स्मै.तृ.पु.
. स्तुयात् स्तुयाताम् स्तुयुः .....
स्तुवीयात् स्तुवीयाताम् स्तुवीयुः 88 . સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા ૫૮
પાઠ -૮ થી
Junerte WIFI
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
विध्यर्थ खात्मने. तृ. पु. pft (211.) El. y. Fl.q.Y.
विध्यर्थ तृ. पु.
ब्रू (७.) ह्य. लू.डी. परस्मै.तृ.पु. घ.भू.अ. आत्मने. तृ. पु.
विध्यर्थ परस्मै.तृ. पु.
विध्यर्थ खात्मने. तृ. पु.
सू (आ.) ह्य.भू.अ.तृ. पु.
विध्यर्थ तृ. पु.
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
विध्यर्थ तृ. पु.
स्तुवीत
अत
शयीत
अब्रवीत्
अबूत
ब्रूयात्
बुवीत
असूत
सुवीत
-4.239
હ્યસ્તન ભૂતકાળ
आस्त
आसीत
स्तुवीयाताम् स्तुवीरन्
अशयाताम् अशेरत
शयीयाताम् शयीरन्
अबूताम् अब्रुवन्
अब्रुवाताम् अब्रुवत
ધાતુઓ
ब्रूयाताम् ब्रूयुः
ब्रुवीयाताम्
એકવચન
अरोदम्
अरोदी: / अरोद: अरुदितम्
अरोदीत्/अरोदत् अरुदिताम्
असुवाताम् असुवत
सुवीयाताम्
सुवीरन्
रुद्यात्
रुद्याताम् रुद्युः
→ स्वप्, श्वस्, अन् अने जक्ष् (नियम 3 ना उपयोगथी ) ना ३यो रुद् नी भ
भरावा.
आस् (आ.) ह्य.भू.अ.तृ. पु.
विध्यर्थ तृ. पु.
૫૯
बुवीरन्
દ્વિવચન
બહુવચન अरुदिव अरुदिम
अरुदित
अरुदन्
आसाताम् आसत आसीयाताम् आसीन्
પહેલો ગણ
अर्ज् - ५.भावु अप + हृ- 3. धुंयवी सेवुं
अप + ईक्ष् - आ. ४३२ होवी
वि + क्रुश्, आ + क्रुश् - ५. या स्वरे वि + अप + इ - हुं पडवु,
सु. सं. मन्दिरान्तः प्रवेशिका
41- ८
રડવું, શોક કરવો
प्रति + भाष्- २४वाज खापवो.
शप् - 3. शाप देवो.
બીજો ગણ
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોથો ગણ
પાંચમો ગણ
અવ + આત્ – ૫. મેળવવું, પામવું,
વિક્ – જુગાર રમવું, ક્રીડાં કરવી X + મુદ્દે – ૫. મોહ પામવો, મૂર્છાગત | સમ્ + આ + આપ્ – એકઠું થવું આઠમો ગણ
થવું
| પરિશ્રમ + ઃ - ઉ. મહેનત કરવી
નામ (A - સંસ્કૃતનું ગુજરાતી)
પુલિંગ
સ્ત્રીલિંગ
રેવશુની – દેવોની કુતરી
f – વિશેષ નામ વુશ, નવ – રામના બે પુત્રો ચૈત્ર – શાલિવાહન હિંદુ ધર્મનો પહેલો મહિનો, ચૈત્ર
નવમી – પખવાડીઆનો નવમો દિવસ પ્રકૃતિ – રૈયત, લોકો, પ્રધાનમંડળ મર્યાત્રા – હદ, સીમા
નનમેનય - પરિક્ષિતનો પુત્ર અને શસ્ત્રવિદ્યા - (શસ્ત્ર + વિદ્યા) યુદ્ધકળા,
અર્જુનનો પૌત્ર
યુદ્ધ શાન
સત્રભૂમિ – યજ્ઞની જગ્યા સરમા – દેવોની કુતરીનું નામ
સંધ્યા - સંધ્યાકાળ (સવારે અને સાંજે ઝળહળીયા વખતે અને બપોરે બ્રાહ્મણો ઇશ્વર પ્રાર્થના કરે છે)
નપુંસકલિંગ
fafer-e-u-ù Bazı (zəll.)
દ્રોપ્ન – વિશેષ નામ
પારિક્ષિત – પરિક્ષિતનો પુત્ર પૂર્વરાત્ર – (પૂર્વ – આગળનું + રાત્રિ – સ્ત્રી. રાત) રાતનો પહેલો ભાગ ભૂતસમાગમ – પ્રાણીઓનું એકઠું થવું અથવા એકત્ર મળવું મધ્યાહ્ન – (મધ્ય – ન. વચલું + અહમ્ –
ન. દિવસ) મધ્યાહ્ન
મહોધિ – મોટો સમુદ્ર
વાલ્મીધિ – ઋષિનું નામ વિવેદ – દેશનું નામ (બ.વ.) સામેય – સરમાનો પુત્ર, કુતરો
* સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
"નાત્ર – એક રાત
| સત્ર – યજ્ઞનો સમારંભ
વિશેષણ
અનપરાધિન્ – અપરાધ રહિત, નિર્દોષ અનિષળ – ન. બેઠેલું
ક્ષમિન્ – ધીરજવાન
૬૦
પાઠ - ૮
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
प.प.)
.
गभीर - भीर,
|बत - माश्चर्य, ६ विनार . सव्यय
स्याविशेषe . अहरहः - ६२२४
| उष्णम् - (२भीथी) 6नु न उच्चैः - भोटेथा (प.) तद्वत् - तेनी पेठे, ते ४शत नाना - gu, घi
| दीर्घम् - eist aud, AP11, 6 नाम (B - गुरातीनुसंस्कृत)
પુલિંગ गोर - उपाध्याय, पुरोहित
नपुंसलिंग हुष्ट (पुरुषो) - शठ, खल, दुरात्मन् अन्न - अन्न सगर (२%D नाम) - सगर | ७५८ युति ॥२ - कपटद्यूत (कपटસ્ત્રીલિંગ
| न.७१ + द्यूत - न. 8) गरात - गता रात्रि
- विशेष थाजी - स्थाली
| धनगर्नु - धनहीन मथुर। - मथुरा
वाली - उचित, युक्त (युज नुं प्र.४नी स्त्रीभो - व्रजाङ्गनाः (प्रथा | भ.भू..)
સ્વાધ્યાય પ્રશ્ન- ૧ ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો. १. अहरहः स्नात्वा संध्यामुपासीत। २. दशरथस्य भार्या कौसल्या चैत्रे नवम्यां तिथौ मध्याह्ने पुत्रं रामं प्रासूत । 3. पारिक्षितस्य जनमेजयस्य सत्रं सारमेयोऽभ्येत् । ४. तत्र च जनमेजयस्यत्विजस्तमताडयन्। .
सोऽरोदीद्रुदंश्च मातरमयात्।
मातापृच्छद्वत्स ! कि रोदिषि । ७. सोऽब्रवीज्जनमेजयस्य सत्रमयं तत्र केऽपि मां प्राहरन् । ८. मातावदत्कि त्वमकरोः किं तानस्पशः। ९. सोऽभाषत नाहंमर्यादामत्यायम्। 1 સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા દશ ૬૧ દાણા પાઠ-૮ ,
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०. सरमा सत्रभूमिंगत्वोच्चैर्वाचाबूत। ११. अयं मे पुत्रको नयुष्मानस्पृशत्तत्किमेनमनपराधिनमताडयत। १२. तां न कोऽपि प्रत्यभाषत । तेन क्रुद्धा सा देवशुनी सरमा जनमेजयं शप्त्वा
गृहमयात्। १३. द्रोणाच्छस्त्रविद्यामध्यैयत पाण्डवाः कुशलवौ वाल्मीकेरध्यैयातां कर्णश्च
परशुरामादध्यैत। १४. अभिवाद्य गुरुं ब्रूयादधीष्व भगवनिति। १५. अनिषण्णे गुरौ नासीत। १६. विदेहानुपयन्तो वयमेकरात्रं गङ्गायास्तीऽवसाम तत्र च पूर्वराने नाना रम्याः कथाः
कृत्वानन्तरमस्वपिम। १७. ब्रूयात्क्षमी गभीरोऽसीति बत युधिष्ठिरंप्रभुंको न। १८. कथमहंबली स्यां कथं मयि प्रजा विश्वस्युः कथं च प्रकृतयो मामुपासीरन्नित्येवं
चिन्तयतस्तस्य रात्रिरयात्। १४. ततः प्रामुह्यतां वीरौ राघवावरूतां तथा।
उष्णंच प्राणितां दीर्घमुच्चैाक्रोशतां तथा ॥ . २०. यथा काष्ठं च काष्ठं च समेयातां महोदधौ।
समेत्य च व्यपेयातां तद्वद्भूतसमागमः॥ ४२-1 - २ गु४२रातीनु संस्कृत असे.
ધૃતરાષ્ટ્રના છોકરા પાંડુના છોકરા સાથે જુગાર રમ્યા અને તેઓ પાસેથી તેમની . पी 4.cीl, पछी ५isपोवनमा य (इ). २. त्यi ugu प्रास तेमनी ७ गया (अनु + इ).
ત્યારે યુધિષ્ઠિરે તેઓને કહ્યું (લૂ) કે તમારે અમારી પાછળ આવવું જોઈએ નહીં (अनु + इ), ९ मभे धन वरना छीमे (अस्) मने तमने अन्न भाषा
शता नथी. ૪. ત્યારે બ્રાહ્મણો બોલ્યા (g) કે અમે અમારું અન્ન કમાવાને શક્તિમાન છીએ
(अस्). ५. त्यारे युधिडिरे तेमने ना पाी नहीं (प्रति + आ + ख्या). ૬. પણ બ્રાહ્મણો પોતાના અન્નને માટે મહેનત કરે, એ તેને ગમ્યું નહીં.
सु. सं. मEिArt: RAKHI १२ 300000 416 - ८ 8
.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭. ત્યારે તેણે પોતાના ગોરને પુછ્યું કે મારે શું કરવું. ૮. તેણે તેને કહ્યું કે સૂર્યની સ્તુતિ કરો (7). ૯. ત્યારે યુધિષ્ઠિરે સૂર્યની સ્તુતિ કરી(ડુ), અને જ્યારે સૂર્ય પ્રસન્ન થયા ત્યારે તેની
પાસેથી એક થાળી મળી અને તેમાંથી તેને જોઈએ તેટલું અન્ન મળતું.' ૧૦. સગરની સ્ત્રીઓએ ઘણા છોકરાઓને જન્મ આપ્યો (સૂ). ૧૧. ગઈ રાત્રે હું ઉધ્યો નથી (૩). ૧૨. તમે ગંગાના પાણીમાં ક્યારે નાહ્યા (રા)? ૧૩. કૃષ્ણ મથુરા ગયા ત્યારે વ્રજની સ્ત્રીઓ મોટેથી રડી (). ૧૪. હું કાશીમાં ન્યાય ભણ્યો ( + ). ૧૫. જો હું હસ્તિનાપુરમાં હોઉં (મતો ધૃતરાષ્ટ્રને કહું (Q) કે પાંડવો પાસેથી
કપટવાળા જુગારથી તેમની પુંજી લઈ લીધી એ કંઈ યોગ્ય કર્યું ન હતું. ૧૬. કોઈએ પણ દુષ્ટ માણસોના વચનો ઉપર વિશ્વાસ રાખવો ન જોઈએ (હિ +
ERRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRES દળ છારી વ્યથિરિમ્ - શરીર એ વ્યાધિ-રોગનું ઘર છે. આ ERRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRASSERERUR ERRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRA દ્ધ વન દિનીવિતમ્ - જીવિતનું મૂળ બળે છે. ? ક્રિડિવિડિવિડિવિલિદઉઉઉઉઉઉઉઉઉહ
ERERERERUREREREREREREREREALALALALALALA દક્ષી પુર્વે વૃથા વર્તા-પુણ્ય ક્ષીણ થયું હોય ત્યારે બળ વૃથા છે. ERKAKASARRERERLAUREACRERSALALALALALALA ERERERSALARREREREREALAURERERERURLAR અમૂર્ત વાસ્તિવૃત્તિ: શાણા? - મૂળ જ નથી તો શાખા કયાંથી હોય? ડી
ERURSAERERERERURSAKERRURERERERURERSAUR હતુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા ૬૩ મા પા પાઠ -૮ [ :
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ-૯
૧.
અ
B, બીજોગણ - વર્તમાનકાળ અને આજ્ઞાર્થ
ભૂમિકા ૧. પાઠ ૭ અને પાઠ૮ સિવાયના બીજા ગણના ધાતુઓને પ્રત્યય લગાડતા કેટલાક સંધિના ફેરફાર થાય છે. જે નીચેના નિયમોમાં આપેલા છે.
- નિયમો અંતે ૬+ ૨૪ કે શૂન્ય =નો સ્થાય. દા.ત. નિદ્ + ર = નિદ્ + સિ= ત્રા
વર્ગીય ચોથો +7 અને થી શરૂ થતા પ્રત્યય = 7 અને જૂનો શું થાય છે. * દા.ત. ટૂતિ = સૅક્ ધિ = ઢિ= ઢિા
નિ + થ = સિંહ + થ = સિંહ + હ = :.
(માર્ગો. નિયમાવલિમાં વ્યંજન સંધિનો નિયમ ૨૧જુઓ) ૩. ટૂકે+= હૃકે જુનો થાય.
દા.ત. સ્ + સિ= તે પિ= નૈક્ષિા
(માર્ગો નિયમાવલિમાં વ્યંજન સંધિનો નિયમ ૨૦જુઓ) . ૪. આ પુસ્તકમાં આવતા ગણમાં ધાતુને અંતે ૨૪+આજ્ઞાર્થ દિ=દિનોધિ થાય.
દા.ત. નિદ્ = નિદ્ + દિ= નિત્* થિ = નિત્ + ઢિ= નીઢિા ૫. ધાતુના પ્રારંભમાં અને અંતે સ્+ ૨૪ કે શૂન્ય =નો થાય.
દા.ત. ૩૬ = કુન્ + = યોદ્ સિ = સો + સિા ૬. પદની અસિદ્ધાવસ્થામાં વર્ગના ત્રીજા કે ચોથા અક્ષર (ન,ન , ન્ય ,,
૨, ૬, મ) ની પૂર્વે અનુનાસિક સિવાયનો વ્યંજન = વ્યંજનના સ્થાને પોતાના વર્ગનો ત્રીજો અક્ષર થાય છે. વળી, આ પ્રસંગે પૂનો થાય છે.
દા.ત. ૩૬= તો + ધ = [ + ધ = રોણા ૭. ધાતુના પ્રારંભે ,,અને અંતે વર્ગીય ચોથો (૫,ફ,ઢ, ૬, ) ધ્વ,સ્ દ8 સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા ૬૪ કી પાઠ-૯ (.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮.
કે શૂન્ય = ,,નો અનુક્રમે ૧, ૫, ૬ થાય છે. દા.ત. વો + સિ= થવ+ = ધોક્ષિા (A) અંતઃસ્થ, અનુનાસિક સિવાયનો વ્યંજનથી શરૂ થતો અવિકારકપ્રત્યય =હનાનો લોપ થાય છે. દા.ત. + થ{ = :. (B) + સ્વરથી શરૂ થતો અવિકારક પ્રત્યય = દરનો ઉપાંત્ય લોપાય છે) અને નો થાય છે. વળી, માર્ગો નિયમાવલિનો વ્યંજન સંધિનો નિયમ ૧૨ પણ લાગે છે. દા.ત. હજૂનિ =ન્મનિ=તિ દન્ + સિ= સિા
(C) આશાર્થહિ.પુ.એ.વ. નાદિથાય છે. ૯. (A), (આ.) +, થી શરૂ થતા પ્રત્યય = તે ધાતુમાં પ્રત્યય પૂર્વે
ઉમેરાય છે. દા.ત. રાતે = શિરે [++ દ્વમ્ = શિવમ્ (B) રંધાતુના કર્મને ષષ્ઠી વિભક્તિ લાગે છે.
દા.ત. સિવાના માટે ૧૦. , , , , , રાન, બાન અને શતથા અંતવાળા ધાતુઓ
+ ૨૪ કેશન્ય = અંત્ય વ્યંજનનો થાય છે. 'ધત ફળ (કર્મ.ભૂ..) = * = સુકા ૧૧. કુળ નો ઉપાસ્ય ઋવિકારક પ્રત્યય પૂર્વે વૃદ્ધિ પામે છે અને સ્વરથી શરૂ થતા
અવિકારક પ્રત્યય પૂર્વે વિકલ્પ વૃદ્ધિ પામે છે.
દાત. *પિ = માન્ + અપિ = ગરિ/શાળાના ૧૨. a[ ધાતુના નો અવિકારક પ્રત્યય પૂર્વે ૩થાય છે.
વ્રત + = + દ = રજવાડા ૧૩. શા ધાતુના મા નો વ્યંજનથી શરૂ થતા અવિકારક પ્રત્યક્ષ પૂર્વે થાય છે.
દા.ત. { + ૩ = શિન્ + = રિ: ૧૪. રિલા ધાતુના અંત્યાનો સ્વરથી શરૂ થતા અવિકારકપ્રત્યય પૂર્વેલોપ થાય છે
અને વ્યંજનથી શરૂ થતા અવિકારક પ્રત્યય પૂર્વે થાય છે. સુ.સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ની ૬૫ થી ૫ પાઠ-૯
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
• ह... दरिद्रा + अति = दरिद्रति । दरिद्रा + वः = दरिद्रिवः। । १५ (A) शास्, जक्ष, चकास्, दरिद्रा भने जागृ मा अन्ति, अन्तु ना ५६३ अति,
अतुमागेछ. ६.d. शास् = शासति । शासतु । शास् + हि = शाधि ।'
चकास् + हि = चकाधि / चकाद्धि। १६. ठोक्षरमा माघ स् क् + २४.४ शून्य = स् क् नो दो५ थाय छे.
t.. चक्ष् + से = चष् + से = चक् + षे = चक्षे। १७. आ + चक्ष् पातु में विशिष्ट मा मने परोक्षाभूतम ५२राय छे.
914 28 AMम भने वि. परोक्ष (भूतभा पातुनो ख्या (3.) આદેશ થાય છે.
રૂપાખ્યાન लिह् - 6. या2j વર્તમાનકાળ-પરંઔપદ એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન પુરુષ ૧
लेझि
लिह्वः પુરુષ ૨
लेक्षिक लीढः लीढ लेढि लीढः लिहन्ति વર્તમાનકાળ - આત્મપદ એકવચન દ્વિવચન બહુવચન
लिहे . लिह्वहे ... लिह्महे પુરુષ ૨
लिखे .. लिहाथेलीढ्वे પુરુષ ૩
लीढे लिहाते . लिहते . ... माशार्थ - परस्मैपह
એકવચને દ્વિવચન બહુવચન ५२५१
. लेहानि लेहाव लेहाम પુરુષ ૨
- लीढि लीढम् लीढ ESE સુ. સં. મન્દિરાઃ પ્રવેશિકા દશ ૬૬ રન પાઠ-૯
लिमः
પુરુષ ૩
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
लेदु
लिहन्तु
પુરુષ ૧
लेहै
બહુવચન लेहामहै लीढ्वम् लिहताम्
પુરુષ ૨
બહુવચન दुह्मः दुग्ध
धोक्षि दोग्धि
दुहन्ति
પુરુષ ૩
लीढाम् આજ્ઞાર્થ-આત્મને પદ એકવચન દ્વિવચન
लेहावहै
लिक्ष्व लिहाथाम् પુરુષ ૩
लीढाम् लिहाताम्
दुह् - G. घोsg વર્તમાનકાળ -પરસ્મપદ
એકવચન દ્વિવચન પુરુષ ૧
दोरि
दुः પુરૂષ ૨
दुग्धः પુરુષ ૩
दुग्धः पत.मात्मने.वि.पु. पत.मात्मने.तृ.५. दुग्धे मार्थ ५२स्मै.तृ.५. दोग्धु ... दुग्धाम्
धुक्ष्व दुहाथाम् माशार्थमात्मने.तृ.पु. दुग्धाम् दुहाताम् → दिह् पातुन। ३५ो दुहनी
... हन् - 3.४ વર્તમાનકાળ -પરસ્મપદ
એકવચન દ્વિવચન પુરુષ ૧
हन्मि
हन्वः પુરુષ ૨
हंसि
हथः हन्ति ... ---- हतः । વર્તમાનકાળ - આત્મપદ
- धुक्षे.
दुहाथे दुहाते
धुग्ध्वे . . दुहते दुहन्तु धुग्ध्वम् दुहताम्
બહુવચન
પુરુષ ૩
કે સુ. સં. મન્દિરાઃ પ્રવેશિકા દશ
૬૭ થી કાકા કા પાઠ - ૯ ૬%
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
બહુવચન हन्महे
કરે
माथे घाते
नते
अन्तु मताम्
બહુવચન ईश्महे इंशिध्वे
ईशते .. ईशताम्
ईशाते
એકવચન દ્વિવચન પુરુષ ૧ પુરુષ ૨ પુરુષ ૩ આજ્ઞાર્થ દ્વિ.પુ.એ.વ. जहि આશાર્થનૃ.પુ. આજ્ઞાર્થ આત્મને. તૃ.પુ. હતામ્ ગાતા
- આ. રાજ કરવું
વર્તમાનકાળ
એકવચન - દ્વિવચન પુરુષ ૧ પુરુષ ૨
इंशिवे ईशावे પુરુષ ૩ આજ્ઞાર્થ.પુ. ईष्टम्
-૫. સાફ કરવું - વર્તમાનકાળ
એકવચન દ્વિવચન પરષ ૧ પુરષ ૨
मार्कि પુરુષ ૩ આશાર્થઢિપુ.એ.વ. આજ્ઞાર્થનૃ.પુ. મારું ગુન્
- ૫. ઈચ્છવું
વર્તમાનકાળ
એકવચન વિવેચન પુરુષ ૧
वश्मि . સં. મદિરાનઃ પ્રવેશિકા ૬૮
બહુવચન
માજિ.
मृजन्ति / मान्ति
બહુવચન
પાઠ-૯
જ
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુરુષ ૧
शिष्यः
शिष्ठ
પુરુષ ૨
वक्षि પુરુષ ૩ वष्टि
शन्ति माशार्थ व.पु.मे.. . उड्ढ
शास् - ५. २४ २j
વર્તમાનકાળ એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન शास्मि शिष्वः પુરુષ ૨
शास्सि शिष्ठः પુરુષ ૩
शास्ति शिष्टः शासति माशार्थ व.पु.मे.. शाधि माशार्थत..
शास्तु शिष्टम् शासतु दरिद्रा (५.) वर्त.तृ.पु. दरिद्राति दरिद्रितः
दरिद्रति माशार्थ तृ.पु. दरिद्रातु दरिद्रिताम् दरिद्रतु चकास् (५.) वत.तृ.५. चकास्ति चकास्तः चकासति मार्थ .पु.मे.प. चकाद्धि / धि जागृ (५.) वत.तृ.पु. जागर्ति जागृतः . जाग्रति भावार्थ प्र.पु.मे.प. जागराणि ।मने व जागृहि।
चक्षु - आ. पोj
વર્તમાનકાળ
એકવચન દ્વિવચન બહુવચન પુરુષ ૧
चक्षे चक्ष्वहे
चक्ष्महे પુરુષ ૨
चक्षाथे
चड्ढ्वे પુરુષ ૩ चष्टे
चक्षते भाशार्थ तृ..
चष्टाम् चक्षाताम् चक्षताम् → विद् (५. j)नावत.ना ३५ तेने परोक्ष भूत.ना प्रत्ययो वाथी ५९ थाय छ तथा भार्थन। ३५नाविपे विदाम् + कृनाशार्थ ३५ वागे.
चक्षे
चक्षाते
FE સુસં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
૬૯
પાઠ-૯
માં
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
વર્તમાનકાળ ---
એકવચન દ્વિવચન બહુવચન પુરુષ ૧
वेद्मि/वेद विद्वः/विद्व विद्यः/विद्य પુરુષ ૨
वेत्सि/वेत्थ वित्थः/विदथुः वित्थ/विद પુરુષ ૩
वेत्ति/वेद वित्तः/विदतुः विदन्ति/विदुः આજ્ઞાર્થપ્ર.પુ. वेदानि . वेदाव वेदाम
(વિવાંરવાળ) (વિવારવી)(વિવાંરવામ) દિમ્ (ઉં.) વર્ત.પરમૈ.4.પુ.ષ્ટિ द्विष्टः द्विषन्ति વર્ત આત્માને તૃ.પુ.
द्विषाते द्विषते આજ્ઞાર્થ પરસૈ.4.પુ. તેણે નિમ્
द्विषन्तु આજ્ઞાર્થ આત્મને. તૃ.પુ. તિમ્ द्विषाताम् द्विषताम्
ધાતુઓ પહેલો ગણ તિ- ઉ. ધિક્કારવું પદ્-પ. ભણવું
મુન્ - પ. માંજવું, સાફ કરવું, વિ+ શમ્ - પ. મારવું, નાશ કરવો V+ મૃગ - સાફ કરી નાખવું,
સન્ + મૃગુ - વાળવું રં- આ. વખાણવું
નિદ્ - ઉ. ચાટવું રંશ - આ. ધણી થવું, રાજ કરવું
વ૬-૫. ઇચ્છવું, પ્રકાશવું વાસ્ - પ. પ્રકાશવું
વિદ્-પ. જાણવું
શાસ્-પ. રાજ કરવું, નિયમમાં મૂકવું, IT + રક્ષ - આ. બોલવું, કહેવું,
નિયમિત કરવું વિ + મ + ક્ષ - સમજાવવું ન|િ - ૫. જાગવું
+ શાન્ - આ. ઈચ્છવું દ્રિા - ૫. ગરીબ થવું.
-પ. મારવું
- દશમો ગણ વિદ્-ઉ. લેપ કરવો : ૩૬ - ૧. દોહવું
- વખાણવું
v+ ૩૬ - હાંકી મૂકવું દgી સુ. સં. મન્દિરાઃ પ્રવેશિકા દે ૭૦ ઉBEE પાઠ-૯ {Bg
બીજો ગણ
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
નામ (A - સંસ્કૃતનું ગુજરાતી) પુલિંગ
| તીર્તિ - તેની આબરૂ માત્મયાત- (મન – પોતે વાત| વાવેતા - નિન્દાને પાત્રતા, ઠપકો - નાશ કરનાર) પોતાનો નાશ કરનાર દેવાલાયકપણું (ન.)
નપુંસકલિંગ ત્યાયન – મોટા વૈયાકરણનું નામ માહિતી - (માત્મ અને હિત -ભલું) ક્ષય - નાશ
| પોતાનું ભલું નાનાથ - (નત્-ન.દુનિયા, સંસાર | દ્રિતીકવ - (ન્દ્રિય-ન. અવ્યય અથવા +નાથ -પં. ધણી) જગતનો ધણી | ઈન્દ્રિય + સૌષ્ઠવ - ન. ખુબસૂરતી) સુંદર રીવન્યુ- (વીન - વિશે. ગરીબ +વન્યુ બાંધો, આરોગ્ય શરીર. - પુ. ભાઈ) ગરીબનો ભાઈ, પરગજુ ત્રિવિષ્ટપરિસ્થાન - (વિષ્ટ - ન.સ્વર્ગ નરેન્દ્ર- રાજા
+ સ્થાન - ન.સભા) દિવ્ય સભા, પત ત્રિ – મહાભાષ્ય નામના મોટા દેવોની સભા વ્યાકરણ ગ્રન્થના કર્તા
ત્રાક્ષર-પવિત્ર અથવા વૈદિક કવિતાનો પુરોહિત - ગોર, કુળગોર
બોલ. પ્રસવ - જે કંઈ ઉત્પન્ન થયું હોય તે, વસુનાત - (વત - ન. + નીતિ – ઉત્પત્તિ
ન.સમુદાય) વસ્તુસમુદાય, વસ્તુનો જથ્થો માગર્ – ભાષ્ય અથવા અર્થ | સર્વભૂતાનિ- (પ્રથમા અને બીજીનું બ.વ.) સમજાવનારા વ્યાકરણ ગ્રન્થનો કર્તા, | સઘળી હયાત ચીજો. ટીકાકાર
વિશેષણ નવજાત - (મક્સ - ન. કોઈપણ | મકફT - VTV - સ્ત્રીને નિર્દય, શુભ વસ્તુ + વાત - છું. વખત) શુભ
| દયારહિત અવસર
૩થતિ - -પું. ખોટો રસ્તો, વાસવ - ઈન્દ્રદેવ
દોષવાળો માર્ગ + સ્થિત (આ + સ્થા સંમિન્ - જેણે બધી ઈન્દ્રિયોને વશ કરી
નું કર્મ.ભૂ.કૃ.) પ્રાપ્ત થયેલું ખોટે રસ્તે છે એવો ઋષિ, યોગી
ગયેલું સવ -સૂર્ય
મૂવમય - (મૂd, ર્ + સ્ત્રીલિંગ
| | ઉત્પન્ન થવું નું કર્મભૂ.કું.) જેનામાં, BS સુ. સં. મદિરાન્તઃ પ્રવેશિકા દશ ૭૧ દEEEEE પાઠ - ૯ કુ.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
અચંબો ઉત્પન્ન થયો છે તે.
૩૬ – બંને (સર્વ.)
-
વ – પ્રકાશિત
નમ્ર – ગરીબ સ્વભાવનું, વિનયી પદ્મમાન – (પર્ - ગ.૧ વાંચવું, મોઢે ભણી જવું નું કર્મ.વ.કૃ.) વંચાતું ( + પત્નું ભૂ.કૃ.) શરણે થયેલું સાધુવૃત્ત – (ભાયુ – વિશે. સારું + વૃત્ત
ન
-
પુલિંગ
પહોર (ત્રીજો ભાગ) – યામ
ભમરો – ભ્રમર મગધ -માયાઃ (બ.વ.માં) (એક દેશનું નામ તથા લોકનું નામ)
સ્ત્રીલિંગ
મુખ્ય શહેર – રાનયાની
શેરી – રા
નપુંસકલિંગ
પાટલીપુત્ર (મગધ દેશમાં એક શહેરનું નામ છે )- પાટલિપુત્ર
ન. વર્તણુંક) સદાચારી હન્દુ – મારી નાખનાર
અવ્યય
નામ (B - ગુજરાતીનું સંસ્કૃત)
સૂત્ર-સૂત્ર
ભામ્ – સાંજે
વિજ્ઞાય – (જ્ઞા – છોડવું, વિ + ાનું અવ્યય રૂપ ભૂ.કૃ.) છોડી દઈને ક્રિયાવિશેષણ
પ્રશ્ન -૧ સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો.
જ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
વિસ્તરતઃ – વિસ્તારથી
વિશેષણ
આપ સાહેબ – ભગવાન્ અથવા ભવાન્ (પ્રથમા એ.વ.)
છેલ્લું – ઘરમ
વંશજ – öશ્ય, લન
અવ્યય
zell 912-onfigura:
ક્રિયાવિશેષણ
અવિચારથી - રમક્ષાત્, મોહાત્
વિશેષ
રાજગૃહ (મગધ દેશમાં એક શહેરનું નામ | કદિ નહીં – ન જવા
છે) – રાનગૃહ
જ્યારે જ્યારે, ત્યારે ત્યારે – ચલ ચલ –
तदा तदा
સ્વાધ્યાય
૭૨
પાઠ-૯
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
१.
२.
3.
४.
५.
६.
७.
८.
सविता वै प्रसवानामीष्टे ।
गोपः सायं धेनूर्दोग्धि पयः ।
अधुनाखिलभस्तवर्षं भारतीयाः स्वयं प्रशासति ।
પ્રશ્ન
तस्मिन्पुष्पे भ्रमरौ मधु लीढः ।
अग्निमीडे पुरोहितं यज्ञस्य देवमृत्विजम् ।
योऽस्मान्द्वेष्टि यं च वयं द्विष्मस्तं घ्नन्त्विमान्यस्माभिः पठ्यमानानि मन्त्राक्षराणि ।
हे जगन्नाथाखिलस्यैतस्य वस्तुजातस्य त्वमीशिषे ।
हे दीनबन्धो ! यद्यन्मे नम्रस्य पापं भवेत्तत्तत्प्रतिजहि ।
८. शत्रुं हन्तुं शरान्विषेण देग्धि ।
१०. आचक्ष्व क्व मामेकाकिनीमत्र विहायाकरूण यासि ।
११. यं मां धर्ममाचवे तमेव प्रत्यहमाचरामि ।
१२. वत्से न युक्तं ते मङ्गलकाले रोदितुं प्रमृङ्ख्यश्रूणि । अथवा सख्यौ प्रमृष्टाम् । १३. भाष्यकृत्पतञ्जलिः कात्यायनस्य वचनानि विस्तरतो व्याचष्टे ।
१४. शिष्यस्तेऽहं शाधि मां त्वां प्रपन्नम् । १५. शास्त्ययेन्धर्ममाशास्ते कीर्तिमाशंसते पराम् । स शंसति सतां वृत्तं विशसत्युत्पथास्थितान् ॥ १६. ईट्टे त्रिविष्टपास्थाने तत्कीर्ति वासवः स्वयम् । ईडयन्ति नरेन्द्राश्च भूमावुद्भूतविस्मयाः ॥ १७. या निशा सर्वभूतानां तस्यां जागर्ति संयमी । यस्यां जाग्रति भूतानि सा निशा पश्यतो मुनेः ॥ १८. य एनं वेत्ति हन्तारं यश्चैनं मन्यते हतम् । उभौ तौ न विजानीतो नायं हन्ति न हन्यते ॥ १८. करोति पापं योऽज्ञानान्नात्मनो वेत्ति च क्षयम् । प्रद्वेष्टि साधुवृत्तांश्च स लोकस्यैति वाच्यताम् ॥. २०. प्राप्य चाप्युत्तमं जन्म लब्ध्वा चेन्द्रियसौष्ठवम् । न वेत्त्यात्महितं यस्तु स भवेदात्मघातकः ॥
- २ गुरातीनुं संस्कृत डरो .
એ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
93
418 - ८
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧.
૨.
૩.
૪.
૫.
૬.
૭.
૮.
૯.
છ
@@@@@@@@@@@@@@OOOOOOOOOOO@@@
-
स्वभावो मूर्ध्नि वर्तते । OOOOOOOOOO
તું દિવસમાં કેટલીવાર ગાયો દોહે છે (૬) ?
પુષ્પમાંથી મધમાખને ઉડાડ નહિ, તેને મધ ચૂસવા દે (ત્તિ).
જેઓ વિચાર વિના પ્રાણીઓને મારે છે (હન) તેઓ કદી સુખ ભોગવતા નથી. નગરોના લોકો, જ્યારે જ્યારે પોતાના રાજાઓ શેરીઓમાં પ્રવેશ કરે છે ત્યારે તેને વાળીને સાફ કરે છે (સમ્ + મુન).
#
રાત્રિને પાછલે પહોરે ઋષિના શિષ્યો ઉઠે છે (નાગૢ) અને વેદ ભણે છે. રાજગૃહ કે પાટલીપુત્ર મગધનું મુખ્ય શહેર હતું તે અમને ખબર નથી (વિદ્). સજ્જનોને ધિક્કારો નહિ (દ્વિષ).
સત્ય આપણા પર ચિરકાળ રાજ કરો (શમ્). આ સૂત્ર આપ સાહેબ સમજાવો (વિ + આ + વ્રુક્ષો.
#
@@@@@@OOOOOOOOOOOOOO$$$$0 9 ષાયમુર્ત્તિ વિત મુòિવ । – કષાયથી મૂકાવું તે જ મુક્તિ છે. OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO
OPDOOOOOOOOOOOO
#
સ્વભાવ મસ્તક પર રહે છે.
@@@@@@@@@
@@@@
અપુત્રસ્ય ગૃહંશૂરું। - પુત્ર વિનાનું ઘર શૂન્ય છે. DOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO
OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO યુદ્ધિવિપદારિની । – બુદ્ધિ, વિપત્તિને વારનાર છે. ########OOOOOOOOOOOOOO
દ્દે સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
છ
COPPOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO અન્વતોયશ્ચત્તતિ જન્મ: । - અધૂરો ઘડો છલકાય છે. OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO
૭૪ ૩૨ પાઠ - ૯
છ
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧.
૨.
૪.
૫.
૩. વિદ્, નારૃ, શાસ્,નસ્, ચાણ્ અને ત્રિ એ ધાતુઓનો હ્યસ્તન ભૂતકાળનો તૃ.પુ.બ.વ.નો પ્રત્યય વ્ છે તથા આ સ્ ની પૂર્વના ધાતુના અંત્ય સ્વરનો ગુણ થાય છે.
પાઠ - ૧૦
B, - બીજો ગણ - હ્યસ્તન ભૂતકાળ અને વિધ્યર્થ
નિયમો
પુરુષ ૧
G&
ધાતુના અંગના અંતે વ્યંજન + ભૂતકાળના સ્, તેં પ્રત્યય = સ, તેં લોપાય છે. દા.ત. અન્ + ૬ = અન્ । અહમ્ + ત્ = અન્
પદાંતે અનુનાસિક સિવાયનો વ્યંજન = એ વર્ગનો પહેલો અથવા ત્રીજો વ્યંજન મૂકાય અને જો પદાંતે પ્ હોય તો તેનો કે થાય છે. દા.ત. અત્તિ ્ + સ્, ત્ = અનેદ્ - ક્।
દા.ત. નાનું
= આનામ: ।
અપવાદ - દિપ્ માં સ્ વિકલ્પે લાગે છે.
દા.ત. દિક્ = અદ્દિષન્ / અતિષુઃ ।
ધાતુના અંત્ય હૈં નો હ્યસ્તન ભૂતકાળના દ્વિ.પુ.એ.વ. માં વિકલ્પે અથવા વિસર્ગ થાય છે.
દા.ત. વિદ્= અવેક્ / અવેર્ / અવે: 1
/
ધાતુના અંત્ય સ્ત્નો ત્ પ્રત્યય પૂર્વે ત્ કે રૂ થાય છે. તથા સ્ પ્રત્યય પૂર્વે વિકલ્પે ત્ કે હૈં થાય છે.
દા.ત. શાસ્ = અશાત્ / અશાત્ / અશાઃ । (દ્વ.પુ.એ.વ.)
શાત્ = અશાત્ / આશાન્ । (પૃ.પુ.એ.વ.)
રૂપાખ્યાન
એકવચન
अलेहम्
નિંદ્ - ઉ. ચાટવું
હ્યસ્તન ભૂતકાળ – પરઐપદ
ટ્ટ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
દ્વિવચન
अलि
૭૫
બહુવચન
अलि
પાઠ - ૧૦
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
पुरुष २ अलेट्-ड् . अलीटम् ... अलीढ पुरुष 3 अलेट्-ड्
अलीताम् अलिहन હ્યસ્તન ભૂતકાળ - આત્મને પદ એકવચન
દ્વિવચન
બહુવચન પુરુષ ૧ लेहै
लेहावहै लेामहै પુરુષ ૨ लिक्ष्व
--- लिहाथाम् लीब्वम् पुरुष 3 लीढाम्
लिहाताम्
लिहताम् दुह् - 6. asg
હ્યસ્તન ભૂતકાળ-પરચ્યપદ એકવચન
દ્વિવચન બહુવચન પુરુષ ૧ अदोहम्
अदुह
अदुह्य પુરુષ ૨ अधोक्-ग्
अदुग्धम् अदुग्ध पुरुष 3. अधोक्-ग
अदुग्धाम् अदुहन् હ્યુસ્ટન ભૂતકાળ- આત્મને પદ એકવચન
દ્વિવચન
બહુવચન પુરુષ ૧ अदुहि
अदुहि अदुह्माहि पुरुष २ अदुग्धाः
अदुहाथाम्
अधुग्ध्वम् पुरुष 3 अदुग्ध
अदुहाताम् अदुहत → दिहन। ३५ो दुहनी म Aqt. વિધ્યર્થના રૂપો સરળ હોવાથી અહીં આપ્યા નથી.
हन् - 6. Aj
હ્યુસ્ટન ભૂતકાળ -પરબૈપદ એકવચન
દ્વિવચન
બહુવચન ५२५१ अहनम्
अहन्व
अहन्म पुरुष२ अहन्
अहतम्
अहत पुरुष 3 अहन्
अहताम्
अनन् सु. सं. मन्दिरात प्रवेश ७६ 8000 - १०
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વિવચન
नीध्वम्
जीत
હ્યસ્તન ભૂતકાળ- આત્મપદ એકવચન
દ્વિવચન
બહુવચન પુરુષ ૧ अघि
अहन्वहि
अहन्महि પુરુષ ૨ अहथाः
अनाथाम् अहवम् પુરુષ ૩ अहत
अघाताम् अप्रत વિધ્યર્થ-આત્મપદ એકવચન
બહુવચન પુરુષ ૧ घीय
नीवहि
धीमहि પુરુષ ૨ ગીથાઃ
मीयाधाम् પુરુષ ૩
घीयाताम्
भीन् રંશ - આ. રાજ કરવું
હૃસ્તન ભૂતકાળ એકવચન
દ્વિવચન
બહુવચન પુરુષ ૧ ऐशि
ऐश्वहि
ऐश्महि પુરુ૫ ૨
ऐशाथाम् પુરુષ ૩
ऐशाताम् ऐशत પૃ-૫. સાફ કરવું
હ્રસ્તન ભૂતકાળ એકવચન
દ્વિવચન
બહુવચન પુરુષ ૧ મગાર્ન
अमृज्व
अमृज्य પુરુષ अमार्द-ई
- કટ . . પુરુષ૩ સારું
अमृष्ठम् अपजन् / अमार्जन्' સર-૫. ઈચ્છવું
સ્તન ભૂતકાળ એકવચન
દ્વિવચન
બહુવચન પુરુષ ૧ અવશમ્ - મી
औश्म સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિ વિ. ૭૭ ના પાઠ - ૧૦
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુરુષ ૨ પુરુષ ૩
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
अवट्-ड्
अवट्-ड्
એકવચન
उश्याम्
उश्याः
उश्यात्
એકવચન
अशासम्
अशाः/ अशात्-द्
अशात्-द्
એકવચન
अदरिद्राम्
अदरिद्राः
अदरिद्रात्
એકવચન
दरिद्रियाम्
दरिद्रियाः
दरिद्रियात्
सु. सं. मन्दिरान्तः प्रवेशि
औष्टम्
औष्टाम्
વિધ્યર્થ
દ્વિવચન
उश्याव
श्याम्
उश्याताम्
शास् - ५.२४२
હ્યસ્તન ભૂતકાળ
દ્વિવચન
अशिष्व
अशिष्टम्
अशिष्टाम्
दरिद्रा - पगरीज थ
હ્યસ્તન ભૂતકાળ
દ્વિવચન
'अदरिद्रिव
अदरिद्रितम्ं
अदरिद्रिताम्
વિધ્યર્થ
દ્વિવચન
दरिद्रियाव
दरिद्रियातम्
दरिद्रियाताम्
चकास् - ५. प्राशवुं
७८
ट
औशन्
બહુવચન
उश्याम
उश्यात
उश्युः
બહુવચન
अशिष्म
अशिष्ट
अशासुः
બહુવચન
अदरिद्रिम
अदरिद्रत
अदरिद्रुः
બહુવચન
दरिद्रियाम
दरिद्रियात
दरिद्रियुः
पाठ- १०
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
પુરુષ ૧
પુરુષ ર
પુરુષ ૩
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
ઘસ્તન ભૂતકાળ
દ્વિવચન
अचकास्व
अचका:/अचकात् द् अचकास्तम्
अचकात्-द्
अचकास्ताम्
એકવચન
अचकासम्
એકવચન
अजागरम्
अजागः
अजागः
એકવચન
अचक्षि
અવા:
अचष्ट
એકવચન
अवेदम्
અવે: અવે-૬
अवेत्-द्
નાગૢ - ૫. જાગવું
ઘાન ભૂતકાળ
દ્વિવચન
अजागृव
अजागृतम्
अजागृताम्
એકવચન ને સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
ચક્ષુ - આ. બોલવું
ઘસ્તન ભૂતકાળ
દ્વિવચન
अचक्ष्वहि
'अचक्षाथाम्
अचक्षाताम्
વિક્- ૫. જાણવું
હ્યસ્તન ભૂતકાળ
દ્વિવચન
अविद्व
अवित्तम्
अवित्ताम्
દ્વિર્ - ઉ. ધિક્કારવું
ચસ્તન ભૂતકાળ – પરઐપદ
દ્વિવચન
૭૯
બહુવચન
अचकास्म
अचकास्त
अचकासुः
.બહુવચન
अजागृम
अजागृत
अजागरुः
બહુવચન
अचक्ष्महि
अचड्वम्
अचक्षत
બહુવચન
अविद्म
अवित्त
अविदुः
બહુવચન પાઠ - ૧૦
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુરુષ ૧ મવમ્
ગતિ
अद्विष्य પુરુષ ૨ મહું
अद्विष्टम् अद्विष्ट પુરુષ ૩ મસ્િ
अद्वियम् अद्विषन्(अद्विषुः હ્રસ્તન ભૂતકાળ- આત્મપદ એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન પુરુષ ૧ મલિપિ
अद्विष्यहि अद्विष्यहि પુરુષ ૨ ગતિ
अद्विषाथाम् अद्विवम् પુરુષ ૩ ગતિ
अद्विपाताम् अद्विषत તિરુદન (વિધ્યર્થ-પરસ્મપદ), રં ગ, શ, રા,ના, રસ, વિઅને વિધાતુનાવિધ્યર્થ રૂપો સરળ હોવાથી અહીં આપ્યા નથી.
પહેલો ગણી
બીજે ગણ ગામ +-૫. હુમલો કરવો | મા કેમ + કન-મારવું પ-૫. મોટે ભણવું નામ (A-સંસ્કૃતનું ગુજરાતી)
ઇ-માંડવો હુ- કુતરો
U ર-અહેવાલ, બનાવ વપુરા - રાજાનું નામ
- સ્ત્રીલિંગ વાપોવચ - પુરુષનું નામ
અર્વાચા - ગન્ધર્વની છોકરી સિવાર-શિ-સ્ત્રી દિશા વિવાથ-પૃથ્વી - ૫. જીત) દિશાઓની જીત, દેશોની જીત નપુસકલિંગ - રાજવંશનું નામ, એ વંશનો માણસ
ગાકારા-અનિદેવતાનો યશ વિદુ- છોકરી
ય-ચીજ, વસ્તુ બેજ - દેડકો
- લડાઈ ધરપક-યજ્ઞને માટે તૈયાર કરેલો માંડવો
રહa - હજાર સુસં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા એ ૮૦ રન પાઠ-૧૦
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશેષણ
| समुपाहृत - (सम् + उप + आ + हनु तट - नारी, और
अभ.पू..) मे ३j यज्ञिय - यशनेबगतुं
नाम (B - गुरातीनुं संस्कृत) પુલિંગ
- मौर्य अंगहेश अथवा अंगलोजी - अङ्गाः | स२६८२ - चमूपति, सेनापति (५.१.भांव५२।यछे.)
સ્ત્રીલિંગ इलिंगदेश अथवा लिंगदोही-कलिङ्गाः | 435नी ४२या - रणभूमि (५.१.भ१५२०५७.)
सव्यय भुव - विषय भौर्यवंशअथवा भौर्यवंशनो ओभास | त-स्वयम्
સ્વાધ્યાય પ્રશ્ન-૧ સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો. १. सायं प्रातर्धेनुमग्निहोत्रायाधोगृषिः। २. दण्डकायां वसन्तौ रामलक्ष्मणौ रक्षसां सहस्राण्यहताम्। 3. चाणक्योऽकिंचनों ब्राह्मणो नन्दानद्वेड् बुद्धिप्रभावाच्च तानहन्। ४. तेषां च राज्यं चन्द्रगुप्तो नाम नृपतिश्चाणक्यस्य शिष्योऽशात्। ५. देवानां संदेशं हरनलो दमयन्त्या अन्तःपुरं प्राविशत् । प्रविशन्तं च तं देवानां
वराद्रक्षितारो नाविदुः। ६. केचिद्बटवस्तडागस्य तटमुपगता लोष्टैर्भेकानभ्यघ्नन्। .. ७. स राजा दिग्विजयादारभ्यात्मनः सर्वं वृत्तान्तं गन्धर्वकन्याया आचष्ट। ८. 'यथा पाण्डवा रणे नास्मान्हन्युस्तथा क्रियताम्। ८. कश्चित्कुक्कुरो यज्ञमण्डपं गतोहवींष्यवालेट् । तत्रत्विजस्तमानन्सर्वं च समुपाहृतं
यज्ञियं द्रव्यं त्यक्त्वा मण्डपं सममार्जन। १०. राजानो धर्मेण वसुधां शिष्युः। . . પ્રશ્ન - ૨ ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો.
સ. સં. મદિરાન્તઃ પ્રવેશિકા થી ૮૧ Eા પાઠ -૧૦ [g
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
1. Gall 184ad vest puddarl Lault gal Gua alsd (mm)。 3. 4Gall bel l Mult -a Hual 58 (pl..
“auth all All test aud di festRelect (eg, dall MULL મુલક પર હુમલો કર્યો. અમે તેઓની સાથે લડાઈ લડ્યા અને તેઓના સરદારોને Ult (R.dl l 18 All gal deal (砲, ul dan a galS-ML જગ્યાએ જાતે આવ્યો. પણ પોતાના માણસોને મરેલા જોઇને તે પોતાને મુલક
姐姐” 3. all als and outh the (@? 8. lul aud de Meal alual ad( ), 1. Ells used ali titlj a szg an (g+明.
段段因見因国民及因及其因自段因見哀因其良因因見
附和 : M: 1- eagu z&A wang aud 9. 吕 且因其良因沒因因見哀哀因其因自民国民国国
双双双双双双双双双双双双双双远近近
段 乾敢ND1 - WHA Mb ga glue du 9. 沒 段段段段及段因沒沒员吕良且因沒复沒良民国国国員因沒
双双双双双双双双双双双双双双双双双双双双双双双
前不可可1 - Esqtl AEgal eld l.
吕
双双双双双双双双双双双双双双双双双双双双双双双双双
沒沒沒复复沒見沒自貿因沒沒見沒因其自得其昌 段, 前 四udT1- All Raul wan U, 因gggggggggggggg
4. A. Welt-HAIR x 2
3
SETNESE
U6 - 10 觀
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
|| પાઠ - ૧૧ ||
ત્રીજો ગણ
ભૂમિકા ૧. આ ગણમાં પ્રત્યય લાગતા પહેલા ધાતુઓમાં અભ્યાસ અથવા દ્વિરૂક્તિ નામનો ફેરફાર થાય છે.
નિયમો ૧. (A) ધાતુના શરૂઆતના વ્યંજન સહિત સ્વર બેવડાય છે.
દા.ત. લ = લાલા (B) જો એકથી વધારે સ્વર હોય તો શરૂઆતના વ્યંજન સહિત પહેલો સ્વર બેવડાય, તથા સ્વરથી શરૂ થતો ધાતુ હોય તો એકલો સ્વર બેવડાય છે અને બેવડાયા પછી ધાતુને પ્રત્યય લાગે છે.
દા.ત. ફ = ૬ ૨. (A) વર્ગીય બીજા અક્ષર (૬, ૩, થનો પ્રથમ અક્ષર (વ,,,,
પ) થાય છે. દા.ત. ન્ = પલ્લુ = પણ (B) વર્ગીય ચોથો અક્ષર (,,,, બ) નો ત્રીજો અક્ષર (, ન,,, વ) થાય છે. દા.ત. થા = થાય = વાયા ! કંક્યનો તેટલામો તાલવ્ય થાય છે. તથા નો ન આદેશ થાય છે.
દા.ત. રઘન = વહન = = રહiા = = રાહ . ૪. ધાતુના દીર્ઘ સ્વરનો અભ્યાસમાં હસ્વ થાય છે અને નોમ થાય છે.
દા.ત. ર = લા = = = = 991 જોડાક્ષરથી શરૂ થતા ધાતુમાં જોડાક્ષરના પ્રથમાક્ષરની સ્વર સહિત ધિરૂક્તિ થાય
દા.ત. હો = = જીવા Egs સુ. સં મદિરાઃ પ્રવેશિકા જ ૮૩
પાઠ -૧૧ TS
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬. જો પ્રથમાક્ષર ઉષ્માક્ષર અઘોષ = અઘોષ વ્યંજનની દ્વિરુક્તિ થાય છે.
દા.ત. અ =પ . મા, રા (જવું), પૃ, કે પૃઅને આ ધાતુનો અભ્યાસના સ્વરનો રૂ થાય છે અને નિન,વિન તથા વિમ્ ધાતુઓના અભ્યાસના સ્વરનો ગુણ થાય છે. દા.ત. ૪ = દાદા = નદી =નિ = = પિy 5= = =વિ ત્રિનિદ્ =નિના પૂર્વમાં રહેલ દ્વિરૂક્તિના રુકે પછી કોઈ પણ વિજાતીયસ્વર આવે તો અનુક્રમે રૂ,૩નો રૂ, ન્ થાય છે. દા.ત. = રૂ8 =રૂથા (નિયમ ૭ થી ત્રસ્ટ અને ૮ થી રૂનો રૂ થયો) ત્રીજા ગણના ધાતુઓનાતૃ:પુ.બ.વ.માંથીનો લોપ થાય છે.
દા.ત. રા= તિા (વર્ત..પુ.બ.વ.), તા(આજ્ઞાર્થ તૃ.પુ.બ.વ.) ૧૦. હ્યુસ્ટન ભૂતકાળના પરમૈપદ તૂ.પુ.બ.વ. નો પ્રત્યય છે. તેની પૂર્વે ધાતુને
છેડે જો મા હોય તો તે મા લોપાય છે અને (હસ્વ કે દીઘ) ૩,૩કે 2 હોય તો તેનો ગુણ થાય છે.
દા.ત. મી = વિમી = વિશે + = વિમઃ. ૧૧. શ્રી + વ્યંજન અવિકારક પ્રત્યય = થી ના સ્થાને વિકલ્પ મિ કે બી થાય છે.
દા.ત. મી = વિમી + વત્ = વિમવ:/વિમવઃ ૧૨. મા અને (જવું) + વ્યંજન અવિકારક પ્રત્યય = અંત્ય મા નો રું થાય અને
સ્વરાદિ અવિકારક પ્રત્યય પૂર્વે આ લોપાય છે. દા.ત. મ = મિમી + દે= મિમવા (વ્ય.અવિ.)
હા = નિહ + = નિતા(સ્વ. અવિ.) ૧૩. (A) (ત્યાગવું) + વ્યંજન અવિકારક પ્રત્યય = અંત્ય નો વિકલ્પ કે હું
થાય.
દા.ત. હા = નહિ + થ = થિ:/નહીથી (B) વિધ્યર્થ તથા સ્વરાદિ અવિકારક પ્રત્યયો પૂર્વે નો માલોપાય છે.
દા.ત. નહા + ચા =નરાત્િ નદી + ગતિ = ગતિ Sા સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા ; ૮૪ કાકા પાઠ -૧૧ [E
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
(C) આજ્ઞાર્થ દ્વિ.પુ.એ.વ.માં મા વિકલ્પ કાયમ રહે છે.
દા.ત. નહાદિ/દિ / નીદિા ૧૪. ધાતુના અંગમાં એકથી વધારે સ્વર+ધાતુના (હસ્વ કે દીર્ઘ) રૂની પૂર્વે જોડાક્ષર
ન હોય તો તે રૂનો સ્વરથી શરૂ થતા અવિકારક પ્રત્યય પૂર્વે થાય છે.
દા.ત. થી = વિકિ + અતિ = વિષ્યતિ ૧૫. (A) રા, ધાતુ+અવિકારક પ્રત્યય = અંત્યસ્વર લોપાય
દા.ત. ૩ = + વત્ = દાણા = ૨થા + વત્ = વધ્યા (B) ડા, થાનું અંગ અનુક્રમે હતા, તથા + +, , ન્અને પ્રત્યય કરવાનું
ત્ અને થાનું થર્ થાય છે. દા.ત. હવા + થમ્ = તથા તથા + થર્ = થO: (C) અને ઘા ના આજ્ઞાર્થ કિ.પુ.એ.વ.માં અનુક્રમે દિઅને દિઆદેશ
થાય છે. ૧૬. સ્વરથી શરૂ થતા વિકારક પ્રત્યયો પૂર્વે આ ગણમાં ઉપાંત્ય સ્વરનો ગુણ થતો
નથી
દા.ત. વિન્= વિનાના ૧૭. જ્યાંથી ભય ઉત્પન્ન થાય તે હેતુ બતાવનાર શબ્દ પંચમી વિભક્તિમાં આવે છે.
દા.ત. રેગ્ય: સર્વે મલિમપુરા ૧૮. ઉપસર્ગ + ૬ કે કુદ્ધાતુ = જે પુરુષ અથવા વસ્તુ તરફ ક્રોધ અને દ્રોહની
વૃત્તિ બતાવવામાં આવે તે પુરુષ અથવા વસ્તુવાચક શબ્દ દ્વિતીયાવિભક્તિમાં વપરાય છે નહી કે ચતુર્થીમાં.
રૂપાખ્યાન, - ઉ. આશ્રય આપવો, લઈ જવું
વર્તમાનકાળ -પરસૈપદ
એકવચન દ્વિવચન બહુવચન પુરુષ ૧
વિ
बिभृवः बिभृमः પુરુષ ર
बिभर्वि .... - बिभृथः बिभृथ દક સુ. સં. મદિરાન્તઃ પ્રવેશિકા દશા ૮૫ ટકા પાઠ - ૧૧ £
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુરુષ ૩
પુરુષ ૧
પુરુષ ર
પુરુષ ૩
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
बिभर्ति
बिभृतः
વર્તમાનકાળ – આત્મનેપદ
એકવચન
बिभ्रे
बिभूषे
बिभृते
હસ્તન ભૂતકાળ – પરમૈપદ
એકવચન
अबिभरम्
अबिभः
अबिभः
દ્વિવચન
अबिभूव
अबिभृतम्
अबिभृताम्
ચસ્તન ભૂતકાળ – આત્મનેપદ
એકવચન
अबिनि
अबिभृथाः
अबिभूत
એકવચન
बिभराणि
बिभृहि
बिभर्तु
सु. सं. भन्दिशन्तः प्रवेशिअ
દ્વિવચન
बिभृवहे
बिभ्राथे
बिभ्रा
આજ્ઞાર્થ – પરૌંપદ
એકવચન
बिभरै
बिभुष्व
દ્વિવચન
अबिभृवहि अबिभ्राथाम्
अबिभ्राताम्
८६
દ્વિવચન
बिभराव
આજ્ઞાર્થ – આત્મનેપદ
बिभूतम्
बिभृताम्
દ્વિવચન
बिभराव है
बिभ्राथाम्
बिभ्रति
બહુવચન
बिभृमहे
बिभृध्वे
बिभ्रते
બહુવચન
अबिभृम
अबिभृत
अबिभरु:
બહુવચન
अबिभृमहि
अबिभृध्वम्
अबिभ्रत
બહુવચન
बिभराम
बिभृत
बिभ्रतु
બહુવચન
बिभराम
बिभृध्वम्
पाठ-११ 99
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુરુષ ૩
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
(u.) ad.q.y.
ह्य.लू.अ.तृ.पु.
मा (आ.) वर्त.तृ. पु.
बिभृताम्
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
ह्य.लू.अ.तृ.पु.
खाज्ञार्थ तृ.पु.
विध्यर्थ तृ. पु.
એકવચન
बिभृयाम्
बिभृया:
बिभृयात्
એકવચન
जहामि
जहासि
जहाति
अजहात्
जहातु
जह्यात्
सु. सं. मन्दिरान्तः प्रवेशिका
વિધ્યર્થ – પરÂપદ
ह्य.लू.अ.तृ. पु.
अमिमीत
हा (आ. ४) वर्त.तृ. ५. जिहीते
ह्य.भू.अ.तृ. पु.
अजित
એકવચન
बिनीय
बिश्रीथा:
बिनीत
जिह्रेति
अजित्
मिमीते
बिभ्राताम् बिभ्रतम्
વિધ્યર્થ – આત્મનેપદ
દ્વિવચન
बिभृयाव
बिभृयातम्
बिभृयाताम्
દ્વિવચન
बिश्रीवहि
बिश्रीयाथाम्
बिभीयाताम्
जिह्वीत:
अजिताम्
मिमाते
अमिमाताम्
जिहाते
अजिह्यताम्
हा - ५. त्याग ५२वो
વર્તમાનકાળ
દ્વિવચન
जहिव:/जहीव:
for: जहीथ:
जहित: जहीत:
अजहिताम्/अजहीताम्
जहिताम् / जहीताम्
जह्याताम्
८७
બહુવચન
बिभृयाम
बिभृयात
बिभृयुः
બહુવચન
बिश्रीमहि
बिनीध्वम्
बिभीरन्
जिह्नियति
अजिहूयुः
मिमते
अमिमत
जिहते
अजित
બહુવચન
जहिम: / जहीम:
for / जही
जहति
अजहुः
जहतु
जह्युः
पाठ - ११
Dot
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુરુષ ૨
भी ५. वर्त.तृ.पु. बिभेति बिभितः/बिभीतः... - बिभ्यति ६.भू.5t.तृ.पु. अबिभेत् अबिभिताम्/अबिभीताम् अबिभयुः भार्थ तृ.पु. बिभयानि बिभयाव
बिभयाम धा- 6. भूपुं . વર્તમાનકાળ -પરસ્મપદ
मेवयन : द्विवयन । બહુવચન પુરુષ ૧
दधामि दध्वः
दध्मः दधासि धत्थः
धत्थ પુરુષ ૩
दधाति
धत्तः
दधति વર્તમાનકાળ –આત્માનપદ
એકવચન દ્વિવચન બહુવચન પુરુષ ૧
दधे ...... दध्वहे. .. પુરુષ ૨
धत्से दधाथे । પુરુષ ૩ : धत्ते .. दधाते ... . दधते
હ્યુસ્ટન ભૂતકાળ -પરમૈપદ
એકવચન દ્વિવચન બહુવચન પુરુષ ૧ अदधाम् अदध्व
अदध्म . પુરુષ ૨
अदधाः
अधत्तम् अधत्त પુરુષ ૩
अदधात् अधत्ताम् હ્યુસ્ટન ભૂતકાળ- આત્માનપદ
એકવચન દ્વિવચન બહુવચન પુરુષ ૧
अदधि अदध्वहि अदध्महि પુરુષ ૨
अधत्थाः अदधाथाम् अधद्ध्वम् પુરુષ ૩
अधत्त
अदधाताम् . अदधत આજ્ઞાર્થ-પરસ્મપદ
दध्महे घद्ध्वे
अदधुः
सु. सं. मPिSA-त: प्रवेश
८८ 800
406 - ११
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
दधाम
પુરુષ ૨
दधै
પુરુષ ૨
એકવચન દ્વિવચન બહુવચન પુરુષ ૧
दधानि दधाव धेहि धत्तम्
धत्त પુરુષ ૩
दधातु धत्ताम् दधतु આજ્ઞાર્થ-આત્માનપદ
એકવચન દ્વિવચન બહુવચન પુરુષ ૧
दधावहै दधामहै પુરુષ ૨
धत्स्व दधाथाम् धद्ध्वम् પુરુષ ૩
धत्ताम् दधाताम् दधताम् વિધ્યર્થ -પરમૈપદ એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન પુરુષ ૧
दध्याम् दध्याव दध्याम दध्याः दध्यातम्
दध्यात પુરુષ ૩
दध्यात् दध्याताम् વિધ્યર્થ-આત્મપદ એકવચન દ્વિવચન બહુવચન दधीय दधीवहि दधीमहि दधीथाः दधीयाथाम्
दधीध्वम् दधीत दधीयाताम् दधीरन् निज् (6.) वत.तृ.५.५२स्मै. नेनेक्ति नेनिक्तः
नेनिजति पत.तृ.पु.मात्मने. नेनिक्ते निजाते नेनिजते 4.भू.51.प्र.पु.५२स्मै. अनेनिजम् अनेनिज्व अनेनिज्म हवामत.प्र.५.मात्मने. अनेनिजि अनेनिज्वहि अनेनिज्महि माशार्थ प्र.पु.५२स्मै. निजानि नेनिजाव नेनिजाम भाशार्थ प्र.पु.मात्मने. नेनिजै -- . नेनिजावहै
नेनिजामहै हु (५.) वर्त.तृ.पु. जुहोति... - जुहुतः . जुह्वति 18 સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા દિલ ૮૯ IEEEEE૪૫ પાઠ - ૧૧ TE
दध्युः
પુરુષ ૧ પુરુષ ૨ પુરુષ ૩
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
ह्य.लूत.तृ.पु. आज्ञार्थ द्वि.पु. मा (ख.) वर्त.तृ. पु.
ह्य. लूत.तृ.पु
हा (ख.) वर्त.तृ.पु.
ह्य.लू.अ.तृ.पु पृ (प.) वर्त.तृ. पु.
ह्य.लू.अ.तृ.पु. (u.) ad.q.y.
ह्य. लूत.तृ. पु.
ऋ (५.) वर्त.तृ. पु.
ह्य.लू.अ.तृ.पु.
fast (63.) ad.q.y. uzzĤ. वर्त.तृ.पु. आत्मने.
ह्य.लू.अ.प्र.पु.परस्मै.
विष् (3.) वर्त.तृ. पु. परस्मै. वर्त.तृ.पु. आत्मने.
अलम् + कृ - 3. शागार
अव + दै ५. साई ४२, शुद्ध
-
બીજો ગણ
अजुहोत् जुहुधि
मिमीते
दा - . खाप
अमिमीत
जिहीते
अजिहीत
पिपर्ति
सु. सं. भन्दिशन्तः प्रवेशिका
अपिपः
पिपर्ति
अपिपः
इयर्ति
ऐयः
वेवेक्ति
वेविक्ते
वेवेष्टि
वेविष्टे
नि + हन् - ५. भार, नाश रवो ત્રીજો ગણ
इयृत:
ऐयताम्
वेविक्तः
वेवजाते
अवेविजम् अवेविज्व
वेविष्टः
वेविषाते
ધાતુઓ
अजुहुताम्
जुहुतम्
मिमाते
પહેલો ગણ
धा - 3. धरg,
परा + अय् - मा.नासवुं (परा नुं पला थाय वि + घा पडवु, भूडुवु, अमल छे) १२वो, १२वुं, (धर्मपुस्तभां) खाज्ञा
"
अरवी,
co
अमिमाताम् अमिमत
जिहाते
जिहते
अजित
पिप्रति
अपिपरुः
पिपुरति
अपिपरुः
अजिहाताम्
पिपूतः
अपिताम्
पिपूर्त:
अपिपूर्ताम्
अजुहवुः
जुहुत
मिमते
1
इति
ऐयरुः
वे विजति
वेविजते
अवेविज्म
वेविषति
वेविषते
परि + धा - पहेर,
सम् + धा - समाधान अरवु, लगाउवु, थोटाडवु,
-
अपि पि + था बंध 5
-
नि + धा भूडुवु, राजी भूडुवु,
अव + धा - ध्यान हेवुं
पाठ- ११
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુંલિંગ
નિમ્ - ઉ. સ્વચ્છ કરવું,
રા -૫. ત્યાગ કરવો, તજવું અવ + નિમ્ - ધોવું
દુ-૫. હોમવું 9 કેપૃ-૫. ભરવું
|ી -૫. શરમાવું, લાજવું મી - ૫. બીવું
ચોથો ગણ 5 - ઉ. આશ્રય આપવો, લઈ જવું
મfજ કે સન્ + થ -પ. ગુસ્સે થવું મા –આ. માપવું
સવ+રો -૫. કાપવું વિન - ઉ. જુદું પાડવું,
સમ્પ ન્ - આ. થવું વિ+વિન - ભેદ જાણવો
- છઠ્ઠો ગણ વિમ્ - ઉ. ઘેરી લેવું
સ +ધિ -૫. સલાહ કરવી ઢો –આ. જવું, સદ્ + g - ઉંચે જવું
નામ (A- સંસ્કૃતનું ગુજરાતી)
નોવેવા-લોકની નિન્દા ગતિ - ખોબો
વ્યાસ - મહાભારત આદિ કાવ્યોનો શાસ્થ - કકચ્છના વંશમાં જન્મેલો લખનાર પુરુષ, રામ
શેષ - બાકી રહેલું (ન.) લવ - અનાજનું માપ
સુરત - (સુર - પું. દેવ + આત્મય - શિવ - ( – પુણ્ય + ગઈ - પૈસો પું. સ્થાન, રહેવાની જગ્યા) દેવોને + ગ્રામ – ઇચ્છા) એ ત્રણ વસ્તઓનો રહેવાની જગ્યા, સ્વર્ગ સમૂહ
સ્ત્રીલિંગ થનગીમસેની -(દ્ધિ.વ.) દુર્યોધન અને –ગદા ભીમસેન (સમાસ)
બિન -(ા - સ્ત્રી. દોરી) ધનુષની ઘરથા-(ા-સ્ત્રી. પૃથ્વી + થ | દોરી - પુ. ધણી) પૃથ્વીપતિ, રાજા રામમા -રામની સ્ત્રી વિશીષણ-રાવણના ભાઈનું નામ કમ્ -ગુસ્સો
E-બ્રાહ્મણમાં ચાલતું અમુક પ્રકારનું શિવત્તાના -દુષ્યત રાજાની વહુ લગ્ન
સમન્ -ઉદુંબર જેવા કોઈપણ પવિત્ર સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા ૯૧ ટકા પાઠ - ૧૧ ર
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઝાડની હોમાગ્નિમાં નાખવાની નાની ન્યાયપ્રવૃત્ત -(ચાય - પું. ઈન્સાફ,
ડાળીઓ
પ્રમાણિકપણું + પ્રવૃત્ત, પ્ર + વૃત્ - આગળ ચાલવું નું કર્ય.ભૂ.કૃ.) વાજબી વર્તણુંકવાળું, ઈન્સાફ પ્રમાણે ચાલનારું | મયાન્તિ -(આાન્ત - આ + મ્ નું કર્મ.ભૂ.કૃ. જીતાયેલું, વશ કરાયેલું) ભયને વશ
વિદ્વત્ - (વિપ્ નું વ.કૃ.) જાણતું
વિશિષ્ટ -આબરૂદાર
સાધારળ –મધ્યમ પંક્તિનું
અવ્યય
મિથ્યા -ખોટી રીતે, ફોગટ (ક્રિ.વિ.) ક્રિયાવિશેષણ
નપુંસકલિંગ
ગનપટાત - (પટા – સ્ત્રી. રચના, સમૂહ, સમુદાય + જ્ઞત – ન. સો) હાથીઓની સો હાર, સેંકડો હાથીઓ
ગાડીવ –અર્જુનના ધનુષનું નામ વિખ -પૈસો
વિશેષણ
અન્વિત -(અનુ + રૂ નું કર્મ.ભૂ.કૃ.) યુક્ત, સહિત, ભરેલું
ચિન્ -માગનાર, યાચક
અવશ -આશ્રય રહિત, લાચાર
અશò -નબળું
અન્યથા નહીં તો
ત્રિ: -ત્રણવાર
ઉત્તમન -(ઉત્તમ - સુંદર + ત ફળ + જ પ્રત્યય) ઉત્તમ ફળવાળું, સારા | વિને વિને –દરરોજ
પરિણામવાળું
ધ્રુવમ્ નક્કી
પ્રાઽસ્ –દેખીતું, ખુલ્લું (ક્રિયાપદ સાથે
બૃહ્ન -આખું
ચારળસ્તુત -(ચારળ – પું. ભાટ) ભાટોથી વપરાય છે.)
વખણાયેલું
નિર્ધન -ધનરહિત, ગરીબ
પુલિંગ
કમંડળ –મનું જતિ -વાનપ્રસ્થ, યત્તિ
ટેક -સ્વામિમાન
-
તોછડાઈ -અવિનય
શું સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
નામ (B - ગુજરાતીનું સંસ્કૃત)
સમગ્રમ્ – મન્ત્ર સહિત એટલે મન્ત્ર
ભણીને
૯૨
પુનર્લગ્ન -પુનઃ દાહ લંબાઈ-આયામ
શરીર -
સ્ત્રીલિંગ
લડાઈનું સ્થાન –રળભૂમિ
પાઠ - ૧૧
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
નપુંસકલિંગ
भ....), उच्छिन्न (उद् + छिद् नु शरीर -शरीर
भ...) संध्यापून -संध्यावन्दन
नागु -नग्न વિશેષણ
पाण्यु - नामित (नम् - नमवून प्रेरनु पामे -ध्वस्त (ध्वस् न भ...) नावायेj
સ્વાધ્યાય
પ્રશ્ન- ૧ સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો. १. धान्यं मिमीते कुडवेन २. अग्नौ समिधो जुहोत्यध्वर्युः। .. 3. यथा मे पिता धर्म न प्रजहातु तथा मे वरं देहि। ४. येभ्यः सर्वे लोका अबिभयुस्तानाक्षसानरण्ये रामोऽहन्। ५. भर्ना सह पितुः समीपं गच्छन्ती जिहेमीत्यवदच्छकुन्तला।
कृष्णश्चक्रमबिभरर्जुनो गाण्डीवं दुर्योधनभीमसेनौ गदामबिभृतामन्ये सर्वे योधाः
साधारणं धनुरबिभरुः। ७. ब्राह्मणोऽब्राह्मणो वा यः कोऽपि निर्धनोऽशक्तश्च भवेत्तस्मै धनं दत्त । ८. रामभार्यां जहाहि जहिहि जहीहीति त्रिर्बिभीषणो रावणमुपादिशत् । ४. यस्मिन्कन्यामलंकृत्य वरमाहूय तस्मै तां ददति स ब्राह्मो विवाह उत्तमफलकः । १०. हरिचरणयोः प्रक्षिप्तोऽयं पुष्पाणामञ्जलिनः कल्याणं विधत्ताम्। ११. पुरोहितास्तेषां गृहं गत्वा प्रथमं पादानवानेनिजुः पश्चात्समन्त्रकं कर्म व्यदधुः । १२. ददाति द्रविणं भूरि दाति दारिद्यमर्थिनाम्।
सोऽवदायति कीर्तिं च शिरोऽवद्यति विद्विषाम् ॥ .. . १३. संदधाति धनुर्व्यायां यदैवेषून रुषान्वितः।
.. तदैव तं भयाक्रान्ताः संधियन्ति धराधिपाः ॥ १४. न जहाति सदाचारंस सदा चारणस्तुतः।।
उज्जिहीते जगज्जित्वा तस्य कीर्तिः सुरालयम्॥.. १५. न क्लाम्यति दिनं कृत्स्नं ददानोऽपि धनं बहु।
नच क्लामति संग्रामे निगजघटाशतम् ॥ સુ. સં. મન્દિરાઃ પ્રવેશિકા દાઝ ૯૩ ટકા પાઠ - ૧૧ 888
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬. ચાય પ્રવૃતિરાત્માનપપિત્તના વિવોપર્સ નિહન્તિ યુવમેન્યથા १७. अधर्मान्नात्रसः पाप लोकवादान्न चाबिभेः । दैवाब्दिभीहि काकुत्स्थ जिहीहि
त्वं तथा जनात् । मिथ्या मामभिसंक्रुध्यन्नवशांशत्रुणा ताम्। ૧૮. માનવંતા વિલિનેતિ વારના ૧૯. યદ્દસિવિશિષ્ટગોચવાનસિિિા
तत्ते वित्तमहं मन्ये शेषं कस्यापि रक्षसि ॥ ૨૦. રવિતિય રાયંયલા રામાવત્તિો
यदा नेच्छति न द्वेष्टि ब्रह्म संपद्यते तदा ॥ પ્રશ્ન-૨ ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો. ૧. ધૃતરાષ્ટ્રના છોકરાઓએ ગાયોને છોડી (૪) અને લડાઈને સ્થાનેથી નાઠા. ૨. રામે શિવનું ધનુષ વાળ્યું માટે જનકે તેને પોતાની દીકરી દીધી (7). ૩. શૂરવીર માણસો પોતાના શત્રુઓથી બીતા નથી (શી). ૪. રાજાના માણસો મારું ધન લાઈન જાય માટે મેં તે પેલા ઘરમાં નાંખ્યું (નિ + થા).
તમારા બળવાન શત્રુ જોડે સલાહકરો (સ + ) કે તમારો દેશ નાશ ન પામે. તું નાગો ફરતાં લાજતો નથી (a)?
સ્મૃતિઓ વિધવાઓના પુનર્લગ્નની આજ્ઞા કરે છે ( થા). ૮. જ્યારે ગોવિન્દ વાત કહેતો હતો ત્યારે તેં તારા કાન કેમ બંધ કર્યા (પિ + થા
અથવા મહિ )? ૯. સ્ત્રીઓ શરીરે ઘરેણાં પહેરે છે (જર ). ૧૦. માણસે ટેકમાંથી તોછડાઈ ઓળખી કાઢવી જોઈએ (વિ+વિન). ૧૧. તારા હાથ અને પગ ધો (ગર + રિજનો અને પછી તારું સંધ્યા પૂજન શરૂ કર. ૧૨. રાજાના અધિકારીઓએ તે જમીનની લંબાઈ માપી (મા). ૧૩. યતિઓ તળાવે પાણીથી પોતાના કમંડળ ભરે છે (અથવા 9).
ܡܡܡܡܫܡܡܡܫܡܫܡܫܗ
ગુજ્યાં રંપવનમ્ - દંભ સેવન દુઃખે તજાય તેવું છે.
મેં
ܡܫܫܫܡܡܡܡܡܡܡܡܡܡܡܫܡܫܫܡܫܫܡ
સુ. સં. મન્દિરાન્ત પ્રવેશિકા દશ ૯૪
પાઠ-૧૧ આર
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ - ૧ ૨ |
સાતમો ગણ
નિયમો વિકારક પ્રત્યય પૂર્વે ધાતુના સ્વર અને અંત્ય વ્યંજન એ બેની વચ્ચે મૂકાય છે. અને અવિકારક પ્રત્યય પૂર્વે મૂકવામાં આવે છે. પ્રત્યય લગાડતી વખતે પાઠ૯ અને ૧૦ના નિયમો આવે છે.
દા.ત. = ાિરઃ ૨. ધાતુના અનુનાસિકનો લોપ થાય છે.
દા.ત. ૨ = મનત્તિ ૩. ડુંદ્દધાતુમાં વ્યંજનથી શરૂ થતા વિકારકપ્રત્યય પૂર્વે અંત્ય વર્ષ પૂર્વેના બદલેને
મૂકાય છે.
દા.ત. ઇંદ્=સુંદ્દમિટિ ૪. માર્ગો.નિયમાવલિના વ્યંજન સંધિના નિયમ ૧૨ નો આ પાઠમાં ઉપયોગ થાય
જ
છે.
રૂપાખ્યાન ૫ - ઉ.અટકાવવું વર્તમાનકાળ -પરસ્મપદ
એકવચન : દ્વિવચન પુરુષ ૧
रुणमि પુરુષ ર.
रुणसि પુરુષ ૩
रुणद्धि रुख વર્તમાનકાળ - આત્મને પદ
એકવચન દ્વિવચન પુરુષ ૧
रुन्धे
रुन्ध्वहे પુરુષ ૨
रुन्से 1 સાથે સુ, સં. મન્દિરાઃ પ્રવેશિકારી ૯૫ મી
બહુવચન रुन्ध्यः रुद्ध रुन्वन्ति
બહુવચન रुन्थ्महे
रुन्दध्वे પાઠ-૧૨ .
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુરુષ ૩
પુરુષ ૧
પુરુષ ર
પુરુષ ૩
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
પુરુષ ૧
૨
પુરુષ
પુરુષ ૩
પુરુષ પુરુષ ૨ પુરુષ ૩
रुन्द्धे
रुन्धाते
ઘસ્તન ભૂતકાળ – પરસૈંપદ
એકવચન
अरुणधम्
अरुण:/अरुणत्-द् अरुद्धम्
अरुणत्-दू
अरुन्द्धाम्
હ્યસ્તન ભૂતકાળ – આત્મનેપદ
એકવચન
अरुन्धि
अरुन्द्धाः
अरुन्द्ध
એકવચન
रुधानि
रुद्धि
रुणद्ध
એકવચન
रुधै
रुन्त्स्व
रुद्धाम्
सु. सं. मन्दिरान्तः प्रवेशिका
દ્વિવચન
अरुन्ध्व
આજ્ઞાર્થ – પરૌંપદ
એકવચન
रुन्ध्याम्
रुन्ध्या:
रुन्ध्यात्
દ્વિવચન
अरुन्ध्वहि
अरुन्द्धाथाम्
अरुन्द्धाताम्
આજ્ઞાર્થ – આત્મનેપદ
૯૬
દ્વિવચન
रुणधाव
रुद्धम्
रुद्धाम्
દ્વિવચન
વિધ્યર્થ – પરૌંપદ
धावहै
रुन्धाथाम्
रुन्धतम्
દ્વિવચન
रुन्ध्याव
रुन्ध्यातम्
रुन्ध्याताम्
रुन्धते
બહુવચન
अरुन्ध्म
अरुद्ध
अरुन्धन्
બહુવચન
अरुन्ध्महि
अरुन्दध्वम्
अरुन्धत
બહુવચન
रुणधाम
रुन्द्ध
रुन्धन्तु
બહુવચન
रुणधाम है
रुन्ध्वम्
रुन्धताम्
બહુવચન
रुन्ध्याम
रुन्ध्यात
रुन्ध्युः
પાઠ - ૧૨
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
બહુવચન रुन्धीमहि रुन्धीध्वम् रुन्धीरन् अञ्जन्ति
अञ्जन्तु अज्युः पिंषन्ति अपिंषन्
વિધ્યર્થ-આત્મપદ
એકવચન દ્વિવચન પુરુષ ૧
रुन्धीय रुन्धीवहि પુરુષ ૨
रुन्धीथाः रुन्धीयाथाम् પુરુષ ૩
रुन्धीत रुन्धीयाताम् अञ् (५.) वत.तृ.५. अनक्ति अङ्क्तः ६.भूत.तृ.पु. मे.. आनक् - ग् माशार्थ वि.पु.मे.प. अग्धि भावार्थ तृ.५.
अनक्तु अङ्क्ताम् विध्यर्थ तृ..
अज्यात् अज्याताम् पिष् (५.) पत.तृ.पु. पिनष्टि पिष्टः ६.भूत.तृ.पु.
अपिनट् - ड् अपिष्टाम् मार्थ दि.५. मे.. पिण्ड्डि मार्थ तृ.५.
पिनष्ट पिंष्टाम् विध्यर्थ तु.पु.
पिंष्यात् पिंष्याताम् रिच् (6.) वर्त.५२स्मै.तृ.. रिणक्ति रिक्तः पत.मात्मने.तृ.पु. रिङ्क्ते रिचाते ह.भूत.५२स्मै.तृ.५. अरिणक् - ग् अरिङ्क्ताम् त्य..भूत.मात्मने.तृ.पु. अरिङ्क्त अरिश्चाताम् भाशार्थ परस्मै.वि.पु.मे.. रिग्धि भाशार्थ ५२स्मै.तृ.पु. रिणक्तु रिक्ताम् भावार्थमात्मने. तृ.५. रिक्ताम् रिचाताम् विध्यर्थ ५२.तृ.पु. रिज्च्यात् रिञ्च्याताम् विध्यर्थमात्मने.तृ.. रिञ्चीत रिञ्चीयाताम् भिद् (6.) वत.५२स्मै.तृ.पु. भिनत्ति भिन्तः पत.मात्मने.तृ.पु. भिन्ते भिन्दाते 4.भूत.परस्मै.तृ.पु. अभिनत्-द् अभिन्ताम्
पिंषन्तु
पिंष्युः रिञ्चन्ति रिञ्चते अरिञ्चन्
अरिञ्चत
रिश्चन्तु रिश्चताम् रिज्च्युः रिञ्चीरन् भिन्दन्ति भिन्दते अभिन्दन्
સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા દE ૯૭ BSEE પાઠ - ૧૨ ?
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
&
ह्य.लूत.आत्मने.तृ.पु. आज्ञार्थ.परस्मै.द्वि.पु.जे.व. भिद्धि
आज्ञार्थ परस्मै.तृ.पु.
भिनत्तु
आज्ञार्थ आत्मने.तृ.पु.
भिन्ताम्
विर्ध्य परस्मै. प.तृ. पु.
विध्यर्थ आत्मने. तृ. पु.
हिंस् (५.) वर्त.तृ. पु.
ह्य.लूत.तृ.पु.
आज्ञार्थ.द्वि.पु. जे.व.
आज्ञार्थ.तृ.पु.
विध्यर्थ तृ. पु.
પુરુષ ૧
પુરુષ ર
પુરુષ ૩
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
अभिन्त अभिदाताम् अभिन्द
भिन्द्यात्
भिन्दीत
हिनस्ति
अहिनत्-द्
हिन्धि
हिनस्तु
हिंस्यात्
ह - ५. भार
વર્તમાનકાળ
એકવચન
तृणेि
तृणेक्षि
तृणे
सु. सं. भन्दिरान्तः प्रवेशिका
એકવચન
अतृणहम्
अतृट्-ड्
अतृणेट्-ड्
આજ્ઞાર્થ
એકવચન
तृणहानि
तृण्ढि
भिन्ताम्
भिन्दाताम्
भिन्द्याताम्
भिन्दीयाताम्
હ્યસ્તન ભૂતકાળ
૯૮
हिंस्तः
अहिंस्ताम्
हिंस्ताम्
हिंस्याताम्
દ્વિવચન
तृ॑ह्वः
तृण्ढः
तृण्ढः
દ્વિવચન
अह
अतृण्ढम्
अतृण्ढाम्
દ્વિવચન
तृणहाव
तृण्ढम्
भिन्दन्तु
भिन्दताम्
भिन्धुः
भिन्दीन्
हिंसन्ति
अहिंसन्
हिंसन्तु
हिंस्युः
બહુવચન
तृह्यः
तृण्ढ
तृहन्ति
બહુવચન
अतूं
अतृण्ढ
अतृ॑हन्
બહુવચન
तृणहाम
तृण्ढ
पाठ - १२
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુરુષ ૧ પુરુષ ર પુરુષ ૩
પુરુષ ૩ तृणेढु तृण्ढाम्
ति॒हन्तु વિધ્યર્થ એકવચન દ્વિવચન બહુવચન तुंह्याम् तुंह्याव
तूं ह्याम તૃહ્યા:
તૂહાતમ્ तुंह्यात तूंह्यात् तुंह्याताम्
ધાતુઓ પહેલો ગણ માઠું લાગવું (ગ.૬ પરસ્પે.) ૬ -પ.ખેંચી કાઢવું,
૬ - પ.અતિ લોભ કરવો વિ કે + ૬ - વધારે ખરાબ કરવું. યુન - આ.પોતાનું મન કબજે કરવું નરસું કરવું, કમી કરવું
સાતમો ગણ સમyવ-૫. સંબંધમાં આવવું, જોડાવું, મિક્સ -પ.તેલ ચોપડવું, મળી જવું (ગ.૨ આ. તથા ગ. ૧૦)
વિ + સન્ -ખુલ્લું કરવું, ઉઘાડું કરવું યુન્ ૫. જોવું (ગ.૧૦),
ફ -આસળગાવવું, ચેતાવવું નિ યુન્નીમવું
ક્ષદ્ -ઉ.ખાંડવું, ભુકો કરવો દ્ + વિન્ - આ.કંપવું, બીવું, કંટાળવું
વિદ્ –આ. ખેદ પામવો, નાખુશ થવું, ન - ૫. દૂર રહેવું, વજેવું (ગ.૨આ. | માઠું લાગવું. તથા ગ.૧૦).
છિદ્ -ઉ. કાપવું આ + ઝિ-ઉ. વળગી રહેવું; પાસે જવું,
* હૃ૬ -૫. મારવું, નાશ કરવો આશ્રય લેવો.
પિણ્ – ૫. દળવું હિંસુ-૫. હિંસા કરવી, નાશ કરવો. (ગ.૧૦)
સ ૬ -પ.સંબંધમાં આવવું, જોડાવું
અન્ન -પ.નાશ કરવો, ભાંગવું બીજો ગણ
મિત્-ઉ.ચીરવું વિન્-આધોવું, સાફ કરવું મુન્ -પ.ભોગવવું, આ. જમવું
ચોથો ગણ યુનું -ઉં. જોડવું, વિદ્- આ. ખેદ પામવો, નાખુશ થવું,
મનુ* યુન-પૂછવું, ૬ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ના ૯૯
પાઠ - ૧૨ -
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરવી
વૃક્ -૫. વેગળા રહેવું, વર્જવું શિલ્ -૫. ભેદ કરવો,
રિર્ -ઉ.ખાલી કરવું
વ્ -ઉ.અડચણ કરવી, રોકવું, ઘેરો વિ + શિલ્ -વિગતવાર કરવું હિંત્ -૫. મારવું, હિંસા કરવી દશમો ગણ
ઘાલવો
વ્ + વિઘ્ન-૫. ધ્રૂજવું, બીવું, કંટાળી જવું વિદ્ -આ. વાદવિવાદ કરવો, તકરાર |ર્િ -કાપી નાખવું, ભાગ કરવો
નિ + યુન –નીમવું,
વ્ + યુદ્ -પ્રયત્નકરવો, ઉદ્યોગ કરવો
નામ (A - સંસ્કૃતનું ગુજરાતી)
વૃપ્તિન – નિર્દય માણસ
પુલિંગ
અધિાર –હોદ્દો, જગ્યા, અન્નીયાર
અસ્થિમ્ – ગરજવાન, યાચક જામ - ઇચ્છા
વિીર – રાક્ષસનું નામ
શુભપાન – (જુલ્મ – પું. કિલ્લો) કિલ્લાનો સમિપ્રેતહેતુ - (અભિપ્રેત, અભિ + પ્ર + રૂ નું કર્મ.ભૂ.કૃ. ઇચ્છેલું) સઘળી ઈષ્ટ વસ્તુનું (પ્રાપ્ત કરવાનું) કારણ
રક્ષક
સ્ત્રીલિંગ
वृषल
માણસ
શનિત્– ઈન્દ્રને જીતનાર, રાવણનો
પુત્ર
પૂર્વવત્-(ધૂળ - પું.ન.ધૂળ, ભૂકો) ધૂળ જેવું (ન.)
જૈન –શ્રાવક
નિયોનિ - પ્રધાન, અમલદાર
પાન્થ - મુસાફર
પાશ – જાળ,
ફાંસો
પૃથનન – હલકો માણસ, નીચ પુરુષ પ્રદ્યુમ્ન – કામદેવ
મસ્તજ - માથું (ન.) મૂર્ધન્ – માથું
યત્પાત્ - જેનો પગ
વિપ્ર - બ્રાહ્મણ
* સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ૧૦૦
શુદ્ર, પાપી, વહી ગયેલું
અલક્ષ્મી - ખોટું નસીબ, દુવ, દરિદ્રતા
असिधारा - ( धारा તલવારની ધાર
-
સૂત્તિ – (સુ - સારું, છટાદાર + વ્રુત્તિ -સ્ત્રી. વાણી) સારી વાણી, સારું વચન, ખરી રીતે પ્રસિદ્ધ કરવું તે, શુદ્ધ વિવરણ.
નપુંસકલિંગ
अगार
–
ઘર
-
સ્ત્રી. ધાર)
એ પાઠ
-
૧૨
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
યિત્ – કેટલું
જોશĪR- કોઠાર, તીજોરી ગઽસ્થત – હાથીના લમણા દુષ્કૃત - દુષ્કર્મ, ઘાતકી કામ, પાપ દ્યુમ્ન - પૈસો, ધન મşત્ત – કલ્યાણ, ભલું, પવિત્ર હોય તે મુળટળ્યોત્સ્નાનન - (મુટ - ન. મુગટ) મુગટોની દીપ્તિ અથવા પ્રકાશ
પળ - નીચ, કદરી, હલકા મનવાળું ae - (વડુ - પું. તલવાર) જેણે તલવાર ખેંચી કાઢી છે તે તત્ત્વવેવિન્ – તત્ત્વ જાણનાર રક્ષિળીય – દક્ષિણાને પાત્ર વવત્ – (યા - ગ.૩ નું વ.કૃ.) આપવું
|
રૂપી જળ
ટ્વીન - ગરીબ
રાખવ્ઝ – રાજસમુદાય, સઘળા રાજાઓ
વિશેષણ
અનાર્નવોપેત -(આર્જવ – ન. પ્રમાણિકપણું + પેત ૩૫ + રૂ નું કર્મ.ભૂ.કૃ.) પ્રમાણિકપણા વગરનું, અપ્રમાણિક અનીજ્જ - (અનીજ - ન. સૈન્ય + સ્થા – ઉભા રહેવું) લશ્કરમાં ઉભા રહેનાર, સિપાઈ
અન્ય - બીજું (સર્વ.)
अप्रमत्त
બેફિકરું નહીં તે
-
(અ + પ્રમત્ત - બેફીકરું)
(ર - પું. તત્ત્વ) તત્ત્વ
असार
વગરનું, નકામું આત્મીય – પોતાનું
પુલિંગ
પીડાર-દુઃખદાયક, ઇજા કરનારું સવાચાર- (સત્ – વિશે. સારું + આવાર - પું. ચાલ ચલગત, વર્તણુંક) સારી વર્તણુંકવાળું સૂત્તુત - પ્રિય, આનંદકારી હિઁસ્ત્ર – ખુની, માંસાહારી
અવ્યય
જાનવર – પશુ
બ્રાહ્મણ રાજા – વાળાન
ઈ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
શ્વેત -જો
ક્રિયાવિશેષણ
અક્ષરશઃ - અક્ષરે અક્ષર અદ્યપ્રવૃત્તિ - (અદ્ય -આજ + પ્રકૃતિ - માંડીને) અત્યારથી માંડીને અનિશમ્ - રાત દહાડો વૃથા – ફોગટ, નકામું
નામ (B - ગુજરાતીનું સંસ્કૃત)
મંત્રી - મંત્રિન્, થીસન્નિવ વિશ્રામ મહેલ – વિશ્રામપ્રાસાદ્ વંટોળીઓ – ચવાત, સંજ્ઞાવાત
પાઠ - ૧૨
૧૦૧
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
होहो - अधिकार
સ્ત્રીલિંગ
भोसड - औषधि
डाणी - शाखा
ध्या - दया
નપુંસકલિંગ
४ग्या, होद्दो - पद
साउत (शहेरनुं नाम) - साकेत
વિશેષણ
उहुं हुं - विविध ध्याथी पीगणेसुं - दयार्द्र भांहु - रुग्ण
| होशियार - चतुर, कुशल
અવ્યય
घणुं परं - प्रायेण ( [3. a.), (B.A.).
સ્વાધ્યાય
प्रायः
પ્રશ્ન - ૧ સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો.
१. दीनाय याचमानाय धनं ददतं मां मा रुन्द्धि पापमेव तस्मात्त्वामाश्रयेत् ।
२. किर्मीरस्य शरीरं चूर्णवदपिनड्भीमसेनः ।
3. रिपोः करिणां गण्डस्थलान्यभिन्दत वीराः ।
४. अद्यप्रभृति त्वां कोशागारे नियुनज्मि तदात्मनोऽधिकारेऽप्रमत्तो भव ।
५. तस्यां तवानुरागमस्माकं पुरो व्यर्थं किं व्यनक्षि । किं तेन लभेथाः । तामेव
गच्छ ।
६.
अरण्ये केचित्पशवोऽन्यान्हिंसन्त्यतस्तान्हिस्रान्बुवन्ति ।
७. रे रे पान्था ! जाले निपतितोऽहम् । अत्रागत्य मे पाशांश्छिन्त । ८. यत्किंचिल्लभसे तद्भुञ्जीथाः । अन्यस्य कस्यचिद्धनं मा गृध्य । ८. न हिंस्यात्सर्वाणि भूतानीत्येतं विधिमक्षरशो जैना अनुसरन्ति । १०. स्वगृहमागतमर्थिनं रघुः कियद्वस्विष्यते त्वयेत्यन्वयुङ्क्त । ११. रात्रौ नाभुञ्जि मह्यं किंचिद्भक्षयितुं देहि ।
१२. वेत्ति सर्वाणि शास्त्राणि गर्वस्तस्य न विद्यते ।
विन्ते धर्मं सदा सद्भिस्तेषु पूजां च विन्दति ॥ 13. वृणक्ति वृजिनैः सङ्गं वृक्ते च वृषलैः सह । कर्जमनार्जवोपेतैः स वर्जयति दुर्जनैः ॥
સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ર ૧૦૨ પાઠ - ૧૨
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४. न संपृणक्ति कृपणै: संपृक्ते न पृथग्जनैः । संपर्चति सदाचारैः संपर्चयति पण्डितैः ॥ १५. नियुङ्क्ते गुल्मपालान् स नियोजति नियोगिनः । नियोजयत्यनीकस्थान् स्वयं चात्मनि युज्यते ॥ १६. न हिनस्ति वृथा जन्तूंस्तृणान्यपि न हिंसति । तमेव हिंसयत्येकं यस्तदाज्ञां विलङ्घते ॥
१७. खिद्यतेऽसौ न भृत्येषु याचकेषु न खिन्दति । खिन्ते तेष्वेव ये द्रव्यं दीयमानं न गृह्णते ॥ १८. प्रणिङ्क्ते दक्षिणीयानां विप्राणां चरणौ च सः । यत्पादौ मुकुटज्योत्स्नाजलैर्नेनेक्ति राजकम् ॥ १८. छिनत्ति संशयं शास्त्रे विदुषां सूक्तिभिस्सदा । छेदयत्यसिधाराभिर्विद्विषां मस्तकं च सः ॥ २०. मनो नोद्विजते तस्य ददतोऽर्थमहर्निशम् । उद्विनक्ति तु संसारादसारात्तत्त्ववेदिनः ॥ २१. केचिद्युम्नाय धावन्ति प्रद्युम्नाय च केचन । नोद्युङ्क्ते कोऽपि धर्माय सर्वाभिप्रेतहेतवे ॥ २२. पीडाकरममित्राणां कर्तव्यमिति शक्रजित् ।
अब्रवीत् खड्गकृष्टश्च तस्या मूर्धानमच्छिनत् ॥ २३. तृणेह्नि देहमात्मीयं त्वं वाचं न ददासि चेत् । २४. कामान्दुग्धे विप्रकर्षत्यलक्ष्मीं कीर्तिं सूते दुष्कृतं या हिनस्ति ।
तां चाप्येतां मातरं मङ्गलानां धेनुं धीराः सूनृतां वाचमाहुः ॥
પ્રશ્ન - ૨ ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો.
१. भे हरि भने खटावे नहीं (रुध्) तो हुं से आउनी डाजी अणी नाखुं (छिट्) . २. तेलो मांहा लाईने खायवा भाटे ते खोसडीखां मांड्यां (क्षुद्) .
3.
छेत्सा ब्राह्मएाराभ साथै विश्रामभहेसभां घएशा ब्राह्मणो हंमेशां ४भता (भुज्) . वंटोणीखो जाडोने अने घरोने तोडी नांषे छे (भज).
४.
५.
में भारा हु:जो तेनी खागण उही जताया (वि + अञ्ज), तेथी तेनुं डैयुं ध्याथी सु. सं. मन्दिरान्तः प्रवेशिका
१०३
પાઠ - ૧૨
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
પીગળ્યું. આપ તેને સેનાધિપતિની જગાએ નિમો (નિ + યુન), તે હોંશિયાર અને શૂરો માણસ છે.
મને કાશી જતાં તમે શા માટે અટકાવો છો (થ)? ૮. ઘણું ખરું તું ક્યાં અને ક્યારે જમે છે (મુગ)? ૯. હિંદુસ્તાનમાં આપણે હાથથી અનાજ દળીએ છીએ, પણ વિલાયતમાં સંચાથી
દળે છે. (f). - ૧૦. હું મંત્રીની જગ્યા ઉપર કોને નિમું (નિ + યુQ? ૧૧. હવે હું જુદી જુદી જાતના જાનવરોને વિગતવાર ગણાવું છું (લવ + શિ). ૧૨. ચડતીની તેની બધી આશા ભાંગી ન પાડો (બ). ૧૩. તે યવને સાકેતને ઘેરો ઘાલ્યો ().
26
બહુરત્ના વસુંધરા - પૃથ્વી બહુ રત્નોથી ભરેલી છે.
જ
96 સંમિત્રને નયનોર્ન દિરિદ્ધિા - આંખો બંધ થયા પછી કાંઈ નથી. આ0 9000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000
6
રત્નતા વયસ્થ વિભૂષણમ્ - સરળતા એ હૃદયનું ભૂષણ છે.
90
% નિહાછે મિત્રવન્યવાદ - મિત્રો અને બધુઓ જીભના અગ્રભાગમાં છે. 90
0 નવં નવં પ્રતિરં નરમ્ - મનુષ્યોને નવું નવું પ્રીતિકર હોય છે. 20
Bટ સુ. સં. મદિરાનઃ પ્રવેશિકા દE ૧૦૪ %EGEEE પાઠ - ૧૨ {
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧.
૨.
૩.
સ્વરાન્ત સેટ્
૧.
૨.
૩.
પાઠ - ૧૩
ગણકાર્ય રહિતકાળ
A - પરોક્ષ ભૂતકાળ ભૂમિકા
પરોક્ષ ભૂતકાળ એવું બતાવે છે કે ક્રિયાને બહુ વખત થઈ ગયો છે, અથવા તો કહેનાર માણસે તે ક્રિયા થતી જોઈ નથી.
સામાન્ય રીતે આ કાળ ઘણા પ્રાચીન સમયની કથા કહેવા માટે વપરાય છે. વળી, પહેલા પુરુષમાં બોલનારે જે વાત બેશુદ્ધિમાં કરી હોય અથવા તો તે કોઈ વાત ઉંધું બોલી છુપાવવા માગતો હોય તો તે બતાવવામાં વપરાય છે.
સે, અનિટ્, વેટ્ ૧. સેટ્
૧.
અનેક સ્વરી તમામ ધાતુઓ સેટ્ છે.
દીર્ઘ ૐ અને તૢ કારાંત ધાતુઓ સેટ્ છે.
યુ, રુ, ક્ષુ, શી, નુ, નુ, ક્ષુ, fa, ડી, ત્રિ, વૃ અને વૃ (ગ.૯/૫, પરૌં.) આ એક સ્વરી ધાતુઓ સેટ્ છે.
સામાન્યથી સેટ્ ધાતુને પ્રત્યયો લગાડતા પૂર્વે રૂ લગાડવામાં આવે છે.
૪.
વ્યંજનાન્ત સેટ્
વ્યંજનાન્ત અનિટ્ કારિકામાં બતાવેલા ધાતુઓ સિવાયના બીજા વ્યંજનાન્ત ધાતુઓ સે છે.
૨. અનિટ્
સ્વરાન્ત અનિટ્
૧. સ્વરાન્ત સે નિયમ ૩ અને સ્વરાન્ત વેનિયમ ૧ના ધાતુઓ સિવાયના તમામ એકસ્વરી ધાતુઓ અનિટ્ છે.
જ્જુ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ૧૦૫ પાઠ - ૧૩
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
२.
व्यं नान्त अनिट् (१०२)
क् शक् ।
च्
छ्
ज्
द्
न्
प्
भ्
-
સામાન્યથી અનિટ્ ધાતુને પ્રત્યયો લાગતા પૂર્વે ફૅ લાગતી નથી.
-
-
-
हद् ।
-
ध्
- क्रुध्, क्षुध्, बुध, बन्ध, युध्, रुध्, राध्, व्यध्, शुध्, साधू, सिध् ।
-
-
-
पच्, मुच्, रिच्, विच्, वच्, सिच् ।
प्रच्छ्।
त्यज्, निज्, भज्, भञ्ज, भुज्, भ्रस्ज्, मस्ज्, यज्, युज्, रुज्, रज्, विज्, स्वज्, सञ्ज्, सृज् ।
अद्, क्षुद्, खिद्, छिद्, तुद्, नुद्, पद्, भिद्, विद्, शद्, सद्, स्विद्, स्कन्द्,
म्
श्
ष्
स्
घस्, वस् ।
ह् दह, दिह, दुह, नह, मिह, रुह्, लिह, वह ।
3. वेट्
मन्, हन् ।
आप्, क्षिप्, छुप्, तप्, तिप्, तृप्, दृप्, लिप्, लुप्, प्, शप्, स्वप्, सृप् ।
यभ्, रभ्, लभ् ।
गम्, नम्, यम्, रम् ।
क्रुश्, दंशू, दिश, दृश्, मृश्, रिशू, रुश्, लिशू, विश्, स्पृश् ।
कृष्, त्विष्, तुष्, द्विष्, दुष्, पुष्, पिष्, विष्, शिष्, शुष्, श्लिष् ।
-
સ્વરાન્ત વેટ્
सू
9. F, F(21.8/2,....), Į (3⁄4.4,6. caag mà n.6,6. calag } હલવું) આ એકસ્વરી ધાતુ વે છે.
૨. સામાન્યથી તમામ વે ધાતુઓ વિકલ્પે સેછે. તેથી પ્રત્યયો લગાડતા પૂર્વે વિકલ્પે इ लगाउाय छे.
व्यं नान्त वेटू (33)
च् तञ्च्, व्रश्च ।
ज् अञ्ज, तञ्ज, मृज् ।
સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ૧૦૬
-
पाठ- १३
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
दू
ध्
प्
म्
-
-
-
-
૧. વર્તુળ ૦ કરેલ પ્રત્યયો વિકારક છે.
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
વિસ્તર્, સ્વર્ રજૂ, સિક્।
વરૃપ, પ, તૃપ્, ત્રર્, પ્।
ક્ષમ્।
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
એકવચન
अ
थ
अ
py #
श्
क्ष
ह्
પરમૈપદ
એકવચન
પ્રત્યયો
આત્મનેપદ
-
અશ્, વિજ્ઞા, નક્
અક્ષ, નિસ્ + પ્, તમ્, વસ્ ચાહ, મુર્ત્ત, 6, ગૃહ, કુદ્દે, બૃહ, મુદ્દે,
સ્પૃહ, નિહ, વ્રુદ્
૧૦૭
દ્વિવચન
व
अथुस्
अतुस्
દ્વિવચન
वहे
आथे
आते
બહુવચન
મ
अ
उस्
બહુવચન
महे
ध्वे
इरे
નિયમો
૧. પરોક્ષ ભૂતકાળના પ્રત્યયો પૈકી ફક્ત થ, વ અને મેં પ્રત્યયો જ રૂ લે છે. દા.ત. વુધ્ = નુબુદ્ધિવ । નુબુધિમ । યુવોધિથ ।
૨. ત્રીજા ગણની જેમ દ્વિરૂક્તિના નિયમ લાગે.
દા.ત. = વાર્ ।
૩. (A) વિકારક પ્રત્યયો પૂર્વે ઉપાંત્ય હસ્વ સ્વરનો ગુણ થાય. દા.ત. વુધ્ = જુવોથ ।
(B) પરૌં. માં અંત્ય સ્વર અને ઉપાંત્ય ૐ ની પ્ર.પુ.એ.વ. માં વિકલ્પે અને પૃ.પુ.એ.વ. માં ખાસ વૃદ્ધિ થાય છે.
જ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
પાઠ - ૧૩
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
દા.ત. = વાર્ / વર્I
(C) પરૌં. દ્વિ.પુ.એ.વ. માં અંત્ય સ્વરનો ગુણ થાય છે. ઉપાંત્ય ઞ એમ જ
રહે છે.
દા.ત.
= વર્જ્ય ગણ્ = નામિથ ।
૪. વ્યંજનથી શરૂ થતા પ્રત્યયની પૂર્વે સે તથા અનિટ્ન અવશ્ય રૂ લાગે તથા વેને વિકલ્પે રૂ લાગે છે.
દા.ત. વુલુ = વુવુણ્ + $ + વ = ઘુબુધિવ । (અનિટ્) વુન્નુમ્ = જુવુક્ + $ + થ = વુબુધ્ધિથ ।
મુદ્દ = મુમુદ્ + TM + વ = मुमुहिव
/ મુમુä । (વેટ્)
અપવાદ :
(A) , રૃ, રૃ, વૃ (દ્વિ.પુ.એ.વ.વથિ), સ્તુ, હૈં, સ્થુ અને શ્રુ ધાતુમાં એ પ્રત્યયો રૂ લેતા નથી
દા.ત. હ્ર = ચીવ ।
(B) ધૃસ્વ જ્જ જેને અંતે હોય એવા અનિટ્ ધાતુઓમાં થની પૂર્વે રૂ આવતી નથી દા.ત. 'સ્ત્ર = તસ્તર્થ ।
(C) અંતે સ્વર હોય એવા અનિટ્ ધાતુઓ અથવા વચ્ચે અ વાળા વ્યંજનાન્ત અનિટ્ ધાતુઓ થ પૂર્વે વિકલ્પે હૈં લે છે.
દા.ત. ની = નિનયિથ / નિનેથ શબ્ = વિથ / શશવથ ।
૫. ધાતુના અંતે અ કે આ સિવાયનો સ્વર હોય તો વ્ નો ટ્રૂ થાય છે. પરંતુ જો તેના પહેલા રૂ હોય અને રૂ ની પૂર્વે અંતઃસ્થ કે દ્દ હોય તો ધ્ નો વિકલ્પે થાય છે. દા.ત. + છે = ચ । વૃ + ધ્યે = વળ / વરિષ્યે ।
૬. ર્ કારાંત ધાતુ + વ કે મ પ્રત્યય = ધાતુના અંત્ય મૈં નો બ્ થાય દા.ત. ક્ષમ્ = રક્ષમ્ + વહે = રક્ષવહે । વ્રુક્ષમ્ + મડ઼ે = રક્ષમદે ।
૭. સ્વ, ક્રૂ (ગ.૨૮૪), ઘૂ (ગ.૯૮૫) વેટ્ હોવા છતાં થ પૂર્વે જ વિકલ્પે રૂ લાગે છે અન્યત્ર રૂ નિત્ય લાગે.
દા.ત. સ્વ = સસ્વથિ / સસ્વર્થ । સસ્વરિવ।યૂ = દૂધવિધ / ટુથોથ । દુધુવિવા સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ૧૦૮
પાઠ - ૧૩
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮. પાઠ ૧૧, નિયમ ૮ પ્રમાણે ફિક્ત રૂ કે ૩+ વિજાતીય સ્વર =રૂનો રૂછ્યું અને ૩
નો ન્યાય અને કિરૂક્ત રુકે ૩+ સજાતીયસ્વર= બંને મળીને દીર્ઘ કે થાય
દા.ત. રૂ પિવા ૯. રૂ (જવું)માં સ્વરાદિ અવિકારક પ્રત્યય પૂર્વે કિરૂક્ત થયેલી રૂલંબાય છે.
દા.ત. = + રૂવ = + વ =ચિવ (પાઠ ૭, નિયમ ૨-B) ૧૦. (A) દીર્ઘ કારાંત, જોડાક્ષર પર હસ્વ દ કારાંત તથા ઝ, ઢઢ્ઢ અને ના
આટલા ધાતુઓનો બધા પ્રત્યયો પર ગુણ થાય છે. દા.ત. = + રૂવ = પરવા ક્ = માનછિવા
ના = નવી પરિવારવૃ= સર્વારિવા (B) , 9માં અવિકારક પ્રત્યયો પર વિકલ્પ ગુણ થાય છે. જ્યારે આ ધાતુઓમાં ગુણ થતો નથી ત્યારે તેમનો સ્વર હસ્વ થાય છે. દા.ત. = + મથુમ્ = + અર્થ = શશશુ: (ગુણ ન થાય ત્યારે),
$= શશરથ: (ગુણ થાય ત્યારે). ૧૧. (A) , , ગુ, યુ, , પૂ આ છઠ્ઠા ગણના ધાતુઓમાં...
(ક) પરોક્ષ પ્રથમ અને તૃ.પુ.એ.વ.ના પ્રત્યય પૂર્વે, (૧) પ્રેરક ય ની પૂર્વે, (૩)અદ્યતન કર્મણિ તૃ.પુ.એ.વ. ના પ્રત્યય પૂર્વે,
ગુણ – વૃદ્ધિ થાય છે. દા.ત. ૩ + મ = ૩ોટા (B)બાકીના વિકારક પ્રત્યય પૂર્વે ગુણ-વૃદ્ધિ ન થાય દા.ત. ન્ + થ = વૃકુટિશ (C)પરોક્ષ પ્ર.પુ.એ.વ.માં અંત્યસ્વરની વૃદ્ધિ વિકલ્પ થાય. ગુણ ન થાય, ઉપાંત્ય
સ્વરનો માત્ર ગુણ થાય.
દા.ત. યુદ્ + અ = લોટ / ચુટારૂ=+ મ=સુનાવ /જુનુવા ૧૨. કેટલાક ધાતુઓ જેવા કે મજૂ અને જૂના ગણકાર્ય રહિત કાળમાં રૂપ જ નથી. ૧૩. (A) માં કારાંત ધાતુને પ્રથમ અને તૃપુ.એ.વ.ના ને બદલે મ પ્રત્યય લાગે દ8 સુ. સં. મદિરાન્તઃ પ્રવેશિકા : ૧૦૯ EEEEEEE પાઠ - ૧૩ :
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
દા.ત. જ્ઞા=જજ્ઞ + = (B) માં કારાંત ધાતુ + સે કે સ્વરાદિ પ્રત્યય = મા લોપાય છે.
દા.ત. = + ૩ = ૨૯ + મ = રવિવારઃ ૧૪. ગણકાર્યવાળા કાળોના અને વર્ત..ના પ્રત્યય સિવાય બીજા પ્રત્યય પૂર્વે ધાતુઓના
અંત્ય , છે, એને બદલે માં મૂકાય છે.
દા.ત. નૈ = રત્ન નન્નત નાજુક ૧૫. (A) પરોક્ષ ભૂતકાળમાં મૂની દ્વિરૂક્તિ થતાં વમૂવું થાય છે.
(B)fજ ના જૂ નો થાય, હિંના સ્નો પૂબધે જ થાય અને ના ર્નો વ વિકલ્પ થાય છે. દા.ત. નિ = / નિયાદિ= વિયાય / નિયા
વિ= ચિરાય / વિવાવિય / વિજય ૧૬.મ,ન, ગ, ઘન, સ્ + સ્વરાદિ અવિકારક પ્રત્યય તથા તેનો રૃ+ વ્યંજનાદિ
અવિકારક પ્રત્યય = ધાતુનો ૩ લોપાય તથા કમ્ અને થર્ માં એ લોપાતાં અનુક્રમે અને જૂ થાય છે.
દા.ત. મૂત્રનમિવાનપુ:ન=નત્તિવારિ=નક્ષત્ર નક્ષા ૧૭. ધ + ૨ (આ.ભણવું)નું અંગ પરોક્ષ ભૂતકાળમાં ધિના થાય છે.
S૧૧૧છે.
૧૮. ઉપાંત્ય હસ્વ ત્રવાળા અનિર્ધાતુ+ઘોષ વ્યંજનથી શરૂ થતો વિકારક પ્રત્યય =
ત્રનો વિકલ્પ થાય છે. દા.ત. K + થ = રણ રથ સર્ણ પરંતુ મૃગ, ધાતુમાં નિત્ય થાય છે, તથા આ ધાતુમાં પૂર્વેવિકલ્પમૂકાય
દા.ત. જૈન = સત્ર / સનિશ શ = ૨૪/રશિયા ૧૯. મન્ને બદલે પરોક્ષ ભૂતકાળમાં વિકલ્પ પ થાય છે. ત્યારે ધાતુને પ્રત્યય પૂર્વે
ફલાગે છે. ૪ સુ. સં. પદિરાઃ પ્રવેશિકા ( ૧૧૦ કિલકિલા પાઠ -૧૩ [g
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
દા.ત. આવું / નયામ । નયસિથ ।
અને
नृत्
૨૦. ર્ વાળો ઉપસર્ગ + ન, નટ્ (ગ:૧૦), નાથુ, નાથુ, ન ્, નક્, દે સિવાયનો સ્ થી શરૂ થતો ધાતુ = સ્ નો થાય છે. અને સ્ની વચ્ચે માર્ગો.માં ગ્નો પ્ થાય એ નિયમમાં આપેલા જ અક્ષરો આવી શકે. દા.ત. પર + ની = ખિનાય
નોંધ – કેટલાકના મત પ્રમાણે નાય્, મૈં અને ન ્ એ અપવાદમાં ગણાતા નથી. ૨૧. જમ્ (ગ.૧૦) ધાતુમાં ગણની નિશાની અયનો વિકલ્પે લોપ થાય છે. આશીર્વાદાર્થ પરૌં. અને અદ્યતન ભૂતકાળ સિવાયના બધા ગણકાર્ય રહિત કાળોમાં અને અર્થમાં આ ફેરફાર થાય છે. દા.ત. અમે / જામયાશ્ચ
૨૨. શુક્, ઘુણ્ આદિમાં વિકલ્પે આય્ લાગે છે.
દા.ત. ગુપ્ = ખુશોપ / ગોપાયાØાર – ચર
૨૩. રણ્ અને નમ્ + સ્વરથી શરૂ થતો પ્રત્યય = ધાતુના ઉપાંત્ય અ પછી ન ઉમેરાય છે. દા.ત. રમ્ = રમ્ય । (પરોક્ષ ભૂ.કા.તૃ.પુ.એ.વ.)
www
અપવાદ – વ્ માં અદ્યતન ભૂતકાળમાં ૬ ઉમેરાતો નથી તેમજ પરોક્ષ ભૂતકાળ સિવાય જ્યારે રૂ લે છે ત્યારે પણ ઉમેરાતો નથી.
રૂપાખ્યાન
વુક્ - જાણવું
પરઐપદ
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
એકવચન
बुबोध
बुबोधिथ
बुबोध
એકવચન
बुबुधे
સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
પુરુષ ૧
દ્વિવચન
बुबुधिव
बुबुधथुः
बुबुधतुः
આત્મનેપદ
દ્વિવચન
बुबुधिवहे
૧૧૧
બહુવચન
बुबुधिम
बुबुध
बुबुधुः
બહુવચન
बुबुधिमहे
પાઠ - ૧૩
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
बुबुधिध्वे बुबुधिरे
→ कुप् (५. ), क्रुध् (५. ), क्रुश् ( ५ ), क्षुद् ( 3 ), क्षुध् ( प. ), क्षुभ् ( 3 ) गुप् (ग. ४. परस्मै. ), घुष् (५), नुद् (५.), पुष् (५.), भुज् ( 3. ), मुच् ( 3. ), मुद् (आ.), मुष् (५. ), दुष् ( 4 ), तुष् ( 4 ), तुद् ( 3 ), जुष् ( आ. ), युज् ( 3. ), युध् (आ.), रुधू ( 3. ), रुद् (५. ), रुज् ( ५. ), रुष् ( ५. ), रुह् ( ५. ), लुट् ( 4 ), लुट् ( 3. ), लुभ् (ग.१/४/६/ परस्मै. ), लुप् (3.) ञने शुच् (५.) खा धातुखोना ३५ो बुध् नी भेभ भएावा.
પુરુષ ૧
પુરુષ ર
પુરુષ ૩
बुबुधिषे . बुबुधे
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
आत्मनेप्र.पु.
એકવચન
चकार/चकर
चकर्थ
चकार
એકવચન
चक्रे
चकृषे
चक्रे
बुबुधा
बुबुधाते
निनाय
निन्ये
कृ - 3. २
પરÂપદ
सु. सं. मन्दिरान्तः प्रवेशित
દ્વિવચન
चकृव
चक्रथुः
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
→ सृ (4.) ना ३५ो कृ नी प्रेम भावा.
चक्रतुः
આત્મનેપદ
દ્વિવચન
चकृवहे
चक्राथे
चक्राते
એકવચન
निनाय / निनय
निनयिथ/निनेथ निन्यथुः
निन्यतुः
निन्यिवहे
नी - 3. arj
પરમૈપદ
દ્વિવચન
निन्यिव
બહુવચન
चकृम
चक्र
चक्रुः
બહુવચન
चकमहे
चकृवे
चक्रिरे
બહુવચન
निन्यिम
निन्य
निन्युः
निन्यिमहे
૧૧૨ પાઠ - ૧૩
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
→ शी (आ.) अने डी (आ.) ना ३पो नी नी प्रेम भएावा
गद् (५.) तृ. पु.
जगाद
जगदतुः
जगदुः
→ वन् (आ.), वम् (५.), वल् ( 3 ), वस् ( 1. २,आ.), व्रज् (५.), शस् (4. हा), श्रम् (५.), श्लथ् (4.), श्वस् (५.), हस् ( 4 ), हस् (५.), ग्रस् (आ.), गल् (4.), घट् (आ.), ज्वर् (4.), ज्वल् (4.), कष् (५.), क्रम् (3.), क्लम् (५.), क्वथ्(५.), क्षण् (3.), क्षर् (५.), स्खल् (4.), त्वर् ( आ.), स्तन् (4.), ध्वन् (4.), दद् (आ.), भण् (4.), भष् (गं. १, परस्मै.), प्रथ् (आ..) अने स्वद् (आ.) खा धातुना ३यो गद् नी ठेभ भावा.
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
शृ (ग. ८, ५२.) तृ. पु.
ए,
દ્વિવચન
सस्मार / सस्मर सस्मरिव
समर्थ
सस्मार
शशार
→ पॄ (1.3, ५२.) अने दृ (ग.८, १२.) ना ३यों शृ नी भेभ भएावा. ghe (1.8,42.) J.y. चुकोट चुकुटतुः
चुकुटुः
→ स्फुर्, स्फुट् (ग. परस्मै.) ने त्रुट् ना ३५ो कुट् नी ठेभ भएावा. नू (ग. ६, ५२.) द्वि.पु. नुनुविथ नुनुवथुः
नुनुव
→रु (५.), यु (ग. २, ५२.), पू (3.), पू (ज. १, आ.), लू (ग., (.), दूं (आ.), क्षु (ग. २, परस्मै.), क्ष्णु (५.), स्रु (५.), सू ( 1. २, खा.) अने सू (4.) ધાતુના રૂપો નૂ ની જેમ જાણવા.
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
- u. 48 szg
પુરુષ ૩
आत्मने.तृ.पु.
એકવચન
ज्ञा - 3. भावु
પરપદ
એકવચન
जज्ञौ
जज्ञिथ/जज्ञाथ
जज्ञौ
जज्ञे
सस्मरथुः
सस्मर
सस्मरतुः
सस्मरुः
शशस्तु: / शश्रतुः शशरुः / शश्रु:
દ્વિવચન
जज्ञिव
जज्ञथुः
जज्ञतु:
जज्ञाते
સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ૧ ૧૩
બહુવચન
सस्मरिम
બહુવચન जज्ञिम
जज्ञ
जज्ञु:
जज्ञिरे
पाठ- १३
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
→ दा (1.3,3.), धे (4.), धा (3.), दो (प.), पा (२.१ / २, परस्मै.), घ्रा (4.), ग्लै (4.), क्षै (4.), मा ( 4 ), या (५.), रा (4.), ला (4.), वा (4.), म्ना (4.), म्लै (4.), प्सा (५.), शो, (५.) सो (५.) गै (५.), हा ( 3 ), भा. (4.), स्था ( (.), स्ना (4.), श्रा (५.), ध्मा (५.), ध्यै (4.), द्रा (4.) खने त्रै(आ.) ધાતુના રૂપો ની જેમ જાણવા
भू (ज. १, ५२.) तृ. ५. बभूव
for (01.9,42.) q.Y. former
हि (ग. ५, ५२.) तृ. ५. जिघाय
far (21.4,6.) 4.y.
Pararar,
चिकाय
बभूवतुः
जिग्यतुः
जिष्यतुः
चिच्यतुः,
चिक्यतुः
हन् - ५. (आ.) हठावुं
પરઐપદ
એકવચન
जघान / जघन
जघनिथ / जघन्थ जघ्नथुः
जघ्नतुः
जघ्नते
દ્વિવચન
जघ्निव
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
जवान
खात्मने. तृ. पु.
जघ्ने
जन् (आ.) तृ. पु.
जज्ञे
जज्ञा
→ ज्ञा (ग. ८, ७.) ना ३पो जन् नी भ भएावा
घस् (1.१,५२.) तृ. पु.
जघास
सृज् (ञ. ६, ५२. अने. ४, आ.) द्वि.पु.
ससर्जिथ,
दृश् (ग. १, परस्मै.) द्वि.पु.
तृप् (ग.४,५,६, परस्मै.) द्वि.पु.
ली (८.८, ५२. २.४,आ.) प्र. पु.
सखष्ठ
ददर्शिथ,
बभूवुः
जिग्युः
जिघ्युः
જ્જુ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ૧૧૪
चिच्युः,
चिक्युः
બહુવચન
जघ्निम
जन
जघ्नुः
जघ्निरे
जज्ञिरे
जक्षतुः जक्षुः ससृजथुः ससृज
ददृशथुः
दद्रठ
ततर्पिथ, • ततृपथुः
ततर्प्य, तत्रय.
लिलाय, लिल्यिव लिलियम
लिलय, ललौ
ततृप
पाठ- १३
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वि.पु.
स्वृ (ज. १, ५२.) द्वि.पु. त्यज् (ग.१,५२.) द्वि.पु.
पिप्रयिथ, पिप्रेथ
पिप्रियथुः पिप्रिय
(OL.C,G.) P.y. ➜ at (13.), får (4.) vì fæ (vii.) ugu ZÛ ÂA JH AYU
सु (ग. ५, ७.) द्वि.पु.
सुषविथ, सुषोथ
सुषुवथुः सुषुव
→ सु (ग. १,२, परस्मै.), यु (ग. ९, (.), हु ( 1.3, परस्मै.), धु (3.) अने हु (ग. २, ख.) ना ३पो सु (ग. प, 3 ) नी प्रेम भावा
हे (ग. १, ७.) द्वि.पु.
जुहविथ, जुहोथ
स्तु (ग. २, ७.) तृ. पु.
तुष्टाव
→ स्रु ना ३यो स्तु नी प्रेम भरावा
हृ ( ग.१, ७.) द्वि.पु.
जहर्थ
जहथुः
जहू
→ धृ (3.), दृ (आ.), पृ ( ( . ) अने मृ (आ.) ना ३यो हृनी शेभ भएावा. धू (ग. १/५/९, ३.) द्वि.पु. दुधविथ, दुधोथ
दुधुवथुः
दुधुव
स्तु (ग.८, ७.) तृ. पु.
तस्तार
तस्तरतुः
तस्तरुः
→ कॄ (५.), गॄ (ञ.८,५.) अने वॄ (3.) ना ३५ो स्तृ नी प्रेम भरावा.
गृ (ग.६,५.) तृ.पु.
उख् - ५. ४धुं मद् - ५. घोलवु
गुप्- ५.२क्षा २
लिलयिथ, लिल्यथुः लिल्य
लिलेथ, ललिथ,
जगार,
जगाल
सस्वर्थ, सस्वरिथ
तत्यजिथ, तत्यक्थ
ધાતુઓ
પહેલો ગણ
घस् - ५. जावु
पुनर् + जीव् - ५. पाछा छवताथवं
કે સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
ललाथ
जुहुवथुः जुहुव तुष्टुवतुः तुष्टुवुः
जगस्तु:,
जगरुः,
जगलतुः
जगलुः
सस्वरथुः
सस्वर
तत्यजथुः तत्यज
ज्वल् - ५. प्राश
द्रु- ५. घोडवु
भण्- ५. जोल
मूर्च्छ - प. जेलान थवुं
म्लै - प. श्रीभणावु, नस्म थवुं, थाड़ी
૧૧૫
पाठ- १३
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
જવું
- ચોથો ગણ - આ. આળોટવું
- પ. ગુસ્સે થવું વમ્ - પ. ઓકવું, ઉલ્ટી કરવી
7 - . તરસ લાગવી સિદ્-૫. નિયમિત કરવું, સારા
કર૧સારી - પ. ગર્વ ધરવો નીકળવું
ર૬ - પ. ઇજા કરવી સ્તન - પ. રડવું, ગાજવીજ કરવી
ત્રિ-૫. સ્નેહ રાખવો વૃ- ૫. અવાજ કરવો
દશમો ગણ / બીજો ગણ
- આ.ચાહવું, પ્રીતિ કરવી સુ-૫. વહેવું
+ મૂ-જડમૂળથી કાપી નાખવું
પુલિંગ
નામ (A - સંસ્કૃતનું ગુજરાતી)
| | પૃષય-શિકાર કન્યા-હર્ષ, પ્રફુલ્લિત થવું તે, વિકાસ વિભૂતિ-પૈસો, ચઢતી સ્થિતિ શ્વ-ઋષિનું નામ છે.
નપુંસકલિંગ દ્વિ- દેશનું નામ છે
#ાનન - જંગલ ન્ય - એક જાતની પરણવાની રીત. મુર- રાતે ખીલતું કમળ આ રીતે સ્ત્રી અને પુરુષની અંદરોઅંદરની ક્ષત્વિ - ક્ષણવાર હોવું તે કબુલાતથી પરણાય છે.
વિવ્યાશ્રમપદ - (દિવ્ય - સ્વર્ગના જેવું ગ્રાવર્-પથ્થર
+ મHપર - ન. આશ્રમ) સુંદર નવુમાનિસ્- રાક્ષસનું નામ છે
આશ્રમ સ્ત્રીલિંગ
ઘર - દિવસે ખીલતું કમળ
- લોહી તિ- દત્તક લીધેલી છોકરી વાસી - (ત્રા - સુંદર + સવ- સઘળા અવયવો) જેના બધા સમયે બંને પક્ષને લગતું (સર્વ) અંગ સુંદર છે એવી સ્ત્રી, સર્વાગ સુંદરી ક્ષત- (ક્ષનું કર્મ.ભૂ.ક.) ઘાયલ થયેલું મન્વતા-ધીમાપણું, સુસ્તી પનાયમાન - (પ + મમ્ ગ.૧,આ. માયા - લુચ્ચાઈ, જાદુ જેવું
જવું' નું વર્ત.કૃ., 1 નો ના થાય છે.) દBE સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા ! ૧૧૬ રવિ પાઠ - ૧૩ TET
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુંલિંગ
દોડતું
1- શક અથવા અટકળ બતાવનાર પૂર્વ - પહેલું (સર્વ.)
ક્રિયાવિશેષણ મત્ત - (મનું કર્મ.ભૂ.કૃ.) ઉન્મત્ત | પરિ- ઉપર સનિ - સિપાઈઓ સાથે પુરતા - સામે, આગળ હત - (દનું કર્મ.ભૂ.ક.) મરાયેલું | હિમ્ - બહાર
અવ્યય પકા - એકવાર (ક્રિ.વિ.)
નામ (B- ગુજરાતીનું સંસ્કૃત)
રેણુકા – રેબુવા (એક સ્ત્રી) અવિવેક - મવાર
- નપુંસકલિંગ ઋચીક - ત્રીજ (વિશેષ નામ છે.) | નામનું - નાના નામનનું તુ.એ.વ.) કાર્તવીર્ય - વર્તિવર્ષ (એક રાજા)
વિશેષણ કહાડી -પરણ
નાનામાં નાનું - વનિષ્ઠ ગાધિ-મધ (એક રાજા)
અવ્યય ભૃગુ- મૃગુ ઋષિનું નામ)
કદી નહીં- નૈવ, વર્જિવિત્ જમદગ્નિ- ગમન (ઋષિનું નામ)
જડમૂળથી કાપવા માટે - કન્ય તુમ સ્ત્રીલિંગ
(૩ન્મૂ નનું હેત્વર્થ કુ.) છુટી - મુ(મુન્ નું કર્મ.ભૂ.કૃ.નું નામનું નામ સ્ત્રી.)
સિવાય- તે (પંચમી લે છે.) જીવતી-ગવતી (નીનું કર્ત.વર્ત.કુનું ક્રિયાવિશેષણ સ્ત્રી.), સળીવાળીવ-. જીંદગી અને સ (સદને ઠેકાણે) અ. સાથે ]
ઘણું-થુમ્
સ્વાધ્યાય
પ્રશ્ન- ૧ સંસ્કૃતિનું ગુજરાતી કરો. १. बहु जगद पुरस्तात्तस्य मत्ता किलाहम्।। २. भुक्तं त्वया कलिङ्गेषु । नाहं कलिङ्गाञ्जगाम । કણક સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા દE ૧૧૭ BEEEEEEશ પાઠ - ૧૩ [E
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
3. पुरा किल दुष्यन्तो नाम राजा बभूव । स एकदा मृगयां कर्तुं वनमियाय । तस्य सैनिका अमात्याश्चानुजग्मुः । तस्मिन्कानने दुष्यन्तो बहून्मृगाञ्जघान । एकं मृगं पलायमानमनुसरन्मार्गे दिव्याश्रमपदं ददर्श । तस्य सैनिकाः पूर्वस्मिन्नेव स्थाने तस्थुः । कण्वस्यायमृषेराश्रम इति ज्ञात्वा तं प्रविवेश । प्रविश्य च को नु भो अत्रेति पप्रच्छ । कण्वस्य कृतिका दुहिता शकुन्तला श्रमाद्बहिरागत्य दुष्यन्तं स्वागतं व्याजहार । शकुन्तलां चारुसर्वांङ्गी दृष्ट्वा दुष्यन्तस्तां चकमे । तस्याः पाणिं गान्धर्वेण विधिना राजा जग्राह । अनन्तरं कंचित्कालं तावुभौ तस्मिन्नाश्रमे चिक्रीडतुः । रममाणं राजानं प्रेक्ष्य सैनिका: पुरं निववृतिरे । राजापि पश्चात्स्वं नगरमुपययौ ।
1
४. कियद्वसु ब्राह्मणेभ्यो यूयं दद । न वयं तेभ्यः किंचिद्ददिम ।
५. उन्मादं वीक्ष्य पद्मानां कुमुदानां च मन्दताम् ।
क्षणिकत्वं विभूतीनां चेतसा निश्चिकाय सः ॥ शुश्राव समस्तत्सर्वं प्रतस्थे च ससैनिकः ।
६.
9.
तस्तनुर्जज्वलुर्मम्लुर्जग्लुलुलुठिरे क्षताः । मुमूर्च्छर्ववमू रक्तं तुतृषुश्चोभये भटाः ॥
८.
जम्बुमाली जहौ प्राणान् ग्राव्णा मारुतिना हतः ।
८.
बभाण स न मे मायां जिगायेन्द्रोऽपि किं नृभिः । પ્રશ્ન - ૨ ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો.
१.
२.
3.
४. तेनी जराज यास भाटे ते खेड वक्त गुस्से थयो (कुप्) भने पोताना छोडराखोने तेने भारी नाषवा इरभाव्यं (दिश्).
ગાધિ નામના રાજાએ ભૃગુના છોકરા ઋચીકને પોતાની છોકરી આપી (વા). તેણે જમદગ્નિ નામના છોકરાને જન્મ આપ્યો (સૂ).
४भदृग्नि रेशुअने परएयो ( परि + नी ) .
५.
સૌથી નાના છોકરા પરશુરામ સિવાય તે કામ કોઈએ કર્યું નહિ (i).
६. पोतानी डुहाडीथी तेनुं भाथु तेथे अभी नाप्यं (छिदू).
""
७.
४भदृग्नि खे अभथी खुश थया (तुष्) खनेऽधुं (अभि + धा), "पुत्र, तुंवर भाग. ' ૮. પરશુરામે વિંનંતી કરી કે(q) મારી મા જીવતી થાય અને તેના પાપથી છૂટે. ८. त्यारे ४भदृग्निखे ऽधुं (वि 3 आ + हृखात्मने. ) “तेम थाखो” खने रेएशुअ vadl bol (Je + Fen).
ધ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ૧૧૮
पाठ- १३
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦. કેટલાક વખત પછી કાર્તવીર્ય નામે રાજા તે આશ્રમે આવ્યા (આ + ગમ્) ૧૧. તેણે અને તેના સિપાઇઓએ સઘળા ઝાડ કાપી નાંખ્યા (પ), જમીન વેરાન
ક૨ી (ઉત્પન્નાં ) અને ૠષિની ગાયો લઇ ગયા (અપ + ). પરશુરામ ઘરે હતા નહિ (Ç). જ્યારે તે આવ્યા ત્યારે કાર્તવીર્ય સાથે લડ્યા (યુક્) અને તેને મારી નાખ્યો (F).
૧૨. જ્યારે કાર્તવીર્યના છોકરાઓએ આ સાંભળ્યું (ન્નુ) ત્યારે તેઓ ગુસ્સે થયા (ષ) અને તે આશ્રમે આવ્યા (આ + ગમ્).
૧૩. જમદગ્નિને એકલા દેખી તેના પર તીર નાંખ્યા (ક્ષિપ્, મુ) અને તેને મારી નાંખ્યો.
૧૪. જ્યારે પરશુરામ ઘરે આવ્યા (ત્તિ + વૃત) ત્યારે તે ગુસ્સે થયા અને ક્ષત્રિય વંશનું નિકંદન કાઢવા નિશ્ચય કર્યો (નિસ્ + ).
૧૫. કાર્તવીર્યના છોકરાઓને તેણે પૂછ્યું કે, ‘“તમે મારા પિતાને મારી નાંખ્યા ?’' તેઓએ કહ્યું, “ના, અમે તેને મારી નાખ્યા જ નથી (પ)''.
૧૯. પણ પરશુરામે જાણ્યું (જ્ઞા) કે તે ગુનેગાર હતા અને તેઓને તેમજ બીજા ક્ષત્રિયોને મારી નાંખ્યા.
સુ.સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
૧૧૮-B
પાઠ-૧૩
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧.
3.
૪.
૫.
પાઠ - ૧૪
B - પરોક્ષ ભૂતકાળ નિયમો
૬.
બે સાદા વ્યંજનની વચ્ચે ઍ હોય અને ધાતુનો વ્યંજન દ્વિરૂક્તિમાં ન બદલાયો હોય ત્યારે અવિકારક પ્રત્યય પૂર્વે અને પરસ્પૈ.દ્વિ.પુ.એ.વ.નો થ પ્રત્યય ફ્ લે છે ત્યારે તેની પૂર્વે અ ને બદલે હૈં મૂકાય છે, અને દ્વિફક્ત વ્યંજનનો સ્વર સાથે લોપ થાય છે. (E)
દા.ત. તન્ = [ + ૫ + [ + $ + વ = તેનવ ।
પણ્ = ક્ + + [ + $ + થ =
વિથ / પપવથ ।
રૃ, પત્, મ, ત્રણ્ અને રાય્ (ગ.૫,ગુનો કરવો) ધાતુઓમાં પણ ઘૂ થાય છે. (હ્ત્વ)
દા.ત. હૈં = તતાર – તતર । તેવિ । ન્= નિવ। ત્રમ્ = Àપિવ Àપિમ ।
રૃ, શ્રમ, ત્રસ, પળ, રાખ, ભ્રાત્, શ્રાદ્, સ્નાશ, મ્યમ્ અને સ્વન્ માં વિકલ્પે હૈં થાય છે (પત્ન)
દા.ત. ૢ = નરિવ / નૈવિ । પ્રમ્ = વષ્રમિવ / પ્રેમિવ । વ્ થી શરૂ થતા ધાતુ, શક્ અને ર્ માં ૬ ન થાય (પુત્વ)
દા.ત. શસ્ = શશામ / શશત । શશસિવ । વમ્ = વવામ ।
પ્રગ્ન્ય, વમ્, શ્રશ્ માં બધાય પ્રત્યયો પૂર્વે વિકલ્પે થાય, ત્યારે અનુનાસિક લોપાય. (C)
દા.ત. ર્ = શ્રેથ / શશ્રન્થ । શ્રેથિવ / શર્થિવ ।
કણની જેમ જ પરોક્ષમાં સંપ્રસારણ થાય છે (સંપ્રસારણ) દા.ત. વ = વાવી
૭. (A) વિકારક પ્રત્યયો પૂર્વે ધાતુની દ્વિરૂક્તિ થયા પછી ફિક્ત વ્યંજનમાં સંપ્રસારણ થાય. જો સંયુક્ત વ્યંજન હોય તો આખા સંયુક્ત વ્યંજનની દ્વિરૂક્તિ કર્યા પછી સંપ્રસારણ કરવું (સંપ્રસારણ)
દા.ત. યત્ = થયન્ + અ = ફ્યાન / ડ્વન સ્વપ્ = સુષ્પાપ / મુખ્યપ | ... સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
૧૧૯
પાંઠ - ૧૪
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
j.
૨
૮. યુ, મુદ્દ,સુદ્દ, સિદ્ + ર૪ કે શૂન્ય =નો કે સ્થાય
દા.ત. મુ=મુનોત્ + =મુનીન્ક કે મુમો + થ =મુમોઢ/મુમોદા નદ્ + ૨૪ કે શૂન્ય =નો થાય. : દા.ત. નક્ + થ = નન + થ = નવક્તા માર્ગો નિયમાવલિના વ્યંજન સંધિના નિયમ ૨૧ મુજબ જ્યારે વન્નાનો લોપ થાય છે ત્યારે પૂર્વેના કે મા નો ગો થાય છે. (સંપ્રસારણ)
દા.ત. વવ= + થ = ૩૦૦+ થ = ૩૮+ ઢ= ૩ોઢા ૧૧. (A) (ઉ.) માં વિકારક પ્રત્યય પૂર્વે ૩વદ્ અને અવિકારક પ્રત્યય પૂર્વે ,
સન્ કરીને રૂપો કરવા (સંપ્રસારણ) દા.ત. વે =2 + = વમ્ + મ =ાથે / વયા + મ = +,
વ=ચિવ અથવા અન્ + વ = વિવ (B) અથવા તો ના બધાય પ્રત્યયો પર વાત કરીને રૂપ કરવા (સંપ્રસારણ)
દા.ત. વે= + ગ = વા + મ =વવા + ૩ = વવા + ગ =વવી
વે + વ = વવા + $ + વ = વત્ + $ + ૩ = વિવા ૧૨. (A) ચે (ઉ.) +વિકારક પ્રત્યય =ચે નું વિવ્યમ્ કરી રૂપો કરવા (સંપ્રસારણ)
દા.ત. એ = = gવ્ય = વિચૈ + મ = વિવ્યાયા. | (B) ગે(ઉ.) + અવિકારક પ્રત્યય =ચે નું વિવી કરી રૂપો કરવા (સંપ્રસારણ).
દા.ત. એ =વિવ્યિવારિત્રિકા ૧૩. હૈ(ઉ.બોલાવવું) નું પરોક્ષ ભૂતકાળના બધા પ્રત્યયોમાંzથાય છે. (સંપ્રસારણ)
દા.ત. હે= ગુદુ + = પુર્વ / ગુદવા શિનો વિકલ્પ શુ થાય છે (સંપ્રસારણ) દા.ત. ઈશ્વ =વિ/વિ અથવા શિશ્ચાય / શિયા ગ, ત્રઢ અને ચે ધાતુમાં પ્રત્યય પૂર્વે રૂખાસ આવે છે. દા.ત. ૨ = ગારિયા મશ્ન અને ના પછી વ્યંજનથી શરૂ થતાં વિકારક પ્રત્યય હોય તો તેની પૂર્વે આ પછી ન ઉમેરાય છે. ત્યારે રૂલાગતી નથી. દા.ત. મલ્લુ =મમી નશ = નસ્ + થ = સનંઠા
98 સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા પણ ૧૨૦ કિકાકા
પાઠ-૧૪ જ
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮.
૧૭.૦૩ થી શરૂ થતા અને જોડાક્ષર અંતે હોય એવા ધાતુમાં,
9 થી શરૂ થતા ધાતુમાં, કેસ (ગ.૫,આ.વ્યાપવું) ધાતુમાં,
ફિક્તિ થતાં સ્વરયુક્ત વ્યંજન પછી સ્લાગે છે. ત્યારે ફિક્તિમાં ન હોય તો મન થાય છે. તેનું આગમ). દા.ત. = = = + + 1 + 4 = સ + ૬+ સત્ + = માનર્વા = = +૬+ન્ +0= +7 અન્ += માના ગણ = મ = + + + = મા + + અ + ૫ = ગાના
- મા સિવાયના દીર્ઘ સ્વરથી શરૂ થતા ધાતુને અને ઝફ્ફ સિવાયના અંતે સંયુક્ત વ્યંજનવાળા 5 સિવાયના હસ્વ સ્વરથી શરૂ થતા ધાતુને માલગાડીને, મૂકેના પરોક્ષ ભૂતકાળના રૂપ લગાડવાથી રૂપો થાય છે. (ગાયુક્ત પરોક્ષ) દા.ત. રંગ = + માત્ર =રાજાશાખ્યપૂવામા ડ્રન્ક ડ્રદ્ + મામ્ + ર = ફાઝા ગાએ વિકારક પ્રત્યય હોવાથી અંત્ય સ્વર અને ઉપાંત્ય હસ્વ સ્વર (વિત્ સિવાયનો) નો મામ્ પૂર્વે ગુણ થાય છે (ાયુક્ત પરોક્ષ)
દા.ત. સીજી મિયાજીરાવિદ્ =વિરાજીવરાવવા ૨૦. મમ્ ના સામાન્યથી રૂપ થતા નથી. પૂ ના થાય છે. આ યુક્ત પરોક્ષમાં
લગાડવા માટે અન્ના નીચે મુજબ રૂપ થાય છે (ગા યુક્ત પરોક્ષ)
એકવચન દ્વિવચન ' બહુવચન પુરુષ ૧ માસ
आसिव ... आसिम પુરુષ ૨ માસિથ
आसथुः आस પુરુષ ૩ માસ
आसतुः आसुः ૨૧.
પરમૈપદી ધાતુને , પૂ, મમ્ ના પરોક્ષ પરસ્મપદના રૂપ લાગે અને
આત્મપદી ધાતુને ના આત્મપદના રૂપો લાગે (ગાયુક્ત પરોક્ષ) ૨૨. દશમા ગણના ધાતુને, પ્રેરક ધાતુને, ઈચ્છાદર્શક ધાતુને, નામ સાબિત ધાતુને જ સુ. સં. મન્દિરાઃ પ્રવેશિકા પણ ૧૨૧ ટકા બા પાઠ-૧૪
૧૯.
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩.
અને અનેક સ્વરી ધાતુને મામ્ લાગે છે (ગાયુક્ત પરોક્ષ) દા.ત. ૬ = ક્ + અ + મામ્ + ચાર = થયીજીવાર વર્ષ, મ, વાસ્ અને સામ્ ધાતુઓ મા યુક્ત પરોક્ષ ભૂતકાળના જ રૂપ લે છે. દા.ત. રક્ષાશ્ચાત્ = ૩યાશ્ચા कास् = कासाञ्चक्रे । आस् = आसाञ्चक्रे । ૩૫,વિ (ગ.૨), ના આટલા ધાતુમાં સામૂવિકલ્પ લાગે છે (સાયુક્ત
૨૪.
પરોક્ષ)
'
'
દા.ત. ૩૬ = મોષાશ્ચાર / ફ્લોપ વિદ્ = વિઝા / વિવેરા
जागृ = जागरामास / जजागार /जजागर। ૨૫. મી, દી, 5,આટલા ત્રીજા ગણના ધાતુમાં દ્વિરૂક્તિ થયા પછી વિકલ્પ
લાગે છે (ગ્રામ્ યુક્ત પરોક્ષ) દા.ત. =નિદ્રા/નિદ્રાય/ગિયા=વિપાર/વારા હું=શુક્રવીdait/ગુદાવ / ગુવા કર્મણિ પરોક્ષ ભૂતકાળ પાઠ ૧૩ અને ૧૪માં આપેલા નિયમાનુસાર ફેરફાર Íપછી આત્મપદના પ્રત્યયો લગાડવાથી કર્મણિ પરોક્ષ ભૂતકાળ થાય છે. દા.ત. પ = . ધિઅવ્યય બીજી વિભક્તિ લે છે. દા.ત. માં ધજા આશીર્વાદાર્થ પરમૈ. સિવાય બધા ગણકાર્યરહિતકાળમાં પદ્મ(ગ.૬) ધાતુના પ્રશ્ન અને મ એમ બે રૂપ થાય છે. પ્રશ્નના સૂનો જ્યારે લોપ થતો નથી ત્યારે તેનો થાય છે.
રૂપાખ્યાન ત - પ. લાંબું કરવું (7)
એકવચન દ્વિવચન બહુવચન પુરુષ ૧
तेनिम પુરષ ૨
तेनिथ तेनथुः Eસુ સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ૧૨૨ ધારી પાઠ - ૧૪ TES
૧"
ततान / ततन
तेन
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુરુષ ૩
ततान
तेनतुः तेनुः → तम् (५.), दम् (५.), दल (५.), नद् (५.), नट् (५.), पण (भा.), पत् (५.), पद् (मा.), फल् (५.), मथ् (५.), मद् (५.), मन् (. ४/८, मा.), चम् (५.), चर् (५.), चल् (५.), जप् (५.), यस् (५.), यत् (मा.), स्ट् (५.), रभ् (मा.), लभ् (भा.), लस् (५.), लग् (५.), लप् (५.), लष् (७.), शम् (५.) भने सह (मा.) न। ३५ो तन् नाम 14
. ननन्दतुः ननन्दुः → लङ्घ (6.), लम्ब् (मा.), रंह (५.), वञ्च (५.), वन्द् (मा.),श (.), शंस् (५.), दम्भ (५.), बृंह (२.६,५२स्मै.), मन्थ् (५.), कम्प् (मा.), क्रन्द् (५.), ग्रन्थ् (५.), जम्भ् (मा.), जृम्भ (मा.), तञ्च् (२.१,५२स्मै. ४), स्पन्द् (भा.), स्तम्भ (७.), स्त्रंश् (मा.), भ्रंश् (मा.) अने ध्वंस् (मा.) पातुन। ३५ो नन्द् ની જેમ જાણવા पच् (6.) ५२स्मै.वि.पु. पेचिथ/पपक्थ पेचथुः पेच . शक् (५.) द्वि.पु. शेकिथ/शशक्थ शेकथुः
शेक. तृ (५.) प्र.पु. ततार / ततर तेरिव . तेरिम भज् (.) व.पु. भेजिथ / बभक्थ भेजथुः भेज जृ (५.) प्र.पु. जजार, जजर जजरिव,जेरिव, जजरिम, जेरिम वम् (५.) तृ.पु. ववाम
ववमतुः
- ववमुः यज् - 6. पूxj (संप्रसा२९१)
પરસ્મપદ
એકવચન દ્વિવચન બહુવચન પુરુષ ૧
इयाज / इयज ईजिव ईजिम પુરુષ ૨
इयजिथ / इयष्ठ इंजथुः પુરુષ ૩
इयाज
इंजतुः આત્મને પદ એકવચન
દ્વિવચન બહુવચન પુરુષ ૧
ईजे......... ईजिवहे ईजिमहे વાસુ સં. મન્દિરાજાઃ પ્રવેશિકા ૧ર૩
પાઠ - ૧૪
ईज
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુરુષ ૩
પુરુષ ૨
ईजिये . ईजाथे . ईजिध्वे ईजे
ईजाते ईजिरे व्यध् (५.) वि.५. विविधिथ/विव्यद्ध विविधथुः विविध स्वप् (५.) .पु. सुष्वपिथ/सुष्वप्थ सुषुपथुः सुषुप वप् (.) मात्मने.तृ.५. ऊपे
ऊपाते ऊपिरे मुह (५.) ६.Y. मुमोहिथ/मुमोद/मुमोग्ध मुमुहथुः मुमुह → द्रुह्, स्नु मने स्निा योथा गराना पातुओन। ३५ो मुह नाम वा. नह (6.) ५२स्पै. द्वि.पु. नेहिथ/ननद्ध नेहथुः नेह शप् (6.) ५२स्मै. वि.पु. शेपिथ/शशप्थ शेपथुः शेप → तप् (6.), शप् (6.), शद् (५.) भने सद् (५.) धातुन। ३५ो शप् नाम જાણવા वप् (6.) ५२स्मै. द्वि.पु. उवपिथ/उवष्थ ऊपथुः ऊप → वच् (५.), वस् (२.१,५२.), वह् (6.), वद् (6.) भने वश् (५.) पातुन રૂપો વપૂની જેમ જાણવા वे (6.) परस्मै.तृ.. ववौ ववतुः वः अथवा परस्मै.तृ.पु. उवाय .ऊयतुः/ऊवतुः ऊयुः/ऊवुः मात्मने.तृ.. ववे
ववाते वविरे अथवा मात्मने.तृ.पु. ऊये/ऊवे ऊयाते/ऊवाते ऊयिरे/ऊविरे व्ये (6.) ५२स्मै. प्र.पु. विव्याय/विव्यय विव्यिव. विव्यिम ढे (७.) परस्मै.तृ.पु. जुहाव जुहुवतुः जुहुवुः श्वि (५.) तृ.पु.
शिश्वाय शिश्वियतुः शिश्वियुः अथवात.पु.
शुशाव शुशुवतुः शुशुवुः ऋ (५.) प्र.. आर
आरिव आरिम मस्ज् (५.) वि.पु. ममज्जिथ, ममज्जथुः ममज्ज
ममक्थ नश् (५.) वि.पु. नेशिथ/ननंष्ठ नेशथुः नेश अ (५.) तृ.. आनर्द आनर्दतुः आनर्दुः(न् भागम)
→ अर्छ, अर्ह, अर्ज (२१.१ ५२स्मै.) मने अञ्च (२५.१, ५२स्मै.) पातुन। ३५ो Eસુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ૧૨૪ ESS પાઠ - ૧૪
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनी म वा
ज् (..) तृ.पु. आनृजे . आनृजाते आनृजिरे अश् (ना.) तृ.५. आनशे
आनशाते आनशिरे ईश् - मा. २४ ४२ (आम् युत परोक्ष)
એકવચન દ્વિવચન બહુવચન પુરુષ ૧
ईशाञ्चक्रे
ईसाञ्चकृवहे ईशाञ्चकृमहे પુરુષ ૨
इशाञ्चकृषे इशाञ्चक्राथे ईसाञ्चकृढ्वे પુરુષ ૩
इशाञ्चक्रे इशाञ्चक्राते ईशाञ्चक्रिरे तथा ईशामास ।, ईशाम्बभूव । ३ इन्थ् (1.) तृ.पु. इन्धाञ्चक्रे . इन्थाञ्चक्राते इन्धाञ्चक्रिरे तथा इन्धामास ।, इन्धाम्बभूव । तड् (1.१०, 6.) तृ.५. ताडयाञ्चकार ताडयाञ्चक्रतुः ताडयाञ्चक्रुः तथा ताडयाञ्चक्रे ।, ताडयामास ।, ताडयाम्बभूव ३ दय् (.) तृ.पु. दयाञ्चक्रे दयाञ्चक्राते दयाञ्चक्रिरे अथवा दयाञ्चकार ।, दयामास ।, दयाम्बभूव । वगेरे जागृ (५.) तृ.५. जजागार जजागरतुः जजागरु: अथवा जागराञ्चकार ।, जागरामास ।, जागराम्बभूव। भृ (.) परस्मै.तृ.५. बभार
बभ्रतुः बभ्रुः अथवा बिभराञ्चकार।, बिभरामास ।, बिभराम्बभूव । विद् (५.) तृ.. विवेद
विविदतुः विविदुः अथवा विदाञ्चकार।, विदामास ।, विदाम्बभूव । धाव (6.) ५२स्पै.तृ.पु.दधाव ... दधावतुः दधातुः → ताय् (२.१,.), याच् (6.), नाय (4u.), काश् (मा.), खाद् (५.), गाध् (मा.), बाध् (मा.),भाष (मा.), भास् (मा.), वाश् (भा.), साध् (५.), शास् (6.), श्लाघ् (मा.), स्वाद् (मा.), स्फाय (मा.), ह्लाद् (मा.), काङ्क्ष (५.) मने वाञ्छ् (५.) पातुन। ३५ो धावनी ठे वा . विष् (6.) ५२स्पै.तृ.५.विवेष . .. विविषतुः विविषुः
સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ૧૨૫ કિક પાઠ - ૧૪ TET
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रेशे
→ श्लिष् (२.४/१ ५२स्मै.), शिष् (1.१/७ परस्मै.), दिश् (.), रिष् (५.), लिख् (५.), लिप् (6.), लिह् (.), विच् (6.), विज्(1.3 6.), विद्(6.), विश् (रु.), क्लिश् (१.४,मी.), पिश् (५.), पिष् (५.),भिद् (.), मिल् (6.), मिष् (प.), मिह (५.), रिच् (.), रिश् (५.), दिव् (५.), दिह् (.), द्विष् (6.), निज् (.), त्विष् (७.), चित् (५.), खिद् (रु.), क्षिप् (७.), क्षिण (6.), ष्ठिव् (५.), सिव् (५.), सिच् (५.), सिध् (२.१/४ ५२स्मै.) मने स्विद् (२.४ ५२स्मै. અને ગ.૧ આ.) ના રૂપો વિની જેમ જાણવા राध् (२.५ ५२स्पै.) तृ.पु. रराध रेधतुः रेधुः → राध् (२. ४ ५२स्मै.) न॥ ३५ो राथ् नाम AqL भ्राश् (मा.) तृ.पु. बभ्राशे . बभ्राशाते बभ्राशिरे
भ्रेशाते भ्रेशिरे → भ्लाश् (५.१/४) न। ३५ो भ्राश् (२.१/४)नाम वा क्रीड् (५.) तृ.पु. चिक्रीड चिक्रीडतुः चिक्रीडुः → वीड् (1.४,५२स्मै.), मील् (प.), दीप् (.) भने जीव् (५.) ना ३५ो क्रीड्नी भqi. घूर्ण (७.) तृ.पु. जुपूर्ण जुघूर्णतुः जुघूर्णः → मूर्छ (५.), स्फूर्ख (२५.१, ५२८.), पूर (AU.) भने कूज् (५.) न॥ ३५ो घूर्णनी भए सेव् (मा.) तृ.पु. सिषेवे सिषेवाते सिषेविरे → वेप् (.), देव (१.१,५.), चेष्ट (.), वेष्ट (1.), लोक् (२.१,..) भने ढौक् (आ.) ॥ ३पो सेव् नी म NeAqu. ग' (५.) तृ.पु. जगर्ज जगर्जतुः जगर्जुः → गई, त, नई, रक्ष, जक्ष, जल्प, वल्ग, सज्ज झा परस्मैपही पातुमोन। ३५ो गर्छ नाम वा गल्भ् (ना.) तृ.पु. जगल्भे . जगल्भाते जगल्भिरे → कत्थ्, स्प, लज्ज, भिक्ष, शिक्षु अनेचस्मामात्मनेपदीयातुना३पो गल्भ् ની જેમ જાણવા अव् (५.) तृ.पु. आव
आवतुः
आवुः સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા પણ ૧૨૬ રાજા પાઠ -૧૪ .
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
अट्, अद्, अन्, आप्, अश् (ग.८, परस्मै.) ने अस् ( 1.४, ७.) ना ३पो अव् नी प्रेम भएावा
निन्द्र (५.) तृ. पु.
निनिन्द
निनिन्दुः
→ लिङ्ग अने हिंस् ना ३यो निन्द् नी प्रेम भएावा.
feus (211.) 1.Y.
जिहिण्डे
जहिण्डा
जिहिडिरे
➜ f$100 (21.2,241.) HA F10 (21.2,vu.) u zuì fêvg Al 84 NYU.
जुगुञ्जः
चिक्लिशुः
गुञ्ज (५.) तृ. पु.
जुगुञ्ज
जुगुञ्जतुः
→ गुम्फ, कुण्ठ् अने चुम्बू ना ३५ो गुञ्ज् नी प्रेम भावा.
चिक्लेश
चिक्लिशतुः
famyl (4.) ɖ.y.
→ क्लिद् ना ३यो क्लिश् नी शेभ भएावा
कृष् (७.) तृ.पु.
चकर्ष
चकृषतुः
चकृषुः
→ कृश् (५.), गृध् (4.), हृष् (4.), धृष् (५.), दृप् (ग. १, परस्मै.), तृप् (ग. १, परस्मै.), सृप् (५.), वृष् (५.), वृध् (आ.), वृत् (आ.), वृज् (3.), नृत् (५.), कृत् (५.), मृग् (4.), मृद् (4.), मृश् (4.), मृष् (3.), पृच् (७.) अने स्पृश् (५.) ना ३यो कृष् नी प्रेम भावा
रेमः
निनिन्दतुः
रम् (५.) तृ. पु.
रसम
रेमतुः → नम् (4.) ञने यम् (3.) ना ३यो रम् नी प्रेम भएावा. रञ्ज् (७.) द्वि.पु.
रञ्जिथ,
ररञ्जथुः
रङ्क्थ
भञ्ज् (4.) अने सञ्ज (प.) ना ३५ो रज् नी प्रेम भावा.
ધાતુઓ
પહેલો ગણ
31-6. §:4 g (11.90)
उष् - ५. जाणवुं
वि + क्रुश् - प. जूभ पाडवी चर् - ५. तप्प तप खो
धुं, जहार लभवु
सम् + त्रस्- ५. जीहवुं
सु. सं. भन्दिशन्तः प्रवेशिक्ष
दद् - खा. खापवुं
दय् - खा. घ्या होवी
फण् - ५.४
फल् - ५. इजवुं
भ्राज् - खा. प्राश
भ्राश्- खा. यजवं
भ्लाश् - खा. प्रकाशवुं
૧૨૭
ररञ्ज
પાઠ- ૧૪
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
-૫. ચીસ પાડવી
૫. ભાંગવું, છૂટું પાડવું વિ + તપૂ-૫. શોક કરવો
સાતમો ગણ ૩વ + નન્-આ. આધાર રાખવો
દ્ + છિદ્ - નાશ કરવો માં શ્રિ - ઉ. આશ્રય લેવો
| દશમો ગણ બીજો ગણ પર + ડું-પ. આસપાસ હોવું
v+ અર્થ –આ. વિનંતી કરવી afમ + g - ઉ. વખાણ કરવા v+ છ-સંતાડવું ચોથો ગણ
અન્-આ. સલાહ લેવી ૩૬+ - આ. તજવું
- સાફ કરવું પાંચમો ગણ
નિ + સૂત્-નાશ કરવો વિસT –આ. વ્યાપવું
પ્રેરક છઠ્ઠો ગણ
વરી- કરાવવું તેનું પ્રેરક રૂપ). ઇન્-ઉ. રાંધવું, સેકવું
- નામ (A-સંસ્કૃતનું ગુજરાતી) પુલિંગ
vમાવ - સામર્થ્ય, મોટાઈ માર્ચ-ઋષિનું નામ છે
વંશમ - વાંદરો માલિસ-અંગિરસનો વંશજ
વિષM - રાવણનો ભાઈ અને મવિક્ષિત - અવિક્ષિત નો છોકરો
| રામનો મિત્ર સામપ્રિ- જેની ઇચ્છાઓ પુરી પડી છે તે
મ- દેવ વાસ્તેય - રાક્ષસનું નામ છે
- રાજનું નામ છે તિમિર-અંધારું (ન.)
મહામ- (મહ - વિશે. મોટું+
ગાવા-પું. રાજ્યાભિષેકની ક્રિયા) રથી-ષિનું નામ છે
મોટો રાજ્યાભિષેક રાનવ - રાક્ષસ
નોમા-ઋષિનું નામ છે રોગ- નિંદા
નોહલચ-(નોદ-પં.ન. લોટું વન્ય પરોટિન -બ્રહ્મદેવ
-પં. બંધન) લોઢાનું બંધન પરિવેણુ-પીરસનાર
૩- ભયાનક હથીયાર (1) જાસુ. સં. મન્દિરાઃ પ્રવેશિકાર ૧૨૮ ના પાઠ-૧૪ જ
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
નપુંસકલિંગ
વાતિપુર-વાલીનો છોકરો
- ઇન્દ્રને લગતું વિવુથ - દેવ
ગોવિતપૂવૃત્ત - જીંદગીથી માનભંગ વિશ્વવાદ - સર્વદેવો (બ.વ.) થયેલો વેર - ઝડપ
તા- તેના જેવું શa - ઈન્દ્રનું નામ
તુપુત્ર - ભયંકર સંવર્તિ - ગોરનું નામ
ચીન-ગરીબ, નિરાધાર સત્યુષ - સારો માણસ
પરીણુ-મરી ગયેલું સમાસન્ મંડળીનો માણસ મેથ્ય - યજ્ઞ કરવા યોગ્ય સુગ્રીવ-વાનરસેનાપતિ રામનો મિત્ર) |વિશ્રુત - (fe + શુ નું કર્મ ભૂ.કુ.) સ્ત્રીલિંગ
પ્રખ્યાત
સવિસ્મય - આશ્ચર્ય સહિત વિદિશા
સેદ્ર- ઈન્દ્ર સહિત રાપુરા - (રબા - પુ.ન.+ ઘુ-સ્ત્રી. ઓસરી) લડાઈને મોખરે
અવ્યય
માતઃ - આખરે (કિ.વિ.) ગથિ - હાડકું
ફાસ્તd - અહીંથી તહીં (ક્રિવિ.)
૩-પૂરક શબ્દ યુગ - સત્યયુગ 27ોવા-ત્રણે લોક
વિરાટુ-ઘણા વખત પછી (ક્રિ.વિ.) વૈચ-નબળાઈ
થિ- ધિક્કાર પુત્તર- શહેરનો દરવાજો
પત વત્ - પતંગ જેવો (ક્રિ.વિ.)
પૃષા - ખોટી રીતે મોતિચ-અંધારું, મેલાપણું રોટલી-પૃથ્વી અને સ્વર્ગ (દ્ધિ.વ.)
સમતમ્-આસપાસ, ગમેતેમ (ક્રિ.વિ.)
સર્વત -બધી દિશાએ (ક્રિ.વિ.) વિશેષણ
સરથા - હજારો ભાગમાં (ક્રિ.વિ.) ગતિયો - ઘણું ભયંકર, દુષ્ટ
ક્રિયાવિશેષણ મોત - ( ગ.૧,પર. નું કર્મભૂ.ક., ખ+ નીત) ગવાયેલું |
શિવ-મારે માટે - સખત પ - એક એક (સર્વ) - સાધુ- સારું સુ. સં મદિરાઃ પ્રવેશિકા જ ૧૨૯ ના પાઠ-૧૪ જ
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુલિંગ
भरए - वध
शक्ति - प्रभाव
નામ (B - ગુજરાતીનું સંસ્કૃત)
खावते - आगम
उपाय - उपाय, अभ्युपाय
नाश - ध्वंस, नाश, अवसाद
નપુંસકલિંગ
खाववुंते - आगमन
खाधारनी ४ग्या - आश्रयस्थान Sziel - antef,
फल
त५ - तपांसि (तपस् नुं ५.१.) हेतु प्रयोजन
-
પ્રશ્ન - ૧ સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો.
3883 - निर्जन
વિશેષણ
અવ્યય
नाश ४२वो - उच्छेत्तुम् (हे..), निषूदयितुम् (हे.ई.)
अनुनथी - प्रसह्य (B.वि.), आत्मनिरपेक्षम् (डि.वि.), साहसेन (तृ.डि.वि. तरी qपरायुं छे.) વિશેષ
* સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
राहो पार पाडवाने भाटे - फलावाप्तये (यतुर्थी)
સ્વાધ્યાય
१.
गतायां रात्रौ सुप्ता वयं किल बहु विलेपिम ।
२. युधिष्ठिरेण पृष्टो लोमशोऽगस्त्यस्य प्रभावं कथयामास ।
3. कृतयुगे कालेया इति विश्रुता दानवा वृत्रं समाश्रित्य महीं स्वर्गलोकं च भृशं पीडयाञ्चक्रुः । नैतत्कर्तुमानर्हस्ते ।
४. तान्हन्तुं सेन्द्रा विबुधा न शेकुः ।
५. ते ब्रह्माणमुपसंगम्योचुर्भगवन्नखिलं त्रैलोक्यं दानवैरर्द्यते किमत्र करवामहै । ६. परमेष्ठ्युवाच भो देवा ! दधीचमृषिं गत्वा तस्यास्थीनि याचध्वम् । तेषां वज्रं कृत्वा वृत्रं हत ।
७. तथेति प्रतिज्ञाय ते सर्वे दधीचस्याश्रममुपययुः ।
८. तमृषिं देवाः प्रणेमुस्तस्यास्थीनि च ययाचिरे ।
८.
ततः स महात्मा त्रैलोक्यस्य हितायात्मनः प्राणानुत्ससर्ज ।
૧૩૦
પાઠ
-
૧૪
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०. तस्य परासोरस्थीनि देवा जगृहुस्त्वष्टारं च गत्वा तं तेषामुग्रं वजं कारयामासुः । ११. ततस्त्वष्टा शक्रमुवाचैतद्गृहीत्वा वृत्रं जहि। १२. इन्द्रेण सहिता देवा रोदसी आवृत्य तिष्ठन्तं कालेयैरभिरक्षितं च वृत्रमासेदुः ।
तांश्च युद्धायाजुहुविरे। १३. तैः सह देवानां तुमुलं युद्धं समापेदे रजोभिः सर्वा दिशो व्यानशिरे।दानवेभ्यश्च
देवा भृशं त्रेसुः। १४. इतस्ततः प्रधावतां तेषां वेगं देवा दौर्बल्यान्न सेहिरे भीताश्च पलायामासुः। १५. तादृशांस्तान्दृष्ट्वेन्द्रो विष्णुं शरणं वव्राज। . १६. ततो विष्णुरात्मनस्तेज इन्द्रे निदधे । देवाश्च महर्षयश्चापि तथा विदधिरे। १७. ततो रणधुरामेकोऽपीन्द्र उवाह। १८. स वृत्रस्य वधाय महद्वजं मुमोच । तेन हतो वृत्रो भूमौ सुष्वाप । १८. कोट्याकोट्या पुरद्धारमेकैकं रुरुधे द्विषाम् । २०. तत्कर्म वालिपुत्रस्य दृष्ट्वा विश्वं विसिष्मिये ।
संत्रेसू राक्षसाः सर्वे बहु मेने च राघवः ॥ २१. सुग्रीवो मुमुदे देवाः साध्वित्यूचुः सविस्मयाः। - बिभीशणोऽभितुष्टाव प्रशशंसुः प्लवंगमाः॥ २२. राघवो न दयाञ्चक्रे दधुधैर्य न केचन । मने पतङ्गवीरहहिति च विचुक्रुशे ॥ २३. प्राणा दध्वंसिरे गात्रं तस्तम्भे च प्रिये हते ।
उच्छश्वास चिराद्दीना रुरोदासौ ररास च ॥ २४. लोहबन्धैर्बबन्धे नु वज्रेण किं विनिर्ममे।
मनो मे न विना रामाद्यत्पुस्फोट सहस्रधा ॥ २५. उत्तेस्थि समुद्रं त्वं मदर्थेऽरिब् जिर्हिसिथ ।..
ममर्थ चातिघोरां मां धिग्जीवितलघूकृताम्॥ २६. मालिन्यं मार्जयामास चन्द्रमास्तिमिरैः कृतम्।
खलैर्दत्तं मृषा दोषमिव सत्पुरुषः सताम् ॥ २७. ऐन्द्रेण हवै महाभिषेकेण संवर्त आङ्गिरसो मरुत्तमाविक्षितमभिषिषेच। तस्मादु
मरुत्त आविक्षितः समन्तं सर्वतः पृथिवीं जयन्परीयायाश्वेन च मेध्येनेजे । तदप्येष श्लोकोऽभिगीतः। સુ. સં. મન્દિરાઃ પ્રવેશિકા દશ ૧૩૧ રાજાના પાઠ - ૧૪ કા
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
અત્ત પરિષ્ઠો મચાવનગૃો આ વિક્ષિતસ્ય વામોર્વિવાદ સમાસ રૂતિ પ્રશ્ન - ૨ ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો. ૧. જયારે કાલયનો નેતા માર્યો ગયો (જૂ કર્મણિ), ત્યારે તેઓઝનુનથી લડ્યા (યુ),
પરંતુ દેવોએ તેમને અંતે વશ કર્યા (નિ). ૨. પછી તેઓ માંહોમાંહે સલાહ લેવા ભેગા થયા (મજૂ અથવા મર્જ ) અને
વિશ્વનો નાશ કરવાનો ઠરાવ કર્યો (નિસ્+વિ). ૩. એ કાર્ય માટે બ્રાહ્મણ અને ઋષિઓનો નાશ કરવો એજ ઉત્તમ ઉપાય છે એમ ધાર્યું
(મન), કારણ કે તેઓ ધર્માદિ ક્રિયાઓ (૫,૬) તેમજ યજ્ઞાદિ કરતા હતા (તન્
અથવા મી + દ), તેને લીધે વિશ્વ ટકી રહ્યું હતું (આ + શિ, ગવ + (નવું) ૪. તેથી તેઓ દરીયામાં છૂપાઈ રહ્યા (U+ છે), અને રાતે બહાર નીકળી (૨) ઘણા
બ્રાહ્મણોને મારી નાંખ્યા, અને બધા માણસોને દુઃખ દેવા માંડ્યું (પી ). ૫. વસિષ્ઠ, ભાર્ગવ અને બીજા ઋષિઓના આશ્રમોનો ઘાણ કાઢ્યો (સવ + સાદું
પ્રેરક) અને તેમાં કોઈ રહે નહિ એવું કર્યું છે અને પછી તેને બાળી નાંખ્યા
(૯). ૬. કોઇપણ યજ્ઞ કરતું ન હતું (ચ) અને દેવો ડર્યા (પી કે ત્ર). ૭. તેમને આ કોણ કરતું હતું તેની ખબર ન હતી (ા) અને તેથી વિષ્ણુ પાસે ગયા
(૩ + મમ્) અને તેની સહાય માંગી (યા). ૮. વિષ્ણુએ તેમને કહ્યું (વ, રક્ષ) કે કાલેય નામના રાક્ષઓએ રાત્રે આ કર્યું છે
અને દિવસે દરીયામાં છૂપાઈ રહે છે. ૯. તેણે તેમને અગમ્ય પાસે જઈ દરીયો પી જવા વિનંતિ કરવા કહ્યું (આ + વિશ). ૧૦. દેવો તે ઋષિ પાસે ગયા (૩૫ + રૂ) અને તેને પ્રણામ કર્યા (y + 1), અને
તેની શક્તિની પ્રશંસા કરી (તુ કેv + શં). ૧૧. તેમણે તેમના આગમનનું કારણ પૂછ્યું તો . ૧૨. તેઓએ કહ્યું (થ) અને અગમ્ય દરીયા પાસે ગયા (થા) અને દેવો તેમની
પાછળ ગયા છે, મનુ + યા) તે દરીયો પી ગયા () અને કાલેયને તેમની
સંતાવાની જગ્યામાંથી બહાર ખેંચી કાઢ્યા (મી +). ૧૩. પછી લડાઈ થઈ (સમ્+ + પ) અને દેવોએ તેમને મારી નાંખ્યા (ન). દા. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા દશા ૧૩૨ કાલિ પાઠ - ૧૪ ZE
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
પાઠ - ૧૫
શ્વસ્તન ભવિષ્યકાળ, સામાન્ય ભવિષ્યકાળ, ક્રિયાતિપત્યર્થ
શ્વસ્તન ભવિષ્યકાળ – પ્રત્યયો
પરૌપદ
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
એકવચન
तास्मि
तासि
ता
એકવચન
तासे
દ
એકવચન
स्यामि
स्यसि
स्यति
એકવચન
स्
स्यसे
स्यते
સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
દ્વિવચન
तास्वः
तास्थः
तारौ
આત્મનેપદ
સામાન્ય ભવિષ્યકાળ – પ્રત્યયો
પરમૈપદ
દ્વિવચન
तस्व
तासाथे
तारौ
દ્વિવચન
स्यावः
સ્થળઃ
સ્વતઃ
આત્મનેપદ
દ્વિવચન
स्याव
स्येथे
स्येते
૧૩૩
બહુવચન
तास्मः
तास्थ
तार:
બહુવચન
तास्महे
ताध्वे
तार:
બહુવચન
स्यामः
स्यथ
स्यन्ति
બહુવચન
स्यामहे
स्यध्वे
स्यन्ते
પાઠ ૧૫
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
૧.
એકવચન
स्यम्
સ્વઃ
स्यत्
ક્રિયાતિપત્યર્થ - પ્રત્યયો
પરÂપદ
એકવચન
स्ये
स्यथाः
स्वत
દ્વિવચન
स्याव
स्तम्
स्यताम्
આત્મનેપદ
દ્વિવચન
स्यावहि
स्थाम्
स्येताम्
સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
બહુવચન
स्याम
स्यत
स्यन्
ભૂમિકા
સામાન્ય ભવિષ્યકાળ સાધારણ રીતે આવતો કાળ સૂચવે છે અને વિશેષ કરીને આજનો જ આવતો સમય બતાવે છે.
બહુવચન
स्यामहि
૨.
શ્વસ્તન ભવિષ્યકાળ વિશેષ કરીને આજનો નહિ એવો સમય બતાવે છે.
૩. સાંકેતિક વાક્યોમાં જ્યારે સંકેત કે શરત પૂર્ણ થઇ નથી એવો ભાવ બતાવાય છે ત્યારે ક્રિયાતિપત્યર્થમાં વપરાય છે તે બે કાળ બતાવે છે, ભવિષ્ય અને ભૂત.
નિયમો
દા.ત. વૃ = વરીતા / વતા | પરોક્ષમાં = વીથ ।
ધ = રીતા / રિતા |
स्यध्वम्
स्यन्त
૧. પરોક્ષ ભૂતકાળ સિવાય બધા ગણકાર્ય રહિતકાળોમાં ગ્ર ધાતુની રૂ હંમેશાં દીર્ઘ થાય છે.
દા.ત. પ્રહીતા ।
૨. વૃ ધાતુ અને તૢ કારાંત ધાતુઓને પરોક્ષ ભૂતકાળ, અદ્યતન ભૂતકાળ પરૌંપદ અને આશીર્વાદાર્થ આત્મનેપદ સિવાય દરેક ગણકાર્ય રહિત કાળમાં વિકલ્પે હૈં લંબાય છે.
૧૩૪
પાઠ - ૧૫
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧. શ્વસ્તન ભવિષ્યકાળ
૧. ધાતુના અંત્ય સ્વર અને ઉપાંત્ય હસ્વ સ્વરનો ગુણ કરીને ૢ પ્રત્યય લગાડવો. અંતે તૃ વાળા નામની પ્રથમા વિભક્તિના જે રૂપો થાય છે તે જ તૃતીય પુરુષના રૂપો છે એમ જાણવું. પહેલા અને બીજા પુરુષમાં અસ્ ધાતુના પરમૈપદના રૂપ પ્રથમા વિભક્તિને લગાડવાથી અને આત્મનેપદવાળા ધાતુને અક્ના આત્મનેપદના રૂપો લગાડવાથી આ કાળના રૂપો થાય છે.
૨. પ્રત્યયો પૂર્વે સેટ્ ધાતુને રૂ લાગે, વેટ્ ધાતુને વિકલ્પે રૂ લાગે અને અનિટ્ ધાતુને રૂ નલાગે.
દા.ત. મૂ = મવિતા । (સેટ્), મૃત્ = માનિતા / માર્યાં । (વે), શત્ = શા । (અનિટ્)
૩. ૬૧, સદ્, તુમ, રુણ્ અને રિધ્ ધાતુમાં આ કાળમાં પ્રત્યય પૂર્વે વિકલ્પે રૂ લાગે છે. ફળ્ = ફળ્ + તા = ષિતા / ટા। તુમ્ = તુમ્ + તા = તોમિતા / નોબા । ૪. સ ્, વધાતુમાં જ્યારે ફ્નો થયા પછી તે નો પછીના પર લોપ થાય ત્યારે પૂર્વના મ કે આ નો ઓ થાય છે.
દા.ત. સ ્=સ ્ + ત = સ ્ + થા = સ ્ + ઢા = સોઢા । વ ્ = વોહા । ૫. વક્ (આ.વેટ્) ધાતુ વિકલ્પે પરÂપદ બને છે અને ત્યારે હૈં ન લાગે. દા.ત. વનમામિ । જસ્વિતાફે / ભાદે ।
૨. સામાન્ય ભવિષ્યકાળ
૧. આ કાળના પ્રત્યયો વર્ત.કા.ના પ્રત્યયની પૂર્વે સ્વ લગાડવાથી થાય છે. ધાતુ સે, અનિટ્ કે વેટ્ હોય તે પ્રમાણે ચ ની પૂર્વે રૂ લગાડવી કે ન લગાડવી. પ્રત્યય પૂર્વે અંત્ય સ્વર અને ઉપાંત્ય હસ્વ સ્વરનો ગુણ થાય છે.
૨. ધાતુને અંતે ક્ + સ્ થી શરૂ થતો પ્રત્યય = અંત્ય સ્ નો ત્ થાય છે. દા.ત. વક્ + સ્થતિ = વત્ + સ્થતિ = વસ્મૃતિ ।
૩. ગમ્ (૫.),
અને ૠ કારાંત અનિટ્ ધાતુઓ સેટ્ બનવાથી રૂ લાગે છે. દા.ત. હ્ર = રિતિ। હન્ = નિયતિ । ૪. વૃત્ અને નૃત્ સેટ્ હોવા છતાં પણ વિકલ્પે રૂ લાગે છે.
સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
૧૩૫
પાઠ - ૧૫
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
દા.ત. નૃત્ = તિતિ / સ્મૃતિ નૃત્ = તિતિ / સ્મૃતિ । વરૃપ, વૃત, વૃશ્ય, શુધ્ અને સ્વ ્ ધાતુ આ કાળમાં વિકલ્પે પરૌંપદી છે અને ત્યારે રૂ લગાડાતી નથી.
દા.ત. વતૃપ્= જયંતિ (પરર્સી.), સ્થતે સ્પિયતે। (આત્મને.) ૩. ક્રિયાતિપત્ત્વર્થ
૧. ક્રિયાતિપત્યર્થમાં સ્થ ને હ્ય.ભૂત.ના પ્રત્યય લાગે છે. ધાતુની પૂર્વે કાળવાચક અ લગાડાય છે. બીજી રીતે સામાન્ય ભવિષ્યકાળના જેવા જ રૂપો થાય છે. : અનધ્યે ।
દા.ત. તમ્ = અ + નમ્ + સ્ટે
=
અદ્યતન ભૂતકાળમાં અને ક્રિયાતિપત્યર્થમાં અધિ + રૂ ધાતુમાં વિકલ્પે રૂ ને બદલે ॥ મૂકાય છે અને તે વ્યંજન પૂર્વે ઔ થાય છે.
દા.ત. અધિ + ઞ + 3 + ચત =
અધ્યેયત ।
અથિ + અ + ગી + સ્થત = अध्यगीष्यत ।
કર્મણિ રૂપ તથા ભાવે
૧. માર્ગો.નિયમાવલિમાં આપેલા કર્મણિના નિયમો જોવા.
૨.
૨. ગણકાર્ય રહિત કાળમાં કર્મણિ તથા ભાવેરૂપો તૈયાર કરેલા અંગને જ આત્મનેપદના પ્રત્યયો લગાડવાથી થાય છે.
રૂપ
નામધાતુ
૧. કેટલીક વાર તુલ્ય, આચરણ આદિ અર્થમાં નામને ય પ્રત્યય લાગી નામ ધાતુ બને છે. અને આત્મનેપદમાં રૂપ થાય છે.
દા.ત. ચિંતામળિરિવાપતિ = ચિંતામળીયતે ।
૨. ક્યારેક થ લાગ્યા વિના જ પસ્મૈપદના પ્રત્યય લાગે છે.
દા.ત. પતમિવાત્તતિ = નન્નતિ ।
ને સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
રૂપાખ્યાન
૧. શ્વસ્તન ભવિષ્યકાળ
૧૩૬
પાઠ
- ૧૫
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુરુષ ૧ પુરુષ ૨ પુરુષ ૩
.
પુરુષ ૧ પુરુષ ૨ પુરુષ ૩ शक् (५.) तृ.५. मृज् (५.) तृ.पु.
भू-५. थg, छोj (सेट) એકવચન દ્વિવચન બહુવચન भवितास्मि भवितास्वः
भवितास्मः भवितासि भवितास्थः भवितास्थ भविता भवितारौ भवितारः - मुद्- मा. पुश ५j (सेट) એકવચન દ્વિવચન બહુવચન मोदिताहे मोदितास्वहे मोदितास्महे मोदितासे मोदितासाथे मोदिताध्वे मोदिता मोदितारौ
मोदितारः शक्ता
शक्तारौ शक्तारः (मनिट) मार्जिता, मार्जितारो,
मार्जितारः मार्टा माष्र्टारौ मार्टारः ()
૨. સામાન્ય ભવિષ્યકાળ ___ भू- ५. डोj, (सेट) એકવચન દ્વિવચન બહુવચન भविष्यामि भविष्यावः भविष्यामः भविष्यसि भविष्यथः भविष्यथ भविष्यति भविष्यतः भविष्यन्ति
लभ् - . भगवj (भनिद) એકવચન દ્વિવચન બહુવચન
लप्स्यावहे लप्स्यामहे लप्स्यसे लप्स्येथे __लप्स्यध्वे लप्स्यते लप्स्येते लप्स्यन्ते मार्जिष्यति, मार्जिष्यतः, - मार्जिष्यन्ति, मायति मार्क्ष्यतः मायन्ति (4)
પુરુષ ૧ પુરુષ ૨ પુરુષ ૩
लप्स्ये
પુરુષ ૧ પુરુષ ર પુરુષ ૩
मृज् (५.) तृ.५.
દક સુ. સં. મદિરાન્તઃ પ્રવેશિકા શિક ૧૩૭ વિવિધ પાઠ - ૧૫ [E
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
મૃન (૫.) તૃ.પુ.
निर्
૩. ક્રિયાતિપત્યર્થ
ભૂ-૫. હોવું, થવું (સેટ્)
દ્વિવચન
अभविष्याव
अभविष्यतम् अभविष्यत अभविष्यताम् अभविष्यन्
એકવચન
अभविष्यम्
अभविष्यः
अभविष्यत्
+ મા - ૫.બાંધવું
·
એકવચન
अलप्स्ये
બીજો ગણ
આ. મેળવવું (અનિટ્)
अलप्स्यथाः
अलप्स्यत
अमार्जिष्यत्
अमात्
દ્વિવચન अलप्स्यावहि
अलप्स्येथाम्
अलप्स्यध्वम्
अलप्स्येताम् अलप्स्यन्त
अमार्जिष्यताम् अमार्जिष्यन्
अमार्क्ष्यताम्
ધાતુઓ
પહેલો ગણ
ત્રીજો ગણ
|
અન્તર્ + ઘા - ઉ. સંતાવવું, છુપાવવું, અતિ + સમ્ + થા - છેતરવું
નિ + . - ઉ. ઇજા કરવી, નુકસાન કરવું અનુ + રહ્યું – ઉ. સંતુષ્ટ રાખવું (પ્રેરક) વિ + X + જ્ઞમ્ - આ. છેતરવું નિ + વત્ - ૫. પોશાક પહેરવો, પહેરવું
ચોથો ગણ
(પ્રેરક)
પ્રતિ + વચ્ - ૫. પ્રતિવચન આપવું, પ્રત્યુત્તર દેવો
બહુવચન अभविष्याम
નિર્ + વા - હોલવવું, બુઝવવું (વાવય પ્રેરક)
જ્જુ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ૧૩૮
-
બહુવચન
अलप्स्यामहि
અમાર્થ્યન (વેટ્)
પ્રતિ + પણ્ - આ. પ્રાપ્ત કરવું. દશમો ગણ
વચ્- આ. છેતરવું
નામ ધાતુ
અસૂચવ્ - ૫. ખોટું ઇચ્છવું, દ્વેષભાવ
રાખવો
પાઠ - ૧૫
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
નામ (A- સંસ્કૃતનું ગુજરાતી) પુલિંગ
હિમાવત - હિમાલય અક્ષ-જુગટાના પાસા
| હિષે- ઉંદરનું નામ રૂવા-સૂર્યવંશી રાજાઓનો મૂળ પુરુષ -
સ્ત્રીલિંગ શર- રાજા
Tઈલી - નદીનું નામ મ-મૂળ, ઉત્પત્તિ, નીકળવું તે તરચિની - તેનો રસ્તો રોકનારી, વટવા - સાપનું નામ
તેના કામમાં વિઘ્ન નાખનારી તિ-પાપરૂપી તત્ત્વ
તિ-પ્રીતિ મff - રાવણનો ભાઈ
નપુંસકલિંગ સૌરવ-કુરૂનો વંશજ
અક્ષય-પાસા નાખવાની કળા છત્ત - કપટ (ન.)
શ્વદલ - ઘોડા ચલાવવાની કળા તનય - પુત્ર
સુપિડનપુર-શહેરનું નામ તરવોલ્ફીચ - (૩૭ી – . શ્વાસ લેવો તે, ઊંચો શ્વાસ + અન્ય-પું.
ગાડતી-ગણાકીનો કિનારો સુગંધ, સુવાસ) તેના મુખના શ્વાસની
પત્ર-અવયવ, શરીર
|વિત્રવન - વનનું નામ સુવાસ વનિતીક્ષ્ણ દાંતવાળું પ્રાણી, સાપ
યુનત-દુષ્ટ, અવિચારી કામ વાવ - જંગલ
Rપુ - ચતુરાઈ નિષથેશ્વર - નિષધ દેશનો રાજા
યુગ - જોડું નિષ-નિષધ દેશનો રાજા, નળ "
| વાસીયુ - કાપડનો જોટો પુર - વિશેષ નામ
સુમિક્ષ - અન્નની પુષ્કળતા વાપાપથ - (થન - પં.માગ) બાણ / દ્વિર-હિમાલયના તળીયા આગળ એક પહોંચે એટલો માર્ગ, બાણમર્યાદા
પવિત્ર સ્થાન છે. વહુ-નળે જ્યારે સારથીનો વેશ લીધો
વિશેષણ હતો ત્યારનું નામ
અક્ષજ્ઞ-પાસાથી રમવાની કળા જાણનાર મૂષ - ઉંદર
| | અક્ષપુન-પાસા નાંખવામાં હોંશિયાર મૂષRIs - ઉંદરોનો રાજા ગતિનિ - (મતિ - ઘણું, અતિશય) સૂત - સારથી, રથ હાંકનાર 8 સુ. સં. મન્દિરાન્ત પ્રવેશિકા ૧૩૯ S ET B પાઠ - ૧૫ TE
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઘણું નિર્દય, ઘણું ક્રૂર અનન્હેં - અયોગ્ય
-
અનાસ્ - નિરપરાધી
-
નન - (òl - ન.કુળ, કુટુંબ + = નન્ ‘ઉત્પન્ન થવું’ ઉપરથી) કુટુંબમાં જન્મેલું, વંશજ
રામ – દશમું
વિવ્ય – સ્વર્ગીય, સુંદર
દુઃસ્વમાન્ – દુઃખ ભોગવનાર, દુઃખી
સુષ્ઠિત - પીડાયેલું
પરિન્થિન - કરનાર, રોકનાર
પરિભ્રષ્ણુ - (પતિ+ i નું કર્મ.ભૂ.કૃ.) પડેલું પાતિત – (પત્ ના પ્રેરક નું કર્મ.ભૂ.કૃ.) પાડેલું વર્તુવિદ્ય – ઘણા પ્રકારનું
રસ્તા વચ્ચે રહીને હરકત
પુલિંગ
છેવટ – ૩, પશિખામ
નીચ પુરુષ – વ્હાપુરુષ
પર્ણાદ – પાંવ (વિશેષ નામ)
સુદેવ – સુડેવ (વિશેષ નામ)
હેતુ – દેશ
સ્ત્રીલિંગ
વિનટ્ટ - (વિ + નશ્ નું કર્મ.ભૂ.કૃ.) નાશ પામેલો
સંભાવિત - ( સમ્ + મૂ ના પ્રેરકનું
કર્મ. ભૂ. કૃ.) બની શકે એવું, ધરાયેલું સંસ્મર્તવ્ય – યાદ રાખવા લાયક
અવ્યય
વૃત્તે – વાસ્તે, લીધે
નામ (B - ગુજરાતીનું સંસ્કૃત)
ક્રિયાવિશેષણ
અનિશમ્-વારંવાર, હંમેશાં, નિરંતર અસંશયમ્ - બેશક શત્રુતમ્ - શત્રુથી જ્ઞૠત્ - હંમેશાં
વિશેષ
તન્મધ્યે - (તક્ + મધ્યે, મધ્ય – નાનું સ.એ.વ.) તેની મધ્યમાં
નપુંસકલિંગ
છેવટ – અવસાન
મેળાપ – આગમન
શ્રેષ્ઠ રાજસત્તા – સામ્રાજ્ય, પામેછ્ય હેતુ – પ્રયોગન
વિશેષણ
અભિમાની – અશ્મિ (કર્મ.ભૂ.કૃ.)
अरक्षित
રખવાળ વિનાનું (કર્મ.ભૂ.કૃ.)
આશીર્વાદ – આશિસ્
સંખ્યા - સંસ્થા
સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા . ૧૪૦ પાઠ – ૧૫
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રિયા વિશેષણ
३५३ (ओनी) - समक्षम्, प्रत्यक्षम्
- १ संस्कृतनुं गुभराती पुरो..
प्रश्न
વિશેષ
छेवटे - उदर्के, परिणामे वगेरे (उदर्क - धुं., परिणाम - पुं. नुं स . जे. व.)
સ્વાધ્યાય
१. हरिद्वारं गमिष्यामि तत्र च गङ्गाया उद्गमं हिमाचलं च द्रक्ष्यामि सर्वासां देवतानां पूजां च विधाय स्वकीयं ग्रामं प्रतिनिवत्स्यमि ।
२. यद्यत्ते हितकरं तत्सर्वं कर्तुं यतिष्ये ।
3. स्वामिनादिष्टोऽपि पुष्पाणि नानयसि यदानीतानि न वेति स प्रक्ष्यति तदा किं प्रतिवक्ष्यसि ।
४. अस्माकं मित्रं हिरण्यको नाम मूषकराजो गण्डकीतीरे चित्रवने निवसति सोऽस्माकं पाशांश्छेत्स्यति ।
५. यदि मे बाणपथमायास्यस्यसंशयं मरिष्यसि ।
६. सुवृष्टिश्चेदभविष्यत्तदा सुभिक्षमभविष्यत् ।
७. यदि स धर्ममत्यक्ष्यद्दुःखभाक्समवर्तिष्यत ।
८. कुसुमपुर एकस्मिन्गृहे शत्रुणा पातितमग्निं यदि कृष्णवर्मा न निरवापयिष्यत्तदा सर्वमेव नगरमग्निरधक्ष्यत् ।
८. कुम्भकर्णस्य गात्राणि रामो रणे कर्त्स्यतीति केन संभावितम् ।
१०. पुष्करेण भ्रात्रा द्यूते जितो नलो राज्यात्परिभ्रष्टो दमयन्त्या सह वनमियाय । तत्रापि कलिना बहुविधैश्छलैः पीडितः सुप्तां दमयन्तीमुत्सृज्यैकस्मिन्स्थले जगाम । गच्छंश्च महान्तं दावं ददर्श । तन्मध्ये कर्कोटको नाम नाग आसीत् । तं स राजाग्नेर्मध्यादुद्धृत्य कानिचित्पदानि निनाय । दशमे पदे कर्कोटको नलमदशत् । तेन नैषधस्य स्वीयं रूपमन्तरधीयत । आत्मानं विकृतं दृष्ट्वा स राजा विस्मितस्तस्थौ ॥
११. ततः कर्कोटको नागः सान्त्वयन्त्रलमब्रवीत् । मया तेऽन्तर्हितं रूपं न त्वां विद्युर्जना इति ॥
१२. यत्कृते चासि निकृतो दुःखेन महता नल ।
સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા . ૧૪૧૧ પાઠ
-
૧૫
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषेण स मदीयेन त्वयि दुःखं निवत्स्यति ।।.. १३. विषेण संवृतैर्गात्रैर्यावत्त्वां न विमोक्ष्यति । ___तावत्त्वयि महाराज दुःखं वै स निवत्स्यति ॥ १४. अनागा येन निकृतस्त्वमन) जनाधिप ।
क्रोधादसूययित्वा तं रक्षा मे भवतः कृता । १५. न ते भयं महावीर दंष्ट्रिभ्यः शत्रुतोऽपि वा।
ब्रह्मर्षिभ्यश्च भविता मत्प्रसादानराधिप ॥ १६. राजन्विषनिमित्ता च न ते पीडा भविष्यति ।
सङ्ग्रामेषु च राजेन्द्र शश्वज्जयमवाप्स्यसि । १७. गच्छ राजनितः सूतो बाहुकोऽहमिति ब्रुवन् । समीपमृतुपर्णस्य स हि चैवाक्षनैपुणः ।
अयोध्या नगरी रम्यामद्य वै निषधेश्वर ।स तेऽक्षहृदयं दाता राजाश्वहृदयेन वै ॥ १८. इक्ष्वाकुकुलजः श्रीमान्मित्रं चैव भविष्यति ।
भविष्यसि यदाक्षज्ञः श्रेयसा योक्ष्यसे तदा ॥ १८. समेष्यसि च दारेस्त्वं मा स्म शोके मनः कृथाः।
राज्येन तनयाभ्यां च सत्यमेतब्रवीमि ते ॥ २०. स्वं रूपं च यदा द्रष्टुमिच्छेथास्त्वं नराधिप ।
संस्मर्तव्यस्तदा तेऽहं वासश्चेदं निवासयेः ॥ २१. अनेन वाससाच्छन्नः स्वं रूपं प्रतिपत्स्यसे।
इत्युक्त्वा प्रददौ तस्मै दिव्यं वासोयुगं तदा ॥ २२. एवं नलं च संदिश्य वासो दत्त्वा च कौरव । नागराजस्ततो राजंस्तत्रैवान्तरधीयत ॥ २३. मरिष्यामि विजेष्ये वा हताश्चेत्तनया मम ।
हनिष्यामि रिपुंस्तूर्णं न जीविष्यामि दुःखितः ॥ २४. स्मेष्यन्ते मुनयो देवाः कथयिष्यन्ति चानिशम् । - दशग्रीवस्य दुर्नीतैर्विनष्टं रक्षसां कुलम् ॥ २५. मधुकर मदिराक्ष्याः शंस तस्याः प्रवृत्तिं वरतनुरथवासौ नैव दृष्टा त्वया मे ।
यदि सुरभिमवाप्स्यस्तन्मुखोच्छ्वासगन्धं तव रतिरभविष्यत्पुण्डरीके किमस्मिन् ॥ २६. अकरिष्यदसौ पापमतिनिष्करुणैव सा । नाभविष्यमहं तत्र यदि तत्परिपन्थिनी ॥
દિલ સુ. સં. મન્દિરાઃ પ્રવેશિકા દલાલ ૧૪૨ કિલો પાઠ - ૧૫
%
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્ન - ૨ ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો.
૧. જો હું આજે નળને જોઉં નહિં (વૃ તો અગ્નિમાં મારા આત્માનો ત્યાગ કરીશ (પરિ+ત્યન) અને મરીશ (મુ).
૨. રાજા પોતાના મેળાપનો હેતુ મને કહેતો નથી, આખરે હું જાણીશ (જ્ઞા). ૩.સુદેવ ! ઋતુપર્ણ પાસે જા અને કહેજે કે “દમયન્તી નવો સ્વયંવર કરનાર છે (મ+સ્થા), ઘણા રાજાઓ અને રાજકુમારો ત્યાં જાય છે, અને તે કાલે થનાર છે” (પ્ર+વૃત).
‘જો તમારી મરજી હોય તો કુન્ડિનપુર એક જ દહાડામાં જાઓ, કારણ કે સૂર્ય ઉગશે (પ્+રૂ) કે તે તરત જ બીજાને વરશે” (q).
૪.
૫.
દમયન્તીએ પર્ણાદને બહુ ધન આપ્યું અને કહ્યું કે નળ આવશે (આ+ગમ્) ત્યારે તને વધારે ધન આપીશ (વા), મારે માટે તેં ઘણું કર્યું છે, એટલું બધું બીજો કોઇ કરશે નહિ (i), કારણ કે હવે તારા પ્રયત્નના પરિણામથી જ હું થોડા સમયમાં મારા ધણી ભેગી થઇશ (યુન્ કર્મણિ રૂપ કે સમ્ + ગમ્ કે સમ્ + રૂ.) આ નબળા ઘોડા મને એકે દહાડે કુન્ડિનપુર શી
૬. ઓ બાહુક ! તું મને છેતર નહિં, રીતે લઇ જશે (વદ્ કે નૌ) ?
૭.
આપણે હવે આપણા ઘોડા ઉપર ચઢીશું (આ+રુદ્) અને ઉતાવળા દોડીશું. ૮. બાહુકે રાજાને કહ્યું કે “તેં મને આ ઝાડના પાંદડાં અને ફળની સંખ્યા કહી છે, ઠીક છે, હવે હું તારી રૂબરૂ તેને કાપી નાખીશ (શત્ પ્રેરક અથવા ર્િ) અને પાંદડાં ગણી જોઇશ.”
૯. તમે દુષ્ટ જોડે જમો છો માટે હું તમને અડીશ નહીં (સ્પૃશ).
૧૦. તે વસવા માટે ઘર ક્યારે બાંધવા માંડશે (આ+રમ્) તે હું જાણતો નથી. ૧૧. જ્યારે તે ઘરમાં પેઠો ત્યારે યજ્ઞદત્ત તેને નમ્યો હોત (પ્ર+નમ્) તો તેણે તેને મદયુક્ત ગણ્યો ન હોત (મન).
૧૨. જો તે શત્રુ પાસે અરક્ષિત ગયો હોત (મમ્) તો શત્રુએ તેને મારી નાંખ્યો હોત (હન).
૧૩. જો દેવદત્તને તે વખતે નાગ કરડ્યો હોત (વંશ) અને ઓસડ લાવવાને કોઇ ન હોત (મૂ) તો તે નક્કી મરી જાત (પૃ કે પ+રમ્).
૧૪. મારા આશીર્વાદથી તું આ લોકમાં શ્રેષ્ઠ રાજસત્તા ભોગવીશ ( મુખ્) અને તારા સઘળા ગુણવાળો પુત્ર પામીશ (આપ, સમ્). તારી બધી પ્રજાને સંતુષ્ટ રાખ. * સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
૧૪૩
૧૨
પાઠ - ૧૫
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ- ૧૬ ]
વિભક્તિના નિયમોમાં ભંગ
ભૂમિકા
૧. નામની વિભક્તિના કેટલાક રૂપનિયમ વિરુદ્ધ છે. તે અહીં બતાવાશે. બાકીનાને
વિભક્તિના પ્રત્યય લગાડીને તેમજ સામાન્ય સંધિના નિયમો ધ્યાનમાં રાખીને
કરવાના છે. ૨. વિશેષતા ન બતાવી હોય ત્યારે વિભક્તિનું રૂપ એ જ સંબોધનનું રૂપ જાણવું.
પ્રત્યયો ૧. માર્ગો.ના ૨૫મા પાઠને મથાળે આપેલા પ્રત્યયો યાદ રાખવા
નિયમો તથા રૂપાખ્યાન ૧. વિશ્વના, શર્મા અને બીજા નામો જેમાં અંતે આ કારાંત ધાતુ હોય તેવા નામો માં કિ.બ.વ.થી આગળ સ્વરથી શરૂ થતા પ્રત્યયો પૂર્વે લોપાય છે.
વિશપ - પું. ભગવાન એકવચન દ્વિવચન બહુવચન
विश्वपाः विश्वपौ विश्वपाः દ્વિતીયા
विश्वपौ विश्वपः તૃતીયા
विश्वपा विश्वपाभ्याम् विश्वपाभिः ચતુર્થી
विश्वपे विश्वपाभ्याम् विश्वपाभ्यः પંચમી विश्वपः
विश्वपाभ्याम् वश्वपाभ्यः ષષ્ઠી
विश्वपः વિશ્વ: સપ્તમી
विश्वपि. विश्वपोः विश्वपासु સંબોધન विश्वपाः विश्वपौ विश्वपाः કે ગોપા, ધૂપ, છઠ્ઠ, સોમા વગેરે મા કારાંત પુલિંગના રૂપો વિશ્વપા ની જેમ જાણવા ૨. પતિ ના સં.એ.વ., પ.બ.વ. અને પ્રથમ છ રૂપો રિના જેવા જ થાય છે. : સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા દિણિ ૧૪૪ REST કિ પાઠ - ૧૬ 1
પ્રથમ
विश्वपाम्
विश्वपाम्
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
એકવચન
पति:
पतिम्
પ્રથમા
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થી
પંચમી
ષષ્ઠી
સપ્તમી
સંબોધન
3. सखि ना प्रथम छ ३५ो :
એકવચન
सखा
सखायम्
→ जाडीना ३यो पति प्रभा
પ્રથમા
દ્વિતીયા
पत्या
पत्ये
पत्युः
पत्युः
पत्यौ
प
ufa - ÿ. 29120
દ્વિવચન
पती
पती
पतिभ्याम्
पतिभ्याम्
पतिभ्याम्
पत्योः
पत्योः
पती
દ્વિવચન
सखायौ
सखायौ
પ્રથમા
દ્વિતીયા
તૃતીયા
* સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા કે
४. (A) धातुभांथी वगर प्रत्यये थयेला श्री, धी, भू वगेरे तेभ४ स्त्री अने भ्रू भां स्वरथी श३ थता प्रत्यय पूर्वे अन्त्य दीर्घ ह्रस्व इ े उनो अनुभे इय् े उव् थाय छे.
Fat-zöll. zal
એકવચન
દ્વિવચન
स्त्री
स्त्रियौ
स्त्रियम् / स्त्रीम् स्त्रियौ
स्त्रिया
બહુવચન
पतयः
पतीन्
पतिभिः
पतिभ्यः
पतिभ्यः
पतीनाम्
पतिषु
पतयः
(B) स्त्री ने नदी ना प्रत्यय लागे छे श्री, धी, भ्रूसने खावा जीभ स्त्रीविंगनाभो यतुर्थी, पंयभी, षष्ठी, सप्तभी जे.व. अनेष. ज. व भां नदी ना प्रत्यय विऽस्ये से छे.
બહુવચન
सखायः
सखीन्
स्त्रीभ्याम्
૧૪૫
બહુવચન
स्त्रियः
स्त्रियः / स्त्री:
स्त्रीभिः
पाठ- १६
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થી
ઢિયા:
स्त्रीषु
श्रीभ्याम्
ચતુર્થી
स्त्रियै स्त्रीभ्याम् - स्त्रीभ्यः પંચમી
स्त्रियाः स्त्रीभ्याम् स्त्रीभ्यः ષષ્ઠી
स्त्रियोः
स्त्रीणाम् સપ્તમી स्त्रियाम्
स्त्रियोः સંબોધન સ્ત્રિ
स्त्रियौ स्त्रियः
શ્રી સ્ત્રી, લક્ષ્મી
એકવચન - દ્વિવચન બહુવચન પ્રથમ
श्रीः
श्रियौ श्रियः દ્વિતીયા श्रियम्
श्रियौ श्रियः તૃતીયા श्रिया
श्रीभिः श्रिये/श्रियै श्रीभ्याम् श्रीभ्यः પંચમી
श्रियः/श्रियाः श्रीभ्याम् श्रीभ्यः ષષ્ઠી
श्रियः / श्रियाः श्रियोः. श्रियाम् / श्रीणाम् સપ્તમી श्रियि / श्रियाम् श्रियोः . श्रीषु સંબોધન श्रीः श्रियौ
થી, પૂવગેરે ધાતુ સાધિત સ્ત્રીલિંગ નામ તથા સુથી સ્ત્રી. ના રૂપો શ્રી ની જેમ જાણવા. થી, શ્રી, તરી, તત્રી, નક્શી, પ્રથી જેવા સ્ત્રીલિંગ દીર્ઘ કારાંત ધાતુનામો પ્ર.એ.વ.માં નો લોપ કરતા નથી.
દા.ત. થી શ્રી તરીઃ તત્રીઃ ની: > બાકીના રૂપો નવી પ્રમાણે ૬. (A) (4)જ્યારે કે દીર્ઘર કે કોઈ ધાતુનામની અત્તે હોય,
(૪)તેની પૂર્વે ધાતુમાં જોડાક્ષર ન હોય, ()એનામાં ધાતુની પૂર્વે ઉપસર્ગ લાગ્યો હોય કે કોઈ નામ આવ્યું હોય,. (૩) જેનો સંબંધ સમાસને છૂટો પાડતાં પ્રથમા સિવાય બીજી કોઈ પણ વિભક્તિ થતો હોય.
ત્યારે તે સ્વ કે દીર્ઘકેસનો ચુકે થાય છે. સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા જાણ ૧૪૬ પાઠ-૧૬
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
Eu.d. ग्रामं नयति = ग्रामणी। (B) ग्रामणी मने नी अन्ते डोय मेवा भी नामना स.मे.व. आम् प्रत्यय
લગાડવાથી થાય છે.
Et.d. ग्रामणी = ग्रामण्याम्। (C) सेनानी ठेवा नमो नो भूग अर्थ पुरुषथी थतो धंधो पतावे छ तेवा
નામોના રૂપો સ્ત્રીલિંગ નામોના વિશેષણ તરીકે વપરાતા હોય ત્યારે પણ
પુલિંગના જેવા થાય છે. (D) ना अंत्य ई ऊ, य् व् भा ३२वाय छे तेवा नामो स्त्रीलिंगमा डोयत्यारे तना नदी वधूवा ३५ो थायछ. भावा नामाने नियम लागु पडे छे.
ग्रामणी-पुं. नेता
એકવચન દ્વિવચન બહુવચન પ્રથમ
ग्रामणीः ग्रामण्यौ ग्रामण्यः દ્વિતીયા
ग्रामण्यम् ग्रामण्यौ ग्रामण्यः ग्रामण्या ग्रामणीभ्याम् ग्रामणीभिः
ग्रामण्ये ग्रामणीभ्याम् ग्रामणीभ्यः પંચમી
ग्रामण्यः ग्रामणीभ्याम् ग्रामणीभ्यः ષષ્ઠી
ग्रामण्योः . ग्रामण्याम् સપ્તમી
ग्रामण्याम् ग्रामण्योः ग्रामणीषु સંબોધન ग्रामणीः ग्रामण्यौ ग्रामण्यः → सेनानी वगैरे नी Riतना ३५ो ग्रामणी नी भरावा
प्रधी - पुं.बुद्धिमान એકવચન દ્વિવચન બહુવચન प्रधीः
प्रध्यः દ્વિતીયા प्रध्यम् प्रध्यौ
प्रध्या प्रधीभ्याम् . प्रधीभिः
प्रध्ये प्रधीभ्याम् प्रधीभ्यः પંચમી
प्रध्यः . प्रधीभ्याम् प्रधीभ्यः સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા દશક ૧૪૭ {દીકરી પાઠ - ૧૬
તૃતીયા ચતુર્થી
ग्रामण्यः
પ્રથમ
प्रध्यौ
प्रध्यः
તૃતીયા ચતુર્થી
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
ષષ્ઠી
સપ્તમી
સંબોધન
प्रध्यः
प्रधिय
प्रधीः
પ્રથમા
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થી
પંચમી
ષષ્ઠી
સપ્તમી
સંબોધન
७. सुधीजने भूअरांत नामो तथा ई } ऊ नो भ्यां इय् } ऊव् थाय छे ते क्यारे સ્ત્રીલિંગ હોય ત્યારે તેના રૂપો શ્રી ની જેમ જાણવા
अपवाह - वर्षाभू अने पुनर्भू ।
सुधी
એકવચન
सुधीः
सुधियम्
सुधिया
सुधिये
सुधियः
सुधियः
सुधियि
सुधीः
એકવચન
प्रथमा भने द्वितीया सुधि
તૃતીયા
ચતુર્થી
પંચમી
ષષ્ઠી
સપ્તમી
સંબોધન
प्रध्योः
प्रध्योः
प्रध्यौ
सुधिया / सुधिना सुधिये/सुधिने
पुं. श्रेष्ठ बुद्धिवाणा
દ્વિવચન
सुधियौ
सुधियौ
सुधीभ्याम्
सुधीभ्याम्
सुधीभ्याम्
सुधियोः
सुधियोः
सुधियौ
નપુંસકલિંગ
દ્વિવચન
सुधिनी
सुधिभ्याम्
सुधिभ्याम्
प्रध्याम् प्रधीषु
प्रध्यः
सुधियः/सुधिनः सुधिभ्याम्
सुधियः / सुधिनः सुधियि / सुधिनि सुधे / सुधि
બહુવચન
सुधियः
सुधियः
सुधीभि:
सुधीभ्यः
सुधीभ्यः
सुधियाम्
सुधीषु
सुधियः
બહુવચન
सुधीनि
सुधिभि:
सुधिभ्यः
सुधिभ्यः
सुधियाम् / सुधीनाम्
सुधीषु
सुधीनि
सुधियोः/सुधिनो: सुधियोः / सुधिनो:
सुधिनी
८. गो जने द्योभां प्रथम पांय इपोमां संत्य ओ नो औ थाय छे
सु. सं. भन्दिरान्तः प्रवेशित
१४८
પાઠ - ૧૬
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
गावी
गवा
गोभ्याम्
गोः
गवोः
गोषु
गो-पुं.स्त्री.गाय, पण એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન प्रथभा . गौः
गावः દ્વિતીયા गाम्
गावी
गाः તૃતીયા
गोभ्याम्
गोभिः ચતુર્થી गवे
गोभ्यः - પંચમી गोः गोभ्याम्.
गोभ्यः ષષ્ઠી
गवोः
गवाम् સપ્તમી गवि संबोधन गौः
गावौ
. गावः → ओ Rid तमाम नामोन। ३५ो गो नी भ ql ९. नौ भने ग्लौ भi is पास विशेषता नथी. .
ग्लौ - पुं. यन्द्र એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન પ્રથમ ग्लौः ग्लावी
ग्लावः દ્વિતીયા ग्लावम्
___ ग्लावौ
ग्लाव: ग्लावा ग्लौभ्याम् ग्लौभिः ચતુર્થી ग्लावे ग्लौभ्याम्
ग्लोभ्यः પંચમી ग्लावः ग्लोभ्याम्
ग्लौभ्यः ग्लावः ग्लावोः
ग्लावाम् સપ્તમી ग्लावि ग्लावोः
ग्लौषुः संबोधन ग्लौः ग्लावी . ग्लावः । → नौ वगेरे तमाम औ संत नामोना ३५ो ग्लौ नीम Aqा. ૧૦. જેમાં વ્યજનથી શરૂ થતા પ્રત્યય પૂર્વે થાય છે.
रै-स्त्री. संपत्ति એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન राः ... रायौ
रायः જ સુ. સં. મદિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ૧૪૯ ના ાિ પાઠ - ૧૬ -
તૃતીયા
पही
પ્રથમ
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થી
પંચમી
ષષ્ઠી
સપ્તમી
સંબોધન
रायम्
राया
એકવચન
अनड्वान्
अनड्वाहम्
रायः
रायः
रायि
राः
તમામ પે કારાંત નામોના રૂપો રેની જેમ જાણવા
११. तृ.खे.व. थी स्वराहि प्रत्यय पर अस्थि, दधि, सक्थि अने अक्षि अनुभे अस्थन्, दधन्, सक्थन् भने अक्षन् होय से प्रमाणे ३पो डरवा. प्रथमा खने દ્વિતીયામાં આ નામોના રૂપ વારિ પ્રમાણે કરવા. બાકીના રૂપો રાનન્ ની જેમ
भावा.
१२. अनडुह् ना ह् नो व्यं नथी श३ थता प्रत्यय पूर्वे थाय छे.
પ્રથમા
દ્વિતીયા
તૃતીયા अनडुहा
ચતુર્થી
अनडुहे
પંચમી
अनडुहः
ષષ્ઠી
अनडुहः
સપ્તમી अनडुहि
સંબોધન
अनड्वन्
रायौ
राभ्याम्
राभ्याम्
राभ्याम्
रायोः
रायोः
यौ
એકવચન
प्र. जने द्वि. राजध्रुक्-ग्-ट्-ड्
सु. सं. मन्दिरान्तः प्रवेशित
अनडुह - पुं. जजह
દ્વિવચન
अनड्वाही
अनड्वाहौ
अनडुद्भ्याम्
अनडुद्भ्याम्
अनडुद्भ्याम्
अनडुहोः
अनडुहोः
अनड्वाहौ
राज - पुं. राद्रोह ४२नार
દ્વિવચન
राजगु
रायः
राभिः
राभ्यः
राभ्यः
रायाम्
सु
रायः
૧૫૦
બહુવચન
अनड्वाहः
अनडुहः
अनडुद्भिः
अनडुद्भ्यः
अनडुद्भ्यः
अनडुहाम्
अनडुत्सु
अनड्वाहः
બહુવચન
राजद्रुहः
पाठ- १६
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થી
પ્રથમ
તૃતીયા
ચતુર્થી
ષષ્ઠી
તૃતીયા राजद्रुहा राजधुग्भ्याम्,राजधुड्भ्याम् राजधुग्भिः, राजधुभिः
राजगुहे राजधुग्भ्याम् राजधुड्भ्याम् राजधुग्भ्यः, राजधुड्भ्यः પંચમી
राजधुग्भ्याम् राजधुड्भ्याम् राजधुग्भ्यः,राजधुड्भ्यः ષષ્ઠી राजद्रुहः
राजद्रुहोः
राजधहाम् સપ્તમી राजद्रुहि राजद्रुहोः राजधुक्षु, राजधुट्सु, राजधुत्सु संबोधन राजधुक्-ग्-ट्-ड् राजगुहौ
राजद्रुहः कामदुह् - पुं. ७ पूरी पाउनार એકવચન દ્વિવચન બહુવચન कामधुक - ग् कामदुहौ
कामदुहः દ્વિતીયા
कामदुहम् कामदुहौ कामदुहः कामदुहा
कामधुग्भ्याम् कामधुग्भिः कामदुहे कामधुग्भ्याम् कामधुग्भ्यः પંચમી
कामदुहः कामधुग्भ्याम् कामधुग्भ्यः
कामदुहः ..कामदुहोः कामदुहाम् સપ્તમી
कामदुहि कामदुहोः कामधुक्षु कामधुक् - ग् कामदुहौ कामदुहः
मधुलिह - पुं. ममरो એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન प्रथमा मधुलिट्-ड्
मधुलिही
मधुलिहः द्वितीया मधुलिहम् मधुलिही
मधुलिहः तृतीया मधुलिहा मधुलिड्भ्याम् मधुलिभिः यतुथा मधुलिहे मधुलिड्भ्याम् मधुलिड्भ्यः પંચમી मधुलिहः
मधुलिड्भ्याम् मधुलिड्भ्यः पहा मधुलिहः
मधुलिहोः
मधुलिहाम् सभी मधुलिहि मधुलिहोः मधुलिट्सु संबोधन मधुलिट्-ड् मधुलिहौ
मधुलिहः १३. दिव् नु प्र.अ.प. द्यौः थाय छे. व्यं४नथी श३ यता प्रत्यय पूर्व द्युः २३ जे.
સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા પણ ૧૫૧ EEEE પાઠ - ૧૬
સંબોધન
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
दिवी
धुभ्यः
दिवोः
दिवाम्
दिव् - स्त्री. TRA, स्वर्ग એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન પ્રથમ
दिवौ
दिवः द्वितीया दिवम्
दिवः तृतीया दिवा
धुभ्याम्
द्युभिः यतुर्थी दिवे
धुभ्याम्
धुभ्यः पंयमी दिवः
धुभ्याम् पही दिवः सभी दिवि
दिवोः
धुबु संबोधन द्यौः
दिवी
दिवः १४. (A) हन् मंतवाणा (Eu.d.वृत्रहन्) तथा पूषन् भने अर्थमन्नामो अन्त वाणा
બીજા નામોથી જુદા પડે છે. કારણ કે આ નામોમાં પ્ર.એ.વ.માં જ લંબાય છે. (B) वृत्रहन् भन्यारे अदोपाती नयी त्यारे न्नो ण् थाय
अर्थमन् -'. सूर्य . એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન प्रथमा अर्यमा
अर्यमणी
अर्यमणः द्वितीया अर्यमणम्
अर्यमणी
अर्यम्णः કે બાકીના રૂપો રાજપ્રમાણે
वृत्रहन् - पुं. पुत्रने भारनार, ईन्द्र એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન प्रथमावृत्रहा
वृत्रहणौ
वृत्रहणः द्वितीया वृत्रहणम्
वृतनः तृतीया वृत्रना
वृत्रहभ्याम्
वृत्रहभिः यतुर्थी वृत्रने
वृत्रहभ्याम्
वृत्रहभ्यः पंयमी वृतघ्नः
वृत्रहभ्याम्
वृत्रहभ्यः पही वृतघ्नः
वृत्रनाम् ફિડે સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા પર ૧૫ર રાજા પાઠ-૧૬
वृत्रहणौ
वृत्रनोः
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ
शुभ्यः
शुनोः
सभी वृत्रहणि/वृत्रनि वृत्रनोः
वृत्रहसु संबोधन वृत्रहन्
वृत्रहणौ
वृत्रहणः १५. श्वन्, युवन् भने मघवन् मां स्वरथी २३ यता प्रत्ययो पूर्व वनो उथायछे.
वन्-.तरी એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન श्वानी
श्वानः द्वितीया श्वानम्
श्वानी
शुनः तृतीया शुना
अभ्याम्
शुभिः यता शुने
अभ्याम् पंयमी शुनः
अभ्याम्
अभ्यः ષષ્ઠી शुनः
शुनोः
शुनाम् सभी शनि
वसु संबोधन वन्
भानः १६. पथिन् भारथी २३थता प्रत्यय पूर्व इन्दोपायजे.
पथिन् - . भार्ग એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન प्रथमा पन्थाः
पन्थानी
पन्थानः द्वितीया पन्थानम्
पन्थानौ
पथः તૃતીયા पथा
पथिभ्याम्
पथिभिः यतुर्थी पथे
पथिभ्याम्
पथिभ्यः पंयभी पथः
पथिभ्याम्
पविभ्यः षष्ठी पथः
पथोः
पथाम् सभी पथि
पथोः
पथि संबोधन पन्थाः
पन्थानौ
पन्थानः १७. ऋभुक्षिन् भांप्रथम पांय ३पोमां अनुनासि भरातो नथी. Auीन३५ो पथिन्
ની જેમ જાણવા સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા કિg ૧૫૩ કિલકાણસ પાઠ-૧૬
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८.
परिव्राज्- पुं. वयन દ્વિવચન
બહુવચન प्रथमा परिव्राट्-ड्
परिव्राजौ
परिव्राजः द्वितीया परिव्राजम् परिव्राजौ
परिव्राजः तृतीया परिव्राजा
परिवाड्भ्याम् परिव्राभिः यतुर्थी परिवाजे
परिवाड्भ्याम् परिवाड्भ्यः पंयमी परिव्राजः परिवाड्भ्याम् परिवाड्भ्यः पही परिव्राजः
परिवाजोः
परिव्राजाम् सभी परिवाजि
परिव्राजोः
परिवाट्सु - त्सु संबोधन परिवाट्-ड् । परिव्राजौ
परिव्राजः → विश्, देवेज, निश्, विश्वसृज, राज वगेरेन। ३५ो परिव्राज नाम Aqा. १९. (A) प्राच्, प्रत्यच्, उदच्, अवाच्, सम्यच् भने तिर्यच् दिगना प्रथम पांय
રૂપોમાં અંત્ય વ્યંજન પૂર્વે અનુનાસિક ઉમેરાય છે. (B) ..१. पछी १२थी २३ थता प्रत्यय पूर्व तेम४ नपुं.नी प्रथमा-द्वितीया
द्वि.प. ई पूर्वे प्रत्य, उद, सम्य भने तिर्य ने पहले प्रती, उदी, समी भने
तिरश्थायछे. (C) मापा संगने ई बाथी स्त्रीलिंग थायछे.
तिर्यच् - पुं. पशु, वान એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન प्रथमा तिर्यक
तिर्यञ्चौ
तिर्यञ्चः द्वितीया तिर्यञ्चम्
तिर्यचौ
तिरथः तृतीया तिरथा
तिर्यग्भ्याम् तिर्यग्भिः यतुर्थी तिर
तिर्यग्भ्याम् तिर्यग्भ्यः पंथभी तिरथः
तिर्यग्भ्याम्
तिर्यग्भ्यः ષષ્ઠી तिरश्चः तिरथोः
तिरशाम् सभी तिरश्चि
तिरश्चोः સુ. સં. મન્દિરાઃ પ્રવેશિકા દ૬ ૧૫૪ દિશા પાઠ - ૧૬ [.
तिर्यक्षु
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
दिशम्
दिशः
તૃતીયા
दिग्भ्याम्
સંબોધન
तिर्यङ् तिर्यौ तिर्यञ्चः સ્ત્રીલિંગ - પ્રથમ तिरची
तिरश्च्यौ
तिरश्च्यः કે બાકીના રૂપની પ્રમાણે नपुंसलिंग प्र.वि.मने सं. तिर्यक् . तिरथी तिर्यञ्चि કે બાકીના રૂપ પુલિંગ પ્રમાણે २०. सज्, तादृश, दिश्मने दृश्पछी व्यं४नथी श३थतो प्रत्यय मावे त्यारे अत्यनो क् ग्थाय छ भने नसावे त्यारे विल्पे थाय छे.
दिश् - स्त्री.हा
એકવચન દ્વિવચન બહુવચન પ્રથમ
दिक-ग्
दिशौ दिशः દ્વિતીયા
दिशौ. दिशा
दिग्भिः दिशे दिग्भ्याम् दिग्भ्यः પંચમી
दिशः दिग्भ्याम्
दिग्भ्यः ષષ્ઠી दिशः दिशोः
दिशाम् સપ્તમી
दिशि दिशोः સંબોધન
दिक् - ग् दिशौ दिशः २१. पुंस्नो स्व्यंजनथी श३ यता प्रत्यय पूर्व थोपायचं.
पुंस् - पुं. पुरुष
એકવચન દ્વિવચન બહુવચન પ્રથમ
पुमान् . पुमांसौ पुमांसः દ્વિતીયા
पुमांसम् पुमांसौ पुंसः તૃતીયા
पुग्भ्याम् पुम्भिः ચતુર્થી
पुम्भ्याम् पुम्भ्यः પંચમી
पुंसः पुम्भ्याम्
पुम्भ्यः
ચતુર્થી
दिक्षु
पुंसा पंसे
-
જાસુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા ન ૧૫૫ હા
પાઠ-૧૬
માં
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
પછી
સપ્તમી
पुंसः पुंसोः .. पुंसाम्
पुंसि पुंसोः पुंसु સંબોધન
पुमन् - - पुमांसौ पुमांसः २२. गिर, पुर्, धुपगैरे संत नाम भने आशिस् भां व्यंनधी श३ यता प्रत्यय પૂર્વે અથવા તેના પછી કંઈ ન આવ્યું હોય ત્યારે ઉપાંત્ય લંબાય છે.
गिर्-स्त्री.uel,
એકવચન દ્વિવચન બહુવચન પ્રથમા
गिरी
गिर દ્વિતીયા गिरम्
गिर તૃતીયા
गीाम् ચતુર્થી
गिरे गीाम् પંચમી
गिर गीया॑म् गीयः
गिरोः સપ્તમી
गिरि गिरोः गीर्षु સંબોધન
गिरी गिर २३. आप्ना पो५.१.i°४ थाय छे अंत्यप्नो भ्थी २३यता प्रत्यय पूर्व द्याय
गीः
गिरी
गिरा
गीर्यः
ષષ્ઠી
गिराम्
छ.
प्र. . तृ. य. पं. ५. स. सं आप्त्री.uel, ५.१. आप: अप: अद्भिः अद्भ्यः अद्भ्यः अपाम् अप्सु आपः २४. अहन् मा प्रथमा भने द्वितीया ओ.प.ना प्रत्यय पूर्वेन्नो राय छे.
अहन् - न. हिवस
એકવચન દ્વિવચન બહુવચન પ્રથમ
अह्री/अहनी
अहानि अहः अह्नी/अहनी अहानि अह्ना अहोभ्याम् अहोभिः
अह्ने अहोभ्याम् अहोभ्यः Eસુ. સં. મન્દિરાઃ પ્રવેશિકા પર ૧૫૬ STEREST પાઠ - ૧૬ E
अहः
દ્વિતીયા
તૃતીયા ચતુર્થી
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમી
अह्नः अहोभ्याम् अहोभ्यः પડી.
अह्नः મઃ
अहाम् સપ્તમી દ્વિ/હરિ સટ્ટો
अहस्सु સંબોધન
अही/अहनी अहानि ૨૫. પૂર્વ, , ગવર, શિક્ષણ, ૩ર, અપર, મહા અને ૩ આ શબ્દો સ્થળનો,
કાળનો અથવા પુરુષનો સંબંધ બતાવે ત્યારે અને મનજ્યારે અંદરનું કે નીચલું લુગડું એવા અર્થમાં વપરાય ત્યારે સર્વનામ તરીકે રૂપાખ્યાન લે છે. પ્ર.બ.વ. અને ૫. સ.એ.વ.માં તેઓ વિકલ્પ સકારાંત પ્રમાણે રૂપાખ્યાન લે છે.
દા.ત. પૂર્વે = પૂર્વક પૂર્વ=પૂર્વાત્પૂ ર્વ = પૂમિના ૨૬. અચ, રાચતા, વાત-વાત, યતયત, તાત-તલ, અજામ અને આ
શબ્દો સર્વનામ છે તે પ્રમાણે રૂપાખ્યાન લે છે. પણ પ્ર.અને કિ.એ.વ.નપું.માં
કેલગાડવાથી રૂપાખ્યાન થાય છે. ૨૭. રરમ, સત્ય,અર્થ, તિથિનામું.પ્ર.બ.વ. સર્વનામના જેવા રૂપો વિકલ્પ થાય
છે. નેમ સર્વનામ છે પરંતુ પ્ર.બ.વ.માં વિકલ્પ રામ જેવા રૂપો થાય છે. ૨૮. પપી, યથી અને બીજા દીર્ઘ હું કારાંત પુલિંગ નામોનું કિ.એ.વ. અને બ.વ. અનુક્રમે અને લગાડવાથી થાય છે.
( પી-પું. સૂર્ય
એકવચન કિવચન બહુવચન પ્રથમ
પપીર पप्यौ પણ: દ્વિતીયા पपीम्
पपीन् पप्या पपीभ्याम्
पपीभिः ચતુર્થી
पप्ये पपीभ्याम् पपीभ्यः પંચમી
પણ: पपीभ्याम् पपीभ्यः ષષ્ઠી
પઃ पप्योः
पप्याम् સપ્તમી
पपी पप्योः पपीषु સંબોધન
पपी: - पप्यौ પણ: ૨૯. શબ્દના રૂપો હોય તે રીતે થાય છે. પ્રથમ પાંચમાં ખાસ તરીકે
જ થાય છે પણ તૃ.એ.વ.થી આગળ વિભક્તિમાં સ્વરથી શરૂ થતા પ્રત્યય પૂર્વે સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકાર ૧૫૭ જEWS પાઠ -૧૬
पप्यौ
તૃતીયા
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિકલ્પ થાય છે. ષ.બ.વ.માં આ નિયમ લાગતો નથી. તેમાં પૂનામ્ થાય છે. * સં.એ.વ. aોણો થાય છે. બીજી રીતે પૃ. ૩કારાંત નામોની જેમ રૂપો થાય છે. ૩૦. નર અને નિર્વસ્વરથી શરૂ થતા પ્રત્યય પૂર્વે વિકલ્પ નર અને નિર્નરના રૂપો
લે છે. અથવા તો ના ના આ અંત્ય સ્ત્રીલિંગ પ્રમાણે રૂપાખ્યાન થાય છે. નિર્નર
ના આ કારાંત નામના જેવા રૂપ થાય છે. ૩૧. સર્વના રૂપો વત્ અંતે હોય એવા નામોની જેમ થાય છે. પ્ર.અને સં.એ.વ.માં
એમ થતું નથી જ્યારે નકાર દશકમન્ શબ્દ પૂર્વે લગાડાય છે ત્યારે તેના માભિન
ની જેમ રૂપો થાય છે. ૩૨. 1શન નામ મ અંતવાળા નામોથી પ્ર.એ.વ.માં જુદો પડે છે ....એ.વ.૩શના
છે અને સંબોધન વિકલ્પ શનન/શન કે વશ થાય છે. ૩૩. કિ.બ.વ.થી આગળ સ્વરથી શરૂ થતા પ્રત્યય પૂર્વે કેટલાક નામોમાં અંત્ય વનો
થાય છે. આ ઝનો પૂર્વેના મા કે સાથે મળતાં ગૌ થાય છે. વિશ્વવાના સ્નો સ્થાય છે. ૩૪. સુરસાદુંના સ્નો વ્યંજનથી શરૂ થતા પ્રત્યય પૂર્વે થાય છે ૩૫. (A) રોષપું.ન., સન્ન., ત્S, ૫, સ્ત્રી, મા !., સૂન.,
માંન., પૃસ્ત્રી, નુ પુ.ન., શન., ૩ન., ગાસન., નિશસ્ત્રી.
આ શબ્દોના પ્રથમ અને દ્વિતીયા એ.વ. અને કિ.વ. ના રૂપો જ નથી. સામાન્ય નિયમાનુસાર અન્ય રૂપો થાય છે. (B) અને માંનો સ્વ્યંજનથી શરૂ થતા પ્રત્યય પૂર્વેલોપાય છે. માસમાં શું
નો સંપૂર્વે લોપ થતો નથી. ૩૬. તાત્ પ્રત્યય આજ્ઞાર્થના દ્ધિ.અને તૃ.પુ. ના એ.વ.ના રૂપ બનાવવામાં વિકલ્પ
વપરાય છે. આ પ્રત્યય અવિકારક છે. ૩૭. સ્વાધ્યાયના પ્રશ્ન-૧ ના સાતમા વાક્યમાં ક્ષત્વિન: કર્તા અધ્યાહાર છે.
ધાતુઓ પહેલો ગણ
ત્ +-૫. બોલવું (ગ.૧૦) ૩ + ૫. મેળવવું (ગ૧૦) અપ + અ + 8- ઉ. ખસેડવું, દૂર
સુ. સં. મદિરાન્તઃ પ્રવેશિકા પર ૧૫૮ રાજા પાઠ - ૧૬ ન
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરવું,
આ + ૫૬ - ૫. પાસે જવું અધિ + . -તાકવું (અધિકૃત્ત્વ - તાકીને | TM + સર્ - (પ્રેરક ભેદ) ખુશ કરવું,
રીઝવવું
એટલે લાગુ પડીને, ઉદ્દેશીને) વિસ્ત ્ - ૫. શોક કરવો
હન્ – ઉ.પોલું કરવું (નિતુમ્
ૐવ્ + - હે.કું.)
દું - ૫. કોઇને વિષે હલકો વિચાર કરવો, ધિક્કારવું, નિંદા કરવી (ગ.૧૦). ધૃ ્ - આ. કોઇને વિષે હલકો વિચાર કરવો, ધિક્કારવું
પ ્- ૫. ભણવું, વાંચવું फल् - ૫. ફળવું
વિ + મણ્ - ઉ. ભાંગવું, ભાગ કરવા પર+ ભૂ-૫. ધિક્કારવું, તિરસ્કાર કરવો સમ્ + યત્ - આ.તરફડિયા મારવા, બહુ
શ્રમ લેવો
આ + રટ્ - પ. ૐ ૐ કરવું
વિ + રાખ્ − ઉ. પ્રકાશવું
સમ્ + વત્ - આ. (વૃક્ નો પ્રેરક ભેદ) ઉછેરવું
આ + વૃત્- આ. આસપાસ ફરવું,પાછા
ફરવું
પુલિંગ
I + સુ - ૫. ઉત્પન્ન કરવું. (ગ.૨, પરૌં.)
૩૫ + આ + ૬ - ઉ. આણવું, લેવું બીજો ગણ
વિ + નિમ્ + યા - ૫.જતા રહેવું પ્ર + સૂ- આ. ઉત્પન્ન કરવું (ગ.૪,આ.) ત્રીજો ગણ
અમિ + થા - ઉં. કહેવું
નિર્ + માઁ - આ. બાંધવું ચોથો ગણ
વિસ્તત્ - ૫. ભીનું થવું
સમ્ + નન્~ આ. જન્મવું, થઇ જવું સમ્ +ñપ્-આ. દુઃખ પામવું, ઇજા થવી સમ્ + મૃત્ - આ. સંસર્ગમાં આણવું, સામેલ કરવું
નામ ધાતુ
સ્વપ્નાયુ-આ. સમણું આવવું, સમણામાં બોલવું
નામ (A - સંસ્કૃતનું ગુજરાતી)
અનિતા - વાયુ
અપ્રવ ૢ- જે બોલતો અથવા શિખવતો નથી
અથર્મ- દુષ્ટ કામ અન ૢ – બળદ અનન - અગ્નિ
જ્જુ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ૧૫૯
અર્થમન્ – દેવ, દેવલોક ગયેલ પૂર્વજ
-
પાઠ - ૧૬
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્વન્ – ઘોડો આમિષ - માંસ (ન.).
મહવ - લડાઇ
નમ્ – અસુરોના ગુરુનું નામ
ઋમુક્ષિન – ઇન્દ્રનું નામ પાત – માથું, ખોપરી (ન.) વ્હાણ – એક જાતનું ધોળું ફુલ (ન.)
THIR - હરણ તે - આખલો
ગ્રામળી – ગામનો મુખી
ત્તૌ - ચન્દ્ર
પુંર્ – માણસ, પુરુષ | પુરોયમ્ – ધરનો ગોર પ્રિયસંવાસ - (સંવાસ - પું. સાથે રહેવું) વહાલા માણસોની સાથે રહેવું તે, વહાલા માણસોની સોબત
ન૪ - મગર
નિર્ઝર-દેવ
પતિ – શેઠ, વર, ધણી પચિન્ – માર્ગ, રસ્તો
મુનş – સાપ
મથવન્ – ઇન્દ્રનું નામ
મચિન્ – વલોવવાનો રવૈયો મધુતિર્ – ભમરો
| માસ્~ મહિનો
यम
જમ
યી – માર્ગ
રાજ્ - રાજા - પૈસો
વાકાત – ચંડાળ, ભંગિયો
તર્યંતિનેવા - (વ્યતિજ – પું. બાતલ મૂકવું | તે) તેને બાતલ મૂકવું તે, તેની ગેરહાજરી
તિર્યંચ્ - પશુ, હેવાન
તુરાસાદ્ – ઇન્દ્રનું નામ ત્ – દાંત
લાથિ – દશરથનો પુત્ર રોષન્ - હાથ (ન.)
-
વર્ષામૂ – દેડકો
વહિ - દેવતા
વિશ્− વૈશ્ય, વેપારી
વિશ્વા – સર્વનો રક્ષક, ઇશ્વર વિશ્વવાદ્ - વિશ્વનો રક્ષક અથવા
નભાવનાર
વિશ્વપ્ન્-વિશ્વનો સરજનહાર, બ્રહ્મા
વૃત્રત્હત્ – વૃત્રને મારનાર, ઇન્દ્ર વૃશ્ચિન - વિંછુ
૧૬૦
વૈયાવળ – વ્યાકરણ શાસ્ત્ર જાણનાર
૫૬ - પગ.
પી - સૂર્ય, રક્ષણ કરનાર, પાળનાર, શબ્દ - ગાડું (ન.)
=
પાલક
પરિત્રાત્ - જોગી
પિનાવિન્ – શિવનું નામ
ને સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
શત્રુ – શંખ ફૂંકનાર
શર્વરીશ - (શર્વરી - સ્ત્રી. રાત્રી)
રાત્રીનો ધણી, ચન્દ્ર
પાઠ-૧૬
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખાડો
- કુતરો
પુર્-પુરી શ્રાપ- શીકારી જાનવર, પશુ પૂત - લશ્કર સરિણ- દોસ્તદાર, સોબતી
જિ-માલિકી, કબજો, ઉપભોગ સંપ્રલ - રિવાજ, પરંપરાથી ચાલતી | ભૂ-પૃથ્વી રૂઢી
જૂ-ભમર સન્ -મોટો રાજા, બાદશાહ માનોન્નતિ - (માન -પું. માન, આબરૂ). સુ-શિખર (ન.)
માનનું મોટાપણું, પ્રૌઢ સ્વમાન સ્ત્રીલિંગ
વિ-રૈયત, લોકો મ-પાણી (બ.વ. માં વપરાય)
શ્રી - ધન, લક્ષ્મી માશિ-આશીર્વાદ
સંસ્કૃતિ - (સંસ્કૃતિ-સ્ત્રી. આ દુનિયા,
સંસાર+ાર્તા - સ્ત્રી.ખાડો) સંસાર રૂપી ઉન્નતિ- ઉચપણ, મહત્મતા ટ્વ-પૃથ્વી
સત્સંગતિ- સગુણીની સોબત નિ-વાણી વાલ-સુંદર સ્ત્રી, અલબેલી
સ્ત્રી -વહુ, સ્ત્રી તસ્ત્રિી -તેના દુશ્મનની સ્ત્રી
નપુંસકલિંગ તી-વીણા, સારંગી
| ગઈ - આંખ તી – મછવો, હોડી
, - લોહી વિમ્ - તેજ, ચળકાટ
- દિવસ ત્રિ-દિવસ, સ્વર્ગ
ગમન, ગાય-મુખ વિદિશા
કિય- જોર (અંગનું) -નજર, આંખ
- પાણી ચો-સ્વર્ગ
વર્ષા - કામઠું ( ન્ય + વાપુંજથી-બુદ્ધિ
વિશે. જેનું કામઠું ખેંચેલું હોય તે) શુ-જોતર, ઝુસરી
- કુટુંબ નસ્ - નાક
ક્ષર-દુધ નિર-રાત્રી
વન-ચન્દનનું લાકડું પુનર્મુ-ફરીથી પરણેલી વિધવા ત{ - હૈયું, બુદ્ધિ
રાશિ- સુસ્તિ, જડતા બાસુ સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા પણ ૧૬૧ર ની ના પાઠ - ૧૬
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
વધિ-દહીં
ન્- દેવનો પૂજનાર માંસ, માં-માંસ
| નર-નાશવંત નાવB - ખુબસૂરતી, સુંદરતા નિત્ય - કૂર, દયા રહિત વૈવવ્ય -દુઃખ, વ્યથા
પર-બીજું, અન્ય, ઈતર (સર્વ) વ્યાપા - વ્યાકરણ
ત્યિ - (ાર + ચન નું કર્મ. શવન- છાણ
ભૂ.કૃ.) તજાયેલું હાસ્ય- હસવું તે
પૂf - (9નું કર્મ.ભૂકુ) ભરાયેલું, વિશેષણ
ભરેલું
પૂર્વ-અગાઉનું, પૂર્વ દિશાનું સર્વ) માત્ર - હંમેશનું, નિરંતરનું
પ્રયુત - (y + નું ભૂફ) પડેલું મલ્કત- આશ્ચર્યકારક
કાપડના - પ્રિ - સ્ત્રી. રૈયત અથર-નીચલું, નીચેનું સર્વ.)
+પીડા-ન. પીડવું+ગ (નર્ધાતુ અપર-બીજું, અન્ય, ઇતર, (સર્વ.).
ઉપરથી) ઉત્પન્ન થવું ] રૈયતને અવર-પાછલું, પછીનું,ઉતરતું (સર્વ).
પીડવાથી ઉત્પન્ન થતું વીન્દ્ર- દક્ષિણનું
પ્રતિષિદ્ધ - (પ્રતિ + સિદ્ નું કર્મ. ઉત્તર- ઉપરનું, પછીનું સર્વ)
ભૂ.કૃ.) મના કરાયેલું ૩- ઉત્તર દિશાનું
પ્રત્યક્-પશ્ચિમનું વીમદ્ ગમે તે ઈચ્છા પુરી પાડનાર uથી-ચતુર, બુદ્ધિશાળી વાતિ - (વયવત્ - પૈડાની જૈમ) પ્રવુ - y + યુનનું કર્મ ભૂ.) ચક્રના જેવી જેની ગતિ છે તે, હંમેશ ફરતું વપરાયેલું વતિ - (ત્રમ્ નું કર્મ.ભૂ.કૃ.) કરેલું, પ્રાર્-પૂર્વ દિશાનું આચરેલું
મન-(મગ્નનું કર્મ ભૂ.કૃ) ભાગેલું, afa -(રનું કર્મ.ભૂ.ક.) લેપ કરેલું | રણમાંથી નાસી ગયેલું તા - તેના જેવું, તત્સદશ
મૃગુતાનિ - મૃગની પાછળ જનાર તિર્થ-આડું, ત્રાંસું
રીન્-પ્રકાશનું રત્ - (1 - આપ નું વર્ત..). નિરંવત્ -પૈસાદાર રક્ષિા - દક્ષિણ દિશાનું (સર્વ.) વિદ્ધ - (વ્યર્થે નું કર્મ.ભૂ.કૃ.) દુર્વા-મુશ્કેલીથી વશ થાય એવું | વિંધાયેલું, ઘાયલ થયેલું
Pસ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ૧૬૨ કિષિ પાઠ - ૧૬ :
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંધ્યાતીત -(સંસ્થા - સ્ત્રી. સંખ્યા ! ક્રિયાવિશેષણ +મતિ-વિશે. ઉપરાંત ગયેલું) અસંખ્ય સચઈ- ઘણું જ અતિશય સંતુષ્ટ - (સમ્+ તુનું કર્મ.ભૂ.ક.)
વયમ્ -નક્કી, નિશ્ચ સંતોષ પામેલું, ખુશ થયેલું
નિયત-નક્કી સ - સારું
નિરન્દરમ્-અવકાશ વગર, છેક પાસે પાસે વયંભૂ-પોતાની શક્તિથી જે છે તે
-ધીમે ધીમે સદ - એકદમ, તરતજ
| સાક્ષાત્ રૂબરૂ, દેખતાં નામ (B- ગુજરાતીનું સંસ્કૃત) પુંલિંગ
રાજકીય વિદ્યા -નીતિશાસ્ત્ર દીર્ઘતમસ-રાતમનું
સત્ય-રસા, સત્ય ધર્મપુસ્તક-થી
વિશેષણ પ્રારંભ -આરિ
આંધળું અન્ય નપુંસકલિંગ ગણાયેલું -મતિ (કર્મ ભૂફ), ગુલામગિરિ-ટાસ્ય
પ્રસિદ્ધ (કર્મ.ભૂ.કૃ.), પતિ ચોમાસું - વર્ષ (બ.વ.)
(કર્મભૂ.ક.), પરિતિ (કર્મ.ભ.ફ.)
માણસને અયોગ્ય (અમાનુષિક) - દાણો - પાચ
मानवानह ધર્મપુસ્તક- પુસ્તવિશે. પ્રારંભ - મારા
અવ્યય સો સો -શતક
સ્વાધ્યાય - પ્રશન સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો. १. यदा महान्वैयाकरणः पाणिनिः समजायत तदा व्याकरणविषये प्राचां
कानिचिन्मतानि प्रतीचां मतेभ्यो भिन्नान्यासन्। ૨. પૂર્વેષ સંઘકાયમનુકૃત્ય થાશે રેવતાં તૌષિા 3. विधवायाः पुनरुद्वाहः सशास्त्र इत्येके शास्त्रविरुद्ध इत्यन्ये कलौ प्रतिषिद्ध
સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ! ૧૬૩ લ ES પાઠ - ૧૬
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
इत्यपरे वदन्ति। ४. विवाहविधावर्यमणं पूषणं चाधिकृत्य मन्त्रा-पठन्ति । ५. अपराधं विना पत्युर्नारी तस्मै प्रकुप्यति । ६. प्रजापीडनजो वही राज्ञः श्रियं कुलं प्राणांश्च दहति । ७. यस्मिशकटे सोमो राजानीयते तस्य धुर्यन्यतरोऽनड्वान्युक्तः स्यादन्यतरो
विमुक्तोऽथ राजानमुपावहरेयुः। ८. यूनां बुद्धिः शास्त्रैः संस्क्रियते। ८. पत्या परित्यक्ता विधवा वा यान्यं पतिं विन्दते सा पुनर्भूर्भवति । १०. दिवि यथा संख्यातीतास्तारकास्तथैव दाशरथौ रामे गुणाः । ११. तस्याश्चार्वङ्याः स्त्रिया लावण्यं पश्यन्तो जना अक्ष्णां फलं प्रापुः । १२. इन्द्रियं वा एतदस्मिल्लोके यद्दधि । यद्दधनाभिषिञ्चतीन्द्रियमेवास्मिस्तद्दधाति । १३. मधुराभिर्गीभिः साधु सान्त्वयामास गोविन्दः । स साधुश्च तमाशीभिरनुगृह्येष्टं
प्रदेशं जगाम। १४. अस्त्रा रक्षः संसृजतात् । १५. एकः शब्दः सम्यग्ज्ञातः सम्यक्प्रयुक्तश्च स्वर्गे लोके कामधुग्भवतीति
वैयाकरणानां मतम्। १६. पुण्येऽहनि पुरोधास्तं राज्येऽभिषिषेच मन्त्रं चेमं पपाठ। १७. याभिरिन्द्रमभ्यषिञ्चत्प्रजापतिः सोमं राजानं वरुणं यमं मनुंताभिरद्भिरभिषिञ्चामि
त्वामहं राज्ञां त्वमधिराजो भवेह। १८. देवासुरा वा एषु लोकेषु संयेतिरे । त एतस्यां प्राच्यां दिशि येतिरे तांस्ततोऽसुरा
अजयन् । ते दक्षिणस्यां दिशि । येतिरेतांस्ततोऽसुरा अजयन् । ते प्रतीच्यां दिशि
येतिरे तांस्ततोऽसुरा अजयन् । त उदीच्यां दिशि येतिरे तांस्ततोऽसुरा अजयन् । १८. आदित्यचन्द्रावनिलोऽनलश्च द्यौर्भूमिरापो हृदयं यमश्च ।
अहश्च रात्रिश्च उभे च संध्ये धर्मोऽपि जानाति नरस्य वृत्तम् ॥ २०. अवश्यं नश्वरे देहे दुर्दमे च यमे द्विषि । हास्यं नास्याद्विनिर्याति यत्पुंसामिदमद्भुतम् ॥ २१. सत्यं संसृतिगर्तेयं दुःखैः पूर्णा निरन्तरम् ।
यतस्तव्यतिरेकेण नान्यत्किचिदिहाप्यते ॥ २२. अनित्ये प्रियसंवासे संसारे चक्रवद्गतौ ।
पथि संगतमेवैतद्भ्राता माता पिता सखा ।। ૬ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા દEા ૧૬૪ TET પાઠ - ૧૬ :
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३. हृदि विद्ध इवात्यर्थं यया संतप्यते जनः ।
पीडितोऽपि हि मेधावी न तां वाचमुदीरयेत् ॥ २४. तस्य पृथ्वी प्रसूतेऽर्थं धर्ममर्थः प्रसूयते ।
प्रसौति विजयं धर्मः स च प्रसवति श्रियम् ॥ २५. गर्हते न तथा श्वानं चाण्डालं च न गर्हति । गर्हयत्याहवे भग्नं यथासौ क्षत्रियं नरम् ॥ २६. हते भर्तरि वैक्लव्यात्क्लिन्दन्ति तदरिस्त्रियः । अजस्रैरश्रुभिस्तासां क्लिद्यन्ति नयनानि च ॥ २७. ददात्यसौ धनं भूरि ब्राह्मणेभ्यो दिने दिने । ददते ब्राह्मणास्तस्मै संतुष्टा नित्यमाशिषः ॥ २८. असौ स्वप्नायमानोऽपि कत्थते नात्मनो गुणान् । कथयन्ति जना एव तस्य तानद्भुतान् भुवि ॥ २८. वृश्चिकानां भुजङ्गानां दुर्जनानां च वेधसा ।
विभज्य नियतं न्यस्तं विषं पुच्छे मुखे हृदि ॥ 30. चन्दनैश्चर्चितेव द्यौर्दिशः काशैरिव श्रिताः ।
क्षीरेण क्षालितेवोर्वी शर्वरीशे विराजति ॥ ३१. यथामिषं जले मत्स्यैर्भक्ष्यते श्वापदैर्भुवि ।
आकारो पक्षिभिश्चैव तथा सर्वत्र वित्तवान् ॥ ३२. नक्रः स्वस्थानमासाद्य गजेन्द्रमपि कर्षति । स एव प्रच्युतः स्थानाच्छुनापि परिभूयते ॥ 33. बुद्धिमान्पुरुषो जह्याद्भिन्नां नावमिवाम्भसि ।
अप्रवक्तारमाचार्यमनधीयानमृत्विजम् ॥
३४. जाड्यं धियो हरति सिञ्चति वाचि सत्यं मानोन्नतिं दिशति पापमपाकरोति । चेतः प्रसादयति दिक्षु तनोति कीर्ति सत्संगतिः कथय किं न करोति पुंसाम् ॥ ३५. मानुषाणां प्रमाणं स्याद्भुक्तिर्वै दशवार्षिकी ।
विहंगानां तिरश्चां च यावदेव समाश्रयः ।
३६. कृष्णसारे ददच्चक्षुस्त्वयि चाधिज्यकार्मुके । मृगानुसारिणं साक्षात्पश्यामीव पिनाकिनम् ॥
सु. सं. भन्दिरान्तः प्रवेशिका ૧૬૫ ૨ પાઠ
-
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
39. नाधर्मश्चरितो लोके सद्यः फलति गौरिव । शनैरावर्तमानस्तु कर्तुर्मूलानि कृन्तति ॥
પ્રશ્ન - ૨ ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો.
૧.
જ્યારે ભરતનો રાજ્યાભિષેક થયો ત્યારે તેણે બ્રાહ્મણોને સો સો ગાયો આપી. દીર્ઘતમસે તેને તે આપતાં (વત) દીઠો.
ઉત્તર (વર્) ના લોકોએ ગુલામગિરિને અમાનુષિક ગણી અને દક્ષિણ પ્રાન્તના (અવાર્) લોકોની સાથે તેને મૂળમાંથી કાઢી નાંખવા લડ્યા.
૩. ઉશનસ્ (ક્શનસ્) અસુર લોકોનો અને બૃહસ્પતિ સુરલોકોનો ગુરુ હતો. રાજનીતિના કેટલાંક પુસ્તકો મળે છે તેના તેઓ પ્રખ્યાત લેખકો ગણાય છે. ૪. તેમણે ટેકરી ખોદવી શરૂ કરી અને તે કામ ઘણા દિવસે (અન્ ત્.) પૂરૂં કર્યું. ગામના પટેલને (ગ્રામળી) સેનાપતિએ પૂછ્યુંકે મારા લશ્કરને દાણા આપીશ? ૬. ચિત્રકૂટ પાસે જે ઝુંપડું છે, તે ત્યાં બાજુમાં રહેતા જોગીઓએ (પરિવ્રાન) બાંધ્યું
૫.
છે.
૨.
૭. સ્ત્રીઓ (સ્ત્રી) છોકરા ઉછેરશે અને પુરુષો (પુંસ) મહેનત મજુરીથી પૈસા ભેગા કરશે.
૮.
ઈન્દ્રથી (વૃંત્રનું કે મયવન દિલીપનો ઘોડો એક વખત હરણ કરાયો હતો. ૯. પ્રારંભે પાણી (અપ્) જ હતું. આ પાણી પર સ્વયંભૂ (સ્વયંમ્) બ્રહ્મા દેખાયા અને તે સ્વયંભૂથી આ સર્વ વસ્તુઓ રચાઇ
૧૦. તે આંખે (અક્ષિ) કાણો છે.
૧૧. કુંદલતાના ફુલોમાંનું મધ મધમાખોથી પીવાયું (મધુત્તિ). ૧૨. હાથીના હાડકાંની (અસ્થિ) મૂર્તિઓ બનાવાય છે.
૧૩. સત્ય માર્ગે (થિનો ચાલનારની ચઢતી થાય છે. ૧૪. ગ્રીસમાં બે ટેકરીઓ છે તે કુતરાના (અન્ન) માથા કહેવાય છે.
૧૫. ગરીબોને પૈસા આપવાને તારા ધણીથી (તિ) તને હુકમ કરાયો છે. ૧૬. તેનો ગોઠીયો (વિ) કાશી ગયેલો હોવાથી તે અહિં એકલો રહે છે. ૧૭. ઝંદ ભાષાના ધર્મ પુસ્તકોમાં અર્યમનનું નામ છે.
૧૮. આ પુસ્તકોમાંનું ગમે તે એક (ઘુત્તમ) મને આપો.
૧૯. વેદ બોલતા બ્રાહ્મણો વરસાદમાં ૐ ૐ કરતા દેડકા (વળમૂ) જેવા છે.
ને સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
૧૬૬
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
416 - १७
સંખ્યાદર્શકશબ્દો કે સંસ્કૃતમાં ૧ થી ૨૦ સુધી સંખ્યાવાચક શબ્દોની ટીપ નીચે પ્રમાણે છે. १ - एक - मे |८ - अष्टन् - माह |१५ - पञ्चदशन् - ५४२ २- द्वि-खे |९ - नवन् - नव
१६ - षोडशन् - सोग ३ - त्रि - १० - दशन् - ६श १७ - सप्तदशन् - सत्तर ४ - चतुर् - यार | ११ - एकादशन् - साभार १८ - अष्टादशन् - अढार ५ - पञ्चन् - पांय १२ - द्वादशन् - पार १९- नवदशन्,एकोनविंशति ६ - षष् -७ |१३ - त्रयोदशन् - तेर - मोगसि ७ - सप्तन् - सात | १४ - चतुर्दशन् - यौह २० - विंशति - वीस ३० - त्रिंशत् - त्रीस
७० - सप्तति - सीत्ते२ ४० - चत्वारिंशत् - यालीस ८० - अशीति - मेसी ५० - पञ्चाशत् - ५यास ९० - नवति - ने ६० - षष्टि - 18 ३१ - एकत्रिंशत् - मैत्रीस |३९ - नवत्रिंशत्/एकोनचत्वारिंशत् - ओयादीस ३२ - द्वात्रिंशत् - पत्री ४२ - द्विचत्वारिंशत्/द्वाचत्वारिंशत् - बेतालीस ३३ - त्रयस्त्रिंशत् - तेत्रीस. ४३ - त्रिचत्वारिंशत्/त्रयश्चत्वारिंशत् - तालीस ३४ - चतुस्त्रिंशत् - योत्रीस. ४८ - अष्टचत्वारिंशत् / अष्टाचत्वारिंशत्-उताणीस ३५ - पञ्चत्रिंशत् - पत्रिीस |८२ - द्वयशीति - प्यासी. ३६ - षट्त्रिंशत् - छत्रीस ८३ - त्र्यशीति - त्यासी ३७ - सप्तत्रिंशत् - सात्रीस वगेरे वगैरे ३८ - अष्टात्रिंशत् - माउत्रीसा
ભૂમિકા ૧. સ્વાધ્યાય, પ્રશ્ન – ૧ ના આઠમા અને અગીયારમા વાક્યનો કર્તા હોતા અધ્યાહાર
છે. તથા દશમા વાક્યનો વિશેષ્ય યજ્ઞમાન અથવા યજ્ઞ કરનાર અધ્યાહાર છે. Eસુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા જિલ્લ ૧૬૭ દક્ષિા પાઠ - ૧૭ :
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨.
નિયમો
૧. સંખ્યાવાચક શબ્દો નવીન સુધીના બધા સંખ્યાવાચક શબ્દો વિશેષણ ગણવા અર્થાત્ જે નામની જોડે તે સંબંધ ધરાવતા હોય તે નામની વિભક્તિ અને વચન તેઓને લાગે છે અને પહેલા ચારને (વિ, દ્ધિ, ત્રિ, વતુ) તો જાતિ પણ તે નામની જ લાગે છે. (A) વિંશતિ પછીના શબ્દોને નામ તરીકે પણ ગણી શકાય. તે બધાસ્ત્રીલિંગ છે. જે નામને તે લગાડાય છે તે નામ ગમે તે જાતિનું હોય તો પણ અને બહુવચનમાં હોય તો પણ તે શબ્દ એ.વ.માં આવી શકે છે. દા.ત. વિંશતિવ્રાપ:- વીસ બ્રાહ્મણો. (B) બીજા નામની જેમ આ શબ્દોને પણ કિ.વ. અને બ.વ. છે પણ જ્યારે આ વચનનો ઉપયોગ થાય ત્યારે વાક્ય રચના કંઈક જુદી થાય છે. દા.ત. બ્રાહ્મUIનાં ઉર્વશતી - બ્રાહ્મણોની વીસ-વીસની બે મંડળી. દ્વાદાના વંશત:- બ્રાહ્મણોની વીસ-વીસની ઘણી મંડળીઓ. (C) આ જ પ્રમાણે એકવચનનો ઉપયોગ થાય છે
દા.ત. બ્રહાન વિંશતિઃ - બ્રાહ્મણોની વીસની એક મંડળી. ૩. વિંશતિ પછીની વચ્ચેની સંખ્યાઓ , દિ વગેરે લગાડીને કરાય છે અને તે
નવસુધી જ. પણ તે નવવાળી સંખ્યા પછીના સંખ્યાવાચક શબ્દને વોન (પર્વ + Q લગાડીને પણ કરી શકાય. આ સમાસ કરતાં અન્ય લોપાય છે. દિના ,રિ નો ત્રય અને ગષ્ટનો નષ્ટ થાય છે. આ ત્રણ ફેરફાર વત્વશત, પડ્ઝશન, પદ, સતિ અને નવનિ માં વિકલ્પ થાય છે અને અશક્તિ માં થતો
નથી. આ સંખ્યાવાચક શબ્દોને ઉપરોક્ત વાક્યરચનાના નિયમો લાગુ પડે છે. ૫. વિના સર્વ. ની જેમ રૂપ થાય છે. અનિશ્ચિત સર્વત્ર તરીકે તેના દ્ધિ.વ. અને
બ.વ. થાય છે. દિનાદ્ધિ.વ. માં જ રૂપો થાય છે અને રૂપો કરતી વખતે દિનો કરવો એટલે
કારાંત નામ ગણવો. ૭. ત્રિ અને બીજા વિશેષણ રૂપી સંખ્યાવાચક શબ્દોના બ.વ.માં જ રૂપ થાય છે. રિ
નારૂ અન્ય હોય તેવા રૂપો થાય છે. 8 સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા ૧૬૮ કાકી કા પાઠ - ૧૭ ક.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮. વિશેષણ રૂપી બીજા સંખ્યાવાચક શબ્દો પછી પ્રથમ અને દ્વિતીયાના પ્રત્યયો લોપાય
છે અને વ્યંજનથી શરૂ થતા પ્રત્યય પૂર્વે જૂનો લોપ થાય છે. મન્નો ષષ્ઠીમાં લંબાય છે. વતિ “કેટલા' ના રૂપો આ પ્રમાણે જ થાય છે.
સ્ત્રીલિંગમાં પર્વ અને દાના સર્વોની જેમ રૂપો થાય છે. રિઅને ઘતુના અંગો તિ અને વાત થાય છે. બીજા વિશેષણ રૂપી સંખ્યાવાચક સ્ત્રીલિંગ અંગો પુલિંગથી જુદા નથી.
૨. સંખ્યાપૂરક શબ્દો ૧. પવન, દ્ધિ, રિ, વસ્તુ અને પન્ના સંખ્યાપૂરક શબ્દો પ્રથમ, દ્વિતીય, તૃતીય,
ચતુર્થ અને કષ્ટ થાય છે. પ્રથમ ને બદલે શ્ચિમ અને મામિ તથા વાર્થ ને બદલે તુર્થ અને તુરીય પણ વપરાય છે. રશન્ સુધી સંખ્યાવાચક શબ્દોના સંખ્યાપૂરક શબ્દો ન લોપી મ લગાડવાથી થાય છે.
દા.ત. પશ્ચન = પમ: ૩. રનથી નવલશનસુધી ફક્ત ગુનો લોપ કરવાથી થાય છે.
દા.ત. વિશY= વિશ: ૪. (A) વિંશતિ અને બીજા સંખ્યાવાચક નામો પરથી સંખ્યાપૂરક શબ્દો કરવા હોય
તો તમે લગાડવો દા.ત. વિંશતિ = વિંશતિતમ: વિંતિતઃ શિત્તમ: વિવિંશત્તમ: (B) બીજી રીતે તિનો લોપ કરવાથી અને બીજા શબ્દોના અન્ય વ્યંજનનો લોપ કરવાથી થાય છે જ્યાં અન્ય સ્વર હોય ત્યાં સ્વરનો જ થાય છે પણ તે ફક્ત સામાસિક સંખ્યાવાચક શબ્દોમાં જ. એકલવાયા શબ્દોના સંખ્યાપૂરક શબ્દોનો પહેલી રીતે થાય છે. દા.ત. વિંતિ = દ્વિશાર્વિશ: fáશ: áા પતિમા પષ વિષષ્ટત: ત = શતતમ: प्रथम, अग्रिम, आदिम, द्वितीय, तृतीय, तुर्य भने तुरीय नास्त्रीलिंग ३५ो आ ઉમેરવાથી થાય છે. અન્યના સ્ત્રીલિંગ રૂપો મનો કરવાથી થાય છે
દા.ત. પ્રથમ, દ્વિતીયાપરતુથી પશ્ચમી પર્વિશી વિવિંશતિત દશક સુ. સં. મદિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ૧૬૯ દદી પાઠ - ૧૭ ઈ.
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬. પ્રથા પં. નું પ્ર.બ.વ. પ્રથછે કે પ્રથમા છે અને દ્વિતીય અને તૃતીય કે મિતીયા
અને તૃતીયા ના ચ.પં.ષ. અને સ. ના એ.વ. રૂપો ય કારાંત કે ઝા કારાંત સર્વનામ જેવા થાય છે. દા.ત. દ્વિતીયâ દિલીયાવા
૩. વાર અર્થ > એક વાર, બે વાર, ત્રણ વાર...
સંખ્યાવાચક શબ્દોમાંથી નિયમિત આવૃત્તિ દર્શક ક્રિયાવિશેષણો દિકરિ અને રતુ ને લગાડવાથી અને બીજાને વૃત્વસૂલગાડવાથી થાય છે પણ તે પૂર્વેનો લોપ થાય છે અને બદલે સવૃત્ત (એકવાર) મૂકાય છે દા.ત. તિ= દિઃા (બે વાર), રિ= રિટા(ત્રણ વાર).
તુ = વા (ચાર વાર), પઝન = જીવા (પાંચ વાર) ૨. ય, તત્ અને પતિદ્ ને વત્ પ્રત્યય, રૂક્ષ્મ અને વિમ્ ને વત્ પ્રત્યય “એટલો
એવો અર્થ કરવા માટે લગાડાય છે. દા.ત. ય+ વત્ =થાવત્ તત્ + વત્ = તાવતું વિમ્ + ય = વિયા
પતન્ + વ = પતાવત્ + થતું = થતા ૩. થાવત્ વગેરેને ત્વમ્ લગાડવાથી જેટલીવાર, તેટલીવાર વગેરે અર્થમાં
ક્રિયાવિશેષણ બને છે. દા.ત. યાવત્ + વ = યાવિત્વ: (જેટલી વાર)
તાવત્ + વ = તાવવ: (કેટલી વાર) ૪. યાદ વગેરેના પુ. રૂપો બવ પ્રમાણે, સ્ત્રીલિંગ રૂપો લગાડી નવી પ્રમાણે અને નપુંસકલિંગ રૂપો જ પ્રમાણે જાણવા
રૂપાખ્યાન વ - પં એક વિ -સ્ત્રી.એક દિ – પં.બે ! દિ- સ્ત્રી. બે
એકવચન | એકવચન | દ્વિવચન દ્વિવચન પ્રથમ
S: एका द्वौ દ્વિતીયા વિમ્ | વિમ્ તો શું છે
સુ. સં. મન્દિરાન્ત પ્રવેશિકા (૧૭૦ બકરા પાઠ - ૧૭
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીયા ચતુર્થી
Illeu
ષષ્ઠી
त्रीन्
तिस्त्रः
ચતુર્થી
चतुर्थ्यः
ષષ્ઠી
एकेन एकया द्वाभ्याम् द्वाभ्याम् एकस्मै एकस्यै द्वाभ्याम्
द्वाभ्याम् પંચમી एकस्मात् एकस्याः द्वाभ्याम् द्वाभ्याम्
एकस्य एकस्याः द्वयोः द्वयोः સપ્તમી एकस्मिन् एकस्याम् । द्वयोः द्वयोः સંબોધન एक | एके
त्रि-पु. ] त्रि-स्त्री.जय चतुर्- पुं. यार चतुर-स्त्री.यार બહુવચન બહુવચન
| બહુવચન
બહુવચન પ્રથમ त्रयः तिस्त्रः चत्वारः
चतस्त्रः દ્વિતીયા
| चतुरः चतस्त्रः તૃતીયા त्रिभिः तिसृभिः चतुर्भिः चतसृभिः त्रिभ्यः तिसृभ्यः
चतसृभ्यः પંચમી त्रिभ्यः तिसृभ्यः | चतुर्थ्यः चतसृभ्यः त्रयाणाम्
तिसृणाम् | चतुर्णाम् चतसृणाम् સપ્તમી
तिसृषु चतुर्षु चतसृषु સંબોધન त्रयः तिस्रः । चत्वारः
નપુંસકલિંગના રૂપો એકવચન દ્વિવચન બહુવચન બહુવચન પ્રથમ एकम्
त्रीणि चत्वारि द्वितीया एकम्
त्रीणि चत्वारि
संबोधन , त्रीणि → एक पोरेन 415010 ३५ो घुविंग प्रमाणे ४२१॥
पञ्चन् - ५in | षष् - ७ | तृतीया पञ्चभिः | षड्भिः
बहुपयन बहुपयन यतुर्थी पञ्चभ्यः | षड्भ्यः પ્રથમ पञ्च षट् । पंयमी पञ्चभ्यः षड्भ्यः દ્વિતીયા
पञ्च... - षट्ठी पञ्चानाम् षण्णाम् કે સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ફી ૧૭૧ કે . પાઠ - ૧૭ HD
त्रिषु
चतस्त्रः
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તમી
સંબોધન
પ્રથમા
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થી
પંચમી
ષષ્ઠી
સપ્તમી
સંબોધન
पञ्चसु
पञ्च
षट्सु
षट्
અષ્ટન્ ( મા ) - આઠ વાન્- દશ
બહુવચન
अष्ट/अष्ट
अष्ट/अष्टौ
અભિ:/અમિ:
અભ્ય:/ગાય
अष्टभ्यः/ अष्टाभ्यः
अष्टानाम्
अष्टसु / अष्टासु अष्ट/अष्टौ
બહુવચન
दश
दश
दशभि:
दशभ्यः
दशभ्यः
दशानाम्
| दश
दश
સમન્, નવમ્ ના રૂપ પદ્મન્ પ્રમાણે કરવા
રાન્ પ્રમાણે જાવાન્ થી નવવશન્ સુધીના રૂપો કરવા
ધાતુઓ
પહેલો ગણ આ + ચમ્ - ૫. આચમન કરવું સમ્ + વિ + મગ્ - ઉ. ભાગ આપવો, બક્ષીસ આપવી (ગ.૧૦).
છે (દૂ ગ.૨, દ્ધિ. પુ.એ.વ.)
પુલિંગ
અનાસ્ત્ર - પ્રારંભ નહીં તે
અજ- વરસ
સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ( ૧૭૨
બીજો ગણ
અન્વા ( અનુ+ આહ)- તે બોલે છે, તે પડે | મળીને થવું
નામ (A - સંસ્કૃતનું ગુજરાતી)
ખંડિત ધાતુ,
વ્યતિ + રૂ – ૫. જતા રહેવું
-
X + મુખ્ – ૫. ધોવું
સમ્ + પણ્ - આ. જુમલે થવું, બધું
અહોરાત્ર - રાત દિવસ
आयुष्यकाम
ઇચ્છનાર
વર્ત. કા.
લાંબી આવરદા
કૃષ્ણ – વિષ્ણુનો આઠમો અવતાર ના પાઠ - ૧૭
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
òષ્ણપક્ષ - અંધારિયું વૃષ્ણવર્મન્- વિશેષ નામ વસ્તીવ – નપુંસક, નામર્દ (ન.)
ચન્દ્રાપીડ - રાજકુમારનું નામ દિનોત્તમ - બ્રાહ્મણોમાં શ્રેષ્ઠ ધર્મવgાંશમાī – પુણ્યનો છઠ્ઠો ભાગ પ્રજ્ઞાપતિ - બ્રહ્મદેવ પ્રાપશુામ – (પ્રજ્ઞા – સ્ત્રી. છોકરા + પશુ – પું. ઢોર + જામ – પું. ઇચ્છા) છોકરા અને પશુ ઇચ્છનાર પ્રવાસિત્ - મુસાફર
-
વષાર – અગ્નિમાં બાળી નાખતી વખતે ‘વૌષટ્’ કરીને ઉચ્ચાર કરે છે તે એ દેવતા ગણાય છે. વિશ્ - હિંદુઓમાં (બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય અથવા વિશ અને શુદ્ર) ચાર જ્ઞાતિમાં ત્રીજો વર્ગ અથવા ત્રીજી ન્યાત. વ્યાસ- મહાભારતના કર્તા તરીકે મનાય છે તે, ઋષિનું નામ છે
વિદ્યા- વિદ્યા
સાથેિની – યજ્ઞને માટે દેવતા પાડતી વખતે એક કવિતા (મન્ત્ર) બોલાય છે તે
નપુંસકલિંગ
અન્તામન - અન્તે જવું તે
૩૫નાયન, ઉપનયન – જનોઇની ક્રિયા વાર્ય - કામ, કાજ
ख
માણસના શરીરના પોલા ભાગ, જેવા કે મોઢું, નાક વગેરે યુનિનક્ષળ - (બુદ્ધિ – સ્ત્રી. અક્કલ + નક્ષળ – ન. ચિહ્ન) બુદ્ધિનું ચિહ્ન નોમન્- વાળ
રાત - સો
શુક - શિંગડું
-
-
વિશેષણ
અક્ષત્રિય- ક્ષત્રિય વિનાનું
| અનૂન્ય - (અનુ + વપ્ નું વિધ્યર્થ કૃ.) ભણી જવાનું
શ્રાવળ – હિંદુના ચૈત્રી વરસનો પાંચમો ઉત્તમ -
-
મહિનો
સંવત્સર - વરસ
છેલ્લું
પશ્તિીતિત - (સ્ – ગ.૧૦, ‘કહેવું’ ઉપરથી) ગણાવેલું
સ્ત્રીલિંગ
ગાંમ – (ગર્મ - ગર્ભ + અષ્ટમ
અર્થોટી – (અર્થ – ન. અડધું + વોટી આઠમું) ગર્ભ રહે ત્યાંથી આઠમું
- સ્ત્રી. કરોડ) અડધો કરોડ, પચાસ લાખ
कला
હુન્નર વળી - કૃષ્ણની માતા પરિવાં - નોકરી, સેવા
ધી સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ૧૭૩
પતિત – પાપી, ધર્મભ્રષ્ટ થયેલું પ્રવ્રુષિત - (વ્ર + વક્ નું કર્ય.ભૂ.કૃ.) દેશમાંથી કાઢી મૂકેલો, ત્યાગી થયેલો વિમ્ (વિપ્ નું વ.કૃ.) જાણનાર
-
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાયિત - રોગિષ્ટ
ક્રિયાવિશેષણ શતાયુ - સો વરસ જીવનાર " | તાવાહનમ- તેટલીવાર સુધી
નામ (B- ગુજરાતીનું સંસ્કૃત)
પુલિંગ | પર્વ (ભાગ, સગ) – પર્વની અજવાળીયું પખવાડીયું (ચન્દ્રમાસનું) -
પુરાણ (ઘણી ચીજો વિશે પરંપરાથી शुक्लपक्ष
ચાલતું વર્ણન જે ગ્રન્થોમાં હોય છે તેવા આસો મહિનાનું નામ છે) – ગાજર
તથા ધર્મ સંબંધી વિધિઅથવા પદ્ધતિ વિષે ઋગ્વદ વદનું નામ છે) - સુરત
જેમાં ધ્યાન હોય છે એવી જાતના ગ્રન્થોનું કુમારસંભવ (કાલિદાસ રચિત કાવ્યનું
નામ-પુરાણ નામ છે) - રુમારસંભવ
મહાભારત (પાંડુ અને ધૃતરાષ્ટ્રના પુત્રો દિગ્યાલ-સ્પિન
વચ્ચેનું યુદ્ધ જેમાં વર્ણવેલું છે તે વીરરસ
કાવ્યનું નામ છે.) -મહામારત ફરજ – થઈ
વિશેષણ યજુર્વેદ (વેદનું નામ છે) - યજુર્વેદ રઘુવંશ (કાલિદાસના કાવ્યનું નામ છે) - | કહેતું – મિથાન (ગમ + થા નું. रघुवंश
વ.કુ.) વૈદ -મિષા, વૈદ્ય
ગણાયેલું - પરિવર્તિત કર્મ.ભૂકુ), સભા - સમાન
રાતિ (કર્મ.ભૂ.કૃ.). સર્ગ – ૩
ભરાઈ (મળેલી - જેવી કે સભા) - સામવેદ (વેદનું નામ છે) - સામવેર
તિત (કર્મ.ભૂ.કૃ.) સ્ત્રીલિંગ
માલૂમ પડ્યું - પડેલું - ૩પત
| (કર્મભૂ.કુ), સામયિત (કર્મભૂ.ક.) લાત - નત્તા, લાત મારે છે - તત્તયા | સારે - સખીરીન, નિપુ प्रहरति વિદ્યા - વિદ્યા શમી (એક જાતનું વૃક્ષ) -પી.
| પહેલા (અસલ મૂળ) - (ા નું સભા - પરિષ, સમાં
સ. એ.વ.), માવો (ગરિ નું
સ.એ.વ.) નપુંસકલિંગ નાટક – નાટ. ડીસુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા ૧૭૪
પાઠ - ૧૭ |
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वाध्याय ... ........... प्रश्न - १ संस्कृतनुंगुती रो.. .. . .. १. पञ्चाशते ब्राह्मणेभ्यः प्रत्यहं कृष्णवर्मानं ददाति। २. गुरोः परिचर्यां कुर्वतस्तस्य द्विचत्वारिंशदहानि व्यतीयुः। 3. चतस्रो विद्याश्चतुष्पष्टिं कलाश्च चन्द्रापीडोऽशिक्षत । ४. चत्वारि शृङ्गा त्रयोऽस्य पादा द्वे शीर्षे सप्त हस्तासोऽस्य। ५. श्रावणस्य कृष्णपक्षेऽष्टम्यां तिथौ देवकी कृष्णं सुषुवे । ६. त्रि : सप्तकृत्वः परशुरामः पृथिवीमक्षत्रियामकरोत्। ७. सप्तदश सामिधेनीरनुबूयात् । ८. ता एताः सप्त!ऽन्वाह तासां त्रि : प्रथमामन्वाह त्रिरुत्तमां ता एकादश संपद्यन्ते। ४. त्रयस्त्रिंशद्वै देवा अष्टौ वसव एकादश रुद्रा द्वादशादित्या : प्रजापतिश्च
वषट्कारच । १०. शतमनूच्यमायुष्कामस्य । शतायुर्वै पुरुष आयुष्येवैनं । ११. तद्दधाति । त्रीणि च शतानि च षष्टिश्चानूच्यानि यज्ञकामस्य । त्रीणि च वै
शतानि षष्टिश्च संवत्सरस्याहानि । तावान्संवत्सरः संवत्सरः प्रजापतिः प्रजापतिर्यज्ञः। उपैनं यज्ञो नमति यस्यैवं विद्वांस्त्रीणि च शतानि च षष्टिं चान्वाह । सप्त च शतानि विंशतिश्चानूच्यानि प्रजापशुकामस्य । सप्त च वै शतानि
विंशतिश्च संवत्सरस्याहोरात्रा । १२. संविभाजयति श्रीमान् स वित्तेन द्विजोत्तमान् ।
धर्मषष्ठंशभागेन तेऽपि संविभजन्ति तम् ॥ १३. गर्भाष्टमेऽब्दे कुर्वीत ब्राह्मणस्योपनायनम् ।
गर्भादेकादशे राज्ञो गर्भात्तु द्वादशे विशः॥ १४. त्रिराचामेदपः पूर्वं द्विः प्रमृज्यात्ततो मुखम् ।
खानि चैव स्पृशेदद्धिरात्मानं शिर एव च ॥ १५. जीवन्तोऽपि मृताः पञ्च व्यासेन परिकीर्तिताः ।
दरिद्रो व्याधितो मूर्ख: प्रवासी नित्यसेवकः ।। १६. अनारम्भो हि कार्याणां प्रथमं बुद्धिलक्षणम् ।
જાસુ. સં મદિરાઃ પ્રવેશિકા પર ૧૭૫
પાઠ-૧૭ વર્ષ
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रारब्धस्यान्तगमनं द्वितीयं बुद्धिलक्षणम् ॥
૧૭. નટે મૃતે પ્રદ્રષિતે વસ્તીને = પતિતે પતી
पञ्चस्वापत्सु नारीणां पतिरन्यो विधीयते ॥ ૧૮. તિ: એઓર્થોટી = યાનિ નોમાનિ માનવે । तावत्कालं वसेत्स्वर्गं भर्तारं यानुगच्छति ॥
પ્રશ્ન - ૨ ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો.
૧. તે મહિનાની ૨૭મી તારીખે પંડિતોની સભા ભરાઇ હતી.
૨. તે વખતે નવ્વાણું માણસોની પરીક્ષા લેવાઇ હતી, તેમાંથી ચોપ્પન માણસો વ્યાકરણમાં સારા વિદ્વાન માલુમ પડ્યા.
૩. પંડિતો કહે છે કે અઢાર પુરાણો છે અને ચોવીસ સ્મૃતિઓ છે.
૪. પહેલા ત્રણ વેદ હતા. ઋગ્વેદ, યજુર્વેદ અને સામવેદ પછીથી ચાર થયા. હાલ યજુર્વેદની બે મુખ્ય શાખાઓ છે.
૫.
૬. મનુસ્મૃતિના બાર અધ્યાય છે અને સાતમામાં રાજાઓના ધર્મ ગણાવ્યા છે. ૭. આસો માસની શુક્લપક્ષની દશમીએ દક્ષિણમાં લોકો અરસપરસ શમીના પાંદડા, તે સોનું છે એમ કહી આપે છે.
૮. પાંચે પાંડવોથી સર્વે શત્રુઓ માર્યા ગયા.
૯. રામે રાવણના દશ માથા કાપી નાંખ્યા.
૧૦. તેણે ચાર વિઘામાં, છ શાસ્ત્રમાં અને ચોસઠ કળામાં પ્રવીણતા મેળવી.
૧૧. ત્રણ વખત મેં તેને જવાને કહ્યું અને તે જ્યારે ન ગયો ત્યારે મેં તેને લાત મારી ૧૨. જુદી જુદી આઠ દિશાના આઠ દિગ્પાળ છે, એમ હિન્દુઓ માને છે
૧૩. મહાભારતના અઢાર પર્વમાં ત્રીજું સૌથી સારું છે, કારણ કે તેમાં આનંદદાયક વાર્તાઓ છે.
૧૪. આ દવા બેતાલીસ દિવસ લેવાને ડૉક્ટરે મને કહ્યું છે.
૧૫. રઘુવંશના સત્તર સર્ગ, કુમારસંભવના સાત, નવ નાટકો, અને પતંજલિ મહાભાષ્યના વાસી પાના હું શીખ્યો છું.
બહુમિન વિરો દ્વવ્ય । – ઘણા માણસો સાથે વિરોધ ન કરવો.
; સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ૧૭૬
-
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ - ૧૮
વિશેષણના અધિકતાદર્શક, શ્રેષ્ઠતાદર્શક વગેરે રૂપો ૧. અધિક્તા –– બે વસ્તુમાંથી એકમાં બીજા કરતાં અધિકપણું બતાવવું હોય ત્યારે
અધિક્તાદર્શક પ્રત્યય વપરાય છે. ૨. શ્રેતા–તેવા પ્રકારની બધી વસ્તુઓમાં તેની શ્રેષ્ઠતા બતાવવી (સર્વાધિક પણું
બતાવવું) હોય ત્યારે શ્રેષ્ઠતાદર્શક પ્રત્યય વપરાય છે. ૩. સ્વાધ્યાય પ્રશ્ન-૨ ના આઠમા વાક્યનો પાઠકે જવાબ આપવો.
પ્રત્યય
૧. અધિક્તા દર્શક પ્રત્યય -સતા ૨. શ્રેષ્ઠતા દર્શક પ્રત્યય -8ાતના ૩. સ્વામિત્વ દર્શક પ્રત્યય -મત્વતાના વિના ૪. “ના જેવું એવા અર્થ માટેના પ્રત્યય - શ [ ક્ષા ૫. ત્રિ પ્રત્યય - , ધૂકે સનું રૂપ
નિયમો
૧. (A) - Jપ્રત્યય ૧. યમ્ - રૂ8 પ્રત્યય લાગતા પૂર્વે શબ્દના અન્ય સ્વર અથવા વ્યંજન સહિત
ઉપાજ્ય સ્વરનો લોપ થાય છે. દા.ત. યુ + = + = નવીયલ્સ
તપુ + 8 = નમ્ + 8 = નહિ ! મહત્ + ક્ = મદ્ + { = પટ્ટીયા
મહત્ + 8 = મદ્ + 8 = મહિST ૨. ચમ્ - 38 પ્રત્યય ગુણ બતાવનાર વિશેષણને જ લાગે છે. પણ કૂદતોને તેમજ
ક્રિયાપદો પરથી સાધિત શબ્દોને લાગતા નથી. તર અને તમ બધે જ લાગે છે.
દા.ત. પૃથ = થીયર્થ ક ૩ઐ: =ચૈતર ચૈતમાં ૩. પૃથુ, મૃત્યુ, કૃપા, રૂઢ અને પરિવૃઢ આદિમાં 28 નો થાય છે
સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિદ્ધ ૧૭૭ દી પાઠ-૧૮ કી
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
દા.ત. મૃત્યુ = પ્રીયમ્ । પ્રતિષ્ઠ ।
૪. સ્થૂલ, ટૂર, હક્વ, ક્ષિપ્રા અને ક્ષુદ્ર માં,
(A) અન્ય સ્વર સહિત વ્યંજન લોપાય છે તથા યુવન્ માં વન્ નો લોપ થાય છે (B) અને આ લોપ થયા પછી અન્ય સ્વર અને ઉપાત્ત્વ હસ્વ સ્વરનો ગુણ થાય છે. દા.ત. સ્થૂલ = થવીયમ્ । સ્થવિષ્ઠ । યુવન્ = ચવીયમ્ । વિષ્ઠ ।
=
૫. મત્ – વત્ વગેરે સ્વામિત્વદર્શક પ્રત્યયો લાગી વિશેષણ બન્યા હોય તો યસ્ – ઇ લાગતા પૂર્વે તે પ્રત્યય લોપાય છે.
દા.ત. વનવત્
=
: વલીયમ્ । વૃત્તિષ્ઠ ।
૬. (A) ફૈચત્ અંતવાળાના પું.નપું. રૂપ શ્રેયસ્ જેવા અને સ્ત્રી. રૂપ હૂઁ લગાડી નવી જેવા થાય છે.
(B) ૪ અંતવાળાના પું.રૂપ રામ જેવા અને સ્ત્રી. રૂપ આ લગાડી માના જેવા થાય છે
૧. (B) તર – તમ
૧.
આ બંને પ્રત્યયો વિશેષણ, નામ, અવ્યય અને ક્રિયાપદને લાગે છે. કેટલીક વાર તે પ્રત્યયના સ્થાને તાત્ – તમામ્ પ્રત્યય પણ લાગે છે.
દા.ત. નયુ = નયુતર । નયુતમ । પતિ = પન્નતિતામ્। પતિતમામ્।
૨.
તત્ – તમ અંતવાળા નામના પું. રૂપો રામ ની જેમ, સ્ત્રી. આ લગાડી માતા ની જેમ અને નપું. વન ની જેમ થાય છે.
૨. સ્વામિત્વ દર્શક પ્રત્યય
૧. મૂળ શબ્દે બતાવેલી વસ્તુનું સ્વામિત્વ બતાવનારા સાધિત રૂપો પ્રકૃતિને (મૂળ શબ્દને) મન્ લગાડવાથી થાય છે.
દા.ત. ઘી (બુદ્ધિ) = શ્રીમત્ । (બુદ્ધિવાળો)
૨. જો પ્રકૃતિને અંતે મ્ કે અ (હસ્વ કે દીર્ઘ) હોય અથવા બેમાંથી એકપણ ઉપાંત્યે હોય તો આ પ્રત્યયમાં મેં નો વ થાય છે.
દા.ત. ઘન (પૈસા) = ધનવત્ । (પૈસાવાળો)
સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ૧૭૮
પાઠ - ૧૮
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
દા.ત. યવમત્ । ભૂમિમમ્।
૩. (A) અ અંતે હોય એવા નામોને આ જ અર્થમાં ફૅન પ્રત્યય લગાડવામાં આવે છે. તે પહેલાં પૂર્વના જ્ઞ નો લોપ થાય છે.
વિદ્યા (વિદ્યા) – વિદ્યાવત્ । (વિદ્યાવાળો) નોંધ -- કેટલાક રૂપો અપવાદભૂત છે.
૨.
: વાિન્ ।
૩.
દા.ત. થન = નિન્ । ઙ =
=
(B) આ જ અર્થમાં વિઘ્ન પ્રત્યય પણ લગાડાય છે.
દા.ત. યશસ્ = યશસ્વિન્ ।
૧.(A) આ અર્થમાં તત્ આદિ સર્વનામને ત્રણ પ્રત્યય લાગે છે.
→
। । । વૃક્ષ ।
(B) પ્રત્યય લાગતા પૂર્વે પ્રકૃતિના અંત્યાક્ષરનો લોપ થઈ તેની જગ્યાએ આ મૂકાય
છે.
૪. ‘ના જેવું’ એવા અર્થ માટેનો પ્રત્યય
દા.ત. તેવું = તાદૃશ । તાલુકા | તાલુસ
(C) રૂમ્ અને વ્હિમ્ નો ‡ અને જી થાય છે. વમ્ = ।।
દા.ત.
૫. ધ્વિ પ્રત્યય
૧.
જે પહેલાં નહોતું તે તેવું અથવા તેના જેવું થયું એવો અર્થ જણાવવા માટે શબ્દને ક્વિ પ્રત્યય લાગે છે.
ક્ષ।વિમ્ = ળીશ।।ીક્ષ।
આમાં શબ્દને હૂઁ લાગે છે. પછી જો શબ્દ કર્મ રૂપ હોય તો ૢ અને કર્તા હોય તો મૈં અને ક્યારેક અભ્ ધાતુના રૂપો લાગે છે.
દા.ત. ગાડું પક્ડ્યા | મતિ = ૧૩નીમતિ ।
(જે ગંગા નથી તેને ગંગા તરીકે કરેલી)
રૂં લાગતા પૂર્વે,
-
(A) અવ્યય સિવાય બધે અન્ય અ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
૧૭૯
આ નો રૂં થાય છે.
પાઠ - ૧૮
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
El.d. &T= धनीभवति ।
-
(B) पूर्वनो इ उहीर्घ थाय छे. ६. त. शुचि = शुचीभवति ।
(C) ह्रस्व ॠ नो री थाय छे.
Et... मातृ = मात्रीकरोति ।
(D) अन्त्य न् नो अने मनस्, अरुष, चक्षुष्, चेतस्, रहस् अने रजस् ना स् નો લોપ થાય છે.
El.d. राजन् = राजीभवति । चेतस् = चेतीभवति ।
મૂળ
અર્થ
अन्तिक पासेनुं
अल्प
उरु
गुरु
दीर्घ
અધિકતાદર્શક અને શ્રેષ્ઠતાદર્શક કેટલાક અનિયમિત રૂપો
बहु
बहुल
बाढ
प्रशस्य वाशवा साय
प्रिय
युवन्
वृद्ध
स्थिर
स्फिर
ઓછું, નાનું
પહોળું
ભારે
લાંબું
વહાલું
ઘણું
બહુ
दृढ, सारं
અધિકતા
नेदीयस्
| नेदिष्ठ
अल्पीयस् / कनीयस् अल्पिष्ठ / कनिष्ठ
वरीयस्
वरिष्ठ
गरीयस्
गठि
द्राघीयस्
द्राधिष्ठ
श्रेष्ठ
प्रेष्ठ
भूयिष्ठ
बंहिष्ठ
साधिष्ठ
यविष्ठ / कनिष्ठ
ज्येष्ठ / वर्षिष्ठ
स्थेष्ठ
स्फेष्ठ
श्रेयस्
प्रेयस्
भूयस्
बंहीयस्
साधीयस्
यवीयस् / कनीयस्
ज्यायस् / वर्षीयस्
स्थेयस्
स्फेयस्
જુવાન
ઘરડું
નિશ્ચલ
જાડું, ઘણું
पु. सं. भन्दिशन्तः प्रवेशिका १८०
શ્રેષ્ઠતા
पाठ- १८
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલો ગણ
કરવું
-
અતિ + મ્ - ૫. ઓળંગવું, ઉલ્લંધન | ૩૫ + રમ્ – ૫. મરી જવું
પેલિંગ
અણુ – નાનો રજકણ અધ્વન્- માર્ગ
અભિમન્યુ – અર્જુનનો પુત્ર અલ્ - ઘા, જખમ(ન.)
અહિ - સાપ
-
ધાતુઓ
कच
વાળ
વર્મપથ - (વર્મન્ – કર્મ + પચિન્ – રસ્તો) કર્મનો માર્ગ, અર્થાત્ મોક્ષ અથવા નિત્ય સુખ મેળવવાને ધર્મ સંબંધી ક્રિયા તથા કર્મ કરવા તે iT – કજીયો
નાપ – દડો, સમૂહ
-
નામ ( A - સંસ્કૃતનું ગુજરાતી)
તાર – બાળ, પુત્ર પરિવૃત્ત – ધણી, માલિક
ગરુડ – ગરૂડ પક્ષી, વિષ્ણુદેવ વાહન તરીકે વાપરતા તે જાતનું પક્ષી જ્ઞાનમાર્થ – (જ્ઞાન - ન. જાણવું તે + માળ – પું. રસ્તો) જ્ઞાનનો રસ્તો, મોક્ષની પ્રાપ્તિ માટે ઈશ્વર સંબંધી જ્ઞાન
પુરીવ્ઝ – વિશેષ નામ
મિાનૢ - (મસ્જિ - સ્ત્રી. પ્રીતિ, ભક્તિ + માર્જ – પુ. રસ્તો) મુક્તિ માટે
સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
ઈશ્વરની પ્રીતિ અથવા ભક્તિ માન્યયોગ – (માન્ય – ન. નસીબ,સારું નસીબ + યોગ – પુ. પ્રાપ્તિ) સારા ભાગ્ય અથવા નસીબની પ્રાપ્તિ મનુષ્યન્મન્ – (મનુ – પું. માણસોના પૂર્વજો અથવા મૂળ પુરુષોમાંનો એક) મનુથી જન્મેલો, માણસ, મનુષ્ય યશવર્ધન – વિશેષ નામ યુના – ઝુંસરી, જોતર (ન.) જોયસમા - (ચોષ - પું. યોદ્ધો + સમાન – પું. ટોળું) યોદ્ધાનું ટોળું, લશ્કર વિષય – ઈન્દ્રિય સુખ આપનાર પદાર્થ વિષ્ણુશર્મન્ – વિશેષ નામ વિસ્તાર – ફેલાવ
સંભવ - શક્યતા, બની શકે એવી સ્થિતિ, સંભવ
રજૂમર્ - વાનરનું નામ, (એ રામનો ભક્ત હતો) હનુમાન
સ્ત્રીલિંગ
ઉત્તરા – વિરાટ રાજાની પુત્રી
जटा જટા (ગુંચવાયેલા વાળનું ઝુંડ) |ીપ્તિ - તેજ વાલ્તિા – છોકરી
'
૧૮૧
પાઠ - ૧૮
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
મમાન્યતા - (મન્ત્ર - સુસ્ત, નબળું + |વિશ્વસનીયતા
भाग्य નસીબ, મમાન્ય નસીબ વાળો, કમનસિબ, અભાગિયો)
દૈવ, દુર્ભાગ્ય
મહાશ્વેતા – એક ગર્વની દીકરીનું નામ યમુના – નદીનું નામ છે, રન્તુ – દોરડું
જમના
પુલિંગ
-
નબળા | ઉપજાવવાની શક્તિ વેળિ / વેળી – ગુંથાયેલા વાળ
સુમદ્રા – અર્જુનની વહુ
મેવા – નોકરી
અર્થ - અર્થ
ટીકા કરનાર – ટીાજાર, ટીાવૃત્
પળ – ક્ષા
સગું – વન્યુ, વધુનન, જ્ઞાતિ
સ્ત્રીલિંગ
૧.
નામ (B - ગુજરાતીનું સંસ્કૃત)
રુક્મિણી (કૃષ્ણની વહુ) - વિમળી શરીરનો આકાર – તનું, આરિ
પ્રશ્ન-૧ સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો
અન્તર - ફેર
अवस्थान રહેઠાણ
નપુંસકલિંગ
1
કૈકેયી (દશરથની એક પત્નીનું નામ છે.) - અનુપપન્ન (ભૂ.કૃ.)
कैकेयी
ક્રૂર – નૃશંસ
કૌસલ્યા (દશરથની એક પત્નીનું નામ છે.) - कौसल्या
ખોટું – પ્રતિભૂત
નપુંસકલિંગ
દોડવું તે – વિદ્રવળ શરીરનો આકાર – વપુત્
વિશેષણ
ऋग्वेदात्सामवेदस्य महिमा भूयान् ।
ને સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
૧૮૨
જાળ – હાલ
=
અર્થ વગરનું - અયુTM(ભૂ.કૃ.),
સત્યભામા (કૃષ્ણની એક પત્નીનું નામ પવિત્ર- વિશુદ્ધીત
છે.) – સત્યભામા
વિશ્વાસ
જોડાયેલું – નિયુTM (કર્મ.ભૂ.કૃ.) દયા વગરનું -નિર્ણા
સ્વાધ્યાય
નિખાલસ – ઋનું, આર્નવયુક્ત, સરત
સાધારણ – સાધારળ, સામાન્ય
પાઠ - ૧૮
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
२.
यज्ञवर्मायोध्यां गच्छन्नध्वनोऽर्थाद्भूयोऽतिक्रम्याश्राम्यत् ।
3.
कृष्णस्य सुभद्रा यवीयसी स्वसा ।
४. सर्वेषु कुसुमेषु शिरीषकुसुमं प्रदिष्ठम् ।
५.
निःश्रेयसाय कर्मपथाज्ज्ञानमार्ग: साधीयान् । श्रेष्ठस्तु सर्वेषां भक्तिमार्ग: । परमात्माणोरप्यणीयान्महतोऽपि महीयान्वर्तते ।
६.
धार्तराष्ट्रेभ्यः पाण्डवाः कृष्णसाहाय्याद्बलीयांसः किं तु तेषां योधसमाजो गरीयान् ।
८. दुःखितस्य वृत्तान्तश्रवणेनार्द्रीभवन्ति हृदयान्यनुकम्पिनां महात्मनाम् । यो यज्ञकर्माणि यथाविधि करोति स प्रजावान्पशुमांस्तेजस्वी ब्रह्मवर्चसी यशस्वांश्च भवति ।
८.
9.
१०. विष्णुशर्मण एकपञ्चाशत्पुत्रा आसन् । तेषां ये मध्यमाद्देवदत्ताज्ज्यायांसः पञ्चविंशतिस्ते कनीयोभिः पञ्चविंशत्या कलहं चक्रुः । .
११. सर्वासु नदीषु भागीरथी द्राघिष्ठा विस्तारे वरिष्ठा च । तस्याः सलिलं यमुनायाः शुचितरम् । पर्वतेषु हिमालयः प्रथिष्ठः ।
१२. अहो दीप्तिमतोऽपि विश्वसनीयतास्य राज्ञो वपुषः ।
13. ईदृशी मे मन्दभाग्यता यन्न केवलं भर्तुर्विरहो दारकयोरपि ।
१४. हा सौम्य हनूमन् पुनस्त्वादृशस्य साधोर्महोपकारिणः संभवोऽस्मिञ्जगति । १५. नैतद्विद्मः कतरन्नो गरीयो यद्वा जयेम यदि वा नो जयेयुः ।
१६. नेयं मे जटा किं तु वेणीकृतः कचानां कलाप इत्यब्रवीत्काचित्स्त्री । १७. दासीभूतां सर्पाणां जनन्याः सेवां कुर्वतीं स्वमातरं बन्धनान्मुमोच गरुडः । १८. तपश्चरन्न्रावणः स्वीयानि नव शिरांसि शिवायोपायनीचकारेति शृणुमः । १८. प्रियतमस्य पुण्डरीकस्य मरणेन सशोकया महाश्वेतया तीरस्कृता विषया दूरीकृतो बान्धवजनोऽङ्गीकृतमरण्येऽवस्थानम्।
२०. एकः पुरुषः प्रियतमायाः प्रासादस्योपरितनीं भूमिं प्रवेष्टुमिच्छुर्वातायनादधोऽवलम्बमानमहिं रज्जूकृत्यारुरोह ।
२१. उपरते भर्तरि यत्प्राणाः परित्यज्यन्ते तन्मौर्व्यम् । उत्तरा विराटदुहिता बालिका विनयवति धीमति विक्रान्ते च पञ्चत्वमभिमन्यावुपगतेऽपि प्राणान्न जहौ । अन्या अपि सहस्रशः कन्यका अभर्तृमत्यो जाता सत्यो जीवितानि न तत्यजुरिति
સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
૧૮૩
> -
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
બ્રૂયા
૨૨. લીવનાય મનુન્મનામિદ ગ્રામ્યતામથ વાપિ સ પ્રમુઃ । त्वादृशो भवति भाग्ययोगतो वेत्ति यः सदसतां यदन्तरम् ॥
પ્રશ્ન-૨ ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો.
૧. દશરથની ત્રણ સ્ત્રીમાં કૌશલ્યા સૌથી મોટી (વૃદ્ધ)અને કૈકેયી સૌથી નાની હતી.
(યુવન)
૨.
સીતાની શરીરની આકૃતિ દ્રૌપદી કરતાં વધારે નાજુક (તનુ) હતી. ૩. મોટું ( વદુ ) નાનાની (નપુ) બરાબર થાય એ અર્થ વગરનું છે. દોડવામાં સર્વ પ્રાણીઓમાં ઘોડો સૌથી વધારે ઝડપવાળો છે (આશુ). ૫. સદ્ગુણી (સત્તુળ, પુણ્ય)સુખી છે (સુહ), અને માનને યોગ્ય છે. ૬. સત્યભામા કરતાં રૂક્મિણી કૃષ્ણને વધારે પ્રિય હતી (પ્રિય).
૪.
૭.
જ્યારે માણસ વધારે દુર્ભાગી હોય ત્યારે તેના સગા પણ દુશ્મન જેવા (વિપક્ષ)
થાય.
જેની પાસે પૈસો (વસુ), હીમ્મત (ધૈર્ય), કીર્તિ (યશસ્, વ્હીતિ) કે જમીન (ભૂમિ) હોય તેને શું કહેવાય ?
૯. બધા એક મનના થાઓ ( ચિત્ત) અને આ જાળ લઈને ઉડી જાઓ.
૧૦. દેવોમાં ઈન્દ્ર સૌથી વધારે પ્રતાપી (ઓસ્વિન્) ને સૌથી વધારે બળવાન (વૃત્તિનું) હતો તેથી તેનો રાજ્યાભિષેક કર્યો.
૮.
૧૧. ટીકાકારથી મૂળ ફકરાનો અર્થ સ્પષ્ટ કરાય છે (વિશ), અને કેટલીકવાર ગુંચવણ ભરેલો કરાય છે (જૂન).
૧૨. તે વખતની બધી સ્ત્રીઓમાં દમયન્તી સૌથી વધારે સુંદર (ચાર) હતી અને પોતાના સ્વામીને આસક્ત હતી (અનુત્ત્ત, મત્ત).
૧૩. સ્નેહથી તારું હૃદય આ ક્ષણે પીગળ્યું છે (વ).
૧૪. સાધારણ બળદો કરતાં ઝુંસરીએ જોડેલા વધારે જાડા (પીવ) હોય છે.
૧૫. હે સીતા ! તારા (ત્વટ્) જેવી આવી શુદ્ધ, સાદી, પ્રેમી (અનુવાન, ય)સ્ત્રી બીજી કોઈ નથી અને મારા જેવો (મદ્ આવો દયાહીન અને કૃતઘ્ન મનુષ્ય બીજો કોઈ નથી.
જ્જુ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
૧૮૪
પાઠ - ૧૮
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ - ૧૯.
સમાસ દ્વન્દ્ર અને તપુરુષ
ભૂમિકા ૧. બે અથવા તેથી વધારે પદોને જોડી એકપદ બનાવવું તેને સમાસ કહેવામાં આવે
છે. સમાસ એ સંસ્કૃત ભાષાનું હૃદય છે. ૨. સમાસથી ભાષાના પ્રયોગમાં શબ્દની ઘણી કરકસર થઈ શકે છે. તેમજ લખવામાં
અને બોલવામાં સરળતા અને સુંદરતા પણ આવે છે. ગમેતે નામને ગમે તે બીજા નામની સાથે ગમે તે અર્થમાં સમાસ થઈ શકે એમ કદી ધારવું નહિ, સંસ્કૃત ભાષાની વાક્ય રચના પ્રમાણે અમુક સમાસ જ સશાસ્ત્ર છે અને બીજા નથી. આ વાત ન જાણનારા માણસો ગમે તેવા સમાસો કરે છે પણ તે ખરા સંસ્કૃત સમાસ નથી, સંસ્કૃત વૈયાકરણોએ એ વિશે ઘણા બારીક નિયમો આપ્યા છે અને તેમાંના કેટલાક આ ગ્રન્થમાં સમજાવ્યા છે. અભ્યાસને માટે તો ઉત્તમ ગ્રન્થકારોએ જે સમાસ વાપર્યા છે તે વાપરવા એ જ ઉત્તમ રસ્તો છે. નવા ભણનારને અને ગ્રન્થના વિસ્તારને ધ્યાનમાં રાખી અહિ મુખ્ય નિયમો આપ્યા છે. સૂક્ષ્મ નિયમો અહિ આપ્યા નથી. આ પાઠ અને આવતા પાઠમાં સ્વાધ્યાય પ્રશ્ન-૨ ના ગુજરાતી વાક્યોમાં છાપેલા જાડા અક્ષરના સ્થાને વિદ્યાર્થીએ સંસ્કૃત સમાસ વાપરવા. પાઠ ૧૯-૨૦ ના નિયમોના ઉદાહરણોમાં ભણનારને સરળતા રહે તે માટે
સમાસની સંધિ કરેલ નથી. ૭. સમાસના મુખ્ય ચાર પ્રકાર છે. આ પાઠમાં પ્રથમ બે જોઈશું. ૧. દ્વન્દ ૨. તત્પરુષ ૩. બહુવ્રીહિ અને ૪. અવ્યયીભાવ
નિયમો
! ૧. દ્વન્દ સમાસ | ૧. (A) જ્યારે બે અથવા તેથી વધારે પદો ૪ અવ્યયથી જોડાયેલા હોય ત્યારે સ્ત્રનો કે સુ. સં. મન્દિરાઃ પ્રવેશિકા કે ૧૮૫ દEY પાઠ - ૧૯ (.
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
- લોપ કરી તે પદોને જોડી દેવા તે દ્વન્દ સમાસ કહેવાય છે.
દા.ત. રામ: ઘનશ્મUT: = રામનફ્ટ (B) આ સમાસના ત્રણ પ્રકાર છે. ૧. ઈતરેતર દ્વન્દ ૨. સમાહાર દ્વન્દ્ર ૩. એકશેષ દ્વન્દ્ર
૧. ઈતરેતર દ્વન્દ સમાસ
૧.
જો બે નામનો સમાસ કરવાનો હોય અને બન્ને નામો એ.વ.માં હોય તો આખો સમાસ .વ. માં થાય અને બે નામો હોવા છતાં હિં.વ. કે બ.વ. માં હોય અથવા તો બેથી વધારે નામોનો સમાસ કરવાનો હોયતો આખો સમાસબ.વ. માં થાય છે. તેમજ સમાસના છેલ્લા નામની જાતિ તે જ આખા સમાસની જાતિ ગણાય છે. દા.ત. નન: ૨ પુત્ર = ગનપુત્રા: સીતા રામ: ઘ= સીતારામૌ !
रामः च लक्ष्मणः च भरतः च शत्रुघ्नः च = रामलक्ष्मणभरतशत्रुघ्नाः। ત્ર અને હોય એવો શબ્દ જે નિકટ સગપણ કે કોઈ જાતની વિદ્વત્તા સૂચવતો હોય તે શબ્દના શ્રનો આ તેની પછી જ્યારે 8 અન્ત હોય એવો બીજો શબ્દ આવે ત્યારે થાય છે, અથવા પુત્ર શબ્દ આવે તો પણ થાય છે. દા.ત. હોતા ૪ પોતા ઘ= હોતા પોતાની માતા = પિતા == માતાપિતરો ! पिता च पुत्रः च = पितापुत्रौ।
૨. સમાહાર દ્વન્દ સમાસ
જ્યારે સમાસમાં આવતા દરેક પદોનો જુદી-જુદો અર્થ બતાવવાનો ન હોય પણ બધા પદોનો મળીને સમૂહ એટલે કે સામટો વિચાર બતાવવાનો હોય ત્યારે ગમે તેટલા નામો હોય તો પણ સમાસ નપું. અને એ.વ.માં થાય છે. અને તે સમાહાર દ્વ કહેવાય છે. દા.ત. બાહાર: રનિદ્રા ૨ મયદ્ર = મહાનિદ્રામય
જ્યારે સમાસના શબ્દો.. (A) જીવડા, (B)પ્રાણીના શરીરના અંગો, (C) સૈન્યના વિભાગો, (D) જેમની વચ્ચે સ્વાભાવિક શત્રુતા હોય એવા પદાર્થો
અને (E) પ્રાણી સિવાય સામાન્ય નામો બતાવનારા હોય ત્યારે હંમેશાં આ જ Eસુ. સં. મદિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ! ૧૮૬ BETES પાઠ - ૧૯ (E
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાસ થાય છે.
દા.ત. ચૂળા: = તિક્ષાઃ = ( તેષામ્ સમાહાર: ) = યૂનિક્ષમ્ । रथिकाः च अश्वारोहाः च = रथिकाश्वारोहम् ।
धानाः च शष्कुल्यः च = धानाशष्कुलि ।
૩.
જો આ સમાસને છેડે તાલવ્ય વર્ગનો કોઈ પણ અક્ષર હોય અથવા તો હૈં, કેન્દ્ હોય તો અ સ્વર ઉમેરાય છે. અને આમાં તથા દ્વિગુ તેમજ અવ્યયીભાવ સમાસમાં અંતે દીર્ઘ સ્વર હોય તો તે હસ્વ થાય છે.
૧.
'
દા.ત. વાત્ ચ ત્વક્ = = વાદ્યમ્ । વાક્ ચ વિદ્ = વાષિમ્ । છત્ર: ચ પાનૌ ચ = ત્રોપાનહમ્ । સત્ ચ વિવત્ ચ = सम्पद्विपदम् । દો: કાર્યો: સમાહાર = દ્વિરમ્ / દ્વિવારિ
૩. એક શેષ દ્વન્દ્વ સમાસ
એક જ શબ્દ બે વાર અથવા તેથી વધારે વાર સાથે આવે અથવા એક જ વર્ગના એક સ્ત્રીલિંગ અને એક પુલિંગ એમ બે શબ્દો સાથે આવે તો તેનો ઈતરેતર સમાસ બનાવી તેમાંનું એક જ પદ રાખીને બાકીના પદોનો લોપ કરીએ તો તે એકશેષ દ્વન્દ્વ થયો કહેવાય. અને તે બાકી રહેલું પદ પોતાની જ જાતિ કાયમ રાખે છે. પણ તેનું વચન મૂળના પદોની સંખ્યા ઉપર આધાર રાખે છે, તેમજ સ્ત્રીલિંગ અને પુંલિંગ શબ્દ હોય તો સ્ત્રીલિંગનો શબ્દ કાઢી નાખવામાં આવે છે. દા.ત. માતા ચ પિતા == પિતરૌ।વાાળી = દ્રાદ્ઘળઃ = = બ્રાહ્યનૌ । કેટલાક અનિયમિત દ્વન્દ્વ સમાસ
ઘો: ચ પૃથિવી = = વિવૃથિવ્યો । તે જ રીતે દાવામૂમી । દાવાક્ષને । નાયા ૫ પતિ: ૬ = નાયાપતી / નમ્પતી / વતી । 'अक्षिणी च भ्रुवौ च = अक्षिभ्रुवम् । उरु च अष्ठीवन्तौ च = उर्वष्ठीवम् । વારા: ૪ માવ: ચ = વાવમ્ સ્ત્રી = પુમાન્ ચ = સ્ત્રીનુંસૌ । અશ્ન: ૫ વડવા ૪ = અાવવો અ = રાત્રિ: 7 = અક્ષેત્ર: । अह्नि च निशायाम् च અનિશમ્ । ગદ્દોનિશમ્। અહિં ચ વિવા ચ = અવિમ્ । રાત્રૌ ચ ડિવા = = રાત્રિવિક્।નહું = રિવા == : નવિમ્ ।
-
જ્જુ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ૧૮૭
પાઠ - ૧૯
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
| ૨. તત્પરુષ સમાસ (A) આ સમાસમાં મુખ્ય બે પદ હોય છે. એમાં પહેલા પદને પૂર્વપદ અને બીજા પદને ઉત્તરપદ કહેવાય છે. પહેલું પદ બીજા પદના અર્થમાં વધારો કરે છે અથવા તો તેના અર્થને ચોક્કસ કરે છે. દા.ત. રાસા: પુરુષ: = રાનપુરુષ:
પૂર્વપદ ઉત્તરપદ (B) આ સમાસના સાત પ્રકાર છે. ૧. વિભક્તિ, ૨. નગુ, ૩. કર્મધારય, ૪. હિંગુ, પ.પ્રાદિ, ૬. ગતિ, ૭. ઉપપદ
૧. વિભક્તિ તપુરુષ સમાસ આ સમાસમાં પૂર્વપદ અને ઉત્તરપદની વચ્ચે પ્રથમ અને સંબોધન સિવાયની છ વિભક્તિનો સંબંધ હોય છે, તેથી તેના દ્વિતીયા વિભક્તિ તપુરુષ વગેરે છે
ભેદો છે. ૧. દ્વિતીયા વિભક્તિ તપુરુષ સમાસ
(A) પૂર્વપદ કોઈ નામ હોય અને ઉત્તરપદ શ્રિત, તીર, પતિત, અતિ, સત્યત, પ્રાપ્ત અને આપન્ન વગેરે તથા એવા અર્થવાળા બીજા શબ્દો હોય ત્યારે આ સમાસ થાય છે. દા.ત. વૃશ્રિતઃ = wifશ્રતઃ સુરમ્ સતીતઃ = દુઃાતીતઃ
नरकम् पतितः = नरकपतितः । स्वर्गम् गतः = स्वर्गगतः । तरङ्गान् अत्यस्तः = तरङ्गात्यस्तः । जीविकाम् प्राप्त : = जीविकाप्राप्तः।
मोहम् आपन्नः = मोहापन्नः। (B) જ્યારે દ્વિતીયા એક ચાલુ કાર્ય કે સ્થિતિનો સમય દર્શાવતી હોય ત્યારે તે તે કાર્ય કે સ્થિતિ દર્શાવતા બીજા નામ સાથે જોડાય છે.
દા.ત. મુહૂર્તમ્ યુવમ્ =મુહૂર્તમુહમ્ સંવત્સરમ્ વાસ: = સંવત્સરવાસ: . ૩. તૃતીયા વિભક્તિ તત્પરુષ સમાસ
Eસુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા દશ
૧૮૮ TET BECEM પાઠ - ૧૯
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
(A) આ સમાસમાં નામ પરિણામ બતાવનાર શબ્દ સાથે જોડાય છે. તથા કર્તાના અર્થમાં કે કર્મ ના સાધનના અર્થમાં હોય ત્યારે પણ કોઈવાર ક્રિયાપદ પરથી સાધિતરૂપો જોડે જોડાય છે.
દા.ત. શીતયા હs = ગંભારહs: । હરિના ત્રાતઃ = ાિત : /
(B) પૂર્વપદ કોઈ નામ હોય અને ઉત્તરપદ પૂર્વ, સટ્ટા, સમ, ન કે તેના જેવા અર્થવાળા શબ્દો તેમજ નહ, નિપુળ, મિશ્ર અને રત્ના સાથે જોડાતાં આ સમાસ થાય છે.
દા.ત. માસેન પૂર્વઃ = માલપૂર્વ: । માત્રા સદૃશ = માતૃમશઃ ।
भगिन्या समः = भगिनीसमः । वाचा कलहः
= વાહ ! आचारेण निपुण: = आचारनिपुणः । लवणेन मिश्रः = लवणमिश्रः । आचारेण श्लक्ष्ण: = आचारश्लक्ष्णः ।
(C) ખોરાકને સ્વાદિષ્ટ બનાવનારી વસ્તુના અર્થમાં તૃતીયા વપરાઈ હોય અને તેની પછીના શબ્દનો ‘એક જાતનું અન્ન’ એવો અર્થ થતો હોય તો તે બેનો સમાસ થાય છે.
દા.ત. યુકેન થાના: = મુલધાના: I
૪. ચતુર્થી વિભક્તિ તત્પુરુષ સમાસ
(A) નામથી સૂચિત વસ્તુઓથી બનાવેલા વસ્તુદર્શક નામ સાથે આ સમાસ થાયછે.
દા.ત. યૂપાય તારું = યૂપીરું |
(B)પૂર્વપદ કોઈ નામ હોય અને ઉત્ત૨૫દ અર્થ, વત્તિ, હિત, सुख અને રક્ષિત જોડે આ સમાસ થાય છે. અર્થ સાથે જો સમાસ થાય તો સમસ્ત શબ્દ વિશેષણ થાય છે. અને તેને તેના વિશેષ્યના લિંગ-વચન લાગે છે.
દા.ત. દ્વિનાય અયમ્ = દિનાર્થ: ।દ્વિનાય શ્યમ્ = દિનાર્થી ।
દ્વિનાય ડ્રમ્ = દિનાર્થમ્ । ભૂતમ્યો વત્તિઃ = ભૂતવૃત્તિ: i ગવે હિતમ્ = ગોહિતમ્ । નવે મુહમ્ = મોસુલમ્ । गवे रक्षितम् = गोरक्षितम् ।
૫. પંચમી વિભક્તિ તત્પુરુષ સમાસ
જ્જુ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ૧૮૯
પાઠ – ૧૯
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬.
(A) પૂર્વપદ કોઈ નામ હોય અને ઉત્તરપદ પ્રય, ભૌતિ, શ્રી જેવા અર્થવાળા શબ્દો તથા અવેત, અપોઢ, મુત્ત્ત, પતિત અને અપત્રસ્ત હોય ત્યારે આ સમાસ થાય છે.
11
દા.ત. ચોરાત્ મયમ્ = ચોરમયમ્। વ્યાઘ્રાત્ મીતિ: = વ્યાઘ્રમીતિઃ । सिंहात् भीः = सिंहभीः । सुखात् अपेतः - મુલ્લાપેતઃ । कल्पनायाः अपोढः = कल्पनापोढः । चक्रात् मुक्तः = રમુò: I स्वर्गात् पतितः = स्वर्गपतितः । तरङ्गात् अपत्रस्तः = तरङ्गापत्रस्तः ।
ષષ્ઠી વિભક્તિ તત્પુરુષ સમાસ
(A) આ વિભક્તિમાં નામ બીજા કોઈ પણ નામ સાથે સમાસમાં આવી શકે. દા.ત. રાજ્ઞઃ પુરુષઃ = રાનપુરુષ: ।
(B) પરંતુ કેટલાક અપવાદ છે. તૃ અને અજ અન્ને હોય એવા ક્રિયાપદ પરથી સાધિત શબ્દો સાથે તેમજ કર્મનું કર્તાપણું સૂચવતા શબ્દો સાથે જોડાતા નથી. દા.ત. અવાક્ ણ = અત્રણ । ગોનસ્ય પાળ: = ओदनपाचकः । યસ્ય તર્તા = ૫૮† । આ બધા સમાસો થતા નથી.
આ અપવાદમાં પણ કેટલાક અપવાદભૂત છે.
દા.ત. લેવસ્ય પૂનઃ = સેવપૂન: બ્રાહ્મણસ્ય યાન: = બ્રાહ્મળયાન: (C) એક પદ એક જ આખી વસ્તુ બતાવનારો શબ્દ હોય અને એક પદ તેનો અમુક વિભાગ બતાવનાર શબ્દ હોય જેવા કે પૂર્વ, અપર, અવર, ત્તર, અર્થ, મધ્ય, સાય વગેરે. ત્યારે બન્ને પદોનો ષષ્ઠી સમાસ થાય છે. પણ તેમાં વિભાગ બતાવનાર શબ્દ પૂર્વપદમાં જ મુકાય છે.
દા.ત. પૂર્વમ્ ાયસ્ય = પૂર્વાય । અપમ્ અહ્ન = અપાહ્ન ।
=
अर्धम् पिप्पल्याः અર્થપિપ્પલી । સાયમ્ અહ્ન = સાયાહ્ન । (D) એક બનાવ બન્યા પછી જે કાળ ગયો હોય તે કાળદર્શક નામ તે બનાવ સૂચવતા નામ સાથે જોડાય છે.
દા.ત. સંવારા મૃતસ્ય યસ્ય (જેને મર્યાને વર્ષ થયું)
૭. સપ્તમી વિભક્તિ તત્પુરુષ સમાસ.
સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા કે ૧૯૦
=
: સંવત્સરમૃત: ૨
પાઠ - ૧૯ ૧૩
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
अन्यस्य कारकः = अन्यत्कारकः । उदकस्य कुम्भः = उदककुम्भः / उदकुM:।૩૫ ધિ: = વૃદ્ધિ: ।ગવાન્ અક્ષિ વ = ગવાક્ષઃ ।માં શાળા = : गोशाला / પોશાનમ્ ।વિનસ્ય અર્થક્ = અવિનમ્ / વિનાઇમ્ । વેશસ્ય મધ્યમ્ = મધ્યવેશ:/ देशमध्यम् । पुरुषस्य आयुः = पुरुषायुषम् । बृहताम् पतिः = बृहस्पतिः । मण्डूकानाम् સર = મહૂવસરણમ્ । વનસ્ય પતિઃ = વનસ્પતિઃ । વિશ્વસ્ય મિત્રમ્ = વિશ્વામિત્ર: 1 યસ્ય રોગ: = દૈત્યોન: / ોઃ । દૈત્યસ્ય શોઃ = થશોઃ / દોઃ । ફેશ્વરે અધિ = શાધીન:
=
૧.
(A) પૂર્વપદ કોઇ નામ હોય અને ઉત્તરપદ શૌણ્ડ, ધૂર્ત, પ્રવીળ, નિપુન, પતિ, પતુ, શન, સિદ્ધ, શુ, પદ, વન્ય વગેરે હોય તો આ સમાસ થાય છે.
દા.ત. સમાયામ્ પણ્ડિતઃ = સમાšિતઃ । વાચિ પટુ = વાવવતુ: I વાયેલું શત: = વાર્થાત:। આતપે શુ: = આતપશુ: | કેટલાક અનિયમિત વિભક્તિ તત્પુરુષ સમાસ
૨. નક્ તત્પુરુષ સમાસ
પૂર્વપદ ન હોય અને ઉત્તરપદમાં કોઇ પણ શબ્દ હોય ત્યારે આ સમાસ થાય છે. અને તે 7 નો વ્યંજનથી શરૂ થતા શબ્દ પૂર્વે ઞ અને સ્વરથી શરૂ થતા શબ્દ પૂર્વે અન્ થાય છે.
૨.
દા.ત. ન પુરુષઃ = અપુરુષ: I 7 કથ્થૈ = અનુભૈ:।
કેટલાક અનિયમિત નક્ તત્પુરુષ સમાસ
ન પન્થા: = અવસ્થા: / અપથમ્ । ન પુમાન્ ન સ્ત્રી = નપુંસઃ । નમિત્રમ્ = અમિત્ર: ।
૩. કર્મધારય તત્પુરુષ સમાસ
-
૧. કર્મ – ક્રિયા અને ધારય = તેનો આધાર. ક્રિયાનો આધાર કેવલ ઉત્તરપદ ન હોય પરંતુ આખો સમાસ હોય તે કર્મધારય સમાસ કહેવાય છે.
આ સમાસમાં પૂર્વપદ કોઇ ગુણદર્શક વિશેષણ કે નામ હોય છે અને ઉત્તરપદ રૂપાખ્યાન થાય તેવો કોઇ પણ શબ્દ હોય છે. અને તે બે પદોની વચ્ચે પ્રથમા વિભક્તિનો સંબંધ હોય છે. સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
૧૯૧
પાઠ - ૧૯
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩. આ સમાસના આઠ પ્રકાર છે.
૧. વિશેષણ પૂર્વપદ, રાવિશેષણ ઉત્તરપદ, ૩.વિશેષણ ઉભયપદ, ૪. ઉપમાન પૂર્વપદ, પ.ઉપમાન ઉત્તરપદ, ૬.સુ પૂર્વપદ, ૭.૩ પૂર્વપદ
અને ૮. મધ્યમપદલોપી ૧.વિશેષણ પૂર્વપદ કર્મધારય તપુરુષ સમાસ
(A) પૂર્વપદ વિશેષણ હોય અને ઉત્તરપદ નામ હોય ત્યારે આ સમાસ કહેવાય છે. અને તેના વિગ્રહમાં વિશેષ્યની જાતિ અને વચન પ્રમાણે ગત વિગેરે સર્વનામનું રૂપ પણ વાપરી શકાય છે અથવા એમને એમ પણ વિગ્રહ કરી શકાય છે. દા.ત. રાષ્પી: રમત ના દર અથવા ગળી ના =જાગીરનાવિદા
घोरम् च तद् वनम् च अथवा घोरम् च इदम् वनम् च अथवा घोरम् वनम् = घोरवनम्। (B) મહત્ કર્મધારય કે બહુવતિનું પૂર્વપદ હોય તો તેને બદલે માં થાય છે. દા.ત. માન = સૌ પુરુષ: ૨ = મહાપુરુષો વિશેષણ ઉત્તરપદ કર્મધારય તપુરુષ સમાસ (A) પૂર્વપદ કોઈ નામ હોય અને ઉત્તરપદ વિશેષણ હોય ત્યારે આ સમાસ થાય છે.
દા.ત. વીરઃ રમતી નિન: = વીરવિદા - ૩. વિશેષણ ઉભયપદ કર્મધારય તપુરુષ સમાસ
(A) બન્ને પદો વિશેષણ હોય ત્યારે આ સમાસ કહેવાય છે. દા.ત. શીતમ્ ૨૩w = શીતોષામાં (B) રૂપાખ્યાન થાય તેવા કૃદંતો, તેમાં પહેલું કૃદંત આગળનું કાર્ય બતાવતું હોય અને બીજું કૃદંત પછીનું કાર્ય બતાવતું હોય ત્યારે પણ આ સમાસ થાય છે.
દા.ત. સ્ત્રીતિઃ પશ્ચાત્ મનુસિ:= ત્રાતા નિ: ૪. ઉપમાન પૂર્વપદ કર્મધારય તપુરુષ સમાસ
(A) પૂર્વપદ કોઈ ઉપમા બતાવનાર પદ હોય અને ઉત્તરપદ કોઈનામ હોય કે જાસુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા જિ. ૧૯૨ ની પરી પાઠ - ૧૯ |
૨.
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશેષણ હોય ત્યારે આ સમાસ કહેવાય છે. તેના વિગ્રહમાં ઉપમાદર્શક ચિહ્ન તરીકે વ શબ્દ મુકાય છે.
દા.ત. ધન: વ શ્યામ; = ધનશ્યામ: ।સિંહસ્ય નાટ્: વ નાવઃ = સિંહના૬: । ૫. ઉપમાન ઉત્તરપદ કર્મધારય તત્પુરુષ સમાસ
(A) પૂર્વપદ કોઈ ઉપમેય બતાવનાર શબ્દ હોય અને ઉત્તરપદ ઉપમા બતાવનાર શબ્દ હોય ત્યારે આ સમાસ થાય છે. તેના વિગ્રહમાં ઉપમાદર્શક શબ્દની પછી વ મુકાય છે અને ઉપમાદર્શક શબ્દની પૂર્વે વ મુકીને પણ વિગ્રહ કરી શકાય છે તેને અવધારણ પૂર્વપદ કર્મધારય તત્પુરુષ સમાસ પણ કહેવાય છે.
દા.ત. પુરુષઃ વ્યાઘ્ર: વ = પુરુષવ્યાઘ્ર: મુહમ્ વન્ત્રઃ ડ્વ અથવા મુહમ્ વ चन्द्रः = मुखचन्द्रः । नेत्रम् कमलम् इव अथवा नेत्रम् एव कमलम् = नेत्रकमलम् પાર્ઃ પદ્મમ્ વ : પાપમ્ ।
=
૬. સુ પૂર્વપદ કર્મધારય તત્પુરુષ સમાસ
(A) સારું અર્થ બતાવનાર સુ શબ્દ પૂર્વપદમાં હોય અને રૂપાખ્યાન થાય તેવો કોઈ પણ શબ્દ ઉત્તરપદ હોય ત્યારે આ સમાસ થાય છે. તેના વિગ્રહમાં વિશેષ્યની જાતિ-વચન પ્રમાણે શોમન, સાધુ, સુક્ષુ કે સમ્યક્ શબ્દ વપરાય છે. દા.ત. શોમન: ધર્મ: = સુધર્મ: ।સાધુ વનમ્ = મુવનમ્ ।
સુષુ માષિતમ્ = સુભાષિતમ્। સમ્યક્ પતિમ્ = સુપતિમ્ । ૭. હ્ર પૂર્વપદ કર્મધારય તત્પુરુષ સમાસ
(A) પૂર્વપદ હ્ર શબ્દ હોય અને ઉત્તરપદ રૂપાખ્યાન થાય તેવો કોઈ શબ્દ હોય ત્યારે આ સમાસ થાય છે. તેના વિગ્રહમાં વિશેષ્યની જાતિ-વચન પ્રમાણે વ્રુત્સિત શબ્દ વપરાય છે. સ્વરથી શરૂ થતા શબ્દ પૂર્વે નું ત્ થાય છે. દા.ત. ક્રુત્સિતઃ પુરુષઃ પુરુષ: । સિતમ્ અન્નમ્ = ત્રમ્ । (B) ઉત્તરપદથી બતાવાતી વસ્તુ કે પ્રાણીને એકદમ હલકું ગણી ઉતારી પાડવું હોય ત્યારે નું પ્િ પણ થાય છે અને કોઈ ઠેકાણે ા પણ થાય છે.
દા.ત.
તિઃ પુરુષઃ
જ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ૧૯૩
=
-
- વિપુરુષઃ અથવા વ્હાપુરુષ: ।
પાઠ - ૧૯
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
ૐ પૂર્વપદવાળા કેટલાક અનિયમિત સમાસ
कुत्सित: रथः = कद्रथः । कुत्सितम् तृणम् = कत्तृणम् । कुत्सितम् जलम् = कज्जलम् । कुत्सितः पन्थाः = कुपथः / कापथम् । ईषत् पुरुषः = कापुरुषः । ईषद् उष्णम् = कोष्णम् / क्वोष्णम् / कदुष्णम् ।
૮. મધ્યમપદલોપી કર્મધારય તત્પુરુષ સમાસ
(A) પૂર્વપદ કોઈ સમાસ હોય અને ઉત્તરપદ કોઈ નામ હોય અને તે બન્નેનો કર્મધારય સમાસ કરતી વખતે પૂર્વપદ તરીકે આવેલા સમાસના છેલ્લા પદનો લોપ કરવામાં આવે છે.
६.त. शाकः प्रियः यस्य सः = शाकप्रियः ।
१.
शाकप्रियः च असौ पार्थिव : च = - शाकपार्थिवः ।
કેટલાક અનિયમિત કર્મધારય તત્પુરુષ સમાસ
१. मयूरव्यंसकादि अर्भधारय तत्पुरुष समास
(A) આ સમાસમાં પહેલો સમાસ મયૂરવ્યંશજ હોવાથી વૈયાકરણીઓ આને मयूरव्यंसकादि ऽर्भधारय तत्पुरुष समास पत्र उहे छे.
व्यंसकः च असौ मयूरः च = मयूरव्यंसकः । अधमः च असौ राजा च = राजाधमः । विशिष्ठम् च तद् तेजः च = तेजोविशेषः । ते४ रीते अतिथिविशेषः । सत्क्रियाविशेषः । हतकः च असौ दुर्योधनः च = दूर्योधनहतकः । अपसदः च असौ नरः च = नरापसदः । वृन्दारकः च असौ नृपः च = नृपवृन्दारकः । कुञ्जरः च असौ तापसः च = तापसकुञ्जरः । नागः च असौ पुरुषः च = पुरुषनागः । कृतकः च असौ पुत्रः च = पुत्रकृतकः । अन्यः च असौ राजा च = राजान्तरम् । श्रेष्ठ रीते नगरान्तरम् । जन्मान्तरम् । ग्रामान्तराणि । ग्रामान्तरम् । चित् एव = चिन्मात्रम् । न अस्ति कुतः भयम् यस्य सः = अकुतोभयः । न अस्ति किञ्चनः अस्य सः = अकिञ्चनः ।
૪. હિંગુ તત્પુરુષ સમાસ
કર્મધારય સમાસનું પૂર્વપદ એક સિવાય કોઈ સંખ્યાવાચક વિશેષણ હોય અને આખો સમાસ સમૂહ બતાવતો હોય ત્યારે તે દ્વિગુ સમાસ કહેવાય છે. તે નવું. मां अने प्रथमाना खे.व. मां थाय छे.
ઈ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
૧૯૪
पाठ- १८
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
દા.ત. રયા મુવનાના સમાહાર: =ત્રિભુવનમ્ ૨. અંતે હોય એવો આ સમાસ કેટલીકવાર મ નો ડું થઈ નારીજાતિમાં પણ
આવે છે અને અંતે દીર્ઘ સ્વર હોય તો સમાહાર દ્વન્દ સમાસના નિયમ ૩પ્રમાણે હસ્વ થાય છે. દા.ત. જ્ઞાનાત્મનામ્ સહિ. = ગ્રામ્/પાફ
૫. પ્રાદિ તપુરુષ સમાસ ૧. પૂર્વપદ કોઈ ઉપસર્ગ હોય અને ઉત્તરપદ કોઈ નામ હોય ત્યારે આ સમાસ થાય
છે. વળી ઉત્તરપદ પ્રથમા વિભક્તિવાળું નામ કે વિશેષણ હોય ત્યારે પ્રાદિ કર્મધારય કહેવાય છે અને જો ઉત્તરપદ કોઈનામ હોય તો પૂર્વપદ તરીકે આવેલ ઉપસર્ગને ગત - રાત જેવા કોઈ ભૂ.કૃ. લગાડી વિશેષણ બનાવીને પ્રથમ વિભક્તિમાં મૂકી વિગ્રહ કરાય છે. દા.ત. પ્રગતિઃ આવાર્થ =પ્રવાર્યા વાતા =પ્રવાત:
૬. ગતિ તપુરુષ સમાસ પૂર્વપદ અમુક ઉપસર્ગ કે અવ્યય હોય અને ઉત્તરપદ અવ્યયી ભૂ.ક. હોય અથવા ઉત્તરપદ ક્રિયાપદ ઉપરથી બનેલ કોઈ શબ્દ હોય ત્યારે આ સમાસ થાય છે. ત્રિ પ્રત્યયાત્તનો પણ આ સમાસમાં સમાવેશ થાય છે. દા.ત. ગતિશન દૂર = તિરૂપતિઃ ચ=૩ષાન્યઃ
૭. ઉપપદ તપુરુષ સમાસ પૂર્વપદ કોઈ નામ, ઉપસર્ગ કે અવ્યય હોય અને ઉત્તરપદ કોઈ ક્રિયાપદ અથવા તો ક્રિયાપદમાં કાંઈ ફેરફાર થઈને બનેલું રૂપ હોય ત્યારે તે બે પદોનો ઉપપદ સમાસ થાય છે અને તે સમાસ નામ અથવા વિશેષણ બને છે. દા.ત. ગૃતિતિ = હાથ: તમ્મુતિ = સમુદ્ાવિશ યતિ = विश्वजित् । पुरः सरति = पुरःसर । धनम् ददाति = धनदः । वसु दधाति = वसुधा । कुम्भम् करोति = कुम्भकारः । वंशम् भूषयति = वंशभूषणः । मधु पिबति = मधुपायी। पूजाम् अर्हति = पूजार्हः । सुखम् भजति = सुखभाग। पङ्के जायते = पङ्कजम् । न गच्छति = नगः । भोगम् करोति = भोगकरः ।
शत्रुम् हन्ति = शत्रुहः / शत्रुघ्नः । वृत्रम् हन्ति = वृत्रहा / वृत्रहन् । सुखेन तीर्यते BE સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા પણ ૧૯૫ થી ર થી ના પાઠ - ૧૯ જૂન
૧.
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
___ = सुतरः । दुःखेन लभ्यते = दुर्लभः । दुःखेन जीयते = दुर्जयः ।।
કેટલાક અનિયમિત ઉપપદ તસ્કુરુષ સમાસ ललाटम् तपति = ललाटंतपः । उदरम् बिभर्ति = उदरंभरि । रात्रौ चरति = रात्रिंचरः । परम् तापयति = परंतपः । पण्डितम् आत्मानम् मन्यते = पण्डितंमन्यः । कूलम् कषति = कूलंकषा । प्रियम् वदति = प्रियंवदा । न सूर्यम् पश्यन्ति = असूर्यपश्या :।
- દરેક જાતના તત્પરુષના ઉત્તરપદમાં થતા ફેરફારો १. रात्र, अह्न भने अह मंते डोय त्या भेश पुंलिंग डोय छे. ५९॥ ४यारे रात्र
ની પૂર્વે સંખ્યાદર્શક શબ્દ આવે ત્યારે અને કદ ની પૂર્વે પુથ આવે ત્યારે नपुं. थाय छे. ६.त. पूर्वम् रात्रेः = पूर्वरात्रः । मध्यम् अह्नः = मध्याह्नः ।
पुण्यम् च तद् अहम् च = पुण्याहम् । द्वयोः रात्र्योः समाहारः = द्विरात्रम् । 3. (A) ऋच्, पुर्, धुर् (यारे पुसरी वो अर्थ न थाय त्या३) is ५९. सभासने
छेउ साने, (B) गोयारे तत्पुरुषने छ3 डोय त्यारे, તેમાં 1 ઉમેરાય છે. .. अर्धा ऋक् = अर्धर्चम् / अर्धर्चः । विष्णोः पूः = विष्णुपुरम् ।
राज्यस्य धूः = राज्यधुरा । ४. अहन् नो तत्पुरुष समासने छ या तनी पूर्वे भव्यय होय : विमर्श
શબ્દ હોય ત્યારે ગઢથાય છે. ६.त. सर्वम् अहः = सर्वाह्नः । पूर्वम् अह्नः = पूर्वाह्नः। નીચેના શબ્દો અન્યસ્વર કે પૂર્વસ્વર સાથે અન્ય વ્યંજનનો લોપ કરી નીચેની સ્થિતિમાં 1 ઉમેરે છે. (A) पथिन् ओऽ ५४५ सभासने छे. E.त. स्वर्गस्य पन्थाः = स्वर्गपथः ।
(B) सखि भने राजन् तत्पुरुष समासने छ3. દ8 સુ. સં. મદિરાન્તઃ પ્રવેશિકા દશ ૧૯૬ BEST પાઠ - ૧૯ WEB
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
દા.ત. મહાન ર સ રીના = મ ન: સ્થ સરવી = MI : (C) રાત્રિ તપુરુષ સમાસને છેડે, જયારે તેની પૂર્વે સંખ્યાવાચક શબ્દ હોય કે અવ્યય કે વિભાગદર્શક શબ્દ હોય ત્યારે અને દ્વન્દ સમાસમાં તેની પૂર્વે મદ હોય ત્યારે. દા.ત. પૂર્વમ્રા = પૂર્વોત્ર: (D) મદન તપુરુષને છેડે જ્યારે ઉપરોક્ત ચોથા નિયમ પ્રમાણે તેનો પ્રશ્ન થતો નથી ત્યારે. દા.ત. દ્રયો : પ્રશ્નો સમાહાર. = ચિર:
ધાતુઓ પહેલો ગણ આ + મ્ - પ. ઓળંગવું (ગ.૪) | + વ૬ - ઉ. આણવું
નામ (A - સંસ્કૃતનું ગુજરાતી)
પુલિંગ | હિન્ - આત્મા, માણસ નિષ્ટોન - એક જાતનો યજ્ઞ
નિરય – નરક મકર -અંગારો (ન.)
પરિપાવ - પાકવું તે, પક્વતા મતિમામોટી ચૂક, ઘણી બેફીકરાઈ | પરતાપ - દુઃખ, પીડા નામ - નુકસાન
| પતિ – પડવું તે, પતન નોમ - લોભનો અભાવ, સંતોષ | પ્રતિક્ષાર અનર્થ દૂર કરવાનું દ્દા - પુરુષનું નામ છે.
પ્રતીકારનું સાધન, ઉપાય ૩પવય - ખજાનો, સંગ્રહ અથવા સંચય | મોદ- મૂર્ખાઈ, મોહ કરવો તે
રમ - ઉતાવળ, સાહસ, અવિચાર નિ- કળિયુગ એટલે ચાર યુગમાંનો રોr - મંદવાડ, રોગ છેલ્લો અને પાપિષ્ટ-હાલમાં દુનીયામાં જેનું નામ - પ્રાપ્તિ, ફાયદો યુગ ચાલે છે તે.
વ: - એક જાતના દેશનું તથા તેના ગન - ગળું
લોકનું નામ (બ.વ. માં વપરાય છે.) ગુI - ફાયદો, ગુણ - - વાસર - દિવસ (ન.) નય - ફત્તેહ, જીત
| સંવાદ - બખતર, કવચ
Eી સુ. સં. મન્દિરાઃ પ્રવેશિકા - ૧૯૭ BREE પાઠ - ૧૯
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસાર – દુનિયા
स्तन
થાન
સ્તમ્ભ – થાંભલો
-
સ્ત્રીલિંગ
અન્ના - બકરી
પતિ - રસ્તો, વહિવટ, રીતિ
વેના – મહાદુ:ખ
નપુંસકલિંગ
અનુમરળ – (કોઈની) પાછળ મરવું, જેમ વિધવા મરેલા ધણીની જોડે બળી મરે છે
તેમ, સતી થવું.
આપતિ – આચરણ, કૃત્ય પુનમ્ - પાપ
નળીય – જે કામ કરવાનું હોય તે કાર્ય, કર્તવ્ય
પ્રત્યુત્ત્તીવન – સજીવન કરવું તે પ્રભાત - પરોઢ
મૂત્ત – મૂળ, પાયો
વિક્ષિત – રમત, પાપી કર્મ
સ્વહિત – સહેજ ગોથું, ચુક સ્વર્તવ્ય – સ્વકાર્ય, આત્મધર્મ
કાપવું તે – છેલ્
પુલિંગ
વિશેષણ
અતિનિત - છેક વ્યર્થ, કંઈ પણ
ફળ વગરનું અવશ - પરાધીન, પરવશ અન્ના - (સ ્ નું વિધ્યર્થ ભૂ.કૃ. અ સાથે) સહેવાય નહીં તેવું આવરિત – આચરેલું, વર્તેલું આત્મયાતિનૢ – આપઘાત કરનાર
-
ત્કૃષ્ટ - (મુખ્ નું કર્મ.ભૂ.કૃ., વ્ સાથે) છોડેલું, તજાયેલું કવિત – (૩૫ + વિ નું કર્મ ભૂ.કૃ.) એકઠું કરેલું
સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ૧૯૮
પત – મરેલું, બંધ થયેલું
-
તેહિન્ – દેહવાળું
પરિત્યાગ્ય – (તિ + ચત્ નું વિધ્યર્થ કૃ.) તજવાલાયક
પ્રમાત - (દુ + મા નું કર્મ.ભૂ.કૃ.) (અંધારાના રૂપમાં) અદૃશ્ય થયેલું (અજવાળાના રૂપમાં) દેખાયેલું વિદ્યાર્થમાળ – (વિ + પ્ નું પ્રેરક કર્મ. વર્તમાન કૃ.) જે વિશે વિચાર થાય છે તે, વિચાર કરતાં
ક્રિયાવિશેષણ
નયુાયુ – વહેલું
નામ (B - ગુજરાતીનું સંસ્કૃત)
જીતનાર – વિજ્ઞિનીપુ દરીયો – અળવ
પાઠ - ૧૯
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
पति - नाथ, पति
पराभ - पराक्रम
पांज - पक्ष
મહેન્દ્ર (એક પર્વત અને તેની પાસેના हेशनुं नाम छे ) - महेन्द्र
भित्रता - संधि
als - ताली
નપુંસકલિંગ
हरीयाई (वहासनो डाइलो) - नौसाधन
पराम्भ - अद्भुतचरित
पाताण - पाताल
झंटो, प्रवाह - स्त्रोतस्
भ६६ - साहाय्य
प्रश्न- १ संस्कृत नुं गुभराती रो.
१.
२.
3.
४.
५.
સ્ત્રીલિંગ
६.
9.
वयलो प्रदेश - अन्तर, अन्तराल
मित्रता - सख्य
खडतुं - लग्न
आधे सेडायेसुं दूरोत्साहित, उत्सारित
(स् नुं प्रे25 ुर्भ. लू.ई., उद् भे3)
વિશેષણ
अणुं - श्याम
गर्व २नार - उद्धत
સ્વાધ્યાય
छोडी भूडायेलुं मुक्त (मुच् नुं अभ. लू.ई.)
तैयार थयेयुं - उद्यत (उद् + यम् नुं अर्भ. लू.ई.)
usslag - TÊa (WEJ SH. Y.§.) पूर्व तरइनुं पूर्व (सर्व), प्राच्य
-
-
૧૯૯
प्रयागे चतुरहमुषित्वा काशीपथमुपययावुद्दालकः ।
रविवारस्य चरमरात्रे संसाराङ्गारतप्तः कश्चित्पुरुषश्चिच्छेदात्मनः शिरः । आश्विनस्याद्ये नवरात्रे दुर्गाया महोत्सवः क्रियते ।
ननु प्रभाता रजनी । तच्छीघ्रं शयनं परित्यजामि । अथवा लघुलघुत्थितापि किं करोमि । न मे दुःखादुचितेषु प्रभातकरणीयेषु हस्तपादं प्रसरति । अस्मिन्कलौ खलोत्सृष्टदुष्टवाग्बाणदारुणे ।
कथं जीवेज्जगन्न स्युः संनाहाः सज्जना यदि ॥ इज्याध्ययनदानानि तपः सत्यं धृति क्षमा । अलोभ इति मार्गोऽयं धर्मस्याष्टविधः स्मृतः ॥ रोगशोकपरितापबन्धनव्यसनानि च ।
सु. सं. मन्दिरान्तः प्रवेशिअ
५४ - १८
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
आत्मापराधवृक्षाणां फलान्येतानि देहिनाम् ॥ सुखदुःखे समे कृत्वा लाभालाभौ जयाजयौ । ततो युद्धाय युज्यस्व नैवं पापमवाप्स्यसि ॥ धर्मार्थकाममोक्षाणां यस्यैकोऽपि न विद्यते । अजागलस्तनस्येव तस्य जन्म निरर्थकम् ॥ १०. यदेतदनुमरणं नाम तदतिनिष्फलम् । अविद्वज्जनाचरित एष मार्गो मोहविलसितमेतदज्ञानपद्धतिरियं रभसाचरितमिदं क्षुद्रदृष्टिरेषातिप्रमादोऽयं मौर्व्यस्खलितमिदं यदुपरते पितरि भ्रातरि सुहृदि भर्तरि वा प्राणाः परित्यज्यन्ते | स्वयं चेन्न जहति न परित्याज्या: । अत्र हि विचार्यमाणे स्वार्थ एव प्राणपरित्यागोऽयमसह्यशोकवेदनाप्रतीकारत्वादात्मनः । उपरतस्य तु न कमपि गुणमावहति । न तावत्तस्यायं प्रत्युज्जीवनोपायो न धर्मोपचयकारणं न शुभलोकोपार्जनहेतुर्न निरयपातप्रतीकारो न दर्शनोपाये न परस्परसमागमनिमित्तम् । अन्यामेव स्वकर्मफलपरिपाकोपचितामसाववशो नीयते भूमिमसावप्यात्मघातिनः केवलमेनसा संयुज्यते ।
પ્રશ્ન-૨ ગુજરાતી નું સંસ્કૃત કરો.
૮.
૯.
૧.
૨.
૩.
૪.
૫.
૬.
૭.
પખવાડીઆમાં આઠ વખત મહેતાજી અમને શીખવે છે.
છ દિવસમાં ધર્મગુરુઓ અગ્નિષ્ટોમ યજ્ઞ કરે છે.
સાત સ્વર્ગ અને સાત પાતાલમાં રામના પરાક્રમની કીર્તિ ગવાઈ.
૮.
મનુ, યાજ્ઞવલ્ક્ય અને અસિતની સ્મૃતિઓમાં બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય અને શૂદ્રોના ધર્મો કહ્યા છે.
પરસ્પર સહાય માટે રામે અને સુગ્રીવે મિત્રતા કરી.
રઘુ પોતાની સાથે મોટું લશ્કર લઈને પૂર્વના સમુદ્ર તરફ જતો શિવની જટામાંથી પડેલી ગંગાને લઈને જતા ભગીરથ જેવો દેખાયો.
આ પ્રમાણે પૂર્વ તરફના દેશોમાં મુસાફરી કરતાં તે વિજયી રાજા તાલી વૃક્ષના વને લીધે કાળા દેખાતા મહાસમુદ્રના કિનારા સુધી પહોંચ્યો.
વહાણના કાફલાને લીધે મગરૂર એવા વંગોનો જડમૂળથી નાશ કરી તેણે ગંગાના બે ફાંટાની વચ્ચે વિજયનો સ્થંભ ઊભો કર્યો.
૯.
જેવી રીતે પર્વતો, પાંખ કાપવા તૈયાર થયેલા ઈન્દ્રની સામા પથરાઓ વાપરી * સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ના ૨૦૦
એક પાઠ - ૧૯
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામા થયા તેમ કલિંગના રાજાએ તેની સામા શસ્ત્રો વાપર્યા. ૧૦. તે વિજયી રાજાએ, મહેન્દ્રનો રાજા જે પહેલાં પકડાયો હતો પણ પાછળથી
છૂટ્યો હતો તેનું ધન લીધું પણ દેશ લીધો ન હતો. ૧૧. સમુદ્ર જો કે પરશુરામના બાણથી ઘણો આઘો ખસેડાયો હતો તોપણ તેના મોટા
સૈન્યને લીધે જાણે સહ્ય પર્વતને અડકતો હોય એમ લાગ્યું.
* =
=
વનિીપિ હિત પ્રદામ્ - બાળકથી પણ હિત ગ્રહણ કરવું. = =
= = = = = = = = = = = = યાના પતરવા - યાચનાથી ગૌરવ ચાલ્યું જાય છે.
૪
= ==
*
2%
* વિવેશ: પરમાપવાં પરમ્ - અવિવેક મોટી આપદાન આપનાર છે. આ
## ન્ન * શાન્તિઃ સંચાતિનાં સુથા- સંન્યાસીઓને શાંતિ અમૃત સમાન છે. જ
#
સ્વાર્થઘં દિમૂર્ણિતા - સ્વાર્થ હણાય તે જ મૂર્ખતા છે.
* *
યક્ પાચં તત્ વિષ્યતિ - જે બનવાનું હોય છે તે બને છે. * *
* ** *
આ
*
થર્મલંમડુત - ધર્મનો દંભ દુસ્તર છે. ##### # ### ###
#
#
#
સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા દશ ૨૦૧ Eદક્ષિકા પાઠ - ૧૯ [૪
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧.
ર.
૩.
પાઠ ૨૦
સમાસ
બહુવ્રીહિ અને અવ્યયીભાવ ભૂમિકા
(A) બહુવ્રીહિ સમાસમાં સામાન્યથી બે પદો હોય છે અને તે સમાસ બીજા કોઈપણ પદનું વિશેષણ જ હોય છે, અને તેથી જ આ સમાસને અન્યપદ પ્રધાન સમાસ પણ કહે છે.
દા.ત. મહાવાદુક રામ: – મોટા હાથવાળો રામ.
(B) કર્મધારય સમાસ નામ અવયવ વિશેષણ હોય છે. જ્યારે બહુવ્રીહિ વિશેષણ જ હોય છે પણ જ્યારે તે કર્મધારય હોય ત્યારે તે નામ છે અને તેનો અર્થ ‘મોટો બાહુ’ એવો થાય છે, પણ જ્યારે તે બહુવ્રીહિ હોય ત્યારે તે વિશેષણ જ છે અને તેનો અર્થ ‘જેના બાહુઓ મોટા છે તે’ એમ થાય. એટલે કે કર્મધારયમાં જે અર્થ થતો હોય ‘તે વાળો’ એવો અર્થ વધારામાં બહુવ્રીહિમાં થાય છે.
(A) બહુવ્રીહિ સમાસ વિશેષણ હોવાથી સામાન્ય રીતે વિશેષ્ય પ્રમાણે તેના જાતિ-વચન થાય છે.
(B) આ સમાસના આઠ પ્રકાર છે.
૧. સમાનાધિકરણ, ૨. વ્યકિરણ, ૩. ઉપમાન, ૬. સહ, ૭. સંખ્યા અને, ૮. દિગ્
૪. નસ્, ૫. પ્રાદિ,
દ્વન્દ્વ, તત્પુરુષ, બહુવ્રીહિ અને અવ્યયીભાવ આ ચાર સમાસો ઉપરાંત પણ કેટલાક સમાસના પ્રયોગ આવે છે. જેઓની સિદ્ધિ વ્યાકરણમાં જુદા-જુદા ઘણા નિયમોથી કરવામાં આવે છે. બધા પાઠક સરળ રીતે સમજી શકે તે માટે તેના ચાર વિભાગ પાડવામાં આવે છે. તેની સમજુતિ આ પાઠના પ્રકીર્ણ સમાસમાં ઉમેરવામાં આવી છે.
૧. અલ્ફ્, ૨. નિત્ય,
૩. પૃષોદરાદિ અને નિયમો
૪. સુસુપ્.
૩. બહુવ્રીહિ સમાસ
૧
આ સમાસના વિગ્રહમાં વિશેષ્યની જાતિ-વચન પ્રમાણે પ્રથમા અને સંબોધન જ્જુ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
૨૦૨
પાઠ - ૨૦
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિવાય અર્થના સંબંધને અનુસાર સર્વનામનું છએ વિભક્તિનું રૂપ મુકાય છે. કઈ જગ્યાએ થનું કયું રૂપ મૂકવું તે સમાસના અર્થ ઉપરથી નક્કી કરી શકાય. દા.ત. પ્રાતમ્ ૩ વમ્ યમ્ : = પ્રાતો :(ગ્રામ:)
: રથ: યેન સ = હાથઃ (શ્વ:) ! ૩યત: પણ થી ત: = ૩પતિપરા (૪) નિતિઃ ગરઃ માત્ર =નિતાર(હેશ:) વધુ જનમ્ય : = gયનાઃ (૧) ! सम् बीजम् यस्मिन् तद् = अबीजम् (क्षेत्रम्)।
૧. સમાનાધિકરણ બહુવ્રીહિ સમાસ ૧. બન્ને પદો પ્રથમા વિભક્તિમાં હોય તો આ સમાસ થાય છે. દા.ત. વતમ્ મચ્છર ય સ = પીતામ્બર: I
૨. વ્યધિકરણ બહુવ્રીહિ સમાસ ૧. બન્ને પદોની વિભક્તિઓ જુદી-જુદી હોય તો આ સમાસ થાય છે. દા.ત. રમ્પ યથ : = રપાળિ:
૩. ઉપમાન બહુવીહિ સમાસ પૂર્વપદ કોઈ ઉપમાદર્શક નામ હોય ત્યારે આ સમાસ થાય છે. દા.ત. પાનામ્ અન્ય રૂવ : યા સ: (પાનામ્રૂવ થયા :) = पद्मगन्धिः । चन्द्रस्य कान्तिः इव कान्तिः यस्य सः (चन्द्रस्य इव कान्तिः વચ :) = રતિઃ |
૪. નન્ બહુવીહિ સમાસ પૂર્વપદ નકારદર્શક કે ન હોય ત્યારે આ સમાસ થાય છે અને તેના વિગ્રહમાં પૂર્વપદને બદલે નાતિ અથવા વિશેષ્યની જાતિ પ્રમાણે વિદ્યમાન શબ્દ મુકાય છે. દા.ત. નાતિ(વિદામાન:) પુત્રયસ્થ : = મપુરા
૫. પ્રાદિ બહુવતિ સમાસ ૧. પૂર્વપદ કોઈ ઉપસર્ગ હોય ત્યારે આ સમાસ થાય છે. તેના વિગ્રહમાં ઉપસર્ગમાં 8િ સુ. સં. મદિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ! ૨૦૩ SEE પાઠ - ૨૦ જૂન
૧.
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત, જેવા કોઈ વિશેષણ તરીકે કર્મ. ભૂ.કુ મુકાય છે. દા.ત. વિજાત પર્યા : સ = વિરૂપા ( ન્યા) 1 નિતા: બના: મા તત્ =નિર્ણનમ્ (વનસ્)
૬. સહ બહુવતિ સમાસ ૧. પૂર્વપદ ન કે સદ હોય તો આ સમાસ થાય છે. દા.ત. પુને સદવર્તતે યઃ સ = પુત્ર / સદપુર (રેવત્ત)T.
૭. સંખ્યા બહુવતિ સમાસ (A) પૂર્વપદ કોઈ ઉપસર્ગ, માત્ર, મધ, ટૂર અથવા સંખ્યાવાચક નામ હોય અને ઉત્તરપદ કોઈ પદાર્થને જણાવનાર સંખ્યાવાચક નામ હોય ત્યારે આ સમાસ થાય છે. (B) ઉત્તરપદને અંતે જો સ્વર હોય તો તેનો અને વ્યંજન હોય તો પૂર્વના સ્વર સહિત અન્ય વ્યંજનનો લોપ કરી 5 ઉમેરાય છે અને વિંશતિ ના તિ નો લોપ થાય છે. પરંતુ રતની પૂર્વે ૩૫ કે ત્રિ હોય તો માત્ર એ જ ઉમેરાય છે. દા.ત. તૌ વા ત્રયો વા = ત્રિા : 1 (બે કે ત્રણ)
દિઃ સાવૃત્તા: ર = દિવશ: (વીશ) વિંશઃ માત્રા = દ્વિશા: (લગભગ વીશ) ત્રિશતઃ મહૂડ = દૂષિા : (ત્રીસથી આવું નહિ) રવારિંશતઃ ઉધal: = મધવાર્દિશા: (ચાલીસથી વધારે) વતુમ્ સમીપે યે સન્તિ તે = ૩૫રંતુર : (લગભગ ચાર)
૮દિગુ બહુવતિ સમાસ ૧. બે મુખ્ય દિશાઓના નામ સાથે સાથે આવી તે બન્ને વચ્ચેની દિશા બતાવાતી
હોય તો આ સમાસ થાય છે. દા.ત. ઉત્તર પૂર્વથા રહિશો: મારીનમ્ =૩રપૂર્વ નીચેના શબ્દો ઉત્તરપદ તરીકે હોય તો બહુવ્રીહિ સમાસમાં નિત્ય , ઉમેરાય છે.
(A) કોઈ પણ કારાંત શબ્દ, જ્ઞાસુ. સં. મન્દિરાઃ પ્રવેશિકા ! ૨૦૪ નાના પાઠ - ૨૦
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
(B) સ્વરાદિ પ્રત્યયો પૂર્વે નિત્ય હૂઁ નો ય્ અને નો વ્ થાય તેવા ફૈ- કારાંત સ્ત્રીલિંગ શબ્દ,
(C) સ્ત્રી તથા (D) નારી જાતિના વિશેષણ તરીકે વપરાયેલ ન્ અંતવાળા નામો હોય ત્યારે પણ અહીં ન્ ના ર્નો જ પૂર્વે લોપ થાય છે. ६.त. ईश्वरः कर्ता यस्य तद् = ईश्वरकर्तृकम् (जगत् ) । बह्व्यः नद्यः यस्मिन् सः = बहुनदीकः ( देश: ) । ૩.) બહુવ્રીહિ સમાસના ઉત્તરપદમાં થતા ફેરફારો :
५.
(A) अक्षि ने सक्थि नुं उभशः अक्ष भने सक्थ थाय छे. ६.. जलजे इव अक्षिणी यस्य सः =
जलजाक्षः ।
दीर्घे सक्थिनी यस्य सः = दीर्घसक्थः (उष्ट्रः ) ।
(B) धनुस् नुं धन्वन्, जाया नुं जानि, गो नुं गु खने नाभि नुं नाभ थाय छे. हात. पुष्पम् धनुः यस्य सः = पुष्पधन्वा । उमा जाया यस्य सः = उमाजानिः । चित्राः गावः यस्य सः = चित्रगुः । पद्मम् नाभौ यस्य सः = पद्मनाभः ।
४. उत्, पूति, सु अने सुरभि पछी गन्ध नुं गन्धि थाय छे. तेभ४ उत्त२५६ गन्ध હોય અને સમાસ ઉપમા દર્શક હોય ત્યારે પણ ગન્ધિ થાય છે.
६.त. शोभनः गन्धः यस्य तत् = सुगन्धि (पुष्पम् ) ।
मधुनः गन्धः इव यस्य सः = मधुगन्धि : ।
पूर्वपह खेड ४ शब्द होय तो धर्म नुं धर्मन् थाय छे. उपसर्ग पछी नासिका नुं नस् थाय छे. द्वि अथवा त्रि पछी मूर्धन् नुं मूर्ध थाय छे.
६.. समान: धर्म : यस्य सः =
= समानधर्मा ।
उन्नता नासिका यस्य सः = उन्नसः । द्वौ मूर्धानौ यस्य सः = द्विमूर्धः । ૬.) ઉપરોક્ત નિયમ મુજબ બનેલા સમાસ, તેમજ સહ, દિગ્ અને સંખ્યા બહુવ્રીહિ સિવાયના દરેક બહુવ્રીહિ સમાસના ઉત્તરપદમાં જ વિકલ્પે ઉમેરાય
छे.
हात. श्रिया सह वर्तते यः सः सश्रीः / सश्रीकः ।
સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
--
बहु धनम् यस्मिन् सः = बहुधनः / बहुधनक: ( देश: ) ।
૨૦૫
पाठ- २०
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
अपगतः अर्थः यस्मात् तत् = अपार्थम् / अपार्थकम् (वचनम्)।
વિદામાના શ્રી યચત = શ્રી/શ્રી (૨) (૭) જયારે ૪ ઉમેરાતો નથી ત્યારે બહુવ્રીહિ સમાસનો અન્ય સ્વર, જો ઉત્તરપદ
મા અત્યવાળું સ્ત્રીલિંગ નામ હોય તો હવ થાય છે. જયારે જ લગાડાય છે ત્યારે આ વિકલ્પ છવ થાય છે. દા.ત. ત્રીઃ કાયય : = નમીમાર્થ:/નાર્થવા/ ની મા -- *
અનિયમિત બહુવીહિ સમાસ શોમન પ્રાત:વસ્થ = સુતઃ મનસ્ય : = સુરા शोभनम् दिवा यस्य = सुदिवः । कण्ठे कालः यस्य सः = कण्ठेकालः ।
૪.અવ્યયીભાવ સમાસ ૧. (A) આ સમાસ અવ્યય, ઉપસર્ગ કે ક્રિયાવિશેષણ અવ્યય અને એક નામ
જોડવાથી થાય છે. (B) આખો સમાસ નપું. પ્રથમાના એ.વ. જેવો થઈ અવ્યય તરીકે ગણાય છે. (C) 5 કારાંત અવ્યવીભાવ સમાસ કેટલીકવાર તૃતીયા કે પંચમી એ.વ. ના પ્રત્યય લે છે. (D) ક્રિયાવિશેષણ નપું. ના દ્વિતીયા એ.વ. જેવા ગણવા. (E) અન્ય દીર્ઘ સ્વર હસ્વ થાય છે. • (F) અન્ય ન લોપાય છે, પરંતુ જ્યારે ઉત્તરપદ નપું. હોય ત્યારે વિકલ્પ લોપાય છે. દા.ત. દશ રૂતિ = મધરિ વિ. પશ્ચાત્ = અનુભવ
गङ्गायाः समीपम् = उपगङ्गम् । गङ्गाम् अन्वायतम् = अनुगङ्गम्।। शक्तिम् अनतिक्रम्य = यथाशक्ति । आत्मनि इति = अध्यात्मम् । अहनि अहनि = प्रत्यहम् । अक्ष्णोः समीपम् = प्रत्यक्षम्।
तृणम् अपि अपरित्यज्य = सतृणम् । अक्ष्णो : परम् = परोक्षम् । ૨. (A) પકડી શકાય એવી એક જ પ્રકારની વસ્તુઓ બતાવનારા બે શબ્દો સપ્તમી " વિભક્તિમાં આવી અથવા શસ્ત્રોકે શસ્ત્ર તરીકે ચાલી શકે એવી એક જ પ્રકારની Eસુ. સં. મન્દિરાન્ત પ્રવેશિકા પણ ૨૦૬ ના પાઠ- ૨૦ જ
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુઓ બતાવનાર બે શબ્દો તૃતીયા વીભક્તિમાં આવી ‘આ પ્રમાણે સામસામી લડાઈ શરૂ થઈ’ એમ અર્થ બતાવવાનો હોય અને તે બે મૂળ શબ્દોનો સમાસ કર્યો હોય તો આ સમાસ થાય છે.
(B) આ સમાસ બનાવતા પૂર્વપદનો અન્ય સ્વર દીર્ઘ કરવો અને ઉત્તરપદના અન્ય સ્વરનો લોપ કરી તેની જગ્યાએ રૂ ઉમેરવી. પણ આ રૂ ઉમેરતાં પહેલાં જો ૩ આવેલ હોયતો ૩નો ગુણ ક૨વો પણ લોપ કરવો નહીં.
દા.ત. જેશેષુ ચ ોશેપુ ષ ગૃહીત્વા મ્ યુદ્ધમ્ પ્રવૃત્તક્ તિ = òશાળેશિ । તેજ રીતે ર્જ્ઞાગ્ડિ મુઠ્ઠીમુષ્ટિ હસ્તાઇસ્તિ મુસનામુમત્તિ । વાદુવાવિ । પ્રકીર્ણ સમાસ
૧. અલુફ્ સમાસ
૧. પૂર્વપદ અને ઉત્તરપદ વચ્ચે પ્રથમા સિવાય બીજી કોઈ વિભક્તિનો સંબંધ હોય અને તે બે પદોને જોડવા છતાં વિભક્તિના પ્રત્યયનો લોપ ન થાય પણ કાયમ રહે તે અલુક્ સમાસ કહેવાય છે.
1
દા.ત. અજ્ઞમાં તમ્ = અજ્ઞસાતમ્ । ઓનસા વૃતમ્ = સોનસાતમ્ । પુંસા અનુન: = પુંસાનુન: । નનુષા અન્ય = અનુષાન્ય: । આત્મના પશ્ચમ: = આત્મનાપશ્ચમ: ।પરઐ પમ્ = પાÔપલમ્ । आत्मने પલમ્ = આત્મનેપતમ્ । સૂચવ્ આયત: = વાગત: 1 વાત્ મુર્તો: = વામુત્ત્ત: 1 પશ્યત: હરઃ = પશ્યતો । देवानाम् प्रियः : રેવાનાંપ્રિય: । વાસ્યા: પુત્ર: = વાસ્યા:પુત્રઃ । વિઃ પતિ: = વિસ્મૃતિ: ।વાચ: પતિઃ = વાચસ્પતિઃ । વિવઃ નામઃ = વિોવાસઃ । ગેહે શૂટ = બેહેનૂર । શેઠે નવી – ગેહેની પાત્રે યુશનઃ = પાત્રે નેં નપ: = બૈનપ:। યુધિ સ્થિર : = યુધિષ્ઠિઃ ।
==
શત: 1
૨. નિત્ય સમાસ
૧.
જે સમાસનો વિગ્રહ ન કરી શકાય અને જો કરીએ તો અર્થ ફરી જાય અથવા તો વિગ્રહમાં સમાસના બધા પદો ન આવે તો આ સમાસ કહેવાય છે.
જ્જુ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ૨૦૭ પાઠ - ૨૦
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
દા.ત. ઉર્વી.=નીચ વિદ્યાર્થી), પણ જો આનો દ્વારૂઢ:વિગ્રહ કરીએ તો તેનો અર્થ “ખાટલા ઉપર આરૂઢ થયેલ એમ થાય છે. મૂળ અર્થ રહેતો નથી.
૩. પૃષોદરાદિ સમાસ ૧. તપુરુષ, બહુવ્રીહિ વગેરે કોઈપણ પ્રકારનો સમાસ હોય પણ તે સમાસમાં
નિપાતથી કોઈ જાતનો ફેરફાર થયો હોય તેવા સમાસોને પૃષોદરાદિ સમાસ કહેવામાં આવે છે. દા.ત. પૃષ: ૩૨(પૃષત ૩૯ ચત) =પૃષો આમાં નિપાતથી
નો લોપ થયો છે. मनसः ईषिणः = मनीषिणः । वारीणाम् वाहकः = बलाहकः । गूढः च असौ आत्मा च = गूढोत्मा । जीवनस्य मूतः = जीमूतः । पिशितम् आचामति = पिशाचः ।श्मानि शेरते अत्र = श्मशानम् । मह्याम् रौति सः = मयूरः । हर्तुम् मनः यस्य सः = हर्तुमनाः ।।
૪. સુપ્સ, સમાસ ૧. (A) દ્વન્દ્ર વગેરે ઉપર જણાવેલ કોઈ પણ સમાસમાં જેનો સમાવેશ ન થાય
તેવા સમાસને સુપ્સ, સમાસ કહેવાય છે. (B) અને આમાં પૂર્વપદ ક્રિયાવિશેષણ, અવ્યય કે અવ્યયીભાવ સમાસ અને ઉત્તરપદ વિશેષણ હોય છે. આને કેવલ સમાસ પણ કહેવામાં આવે છે. દા.ત. પૂર્વમ્ મૂતઃ = ભૂતપૂર્વ મદદ વ શ વ = અશ્વ: |
ધાતુઓ પહેલો ગણ | | અનુરક્ત થવું, લાગવું ન| - ૫. ધીમે ધીમે જપવું
છઠ્ઠો ગણ સવ + નો - આ. અવલોકન કરવું | સદ્ગ - ૫. તૈયાર થવું (ગ.૧૦)
નવમો ગણ સમ + આ + સન્ન - પ. પ્રીતિ કરવી,
| વન્યૂ - પ. બાંધવું દ8 સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા દશ ૨૦૮ TET EદES પાઠ- ૨૦
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુલિંગ
ભાર્ગવ – ઋષિનું નામ છે.
ઞ – ખોળો
માન – આબરૂ, માન
અધિષ્યધન્વન્ – જેનું ધનુષ ખેંચેલું હોય | રુરુ - માણસનું નામ છે.
વિશ્વાવસુ – ગર્વનું નામ છે. સમાગમ – સોબત, મેળાપ સાર – શક્તિ, તાત્પર્ય સ્થૂળòગ – ઋષિનું નામ છે. સ્ત્રીલિંગ
તે
અનુરાગ – પ્રીતિ
અર્થ – ઈચ્છેલી વસ્તુ
વશેષ - ગર્વ
નામ ( A - સંસ્કૃતનું ગુજરાતી)
મેષ - એક પ્રકારનો યજ્ઞ (એમાં
–
અશ્વનું બલિદાન થાય છે.)
ઋતુ - જીવ, પ્રાણ (આ અર્થમાં તે હંમેશાં બ.વ. માં વપરાય છે કેમકે પ્રાણ પાંચ છે.)
પરિતિ - પૂજા
સ્તૂપી – એક નાગકન્યાનું નામ છે. (એ થોડા દિવસ અર્જુનની ભાર્યા હતી.) ન્યા - દીકરી
૩૫મોન – ભોગવવું તે
માર – જુવાન છોકરો, કુંવર, કુમાર | જામ્બરી – એક તરૂણ સ્ત્રીનું નામ છે.
-
તનય - દીકરો
ત્ર્યમ્બવ્ઝ – રૂદ્રનું નામ, શિવ
öા – દાઢ, અણિદાર દાંત દેવતા - દેવતા
ધૂપ – ધૂપ
નિર્માં – સ્વભાવ, પ્રકૃતિ
આત્મમાત્ – જેને આત્મા છે તે, માણસ
આશીવિષ - સર્પ
परिक्षित અભિમન્યુનો પુત્ર અર્જુનનો પૌત્ર
નિન - સેવક, નોકર
-
પ્રવાર્ – ફેલાવો
પ્રમતિ – માણસનું નામ છે. વાષ્પ - આંસુ (ન.)
•
અક્ષમાતા – (અક્ષ - પું. એક છોડનું અને તેના મૂળનું નામ છે +મારીા – સ્ત્રી. કંઠી, માળા) રૂદ્રાક્ષની માળા
અને
પ્રમદા – સ્ત્રીનું નામ છે. મેના – અપ્સરાનું નામ છે.
યુક્ – લડાઈ
શૂન્યમુહી - સુના મોં વાળી, ફીકા મુખવાળી, ઝંખવાણી પડેલી
નપુંસકલિંગ
અનુત્તેપન - મલમ, અંગને લગાડવાનો સુગન્ધિત પદાર્થ
જ્જુ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ૨૦૯
પાઠ
-
૨૦
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
આયુર્ - જીંદગી
નિરર - ભૂખ્યું, ઉપવાસી ટુ - કુટુંબ
પરિનુષ્ટ- (પરિ+નુનું કર્મ.ભૂકુ) થામન્ - તેજ
બાળી નાખેલું પ્રથા - જવું તે, કુચ
ofપતવત્ -(v+ માનું પ્રેરક કર્તરિ વિશેષણ
ભૂ.ક.) પમાડનાર, આપનાર
વુમતિ - ભૂખ્યું વિજ્ય-અવિચાર્ય, નધારી શકાય એવું
વનિતવત્ - (યુન્ નું પ્રેરક કર્તરિ માનીત - (1 + ની નું કર્મ. ભૂ.ક)
ભૂ.કૃ.) જોડનાર આણેલું
વિનુH - (વિ + તુન્ નું કર્મ. ભૂ.ક.) માર્ત - દુઃખિત, પીડિત
નાશ કરેલું માસ - મેળવાય તેવું
એ - (વિ + મગ્ન નું કર્મ. ભૂ.ક.) Wત્ર - જન્મેલું, ઉપજેલું
ખુલ્લું, સ્પષ્ટ ડાર - ઉમદા, મોટા મનવાળું, ઉદાર
સમારોપત - (સમ્ + + અ નું દ્દામવૃત્તિ - ઉદ્ધત સ્વભાવવાળું, પ્રેરક કર્મ. ભૂકુ) મૂકાયેલું અમર્યાદ
સાર્વભૌમ - ચક્રવર્તી દ્ધતિ - ગર્વિષ્ઠ
સુરમ - સુગંધ, સુવાસવાળું ૩૫નિત – (૩૫ + નન નું પ્રેરક કર્મ.
1 મરક મરે તોડ્યા - શ્વાસવાળું, જીવતું ભૂ.ક.) ઉપજાવેલું
અવ્યય તિન - જેની ઈચ્છા સંપૂર્ણ થઈ છે તે, કૃતકાર્ય, સુંદર
| મા – મર્યાદા બતાવતો શબ્દ, અવધિ તળાવિત - મરેલું
દર્શક વિરપ્રવૃત્ત - લાંબા વખતથી ચાલતું
ક્રિયાવિશેષણ કુન્ત - જેને છેડે પહોંચવું કઠણ છે એવું, યથાવિધિ - વિધિ પ્રમાણે અમર્યાદ
ચાવત્ - સુધી નામ (B - ગુજરાતીનું સંસ્કૃત) પુલિંગ
પરંતપ (રાજાનું નામ છે.) – પિતા તીડ- ના
પ્રકૃતિ - નિરી, માવ થાપણ - ચાસ, નિક્ષેપ
પ્રીતિ - અનુરાગ સુ સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા ૨૧૦
પાઠ - ૨૦
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
रहेठा - आवास शक्ति, शूरपणुं - प्रताप, पराक्रम हाथनुं घरे, डुं - अङ्गद हेमांगह (राभनुं नाम छे.) - हेमाङ्गद સ્ત્રીલિંગ
हेवड्डुभारी - अप्सरस्, सुराङ्गना प्रकृति प्रकृति प्रीति - प्रीति
નપુંસકલિંગ
કમ્મર
मध्य
छाती - वक्षस्
ते४ - सत्त्व
रहेहाए - आस्पद
પ્રશ્ન-૧ સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો.
१.
२.
3.
४.
५.
६.
-
9.
रीभ्वपुं ते (राभखे, प्रभने ) - अनुरञ्जन વિશેષણ
अगाध - अगाध
हुं - भिन्न (भिद् नुं अभ्.लू.ई)
पाएं खापेतुं - प्रत्यर्पित (प्रति + ऋ नुं प्रेरड डर्म. लू.ई.)
पहोणुं - विशाल
wɔìg - mfâa (¤ + зref j s2. लू.ई.)
भायें (पीडायेसुं) - अभिभूत (अभि + भूनुं ुर्भ. लू. ३) पर्याकुल, आकुल ઉપસર્ગ
२३- अभि
६२४ - प्रति
સ્વાધ્યાય
स्नेहरूपस्तन्तुर्मनुजानां हृदयमर्माणि सीव्यति ।
भार्याया यद्यदिष्टं तत्तदधिज्यधन्वनस्तस्य भूपतेर्नानासाद्यं किंचिदासीत् । प्रतिदिनं त्र्यम्बकं यथाविधि पूजयामि यावदवकाशं ग्रन्थानवलोकयाम्यामध्याह्नसमयमक्षमालां गृहीत्वा जपामि ।
त्रिचतुराण्यहान्यस्मिन्मे गृहे वस्तुं त्वमर्हसि यावत्तवार्थसिद्धिं करोमि । आसन्नपञ्चाशा गा ब्राह्मणेभ्योऽददाद्यज्ञवर्मा श्रावणस्य प्रथमे सोमवासरे । चिरप्रवृत्त एष मृतस्य पुनर्जीवप्रदाने पन्था: । तथाहि । विश्वावसुना गन्धर्वराजेन मेनकायामुत्पन्नां प्रमद्वरां नाम कन्यामाशीविषविलुप्तजीवितां स्थूलकेशाश्रमे भार्गवस्य नप्ता प्रमतितनयो मुनिकुमारको रुरुर्नाम स्वायुषोऽर्धेन योजितवान् । अर्जुनं चाश्वमेधतुरगानुसारिणमात्मजेन बभ्रुवाहननाम्ना समरशिरसि शरापहृत
; સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા જ ૨૧૧
पाठ- २०
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राणमुलूपी नाम नागकन्यका सोच्छ्वासमकरोत् ।
८. अभिमन्युतनयं च परिक्षितमश्वत्थामास्त्रपावकपरिप्लुष्टमुदरादुपरतमेव निर्गतमुत्तराप्रलापोपजनितकृपो भगवान्वासुदेवो दुर्लभानसून्प्रापितवान् । यान्येव सुरभिकुसुमधूपानुलेपनादीनि चन्द्रापीडसमागमसुखोपभोगायानीतानि तैरेव मृते तस्मिन्देवतोचितामपचितिं संपाद्य चन्द्रापीडमूर्ती मूर्तिमतीव शोकवृत्तिरार्तरूपा रूपान्तरमिव तत्क्षणेनैवोपगता गतजीवितेव शून्यमुखी मुखावलोकिनी चन्द्रापीडस्य पीडोत्पीडितहृदयापि रक्षन्ती बाष्पमोक्षमुद्दामवृत्ते : शोकादपि मरणादपि च कष्टतमामवस्थामनुभवन्ती तथैवाङ्के समारोपितचन्द्रापीडचरणद्वया दूरागमनखिन्नेनापि बुभुक्षितेनाप्यप्रतिपन्नस्त्रानपानभोजनेन मुक्तात्मना राजपुत्रलोकेन स्वपरिजनेन च सह निराहारा कादम्बरी तं दिवसमनयत् । १०. सज्जन्ति कुञ्जरघटाः खलु तत्प्रयाणे तं संततं युधि परिष्वजते जयश्री : । चेतः समासजति तस्य गुणानुरागाद्विद्याविशुद्धहृदये विदुषां समूहे ॥ ११. यं न स्पृशन्त्येनमचिन्त्यतत्त्वं दुरन्तधामानमनन्तरूपम् । मनोवचोवृत्तय आत्मभाजां स एव पूज्यः परमः शिवो नः ॥ १२. अयं निजः परो वेति गणना लघुचेतसाम् । उदारचरितानां तु वसुधैव कुटुम्बकम् ॥
१3. दंष्ट्राभङ्गं मृगाणामधिपतय इव व्यक्तमानावलेपाः । नाज्ञाभङ्गं सहन्ते नृवर नृपतयस्त्वादृशाः सार्वभौमाः ॥
પ્રશ્ન-૨ ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો
१.
ند
२.
3.
४.
મેં પાંચ છ માણસ, પંચાવન કરતાં વધારે ગાયો અને લગભગ સાઠ કુતરાઓ રસ્તાપર જોયા.
५.
આ અંગ દેશનો રાજા છે, જેનો પ્રેમ સ્વર્ગની અપ્સરાઓ ઇચ્છે છે.
શ્રી અને સરસ્વતી દેવીઓ, જેનાં રહેઠાણ સ્વાભાવિક રીતે જુદાં છે, તે તેનામાં એકઠાં રહે છે.
જે રાજાએ મહાશ્વેતાનું વૃત્તાન્ત સાંભળ્યું તે દુઃખનો માર્યો શબ્દ પણ કહી શક્યો
नहि.
જેનું તેજ અગાધ છે અને જેણે પ્રજાને સંતોષી મોટી કીર્તિ મેળવી છે તે આ પરંતપ નામે રાજા છે.
જ્જુ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ૨૧૨
पाठ- २०
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬.
મારી શક્તિ પ્રમાણે ન્યાયના તત્ત્વો હવે સમજાવું છું.
૭.
તીડ અગ્નિ તરફ ઉડે છે.
૮.
દરેક પર્વત પર રઘુએ કીર્તિ સ્થંભ ઉભો કર્યો. ગોદાવરીના કિનારા પર જનસ્થાન આવેલું છે.
૯.
૧૦. ધણીને ઘેર છોકરીને મોકલીને જાણે કે મેં કોઇની આપેલી થાપણ પાછી સોંપી હોય તેમ હું સુખી છું.
૧૧. લાંબા હાથવાળો, પહોળી છાતીવાળો અને નાજુક કમ્મરવાળો આ અવન્તિનો રાજા છે.
૧૨. કમળ જેવી આંખોવાળી જેના અંગો નાજુક હતાં તેણે તેને માટે પ્રીતિ રાખી નહિ.
૧૩. કડાંથી શોભાયમાન હાથવાળો, મહેન્દ્ર પર્વતની શક્તિવાળો અને જેણે પોતાની શક્તિથી શત્રુઓનો નાશ કર્યો હતો, તે હેમાંગદ કલિંગનો રાજા જે જગ્યાએ બેઠો હતો, ત્યાં તે જયારે પહોંચી ત્યારે સુનન્દાએ તે ચન્દ્રમુખી સુંદરીને કહ્યું.
SISUSES
SYST
0 અપરીક્ષિત ન ર્તવ્ય । – પરીક્ષા કર્યા વિના કોઇ પણ કાર્ય ન કરવું. S&SES
ESTSE
2] શતં વિહાય મોહવ્યું । – સો કામ પડતા મૂકીને પણ ભોજન કરવું.
782
20
N] નિતં દ્દિ વેન ? મનો ફ્રિ ચેન । – જીત્યો કોણ ? જેણે મન જીત્યું તે. 0 S&
02
ન ધર્માત્ પરમ મિત્ર । - ધર્મ જેવો મહાન મિત્ર કોઇ નથી.
સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
૨૧૩
1521
$2
પાઠ - ૨૦
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ પાઠ- ૨૧ 1
પ્રેરક રૂપ
ભૂમિકા ૧. (A) પ્રેરક રૂપો કોઈ પણ ધાતુના થઈ શકે છે. | (B) આ રૂપ ઉભયપદી છે.
પ્રેરક ધાતુના = બીજા પાસે (જડ કે ચેતન) ક્રિયા કરાવવી કે તે ક્રિયામાં બીજાને પ્રેરણા કરવી. આવું જણાવવા થતો પ્રયોગ પ્રેરક કહેવાય છે. મેં ખાધું આ વાક્યમાં બોલનાર વ્યક્તિ સ્વયં ખાનાર છે, તેથી આ પ્રેરકનથી. પરંતુ “મને ખવડાવ્યુંઅહીં તેને ખાવાની ક્રિયા કરવામાં બીજા તરફથી પ્રેરણા મળે છે, માટે પ્રેરક કહેવાય. સ્વાધ્યાય, પ્રશ્ન - ૨ ના વાક્યોમાં કૌંસમાં આપેલા ધાતુઓના પ્રેરક રૂપો વાપરવા.
નિયમો ૧. (A) પ્રેરક બનાવવા માટે ધાતુ પર દશમા ગણની જેમ ગુણ-વૃદ્ધિના નિયમ તથા
મય લાગે છે. (B) દશમા ગણના ધાતુનું મૂળ રૂપ જ પ્રેરક રૂપ બને છે.
દા.ત. 3 = રતિ/વરવધુ = પોષત્તિ/શોષથી ૨.(A) અમ્ અંતવાળા ધાતુઓ (મ, મ, વ, યક્ સિવાયના), રન,
(ગ.૪), ત્રણ્ અને બીજા બહુ ઉપયોગી નહિ એવા કેટલાક ધાતુઓમાં ઉપન્ય સ્વરની વૃદ્ધિ થતી નથી દા.ત. ન=નનયતિ - તે પૃ= નરથતિ - તે ત્ર=પતિ - તે પરંતુ, અનુપસર્ગવ, , વન્અને ક્વન્ ધાતુમાં વિકલ્પ વૃદ્ધિ થાય છે. ઉપસર્ગ હોય તો ન થાય.
તટથતી નથી
(B)
Eસુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
૨૧૪ કી
પાઠ - ૨૧ જૂન
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
.d. नम् = नमयति/नामयति । प्र + नम् = प्रणमयति । उ. धातुन अन्त्य ए, ऐ, ओ, औ नोआ थाय छे.
El.d. धे = धा = धापयति । दो = दा = दापयति । (नियम -४ ५२थी.) ४.(A) पा (२५.१), पा (२५.२)पातु सिवायना आ Rid पातुमi, (B) नियम ७ - A सिवायना ए, ऐ, ओ, औ tiत पातुभi, (c) ही मने ऋ (1.४,८) भi, .
अय न १४ो पय दाग छ. .त. दा, दे, दो = दापयति । गै= गापयति ।
ही = हेपयति । ऋ = अर्पयति । ५.(A) ? नो आ नित्य स्थायछ. (B) અનુપસર્ગ સ્ત્રી અને નૈ માં વિકલ્પ હસ્વ થાય છે. ઉપસર્ગ હોય તો દીર્ઘ
४२३ छे. El.त. १ = क्षपयति । स्ना = स्नापयति / स्नपयति ।
___ प्र + ग्लै = प्रग्लापयति - ते । ग्लै = ग्लापयति / ग्लपयति । ६. जभ,रध्, रभ्, लभ् मा अन्त्याक्षर पूर्वे अनुनासि उभेराय छे.
El.d. रम् = रम्भयति । रध् = रन्धयति । लभ् = लम्भयति । ७.(A) शो, छो, सो, ह्वे, व्ये, वे सने पा (२.१) पातुम अय नी पूर्व पने पहले
यसागेछ.
६.त. शो = शाययति । पा = पाययति । (B) पा (l.२) भi अय नी पूर्व प् ने पहले ल् दागे छे.
Et.d. पालयति - ते। ..(A) जि, क्री अने अधि + इ पातुन। स्वरनो आ थाय छे.
El.d. जि = जापयति - ते ।क्री = क्रापयति - ते ।
अधि + इ = अध्यापयति ।। 88 સુ. સં. મન્દિરાન્ત પ્રવેશિકા - ૨૧૫ દદદદદgs પાઠ - ૨૧ BE
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯.(A) અકર્મક ક્રિયાપદના પ્રેરક રૂપોમાં, (B) સકર્મક ક્રિયાપદમાં કોઈક સાહિત્યને લગતું કાર્ય હોય ત્યારે તેવા ધાતુઓના
પ્રેરકરૂપમાં, --- ગતિદર્શક ધાતુ, કંઈક જ્ઞાન, ખબર, ખાવાનું દર્શાવતા હોય તેવા ધાતુઓના
પ્રેરક રૂપમાં અને (D) 3 ધાતુના પ્રેરક રૂપમાં,.
ક્રિયાપદના મૂળ ભેદનો કર્તા દ્વિતીયામાં મૂકાય છે. દા.ત. રામં પ્રાકં નમયતિ - રામને ગામ મોકલે છે.
શિષ્ય થઈ સાપતિ - શિષ્યને ધર્મ જણાવે છે.
વાતં મોવલંબોનયતિ - બાળકને લાડવો ખવડાવે છે. અપવાદ : ની અને વક્માં આ નિયમ લાગતો નથી, તથા હૃઅને માં વિકલ્પે લાગે છે.
દા.ત. શ્રાવ સાથું/સાધુના વિહારયતિ : દ્વિરે મારંવાદથતિા ૧૦. પ્રેરક અને દશમા ગણના મય પછી સેટુ આદિમાં રૂ પ્રત્યય આવે તો ય
ના અન્ય નો લોપ થાય છે.
દા.ત. યુ + ++ તુમ્ = વોરન્ + $ + તુમ્ = વોયિતુમ્ | ૧૧.(A) ભૂ.કૃ. ના ત અને તવ પ્રત્યય પૂર્વે,
(B) ૫ થી શરૂ થતા પ્રત્યય પૂર્વે અને, (C) ધાતુ સાહિતના સ્વરથી શરૂ થતા પ્રત્યયો પૂર્વે,
મય નો લોપ થાય છે. પણ સ્વરમાં થયેલા ફેરફાર કાયમ રહે છે. દા.ત. યુ + ચ + $ + ત (સં.ભૂ.કૃ.) = વોર્ + $ + ત = ચરિતા
વધુ + મય + (કર્મણિ) + તે = વોલ્ + + તે = વધ્યા ૧૨. ઉપાજ્યસ્વસ્વરવાળા ઉપસર્ગવાળા ધાતુનેસં.ભૂ.કૃ. માં પ્રત્યય લાગતા
પૂર્વે મય ના અન્ય ૩ નો લોપ થાય છે.
દા.ત. પ્રામય + ૨ = પ્રામદ્ + ય = પ્રમિથ્યા દ88 સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા દશ ૨૧૬ દEEE પાઠ - ૨૧ KER,
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધાતુ
विचि
જાગવું
%
3 4 5
કેટલાક પ્રસિદ્ધ ધાતુઓના રૂપના આદેશ | અર્થ રૂપ | ધાતુ | | અર્થ રૂપ इ
મતિ | પૃન્ન | સાફ કરવું માર્ગતિ સધિ + રૂ| ભણવું अध्यापयति ભેગું કરવું વાતિ, जागृ जागरयति
चापयति દોષિત કરવુંતૂષયતિ, | રુન્ | ઉગવું
દિતિ, दोषयति
रोपयति ધ્રુજવું धूनयति વિ + ર્સિ આશ્ચર્ય પામવું વિસ્મીપતિ ખુશ કરવું प्रीणयति પુરુ પૂજવું, ચમકવુંaોરથતિ, ડરવું भाययति,
स्फारयति भापयति, हन् હણવું घातयति भीषयति
ધાતુઓ પહેલો ગણ
પ-૫. ભણવું મમ્ - પ. હાલવું
વમ્ - પ. વમન કરવું –- પ. બૂમ પાડવી
વેન્- આ. ઢાંકવું, જવું શ્ન -૫. ક્ષીણ થતા જવું
બીજો ગણ નૈ - ૫. થાકી જવું
| . - પ. બૂમ પાડવી ક્વન્ - ૫. ભડકો થવો, બળવું
ચોથો ગણ રત્ન -૫. ફાડવું, ચીરવું
વિક્રૂર્ -પ. ભીનું થવું નામ (A - સંસ્કૃતનું ગુજરાતી) પુલિંગ
| વર્ષ –ગરમી, ઉષ્ણતા, ઘામ અર્થ - ખરોભાવ, અર્થ
નરેન્દ્ર - પર્વતરાજ, હિમાલય, પર્વત હત્ન - શબ્દ
પાર્થ – પૃથાનો પુત્ર, પાંડવોનું નામ, વિનર- એક સુરલોકનું નામ
| અર્જુન Mવર્ષન-પુરુષનું નામ છે -- fપુષ્પમિત્ર - રાજાનું નામ છે Eદ સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા દE ૨૧૭ દEGEETA પાઠ - ૨૧ ૬
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ડુસકાં ખાઈ-ખાઈને રડવું તે | ઋતિ - (નામ તરીકે વપરાય છે. ય - એક શિલ્પનું નામ છે ભૂ.કૃ.) બૂમ માત - પવન
રુષ - મરદાનગી, શૂરપણું વીરરસ - શૂરબુદ્ધિ, નવ રસમાંનો એક પ્રાપ્ય - હામ, ધીરપણું રસ છે
મિથુન - જોડું, યુગ્મ શ્રીહરિ વિષ્ણુનું નામ છે સિનિત - પાણી સંભવ- મૂળ Q - પરસેવો
મન - નહીં જન્મેલું સ્ત્રીલિંગ
કથીર- સાબિત કે ગંભીર મન વગરનું, મjથા - વચન, નિશ્ચય અલ્પ મનવાળું, અધીરું ગતિ - ગમન
વિનાશિન્ - નાશ નહીં પામે એવું, પ્તિ - ગુપ્તવાત, રક્ષણ
રૂપભેદ નહીં થાય તેવું ગુરુતા – મોટાઈ, દબદબો, ગૌરવ | મવ્યય - ફરે નહીં એવું, નિર્વિકાર દ્વિવ - ગંગા
દિન - દુર્ગમ, ભેદાય કે પેસાય નહીં તૃષ્ણT - તરસ
એવું, ગહન ત્રિી - પૃથ્વી
તિ- ઉગ્ર, સપ્ત પ્રશ્નતિ- સ્વભાવ
સુઈર્ષ - પાસે જવાય નહીં તેવું, દુર્ગમ પ્રતિહારી - દ્વારપાલિકા
નિત્ય - હંમેશનું, સદાનું નપુંસકલિંગ
નિર્ણન - મનુષ્ય રહિત, એકાંત
નિવ-હલકા પુરુષનો આશ્રય કરનારું, અમૃત - અમૃત
હલકા પુરુષની પાસે હોય તે, નીચ જમીન સૌમાર - બાલ્યાવસ્થા, શૈશવ
| પર વહેતું નામ (B- ગુજરાતીનું સંસ્કૃત) પુલિંગ
સ્ત્રીલિંગ પ્રગ્નવણ (પર્વતનું નામ છે) - પ્રવUT | કેળવણી - વિદા શ્યાપર્ણ (શ્વાપર્ણ નામના ગોરોના
નપુંસકલિંગ કુળનો એક વ્યક્તિ) -શ્યાપ સૌષધન (રાજાનું નામ છે) -સૌષન|ફળ - જ E8 સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા દE ૨૧૮ SિEZEEZEE પાઠ - ૨૧ BEST
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
सारी यासनुं - सुचरित
વિશેષ
વિશેષણ
युं, आज३हार - विशिष्ट
अंया अथवा खाज३हार डुजनुं - अर्ध अर्ध प्रसंगे - काले काले, प्रसङ्गवशात् अर्ध श्रेर्ध वार - कदाचित्
अभिजनवत्, कुलीन સારી કેળવણીવાળું संस्कृतचित्त, सुविनीत
कृतविद्य, ते प्रभाशे - तथा, इत्थम्
સ્વાધ્યાય
પ્રશ્ન -૧ સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો.
१.
यजमानो यज्ञकर्मत्विग्भिरारम्भयति ।
२.
इन्द्रः स्वयशः किंनरमिथुनानि गापयामास ।
3.
पुष्पमित्रो यजते याजकास्तं याजयन्ति ।
४.
कृष्णवर्मा पुत्रेण ब्राह्मणेभ्यः प्रत्यहं शतं गा दापयति ।
५.
जानकीं रथमारोप्य जाह्नवीतीरमासाद्य रामाज्ञापितो लक्ष्मणस्तां विजहौ । ६. प्रभुप्रसादलवोऽप्यधीरप्रकृतेर्दासजनस्य प्रागल्भ्यं जनयति ।
9.
असुरस्य तिग्मतपसा प्रीतात्मा भगवाञ्शंकरः स्वीयं रूपं तं दर्शयामास । नगेन्द्रसक्तां दृष्टि पार्श्वे कस्यापि क्रन्दितमाकर्ण्य राजा निवर्तयामास । ८. अस्मिँल्लोकेऽनुष्ठितो धर्मस्तस्य कर्तारं स्वर्गलोकं प्रापयति ।
८.
१०. ग्रीष्मकाले घर्मोऽङ्गानि ग्लपयति स्वेदं प्रवर्तयति तृष्णां परिवर्धयति च । ११. बहिर्द्वारि प्रवृत्तमृषिकुमारकं प्रवेशयितुं प्रतिहारीमाज्ञापयामास राजा । १२. चिरनष्टमात्मनो बालकं दृष्ट्वा सा सुन्दरी भृशं रुरोद तं च दृढं परिष्वज्याश्रुभिः
स्त्रपयामास ।
१७. शत्रूनगमयत्स्वर्गं वेदार्थं स्वानवेदयत् । १४. आशयच्चामृतं देवान्वेदमध्यापयद्विधिम् ।
आसयत्सलिले पृथ्वी यः स मे श्रीहरिर्गतिः ॥ १५. रमयन्ति मनस्तावद्भावाः संसारसंभवाः । यावन्नश्रूयते साश्रुलोकफूत्कारकाहलः ॥ १६. स्वीयं यशः पौरुषं च गुप्तये कथितं च यत् ।
सु. सं. भन्दिरान्तः प्रवेशिका
૨૧૯
પાઠ
-
૨૧
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
कृतं यदुपकाराय धर्मज्ञो न प्रकाशयेत् ॥ १७. वेदाविनाशिनं नित्यं य एनमजमव्ययम् ।
कथं स पुरुषः पार्थ कं घातयति हन्ति कम् ॥ १८. नैनं छिन्दन्ति शस्त्राणि नैनं दहति पावकः । न चैनं क्लेदयन्त्यापो न शोषयति मारुतः ॥ १८. संयोजयति विद्यैव नीचगापि नरं सरित् । समुद्रमिव दुर्धर्षं नृपं भाग्यमतः परम् ॥ २०. यदि सत्याभिसंधस्त्वं राजन्रामं प्रवासय । नव पञ्च च वर्षाणि निर्जने गहने वने ॥ २१. युधिष्ठिरस्तु कौन्तेयो मयमाहूय सत्वरम् । कारयामास वै तेन सभामद्भुतदर्शनाम् ॥
२२. दृष्टिस्तृणीकृतजगत्त्रयसत्त्वसारा धीरोद्धता नमयतीव गतिर्धरित्रीम् । कौमारकेऽपि गिरिवद्गुरुतां दधानो वीरो रसः किमयमेत्युत दर्प एव ॥ પ્રશ્ન-૨ ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો.
१. राभ ब्राह्मणो पासे पैसा तेवडावे छे (प्रति + ग्रह् ). वसिष्ठे दृशरथ पासे यज्ञ उराव्यो ( यज्).
२.
3.
जाऊरा४ना पापीऽर्भो सापाने स४वे छे (ह्री ).
इन्द्रे स्वर्गमां अर्जुनने पोतानी गाडीमां भातलि पासे ते डाव्यो (आ+नी ). पहेलां ते भाएासो पासे पोतानामां विश्वास भूअवे छे (वि+श्वस्) जने पछी तेमनो नाश पभाडे छे. (नश्, अव + सद्, ध्वंस् )
पोताना गुरुना हुम्भथी (आ+ज्ञा प्रे२४ ) तेो रो४ गायोने जवराव्युं (चर्) अने पाशी पीवराव्युं (पा).
तेो प्रातः पूरं अर्था पछी (सम्+आप् प्रे25 ) सोण ब्राह्मणोने भाड्या (भुज्) भने पछी पोते जा.
यौध वर्ष वनमां रामनुं भवानुं थयुं. ते दृशरथनुं भोत राव्यं (प्र+सञ्जु ). જ્યાં પાંડવો અને ધૃતરાષ્ટ્રના પુત્રો લડતા હતા તે રણસંગ્રામમાં શું થયું તે સંજયે धृतराष्ट्रने संभाव्यं (श्रु ).
१०. ४ लाईसोने जने मित्रोने परस्पर लडावी मारे छे (युध् ) भने वजते माएस २२० ४
सु. सं. भन्दिरान्तः प्रवेशिका
पाठ- २१
४.
५.
६.
७.
८.
e.
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાસે પોતાનું માથું પણ કપાવે છે (છ) તે અદષ્ટ જ છે. ૧૧. બાપે પોતાની છોકરીને સારી ચાલના, ઉંચા કુળના, સારી કેળવણીવાળા
માણસને પરણાવવી જોઈએ (પર + ની, વિ + વદ્દ, દ્ + વ૬). ૧૨. આ છોકરાએ જે શ્લોકો ગાયા છે તે હું જ્યારે મારી પ્રિયા અને લક્ષ્મણ સાથે
પ્રગ્નવણ પર્વતના શિખર પર રહેતો હતો તે સમય યાદ દેવડાવે છે (). ૧૩. સૌષધનના યજ્ઞમાં શ્યાપોં ગયા અને વેદીની અંદર આસન લીધા ત્યારે રાજાએ
તેને આસન પરથી ઉઠાડી મૂકવા પોતાના માણસને હુકમ કર્યો, તેઓએ તે પ્રમાણે તેમને ઉઠાડી મૂક્યા. તેમને ઉઠાડી (૩+સ્થા) મૂક્યા ત્યારે તેઓએ મોટેથી બૂમ પાડી.
જ
વિષય વિશ્વવંદ - વિષયો જગતને ઠગનાર છે.
જ્જ
ૐ
ભવના મવનાશિની - ભાવના ભવનો છેદ કરનારી છે.
%
જ્જ
ન ર થ રાપર - દયાથી બીજો કોઈ શ્રેષ્ઠ ધર્મ નથી.
જીં
%
હિંસા પરમો ધર્મ - અહિંસા એ મહાન ધર્મ છે.
જ્જ
Egg સુ. સં. મદિરાન્તઃ પ્રવેશિકા - ૨૨૧ IEEEEE પાઠ - ૨૧ ફE
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ પાઠ - રર |
અદ્યતન ભૂતકાળ - પહેલો, બીજો અને ત્રીજો પ્રકાર
ભૂમિકા ૧.(A) કોઈ પણ કાળનો સંબંધ બતાવ્યા સિવાય થયેલી ક્રિયા દર્શાવવા અથવા તો તાજી થયેલી ક્રિયા બતાવવા કે આજનું કાર્ય બતાવવા માટે અદ્યતન ભૂતકાળ વપરાય છે.
(B) કથા આદિ કહેવામાં આ કાળ વપરાતો નથી. ૨. અદ્યતનમાં તમામ ધાતુઓ સાત પ્રકારમાં વિભાજિત થયેલ છે. તેમાંથી આ પાઠમાં આપણે એક થી ત્રણ પ્રકાર જોઈશું. ૩. હ્યસ્તન ભૂતકાળની જેમ આ કાળના દરેક પ્રકારમાં 5 નિશાની ધાતુની પૂર્વે લગાડાય છે.
પ્રત્યયો પહેલો પ્રકાર -પરસ્મપદ એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન પુરુષ ૧ अम्
૩ પુરુષ ૨
तम् પુરુષ ૩
ताम् બીજો પ્રકાર-પરસ્મપદ એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન પુરુષ ૧ પુરુષ ૨
तम् પુરુષ ૩
अन् આત્માનપદ એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન પુરુષ ૧
वहि
महि પુરુષ ૨
ध्वम् પુરષ ૩ ' તે इताम्
अन्त સુ.સં. મન્દિરાજ પ્રવેશિકા ! ૨૨૨ કી પાઠ-૨૨
.
છે
अम्
કI
مصر
ताम्
थास्
इथाम्
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રીજો પ્રકાર – બીજા પ્રકાર મુજબ પ્રત્યયો જાણવા.
નિયમો
૧.
જ્યારે અઘતન ભૂતકાળ નકારદર્શક મા અવ્યય સાથે આજ્ઞાર્થના અર્થમાં વપરાય છે ત્યારે ભૂતકાળની નિશાની અ લોપાય છે.
દા.ત. મા ણં મમ: । – તમે જાઓ નહિં.
પહેલો પ્રકાર
૧.
આ પ્રકાર માત્ર પરૌંપદી છે. પરમૈપદીના સ્ પ્રત્યય પૂર્વે ધાતુના અન્ય આ નો લોપ થાય છે.
દા.ત. લ = અઃ।
૨. આ પ્રકારના ધાતુના આત્મનેપદી રૂપ ચોથા કે પાંચમા પ્રકાર પ્રમાણે થાય છે. ૩.(A) પા (પીવું), સ્થા, વા, થા અને બીજા ધાતુઓના ૫ અને થા અંગો થતા હોય એવા ધાતુઓ તથા રૂ (જવું) નો આદેશ થતો TM અને મૂ (થવું) આટલા ધાતુઓ આ પ્રકારના છે.
El.d. T =
યાત્પર્=સત્ત
(B) મૂ માટે તૃ. પુ. બ. વ. નો પ્રત્યય અન્ છે. સ્વરાદિ પ્રત્યય પૂર્વે વ ઉમેરાય છે.
દા.ત. મૂ=અમૂવન્
૪.
ધ્રા, ઘે, શો, સો અને છો વિકલ્પે પ્રથમ પ્રકારના છે. બીજા રૂપો છઠ્ઠા પ્રકાર પ્રમાણે થાય છે. થે ત્રીજા પ્રકારનો પણ છે.
દા.ત. શો = અશાત્ । થે = અથાત્ ।
બીજો પ્રકાર
૧.(A) દરેક ધાતુ પર ૐ લાગ્યા બાદ પ્રત્યય લાગે છે. દા.ત. પુ = અ + પુણ્ + અ + ત્ = અનુષત્ । (B) ઞ થી શરૂ થતા પ્રત્યય પર આ અ લોપાય છે.
દા.ત. પુ = અ + પુસ્ + અ + અન્ = અપુષન્ ।
*
(C) વ અને મ થી શરૂ થતા પ્રત્યય પૂર્વે આ નો આ થાય છે. તથા સ્વરની ગુણ-વૃદ્ધિ
થતી નથી.
સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ૨૨૩
પાઠ
..
૨૨
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
|
ધાતુ
પોષવું
क्रुध्
मद्
દા.ત. પુણ્ = પુણાવ પુષામાં ૨. દીર્ઘ કે હસ્વ 2 કારાંત તથા શુ ધાતુમાં ગુણ થાય છે.
દા.ત. ૨ = પ્રારમ્ શ = અવતા ૩. ધાતુનો ઉપાજ્ય અનુનાસિક લોપાય છે.
દા.ત. ચન્= અત્ા ૪.(A) નીચેના કેટલાક ઉપયોગી ધાતુઓ અવશ્ય બીજા પ્રકારમાં આવે છે. (B) ગલગાડતા પૂર્વે કેટલાક ધાતુઓના જે રૂપ થાય છે તે કૌંસમાં આપેલા છે. દા.ત. મમ્ = માણ્યું કે મમ્ = આથમ્ અર્થ
ધાતુ | અર્થ ફેંકવું પુણ્ (ગ.૪) | आप મેળવવું
જ (ગ.૪) | ભટકવું ગુસ્સે થવું
ગાંડા થવું क्लम् થાકી જવું
मुच् મૂકવું, છોડી દેવું ક્ષમ્ (ગ.૪) માફ કરવું लिप् લેપ કરવો ડ્યા મ્) ઉ.
મોહ પામવો જવું
लुप् કાપવું લોભી થવું
નુ (ગ.૪.)| લોભ કરવો ખાવું
(વો) ઉ. બોલવું | શરીરે અથવા મનથી દુઃખી થવું
| શક્તિમાન થવું સંતોષ પામવું
શમ્ નાશ પામવું તરસ્યા થવું
शम् પાળવું | |(શિ) હુકમ કરવો દોષિત થવું
શિમ્ સરખામણી કરવી ઈજા કરવી, વિશ્વાસઘાત કરવો શમ્ | શુદ્ધ કરવું નાશ પામવું
શ્રમ લેવો પત્ (પમ્)
શિશ્ન (ગ.૪)| ચોંટવું
કહેવું
मुह
गृथ्
E E છે કે જે છે
શાંત થવું
द्रुह नश
श्रम्
પડવું
દgs સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા દશક ૨૨૪ અકા
પાઠ - ૨૨ -
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
पिष्
દળવું
કૃમ્ ચાલવું, પેટે ચાલવું સત્ | બેસવું, ખિન્ન થવું स्त्रि સ્નેહ રાખવો सिच
સીંચવું
સ્વિત્ (ગ.૪) પરસેવો થવો સિદ્ (ગ.૪.) | તૈયાર થવું | હે (હં) | બોલાવવું
ટ્રમ્ (ગ.૩.) | ખુશ થવું ૫. નિમ્ (લેપવું), સિદ્ (સીંચવું) અને હે (હં - બોલાવવું) આ ત્રણ ધાતુઓ
જ્યારે આત્મપદી હોય છે ત્યારે વિકલ્પ આ પ્રકારના થાય છે. ૬. નીચેના કેટલાક ઉપયોગી ધાતુઓ આ પ્રકારમાં વિકલ્પ આવે છે. નિયમ ૪-B
જુઓ. ધાતુ અર્થ ધાતુ
અર્થ ભૂકો કરવો
युज
જોડવું घुष् જાહેર કરવું रिच
ખાલી કરવું च्युत् ટપકવું
રડવું छिद् કાપવું
અટકાવવું ઘરડા થવું विच
જુદું કરવું સંતોષ પામવું
શુ (ગ.૪) ચોખ્ખું કરવું दृप् મગરૂર થવું f% () ઉપસવું (ર)
स्कन्द्
કુદકો મારવો निज સાફ કરવું
રોકવું, રૂંધવું જાણવું
(ગ.૧)
ભાંગવું भिद्
ભેદવું ૭. નીચેના કેટલાક ઉપયોગી ધાતુઓ આત્મપદી હોવા છતાં પણ જ્યારે આ પ્રકારના
થાય છે. ત્યારે તે પરઐપદી થાય છે. | ધાતુ | અર્થ ન ધાતુ | અર્થ | | વસ્તૃ૫ | બનાવવું, ના તરફ વલણ હોવું | ત | થવું, હોવું |
. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા પણ ૨૨૫ પાઠ - ૨૨ [.
रुध्
E
तृप्
જોવું
स्तम्भ
बुध्
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
..
૯.
૧.
૨.
क्षुभ्
द्युत्
ध्वंस्
भ्रंश्
रुच्
ખળભળવું
પ્રકાશવું
નાશ પામવું
પડવું
પ્રકાશવું
वृध्
शुभ्
स्यन्द्
स्रंस्
स्विद्
વધવું
પ્રકાશવું, સ્વચ્છ દેખાવું
પડવું, વહેવું
નીચે પડવું
પરસેવો થવો
(A) fશ્વ વિકલ્પે ત્રીજા અને પાંચમા પ્રકારનો છે.
(B) બીજા ધાતુઓ ચોથા અને પાંચમા પ્રકારના અનિ-સેટ્ હોય તે મુજબ થાય છે.
(C) જ્યારે નિમ્ નો અર્થ ‘ભેટવું’ એવો થાય છે ત્યારે તે સાતમા પ્રકારનો છે.
નિયમ ૮ માં આપેલા જે ધાતુઓ આત્મનેપદી છે તે આત્મનેપદમાં ચોથા અને પાંચમા પ્રકારના પણ છે.
ત્રીજો પ્રકાર
દશમા ગણના અને પ્રેરક રૂપ થયેલા ધાતુઓના આ કાળના રૂપો આ પ્રકાર મુજબ થાય છે. આ પ્રકાર ઉભયપદી છે.
(A) દશમા ગણના તથા પ્રેરક ધાતુના અંગમાંથી અય લોપાય છે. (B) ઉપાન્ય સ્વર હસ્વ થાય છે.
(C) ધાતુની દ્વિરૂક્તિ સામાન્ય નિયમ પ્રમાણે થાય છે.
(D) જો ધાતુમાં દ્વિરૂક્ત થયેલા સ્વરયુક્ત વ્યંજનની પછીનો સ્વર યુક્ત
વ્યંજન ઇસ્વ હોય અને જોડાક્ષ૨ને લીધે પણ દીર્ઘ ન હોય તો દ્વિફક્ત વ્યંજનના
ウッ
અ નો રૂ થાય છે.
(E) સ્વર સામાન્ય રીતે હસ્વ હોય અને જોડાક્ષરને લીધે દીર્ઘ ન હોય તો દીર્ઘ થાય છે.
(F) આવા તૈયા૨ અંગને અ લગાડી બીજા પ્રકાર પ્રમાણે હ્ય. ભૂ. કા. ના પ્રત્યયો લગાડવા.
દા.ત. P = માવય (પ્રેરક) = (A) પરથી માવ્ = (B) પરથી મક્ = જ્જુ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ના ૨૨૬
પાઠ - ૨૨
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
४.
1.
:.
(C) परथी बभव् = (D) परथी बिभव् = (E) ५२थी बीभव् = (F) ५२थी अबीभवत् । स्पन्द् = स्पन्दय (प्रे23 ) = स्पन्द् = पस्पन्द् अपस्पन्दत् । स्खल् = स्खलय (प्रे२५) = स्खल् = चस्खल् = चिस्खल् : अचिस्खलत् ।
=
(A) સ્વરાદિ ધાતુમાં પછીના વ્યંજનની સ્વર સહિત દ્વિરૂક્તિ કરી દ્વિફક્ત વ્યંજનમાં રૂ લગાડવી.
६.त. अट् = आटिटत् ।
(B) સ્વરાદિ ધાતુમાં સ્વર પછીનો વ્યંજન સંયુક્ત હોય અને તેમાં પ્રથમ વર્ણ ન, હૂઁ કે ર્ હોય તો તેની દ્વિરૂક્તિ ન કરતાં પાછળના વ્યંજનની દ્વિરૂક્તિ
रवी.
छा.त. अर्ह = अर्हह् = अर्जह= अर्जिह् = आर्जिहत् ।
उब्ज् = औब्जिजत् । उन्द् = उन्दद् = उन्दिद् = औन्दिदत् ।
(A) હૃસ્વ કે દીર્ઘ ૐ અંતે હોય તેવા ધાતુમાં દ્વિફક્ત વ્યંજનમાં રૂ ને બદલે તે જ સ્વર મૂકાય છે. પણ જો તેની પછી આ કે આ અંતે હોય તેવા ઓષ્ટ્ય, અંતઃસ્થ કે ખ્ વ્યંજન હોય તો અભ્યાસનો ૩ન થતાં રૂ થાય છે.
.त. कु = कावय = काव् = कव् = चकव् = अचूकवत् । परंतु, भू = अबीभवत् । अने पू = अपीपवत् ।
(B) I, I, I, I, I va zy ugui z laseÙ 2414 §. छा.त. श्रु = श्राव् = श्रव् = शश्रव् = अशिश्रवत् / अशुश्रवत् ।
भ्राज्, भाष्, भास्, दीपू, जीव्, मीलू, पीड्, हे, लुठ्, लुप्, कण्, चण्, रण्, बण्, भण्, श्रण्, हठ् भने लुट् धातुभां उपान्त्य स्वर विऽस्ये हस्व थाय छे.
६.त. पीड् = पीडय (२४) = पीड् = पिपीड् = अपिपीडत् । अथवा पीड् = पिड् = पिपिड् = पीपिड् = अपीपिडत् ।
=
कथ्, वर्, शठ्, रह, स्पृह, सूच, मृग्, ध्वन् अने पार् धातुभां नियम २ ना B, D, E वगेरे ३२झारो थता नथी.
६.त. कथ् = अचकथत् । वर् = अववरत् ।
સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા જ ૨૨૭
પાઠ
-
૨૨
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
9.
८.
८.
१०.
११.
(A) स्मृ, दृ, त्वर्, प्रथ्, प्रद्, स्तृ भने स्पृश् धातुनी द्वि३क्तिभां अनो इन થાય. તેમજ સ્વર પણ દીર્ઘ ન થાય.
छा.त. स्मृ = असस्मरत् । दृ = अददरत्
(B) वेष्ट अने चेष्ट् धातुभां विङस्ये इ लागे छे. ६.त. वेष्ट् = अववेष्टत्/अविवेष्टत् ।
(C) गण् धातुमां विल्ये ईरझर थाय छे.
६.त. अजगणत् / अजीगणत् ।
(A) श्रि, द्रु भने स्स्रु धातुओं भूण ३पमां खा प्रारमां आवे छे. t.. श्रि = शिश्रि+अत् = अशिश्रियत् ।
(B) श्वि विट्ठल्येखा प्रहार से छे.
(C) છેૢ ની દ્વિરૂક્તિ થયા પછી આ લોપાય છે. આમાં અભ્યાસ થવો એ જ ४३२नुं छे.
६.त. धे = अदधत् ।
આદેશ થઈને થતા રૂપો,
स्था = अतिष्ठिपत् । पा = अपीप्यत् । घ्रा = अजिघ्रपत्/अजिनिपत् अधि + इ ( लाj) = अध्यायिपत् / अध्यजीगपत् ।
चकास् = अचीचकासत् / अचचकासत् । वगेरे
ધાતુનો ઉપાત્ત્વ હ્રસ્વ ૠ વિકલ્પે કાયમ રહે છે અને દીર્ઘ રૃ વિકલ્પે હસ્વ थाय छे.
६.त. वृत् = वर्तय् = वर्त् वृत् । वर्त् = ववर्त
वृत् = वृवृत् = ववृत् = विवृत् = अवीवृतत् ।
कृंत् = कीर्त 3 कृत् । कीर्त = अचिकीर्तत् । कृत् = अचीकृतत् । लोक्, लोच्, शास्, श्लाघ्, बाध्, सेव्, वेप्, एज्, लाघ्, राधू, ताय्, दाश् याच् ने राज् धातुनो उपान्त्ये स्वर ह्रस्व थतो नथी. ६. त. लोक् = अलुलोकत् । ताय् = अततायत् ।
शास् = अशशासत् । एज् = एजिजत् ।
२२८
सु. सं. मन्दिरान्तः प्रवेशिअ
अववर्तत् ।
२
=
पाठ- २२
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨.
(A) હે અને સ્વપૂ પ્રેરક અદ્યતનમાં દુઅને સુર્ તરીકે ગણી રૂપો કરવા. દા.ત. હે= દુ= સમૂહવત્ / મગુહાવત્ સ્વમ્ = અભૂષપત્ (B) fશ્વ નું વિકલ્પ શુ થાય છે. દા.ત. મશૂરવત્ / શિયા
રૂપાખ્યાન પહેલો પ્રકાર - પરર્થ્યપદ
છે – આપવું એકવચન દ્વિવચન બહુવચન अदाम् अदाव
अदाम अदाः अदातम्
अदात अदात्
अदाताम् પુણ્ - ગ.૪ પોસવું બીજો પ્રકાર - પરર્થ્યપદ
પુરુષ ૧ પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
ઝવું
એકવચન દ્વિવચન બહુવચન પુરુષ ૧ अपुषम्
अपुषाव अपुषाम પુરુષ ૨ अपुषः अपुषतम्
अपुषत પુરુષ ૩ अपुषत्
अपुषताम् अपुषन् વ(વો) - ઉ. બોલવું
બીજો પ્રકાર - આત્મપદ
એકવચન દ્વિવચન - બહુવચન પુરુષ ૧
अवोचे अवोचावहि अवोचामहि પુરુષ ૨
अवोचथाः अवोचेथाम् अवोचध्वम् પુરુષ ૩
अवोचत अवोचेताम् अवोचन्त
-ઉ. લઈ જવું
ત્રીજો પ્રકાર – પરમૈપદ આ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા : ૨૨૯ દિEGEB પાઠ - ૨૨ YE
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુરુષ ૩
એકવચન દ્વિવચન બહુવચન પુરુષ ૧ अजीहरम्
अजीहराव अजीहसन પુરુષ ૨
अजीहरः अजीहरतम् अजीहरत अजीहरत्
अजीहरताम् अजीहरन्
આત્મને પદ એકવચન - દ્વિવચન
બહુવચન પુરુષ ૧
अजीहरे अजीहरावहि अजीहरामहि પુરુષ ર
अजीहरथाः अजीहरेथाम् अजीहरध्वम् પુરુષ ૩
अजीहरत अजीहरेताम् अजीहरन्त
ધાતુઓ પહેલો ગણ
ચોથો ગણ પતિ-પ. ખાતરી કરવી (પ્રેરક) નિદ્ + અ - ૫. રદ કરવું, કાઢી તા-આ. ફેલાવવું
નાખવું બે-પ. ધાવવું, પીવું
| સી- આ. પ્રકાશવું, દીપવું ત્ + - ઉ. ખેંચી કાઢવું, ઉદ્ધાર કરવો ત્રિ-૫. ચાહવું ધ્વ-૫. અવાજ કરવો
દશમો ગણ વંશ - આ. પડવું (ગ.૪, પર.) |- આ. શોધવું, ખોળવું v + વૃત - આ. (પ્રેરકમાં) દાખલ કરવું, - છોડી દેવું પ્રવર્તાવવું
વ-વરવું, પસંદ કરવું સન્ + + સત્-૫. મેળવવું, મળવું, ઠગવું, છેતરવું જડવું
સૂર્- સૂચવવું બીજો ગણ નિસ્+ રૂ-૫. નીકળવું
નામ (A-સંસ્કૃતનું ગુજરાતી) પુલિંગ
અષ્ટાવ-પુરુષનું નામ છે. અનુર-ચાકર, નોકર
માસ-મિત્ર, હિત ઈચ્છનાર સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા દશ ૨૩૦ કલાકેશ પાઠ - ૨૨ જ
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુષ - રાવણના એક ભાઈનું નામ રાત્રી - રાજહંસી
| સીન (સરળ) - રસ્તો, વસ્તુઓની બાપત્ય - ગૃહસ્થ હંમેશાં જે પવિત્ર રચના અથવા ગોઠવણી અગ્નિ રાખે છે તે અગ્નિનું નામ છે,
નપુંસકલિંગ ગૃહકૃત્ય
-કમળ પરિવાર-ચાકર માણસનું ટોળું પત્તાશ - એક જાતનું ઝાડ છે.
વિશેષણ પુધિ- એક દેવતાનું નામ છે. મનાથ - લાચાર, ધણી વગરનું, હોય - જગાડવું તે
આશ્રયહીન જળ-એક દેવતાનું નામ છે. ગતિ - (વસ્થા નું કર્મ. ભૂ..). મves - માંડવો (લગ્ન વિગેરે ઉત્સવ! ધ્યાન રાખેલું, સાવધ પ્રસંગે કરેલો)
વરુ - શોકકારક મનોરથ - ઈચ્છા
તત્પત્તિ - (
વરનું પ્રેરક કર્મભૂફ) મતાનિ - વાયુપુત્ર, હનુમાનું, યોજેલું, બનાવેલું મારૂતિ
તુમ - જવાનું ઈચ્છનાર વટવૃક્ષ - વડનું ઝાડ
તતિય - તેને લગતું સવિતુ - સૂર્ય
નવીન - નવું સ્વામિન-માલીક, ધણી
સમાલુન-રોકાયેલું, પૂર્ણ સ્ત્રીલિંગ
સમત- (
સ નું કર્મ.ભૂ.ક.). ગાતી – ઓળ, પંક્તિ
એકઠું કરેલું નામ (B- ગુજરાતી નું સંસ્કૃત) પુલિંગ
- સ્ત્રીલિંગ ભૂત-પ્રેત, તાત, પિત્ત વિચાર - શ્રદ્ધા વિચાર - વિશ્વાસ
નપુંસકલિંગ હાર (લશ્કરની હાર, સેનાની રચના) - લૂંટ-તોષ, નુત્ર व्यूह
| હોવાપણું -મસ્તિત્વ હોવાપણું – માવ
સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકારી ૨૩૧ ૬
પાઠ - ૨૨
.
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશેષણ
भूगरनु - निर्मूल सम२ - अमृत (अमृ k 5. भू..), |
અવ્યવ अमर
30 ५९ - अद्यापि
સ્વાધ્યાય પ્રશ્ન - ૧ સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો १. काशीं गन्तुकामः श्रीनगरान्निरगात्पण्डितः सह परिवारेण। २. भगो अर्यमा सविता पुरधिर्मह्यं त्वादुर्गार्हपत्याय देवाः। उ. तस्मिन्गुर्वनुचरे गृहं प्रविष्टे यूयं किमधुनोदस्थात । गुरुरयमिति मत्वा। ४. अस्मिन्निर्जने वने नष्टमश्वमियन्तं कालमन्विष्यन्नपि न समासदम् । ५. इदमाम्रफलं वृक्षादपप्तत् । यदि रोचते गृहीत्वा स्वादस्व । ६. हे गङ्गे ! यदीदृशेभ्यः पापेभ्यो मामुददीधरस्ततः सत्यमनाथशरणमसि
विष्णुपदपङ्कजोद्भवासि । ७. प्रातरारभ्य पञ्चसप्ततिं वृक्षानसिचाम । ८. वत्सस्य मरणेन तद्विषयकाः सर्वे मनोरथा मेऽध्वसन्। ४. क्रीडार्थमुपवनमगमतां दंपती तयोनिवृत्तयोरात्मनः करुणवार्ता कथय। १०. इयं बालिका दुःखवार्ता श्रुत्वामुहत् । आश्वासयैनामुदकेन च सिञ्च। ११. इमं ग्राममागच्छन्तौ भवनिर्दिष्टे गहने वने नानापक्षिगणसमाकुलं महावटवृक्षं
तमदर्शाव। १२. उपाध्यायो देवानपूपुजदधुनातिथयो यथेष्टं भुञ्जताम् । . १३. अस्मिन्मण्डपे समाहृतान्ब्राह्मणानहमजगणम् । पञ्च शतानि तेषां वर्तन्ते ।
एतेभ्योऽधुना दक्षिणां दातुमारभस्व। १४. मच्चिन्तिता सरणिर्वरीयसेऽधिकारिणे नारुचदतः स तां निरास्थनवीनां च
स्वयं कल्पितां प्रावीवृतत् । १५. किं यूयमवोचत । पुनरपि कथयत नाहमवहितोऽभूवम् । १६. प्रातिष्ठिपत्स बोधार्थं कुम्भकर्णस्य राक्षसान् । १७. राघवस्यामुषः कान्तामाप्तैरुक्तो न चार्पिपः । १८. मुष्टिनाददरत्तस्य मूर्धानं मारुतात्मजः । 38 સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા દg: ૨૩૨ શકશા પાઠ - ૨૨ TET
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯. મુક્ત્વા નિ:શ્રીવમય્યમ્નું માની ન યતાન્યત: I भ्रमराली त्वगाद्वेगादिदं सदसदन्तरम् ॥
પ્રશ્ન - ૨ ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો
૧. અમે સોમરસ પીધો (પ) છે અને અમર થયા છીએ (મૅ). ૨. દેવદત્તે આ સોનું તોલ્યું છે (તુl) એનાં ઘરેણાં કરો.
૩. કલિંગના રાજાએ પાટલિપુત્રને ઘેર્યું છે (થૅ) પણ તેમાં ઘણા સૈનિકો હારમાંથો છૂટા થયા છે (ભ્રંશ અને લૂંટ શોધે છે.
અષ્ટાવક્ર બાર ગાઉથી આવતાં હવે થાક્યો છે (શ્રમ), તેને અન્ન પાણી આપો. ભૂત છે એવો મારો વિચાર નપગો છે, એવી મારી ખાતરી તે કરી શક્યો નથી (શબ્દ).
૬. પ્રધાને દેશપર ન્યાયથી અમલ કર્યો છે (શાસ્), બધી પ્રજા તેને ચાહે છે. ૭. ગોવિન્દે આખો દિવસ ખોવાયેલી ચોપડી શોધી પણ તે ન જડી (ધિ + ગમ્, સમ્ + આ + સર્).
૮. યજ્ઞસ્થંભ કરવા અમે પલાશની ડાળી કાપી નાંખી છે (ખ્રિસ્).
૯. હજી તમે તમારા હાથ ધોયા નથી (ક્ષત્ ?
૧૦. મારા છોકરાને ઉને પાણીએ નવડાવ્યા (સા પ્રેરક).
૧૧. મેં (વ) કહ્યું તે પ્રમાણે તેં હજી પણ પાણી ઉનું કર્યું નથી (તપ્ પ્રેરક) ? ૧૨. માલીક મરી જવાથી તેઓએ ઘર તોડી પડાવ્યું (વ્ + સદ્ પ્રેરક કે નળ્ પ્રેરક) અને તેના લુગડા બાળી નંખાવ્યા છે ( પ્રેરક).
૪.
૫.
*****************.....
વેશત્યાળજી ટુર્નનાત્ । – દુર્જનથી દેશ ત્યાગ કરવો.
વિનયેન વિદ્યા પ્રાદ્યા ! – વિનયથી વિદ્યા ગ્રહણ કરવી.
-
જ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ૨૩૩
000000000
પાઠ - ૨૨
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
પાઠ ૨૩
અદ્યતન ભૂતકાળ - છઠ્ઠો અને સાતમો પ્રકાર
પ્રત્યયો
છઠ્ઠો પ્રકાર - પરઐપદ
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
એકવચન
सिषम्
સી
सीत्
દ્વિવચન
सिष्व
सिष्टम्
सिष्टाम्
સાતમો પ્રકાર - પરસૈંપદ
એકવચન
सम्
સઃ
सत्
દ્વિવચન
साव
सतम्
सताम्
આત્મનેપદ
એકવચન
सि
સા:
सत
ફોર્મ્યુલા - ૧. (A) છઠ્ઠા પ્રકારમાં અર્ ધાતુના હ્ય.ભૂ.કા.ના રૂપોમાંથી આ નો લોપ કરી પૂર્વે ત્તિ લગાડાઈ છે. સ્ નો ધ્ માં ફેરફાર થાય છે.
દ્વિવચન
सावहि
બહુવચન
सिष्म
सिष्ट
સ:
साथाम्
साताम्
બહુવચન
साम
सत
सन्
બહુવચન
सामहि
सध्वम्
सन्त
(B) સન્ ને બદલે સુસ્ તૃ.પુ.બ.વ. નો પ્રત્યય ગણવો અને દ્વિ. અને પૃ.પુ.એ.વ.માં ક્ષિ લગાડાઈ નથી.
૨. (A) સાતમા !કારમાં અસ્ ના બીજા પ્રકારના રૂપો ધાતુને લગાડવામાં આવે છે. અર્ નો અ લોપવામાં આવે છે, બીજા શબ્દોમાં સ્ ને અ લગાવી સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
૨૭૩૪
પાઠ - ૨૭
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧.
તેને કેટલાક ફેરફાર સાથે હ્ય ભૂ.કા.ના પ્રત્યય લગાડવામાં આવે છે. આ રૂપો પ્રત્યય તરીકે ગણાઈ ધાતુને લગાડાય છે.
નિયમો
છઠ્ઠો પ્રકાર આ પ્રકાર માત્ર પરમૈપદી છે. આ કારાંત ધાતુઓ (નિયમથી થતા હોય તો પણ) તથાય, અને નધાતુઓ આ પ્રકારના છે. દા.ત. શસ્ત્ર = માણી = કમાણી શો = માન્ય = સત્તા
સાતમો પ્રકાર ૧. આ પ્રકાર ઉભયપદી છે. ૨. ઉષ્માક્ષર કે અંતવાળા અનિટુ ધાતુઓ, જેમાં ઉપાંત્ય,૪, કે હોય તો
તેના રૂપો આ પ્રકાર મુજબ થાય છે. દા.ત. નિદ્ = ભિક્ષત્
અપવાદ-ધાતુને આનિયમ લાગતો નથી. ૩. સ્થા, શું અને વિકલ્પ આ પ્રકારના છે. -
દા.ત. પૃ[ = પ્રવૃત્ ૪. ડુ,વિ, નિદ્ અને સુદ્ધાતુઓ આત્મપદમાં હોય ત્યારે,
(A) પ્ર.પુ.દ્ધિ.વ., (B) દ્વિ.પુ.એ.વ. અને બ.વ. તથા (C) તૃ.પુ.એ.વ. ના પ્રત્યયોમાંથી તેનો વિકલ્પ લોપ થાય છે. દા.ત. ત્રિમધક્ષાવહ/વિદિા(પ્ર.પુ.કિ.વ.), ગાથા: વિધા:
(દ્ધિ.પુ.એ.વ.), વિક્ષથ્વમ્ / ધ્વન્l (દ્ધિ.પુ.બ.વ.), અધિક્ષત /વિઘા (4.પુ.એ.વ.) ( રૂપાખ્યાન
છઠ્ઠો પ્રકાર
સુ. સં. મન્દિરાઃ પ્રવેશિકા
૨૩૫
પાઠ - ૨૩ TET
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
એકવચન
अग्लासम्
अग्लासी:
अग्लासीत्
એકવચન
अलिक्षम्
अलिक्ष:
अलिक्षत्
એકવચન
પુરુષ ૧
अलीक्षि
पुरुष २ अलिक्षथाः / अलीढाः
પુરુષ ૩
अलिक्षत/अलीढ
પહેલોગણ
अभि+ गम् - ५. सामा धुं
वृष् - ५. वरस
ग्लै - थाङवु
પુલિંગ
अस्त - सूर्यनुं खाथभवं ते.
सु. सं. भन्दिरान्तः प्रवेशि
દ્વિવચન
अग्लासिष्व
अग्लासिष्टम्
अग्लासिष्टाम्
सातमो प्रकार - परस्मैप
fa-63.229
દ્વિવચન
अलिक्षाव
अलिक्षतम्
अलिक्षताम्
આત્મનેપદ
દ્વિવચન
अलिक्षावहि / अलिहि
अलिक्षाथाम्
अलिक्षाताम्
ધાતુઓ
નામ (A - સંસ્કૃતનું ગુજરાતી)
૨૩૬
બહુવચન अग्लासिष्म
-
पर्जन्य- वरसाह
भाग- लाग
वेणु-पास
अग्लासिष्ट
अग्लासिषुः
બહુવચન
अलिक्षाम
બહુવચન अलिक्षामहि
अलिक्षध्वम्/ अलीवम्
अलिक्षन्त
ચોથોગણ
द्रुह् - ५. हगसजा४ थधुं सो - ५. अंत खाववो,
परि+अव + सो परिलाभ थवो.
अलिक्षत
अलिक्षन्
पाठ - २३
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
\. વિશેષણ
સ્ત્રીલિંગ સિંપાવન - પૂર્ણ કરવું તે, સિદ્ધ કરવું તે મા - ચન્દ્રનું છઠું નક્ષત્ર રાહુતિ-યજ્ઞનું બલિદાન | સાવૃતિ- (મ નું કર્મ.ભૂ.ક.) ભરેલું, તિઋર્તવ્યતા - કંઈક કરવાની રીત | ઢાંકેલું વૃવતા -કુળદેવતા, ઘરનો દેવા માસ - (માસન્ન- વિશે. પાસેનું ઘમની ભુંગળી
[+-ન.મોત) જેનું મોત પાસે આવ્યું સાવિત્રી-ઝર્વેદનો પવિત્ર મન્ન, એને / હોય તે, ચોકે નાંખેલું બહુધા ગાયત્રી કહે છે, એનો સર્વ વિજળય- (વિધ્યર્થ) જે કરવાનું હોય તે બ્રાહ્મણો દરરોજ જપ કરે છે. પ્રવીણ - (v+
રીનું ભૂ.ક.) ચકચકિત નપુંસકલિંગ પ્રકાશનું
વિવાર - સ્વાદિષ્ટ મનુષ્ઠાન કરવું તે, બજાવવું તે તિમિર-અંધારું
વનિતવ્ય- (વનું વિધ્યર્થ ) નમવા
યોગ્ય નિત્યકર્મન- નિત્ય કરવાનું ધર્મકાર્ય
સમાન - બરોબરિયું , વિથ -માલ-મિલ્કત, ધન
નામ (B- ગુજરાતીનું સંસ્કૃત) પુલિંગ
| ધર્મશાસ્ત્ર- થર્મશાસ્ત્ર ચન્દ્રકેતુ (રામના ભાઈ લક્ષ્મણનો પુત્ર) વૈિદકશાસ્ત્ર - વૈદ - चन्द्रकेतु
વિશેષણ વૈદકશાસ્ત્ર - આયુર્વેદ
વધારે શોકકારક-યુવતર સ્ત્રીલિંગ
સુગંધિદાર -સુર ઈજા -પૌer
ક્રિયાવિશેષણ નપુંસકલિંગ છાતી ફાટ-પ્રમુov૮મ્ ઈજા - સંવર
સ્વાધ્યાય પ્રશ્ન-૧ સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો
સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા દE ૨૩૭
પાઠ - ૨૩ ૪
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
१. नित्यकर्मानुष्ठानायास्त्रासीस्तच्छूद्रादीन्या स्पृक्षः। २. वेणुधमन्याग्निमध्मासिषम् । तदस्मिन्प्रदीसे वह्मवाहुती: प्रास्य । 3. भोः पुरोहित भवदाज्ञामनुसृत्य बटवेऽहं सावित्रीमुपादिक्षम् । तदधुनान्यत्करणीयं
दर्शय। ४. विवाहविधेरितिकर्तव्यतामत्रत्या ब्राह्मणा नाज्ञासिषुस्तो मां तत्संपादनायाइन् । ५. अस्तमयासीद्रविस्तिमिरेणावृतं नमः । तत्किमद्यापि गां नाधुक्षत पयः ।
कृषीवला भूमिमकृक्षन्परं त्वासु स्थितेऽपि सूर्ये पर्जन्यो न वर्षति । ७. मा वयं भ्रातरः परस्परं द्विक्षामेत्यस्माकं पितासन्नमरणो रिक्थस्य समानांश्चतुरो
भागानकसेत्। ८. महाकार्यारम्भे देवो गुरुजनश्च वन्दितव्य इति वचनमनुरुध्य गृहदेवतां मातरं
पितरमन्यांश्च वृद्धान्ग्राणंसिष्य। ४. कूपतडागादिनिर्माणाय महन्तो यत्ना युष्माभिः कृतास्ते कस्मिन्पर्यवासासिषुः । १०. इदं मधु किं नालिक्षः । रुचिकरमेतत् । 40 - २ १४तान संस्कृत से १. ते पोताना छोराने भेट्यो (श्लिष्) भने छातीट २ऽयो (रुद्). २. सभे समारा घो५२ या छीमे (आरुह) मने शत्रु सामा मे छीमे. 3. गले माहोदा मुदो ४२मा माछ (म्लै) तमने ३१ हो भने नपा मो. ૪. ચંદ્રકેતુ અને લવ કેવી રીતે એક બીજા સાથે લડ્યા તે કહીને અને રામે તેમને શાંત
२वा वीरीते माशा रीते डीने भयो (विरम् परस्मै.). ૫. મેં હજી વિચાર કર્યો નથી કે કયું મારે માટે સારું પડશે, કાયદાનો અભ્યાસ કે
वैनो (वि+मृश् ? ६. तमे पुष्प सुंध्युं (घा) ! ते घf सुगन्धिछे. ७. २% ६५२ मेठो छ (उप विष्) भने प्रधानोनी सलाड छे.
અમે તમને આટલા વખત સુધી સંકટમાંથી કે ઈજામાંથી બચાવ્યા (પા) અને હવે
દગલબાજ થાઓ છો, બીજું શું વધારે શોકજનક થઈ પડે ? ૯. જે સ્ત્રીએ તને અણગમતું કોઈ દિવસ કંઈ પણ કર્યું નથી તેને તેં કેમ તજી દીધી
(हा)? .
8િ સ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા દશક ૨૩૮
દિશા પાઠ - ૨૩ જ
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ- ૨૪
સમ્.
અધતન ભૂતકાળ - ચોથો અને પાંચમો પ્રકાર તથા આશીર્વાદાર્થ
ભૂમિકા ૧. (A) ધાતુ બીજા કોઈ પણ પ્રકારમાં ગણાયા ન હોય તે આ બેમાંથી કોઈ પણ
પ્રકારના હોય છે. (B) તે જ પ્રમાણે કોઈ ધાતુ બીજા કોઈ પણ પ્રકારનો વિકલ્પ હોય કે પરસ્મપદમાં જ હોય તો તેનો બીજો પ્રકાર કે આત્માનપદના રૂપો આ બેમાંથી એક રીતે થાય છે.
પ્રત્યયો ચોથો પ્રકાર -પરસ્મપદ એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન પરુષ ૧
स्व પુરૂષ ૨
स्तम् પુરુષ ૩
આત્મપદ
એકવચન દ્વિવચન બહુવચન પુરુષ ૧
સ્વહિ
स्महि પુરુષ ૨
સ્થા: साथाम्
ध्वम् પુરુષ૩
साताम् પાંચમો પ્રકાર-પરઐપદ એકવચન
બહુવચન પુરુષ ૧
इषम् પુરુષ ૨
इष्ट પુરુષ૩
स्त
सीत्
स्ताम्
सि
सत
દ્વિવચન
રૂ
.
इष्प
આ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
૨૩૯
પાઠ - ૨૪ TS
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુરુષ૩
આત્મપદ
એકવચન --- દ્વિવચન બહુવચન પુરુષ ૧ इषि
इष्वहि
इष्महि પુરષ ૨ 38:
इषाथाम् इध्वम् इष्ट इषाताम्
इषत ફોર્મ્યુલા - ૧. (A) ચોથા પ્રકારમાં રજૂ હોવું) ના હ્ય. ભૂ. કા. ના રૂપોની નિશાની
માં નો લોપ કરી પ્રત્યય તરીકે ધાતુને લગાડવામાં આવે છે. (B) 4.પુ.બ.વ. સને બદલે સુઃ છે. ૨. પાંચમા પ્રકારમાં જ્યારે પૂર્વે રૂઆવે છે ત્યારે દિપુ અનેz.પુ.એ.વ.માં
હું લોપાય છે. ૩. બેનો થવાનો નિયમ આ કાળમાં AK માં પણ લાગે છે. બ્રમ્ ની પૂર્વે આવે તો પણ તેનો દ્વ થાય છે.
નિયમો ૧. તૃ૫, ૨૫ ધાતુ વિકલ્પ રૂ લે છે. તેથી બંને પ્રકારમાં આવે છે. તથા બીજા પ્રકારમાં પણ આવે છે.
ચોથો પ્રકાર આ પ્રકારમાં અનિટુ ધાતુઓ આવે છે. વૃ, ધૂ અને પૂર્વે જોડાક્ષર હોય એવા હસ્વ કે દીર્ઘ ઝટ કારાંત ધાતુઓ આ પ્રકારમાં વિકલ્પ આવે છે.
પરઐપદ ૧. ધાતુના સ્વરની વૃદ્ધિ થાય છે.
દા.ત. મિત્= અમૈત્નીત્વ = અક્ષાર્થી ૨૪ અને હસ્વ સ્વર પછી સ્થી શરૂ થતો પ્રત્યય આવે તો તે સ્ લોપાય છે. દા.ત. મિદ્ + ત = મિત્તા મૈત્ + તામ્ર મૈત્તામ્ .
૨.
Kી સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા દશ ૨૪૦ EEEEE પાઠ - ૨૪ 883
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મપદ (A)હસ્વ કે દીર્ઘ અંત્ય રૂ કે ૩નો ગુણ થાય છે. દા.ત. ની = અષ્ટાકુ = કસોટ્ટા (B) ત્રણ કારાંત ધાતુના ઉપાંત્ય સ્વરમાં ફેરફાર થતો નથી. દા.ત. “= અમૃષત . (તૃ.પુ.બ.વ.) (C) પાઠ-૧ નિયમ ૧૦-A મુજબ અંત્ય દીર્ઘ માં ફેરફાર થાય છે. દા.ત. હૃ= મસ્તીર્ણ = કન્વર્ટ હસ્વ સ્વર પછી તે અને સ્થા નો લોપાય છે. દા.ત. હૃ+ ત = માતા આત્મપદા, ઘા, થા અને એવા અંગવાળા ધાતુઓના અંત્યાને બદલે રૂઆવે છે. આ રૂનો ગુણ થતો નથી. દા.ત. મા +રા = માલિત મહિષાતામ્ | તુ અને મેં આત્મપદી આ પ્રકારમાં આવે છે. આ +રન્ આત્મોપદીમાં ન લોપાય છે. દા.ત. આ + હેન્ + ત = મી + દે+તે = માહિતી
મ્ અને ચમ્ (પરણવું) ધાતુમાં વિકલ્પ અનુનાસિકનો લોપ થાય છે. દા.ત. સમ્+મ્ = સમાત/સમસ્ત ૩૫ +યમ્ = રૂપાયત/ઉપાયંતા વી, નગ્ન, વધુ (ગ.૪), પુરુ, તા અને સ્વાસ્ ને વિકલ્પ અને પમાં નિત્ય ત ને બદલે રૂ વપરાય છે. ત્યારે વૃદ્ધિનો નિયમ લાગે છે. દા.ત. વધુ = અવોfધ પ = મારા
પાંચમો પ્રકાર પ્રત્યય પૂર્વે રૂલગાડવાથી પાંચમો પ્રકાર ચોથાથી જુદો પડે છે. તેથી પાંચમામાં
સે ધાતુઓ આવે છે. ૨. તુ અને સુ (પરમૈ.) અનિટુ હોવા છતાં પણ આ પ્રકારના ગણાય છે. ૩. અન્ન અને ધૂ (પરમૈ. હોય ત્યારે) આ પ્રકારના ગણાય છે. 8 સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા : ૨૪૧ EEEEEE પાઠ - ૨૪ .
૭.
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરસ્મપદ ૧. (A) સ્વ કે દીર્ઘ અંત્ય રૂ, ૩, અને જૂની,
(B) જે ધાતુને છેડે કે 7 હોય એવા ધાતુઓના ઉપાંત્ય ની, (C) વ, ના મ ની, વૃદ્ધિ થાય છે. દા.ત. ટૂ= સની + રૂપમ્ = અનાવિષર = મારિણમ્
फल् = अफालिषम् રુ, ન સિવાયના વ્યંજનાંત વ્યંજનાદિ ધાતુમાં ઉપાંત્ય 1 ની વિકલ્પ વૃદ્ધિ થાય છે. દા.ત. અત્=સગવત્ / વીતા અપવાદ – અને અંતવાળા તથા ક્ષ, શ્વસ, ના, , , , fશ અને કેટલાક બીજા બહુ નહિ ઉપયોગી એવા ધાતુઓમાં વૃદ્ધિ થતી નથી. દા.ત. મ્ = મીતા ઉપાંત્ય ૬,૩, ૨, નૃ તથા ના અને ઈશ્વ ના અંત્ય સ્વરનો ગુણ થાય છે. દા.ત. સિદ્ + અર્થાત્ શુ = અશોરીત્ ર્ = સર્જાતા
ધાતુનો વધુ આદેશ થઈ અહીં વપરાય છે. દા.ત. + a+ ત્ = વઘીન્ા
આત્મપદ અંત્ય સ્વર અને ઉપાંત્ય હસ્વ સ્વરનો ગુણ થાય છે.
દા.ત. –= અવિષ્ટામુ= અમોવિઝા ૨. કિાનો વિકલ્પ લોપાય છે.
દા.ત. કિન્/દ્રિાસીતા રીપ, ન, મ્ (ગ.૪), પુરુ, તાર્યું અને હા માં વિકલ્પ હસ્વ રૂ લાગે ત્યારે વૃદ્ધિનો નિયમ લાગે.
દા.ત. રી= મતપિષ્ટ / લપિ સુ. સં. મન્દિરાઃ પ્રવેશિકાર ૨૪૨ ના પાઠ - ૨૪ માં
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪.
૧.
આ + હૅન્ આત્મને. ધાતુમાં અહીં વિકલ્પે વય્ આદેશ થાય છે. (વધુ આદેશ સેટ્ છે જ્યારે હૅન્ ધાતુ અનિટ્ છે.) ત્યારે વૃદ્ધિ થતી નથી.
દા.ત. વધ્ = ઞ + વધુ + દૃષ્ટ આષ્ટિ ।
અઘતન કર્મણિ
-
તમામ ધાતુના રૂપો માત્ર ચોથા અને પાંચમા પ્રકારમાં થાય છે. સાતમા પ્રકારના ધાતુ માટે સાતમો પ્રકાર. બાકીના અનિટ્ ધાતુ માટે ચોથો પ્રકાર અને સેટ્ ધાતુ માટે પાંચમો પ્રકા૨. આ બધામાં આત્મનેપદ રૂપ એ જ અદ્યતન કર્મણિ રૂપ. પાઠ-૧૫ના કર્મણિ તથા ભાવે રૂપનો નિયમ ૨ જુઓ.
તૃ.પુ.એ. વ. માં માત્ર રૂ પ્રત્યય લાગે ત્યારે,
(A) ઉપાંત્ય હસ્વ સ્વરનો ગુણ થાય છે. દા.ત. તુલૢ = અોવિ
(B) અંત્ય સ્વર તથા ઉપાંત્ય ૐ ની વૃદ્ધિ થાય છે. દા.ત. પ ્ = અપાતિ ।
(C) નન્, ( ઞ + ચમ્, વમ્ અને વસિવાયના) અમ્ કારાંત ધાતુઓના અ નો ફેરફાર થતો નથી.
દા.ત. નન્ = અનનિ । ક્ષમ્ = અક્ષમ ।
(D) આ કારાંત અંગવાળા ધાતુમાં ય ઉમેરાય છે.
El.d. AT = 3raifa I
(E) દશમા ગણમાં ગુણ-વૃદ્ધિ થયા પછી ગણની નિશાની ન લાગે. દા.ત. વુર્ = અોરિ । પીક્ = ઞપીડિ
(F) હૈંના સ્વરની વૃદ્ધિ થાય છે ત્યારે દ્દનો પ્ થાય છે. (પાઠ ૧૧ નો નિયમ-૭)
રૂપાખ્યાન
ચોથો પ્રકાર
æ - ઉં. ભવું.
પરમૈપદ
ૐ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ૨૪૩
પાઠ - ૨૪
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
अभाट
એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન પુરુષ ૧
अभार्षम् अभार्ब अभाl પુરુષ ૨
अभार्षीः अभाष्टम् પુરુષ ૩
अभार्षीत् अभाष्र्टाम् अभार्षः अ + भृ + सीत् = अ + भार् + सीत् = अभार्षीत् ।
मात्मने५६ એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન પુરુષ ૧ अभृषि अभृष्वहि
अभृष्यहि પુરુષ ૨
अभृथाः अभृषाथाम् अभृवम् પુરુષ ૩ अभृत
अभृषाताम् अभृषत अ + भृ + स्त = अ + भृ + त = अभृत । → प्रछ् = प्राछ् = प्राः (418 ८ नो नियम १०) = प्राक् (418 ८ नो नियम 3) = अ + प्राक् + सीत् = अप्राक्षीत् । (तृ.पु.मे.व.) . प्राछ् + स्ताम् = अ + प्राछ् + ताम् = अ + प्राष् + ताम् = अप्राष्टाम् । (तु.पु.द्वि.१) तृ.५.५.१. = अप्राक्षुः। એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન પુરુષ ૧ अप्राक्षम् अप्राक्ष्व
अप्राक्ष्म પુરુષ ૨ अप्राक्षीः अप्राष्टम्
अप्राष्ट → तृप् = त्रप् (418 १३ नो नियम १८ विधे) = अ + त्राप् + सीत् = अत्राप्सीत् तथा तृप् = ताप् = अतार्सीत् । (तृ.पु.मे.व.) तृ.५.वि.प. = अत्राप्ताम् / अताप्र्ताम् । दृप् ना ३५ो तृप्नी सेभ 14. मापातु बने प्रा२मा माछ. → त्यज् = त्याज् = अ + त्याक् + सीत् (भागो. नियमावलि व्य°४ संघि नो नियम ८) = अत्याक्षीत् । (भार्गो. नियमावलि व्यं४न संपिनो नियम २०) (तृ.पु.मे.व.), तृ.५.वि.प. = अत्याक्ताम् । दह = दाह् = धाघ (416-८ नो नियम ५) = अ + धाक् + सीत् = अधाक्षीत् । PAY सु. सं. मन्दिरात प्रवेशिURY २४४ THRISTRY 18 - २४ 0
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
(तृ.पु.मे.व.),त. पु. वि. १. = अत्याक्ताम् । दह् = दाह = धाघ (416 -८नो नियम ५) = अ + धाक् + सीत् = अधाक्षीत् (तृ. पु. मे. १.) अदह् + स्ताम् = अदाह् + स्ताम् = अदाह् + ताम् = अदाय् + ताम् (418-८ नियम ५) = अदाय् + धाम् (418-८ नो नियम २) = अदाग्धाम् (418 ८ नो नियम ६) (तृ.प.द्वि.व.), तृ..प.व. = अधाक्षुः । → वस् = वास् = अ + वात् + सीत् (418 १५ सा..नो नियम २) = अवात्सीत् । (तृ....) वास् + स्ताम् = वात् + स्ताम् = अ + वात् + ताम् = अवात्ताम् । (४.५.वि.प.) → वह् = वाह् = वाद (418 ८ नो नियम १) = अ + वाक् + सीत् = अवाक्षीत् (त.पु...) वह् = वाह् = वाद् + स्ताम् = वाढ् + ताम् = वाद् + धाम् (418 ८ नो नियम २) = वाढ् + ढाम् = अ + वाढाम् = अवोढाम् (418 १४ नो नियम १०) मायो ४ ३२६१२ तम्, त भने सामने५६ त, थास् मने ध्वम् ५८i थाय छे. → रुध् (७.) = ५२२मै. रौथ् = रौत् + सीत् = अरौत्सीत् (तृ.पु.मे.प.) रौध् + स्ताम् = रौध् + ताम् = रौध् + धाम् (418 ८ नो नियम २) = अ + रोद्धाम् (418 ८ नो नियम.६) = अरोद्धाम् । (तृ.५.द्वि.) तृ.५.५.१. = अरौत्सुः मात्मने. रुध् + स्त = रुध् + त = अ + रुद्ध = अरूद्ध । (तृ.पु.मे.व.) तृ.५.वि.व. = अरुत्साताम् ।, तृ.५.५.१. = अरुत्सत । → लभ् (मात्मने.) = लभ् + स्त = लभ् + त = लभ् + 2 = अ + लब्ध = अलब्ध । (४.५...) अ + लभ् + साताम् = अलप्साताम् । (तृ.५.वि.प.) → सज् = स्त्रज् = साज = स्राष् (418-८ नो नियम-१०) = अ + स्त्राक् + सीत् (418-८ नो नियम-3) = असाक्षीत् । (तृ.पु.मे.प.) → वृ (मात्मने.) = अ + वृ + स्त = अ + वृ + त = अवृत । (तृ..मे.प.) EgE સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા ! ૨૪૫ કલાક પાઠ - ૨૪ [૪
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
→ अधि + इ = अधि + आ + इ + स्त = अधि + आ + ए + स्त = अधि + ऐ + स्त = अध्यैष्ट अथवा अधि + अ + गा + स्त = अधि + अ + गी + स्त (416 १५ म्याति. नोनियम २) = अध्यगीष्ट।
પાંચમો પ્રકાર लू - 6. ५
પરઐપદ એકવચન દ્વિવચન બહુવચન પુરુષ ૧ अलाविषम् अलाविष्व
अलाविष्म પુરુષ ૨ अलावीः अलाविष्टम् अलाविष्ट પુરુષ ૩ अलावीत् अलाविष्टाम्
अलाविषुः अ + लू + इत् = अ + लौ + ईत् = अलावीत् ।
આત્મપદ એકવચન દ્વિવચન બહુવચન પુરુષ ૧ अलविषि अलविष्वहि . अलविष्महि पुरुष २ अलविष्ठाः अलविषाथाम् अलविध्वम् - ढ्वम् પુરુષ ૩ अलविष्ट अलविषाताम् अलविषत अ + लू + इष्ट = अ + लो + इष्ट = अलविष्ट । → तृप् = अतीत् । (तृ..मे.व.), तृ.५.द्वि.प. = अतर्पिष्टाम् ।
दृप्न। ३५ो तृप्ना भql. स्खल् = अस्खालीत् । (तृ.पु.मे.व.) नद् = अनदीत् = अनादीत् । (तु.पु.ओ..)
नन्द् = अनन्दीत् । (तृ....) → वृ (6.) = ५२स्मै. अवारीत् । (४.५.अ.व.)
मात्मने. अ + वृ + इष्ट = अ + वर् + इष्ट= अवरिष्ट तथा 416 १५ ननियम २ प्रभारी वर् + ईष्ट = अवरीष्ट । (तृ.५.मे..)
આશીર્વાદાર્થ
દ# સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા (૩ ૨૪૬
પાઠ - ૨૪ કa
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુરુષ ૧ પુરુષ ૨
यासुः
પુરુષ ૧
सीय રી:
પુરુષ ૩
ભૂમિકા ૧. કોઈને આશીર્વાદ આપવા વગેરે અર્થમાં આ અર્થના રૂપો વપરાય છે.
પ્રત્યયો
પરસ્મ પદ એકવચન દ્વિવચન બહુવચન यासम् यास्व
यास्म યાદ यास्तम्
यास्त પુરુષ ૩ यात्
यास्ताम्
આત્મપદ એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન सीवहि
सीमहि પુરુષ ૨
सीयास्थाम् सीध्वम् સાણ
सीयास्ताम् ' सीरन् ફોર્મ્યુલા ૧.(A) આ અર્થના પરમૈપદના પ્રત્યયો હ્ય ભૂ.કા. ના પ્રત્યયોની પૂર્વેયા
લગાડવાથી થાય છે. (B) તૃ.પુ.બ.વ. યાસુ છે તથા દ્રિ.પુ. અને તૂ.પુ.એ.વ. ના ,ત, - પ્રત્યય પૂર્વે યાર્ના સૂનો લોપ થાય છે. ૨.(A) આઅર્થના આત્મપદના પ્રત્યયો વિધ્યર્થ આત્મપદના પ્રત્યયોમાં
આવેલા અને ની પૂર્વે હું લગાડવાથી થાય છે. અહીં પણ ' થીમ્બનું વીદ્યુમ્ થાય છે.
નિયમો
પરઐપદ તમામ પ્રત્યયો અવિકારી છે તથા સેટુ ધાતુને પણ અહીં લાગતી નથી.
દા.ત. કૂ = મૂયાત્રા ૨. (A) માર્ચો. નિયમાવલિમાં કર્મણિના નિયમ ૩,૪,૫,૭ અને ૮ લાગે તથા 8. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા કા ૨૪૭ કાલિદાદા પાઠ - ૨૪
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬ નિયમના ધાતુઓના સાનો અહીંથાય છે. દા.ત. ર = યાત્ (B) માં કારાંત અંગવાળા ધાતુઓના મ ની પૂર્વે જોડાક્ષર આવેતો મા નો વિકલ્પ થાય છે. દા.ત. = નૈયા /નાયાત્ દશમા ગણના ધાતુમાં માત્ર ગુણ-વૃદ્ધિ થાય છે. દા.ત. =મતા
આત્મપદ (A) (અ) વેર્ ધાતુને, (બ) દીર્ઘ કારાંત ધાતુને, (ક) સંયુક્ત પર હસ્વ કારાંત ધાતુને અને (ડ) ૨ ધાતુને, વિકલ્પ ફલાગે છે અને ત્યારે ગુણ થાય છે. દા.ત. સૂ= સવિશીષ્ટ / સોપી તૃ= તષિીણ/તીર્ષણા
= વરિષીણ/વૃષીણા (B) જ્યારે પ્રત્યયની પૂર્વે રૂન લાગે ત્યારે હસ્વ કે દીર્ઘ કારાંત ધાતુમાં અંત્ય ત્રનો તેમજ અંત્ય ધાતુઓમાં ઉપાંત્ય સ્વરનો ગુણ થતો નથી. દા.ત. = તૃથી/ણિીછા = પીછા દશમા ગણના ધાતુમાં ગુણ-વૃદ્ધિ ઉપરાંત મય પણ લાગે છે. દા.ત. ૫ =ાર્ષણિીષ્ઠા ગણકાર્યરહિતકાળોના તૈયાર કરેલા અંગને આત્મપદના પ્રત્યયો લગાડવાથી થતા કર્મણિના નિયમો ઉપરાંત પાઠ ૧૫ ના કર્મણિ તથા ભાવે રૂપનો નિયમ ૨ આ અર્થમાં પણ લાગુ પડે છે.
રૂપાખ્યાન - ઉ. કરવું પરમૈપદ
مه
સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા પણ ૨૪૮ ટકા પાઠ - ૨૪ .
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુરુષ ૨
कियात
એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન પુરુષ ૧ क्रियासम्
क्रियास्व
क्रियास्म ત્રિયા: क्रियास्तम् क्रियास्त પુરુષ ૩
क्रियात् क्रियास्ताम् क्रियासुः
આત્મપદ એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન પુરુષ ૧ कृषीय
कृषीवहि कृषीमहि પુરુષ ર ષીકા: कृषीयास्थाम्
कृषीढ्वम् પુરુષ ૩ कृषीष्ट कृषीयास्ताम् कृषीरन्
ધાતુઓ પહેલો ગણ
ઘણા યજ્ઞો અનુક્રમે કરવા રણ - ૫. ઝંખવું
ચોથો ગણ ટૂ - પ. બાળવું, બળવું.
7| - ૫. સંતુષ્ટ થવું, તૃપ્ત થવું ડીક્ષ-આ. પવિત્ર કરવું અને તેથી કરીને પ્રતિ + પ-જાણવું, સમજવું, અંગીકાર યજ્ઞ કરવા માટે યોગ્ય થવું
કરવું, કરવું, આચરવું v + + પત્ - પ. પડવું
સવ + અન્- અવગણના કરવી પત્ન-૫. ફળવું, ફત્તેહ પામવું
છઠ્ઠો ગણ વિ + મન્ - ઉં. વહેંચવું, ભાગ કરવા v + ૫-૫. બોલવું. બકવાસ કરવો ! +3- આ. માન આપવું, આદરવું
દશમો ગણ બીજો ગણ સત્રમ્ + આસ્ - યજ્ઞ સમારંભ કરવો. | આ. ઠગવું
નામ (A- સંસ્કૃતનું ગુજરાતી) પુલિંગ
| રઘુરવ- હિમાલયની પેલી પારના નરી - આગગાડી, રેલગાડી
દેશનું નામ છે. (ઘણું કરીને આર્યલોકનું સાત્તિ એક ચિન નામ છે- અસલ સ્થાન એ હતું) (બ.વ.) . મિત્ર - શત્રુ
ટૂષ- ઈલૂષાનો પુત્ર ૬. સુ. સં. મન્દિરાઃ પ્રવેશિકા : ૨૪૯ TEST SEM પાઠ - ૨૪ .
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
વષ – પુરુષનું નામ છે કરવાનો સંસ્કાર તિવ – ઠગ, અપ્રમાણિક પુરુષ, ઉચાપત રેવક્ષેત્ર – દેવભૂમિ
-
કરનાર
મહત્ત્વ – મોટાઈ,
તેજ
-
નાનંપિ - જનંતપનો પુત્ર તપન – જુલમ કરનાર, જુલમી
સત્ર – યજ્ઞનો સમારંભ સાત્તિવ્ય – પ્રધાનપણું
વિશેષણ
ગૂજ - સાપ
પૌરાત્રિ – પુરાણી
માત્ત્વવત્ – રાક્ષસનું નામ છે. એ રાવણની
માતાનો પિતા હતો
સ્નેવ્ઝ - મ્લેચ્છ
વાસિષ્ઠ – વસિષ્ઠ નો વંશજ
શાજ – શાક
શૈવ્ય – રાજાનું નામ છે. સાત્યવ્ય – ગોરનું નામ છે.
સ્ત્રીલિંગ
।। – અવસ્થા,
સ્થિતિ
નિયતિ - નસીબ, પ્રારબ્ધ
1
અક્ષમ - અશક્ત
+ સ્થા નું વિધ્યર્થ
अनुष्ठेय - (अनु કુ.) કરવાનું આજ્ઞH - (કર્મ. ભૂ. કૃ.) હુકમ કરેલો
મુòòશી – છુટા વાળવાળી
સરસ્વતી – નદીનું નામ છે. નપુંસકલિંગ
આત્ત - ( ઞ + વૃત્ત, વા ‘આપવું’ નું કર્મ. ભૂ.કૃ.) લઈ લીધેલું જાન્ત - એકસરખું
નવાવહૈં - જય લાવનારું
–
દુવિનીત - વિનયરહિત, બેઅદબ નિ:શુ - સત્ત્વવગરનું, શક્તિહીન મુગ્ધાતિ – રૂપાળી આકૃતિવાળું, રમ્યાકૃતિ
નેમિ - પૈડાનો ઘેર
ભાનુમતી – ધૃતરાષ્ટ્રના મોટા પુત્ર દુર્યોધનની શુષ્મિળ – શક્તિમાન્
વહુ
શોવિન – શોકમાં મગ્ન, શોકથી
બાવરું
સુવિનીત – નમ્ર
–
ક્રિયાવિશેષણ
૩૫ત્તિ - ઉપર
ન્તિતઃ - એકસરખી રીતે
ઔષધ – ઓસડ
–
સુમપુર – શહેરનું નામ છે. નાતજર્મન્ - જન્મક્રિયા, જન્મ સમયે |ૌધૈ: - નીચે
–
જ્જુ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ૨૫૦ પાઠ - ૨૪
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુલિંગ
આગેવાન ફીતુરી – પ્રધાનનાનકોહિન્ નાગ – ખિન્ન, નાગ
પાંજરૂં – પન્નુર
-
બજાર – આપા
-
ભુકો – શોર્ મહેણું - ૩પાનમ્ન
મોજણીદાર – ભૂમાપી
યજ્ઞદત્ત – યજ્ઞત્ત
=
રૂ - તૂલ, પિત્રુ
રોગ - વ્યાધિ
વેપારી – વાન્
નામ ( B - ગુજરાતીનું સંસ્કૃત)
સ્ત્રીલિંગ
ઈમાનદારી – ભક્ત્તિ, નિષ્ઠા
ઔષધ – ઔષધિ
ખાઈ – ત્યા ગરીબાઈ – યુતિ
બજાર - પળ્યવીથિા
રાજ ચલાવવાનો જુમ્મો – રાજ્યથુરા રાજધાની – રાનયાની
પ્રશ્ન - ૧ સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો.
૧.
૨.
૩.
ઔષધ-ઔષધ
કાગળ – પત્ર
ગરીબાઈ - વાિ
છાપરું – અવિસ, પટન
–
ભુકો – ધૂળ
-
નપુંસકલિંગ
મીલ્કત – રિબ્ધ, વિત્ત
-
વિશેષણ
ઘરડાઓનું – પિતૃવૈતામદ
| દુઃખકારક - વ્યથાન, પીડાર પુરેલું -નિયંત્રિત (કર્મ. ભૂ. કૃ.), નિવ (કર્મ. ભૂ. કૃ.)
સંબંધ રાખતું – સંત (કર્મ. ભૂ. કૃ.), સંમાન (વર્ત. કૃ.)
ક્રિયાવિશેષણ
અખંડ – અવિરતમ્
વિશેષ
ખેતીવાડીના કામમાટે - ઋષિહેતો:, ઋષિર્મળે (ચતુર્થી વિભક્તિ)
સ્વાધ્યાય
दुष्टाञ् शब्दान्मा प्रयुक्ष्महि म्लेच्छाश्च मा भूमेत्यध्येयं व्याकरणम् ।
ओदनं शाकांश्च सूदा अपाक्षुरतोऽधुना सर्वान्ब्रह्मणान्भोजय ।
कनिष्ठं पुत्रमहमब्रवं पुत्रक ! कुसुमपुरं गत्वा तत्रैकस्मिन्गृहे मया निक्षिप्तं धनमास्ते
જ્જુ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
૨૫૧
પાઠ - ૨૪
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
तद्गृहाण।सोऽगच्छत् ।निवृत्य च मामब्रवीत्तात भ्रातरो मेतत्रागत्यास्मभ्यमेतद्धनं पितादादिति वदन्तः सर्वमेव तदादिषत । यत्त्वं सत्यमवादीस्तत्तुभ्यमहमेतद्गवां शतं ददामि। त्वमात्मनः पूर्वभार्यामत्याक्षीरन्यां च पर्यणैषीरिति यदश्रौषं तत्कि सत्यम् । मुग्धाकृतिरतीव प्रियश्चावयोः शिशुस्मृतेति शोकविकलोऽहं भार्या च मे । परंतु किं वृथाशोकेन सत्यमेव तद्यत्कविराह । कश्चैकान्तं सुखमुपगतो दुःखमेकान्ततो वा। नीचैर्गच्छत्युपरिच दशा चक्रनेमिक्रमेण ॥ ऋषयो वै सरस्वत्यां सत्रमासत । ते कवषमैलूषं सोमादनयन्दास्याः पुत्रः कितवोऽब्राह्मणः कथं नो मध्येऽदीक्षिष्टेति । साचिव्ये मामेवान्यान्सर्वाननादृत्य राजाऽयौक्षीदतोऽभियुक्तेन मनसा मया
कार्यमनुष्ठेयम् ॥ १०. अस्मिन्क्षेत्रे विपुलं धान्यमवाप्सम्। ११. अङ्गीकृतं महत्कार्यं पारयितुमक्षमा वयमुदस्स्राक्ष्म । १२. अखिला मनोरथा मेऽफालिषुरतोऽहं सुखमस्वाप्सं न किंचिदवेदिषम् । १३. किं नाद्याप्यग्निरथमद्राष्ट प्रत्यहं त्रिरनेन मार्गेण स नीयते । १४. मुक्तकेशी मां दृष्ट्वा दुर्योधनस्य भार्या भानुमत्यहसीत्तन्मे दहति देहमित्यब्रवीद्धीमं
द्रौपदी। १५. असमर्थोऽयमर्जुनो धार्तराष्ट्रैः सह योद्धमतः सङग्रामात्र्यवर्तिष्टेति जना ब्रूयुः ॥ १६. भार्या मे पुत्रमसविष्ट । अतो जातकर्मादि संस्काराणां संभारान्करोमि । १७. अधुनैव सोऽत्रागत्यायं पुरुषः सुविनीतोऽयं दुर्विनीत इति बहु प्रालापीत् ।
मैवं पुनः प्रलपीदित्येकदा तं भृशं ताड्य। १८. अस्माभिराज्ञप्तः पौराणिकः पुराणकथाः कथयितुमारब्ध तदेहि श्रोतुम् । १४. परिचारकं मे दन्दशूकोऽदाङ्क्षीत्तत्त्वरस्व भिषजं गत्वौषधमानय । २०. इयन्तं कालमुद्यमं कुर्वन्नपि सुखं नालप्सि तस्मानियतिर्बलीयसी । २१. महता प्रयत्नेन तेन संचितं धनमहथास्तस्मात्पापोऽसि गर्हणीयचरितोऽसि । २२. तेऽभ्यगुर्भवनं तस्य सुप्तं चैक्षिषताथ तम् । २ 3. अवोचत्कुम्भकर्णस्तं वयं मन्त्रेऽभ्यधाम यत् ।
न त्वं सर्वं तदोषी: फलं तस्येदमागमत् ॥
સુ. સં. મન્દિરાઃ પ્રવેશિકા દશ ૨૫૨
Eા
પાઠ- ૨૪ [ણ
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४. प्राज्ञवाक्यान्यवामंस्था मूर्खवाक्येष्ववास्थिथाः । अध्यगीष्ठाश्च शास्त्राणि प्रत्यपत्था हितं न च ॥ २५. मूर्खास्त्वामववञ्चन्त ये विग्रहमचीकरन् ।
अभाणीन्माल्यवान्युक्तमक्षंस्थास्त्वं न तन्मदात् ॥ २६. ततोऽक्रन्दीद्दशग्रीवस्तमाशिश्वसदिन्द्रजित् ।
निरयासीच्च संक्रुद्धः प्राचिचच्च स्वयंभुवम् ॥ २७. सोऽलब्ध ब्रह्मणः शस्त्रं स्यन्दनं च जयावहम् । २८. प्रोदपाति नभस्तेन स च प्रापि महागिरिः ।
यस्मिन्नज्वालिषू रात्रौ महौषध्यः सहस्रशः ॥
२८. एतं ह वा ऐन्द्रं महाभिषेकं वासिष्ठः सात्यहव्योऽत्यरातये जानंतपये प्रोवाच । तस्मादत्यरातिर्जानंतपिरराजा सन्विद्यया समन्तं सर्वत्रः पृथिवीं जयन्परीयाय । स होवाच वासिष्ठः सात्यहव्योऽजैषीर्वै समन्तं सर्वत्रः पृथिवीं महन्मा गमयेति । स होवाचात्यरातिर्जानंतपिर्यदा ब्राह्मणोत्तरकुरूञ्जयेयमथ त्वमु हैव पृथिव्यै राजा स्याः सेनापतिरेव तेऽहं स्यामिति । स होवाच वासिष्ठः सात्यहव्यो देवक्षेत्रं वै तन्न वै तन्मर्त्यो जेतुमर्हत्यद्रुक्षो वै म आत इदं दद इति । ततो हात्यरातिं जानंतपिमात्तवीर्यं निःशुक्रममित्रतपनः शुष्मिणः शैब्यो राजा जघान । પ્રશ્ન - ૨ ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો.
१.
२.
3.
४.
५.
६.
७.
દુશ્મનોએ વીસ ગામ બાળી નાંખ્યા છે (વ) અને હવે મુખ્ય શહેર સામા કુચ हुरे छे.
८.
पांठरामां पुरायेतां पक्षीखो उडी गया छें (उद् + डी आत्मने. ) .
सांजो वषतं थया के मित्रोनी वाट भेतो तो ते खाव्याछे ( आ + गम् आ + इ) ञने उमशां४ गाडीमांथी उतर्या छे (अव + तृ). जागमां झाडोनी डाणीखो अभे अभी नांगी छे (लू } छिदू) .
--
जेतीवाडी माटे सिंधुने लगती घएसी नहेरों अभे जोही छे (खन्) . भ्यारे तेथे ऽह्युं } संस्कृत पंडित हश हिवसभां था त्यारे हुं इस्यो (स्मि). यज्ञदृत्ते हभएयां छोऽराना उपनयननो विधि र्यो (कृ, वि + धा 3 अनु + स्था), ते वजते ब्राह्मशोने घशी दृक्षिणा खापी.
કે
મદદ માટે પોતે ગોવિન્દને બોલાવવા માણસ મોકલ્યો છે, એ તેમને હમણાંજ या खाव्यं (स्मृ).
જો સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ૨૫૩
416 - २४
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯. બીતા મા (A + બ), તું જુવે છે તે નાગ નથી પણ દોરડું છે. ૧૦. સૈનિકોએ આગેવાન ફીતુરીને મારી નાંખ્યા છે (વધુ), અને દેશ ફરી જીત્યો છે (પુન્ + નિ).
– " ૧૧. આખો દિવસ ઘેર બેસી રહેવાથી અને બીજું કાંઈ પણ ન કરવાથી દારિદ્ર અને
ઘણા દુઃખકારક દરદો થયા (ાન કે નિસ્ + પો. ૧૨. મેં તમને કહ્યાં હતાં તે ઘરેણાં તમે કર્યા છે ()? જો તમે કર્યા હોય તો બતાવો. ૧૩. રાજાના મોજણીદારોએ હજી જમીન માપી નથી (H). ૧૪. અમે બધા કાગળો ફાડી નાખ્યા છે (૨) હવે તે કામના નથી. ૧૫. તેણે દવા વાટીછે (ક્ષ), વાસણ ખાલી કર્યું છે (ન્દ્રિ), અને ભૂકો તેમાં નાખ્યો
છે (નિ + ક્ષિા), પાણી રેડ્યું છે, અને તે દેવતા પર મૂક્યું છે. ૧૬. ગોવિન્દની ઈચ્છા પાર પડી છે (), અને તે હવે સુખી છે. ૧૭. તેણે બધાં સંસારિક કામો છોડી દીધાં છે (ટિન), અને હવે તે સંન્યાસી થયો ' છે (ત્રિા ). ૧૮. તેમણે ગઈ કાલે આપેલા પૈસા અમે હજી લીધા નથી (પતિ). ૧૯. તેમણે રાજાને ઈમાનદારીથી સેવ્યો છે (સેવ). ૨૦. બજારમાં વેપારીઓએ બધું રૂ વેચાતું લીધું છે (રિ + લી), અને તે ઈંગ્લાંડ
મોકલી દીધું છે ( + દિ). ૨૧. ઘરનું છાપરું વાંદરાઓએ ભાંગી નાંખ્યું છે (પ). ૨૨. બાપદાદાની મીલ્કત ભાઈઓએ વહેંચી લીધી છે (વિ + બ). ૨૩. મેં લોકોના મહેણા શાન્ત રીતે સહન કર્યા છે (૬), અને સતત રાજ કરવા
માથે લીધું છે (a). ૨૪. બે રાજાઓએ લશ્કર ચડાઈ માટે તૈયાર કર્યું છે (સમ્+ ૬). પ્રશ્ન-૩ પ્રત્યયને લાગુ પડતા નિયમો આપી નીચેના રૂપો સમજાવો.
दिश्यात्, दिक्षीष्ट, रुध्यात्, रुत्सीष्ट, उच्यात्, स्मर्यात्, स्तर्यात्, नीयात्, નેપષ્ટ, રેયાત, વાસી, દક્ષિણ, આહિણીષ્ટ, યાત, છાયા, તીત, પૂત, ફ્રાતિ, વક્ષણ, મોતિષીઝ, થુક્ષg, ૬ાા પ્રશ્ન-૪ નીચેના ધાતુઓના આશીર્વાદાર્થ રૂપો આપો. , , , , , , , તિ, વન્યૂ, નૈ, ઢા, fમ, ૧, વૃત, ૩, , સો, તુ, , શાન્ ! 8 સુ. સંમદિરાઃ પ્રવેશિકા કિ ૨૫૪ કિશિ પાઠ - ૨૪ કપ
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨.
૩.
૧.
પાઠ ૨૫
ઈચ્છાદર્શક રૂપ ભૂમિકા
ઈચ્છાદર્શક રૂપનો અર્થ છે ક્રિયા કરવાની ઈચ્છા અથવા ક્રિયા કરવાની તૈયારી. દા.ત. ગમ્ =બિનમિત્ (ઈચ્છાદર્શક અંગ) = જવાની ઈચ્છા અથવા જવાની તૈયારી.
=
મૃ = મુળું = મરવાની તૈયારીવાળો અથવા મરવાની અણી પર હોનાર. જે ધાતુઓ મૂળમાં જેના (પરસ્પૈ. કે આત્મને. ના) પ્રત્યયો લે છે તે જ અહીં લાગે છે.
સ્વાધ્યાય પ્રશ્ન-૨માં જ્યાં જાડા અક્ષરો છાપેલા છે ત્યાં ઈચ્છાદર્શકનો પ્રયોગ કરવો.
નિયમો
(A) ત્રીજા ગણની જેમ દ્વિરૂક્તિના નિયમો લગાડ્યા પછી ૠતુને સ્ પ્રત્યય લગાડવામાં આવે છે. ગણકાર્યવાન કાળોમાં ૬ માં ઝ ઉમેરાય છે. (B) અભ્યસિત અક્ષરમાં (દ્વિરૂક્તિમાં) જ્ઞ નો રૂ થાય છે. દા.ત. પણ્ = બિમિતિ 1
નીચેના અપવાદો ધ્યાનમાં રાખી ધાતુ સેટ્ છે કે અનિટ્ છે તે પ્રમાણે સ્ ની પૂર્વે રૂ મૂકવી. (A) પ્ર ્, અને ૩ – દા.ત. પ્ર = નિવૃક્ષતિ । મૂ= ઘુમૂષતિ 1
કારાંત ધાતુને હૈં લાગતી નથી.
(B) હૈં, ચ્, , થ્રુ આટલા છઠ્ઠા ગણના ધાતુઓ અને સ્મિ,પૂ (આ.), અન્ન, પ્રર્, ત્રૂફ અને અસ્ ધાતુને રૂ લાગે છે.
દા.ત. ૐ = વિષિતે 4 ! = વિધષિતે
પૂ = પિપવિષને 1
प्रच्छ् = पिपृच्छिषति ।
(C) દીર્ઘ ર્ કારાંત, વ્ અંતવાળા ધાતુઓ અનેરૃ, ર૧, વ્ર, યુ, ૧, સપ્
ા સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
૨૫૫
પાઠ-૨૫
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને બીજા કેટલાક બહુ ઉપયોગી નહિ એવા ધાતુઓને વિકલ્પ રૂ લાગે છે. દા.ત. વિદ્ = દુષતિ / વિવિષતિ ઝ = શિશ્રીષતિ / શિશ્રયગતિ નીચેના અપવાદ ધ્યાનમાં રાખી ધાતુને ગુણ અંગેના સામાન્ય નિયમો લગાડવા. (A) અંત્ય કે ઉપાંત્ય, હસ્વ કે દીર્ઘ, ૩, ૪ વાળા ધાતુઓમાં ની પૂર્વે ? આવતી નથી ત્યારે ગુણ થતો નથી. દા.ત. મૂત્રમૂર્તિા (B) , વિ અને મુન્ ધાતુમાં ગુણ ન થાય. દા.ત. વિ=વિવિવિતામુ =મુમુક્ષતિા. (C) ૫, સિવાયના વ્યંજનાંત વ્યંજનાદિ ધાતુમાં ઉપાંત્યે રહેલ સ્વરુ-૩ ના રૂપછી સુ લાગે ત્યારે વિકલ્પ ગુણ થાય છે. દા.ત. મુદ્=મુમુરિકો /મુમોતિષને ઘુત્ = વિદ્યુતિષતે વિદ્યોતિષ (A) પૂર્વે ફન આવે ત્યારે અંત્ય સ્વરવાળા ધાતુઓનો અંત્ય સ્વર લંબાય છે. હનમાં પણ લંબાય છે. દા.ત. નિ= નિતિ નિયાંત્તિ (A) ઝ૬, સ્વપૂ અને પ્રર્ફોમાં અને જૂનો અને ૩થાય છે. દા.ત. વર્=સુષુપ્તતિ પૂછું = વિચ્છિતિ શ્રદ્ = નિવૃત્તિા (B) શુદ્ર માં નો અભ્યાસિત (દ્વિરક્ત) અક્ષરમાં રૂ થાય છે. (C) મિ, બી, , , થા અને ર, થાના અંગવાળા ધાતુઓ તથા મ, નમ, શી, પતિ, પત્ ધાતુમાં, (અ) ધાતુના સ્વરનો થાય છે, (બ) દ્વિરુક્તિ ન થાય, (ક) સ્વરાંત ધાતુનેની પૂર્વે લાગે છે.
દા.ત. હા = કિલ્લતિારમ્ = રિતિકા (D) – અને પત્ ધાતુ પૂર્વે વિકલ્પ સે છે. સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા પણ ૨૫૬ રાજા પાઠ - ૨૫
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનિયમિત રૂપો મા = ક્ષતિ = િિરષતિ જ્ઞ = રણતિ / લિપસ્થિતિ पू = पिपविषते । दम्भ् = धीप्सति / धिप्सति / दिदम्भिषति । . तन् = तितांसति / तितंसति / तितनिषति । पत् = पित्सति / पिपतिषति । પ્રતિ +ટુ = પ્રતીષિષતિ = વિવિપતિના
(E) રુ (જવું) નો ગદ્ થાય છે. અભ્યાસત (દ્વિરુક્ત) અક્ષર પછી નિ ના – નો ગુથાય છે. અને નાનો થાય છે અને જના ર્નો વિકલ્પ થાય છે. પ્રેરક અને દશમા ગણમાં અંગ ઉપરથી ઈચ્છાદર્શક રૂપ થાય છે. દા.ત. ગુરુ = ગુવોયિષતિ યુથુ = યુવયિતા અદ્યતન પાઠ-૨૨ ત્રીજા પ્રકારનો નિયમ ૪ અહીં લાગે છે. દા.ત. મૂ= માવય = બિમાવયિષતિ સા, શુ, અને રૂ ધાતુના રૂપો આત્મપદમાં થાય છે. દા.ત. જ્ઞ =વિજ્ઞાસા . ઈચ્છાદર્શક અંગને લગાડવાથી “ઈચ્છનાર એટલેકે ઈચ્છાદર્શક નામ બને છે. આ ક્રિયાવાચક નામો બીજી વિભક્તિનું નામ (કર્મ તરીકે) લે છે.
દા.ત. વિકીર્ષ: રમ્ ૧૦. ઈચ્છાદર્શક અંગને મા લગાડવાથી ભાવવાચક નામ થાય છે. દા.ત. શા = નિસાસા (જાણવાની ઈચ્છા)
રૂપાખ્યાન મામ્ (દશ કાળમાં રૂપો) . ૧.નિમિષતિ (વર્ત.કા.), ૨. નિરામિષ (હ્ય ભૂ.કા.), ૩. નિમિતુ (આજ્ઞાથી, ૪. નિયમિવિધ્યથી, ૫. વિનિરિતા (શ્વ. ભવિ.કા.), ૬. નિષસ્થતિ (સામા ભવિ.કી.), ૭. નિમિષાશર(પરોક્ષ ભૂ.કા.), ૮. નિરામિષાત્ (આશીર્વાદાથ), ૯. મનિષિષ્યત્ (ક્રિયાતિપસ્યર્થ),
૧૦. નિષિષ (અદ્યતન ભૂ.કા.) > =+=+=ીન્+સ્ (પાઠ-૧, નિયમ ૧૦) =વિસ્+ SEસુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા ! ૨૫૭ GEETESS પાઠ - ૨૫ [;
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
= વિલ++ = દિલીપતિ - - 5=+=+=મૂર+{="[+=મુભૂતિ કે પૂ= મૂ+સ્= + = શુભૂતિ
=પ્રમ્+=ાત્+=નિર્દ+=નિવૃ+{=નિવૃ+ = નિવૃ+=જિાગૃતિ
યુ = યુક્ત + = વિદ્યુત + કે વિદ્યોત + ૧ = વિદ્યુતિષતા કે दिद्योतिषते। દ્િ = += લિજિલ્+{= લિકિત્સરિતા
ધાતુઓ પહેલો ગણ
નવમો ગણ ૩૬+ રમ્-૫.ઉગામવું (પ્રેરક) | | સ + ગ્રન્ - સંગ્રહ કરવો, ભેગું ૩૫+ની-આજનોઈ આપવી, ઉપનયન | કરવું. કરવું.
- દશમો ગણ આમ +પ-૫. કોઈની તરફ કૂદવું.
| મથું –આ. વાચવું, માગવું મહિ+ ૪-૫. ચઢવું.
નિ+-સામા થવું, વારવું નિ+ -૫. હાંકી કાઢવું, કાઢી મૂકવું) (પ્રેરક).
નામધાતુ છઠ્ઠો ગણ
થાય - ઉ. સ્પષ્ટ કરી સમજાવવું તુ - ઉ. છોડવું.
| નય, આવોનય - હિંડોળવું,
1 ઝુલાવવું નામ (A- સંસ્કૃતિનું ગુજરાતી) પુલિંગ
મસ્તગિરિ - પશ્ચિમનો પર્વત, જેના -કોઈપણ ધર્મક્રિયા કરવા માટે ] ઉપર સૂર્ય-ચન્દ્ર અને તારા આથમે છે યોગ્યતા :
| એવું કલ્પેલું છે તે રાખ્યુનિધિ - (અપર - બીજો એટલે મારાઈ-વિદ્યાર્થીને જનોઈ પહેરાવી પશ્ચિમનો+ નિધિ) પશ્ચિમનો સમુદ્ધ રાખવછ મણકે મમતાપ-ઘણો જ બાબતો તાપ
તુ:- ત્રાપો, કોટીઉં ૪૬ સુ. સં. મન્દિરાનઃ પ્રવેશિકા B ૨૫૮ પાઠ-૨૫ ન
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ારુષિ - સૂર્ય વિત્ત - દિશાઓનો છેડો, બધી છે. દિશાઓનો દેશ.
સંભવ - જન્મ
સૂર્યવંશ – સૂર્યનું કુળ
દ્વારપાલ - દરવાન, દ્વારરક્ષક
મુર - વિષ્ણુ અથવા કૃષ્ણના શત્રુનું નામ | વિઘ્ન - વિઘ્નરહિત, ઈજા વગરનું
છે.
ગ્ન – સખત, તીક્ષ્ણ
સ્ત્રીલિંગ
સાંધ્ય – એક દર્શન એટલે શાસ્ત્રનું નામ
નપુંસકલિંગ
વાર્યયાત – એક જ વખતે બે વસ્તુઓ કરવાની હોવાથી વ્યગ્ર થયેલો
અલ્પવિષયા – ટુંકા વિષયવાળી, ટુંકી | ૐન્ડ્રુદ્ધ – સમજવું કઠણ પડે એવું, ગૂઢ આશા - ઉમેદ
પ્રક- બળતું, ઉગ્ર
રૂખ઼લેવતા – ઈષ્ટ દેવ, આરાધ્ય દેવતા
-
મન – (મન્ન નું કર્મ. ભૂ.કૃ.) નાશ પામેલું
ufgth-e12, Ellal
સિમાપ્તિ – છેડો, સંપૂર્ણત્વ
સિદ્ધિ - સંપૂર્ણત્વ
સોપાન – દાદર, પગથીયા
વિશેષણ
વત – સૈન્ય
વળ - વરસવું, વરસાદ
ઋતિષિત્ – કેટલાએક (સર્વ.)
-
પુલિંગ
તકરાર - વાતવિવાર્
તત્ત્વ જાણનાર - તત્ત્વવિદ્
પાંજરૂ - પન્નુર
બન્ધ - નિહ (ન.) -
ને સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
ક્રિયાવિશેષણ
ત- કિનારો
ત્રય - (ચ્છું - ન. પ્રાયશ્ચિત + | અમિવૈદ્યમ્ - (વૈદ્ય – પું. ચેદિનો
ત્રય – ત્રણ) ત્રણ પ્રાયશ્ચિત
એ શબ્દ
રાજા અને કૃષ્ણનો શત્રુ, ઉપરથી) વૈદ્ય તરફ
હવત્ - જોર જુલમથી
મૂર્તિ-ઘણું
યૂરોપીય – યુરોપખંડનું
વૈવિક – વેદનું
નામ (B - ગુજરાતીનું સંસ્કૃત)
રૂઢી – વિધિ
સગું - જ્ઞાતિ, વન્યુ
.
ઘોડીઉ – પ્રેત
રૂઢી - પદ્ધતિ.
૨૫૯
સ્ત્રીલિંગ
પાઠ - ૨૫
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
નપુંસકલિંગ
| (वर्त..)
हीपतुं - उत्तेजित (७. भू. पृ.), तन्मात्र-तन्मात्र
उद्दीपित (म. भू..) जन्य - बन्धन
नपाई श मेj- अदृश्य વિશેષણ
पीडायुं, पीयेj - आर्त (भू..), यभडारी - अद्भुत
अर्दित (भ. भू..) ती - प्रबल, बलीयस्
ही - पाण्डु, विवर्ण ते४२वी - देदीप्यमान, विभ्राजमान | सपत - प्रचण्ड
સ્વાધ્યાય प्रश्न-१ संस्कृत गुराती . १. प्रारिप्सितस्य ग्रन्थस्याविजपरिसमाप्तय इष्टदेवतां स्तौति । २. स्वयंवरकाले सीतां लिप्सवो रावणादयो बहवो राजानो विदेहाञ्जग्मुः । किंतु
रुद्रधनुर्नमयितुमशक्ताः सर्वे भग्नाशा बभूवुः । 3. अभितापसंपदमथोष्णरुचिनिजतेजसामसहमान इव ।
पयसि प्रपित्सुरपराम्बुनिधेरधिरोढुमस्तगिरिमभ्यपतत् ॥ ४. ब्रह्मतत्त्वं जिज्ञासमानः कश्चिदाचार्यमुपेत्याध्यापय भो ब्रह्मेत्युवाच ॥ ५. तस्यां सभायामेव दुर्योधनं गदाघातेन जिघांसुर्भीमसेनो युधिष्ठिरेण निवारितः।
यियक्षमाणेनाहूतः पार्थेनाथ द्विषन्मुरम् ।
अभिचैद्यं प्रतिष्ठासुरासीत्कार्यद्वयाकुलः ॥ ७. प्रासादतलमारुरुक्षुः सोपानपतिषु पदं निधत्ते । ८. यूरोपीयवैभवं दिदृक्षमाणाः प्रतिसंवत्सरं कतिचिद्भरतखण्डीया
अङ्ग्लभूम्यादिदेशानग्निनौकाभिर्गच्छन्ति। &. ब्राह्मणो बुभूषू राजर्षिविश्वामित्र उग्रं तपश्चक्रे । १०. प्रभूतवर्षणादस्या नद्याः कूलं पिपतिषति । तदस्मिन्मा पदं निधेहि । ११. सूर्यवंशसंभवानां राज्ञां यशो जिगासुः कालिदास आह। १२. व सूर्यप्रभवो वंशः क चाल्पविषया मतिः ।
तितीपुर्दुस्तरं मोहादुडुपेनास्मि सागरम् ॥ શ8 સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા દશક ૨૬૦ (દણિકા પાઠ - ૨૫
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३. भूरिधनमादित्सुना बलेनानुगम्यमानः शरदारम्भे दिगन्ताञ्जिगीषु रघुरयोध्यायाः
પ્રતિસ્થા १४. बटुमुपनिनीषुराचार्यः स्वाधिकारसिद्धये कृच्छ्वयं कुर्यात् । ૧૫. રાગદંપ્રવિવિષિકુમારો હારિ:સારિતો વિનીતૈપાલૈ. ૧૬. માત્મનઃશને વિયિષજ્યના મહાન્ત તમનૃત્યન્ા ૧૭. અર્થયને તિરાનો તારી યિયક્ષવા
अर्थापयत्यसौ सम्यग् दुर्बुद्धं वैदिकं वचः ॥ પ્રશ્ન-૨. ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો. ૧. કૂતરો મરવામાં છે (૬), તેને છેડો નહિ. ૨. ઝાડની ડાળીને નમાવવાની ઈચ્છા કરીને (નપ્રેરક) તેણે હાથ ઉંચો કર્યો. ૩. ઘણું સખત તોફાન ચઢી આવ્યું, સૂર્ય દેખાતો બંધ થયો, અને જાણે પવન બધા
ઝાડોને મૂળમાંથી ઉખેડી નાંખવા માંગતો હોય (દ્ + મૂળ) અને બધા ઘરનો
નાશ કરવા ઈચ્છતો હોય એવું લાગ્યું (મ). ૪. હજારો વર્ષ સુધી વિશ્વામિત્રે તપશ્ચર્યા કરી અને ત્યાં સુધીમાં તેનું બધું કાઠું બ્રહ્મના
તન્માત્ર તત્ત્વથી દીપિત થયું અને પોતાના અદૂભૂત તેજથી આખી સૃષ્ટિને બાળી
નાંખવાની તૈયારીમાં હોય એમ દેખાયું (૨). ૫. પોતાના સગા પોતાની સાથે લડવાને તૈયાર (યુ) જોઈને તેનું મોં ફીકું પડ્યું. ૬. આ છોકરું ઉંઘવામાં છે (સ્વ), ઘોડીયામાં સુવાડો અને તેને ઝુલાવી ઉંઘાડો. ૭. એક માણસ બારણે ઉભો છે, જરૂરના કામ માટે તમારી સાથે બોલવા ઈચ્છે છે . (). ૮. જે આ સંસાર બંધનથી મુક્ત થવા ઈચ્છે છે, (મુતેણે તત્ત્વદર્શી પાસે જવું,
બ્રહ્મને ઓળખી તેનું ધ્યાન ધરવું. ૯. જે પુનર્વિવાહનો રિવાજ ચલાવવા માંગે છે (y + વૃત પ્રેરક) તેણે તે કામ
એકદમ શરૂ કરવું, વિવાદનો વખત ગયો છે. ' ૧૦. તે લડાઈમાં એક સિપાઈ હતો અને તે ઘાયલ થવાથી ઘણી જ તરસથી પાણી ( પીવાની ઈચ્છાથી) (1) પીડાયો.
. ૧૧. પોતાની તલવારથી ધૃષ્ટકેતુ એક ઋષિને પોતાનો શત્રુ જાણી મારવા જતો હતો | (wહ્યું ત્યારે મેં તેને હાથથી પકડ્યો. બ્લિક સુ. સં. મદિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ! ૨૬૧ ૨૪ પાઠ - ૨૫ જુ
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨. ગંગાના પવિત્ર પાણીમાં નાહવાની ધારણા રાખી () અને સાંખ્યદર્શન
ભણવાને બે વર્ષ ત્યાં રહેવાની ઈચ્છાથી (નિશ્વસ) હું કાશી ગયો. ૧૩. કુલ ભેગાં કરવાની ઈચ્છાથી (વરિ) બે કન્યા બાગમાં ગઈ. ૧૪. સ્વયંભૂ ઈશ્વર, સૃષ્ટિ રચવાની ઈચ્છાથી (ફળ) સર્વ અવકાશને ઢાંકી મૂકનારે
પાણીની સપાટી ઉપર દેખાયા. ૧૫. જે પોપટ આજ સવારે પાંજરામાં પૂરાયો હતો તે ઉડી જવાની તૈયારીમાં છે (
* કે * પો.
સુષુવિહુના? - સુશને વધુ શું કહેવું?
' વિવાહ્ય 7 મા - નિરાગીને સ્ત્રી એ તૃતુલ્ય છે.
જે
# સંસાંના રો"ST અવન્તિા- સંસર્ગથી દોષ અને ગુણ આવે છે.
જ
માવેષ વિદ્યતે સેવા- ભાવ હોય ત્યાં દેવ હોય છે.
જ
જ
પૂર્વ દલ ઝૂચા-મૂર્ખનું હૃદય શૂન્યવતુ હોય છે.
%િ
&
રાતિ ના તો યમ્ - જાગૃત રહેનારને ભય હોતો નથી.
આ
સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા દિન ૨૬૨
પાઠ - ૨૫
.
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ-૨૬ |
ધાતુસાધિત શબ્દો
ભૂમિકા માર્ગો. પાઠ ૨૪માં આપેલ કૃદંતો સિવાયના કૃદંત આ પાઠમાં આપેલ છે. સ્વાધ્યાય પ્રશ્ન-૨માં છાપેલા જાડા અક્ષરોને ઠેકાણે કૃદંત વાપરવા.
પ્રત્યયો અને નિયમો અંતઃસ્થ, અનુનાસિક સિવાય કોઈપણ વ્યંજનથી શરૂ થતા અવિકારકપ્રત્યય પૂર્વે અંત્ય નો થાય છે અને પૂર્વના મ કે આ જોડે મળે ત્યારે બે સ્વરોને સ્થાને વૃદ્ધિ કે શ થાય છે. નામ પછી જયારે માત્ર પ્રત્યય આવે ત્યારે તે પ્રત્યયનો અર્થ માત્ર', “ફક્ત' થાયછે. દા.ત. વિદ્ધમાત્રા- ઘાયલ થતાં વાર જ.
વિધ્યર્થ કૃદંત
પ્રત્યયો -તવ્ય, મનીય, ય આ કૃદંત ભાવે અને કર્મણિ પ્રયોગમાં આવે છે. દા.ત. કયા સ્થાતિવ્યમ્ આ કૃદંત કર્મનું વિશેષણ બને છે. કર્તાને તૃતીયા કે પછી લાગે છે. દા.ત. કથા /મરં વક્તવ્ય (A) તવ્ય અને મનીષ પૂર્વે અંત્ય સ્વર અને ઉપાંત્ય હસ્વ સ્વરનો ગુણ થાય છે. દા.ત. કૃ = વર્ણવ્યા વરીયા (B) તવ્ય માં સે ધાતુ પૂર્વે લાગે છે. તથા દશમા ગણમાં ગુણ-વૃદ્ધિ થયા પછી ય લગાડી લગાડવી.-- * - - દા.ત. યુ = પોષયિતા
ગ
છે
કઈ સુ. સં. મદિરાન્તઃ પ્રવેશિકા દE ૨૬૩
પાઠ - ૨૬ ૪
*
*
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪.
૫.
૧.
૨.
૩.
૪.
૫.
દશમા ગણમાં અનીય પૂર્વે ગુણ-વૃદ્ધિ થાય છે. દા.ત. યુધ્ = યોષળીયા
(A) ય પૂર્વે અંત્ય – ઉપાંત્ય હૈં – ૩નો ગુણ થાય છે. દા.ત. નૌ = નેય । વ્ઝ = જો = વ્યા
(B) અંત્ય ગો નો અવ્ અને આ નો છુ થાય છે. દા.ત. ભૂ = મો = મળ્યા
ત્યા
=
(C) ૠ કરાંત ધાતુમાં ૬ ની વૃદ્ધિ થાય છે.
દા.ત. ૐ = હ્રાર્થ ।
(D) અંત્ય ૬ નો , ન્ જો શ્ થાય. ઉપાંત્ય મૈં ની વૃદ્ધિ થાય છે. દા.ત. પર્ = પાજ્ય
(E) હૈં, ફ્લુ, વૃ (ઉ.), રૂ, ખુલ્ અને ઉપાંત્ય ૠ વાળા ધાતુઓના સ્વરમાં ફેરફાર થતો નથી. તથા હસ્વ સ્વર પછી ય પૂર્વે ત્ મૂકાય છે. આ નિયમ કેટલાકને લાગતો નથી તે ઘણા હોવાથી અહીં લખેલ નથી.
દા.ત. ફ્લુ = સ્તુત્ય |
પ્રત્યય - વૃ, અ
આ પ્રત્યયોથી ધાતુ સૂચિત ક્રિયા કરનાર નામો બનાવાય છે. આ પ્રત્યયો લાગે ત્યારે તે ધાતુના કર્મને ષષ્ઠિ લાગે છે.
(A) ૢ પૂર્વે અંત્ય સ્વર અને ઉપાંત્ય હસ્વ સ્વરનો ગુણ થાય છે. (B) અ પૂર્વે અંત્ય સ્વર અને ઉપાંત્ય મૈં (મ્ કારાંત સેટ્ ધાતુના ઉપાંત્ય ઞ સિવાય) ની વૃદ્ધિ થાય છે અને ઉપાંત્ય હસ્વ સ્વરનો ગુણ થાય છે. દા.ત. ની = નેતૃ । નાય । તુમ્ = નો ૢ । નોધા ।
વન્ = વ । વાવ ।।મ્ = ગમ । આ + વમ્ = આામ । તૃ પૂર્વે સેટ્ ધાતુને રૂ લાગે છે.
દા.ત. રસ્ = રક્ષિત્ ।
આ કારાંત ધાતુઓમાં અવ્ઝ પૂર્વે ય લાગે છે.
૨૬૪
સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
પાઠ - ૨૬
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
દા.ત. સ્થ = સ્થાયઠ્ઠા = વાયા વૃદ્ધિ કરનાર ધાતુ સાધિત પ્રત્યય પૂર્વે ના સૂનો સ્થાય છે. પાઠ ૨૪, અદ્યતન કર્મણિનો નિયમ ૨- F જુઓ. દા.ત. યાતા તૃનું સ્ત્રીલિંગ અંગ તૃ + =ત્રી થાય મનું સ્ત્રીલિંગ અંગ રૂ થાય છે. કેટલીક વાર મા પણ થાય છે.
દા.ત. ની = ની + Z + = નેત્રી ની + રૂ =નાયા ભાવકૃદંત - ધાતુના અર્થનો સૂચક કૃદંત પ્રત્યય -
મન | મ | તિ
નપુંસકલિંગ | પુલિંગ | સ્ત્રીલિંગ દા.ત. રામન
गम
ગતિ તિ અવિકારક પ્રત્યય છે. બાકીના બે વિકારક છે. ભૂ.કૃના પ્રત્યય પૂર્વે ધાતુઓમાં જે ફેરફાર થાય છે તે જ ફેરફાર ઘણું કરીને તિ પૂર્વે થાય છે. દા.ત. વર્= મુ=મુIિ (A) 5 પૂર્વે કેટલાક ધાતુમાં ગુણ અને કેટલાકમાં વૃદ્ધિ થાય છે. (B) મન પૂર્વે અંત્ય સ્વર અને ઉપાંત્ય હસ્વ સ્વરનો ગુણ થાય છે. દા.ત. કૂ = મા = ભવાનિ =નયા ન = વાત = ઉનના = વોથ = વોથન અંત્ય કે જૂનો મ પૂર્વે ૬ કે થાય છે. દા.ત. પર્=પાિયુન =થો -
પરોક્ષ કૃદંત પરોક્ષ ભૂ.કા.નું કર્તરિ કૃદંત પરમૈ.માં વસ્ અને આત્માને. માં માન અવિકારિ પ્રત્યય પૂર્વેના અંગને (જવા કે તૂ.પુ. બ.વ.ને) લગાડવાથી થાય છે.
દા.ત. $ = Hai I૮= ગહવર્ના | ૬ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા , ૨૬૫
૪૬ પાઠ - ૨૬ !
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩.
૪.
(A) એક સ્વરી અને આ કારાંત રૂપમાં વત્ પૂર્વે રૂ લાગે છે. દા.ત. વા = વિવત્ । પત્ = પત્તિવમ્ ।
(B) ગમ, હૅન, વિવ્ (ગ. ૬), વિદ્ અને શું પછી વત્ વિકલ્પે રૂ લે છે. દા.ત. ગમ્ = નષ્મિવત્ / જ્ઞાત્વમ્ ।
વસ્ અને આન પૂર્વે વચ્, અજ્ઞ વગેરે ધાતુઓનો અનુનાસિક લોપાય છે. તથા દીર્ઘ તૢ કારાંત ધાતુઓ ગુણ પામતા નથી.
દા.ત. વચ્ = નવત્ । હૈં = તિતીર્વમ્ ।
(A) પરોક્ષ ભૂ.કા. નું પૃ.પુ.બ.વ. નું રૂપ કૃદંતના અંગ તરીકે દ્ધિ. બ.વ. થી આગળ સ્વરથી શરૂ થતા પ્રત્યય પૂર્વે ગણવું.
(B) આ જ અંગ સ્ત્રીલિંગની નિશાની ૢ પૂર્વે અને
(C) નપુંસકલિંગના પ્રથમા, દ્વિતીયા અને સંબોધન દ્વ.વ.માં લેવાય છે. દા.ત. ઝૌ=વિત્રીવત્ = ચિયુિષા । (પૃ. વિભક્તિ એ.વ.), ખ્રિઝ્યુિવી (સ્ત્રી), મમ્ = ગાન્ત કે ગય્યિવસ્ઉપરથી ભુષા । (પૃ. વિભક્તિ એ. વ.), orgot (zall.)
અમુક બાબતમાં આ રૂપમાં ઉપરોક્ત નિયમ ૩ પ્રમાણે ફેરફાર થાય છે. ભવિષ્ય કૃદંત
(A) સામાન્ય ભવિ.કા. નું કૃદંત પરૌં. માં અત્ અને આત્મને. માં માન પ્રત્યય રહિત કાળમાં અંગને લગાડવાથી થાય છે.
(B) પૂર્વેના અ નો અત્ ની પૂર્વે લોપ થાય છે.
દા.ત. હ્ર = ઋષિત્ / નિષ્યમાન । (કરનાર) (કર્મણિમાં - કરાનાર) દૃશ = દ્રશ્યત્ । (જોનાર, જોવાનો), દ્રશ્યમાળ (દેખવાનું, દેખાનાર) સ્થત્ નું સ્ત્રીલિંગ સ્થની કે સ્થતી થાય છે.
ધાતુઓ
પહેલો ગણ
૩૫ + ૢ - ઉ. ઉપકાર કરવો, પ્રવૃક્ષિળીત્ત – ઉ. પ્રદક્ષિણા કરવી. સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
૨૬૬
પ્રતિ + વ્ + ગમ્ - ૫. સામું જવું પ્રતિ + ૬૫ – ૫. પાછું આપવું સવાચોળ + વૃત્ - આ. યોગ્ય રીતે
પાઠ ૨૬
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાલવું
ત્રીજો ગણ બીજો ગણ
પુરમ્ + થા - ઉ. કોઈને ગોર બનાવવો. આશિષKવદ્-પ. આશીર્વાદ દેવો. | ચોથો ગણ આ + શમ્ - આ. ઈચ્છવું, આશિષ
તમ્ -૫. દુઃખી થવું. આપવા.
સાવરમ્ + પ્રતિ પત્-યોગ્ય રીતે
ચાલવું નામ (A - સંસ્કૃતનું ગુજરાતી) પુલિંગ
પત્ની - શક્ય સન- રઘુના પુત્રનું નામ.
- નપુંસકલિંગ મશતા- ખચ્ચર
૩૫૪- ગામ કે શહેરની પાસેની શ્ન- હાથીના કપાળના ભાગ જગ્યા, પાદર, સીમ. ઉપરનો ગોળો
- પિંગળ, છંદ રરરથ - ગંધર્વનો દેશ
ગણનાઈ - (નયન - ન. કેડ, કટિનો શ - મુલક
પૂર્વ ભાગ + અર્થ - અડધુ) પાછલો વરુ - સમુદ્ર દેવતા
ભાગ. વિ- દેશનું નામ છે. હાલ તેને વરાડ | રોલ - કિનારો પ્રાંત કહે છે. (બ.વ. માં વપરાય) / નોવાક્તર-(કચન- નોવાક્ત) વિશિ૩- બાણ
બીજી દુનીયા શાપ - શ્રાપ, શાપ
સરોદ-એક અદ્ભુત અસ્ત્રનું નામ છે. સેનિશ - લશ્કરની છાવણી સર્વસ્વ - (સર્વ - સઘળું + 4 - ન.) સ્ત્રીલિંગ
બધી મિલ્કત, બધી માલમત્તા.
સારો- સારું રાજ્ય . માયા - નામ
વ્ય -બલિદાન તિ-એક સ્ત્રીનું નામ નર્મલ-નદીનું નામ
વિશેષણ વૃષ્ટિ-વરસાદ
ચાયત - ઘણું વેગળું, ઘણું લાંબુ રષિા - પરોણાગત, સત્કાર
*
!
1 કિ.વિ.). ૨૪૪ સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા ૨૬૭ મા પાઠ - ૨૬ થી
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુરૂપ – મળતું, યોગ્ય ટીપા – પ્રકાશમાન કરનાર
-
પુનરુત્તુભૂત - (પુનરુત્ત્ત – ફરીથી કહેલું અથવા ફરીથી કહેલી વાત + ભૂત – થયેલું) | અથમ્ – નીચે
ફરીથી કહેવા જેવું
નામ (B - ગુજરાતીનું સંસ્કૃત)
वारणावती
પુલિંગ
ક્રૌંચ (એક પક્ષી) – ઐશ્ચ
જરાસંધ (મગધ દેશના રાજાનું નામ) - |નિશાની - વિજ્ઞ
जरासंध
નિષાદ (એક જંગલી જાતનું અથવા તે
–
જાતના વ્યક્તિનું નામ) - નિષાદ્
વિદુર (વિશેષ નામ) - વિપુ સ્ત્રીલિંગ
પ્રત્યગ્ન – નવું, તાજું (ક્રિ.વિ.) વન્ય - રાની અથવા વનનું ક્રિયાવિશેષણ
મગરૂર - ઉત્પવિની
વારણાવતી (એક જગ્યાનું નામ)
૪.
૫.
૬.
સ્વાધ્યાય
૨૬૮
નપુંસકલિંગ
વિશેષણ
કિમતી – મહાદું
તહેવાર – વિન્નક્ષળ
મગરૂર – ઉત્સિત્તુ(કર્મ. ભૂ. કૃ.)
વિશેષ
કેદ કરવું – વારાદે નિક્ષિપ્
પ્રશ્ન-૧ સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો.
૧. तस्मादेवं विदुषे ब्राह्मणायैवं चक्रुषे न क्षत्रियो द्रुह्यात् ।
૨.
राजा यक्ष्यमाणो ब्राह्मणं पुरोदधीत ।
૩.
छन्दांसि वै देवेभ्यो हव्यमूदवा श्रान्तानि जघनार्थे यज्ञस्य तिष्ठन्ति यथाश्वो वाश्वतरो वोहिवांस्तिष्ठेदेवम् ।
असुरैः सह योत्स्यमान इन्द्रो वरुणस्य साहाय्यं ययाचे ।
वरुणसाहाय्यं लब्धवतस्तस्मात्सर्वेऽसुरा अबिभयुः ।
व्यर्थं मे जन्म न मया कृतं कर्तव्यं न भुक्तं भोक्तव्यं न दृष्टं द्रष्टव्यं न श्रुतं श्रोतव्यम् ।
સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
પાઠ - ૨૬
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
७. निषेदुषीं राज्ञी दृष्ट्वा दास्योऽपि सपत्नीवृत्तं कथयिष्यन्त्योऽधस्तस्थुः । . ८. ब्राह्मणेभ्यो दत्तसर्वस्वो रघुः प्रत्यग्रागतायार्थिने धनं दित्सुः कुबेरात्तन्निष्क्रष्टुं
चकमे । कुबेरस्तु तेनाभियास्यमानमात्मानं प्रेक्ष्य स्वयमेव तस्य कोशे धनवृष्टिं
पातयामास । तत्सर्वं धनमात्मने ददिवांसं रघु वक्ष्यमाणामाशिषं सोऽर्युवाच । ४. आशास्यमन्यत्पुनरुक्तभूतं श्रेयांसि सर्वाण्यधिजग्मुषस्ते। !
पुत्रं लभस्वात्मगुणानुरूपं भवन्तमीड्यं भवतः पितेव ॥ १०. ततो रघुः पुत्र प्रापाजं नाम । तं कतिभिः संवत्सर्विवाहयोग्यदशं ज्ञात्वा
ससैन्यमिन्दुमतीस्वयंवराय विदर्भान्प्रस्थापितवान् । ११. मार्गे नर्मदारोधस्येकरात्रमुषितवतस्तस्य सेनानिवेशो वन्यगजत्वमृषि
शापात्समापेदानेन केनचिद्गन्धर्वेण तुमुलश्चक्रे । १२. तमापतन्तं नृपतेरवध्यो वन्यः करीति श्रुतवान्कुमारः ।
निवर्तयिष्यन्विशिखेन कुम्भे जघाच नात्यायतकृष्टचापः ॥ १३. स विद्धमात्रः स्वीयं दिव्यं रूपं प्राप । ततः प्रजहुषेऽप्यात्मन उपचक्रुषेऽजाय
संमोहनाख्यमस्त्रं ददौ । १४. एवं तयोरध्वनि दैवयोगादासेदुषोः सख्यमचिन्त्यहेतु । १५. एको ययौ चैत्ररथप्रदेशान्सौराज्यरम्यानपरो विदर्भान् । १६. तं नगरोपकण्ठे तस्थिवांसंतदागमनहष्टो विदर्भनाथः प्रत्युज्जगाम नगरं चानीय
सर्वां सक्रियां चकार। १७. त्रैलोक्यदीपके देवे लोकान्तरमुपेयुषि ।
तमस्तान्तमभूद्विश्वं क सुखी महदापदि ॥ प्रश्न-२ गुतीनु संस्कृत ४२२..
'નિષાદ કે જેણે ક્રૌંચ પક્ષીની જોડમાંથી એકને મારી નાંખ્યું હતું (ન) તેને वाल्मिीमे ॥५पो. ४ २०४९भारतेने सो आयो मापवावयनमाप्यु तुं (प्रति + श्रु) तेने ऋषिसे આશીર્વાદ દીધો. visपो या पारावती ४ानी तैयारीमा u (गम् : इ) त्यारे विरे
તેમને શિખામણ દીધી. ૪. તેણે શહેર બાળ્યું તે પહેલાં તે સેનાપતિએ તેમાંથી બધા બૈરા છોકરાને બહાર સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ! ૨૬૯
પાઠ - ૨૬
१.
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫.
૬.
૭.
લઈલીધા.
તેને પૈસો પાછો આપવાનું કહેતાં પહેલાં (આ + વિશે ન્યાયાધીશે બરોબર ચાલવા શિખામણ આપી.
કાશીમાંથી યજ્ઞદત્તને જવાની રજા મળી (અનુ + જ્ઞા) તે પહેલાં દેવદત્તે તેને કરેલા પાપો માટે તપ કરવા કહ્યું.
૮.
જે લુગડા વિષ્ણુને આપવાના છે (વા) તે ઘણા સારા અને કિંમતી છે. ઝાડ કપાવવાનું છે (ર્િ).
૯.
૧૦. તેણે આ વિચિત્ર સંદેશો મોકલ્યો તેમાંથી શું સમજવાનું (ઘટ)?
પતિને ઘેર જ્યારે શકુન્તલાને મોકલવાની હતી ( + દ્દિ કે X + રૂપ) ત્યારે કવે તેને અગ્નિની પ્રદક્ષિણા કરવા કહ્યું અને પોતાની મોટાઈ માટે મગરૂર ન થવા શિખામણ આપી.
૧૧. જરાસંધ જેણે બધા રાજાઓને જીત્યા હતા (ત્તિ) અને કેદ કર્યા હતા તે કૃષ્ણ અને ભીમથી મરાયો.
3 8523
૧૨. તેના વચન વિશ્વાસ કરવા યોગ્ય નથી (વિ+શ્વસ) અને તેના કામ નિન્દા કરવા યોગ્ય છે (નિ~).
A
૧૩. તે ખાવા યોગ્ય નથી (મક્ષ, અમિ + અવ + ૪) કે પીવા યોગ્ય નથી (પા), આપણે શા માટે શોધવું. ?
૧૪. તેણે ડહાપણના ચિન્હો બતાવ્યાં હવે તેને મૂર્ખ ગણવાનો નથી (મન્).
તું નૈવ વિના તમ્ । – વૃક્ષ વિના ફળ હોતા નથી.
મનસ્ય ત્વરિતા ગતિઃ । – કાળની ગતિ વેગવાળી છે.
મેળો ીધાનત્વ । – કર્મની જ પ્રધાનતા છે.
સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
૨૭૦
પાઠ - ૨૬
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
अ
अकरुण વિશે. (ા – સ્ત્રી. દયા) નિર્દય, દયાહીન.
ન.
અશ્વિન - વિશે. (વિન કંઈક) જેની પાસે કંઇ પણ ન હોય તે,
ગરીબ.)
સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ
-
-
-
અક્ષ – પું. જુગટાના પાસા.
અક્ષજ્ઞ – વિશે. પાસાથી રમવાની કળા | અઙ – ન. અવયવ
જાણનાર.
અક્ષત્રિય – વિશે. ક્ષત્રિયવિનાનું અક્ષનૈપુળ – વિશે. પાસા નાખવામાં
હોંશિયાર.
અક્ષમ – વિશે. અશક્ત અક્ષમાલા - સ્ત્રી. (અક્ષ - પું. એક છોડનું અને તેના મૂળનું નામ છે + માતા – સ્ત્રી. કંઠી, માળા) રૂદ્રાક્ષની માળા. અક્ષરશઃ - ક્રિ.વિ. અક્ષરે અક્ષર. અક્ષય – ન. પાસા નાખવાની કળા. અક્ષિ – ન. આંખ અક્ષોભ્ય – વિશે. ક્ષોભ ન પામે એવું, બીકે નહીં એવું, ડગે નહીં એવું. સદ્ – વિશે. રોગ વગરનું, નીરોગી, સ્વસ્થ, આરોગ્ય.
|
–
અગસ્ત્ય – પું. ઋષિનું નામ છે.
अगार
ન. ઘર.
અગ્નિતત - વિશે. (ગ્નિ અને તમ
-
હે સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
તપેલું) દેવતાથી તપેલું. અનરણ્ય – પું. આગગાડી અગ્નિટ્ટોમ - પું. એક જાતનો યજ્ઞ. અગ્નિહોત્ર – ન. અગ્નિદેવતાને આપેલો
યજ્ઞ.
અઙ્ગ - પું. ખોળો.
અતિ – વિશે. નિન્દ્રિત, દૂષિત.
-
મન – ન. આંગણું
ચાર - પું. ન. અંગારો અચિત્ત્વ - વિશે. અવિચાર્ય, ન ધારી શકાય એવું.
મન – પું. રઘુના પુત્રનું નામ છે, વિશે. નહીં જન્મેલું.
અનસ વિશે. હંમેશનું નિરંતરનું, અનમ્ - ક્રિ.વિ.
અના - સ્ત્રી. બકરી.
અનીશર્ત – પું. અક બ્રાહ્મણનું નામ છે. અગ્ - ગ.૭ પરૌં. તેલ ચોપડવું, વિ + અગ્ – ખુલ્લું કરવું, ઉઘાડું કરવું अञ्जन ન. કાજળ, મેસ. અત્તિ – પું. ખોબો.
|
અલ્ - ગ.૪ આત્મને. શ્વાસ લેવો, જીવવું
-
અણુ - વિશે. નાનું, પું. નાનો રજકણ
અતિયો - વિશે. (મતિ - ઘણું) ભયંકર, સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ ર
૨૭૧
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
| મધ્વર્યું-પું. યાજ્ઞિક ગોર. તિનિરુપ - વિશે. (૩i – ઘણું, | મન્ - ગ.૨ પરસ્પે. શ્વાસ લેવો, અતિશય) ઘણું નિર્દય, કૂર. |y + સન્ - શ્વાસ લેવો, જીવવું. ગતિનિuaણ - વિશે. અતિ વ્યર્થ. | મન - પુ. બળદ તિપ્રમઃ - ૫. મોટી ચુક, ઘણી | | મનનુષ્ઠાન - ન. (અનુકન-ન.કરવું, બેફીકરાઈ.
સાધવું) ન કરવું તે, ન કીધાની કસૂર. મધુન - વિશે. અનુપમ.
| મનપત્યતા - શ્રી. (અપત્ય - અત્યર્થમ્ - ક્રિ વિ. ઘણું.
ન.છોકરું) વાંઝિયાપણું. અત્યતિ-પું. એક ક્ષત્રિયનું નામ છે. | મનપથિન્ - વિશે. નિરપરાધી, અત્યાતિ - કિ.વિ. અથવા વિશે. ઘણું | નિર્દોષ લાંબું, ઘણું દૂર.
અનય - ૫. ડહાપણનો અભાવ. અદ્ભત - વિશે. આશ્ચર્યકારક. મન- વિશે. અયોગ્ય. અદ્યતન - વિશે. આજનું, આજને લગતું. | મનન - પુ. અગ્નિ અદભૂતિ – ક્રિ.વિ. (માં - આજ + | મનવેક્ષUT - ન. સંભાળ ન લેવી તે. પ્રકૃતિ - માંડીને, થી) આજથી, અત્યાર | મનામ્ - વિશે. નિરપરાધી પછીથી.
મનાથ - વિશે. લાચાર, ધણી અધમ - વિશે. નીચ.
| વગરનું, આશ્રયહીન. અઘર- સર્વ., વિશે. નીચલું, નીચેનું મનાદાન - વિશે. (અનાવિ- જેનો અથર્મ - . દુષ્કૃત્ય.
આરંભ નહીં તે + મનન્ત - જેનો છેડો અથર્ - અવ્યય નીચે, તળે. નહીં તે) આરંભ અને છેડા વિનાનું. fધવાર - પુ. જગ્યા, અન્નીયાર, હોદો, | મનોરમ- પું. પ્રારંભ નહીં તે. કોઈ પણ ધર્મક્રિયા કરવાને યોગ્યતા. મનાવોપેત - વિશે. (માર્નવ-ન.
થવસ્-પું. જેનું ધનુષ ખેચેલું હોય | પ્રમાણિકપણું + સતિ - ૩૫ + રૂનું તે.
કર્મણિ ભૂ.કૃ., યુક્ત) અપ્રમાણિક. ઝિન - ન. જગ્યા.
| મનિપ્રદ - . (નિદ - . કબજો, કથીર - વિશે. સાબિત કે ગંભીર | નિયમ) કબજામાં ન રાખવું તે, મનવગરનું, અલ્પમનવાળું, અધીરૂં. | નિરંકુશપણું. અધ્વન્ - પુ. માર્ગ
મનિન - પું. પવન. જિક સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા દશકા ૨૭૨ સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ RE
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનિશમ્ - ક્રિ.વિ. વારંવાર, નિરંતર, | અન્તઃપુરા - સ્ત્રી. જનાનખાનામાં
હંમેશાં
રહેનારી સ્ત્રી.
અનિષળ - વિશે. બેઠેલું નહીં તે. અનીજ - ન. સૈન્ય, સેના. અનીજ્જ - વિશે. (અનીજ – ન. અને સ્થા- રહેવું) લશ્કરમાંનો એક સિપાઇ. | અનુપ્પિન્ – વિશે. દયાવાન. અનુચર - પું. ચાકર, નોકર. અનુત્તે - પું. નમ્રતા, ગર્વભાવ અનુપત - વિશે. અવિચ્છન્ન. અનુવન્થ - પું. જારી રહેવું તે. અનુમાળ - ન. સતી થવું, મરનારની પાછળ મરવું તે.
અન્તઃ - પું. યમરાજા. ન. અન્તે જવું
अन्तगमन
-
અન્તતઃ – ક્રિ.વિ.આખરે. અન્તર - ન. ફેર.
अन्तरित વિશે. તફાવતવાળું, જુદું પડેલું.
અન્ય - સર્વ., વિશે. ઇતર, બી. અન્યથા -ક્રિ.વિ. બીજીરિતે, નહિતો. અન્યઘુઃ - ક્રિ.વિ. બીજે દિવસે. અન્વાTM - (અનુ + આહૈં) તે બોલે છે અન્વિત - (અનુ + રૂ નું કર્મણિ ભૂ.કૃ.) યુક્ત, સહિત, ભરેલું. અવિષ્યત્ - (અનુ + રૂપ્ ગ.૪ પરૌં. નું વર્તમાન કૃ.) શોધતાં
અનુરાન – પું. પ્રીતિ, મહેરબાની.
અનુરૂપ – વિશે. મળતું, મુજબનું,
પ્રમાણેનું. अनुलेपन ન. મલમ, અંગને અપ્ - સ્ત્રી. પાણી (બ.વ. માં વપરાય લગાડવાનો સુગન્ધિ પદાર્થ. છે). અનુવિધેય - વિશે. અનુસરવા યોગ્ય, | અપત્તિતિ - સ્ત્રી. પૂજા. પ્રમાણે ચાલવું. અનુષń - (અનુ + સર્જા, સન્ નું. કર્મણિ ભૂ.કૃ.) સાથે રહેલું, જોડાયેલું. અનુષ્ઠાન – ન. કરવું તે. અનોય - (અનુ+સ્થા નું વિધ્યર્થ ૧.) કરવાનું હોય તે.
w
અનૂ - (અનુ+વપ્ નું વિધ્યર્થ કૃ.) ભણી જવાનું.
અન્ત - પું. છેડો, નાશ.
ધ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
-
अपथ्य
ન. અવગુણકારક ચીજ. અપયશસ્ - ન. અપકીર્તિ. અપર્ – સર્વ., વિશે. બીજું.
=
अपराधसहस्त्र
ન. (સહસ્ત્ર હજાર) હજારો અપરાધો. અપામ્વનિધિ - પું. (અપર - બીજો એટલે પશ્ચિમ + અમ્યુનિધિ - સમુદ્ર) પશ્ચિમનો સમુદ્ર.
અપવિત્ર - વિશે. અપવિત્ર, પાપી
સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ
૨૭૩
-
ન.
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
અપેક્ષિત - ન. (૩૫ + ફેંક્ષ નું કર્મણિ | માહિતી - (મfમ + થ નું કર્મણિ ભૂ.કૃ.) જે ઇચ્છેલું હોય તે. :) ભૂ.ક.) બોલાયેલું. મuTય - ૫. કઠોરતા.
અધ્યાત -( + મ + નું પ્રતિવિધેય - વિશે. ઉપાય રહિત, કર્મ. ભૂ.કૃ.) આવેલું, ૫. પરોણો. દુઃસાધ્ય.
મમ્-ગ.૧ પરસ્પે. હાલવું. પ્રતિહત - વિશે. પ્રતિબન્ધ રહિત, | ગમાવાયા - સ્ત્રી. અમાસ. અટકાવાય નહીં એવું.
મિત્ર-પું. શત્રુ મમત્ત - વિશે. (અને પ્રમત્ત બેફીક) | મ7 - ક્રિ. વિ. પરલોકમાં બેફીકરું નહીંતે, સાવચેત.
અમૃત - ન. ઈશ્વરોનું પાન, અમૃત. પ્રવ-પું. જે બોલતો અથવા શિખવતો | મનોય - વિશે. સફળ, ખરું. નથી.
- ન.પાણી. એm – ન. કમળ.
ગોનિની – શ્રી. કમળનો છોડ. - પુ. વર્ષ
દ્ + કમ્ - ગ.૧ આત્મને. ઉદય માગન - ન. અપાત્ર, નાલાયક, અમુક થવો. કાર્યને માટે નિર્મિત નથી તે. " ય-ન. લોઢું. મિતિ - (ગર + ગ.૧ પરમૈ. નું | સરપ્રવાસ – પં. (મરથ - ન. કર્મણિ ભૂ.કૃ.) ગાયેલું, ગવાયેલું. | જંગલ, વન + વાસ – પં. રહેઠાણ) મfમવૈદ્યમ્ - કિ.વિ. (વૈદ્ય - પં. ચેદિનો | વનમાંનું રહેઠાણ. રાજા, એ કૃષ્ણનો શત્રુ હતો) ચૈદ્યતરફ. |ગરિત્રી- સ્ત્રી. દુશ્મનની સ્ત્રી મમતાપ - પુ. ઘણોજ બળતા તાપ.
| U – પં. સૂર્યનો સારથિ. મનવ - વિશે. નવીન, કોમળ.
| મ્-પં.ન.ઘા જખમ. મિક-પું. અર્જુનનો પુત્ર. મર્થસાર - પું. (સાર - પુ. અમુલ- વિશે. સામું.
માન) અતિથિની પૂજા કરવાના ગાયુ - વિશે. ગુણી, યોગ્ય, અથવા તેને માન આપવાના પુણ્યશાળી.
સાહિત્યથી આપેલું માન. મનીય - પું. રાજસૂય યજ્ઞમાં એક | નું - ગ.૧ પરમૈ. અને ગ.૧૦, ક્રિયા કરવામાં આવે છે તેનું નામ, તે યજ્ઞમેળવવું, કમાવવું. કરવાનો દિવસ.
| ગળું - ગ. ૧૦ આત્મને. માગવું, મિસંથા - સ્ત્રી. વચન, નિશ્ચય. |g + અર્થ - અરજ કરવી. ETS સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ૨૭૪ સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ – પં. ખરોભાવ, અર્થ, ઇશ્કેલી | અવતસ્વમાન - વિશે. (સવ + નન્નું વસ્તુ
| વર્તમાન કૃદંત) લટકતું. અર્થશય - ૫. (સંશવે – પં. શક, મવલ્લેપ - પુ. ગર્વ. ભય) ધનને લગતો ભય. | મવશ - વિશે. પરાધીન, પરવશ, અર્થપય - નામ ધાતુ. ઉ. સ્પષ્ટ કરી | આશ્રયરહિત. સમજાવવું.
વયમ્- કિ.વિ. નક્કી. મર્થન - પુ. ગરજવાન, યાચક. | અવસ્થાન - ન. રહેઠાણ. અદ્-ગ.૧ અને ગ.૧૦પડવું, દમવું. | મવદિત - (સવ + થા નું ભૂ.ક.) ધ્યાન મર્થકોટ - સ્ત્રી. (અર્થ - ન. અડધું | રાખેલું. વોટી-સ્ત્રી. કરોડ) અડધો કરોડ અથવા નવીન્ - વિશે. દક્ષિણનું. પચાસ લાખ.
વિન – વિશે. અડચણ વગરનું. અર્થાત્ - . દેવલોક, ગતપૂર્વજ. |ગવિનાશિન્ - વિશે. નાશ નહીં પામે સર્વન- પુ. ઘોડો.
એવું. મ-ગ.૧ પરમૈ. અને ગ.૧૦ઘટવું, | વિનંતિમ્ - ક્રિ.વિ. તરત. છાજવું.
અવ્યય - વિશે. ફરે નહીં એવું, મન – સ્ત્રી. ખોટું નસીબ, દરિદ્રતા. |નિર્વિકાર. સત્તર - વિશે. સુસ્ત, મન્દ, આળસુ. | મા - ગ.૫ આત્મને. મેળવવું, નામ - પં. નુકશાન
ભોગવવું, વ્યાપવું, મનોમ - પુ. સંતોષ.
| વિ + - વ્યાપવું અન્ય - વિશે. નાનું, થોડું. મમ્ - ગ.૯ પરમૈ. ખાવું. અનન્ય - વિશે. ઘણા, ઘણું. ગણો – વિશે. નબળું, અશક્તિમાન. અન્યવિષય - સ્ત્રી. ટુંકા વિષયવાળી, મગન - ન. ખાવું તે, ભોજન ટુંકી
મશન- સ્ત્રી. ભુખ. નવસતિ - (વા નું કર્મણિ ભૂ.કૃ.) | ગોવા - પુ. આશોપાલવનું ઝાડ. ધિક્કારાયેલું.
ઋતર - પું. ખચ્ચર. *વવાત - વિશે. સુંદર, સફેદ, શ્વેત, મને – પં. એક પ્રકારનો યજ્ઞ (એમાં સ્વચ્છ, પુણ્યશાળી
અશ્વનું બલિદાન થાય છે.) કવર - સર્વ. વિશે. પાછલું, પછીનું. મિશ્રદય - ન. ઘોડા ચલાવવાની કળા.
દ૬ સુ. સં. મન્દિરાઃ પ્રવેશિકા - ૨૭૫
૪ સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
અશ્વિન્ - (દ્વિ.વ. માં વપરાય છે.) બે | અહરઃ સ્વર્ગલોકના વૈદ્યો (સાથે જન્મેલા). અષ્ટાવ – પું. પુરુષનું નામ છે. નિર્+ અલ્- ગ.૪ રદ કરવું, કાઢી નાખવું. અલ્ - ગ.૨. પરૌં. હોવું. અસંશયમ્ – ક્રિ.વિ. નક્કી. અસત્પુરુષસેવા – સ્ત્રી. (સત્ - વિશે. સારું + સેવા – સ્ત્રી. ચાકરી.) દુષ્ટ અથવા નિર્દય પુરુષની ચાકરી.
|
અન્ – ન. લોહી.
અસહ્ય - વિશે. (* + સદ્ નું વિધ્યર્થ કૃદન્ત) સહેવાય નહીં તેવું.
અક્ષર - વિશે. (સાર - પું. જીવ તત્ત્વ) તત્ત્વ વગરનું, ફાયદા વગરનું, નકામું. અભિયારા - સ્ત્રી. (ધારા - સ્ત્રી. ધાર) તલવારની ધાર.
અત્તિયાદ્રિત - ન. તલવારની ધાર ઉપર સુઇ રહેવા જેવું કઠણ વ્રત. અણુ – પું. જીવ, પ્રાણ. (આ અર્થમાં હંમેશાં બ.વ.માં વપરાય છે કેમકે પ્રાણ પાંચ છે.) અસુમઙ્ગ – પું. મોત.
|
અસૂચય – નામધાતુ. દ્વેષભાવ રાખવો. અમૃત્ - ન. લોહી.
અસ્ત – પું. સૂર્યનું આથમવું તે. અસ્તગિરિ- પું. પશ્ચિમનો પર્વત જેના ઉપર સૂર્ય, ચંદ્ર અને તારા આથમે છે એવું કલ્પેલું છે તે.
અસ્થિ -ન. હાડકું.
..
અલ્ - ન. દિવસ.
અ. દરરોજ. અનિશમ્ – ક્રિ.વિ. દહાડો અને રાત. અનિશમ્ - ન. (સમાહાર દ્વન્દ્વ) | દહાડો અને રાત.
અત્તિ - પું. સર્પ.
સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
૨૭૬
અહોરાત્ર – પું. રાત - દિવસ.
-
અજ્ઞાય - અ.ક્રિ.વિ. તત્ક્ષણ, તરત જ, જલ્દીથી.
आ મર્યાદા દાખવનાર અવ્યય, અવધિદર્શક અવ્યય.
આાર - પું. આકાર, રૂપ.
-
आकाशवायु · પું. આકાશમાંનો
आ
–
૨
વાયુ.
આક્ષેપ - પું. મહેણું, નિન્દા. આવ્યા - સ્ત્રી. નામ.
આમિન્ – વિશે. આવનારો - રી -
માગ્નિમ્ – પું. અંગિરસ નો વંશજ. આન્નતિ – વિશે. આચરેલું, વર્તેલું, ન. આચરણ, કૃત્ય. आचार्य પું. વિદ્યાર્થીને જનોઇ પહેરાવી વેદ શિખવે તે ધર્મગુરુ. આનિ - પું. સ્ત્રી. લડાઈ, યુદ્ધ. (કર્મણિ ભૂ.કૃ.) હુકમ
आज्ञप्त
કરેલું.
આત્ત - વિશે. (આ + ત્ત, વા . ‘આપવું’નું કર્મણિ ભૂ.કૃ.) લઇ લીધેલું. સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મઘાતજ – પું. ન. (આત્મન્ – પોતે + યાત-મારનાર) પોતાનો નાશ
|
કરનાર
માત્મયાતિનૢ- વિશે. આપઘાત કરનાર. આભમન - ન. મનનો કબજો રાખવો
-
તે.
આ – પુ. લક્ષ, માન. આહેિતુ – પું. મૂળકારણ.
-
આમોદ્દ - પું. સુગન્ધ, સુવાસ, ખુલ્લુ. આયત્ત – વિશે. આધીન, સત્તામાં રહેલું,
વશ.
આનન - ન. મુખ.
-
આયાસ્ય – પું. ઋષિનું નામ છે. आयुष्काम પું. લાંબી આવરદા
ઈચ્છનાર.
આત્મમાત્ - પું. જેને આત્મા છે તે, | આયુર્ - ન. જીંદગી.
માણસ
આરાધના – સ્ત્રી. પૂજા.
આરાધિત - વિશે. સંતુષ્ટ કરેલું.
આત્મચિત – વિશે. પોતાને ગમેલું. આત્મહિત - ન. (આત્મન્ - પોતે + હિત | આરૂઢ – (આ + રુદ્દ નું ભૂ.કૃ.) ચઢેલું.
– ભલું) પોતાનું ભલું. આત્મીય – વિશે. પોતાનું.
-
આર્ત – વિશે. દુઃખિત, પીડિત. આર્દ્ર – વિશે. ભીનું. આર્દ્રા – સ્ત્રી. ચન્દ્રનું છઠ્ઠું નક્ષત્ર.
-
आलवाल
ન. ઝાડના મૂળની
આસપાસ પાણી ભરી મૂકવા માટે કરેલું
-
આનીત – (આ+ની નું કર્મણિ ભૂ.કૃ.) કુંડાળું, ક્યારો.
આણેલું.
આતાપ – પું. વાતચીત.
આન્તર – વિશે. અંદરનું.
આત્તી – સ્ત્રી. ઓળ, પંક્તિ.
કરવું,
આવ્ − ગ.૫ પરૌં. મેળવવું, સંપાદન | આવિક્ષિત - પું. અવિક્ષિત્ નો પુત્ર. આવૃત - (આ + વૃ નું કર્મણિ ભૂ.કૃ.) ભરેલું, ઢંકાયેલું.
અવ + આત્ - મેળવવું, પામવું.
આપાહિ – વિશે. પાછલા પહોરને | મારી – સ્ત્રી. ઉમેદ.
-
લગતું, ઉતરતા દિવસને લગતું.
શિલ્ – સ્ત્રી. આશીર્વાદ.
આશીવિષ - પું. સર્પ.
આપાવુર – વિશે. થોડું ફીકું. આસ – પું. મિત્ર, હિતઇચ્છનાર.
આપ્રીત – વિશે. આપ્રી નામની કેટલીક | ધિ + આલ્ - બેસવું,
ઋચા ભણીને અભિષેક કરાયેલું. આમિષ - પું. ન. માંસ
હૈ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
આત્ – ગ.૨ આત્મને. બેસવું,
૨૭૭
૩૫ + આસ્ - પૂજવું, ઉપાસના કરવી, સત્ર + આત્-યજ્ઞ સમારંભ કરવો, ઘણા
સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
યજ્ઞો અનુક્રમે કરવા.
સુવા - પું. સૂર્યવંશી રાજાઓનો ગાસન - ન. મુખ
મૂળપુરુષ. માસગ્નમર - વિશે. (માસન્ન - વિશે. રૂછું - વિશે. ઈચ્છતું, ઈચ્છનાર, પાસેનું + અરV - ન.મોત) જેનું મોત પાસે | તતતા - ક્રિ.વિ. આમ તેમ, આવ્યું હોય તે, ચોકે નાંખેલું
અહીંથી તહીંથી. માસાઈ - વિશે. મેળવાય તેવું. .| તિર્તવ્યતા - સ્ત્રી. કંઈ કરવાની માસીન - વિશે. બેઠેલું (માનું વર્તમાન રીત.
ક્રા- ( અને મારિ-પ્રારંભ) શાસ્થાન - ન. સભાસ્થાન, સભામંડપ. જેમાં ઈન્દ્ર મુખ્ય છે તે, ઈન્દ્ર વગેરે. માર્ચ - ન.મોઢું, મુખ.
કિર્ય - ન. જોર (અંગનું). માવા-પું. રૂચિ.
રસિકવ - ન. (ન્દ્રિય-ન. માદવ - ૫. યુદ્ધ, લડાઈ.
અવયવ, ઈન્દ્રિય + સૌષ્ઠવ - ન. માત - સ્ત્રી. યજ્ઞનું બલિદાન. ખુબસૂરતી) રૂપવાળો ઘાટ, આરોગ્ય
શરીર.
કિર્થોપસેવન - ન. (નિય - - ગ.૨ પરસ્પે. જવું,
ન. ઈન્દ્રિય + અર્થ - પં. પદાર્થ + મિ + 3 તરફ જવું,
૩પવન - ન. આશ્રય કરવો તે, સવ + - જાણવું,
ઉપભોગ) ઈન્દ્રિય-વિષયનો ઉપભોગ મા + રૂ- આવવું,
કરવો તે, વિષયીપણું, +- ઉગવું, આબાદ થવું, ઉદય થવો, I વિષયલંપટપણું. નિદ્ + - નિકળવું,
વુમતી - સ્ત્રી. એક સ્ત્રીનું નામ. નર + ૩- આસપાસ ફેરો કરવો, રૂદ્ - ગ.૭ આત્માને. સળગાવવું, વ્યતિ + - જતા રહેવું,
ચેતાવવું. વિ + અપ + રૂ.- જુદું પડવું,
Bર - વિશે. ઇચ્છેલું આપનાર શરVIH+૫ +૩- તાબે થવું. શરણે જવું. | ફુટવેવતા - સ્ત્રી. ઈષ્ટદેવ, આરાધ્ય સY +૩- એકઠું થવું. સાથે આવવું | દેવતા, રક્ષણ કરનાર દેવ. દ્ +3- ગ.૧પરમૈ. ઉગવું, ઉદય થવો.
+ – ગ.૨ આત્મને. અભ્યાસ | ૬+ - ગ.૪ આત્મને. ઉગવું ઉંચે કરવો, અધ્યયન કરવું. પ્રિ સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા પણ ૨૭૮ પર સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ ન
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરવું.
ઉગવું.
| મેરના દેશનું નામ છે. (ઘણું કરીને આર્ય પ્રતિ + ક્ષ - જોવું, સંભાળ લેવી. લોકનું અસલ સંસ્થાન એ હતું.).
- ગ.૨ આત્મને. અને ૧૦ ૩ત્તરી - સ્ત્રી. વિરાટ નામના રાજાની વખાણવું.
પુત્રી. રંશ - વિશે. આવું
૩ત્તરીય - ન. ઉપલું વસ્ત્ર, ઉપરનો દ્ + $- ગ.૧ પરમૈ. અને ગ.૧૦|પોશાક. • બોલવું.
સત્તાન - વિશે. ચતું. શ - ગ.૨ આત્મને ધણી થવું, રાજ | Fથાસ્થિત - વિશે. [૩ત્પણ – પં.
ખોટો રસ્તો, દોષવાળો માર્ગ, મસ્થિત હુંર-પું. રાજા.
- (1 + Dા નું ભૂ.કૃ. પ્રાપ્ત થયેલું] ફં-ગ.૧ આત્મને યત્ન કરવો, ઈચ્છવુંખોટે રસ્તે ગયેલું.
ઉત્પન- (ત્પ નું ભૂ.ક.) જન્મેલું,
ઉપજેલું. ૩- અવ્યય.
પત્ર - ન. કમળ ૩૬-ગ.૧ પરમૈ. જવું.
૬-૫. ખોળો. ૩ણ્ય - વિશે. સખત, તીક્ષ્ણ, આકરું.
સ્કૃષ્ટ - (સ્ + નું કર્મણિ ભૂ.ક.) ૩૫૬- ક્રિ.વિ. જોરથી, સખત, આકરો, કરડો.
સદ્ - વિશે. ઉત્તર દિશાનું. ૩૯-અ. ક્રિ.વિ.મોટેથી.
સન્- ન.પાણી. શ્ન-ગ.૬ પરમૈ. નાખી દેવું, ત્યાગ
૩ર- ન. પેટ, જઠર. કરવો.
૩ વહુ – પં. ન. ત્રાપો, કોટીઉં.
ર- વિશે. (૩૬૨- ન.પેટ + છું ઉત્તમ - વિશે. છેલ્લું.
- ભરવું) પોતાનું પેટ ભરે તે, પેટભરો,
એકલપેટું અને લોભી. ઉત્તમવિ - વિશે. (ત્તમ - વિશે.
૩લાર - વિશે. ઉમદા, મોટા મનવાળું, સુંદર, શ્રેષ્ઠ + 7 - ન. ફળ + |
| ઉદાર. પ્રત્યય) સારા ફળવાળું, સારા પરિણામવાળું.
૩૩વર-પું. એકઝાડનું નામ છે, ન. એ ઉત્તર - સર્વ. વિશે. ઉપરનું, પછીનું.
| ઝાડનું ફળ. . ઉત્તરગુરવ:- પુ.બ.વ-હિમાલયની પેલી – . મૂળ, ઉત્પત્તિ, નીકળવું તે. દૂર સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા દર ૨૭૯ 4 સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ :
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃ-પં. યાજ્ઞિક ગોર, તેનું કામ એટલું ૩૫૧ – પં. ભોગવવું તે. જ કે સામવેદના મન્ત્ર ભણવા. ૩૫ર્યુ. - વિશે. ઉપયોગ કરેલું, ડામવૃત્તિ – વિશે. ઉદ્ધત સ્વભાવવાળું, વાપરેલું. અમર્યાદ, બેશરમ.
૩૫રત - વિશે. મરેલું, બંધ થયેલું ઉદ્દાત્રા - પું. પુરુષનું નામ છે. ' ૩૫રિ- ક્રિવિ. ઉપર. ડત - વિશે. ગર્વિષ્ઠ. , - ૩૫તિન - વિશે. ઉપલું.
દ્ધતમ્ - (ત્ + ૬ નું ભૂ.કૃ. ક્રિ.વિ. ૩૫શમ - પુ. સંતોષ. તરીકે વપરાય છે.) બેફીકરાઈથી, ૩૫ાત - વિશે. લાવેલું. ઉદ્ધતાઈથી.
૩પાયન - ન. નજરાણું હૂતવિસ્મય - વિશે. (વહૂત, સ્મૂ
૩પાનધ્ય – વિશે. ઠપકાલાયક, ઉત્પન્ન થવું નું ભૂ.ક.) જેનામાં અચંબો |
દોષપાત્ર ઉત્પન્ન થયો છે તે.
૩ખેત - (૩૫ + નું કર્મણિ ભૂ.ક.) ૩રામમૃત્ - વિશે. ઉદ્યોગી.
જોડાયેલું, યુક્ત. ૩નતિ- સ્ત્રી. ઉંચપણું, મહાત્મતા. |
૩મ - સર્વ. બને. ૩મા-પુ. હર્ષ, પ્રફુલ્લિત થવું તે, વિકાસ. મય-સર્વ. વિશે. બે પક્ષને લગતું. ૩૫૮ - ન. ગામ અથવા શહેરની - સ્ત્રી, પથ્વી. પાસેની જગ્યા, પાદર, સીમ.
નૂપી - સ્ત્રી. એક નાગકન્યાનું નામ ૩૨વાર - પું. પરગજુ કામ, બીજાનું ભલું | છે. એ અર્જુનની ભાર્યા હતી. કરવું તે.
ઉશનસ્ - પુ. અસુરોના ગુરુનું નામ ૩પરિન્ - વિશે. ઉપકાર કરનારું. ૩૫તિ - સ્ત્રી. ઉપકાર.
૩૬ - ગ.૧ પરમૈ. બળવું. ૩૫રય-પું. ખજાનો, સંગ્રહ અથવા સંચય
૩૫મ્ - સ્ત્રી. પ્રાતઃકાળની દેવી, કરવો તે.
મળસકું. ૩પતિ - (૩૫ + રિ નું કર્મણિ ભૂ.કૃ.) WIF-ક્રિ.વિ. ગરમીથી ઉનું ઉનું. એકઠું કરેલું.
૩wાર-. સૂર્ય ૩૫ર્નાનિત - (૩૫ + નન્ નું પ્રેરક કર્મણિ |
ષ્યન્ - પુ. ગરમી. ભૂ.કૃ.) ઉપજાવેલું. ૩૫નાયનનન. જનોઈની ક્રિયા.
ત - વિશે. મોટું, શ્રેષ્ઠ, જાડું, સુ. સં. મદિરાન્તઃ પ્રવેશિકા : ૨૮૦ % સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ જ
૩૫નયન_F
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
જબરું. ર્ધ્વ – વિશે. ઉભું, ઉંચું.
-
ગર
ગર
ગ. પરૌં. જવું. ઋગ્ - ગ.૧ આત્મને. મેળવવું. ઋતુ – વિશે. સાદું, સીધું, સાફ. ળ – ન. દેવું.
ઋત્વિપ્ન - પું. યાજ્ઞિક ગોર. મુક્ષિન્ – પું. ઇન્દ્રનું નામ છે.
ए
-
एकदा ક્રિ. વિ. એકવખત. ર્મનસ્ – વિશે. એકમનનું પ્રાત્ર – ન. એકરાત. જાનિ - વિશે. એલું,
વાસી.
-
क
ઢ્યા – સ્ત્રી. ઓરડો.
કુળ – ન. કાંકણ. વ - પું. વાળ.
ટ – પું. સાદડી.
વ – પું. ઋષિનું નામ છે. ઋતિવિત્ - સર્વ. કેટલાએક, ન. સુવર્ણ.
कनक
chricht - Zall. asa.
પાતા – પું.ન. માથું, ખોપરી. પિલ - વિશે. પિળાશ પડતો, તપએકાન્ત-ખીરીયો, બદામી.
ાન્ત – વિશે. એકસરખું.
જાન્તમુળ – વિશે. નિશ્ચિત ગુણવાળું, જેના ગુણ ફરે નહીં તે.
|
યુવાન્તત: – ક્રિ. વિ. એકસરખી રીતે. વેવ્ઝ – સર્વ. વિશે. એકેએક, દરેક. તાદૃશ – વિશે. આ તરેહનું, આવું. નમ્ - ન. પાપ.
औ
ઔષધ – ન. ઓસડ.
ऐ
પેશ્વા – પું. ઈક્ષ્વાકુનો વંશજ. પેન્દ્ર – વિશે. ઇન્દ્ર સંબંધી.
-
પેનૂષ – પુ. ઈલુષાનો પુત્ર.
ઈ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
-
મ્ - ગ.૧૦ આત્મને. પ્રીતિ કરવી. રળીય – ન. જે કામ કરવાનું હોય તે, કાર્ય, કર્તવ્ય.
રિન્ – પું. હાથી.
૨૮૧
ળ - વિશે. શોકકારક.
બાપર – વિશે. દયાળુ. વાજ્ર – પું. સાપનું નામ છે. વર્જ્ય – પું. વિશેષ નામ છે. ધર્મપથ - પું. (વર્મન્ – કર્મ + પચિન્ – માર્ગ, રસ્તો) કર્મનો માર્ગ એટલે મોક્ષ અથવા નિત્યસુખ મેળવવાને ધર્મ સંબંધી ક્રિયાકર્મ કરવાં તે.
कलत्र ન. સ્ત્રી
સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
વદ- . કજીયો..
વાય - પુ. શરીર. વજંલ - પું, એક જાતનો હંસ | વાર - (qનું પ્રેરક) કંઈ પણ ચીજ ના - સ્ત્રી. હુન્નર.
| કરાવવી. નાપ - પું. સમુહ.
વિવરણી - સ્ત્રી. (ર્તિની તિ- . કળિયુગ એટલે ચાર યુગમાંનો/- સ્ત્રી. કાર્તિક મહિનાને લગતી + છેલ્લો અને પાપિઇ હાલમાં દુનિયામાં જીપ -સ્ત્રી. અગીયારસ) કાર્તિક યુગ ચાલે છે તે, પાપરૂપી તત્ત્વ. .. | મહિનાની અગીયારસ. વજનિક- . દેશનું નામ છે (બ.વ. માં વાપંથ - ન. હલકાઈ, લઘુતા, વપરાય છે.)
નીચપણું. ન્યા – પં. (વા – પં. સૃષ્ટિની વાર્નર-ન. ધનુષ, કામઠું, મર્ચ અવધિ + ત - પુ. છેડો)
| + કુંવર - વિશે. જેનું બાણ ખેચેલું વતિ - (વ7નું પ્રેરક કર્મણિ ભૂ.ક.) Tછે તે. કલ્પેલું, યોજેલું, શોધી કાઢેલું.
વાર્થ – વિશે. કરવાલાયક કૃત્ય, વવષ - પું. પુરુષનું નામ છે.
| કામ. વતા - સ્ત્રી. કવિતા, વિદ્યા.
વારંવાર - વિશે. (બીજાને માટે) કંઈ ટ્ટ - વિશે. દુઃખીત.
પણ કામ જે કોઈ કરે તે. વ8 - મ - ક્રિ.વિ. હાય હાય.
વાર્યક્રયાપુન - વિશે. એક વખતે વિ+ વા-ગ.પરમૈ. ખીલવું (કુલની
બે કામ કરવાને લીધે ગભરાયેલું. માફક), વિકાસવું.
રાય - ૫. કેટલાક રાક્ષોનું નામ તથ - પં. કકુસ્થનો વંશજ, રામ. અત્યાયન - ૫. એક મોટા વૈયાકરણની વ્યિ - ન. કવિતા. નામ છે.
વા -પું. ન. એક જાતનું ધોળું ફુલ. વાલી - શ્રી. અપ્સરાનું નામ છે.
વકોષ્ટકમ - વિશે. (વર્ષ -
ન.લાકડું + નોટ - પું. ન. માટીનું નન - ન. વન, અરણ્ય.
ઢેકું + સમ –સરખું) લાકડા અને મ- . ઈચ્છા.
માટીના ઢેફાં જેવું. રામદ્ - વિશે. કોઈ પણ ઈચ્છા પૂર્ણ
વાહ - પુ. શબ્દ. કરનાર. મપ્રિ-પું. જેની ઇચ્છા પૂર્ણ થઈ છે તે.
વિનર -પં. દેવયોનિવિશેષ.
વિસ્વિત્ - કઈ જાતની વસ્તુ? સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા દિન ૨૮૨ કી રાજ સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ ન
છે.
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિતવ - ૫. ઢગ, અપ્રમાણિક માણસ. | ત્ર - ન. કુળ. ચિત્ - વિશે. કેટલું.
નન - વિશે. (ન - ન. કુળ + વિર - . પ્રકાશનું કિરણ. -કન્ “પેદા થવું” ઉપરથી) કુળમાં શિર- મું. રાક્ષસનું નામ છે. જન્મેલું, કુળનું કિશોરી - પુ. શિશુ, છોકરું. (જેમકે | શ – . અને નવ - ૫. રામના સિંહનું.).
દીકરાઓ. #ીર્તિ-સ્ત્રી. કીર્તિ.
યુસુમપુર - ન. શહેરનું નામ છે. ૩ - (નામની આગળ મુકવામાં આવે | ન - ન. કિનારો. છે) ખરાબ, નિદિત.
- ગ.૮ ઉ. કરવું, દુર - મું. કુતરો.
ગફ + 3 - આશ્રય લેવો, અંગીકાર ૩ર - પુ. હાથી.
કરવો, દુa - ન. કુટુંબ.
મધ + # તાકવું, લાગુ પાડવું, મિ-. ન. ફરસબંદી, નાજિત્ય - તાકીને, એટલે સંબંધ - મણિની ફરસબંદી, સ્ફટીકની | રાખીને, લાગુ પાડીને ફરસબંદી.
અપ + મ - દૂર કરવું, જુડવ - ૫. ધાનનું માપ.
મનમ્ +વૃ - શણગારવું, ઇન - ન. કાનનું ઘરેણું. માવિસ્ + - ખુલ્લું કરવું, ઉઘાડવું,
નિપુર - ન. શહેરનું નામ છે. | ૩૫ + # – ઉપકાર કરવો, ભલું કરવું, વિદર્ભ અથવા વરાડની રાજધાની. તિરમ્ + ૧ – ધિક્કારવું,
તૂહલ્સ - ન. આશ્ચર્ય, જીજ્ઞાસા. નમસ્ + – નમસ્કાર કરવો, નમન મારા – પં. કુમાર. મુર - ન. રાત્રે ખીલતું કમળ. | નિ + – ઇજા કરવી, અપકાર કરવો, ax – પં. હાથીના કપાળના ભાગ/નિમ્ + માં + + (નિરા) - નિરાકરણ ઉપરનો ગોળો.
| | કરવું, ત્યાગ કરવો, છોડી દેવું, ગઈ – પં. રાવણના ભાઈનું નામ પ્રતિ + 3 – વેર લેવું, સામા થવું,
વશ + - વશ કરવું. કુરુક્ષેત્ર - ન. કૌરવો લડ્યા તે જગ્યાનું | #= ગ.પ ઉ. મારવું. નામ.
ત્રિય - ન. (છું - ન. પ્રાયશ્ચિત હતુ. સં. મન્દિરાઃ પ્રવેશિકા : ૨૮૩ સુદિ સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ દ
કરવું,
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
+ 2- ત્રણ) ત્રણ પ્રાયશ્ચિત. સ્તુતિ કરવી. - ગ.૬ પરસ્પે. કાપવું.
યૂર – પં. બાજુબંધ, બાહુભૂષણ, ત, યુ - ન. સત્યયુગ, ચાર | કોણી ઉપર પહેરવાનું ઘરેણું. યુગમાંનો પહેલો યુગ, જગતનો પહેલો અને વોશ - પુ. વાળ. ઉત્તમ કાળ.
ન્િ - પું. સિહ. તિવા - સ્ત્રી. દત્તક લીધેલી (પુત્રી). તવ - ન. ઠગાઈ, કપટ. વૃતિ - વિશે. જેનું કાર્ય સફળ થયું છે, પરી –ટિ - સ્ત્રી. કરોડ. કૃતકૃત્ય, સારું, ગુણવાળું.
શોપ - પું. કોપ, ગુસ્સો. ત્તેિ - અ. લીધે, વાસ્તે.
વોર-ન. તીજોરી. વૃન્ન- વિશે. આખું.
વૌમારા - ન. બાળપણ. U - વિશે. કદરી, હલકા મનવાળું. નિત - (ભૂ.ક. નામ તરીકે વપરાય પરિધિ - ૫. (કૃપા - સ્ત્રી. દયા + | છે.) ન. બૂમ. નિધિ - ૫. ભંડાર) દયાનો ભંડાર, ઘણો | મ્ - ગ.૧ અને ગ.૪ પરમૈ. દયાળુ.
ચાલવું, પગલું ભરવું, આત્મને. લાગુ પાનુ - વિશે. માયાળુ.
થવું, અસર કરવી, શ - વિશે. અશક્ત, પાતળું. મતિ + મ્ - પેલી તરફ ચાલવું મ્ - ગ.૧ પરઐ. ખેંચવું, | અથવા જવું, જુદા પડવું, ઓળંગવું, વિ+y+-નિકૃષ્ટસ્થિતિમાં આણવું. પાર જવું, પ- સ્ત્રી. ખેતી.
આ + 2 - ઉપર થઈને ચાલવું, #w - . વિષ્ણુનો આઠમો અવતાર. ઉગવું, ઉંચે ઉગવું. Jપક્ષ – પં. અંધારિયું.
શ - ગ.૯ ઉ. ખરીદવું વર્ષ-પું. પુરુષનું નામ છે.
નિસ્ + શ - રૂસવત આપી પોતાનું w/સાર - પુ. હરણ.
કરી લેવું, નિષ્ક્રિય આપવો, ખંડણી
આપી છોડાવવું JIસાણાધ્ય - ન. કૃષ્ણની મદદ. - ગ.૬ પરઐ. વિખેરવું,
વિ + શ – વેચવું.
ત્રીકારત-પું. (ડા-સ્ત્રી. રમત વિ + - પાથરવું.
-ગમત ક્ષેત્ર-પું. પર્વત) ગમ્મતને - ગ.૯ ઉ. મારવું, નાશ કરવો. માટે પર્વત, મોજ કરવાનો પર્વત.
ત્ - ગ.૧૦ તારીફ કરવી, વખાણવું, ૬-ગ.૪ પરસૈ. ગુસ્સે થવું, દ સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા દE ૨૮૪ ૨ESS સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ છે
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
અભિ અને સમ્ + વ્ – કોપવું, ક્રોધ | ક્ષીર - ન. દૂધ.
કરવો.
વિ + ઋક્ - ગ.૧ પરૌં. રડવું, શોક | ચુરો
કરવો.
क्लम् ગ.૧ અને ગ.૪ પરૌં. થાકવું, થાકી જવું, પરિશ્રમ પામવો,
નરમ પડવું, ઉદાસીમાં હોવું.
|
ક્ષુદ્ર – વિશે. હલકું, નીચ. શ્રુમ્ - ગ.૯ પરૌં. ક્ષોભ પમાડવું, ગભરાવવું, આકુળ વ્યાકુળ કરવું.
ક્ષેત્રનેવતા – સ્ત્રી. (ક્ષેત્ર - ન. ખેતર +
क्लान्त
(વસ્તમ્ નું ભૂ.કૃ.) થાકી | રેવતા – દેવ) ક્ષેત્રપાળ. ગયેલું, નિર્ગત થયેલું, કરમાયેલું, ગ્લાનિ | Â – ગ.૧ પરૌં. ક્ષય પામવો.
પામેલું.
ख
-
ક્ષુર્ - ગ.૭ ઉ. ખાંડવું, ભૂકો અથવા કરવો.
વિસ્તર્ - ગ.૪ પરૌં. ભીનું થવું. વિજ્ઞપ્ - ગ.૧ પરૌં. શોક કરવો. વિસ્તર્ - ગ.૯ પરૌં. દુઃખ દેવું, પીડા કરવી, પીડવું.
વસ્તીવ – પું. ન. નપુંસક
-
+
વ્ + વ્ - ગ.૧ પરૌં. ઉકળવું, ક્ષ-ક્ષિણ્– ગ.૮ પરસ્ત્રે. ઘાયલ કરવું. ક્ષળધ્વસિન્ – વિશે. (ક્ષળ – પું. પળ ધ્વભિન્ – નાશ પામતું) ક્ષણમાં નાશ પામતું, ક્ષણિક, ક્ષણભંગુર, ક્ષળિત્વ – ન. ક્ષણભંગુરપણું. ક્ષત – (ક્ષન્ નું કર્મણિ ભૂ.કૃ.) ઘાયલ થયેલું.
ક્ષમ્ - ગ.૪ પરઐ. માફ કરવું.
ક્ષમિન્ – વિશે. ક્ષમા કરનાર.
ક્ષય – પું. નાશ, ઘટાડો.
farfa - zoll. yeal, gul+.
ख ન. માણસના શરીરના પોલા
ભાગ, જેવા કે મોઢું, નાક વિગેરે. ઘાટ્ટ-વિશે. (હા – પું. તલવાર) જેણે તલવાર ખેંચી છે તે.
-
+
નમુનŞ – પું. (હન - પું. દુષ્ટ મુનş - પું. સાપ) દુષ્ટ માણસરૂપી સર્પ. હજુ - અ. નિશ્ચય.
છાત્રિ – વિશે. વિન – એટલે ખેરનું. દ્િ - ગ.૭ અને ગ.૪ આત્મને. અને ગ.૬ પરૌં. ખિન્ન થવું, નાખુશ થવું, ખોટું લાગવું.
રહ્યા – ગ.૨ પરૌં. કહેવું.
ગ
गगनमध्य
ન.
પું. ન. (ગગન આકાશ + મધ્ય – પું. ન. વચલો ભાગ) આકાશનો મધ્ય ભાગ.
-
-
ક્ષિતીશ – પું. (ક્ષતિ – સ્ત્રી. પૃથ્વી) | નાયટાશત – ન. (ઘટા – સ્ત્રી. રચના,
રાજા.
સમૂહ, સમુદાય + શતં ન. સો)
જ્જુ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ
૨૮૫
-
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
હાથીઓની સો હાર, સેંકડો હાથીઓ. નવુંનવ – પું. સારામાં સારો હાથી. Tushી – સ્ત્રી. નદીનું નામ છે. શીતીર – ન. ગણ્યકીનો કિનારો. गण्डस्थल ન. હાથીના લમણા. રાતનીવિત – વિશે. મરેલું, ગતિ – સ્ત્રી. આશ્રય, આસરો, ચાલવું ૬ - ગ.૧ પરૌં. બોલવું.
TTET - Zall. SLEL. ગન્તુામ – વિશે. વિન્યા – સ્ત્રી. ગન્ધર્વની છોકરી.
જવાને
=
આતુર.
ગંભીર – વિશે. ગંભીર
અભિ + ગમ્ – હુમલો કરવો,
પ્રતિ + ગમ્, વ્ + ગમ્ - તરફ જવું. ગરુડ – પું. વિષ્ણુદેવનું વાહન. ગરુડજ્ઞા – સ્ત્રી. સર્પજાતિના શત્રુ ગરૂડનો હુકમ
ગર્ભ – પું. ગર્ભ
રાર્માષ્ટમ - વિશે. (ગર્ભ – પું. ગર્ભ રહેવો તે + અષ્ટમ - આઠમું) ગર્ભ રહ્યા પછી આઠમું.
દું - ગ.૧ પરૌં. અને ગ.૧૦ હલકો વિચાર બાંધવો, નિન્દવું.
गात्र ન. અવયય, શરીર. ગાયો – ન. (ગદ્ય – વિશે. છાછર + ૩ – પાણી) છાછર પાણી. ગાન્ધર્વ – પું. એક પ્રકારની લગ્નક્રિયા છે. એ ક્રિયા પ્રમાણે વરકન્યાની પરસ્પર અનુમતિ થાય એટલે લગ્ન થાય બીજું કશું જોઇએ નહીં. गार्हपत्य
પું. ગૃહસ્થ હંમેશા જે પવિત્ર અગ્નિ રાખે છે તે, અગ્નિનું
નામ છે,
ગૃહષ્કૃત્ય.
ગર્- સ્ત્રી. વાણી.
મુળ – પું. ફાયદો.
ગુપ્ – ગ.૧ પરૌં. રક્ષણ કરવું. ગુપ્તિ – સ્ત્રી. ગુપ્તપણું, રક્ષણ. गुरुता સ્ત્રી. મોટાઇ, દબદબો, ભપકો.
-
પુર્વી - (ગુરુ નું સ્ત્રી.) મોટી, મોટા કદવાળી.
શુભપાત – પું. (શુભ – પું. કિલ્લો) કિલ્લાનું રક્ષણ કરનાર.
શુદ્ઘ - ગ.૧ ૩. છાનું રાખવું, ગુપ્ત રાખવું.
વૃક્ - ગ. ૪ પરૌં. અતિલોભ કરવો
ગત – પું. ગળું.
ગતિત - (મન્ નું ભૂ.કૃ.) ગળેલું, પડેલું.
વૃદ્ઘ - ગ.૧ આત્મને. હલકો વિચાર બાંધવો, નિન્દવું.
જ્ઞાન – વિશે. દુર્ગમ, ભેદાય કે પેસાય નહીં વૃદ્ધેવતા – સ્ત્રી. કુળદેવતા, ઘરની
એવું, ન. અરણ્ય, ઝાડી.
અથવા કુળની દેવી.
ગાડીવ – ન. અર્જુનના ધનુષનું નામ છે.
જ્જુ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
૨૮૬
ગૃહમેથિક્ - પું. ગૃહસ્થધર્મ પ્રમાણે
જ સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
વર્તનાર. ૫-ગ. પરસ્પે. ગળવું,
પાદવા - સ્ત્રી. નાનો ઘંટ, ઘંટડી. સન્ + આત્માને. વચન આપવું. સન્ +- ગ.૯ પરસ્પે. બોલવું. | થર્મન – વિશે. (વર્ષ - પુ. ઉષ્ણતા) નો – પં. આખલો, સ્ત્રી. ગાય, વાણી,
ગરમીથી ઉત્પન્ન થયેલું. પૃથ્વી.
થ -ગ.૧ પરસ્પે. ખાવું. ગોવર- ૫. વિષય, ક્યાંય પણ પહોંચી યાર- વિશે. ભયંકર, ભયાનક. શકે એટલી હદ.
૩૫ + પ્રા - ગ.૧ પરમૈ. સુંઘવું. મિતી - સ્ત્રી. નદીનું નામ છે.
રોરાના - સ્ત્રી. એક જાતનું ચકચકિત | aa - ગ.૨ પરસ્પે. પ્રકાશવું. પીળું અનુપન.
વટવતિ - વિશે. (વત્રવત્ – ચક્ર ન્યૂ - ગ.૯ પરમૈ. ગૂંથવું, એકત્ર અથવા પૈડાની માફક) જેની ગતિ પૈડાની કરવું, રચવું.
ગતિ જેવી છે તે, હંમેશ ફરતું. સ્થિ - પં. ગઠ, ગાંઠ.
રક્ષ - ગ.ર આત્માને. બોલવું, ૬ (ગૃ૬) – ગ.૯ ઉ. લેવું, ગ્રહણ
મા + રક્ષ - કહેવું, કરવું,
વિ + મ + ક્ષ - સમજાવવું. અનુ+પ્રિન્ - અનુગ્રહ કરવો, મહેરબાની
વમા - ન. ફરવું તે. કરવી,
રાશિ – . ઋષિનું નામ છે. નિ + પ્રમ્ - કબજે રાખવું,
વિવારઃ- સંખ્યાવાચક પ્ર.બ.વ. ચાર. વિ+ ૬-લડાઈ કરવી, વિગ્રહ કરવો,
વન્દન - . ન. સુખડનું લાકડું. સમદ્ - એકઠું કરવું, સંગ્રહ કરવો.
વનરૂપી - સ્ત્રી. (રન - પું. ગ્રામ -પું. ગામનો મુખી.
સુખંડનું ઝાડ + મરી – સ્ત્રી. અંકુર, પ્રવિ- પું. પથ્થર.
માંજર, ફુલ અથવા મોર) ચન્દનના - ગ.૧ પરમૈ. થાકી જવું, ગ્લાનિ ઝાડનું ડચકું, ફણગો, મોર, કુલ વિગેરે. પામવી.
વપુર- . રાજાનું નામ છે. વાપ- પું. રાજકુમારનું નામ છે.
ચમ્ - ગ.૧ પરઐ. ચાટી જવું, પીવું, જાસુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા દશ ૨૮૭ (સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ દૂધ
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ + વમ્ – આચમન કરવું. (થોડું પાણી | ચાવી મોંમાં લઇ ધર્મ ક્રિયામાં કરવામાં આવે છે | અલબેલી તેમ પી જવું.)
અમ્પ પુરેણુ – પું. (ચમ્પ – પું. એક | જાતનું સુગંધીદાર ફુલવાળું ઝાડ, ચંપાનું ઝાડ + રેણુ – પું. પરાગ, ૨૪) ચંપાના ફુલની રજ કે પરાગ.
અમ્પવન – પું.ચંપાના ઝાડનો સમૂહ. ર્ -ગ.૧ પરર્સી. જવું, બહાર ફરવું. ઘરળરાન – પું. પગને રંગવા તે, પગનો
રંગ.
ઘરમ – વિશે. છેલ્લું. વ્રુતિ - (ચર્ નું કર્મણિ ભૂ.કૃ.) આચરેલું, કરેલું.
ચિત - (વત્ - નું કર્મણિ ભૂ.કૃ.) લેપ કરેલું, ચોપડેલું. ચર્મચક્ષુમ્ - ન. (ધર્મન્ - ન. ચામડું ચક્ષુમ્ - ન. આંખ) શારીરિક દૃષ્ટિ. X + વિ + વત્ – દુર ચાલવું, એક કોરે
+
ચાલવું.
ચાટુ - પું. ન. મધુર ભાષણ. વાળવય – પું. પુરુષનું નામ છે. નાકાત – પું. ચાણ્ડાળ, ભંગિયો. ચારળસ્તુત – વિશે. (ચારળ – પું. ભાટ) ભાટથી વખણાયેલું.
વારુત્ત – પું. પુરુષનું નામ છે. ચારુતર્વાડ્ડી - સ્ત્રી. (ચારુ - ખુબસૂરત · સર્વાડુ - સઘળાં અવયવ) જેના સઘળા અવયવ સુંદર છે એવી સ્ત્રી.
+
ઈ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
|
-
સ્ત્રી. ખુબસૂરત સ્ત્રી,
વિ - ગ.૫ ઉ. એકઠું કરવું, ૩૫ + ચિ – જાડા થવું, નિમ્ + ત્રિ - નિશ્ચય કરવો, ઠરાવ કરવો,
|
સમ્ + ત્તિ – સંગ્રહ કરવો. ચિત્ - ગ.૧૦ આત્મને. ચેતન હોવું, ગતિ હોવી.
૨૮૮
વિ + વિ – શોધવું, ખોળવું,
-
–
ચિત્રવન – ન. વનનું નામ છે. ચિત્રાલાપ – પું. (ચિત્ર - જુદી જુદી તરેહની + આલાપ – પું. વાતચીત) જુદા જુદા વિષયો ઉપર વાતચીત. ચિત્રિત – વિશે. ચિત્રવિચિત્ર કરેલું, સુશોભિત કરેલું.
-
વિપ્રવૃત્ત - વિશે. લાંબા વખતથી
-
ચાલતું
ચિરાત્ – ક્રિ.વિ. લાંબા કાળ પછી.
દૂત - પું. આમ્રવૃક્ષ, આંબાનું ઝાડ, ન. આંબાના ઝાડનું ફળ
સ્થૂળ – પું.ન. ભુકો, ચુરણ, પૂર્વવત્ - ભુકાના જેવું, ધુળ જેવું. | શ્વેત્ – અ. જો
શ્વેતસ્ - ન. મન, ચિત્ત.
|
ચૈત્ર – પું. શાલિવાહન હિંદુ વર્ષનો પહેલો માસ, ચૈત્ર. ચૈત્રરથ – પું. ગન્ધર્વ લોકોનો દેશ.
સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
| નોન-પું. પરીક્ષિતના એક છોકરાનું
નામ છે, એ અર્જુનનો પૌત્ર હતો. v + છ - ગ.૧ કોઈપણ ચીજ ઢાંકવી
જનય-ક “ઉત્પન્ન કરવું પેદા કરવું” છ - ન. છન્દ, વૃત્ત.
નું પ્રેરક, કથિતુમ હેત્વર્થ કૃદન્ત. છન - ન. છળ, કપટ.
પાના-પું. કૃષ્ણનું નામ છે. છત્ર - ન. ઢાંકણ.
-પં. પ્રાણી. છિ - ગ.૧૦ અને ગ.૭ ઉ. કાપવું, T.
ના - વિશે. જન્મેલું, મું. માણસ. કાપી નાંખવું, ભાગ કરવા.
જન્મનાર - ન. (કચન -
ખજાન્તર) બીજો જન્મ. નક્ષ - ગ.૨ પરમૈ. ખાવું. કમ્ - ગ.૧ પરમૈ. જપવું, ધીમે સાદે કલાત્મન્ - પું. (સ્ - ન.જગત, | બોલવું અથવા ભણવું (મત્રની માફક). દુનિયા + માત્મન્ - . આત્મા) નાડુમાનિન-પું. રાક્ષસનું નામ છે. જગતનો આત્મા.
જય - પુ. જીત. ગગન્નાથ - પું. (- ન. દુનિયા + ગયાવદ - વિશે. જીત લાવનારું, જય નાથ – પુ. ધણી) જગતનો ધણી, આપનારું. જગત્પતિ, જગન્નાયક, ઇશ્વર.
| ગાયું - ગ.૨ પરમૈ. જાગવું. નાય - ૫. ( - ન. દુનિયા નાથ - ન. જડતા, સુસ્તિ. નાય - ૫. ધણી, પતિ) જગત્પતિ. ગિત - ન. સમૂહ. નયના -ન. (ધન-ન. કેડ, કટિનો નાત -ન. ઉત્પત્તિ કાળનો સંસ્કાર. પૂર્વ ભાગ, કોઈ પણ વસ્તુનો પાછલો
જાતવેસ્ -પું. અગ્નિ. ભાગ + અર્થ - અડધુ) પાછલો ભાગ.
નાતપિ - પું. જનતાનો પુત્ર. - સ્ત્રી જાંધ.
નાનુ-પં.ન. ઘુંટણ. નદી - સ્ત્રી. જટા, ગુંચવાયેલા વાળનું
ગાય - સ્ત્રી. સ્ત્રી, ભાર્યા, પત્ની. ઝુંડ.
નાહ્નવી - સ્ત્રી. ગંગા, જહુનું પુત્રી. ગરિત્ર - વિશે. લેપ કરેલું, મિશ્ર કરેલું.
s- |ળીવન - ન. જીંદગી, ઉપજીવિકા. નદ - વિશે. જીવ વગરનું, અચેતન, રીવના - સ્ત્રી. (ગોવન - ન.જીવવું નિર્જીવ.
તે, જીંદગી + માણા - સ્ત્રી. ઉમેદ) સન્ + નન્ - જન્મવું, આબાદ થવું,0ાવવાની થઈ જવું.
સુ સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા દશg ૨૮૯ : સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવનો - ૫. મૃત્યુલોક, સજીવ | બાપનું) કે વહાલાનું નામ. પ્રાણીઓની દુનિયા.
તત્ત્વવિદ્ - વિશે. તત્ત્વ જાણનાર. નીવિત - ન. જીંદગી.
તવીય - વિશે. તેને લગતું. કવિતાપૂર - વિશે. જીંદગીથી અથવા તિદિન - ક્રિ. વિ. તેના જેવું, એવી જ જીવતા રહેવાથી નામોશી પામેલું અથવા | રીતે. માનભ્રષ્ટ થયેલું.
તષિય - વિશે. તેને લગતું. સમ્સ્ + ... - ગ.૧ આત્મને. યત્ન | તન - ગ.૮ ૩. તાણવું, પાથરવું, કરવો, સાધવું, સિદ્ધ કરવું.
પ્રવર્તાવવું, જેમકે યજ્ઞ પ્રવર્તાવવો પૃ-ગ.૧,૪ અને ૯ પરમૈ. અને ગ.૧૦| અથવા કરવો, ઘરડા થવું, ક્ષીણ થવું, જીર્ણ થવું, ઘસાઈ v + તન્ - ફેલાવવું. જવું.
તન - પું. દીકરો. નૈન - પું. જનમતને અનુસરનાર, જૈન તનુ-તન્- સ્ત્રી. શરીર. લોકમાંનો એક.
તનુ-. દોરી, તાંતણો. જ્ઞા (ગા) - ગ.૯ ઉ. જાણવું, તત્રી - સ્ત્રી. વાજીંત્ર, વીણા. મનુ + જ્ઞા – પરવાનગી આપવી, રજા તથ-નામધાતુ અથવા સાધિત ધાતુ આપવી,
(તન્ના - સ્ત્રી. આળસ ઉપરથી) મિ + 1 - ઓળખવું,
આળસુ થવું. રામ - . (જ્ઞાન-ન. જ્ઞાન+મા - | તમેચ્છે - તેની વચ્ચે. ' પું. રસ્તો) મોક્ષ મેળવવા માટે ઈશ્વરના તમ્ - ગ.૧ પરસ્પે. તપ કરવો, જ્ઞાનનો રસ્તો.
સિમ્ + ત - ગ.૪ આત્મને. દુઃખ વન્ - ગ.૧ પરમૈ. બળવું, તપવું, 1 થવું. ધગધગવું.
તપન - પું. જુલમી. તપોધન-પું. તપ છે ધન જેનું, ઋષિ.
તમ્ - ગ.૪ પરસ્પે. દુઃખિત થવું. તસ્-ગ.૧પરઐ. છોલવું, કાપી નાંખવું, સમ્+ તક્ષ - કકડા કરવા, ઘાયલ કરવું,
તરી - સ્ત્રી. મછવો. શબ્દો વડે વિધવું.
ત - ગ.૧ પરસૈ. અને ગ.૧૦ તર- વિશે. કિનારો, કોર.
આત્માને. ધમકાવવું, ધમકી આપવી,
ઠપકો દેવો, નિર્ભર્લ્સના કરવી. તતિ – પં. કોઈપણ સગાનું (છોકરાનું કે| દ8 સુ. સં. મદિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ! ૨૯૪ KB સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
તા - વિશે. તેના જેવું. તૃ૬-ગ.૭ પરસ્પે. મારવું, નાશ કરવો. તાપ - પુ. તાપ.
તેનસ્વિત્ - વિશે. પ્રકાશમાન. તાર્યું - ગ.૧ આત્મને. ફેલાવવું. તોય - ન. જળ. તાર- ન. તણો સ્વર, વિશે. તીણું. ત્યા - પું. દાન. તાવાત્મન્ - ક્રિ. વિ. તેટલા વખત, ત્રિય - ન. ત્રણનો સમુદાય. સુધી.
ત્રણ - ગ.૧ અને ૪ પરમૈ. ધ્રુજવું, તાવત્ - ક્રિ. વિ. તે વખતમાં, એ બિહવું, દરમ્યાનમાં.
સન્ + 2 - ત્રાસ પામવો. તિમ - વિશે. સખત, તીક્ષ્ણ. ત્રા - ન. રક્ષણ. તિથિ - સ્ત્રી. મહીનાનો કોઈ પણ રિ:- ક્રિ. વિ. ત્રણવાર. દિવસ.
ત્રિવ - ૫. ત્રણ વસ્તુ. એટલે પુણ્ય તિમિર- પં. ન. અંધકાર.
અર્થ એટલે પૈસો અને તેમ એટલે ઇચ્છા તિર્થવ્યું . હલકા વર્ગનું પ્રાણી, વિશે. | અથવા ઇચ્છા પૂર્ણ કરવી)એ ત્રણ વસ્તુનો આડું, બાજુ પડતું, ત્રાંસું.
સમુદાય. તીર્થોદવા - ન. (તીર્થ - ન. નદી જેવી ભવિષ્ટ સ્થાન - ન. (ત્રિવિષ્ટા - ન. પવિત્ર વસ્તુ + ૩૦ - ન. પાણી) સ્વર્ગ + ગાન - ન. સભા) દેવોની પવિત્ર પાણી.
સભા. તુમુન - વિશે. પ્રચંડ, ભયંકર, ભારે, ગુન્ - ગ. ૪ અને ૬ પરઐ. તુટવું, ખૂબ જામેલું.
ભાંગવું, કડાક દઈ કકડા થવા. તુરા – પં. ઘોડો.
રેતા - સ્ત્રી. ત્રેતાયુગ, ચાર યુગમાંનો તુરાસાદ્િ-પુ. ઈન્દ્રનું નામ. બીજો યુગ. તૂમ્- ક્રિ. વિ. ઉતાવળથી. ત્રિલોચ - ન. ત્રણ લોક.
ગરીનપત્ત-ન. (gr૨/-પું. તાડ) સિવિદ – . રૂદ્રનું નામ છે, શિવ, ખજુરીની જાતના ઝાડનું ફળ. ત્રિનેત્ર. તૃ૫ - ગ.૪ પરસ્પે. તૃપ્ત થવું, સંતુષ્ટ વિન્ - સ્ત્રી. તેજ, ચળકાટ.
થવું.
7... - ગ.૪ પરસૈ. તરસ્યા થવું. તુuT- સ્ત્રી. તરસ, લોભ. જાસુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા દશ
:
- ગ.૧ પરમૈ. અને ગ.૧૦ આત્મને ડંખ દેવો, કરડવું. ર૯૧ ના સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ :
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
વંણા - સ્ત્રી. દાઢ, અણિદાર દાંત. | –-ગ.૨ પરમૈ. કાપવું. વષ્ટ્રિ-પું. તીક્ષ્ણ દાંતવાળું પ્રાણી, સાપ. રાનવ - પુ. દૈત્ય, અસુર.
પા- સર્વ વિશે. દક્ષિણ દિશાને લગતું. રાવલ - પું. પુત્ર. ક્ષય - વિશે. દક્ષિણાને યોગ્ય. | લાવ- પુ. દવાગ્નિ, વનમાં સળગતો (- . દાંત.
અગ્નિ, વન. ત્વ - અવ્યય ( “આપવું” નું ભૂફ) | આપીને.
વિધાન – . દિશાઓનો અત્ત, ત્ - ગ.૧ આત્મને. આપવું. ર ( સઘળી દિશાઓમાંના દેશો. આપવું” નું વર્તમાન કુ)
વિવિગય - ૫. (લિશ - સ્ત્રી. ધ - ન. દહીં.
દિશાઓ + વિષય - ૫. જીત) વત - પુ. દાંત.
દિશાઓની જીત, સઘળા દેશોની જીત. રમૂજ - પુ. સાપ.
વિક્ષ - વિશે. જોવાને આતુર. રમતી - સ્ત્રી. નળની સ્ત્રી. ત્રેિ ત્રેિ - કિ.વિ. દરરોજ, પ્રતિ રમતી – . કિં. વ. ધણી ધણીયાણી, દિવસ. જાયાપતિ.
વિ- સ્ત્રી. દિવસ, સ્વર્ગ. 5 - . ઢોંગ.
વિવા - ક્રિ. વિ. અ. દિવસે. વર્યુ - ગ.૧ આત્માને. દયા આવવી.
દિવ્ય - વિશે. સ્વર્ગીય, સુંદર ત્યાર - ન. દયાળુપણું.
દિવ્યાશ્રમપ - ન. (દિવ્ય અને વરિદ્ર- વિશે. ગરીબ.
આશ્રમપ - ન. આશ્રમ) સુંદર રદ્રિા - ગ.૨ પરસ્પે. ગરીબ હોવું, દરિદ્ર
આશ્રમ. હોવું.
લિશ - સ્ત્રી. દિશા. 0 – પં. અભિમાન.
વિ - ગ.૨ ૧. લેપ કરવો. રત્ન - ગ.૧ પરસ્પે. ફોડવું, ફાડવું.
લીમ્ - ગ.૧ આત્મને. પવિત્ર કરી
યજ્ઞ કરવાને યોગ્ય થવું, દીક્ષા લેવી. વન – . દાંત. રામ - વિશે. દશમું.
વીન - વિશે. ગરીબ, ગરજવાન, વશ - સ્ત્રી, સ્થિતિ, અવસ્થા.
દુઃખી, લાચાર.
રીનવન્યુ - પુ. (વીન, વધુ - પું. ર૬ - ગ.૧ પરમૈ. બળવું.
ભાઈ, ગરીબોનો બમ્પ) પરગજુ. હા - ગ.૩ ૧. આપવું. 38 સુ. સં. મદિરનઃ પ્રવેશિકા દશ ૨૯૨ સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ ન
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
દુ:ખી.
વીનાર-પું. એક જાતનો સિક્કો (રોમન) |પુત - ન. દુરાચરણ. વી... - ગ.૪ આત્મને. પ્રકાશવું. | | દુર્વાદ્ધ- વિશે. સમજવું મુશ્કેલ, રીપ - વિશે. પ્રકાશમાન કરનાર. | | અપ્રસિદ્ધ. રીતિ- સ્ત્રી. ચળકાટ.
- વિશે. દુષ્ટ છે મુખ જેનું, રીધમ- ક્રિ. વિ. ચિરકાલપર્યન્ત, લાંબું, 'દુર્ભાષણ કરનાર. ઉડું.
જુથનમીમસેની -પં. કિ.વ. દુર્યોધન ૩- ગ.પ પરમૈ. દુઃખ દેવું, પજવવું, અને ભીમસેન (સમાસ છે). પીડવું.
તુર્વિધ - વિશે. વિદ્વત્તાનો વ્યર્થ ગર્વ સુપતિ - વિશે.દુઃખથી પીડાયેલું. કરનાર. ડુમાન્ - વિશે. દુઃખ ભોગવનાર, | નૌત - વિશે. ઉદ્ધત.
ડુત -ન.દુષ્ટકૃત્ય, દુષ્ટપણું, પાપ. સુસંતાપ-પું. (, સંતાપ - પુ. ૩ - વિશે. નિર્દય. તાપ, ગરમી) દિલગિરિ, પીડા કુતર - વિશે. ઓળંગતાં મુશ્કેલ પડે સુતિ - વિશે. દુઃખી થયેલું. એવું, દુર્લધ્ય. તુ - ન.દુધ.
૩૬ - ગ.૨ ૧. દોહવું. પુરા- વિશે. જેને છેડે પહોંચવું મુશ્કેલ ટૂ-ગ.૪ આત્મને દુઃખિત થવું. છે તે, અપાર.
આ + ૬ - ગ.૬ આત્માને. આદરવું, સુરાપ – વિશે. દુષ્માપ્ત, મુશ્કેલીથી માન આપવું. મેળવાય એવું.
- વિશે. મજબુત, સ્થિર. - ન. અયોગ્ય શબ્દો, સારી રીતે ૫ - ગ.૪ પરસૈ. મગરૂર થવું. નહીં બોલાયેલા શબ્દો.
- સ્ત્રી. આંખ, નજર. ઈ - ન. સંકટથી ઘેરાયેલી જગ્યા, ૨- ગ. પરમૈ. ફાડવું. દુર્ગમસ્થાન.
રેવ - વિશે. પ્રકાશમાન. સુરત - વિશે. દુઃખિત, દુઃખી સ્થિતિમાં વહી - શ્રી કૃષ્ણની મા આવેલું.
દેવક્ષેત્ર - ન. દેવભૂમિ. તુ - વિશે. મુશ્કેલીથી વશ કરાય વિતા – સ્ત્રી. દેવતા. એવું.
રેવણની – સ્ત્રી. દેવોની કુતરી. સુઈર્ષ - વિશે. પહોંચી ન શકાય એવું. |
= | વન – વિશે. દેવનો પૂજનાર, દેવસુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા અદા ૨૯૩ નારા સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ Re
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂજક.
દિગન્ - પુ. (દિ-બે + મન્ - તેશ - પું. દેશ.
ન. જન્મ) બે જન્મવાળો, પ્રથમ ત્રણ દિન – પં. શરીરી. માણસ. વિશે. |વર્ણમાંની ગમે તે વર્ણમાંનો કોઈ શરીરવાળું.
વ્યક્તિ, બ્રાહ્મણ. સવ + ૨ - ગ.૧ પરમૈ. પવિત્ર કરવું, તિવિહે- . (- સ્ત્રી. જીભ) સાફ કરવું.
બે જીભવાળો, સાપ. સવ + } - ગ.૪ પરસ્પે. કાપવું, કાપી | દિનોત્તમ – પં. બ્રાહ્મણોમાં શ્રેષ્ઠ.. નાખવું.
દિવ્-ગ.૨ ૩. ધિક્કારવું, દ્વેષ કરવો. રોષ - પુ. નિન્દા, બદબો.
તિ- પુ. શત્રુ. પન્-પું. ન. બાહુ. હોદના - પું. (લોહન - ન. દોહવું +
| નાશ - સ્ત્રી. પૈસાની ઇચ્છા.. dir - પુ. વખત) દોહવાનો વખત.
ઘનુર્થી - (ક્યા - સ્ત્રી. દોરી વીર્વજો - ન. નબળાઈ.
[કામઠાની]) ધનુષની દોરી. વીરા -ન. દુષ્ટ મસલત, ખોટી સલાહ.
થમની –સ્ત્રી. મુંગળી. યુતિ - સ્ત્રી. કાન્તિ, વર્ણ.
થયા - પુ. (થરા - સ્ત્રી. પૃથ્વી + ઘુન- ન. પૈસો, વિત્ત.
અધિપ પું. પતિ) પૃથ્વીપતિ, રાજા. ડ્યો - સ્ત્રી. સ્વર્ગ.
ત્રિી - સ્ત્રી. પૃથ્વી. કવિ - ન.પૈસો, ધન.
ઘટૂષા – વિશે. ધર્મને કલંક દ્રવ્ય - ન. પદાર્થ, ચીજ
લગાડનાર. ટુ- ગ.૧ પરમૈ. દોડવું.
ઘર્મપર્ણાંશમા - પું. પુણ્યનો છઠ્ઠો દ્રોપ - પુ. વિશેષ નામ છે.
ભાગ. દય - ન. બે ચીજોનો સમૂહ, જોડું. થfસૂરવાર - પું. (ઘર્ષ - પુ. કાયદો તથી - સ્ત્રી. બે પ્રકારની.
+ સૂઝ - ન. એક વચન) કાયદાના તા:- વિશે. દ્વારપાલક,
વચન બનાવનાર, ધર્મશાસ્ત્ર તાપર-પું. ત્રીજો યુગ, દ્વાપર યુગ. લખનાર. તાર-ન. બારણું.
થા - ગ.૩ ઉ. મૂકવું, ધરવું, તારપાન - પં. દ્વારરક્ષક.
| મત્ત૬+ થા - સંતાડવું, દિકુ - વિશે. બેવડું.
આપ + ઘા - બંધ કરવું, સુ. સં. મદિરાન્તઃ પ્રવેશિકા જાણ ૨૯૪ ધ સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ પણ
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરવું,
મેવ + થી - ધ્યાન આપવું,
કાઢવું. નિ + થ - મૂકવું,
| પૃષ- ગ.પ પરસ્મ. હામ ભીડવી, હોડ પરિ+થા - પહેરવું,
બકવી, કોઈની સામા છાતી ચલાવવી. પુરમ્ + થ - કોઈને ગોર કરવો, | છે - ગ.૧ પરમૈ. ધાવવું, સ્તનપાન વિ + થ - કરવું, બજાવવું, શાસન કરવું. કરવું, નિયમ બાંધવો, વિધાન કરવું વૈર્યટન - વિશે. (ર્ય – ન. ધિરજ, (ધર્મશાસ્ત્રમાં થાય છે તેમ), હિમ્મત) ધૈર્ય છે ધન જેનું. સમ્+ થ – સંધિ કરવી, ચોંટાડવું, આ - ગ.૧ પરસ્મ કુંકવું. ૩૫ + થ કે સમ્ + થા – જોડવું. -ગ.૧ પરમૈ. ધ્યાન ધરવું, ચિત્તન થાત્રી- સ્ત્રી. ધાવ. થામ- ન. તેજ, પ્રભાવ. | મનુ + ળે – વિચાર કરવો, ચિત્તન થાર - સ્ત્રી. ધાર (પાણીની), કોર. | કરવું. સY + ધિ - ગ.૬ પરસ્મ, સંધિ કરવી, એ યુવમ્ - ક્રિ. વિ. નક્કી. થિ - અ. ધિક્કાર સચક અવ્યય. | áન - ગ.૧ પરસ્પે. શબ્દ કરવો. થી - સ્ત્રી. બુદ્ધિ. થીવર- પુ. માછી.
ન – પું. મગર. શુ કે પૂ - ગ.પ ઉ. ધ્રુજવું, હલાવવું.
| નો- પુ. પર્વતોમાં શ્રેષ્ઠ, હિમાલય. ગુરુ - સ્ત્રી, જુસરી, જોત.
નટુ-ગ.૧ પરસ્પે. શબ્દ કરવો, ગર્જના દૂ-ગ. ૧અને ઉ. અને ગ.૬ પરમૈ.
| કરવી, ગાજવું. ધ્રુજવું, હલાવવું,
ગામ + નન્ - અભિનન્દન કરવું, વિ + બૂ(ધૂન) - ગ.૧૦ ધ્રુજાવવું, | સત્કાર કરવો. ધૂમ્ - ગ.૧ પરઐ. તપાવવું. નન્દ-પું. રાજવંશનું નામ છે, એ વંશનો ધૂપ - પુ. ધૂપ.
વ્યક્તિ . ધૂર્ત - ૫. ધુતારો.
ન - વિશે. નરમ. યૂલર - વિશે. ઝાંખું, ધૂળના રંગ જેવું. | નર – પં. નરક, નિરય. સવ + છું - ગ. ૧૦ અથવા પ્રેરક, ના - સ્ત્રી. નદીનું નામ છે. ચોકસાઈથી જાણવું, નક્કી કરવું. નિત્તાન્યાવૃતિ - વિશે. (- . +
દ્ + 9 - ઉદ્ધાર કરવો, તારવું, ખેંચી | તુલ્ય - વિશે. સરખું +ાતિ-સ્ત્રી. દશક સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા દશ ર૯૫ ટકા સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ [g
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
આકાર) નળના જેવા આકારવાળું. | નિનાદ - ૫. શબ્દ. નરૂપથરિન - વિશે. (નત, પ - ન. નિતિ - (
નિનું કર્મણિ ભૂ.કૃ.). આકાર + ગરિ - ધારણ કરનાર) નળનું | નિન્દાયેલું, નિન્દવા યોગ્ય. રૂપ ધારણ કરનાર.
| નિપટામીન-(નિ + પત્નું વર્તમાન નનિની – સ્ત્રી. કમળનો છોડ. કુ.) સૂઈ રહેલું. નવણી - સ્ત્રી. નોમ.
નિવિક- વિશે. ફાટ કે ચીરા વગરનું, નવીન - વિશે. નવું.
| ઘટ, ઘાડું. વિ + નન્ - નાશ પામવું.
નિયતિ - ક્રિ. વિ. નિશે. નશ્વર - વિશે. નાશવંત.
નિયતિ - સ્ત્રી. પ્રારબ્ધ, દેવ. નમ્ - સ્ત્રી. નાક.
નિયો– પં. બાંધનાર, સાંધનાર. સન્ + ૬-ગ.૪ ઉ. તૈયાર થવું, સજ્જ ોિળ - પુ. પ્રધાન, કામદાર. થવું, કમ્મર બાંધવી.
નિરર્થ-વિશે. નિરૂપયોગી, નકામું, નાના- અ. જુદું જુદું, અનેક પ્રકારનું, ઘણું. વ્યર્થ, નિષ્ફળ. નાર-પું. ઋષિનું નામ છે.
નિરન્તરમ્ - ક્રિ. વિ. અન્તર વગર, નારાયા - પુ. વિષ્ણુનું નામ. પાસે પાસે. નિ:શાન - (નિ + શો - ગ.૨ આત્મને.
નિમિમવસર- વિશે. ઉત્કૃષ્ટતાવાળું વૈદિકનો વર્તમાનકુ.)તીર્ણ થતું, તીણ કરતું. (બેન્કિકૃત કોશ) જ્યાં અપમાન નથી નિ:શ - વિશે. શક્તિહીન. એવું, માન સહિત. નિઃશ્રેયસ - ન.મોક્ષ.
નિય - ૫. નરક. નિમ્ - ગ.૩ . સ્વચ્છ કરવું, -
નિરત - (નિસ્ + અ “નાંખવું', વ+ નિમ્ - ધોવું.
ફેકવું'નું કર્મણિ ભૂ.ક.) વિખરાયેલું. નિન - વિશે. પોતાનું સગું)
નિરાહાર - વિશે. આહારરહિત, v+નિ - ગ.૨ આત્મને. ધોઈ નાંખવું.
ઉપવાસી. નિતર - ક્રિ. વિ. અત્યન્ત.
* નિર્ગુબતા - સ્ત્રી. નિર્દયતા. નિત્ય - વિશે. હંમેશનું, નિરન્તરનું.
નિર્ણન - વિશે. જનરહિત, એકાંત. નિત્યકર્મન-ન. ધર્મસંબંધી નિત્યકર્મ.
નિર-પું. દેવ. નિવાય - . ઉનાળો, ગરમ તુ.
નિય - વિશે. દયારહિત, ઘાતકી. નિધન - ન.મોત, નાશ.
નિરંશ - વિશે. દશ દિવસનું (છોકરું) g૪ સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા ૨૯૬ ૪ સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ માં
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિર્ધન – વિશે. પૈસા વગરનું, ગરીબ. | નૂપુર – પું. ટોડો, ઝાંઝર.
નિર્ઝર – વિશે. ભરેલું, પૂર્ણ
નિર્વ્યાનતા - સ્ત્રી. સત્ય, ખરાપણું.
निवर्तन
કરવી તે, પરેજી, અટકવું, પાછા ફરવું
તે.
-
ન. બંધ રહેવું તે, પરેજી | નેમિ – સ્ત્રી. પૈડાનો ઘેર.
નિશ્ – સ્ત્રી. રાત. નિષષેશ્વર – પું. નિષધ દેશનો રાજા, | વાજબીપણું + પ્રવૃત્ત
प्र + वृत्
નળ.
‘આગળ ચાલવું’ નું ભૂ.કૃ.) જેની વર્તણુંક નિષ્ઠાશૂન્ય - વિશે. (નિષ્ઠા - સ્ત્રી. | વાજબી છે તે, ન્યાય માર્ગમાં વર્તનાર. વિશે. રહિત) | ન્યાયવાન્િ - વિશે. (ચાય - પું. વાજબી હોય તે) વાજબી બોલનાર.
સ્થિરતા + શૂન્ય સ્થિરતા રહિત, અસ્થિર. નિષ્ફળતા – સ્ત્રી. નિષ્ફળપણું.
-
નિસર્યાં – પું. સ્વભાવ.
૩૫ + નિ - ઉપનયન ક્રિયા કરવી,
જનોઇ દેવી.
+
નૃષ – વિશે. માણસોમાં રહેનારું, એક જગ્યાએ સ્થિર રહેલું.
નીષ - વિશે. નીચું, હલકું, અધમ, ઉતરતી સ્થિતિનું.
નૌવન – વિશે. નીચ પુરુષ પાસે જનાર, નીચ અથવા ઉતરતી સ્થિતિવાળા માણસ પાસેનું, નીચી જમીન તરફ વહેતું. નીચૈઃ - ક્રિ. વિ. નીચે.
નૈપુલ્ય – ન. ચતુરાઇ.
નૈષય – પું. નિષધ દેશનો રાજા, નળ.
ન્યાયપ્રવૃત્ત – વિશે. (ચાય – પું. ન્યાય,
-
-
ચાચ્ય – વિશે. વાજબી, યોગ્ય, અદલ ન્યાયથી દૂર નહીં એવું.
प
પરૢિ – સ્ત્રી. હાર, ઓળ.
પદ્મ – સંખ્યાવાચક પ્ર. અને દ્વિ.બ.વ. પાંચ.
|
પણ્ - ગ.૧ પરૌં. પઠવું, વાંચવું. પદ્મમાન – (પદ્ – 'પઠવું’, ‘વાચવું’ નું કર્મણિ વર્તમાન કૃ.) ભણાતું, વંચાતું. પણ્ - ગ.૧ વખાણવું, શરતમાં અથવા હોડમાં મૂકવું,ઘૂત રમવું. મિ + પત્ – (કોઇપણ પદાર્થ) તરફ કૂદવું,
નીતિનિપુન - વિશે. (નીતિ - સ્ત્રી. રાજકીય બાબતનું જ્ઞાન અથવા વ્યવહાર નિપુન - વિશે. ચતુર) રાજનીતિમાં ચતુર, વ્યવહારમાં હોંશિયાર, શાણો. નુ - ગ. ૨ પરખૈ. વખાણવું. નુ - અ. શંકા કે વિતર્ક સૂચક અવ્યય. નૂનમ્ – ક્રિ. વિ. નિશ્ચે. દઢ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
પ્ર કે વ્ + અમિ + પત્ - ઉડવું. પતઙાવત્ - ક્રિ.વિ. પતંગિયાની પેઠે. પતજ્ઞત્તિ – પું. મહાભાષ્ય નામના મોટા
૨૯૭
સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાકરણ ગ્રન્થના કર્તા.
પરંપરા -સ્ત્રી. હાર, ઓળ, અનુક્રમ. પતન-ન.પડવું, સગુણમાંથી ભ્રષ્ટ થવું, પરમ્ - ઉભયાન્વયી અ. પણ, કિંતુ. ભ્રષ્ટતા, નાશ.
પરમેશ્વર-૫. જગતનો શ્રેષ્ઠ રાજકર્તા, ત - પુ. ધણી, વર.
જગત્રિયન્તા, ઈશ્વર. પતિત - વિશે. પાપી, ધર્મભ્રષ્ટ. પરત – . બ્રહ્મદેવ. પથ:- (પથિન - . રસ્તા નું પંચમી એ. પરીયUT - ન. જે પદાર્થપર ધ્યાન વ.) રસ્તામાંથી.
આપ્યું હોય તે. પથર્-પું. રસ્તો, માર્ગ,
પરાયટી - વિશે. પારકાનું ભલું . પથ્ય - ન. હિતકારક ચીજ. | કરનાર. પદ્ - ગ.૪ આત્મને. ગળવું, પડવું, પર// - વિશે. મરેલું. સ્થાનથી ખસવું,
રિલીતિ - (પરિ + વૃત્ નું કર્મ. પ્રતિ + પદ્- જાણવું, સમજવું, અંગીકાર ભુ. .) ગણેલું. કરવો, કરવું, આચરવું, પ્રાપ્ત કરવું, ત્િ-પું. અભિમન્યુનો પુત્ર અને સન્ + પદ્- થવું, એકંદર મળીને થવું, | અર્જુનનો પૌત્ર. પ્રતિ + પર્ - (પ્રેરકરૂપમાં) વિચારવું, પરિવર્યા - સ્ત્રી. નોકરી, સેવા, ધ્યાનમાં લેવું, સિદ્ધ કરવું, આપવું, સોંપવું, | આરાધના. સન્ + પદ્- સોદો કરવો.
પરિવાર-૫. સેવક, ખજમતદાર. પ- પું. પગ.
પરિકન – . ચાકર, સેવક. પર્વ - ન. પગલું.
પરિણત - વિશે. ઘરડું, વૃદ્ધ, જૂનું. પલવી - સ્ત્રી. રસ્તો, માર્ગ,
પરિત્યજી - (ft + ચન્ નું કર્મણિ પાર્થ – પં. ચીજ, વસ્તુ.
ભૂ.કૃ.) તજેલું. પદ્ધતિ - સ્ત્રી. રસ્તો, વહીવટ.
પરિત્યાર્ચ - વિશે. (રિ + ત્યર્ નું પ - ન. દિવસે ખીલતું કમળ.
વિધ્યર્થ કુ) તજવા લાયક. પન્- ગ.૧ વખાણવું.
પરિન્શિન - વિશે. કોઇની વચમાં પપી – પં. સૂર્ય, રક્ષણ કરનાર.
આવનાર, હરકત કરનાર. પર - સર્વ. વિશે. બીજું, બીજાને લગતું,
તરપશ્વિન - સ્ત્રી. તેના વચમાં બીજા પક્ષને લગતું.
આવનારી. પર - . ન. શ્રેષ્ઠ વસ્તુ, ઈશ્વર.
પરપાવર-પું. પાકવું, પરિપક્વ થવું,
પરિપક્વતા. દE સુ. સં. મદિરાન્તઃ પ્રવેશિકા , ૨૯૮ : સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ TET
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિઝુ - (ાર + અનુમ્ નું ભૂ.કૃ.) | જીવ - પુ. ન. નાજુક પાંદડું. બળેલું.
|- ગ.૨ પરમૈ. રક્ષણ કરવું. પરિષદ - (ાર + અંશનું .કૃ.) |પતિ - પું. પડવું, પતન. છિનવી લીધેલું, પડેલું, ભ્રષ્ટ થયેલું. પતિત - ( નું પ્રેરક કર્મણિ ભૂ.ક.) પરિવર્તન - ન. ફેરફાર.
પાડેલું. સ્વિર્તિન- વિશે. ફેરફાર થતું, ફરતું, પાત્ર- ન. યોગ્ય પુરુષ (દાન આપવા). બદલાતું.
પાથ - પુ. મુસાફર. પરિવાર - પું. રસાલો.
પાપકૃત્ - વિશે. (પાપ - ન. પાપ + પરિવૃઢ-પું. ધણી, સ્વામી.
- કરવું.) પાપ કરનાર. પરિણ- ૫. પિરસનાર. પાપ - વિશે. પાપ હરણ કરનાર. . પામ્- . સન્યાસી. પાયujતમ - વિશે. કશું પાર મૂકવાને પરિશ્વ-પું. આલિંગન. ઘણું જ શક્તિમાન. રિતિ - સ્ત્રી. છેડો, સિદ્ધતા. પરિક્ષિત - પરિક્ષિતનો પુત્ર. પણીતાપ - પુ. દુઃખ, પીડા. પાર્થ – પું. પૃથાનો પુત્ર, પાંડવનું નામ પરોપકાર - . ભલું કામ, પરગજુ છે, અર્જુન.
પાવવા – પં. અગ્નિ. પર્જન્ય – પં. વરસાદ.
પવન - વિશે. પવિત્ર કરનાર, પવિત્ર, પર્યનિવૃત્ત - વિશે. જેની આસપાસ સ્વચ્છ. દેવતા ફેરવ્યો હોય તે, બલિદાનને માર્યા પરિણા પું. જાળ. પહેલાં તેની આસપાસ દેવતા લઈ જાય |પિકા-પું. ન. કંકુ.
fઇ - વિશે. અન્ન આપનાર. પામ- ક્રિ. વિ. જોઈએ એટલું, મન |પાડાનrn - પું. અળતો રંગ. સંતોષ પામે એટલું, ઇચ્છાનુરૂપ. પિનાવિન - પું. શિવનું નામ છે. પર્વત - ૫. ઋષિનું નામ છે. પશુન - વિશે. દુષ્ટબુદ્ધિવાળું. પનાયમાન - (1 + અર્થે ગ.૧ પશુનતા - સ્ત્રી. દુષ્ટબુદ્ધિ. આત્મને. “જવું' નું વર્તમાન કૃ. એરૂપમાં19 - ગ.૭ પરમૈ. દુળવુ.
છે. દા. પીલવર - વિશે. દુઃખ દેનાર:પત્તાશ - પું. એક જાતનું ઝાડ છે. પિયુષ - ન. અમૃત. જ સુ. સં. મદિરાજ પ્રવેશિકા ૨૯૯ સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ ન
કામ.
છે.
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુંસ – પું. પુરુષ.
–
પુણ્ડરી – પું. વિશેષનામ છે, ન. કમળનું
ફુલ.
પુછ્યુંત્ - વિશે. (પુછ્ય – ન. ધર્મકૃત્ય + ૢ - કરવું.) પુણ્યશાળી, પુણ્યવાન્. પુછ્યપુરુષ – પું. પવિત્ર અથવા સદ્ગુણી
માણસ.
પુધિ – પું. એક દેવતાનું નામ છે. પુદ્ધાર – ન. શહેરનો દરવાજો.
|
1
પૂર્વાહ્ન – પું. દિવસનો પહેલો ભાગ. અથવા TM - ગ.૩ પરૌં. ભરવું. સન્ + પુત્ર પરૌં., ગ.૨ આત્મને. અને ગ.૧૦ સમાગમ કરવો, સંબંધ રાખવો.
ગ.૧ અને ગ.૭
પૃથ્ – સ્ત્રી. સેના.
पृथग्जन પું. હલકો માણસ, સામાન્ય મનુષ્ય.
પુરમ્ - અ. આગળ.
પૃથુ – વિશે. મોટું.
પુરસ્તાર્ – ક્રિ. વિ. આગળ, મોં આગળ. - ગ.૯ અને ગ.૧ પરસ્પૈ. ભરવું.
પુરોધમ્ – પું. કુળગોર. પુરોહિત – પું. ઉપાધ્યાય.
પુણ્ – ગ.૯ પરૌં. પોષણ કરવું. પુર – પું. વિશેષનામ છે. પુષ્ટિ – સ્ત્રી. પોષણ.
પુષ્પમિત્ર – પું. રાજાનું નામ છે. પુષ્પસ્રણ્ - સ્ત્રી. (પુષ્પ ન. ફુલ + સ્વત્ - સ્ત્રી. હાર) ફુલનો હાર,
ફુલની
માળા.
-
પૃ
પુન ભૂત – વિશે. (પુનરુત્ત્ત – ફરી | બોલેલું + ભૂત – થયેલું) ફરી બોલ્યા જેવું. પુનર્મૂ – સ્ત્રી. ફરીથી પરણેલી વિધવા, જે વિધવાએ પુનર્વિવાહ કરેલો હોય તે. પુર્ – સ્ત્રી. શહેર.
પુષ્પિળી – સ્ત્રી. પુષ્પયુક્ત, સફળ. પૂ - ગ.૯ ઉ. પાવન કરવું. પૂર્ણ – (રૃ નું કર્મણિ ભૂ.કૃ.) ભરેલું.
સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
પૂર્ણપાત્ર - ન. માંગલિક પ્રસંગે ચાકરને અને બીજાને આપેલી બક્ષીસ. પૂર્વ – વિશે. આગલું, પૂર્વ દિશાનું. પૂર્વાશ્ત્ર – પું. (પૂર્વી – આગલી + રાત્રિ – સ્ત્રી. રાત) પહેલી રાત, રાતનો પૂર્વ
-
ભાગ.
૩૦૦
-
-
પૌરાળિવ્ઝ – પું. પુરાણ વાંચનાર તથા સમજાવનાર, પુરાણી.
પૌરુષ – ન. પુરુષત્વ, પરાક્રમ. પૌર્ણમાસી – સ્ત્રી. પુનમ. પ્રકૃતિ – સ્ત્રી. (બ.વ.) પ્રજા, પ્રધાનમંડળ, સ્વભાવ.
પ્રષ્ટ – વિશે. ઉત્કૃષ્ટ, મોટું. પ્રશ્વન્તુ – વિશે. ગરમ, ઉગ્ર, તીક્ષ્ણ. પ્રચાર – પું. પ્રસરવું તે, પ્રસાર. પ્રદ્યુત – ( X + J ‘પડવું' નું ભૂ.કૃ.) પડેલું
પ્રજ્ઞાપતિ - પું. બ્રહ્મદેવ.
સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રજ્ઞાપ - (ઘન – સ્ત્રી. સન્તાન | ના દિવસો દરરોજ. + પશુ – પં. ઢોર + મ - પુ. ઈચ્છા) | ળીવન - ન. ફરીથી જીવતું કરવું. સત્તતિ અને ઢોરની ઇચ્છા કરનાર. પ્રત્યુત્પત્તિ - વિશે. (પ્રત્યુત્પન, પ્રતિ પ્રજ્ઞાપડનન - વિશે. (પ્રજ્ઞા - સ્ત્રી. | + + પત્નું ભૂ.ક.) હાજર જવાબી, રૈયત + પીડન - ન. જુલમ + , ન| સમયર્તિવાળું, ચાલાક, તીક્ષ્ણ - ઉપરથી, ઉત્પન્ન થતું) રૈયત ઉપર જુલમ બુદ્ધિવાળું. . કરવાથી ઉત્પન્ન થતું.
પ્રયૂષ - . સવાર. પ્રતિ – (x + નિ + થા નું કમણિ પ્રવીણ - (gી પ્રકાશવું' નું ભૂ.કૃ.) ભૂ.કૃ.) મૂકેલું, એwાદિત - સારી
| ચકચકિત પ્રકાશતું. રીતે વ્યવસ્થિત કરેલું, સારી રીતે
પ્રદેશ પં. પ્રાન્ત, મુલક. નિયમમાં રાખેલું.
પ્રદ્યુન- કું. કામદેવ. પ્રતાપનધિ - . (પ્રતાપ - પુ.)| ગરમીનો ભંડાર.
wથી - વિશે. કુશાગ્રબુદ્ધિવાળું, તીક્ષ્ણપ્રતિવર, તીર - . ઉપાય, પીડા |
બુદ્ધિવાળું. દૂર કરવાનો ઉપાય. .
પ્રાન - વિશે. (y + પ નું ભૂ.ક.)
- પ્રતિનિવિષ્ટ - વિશે. ઘણા દિવસનું
શરણે થયેલું. અથવા જૂનું, સુધરે નહીં એવું,
પ્રમાવિ- . પ્રભુ. આપમતિયું, સ્વેચ્છાચારી, હઠીલું,
માત - વિશે. (+ માં નું ભૂ.કૃ.) જીદ્દી.
(અંધારાના રૂપમાં) જતું રહેલું અને પ્રતિપક્ષ - પુ. શત્રુ.
(અજવાળાના રૂપમાં) દેખાયેલું, ન. પ્રતિલિંવ - ન. પ્રતિમા, આરસીમાં પડે |
| સવાર, પ્રાતઃકાળ. છે તેવો પડછાયો.
vમાવ -પું. પરાક્રમ, મોટાઈ. ત્તિષિદ્ધ - (ત + સિ૬ નું કર્મણિ પ્રપતિ - પું. એક પુરુષનું નામ છે. ભૂ.કૃ.)મના કરેલું.
પ્રકા - સ્ત્રી. એક સ્ત્રીનું નામ છે. પ્રતિહારી - સ્ત્રી. દ્વારપાલિકા. પ્રમા-પું. ભુલચુક. પ્રત્યા - વિશે. અથવા ક્રિ.વિ. તાજું, યા - ન. ગમન, કુચ. નવું.
પ્રિયુ - (y + યુન નું કર્મણિ ભૂ.કુ.) પ્રત્યક્ - વિશે. પશ્ચિમનું. | | વાપરેલું. પ્રત્યહમ્ - અ. (પ્રતિ - દરેક + અન્-પ્રવાસિન્-પું. મુસાફર, પ્રવાસ કરનાર. દ8 સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા દશક ૩૦૧ થી સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ ણ
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રવૃત્યુપતધ્ધિ – સ્ત્રી. (પ્રવૃત્તિ - સ્ત્રી. |પ્રિયસંવાલ – પું. (સંવાસ – પું. સાથે ખબર + ઉપસ્થ્યિ - મેળવવું તે) ખબર | રહેવું) પ્રીતિ રાખનાર માણસોની સાથે મેળવવી તે, ખબર અંતરની પ્રાપ્તિ. પ્રવ્રુષિત – (પ્ર + વ્રત્ નું ભૂ.કૃ.) દેશનિકાલ કરેલો, સંન્યાસી થયેલો.
રહેવું.
પ્રસન્ન – ( + સદ્નું ભૂ.કૃ.) ખુશ થયેલું,
સંતુષ્ટ, અનુકૂળ.
પ્રસવ – પું. પાક, ફળ અથવા ઉત્પન્ન | વંયમ – પું. વાનર.
થયેલો પદાર્થ.
પ્રાત્મ્ય - ન. બહાદુરી.
પ્રાર્ - વિશે. પૂર્વ દિશાનું.
પ્રાળ – પું. (બ.વ. માં વપરાય છે.) પ્રાણ,
જીવ.
ખૈ - ગ.૯ ઉ. પ્રીતિ કરવી, ખુશ
કરવું.
પ્રીત - (ી નું કણિ ભૂ.કૃ.) ખુશ
G
થયેલું.
પ્રાળયાત – પું. પ્રાણનો નાશ. પ્રાપુત્ – ક્રિ. વિ. અથવા શબ્દયોગી અ. (ક્રિયાપદ સાથે વપરાય છે.) દેખીતું, ઉઘાડું.
સ્નુમ્ - ગ.૧ અને ગ.૯ પરસૈં. બાળવું.
ખા – ગ.૨ પરૌં. ખાવું.
फ
દ્ – ગ.૧ પરઐ. જવું. ત્ - ગ.૧ પરૌં. ફળવું, સફળ થવું.
તહિ – વિશે. ફળ લેનાર અથવા જેને અમૂક કૃત્યથી નફો મળ્યો હોય તે.
પ્રાન્ત - પું.કોર, કિનારો.
પ્રાપિતવત્ – (પ્ર + આત્ નું પ્રેરક કર્તરિ | નમૂનાવિ - વિશે. (મૂન – મૂળ)
ફળ, મૂળ અને બીજી ચીજો. ાર – પું. ડુસકાં ભરવાં તે.
–
ભૂ. કૃ.) પમાડનાર, આપનાર. પ્રાપ્તાન – વિશે. (પ્રાસ, પ્ર + આપ્ નું. ભૂ.કૃ.) પ્રાપ્ત થયેલું, આવેલું + જ્ઞાત પું. સમય) જેનો સમય આવેલો છે તે,
પ્રસંગને યોગ્ય.
ઘણું કરીને, સામાન્ય રીતે.
પ્રાયમ્ - અ. પ્રાર્થના – સ્ત્રી. માગવું તે. પ્રિયર્શન - વિશે. જેને જોઇને પ્રીતિ ઉત્પન્ન થાય એવું, મનોહર દેખાવવાળું. પ્રિયશર્મન્ – પું. એક બ્રાહ્મણનું નામ છે.
=
ઈ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
૩૦૨
વડુ – પું. છોકરો.
વ્રત – અ. આશ્ચર્ય, ખેદ વિગેરે સૂચવે
-
છે.
અન્ય - ગ.૯ પરમૈં. બાંધવું, ચોંટાડવું, જડવું.
વન્દન
बल
-
-
ન.
કબજો, કેદ.
ન. સૈન્ય.
સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
†
-
વ્રુત્તિ પાધિ -પું. (ઉપાધિ - પું. ધર્મ, વિશેષ ગુણ, આસપાસની અથવા વિંટળાયેલી બાબતો) બાહ્યગુણો, બાહ્યકેતુ.
યજ્ઞ ઉપર સામાન્ય દેખરેખ રાખવાનું છે. બ્રહ્મવભિન્ – વિશે. વેદથી પ્રકાશમાન, વૈદિક ક્રિયાના આચરણથી પ્રાપ્ત થતું તેજ જેનામાં હોય તે.
વહિમ્ – અ. બહાર. વડુ - ક્રિ. વિ. ઘણું.
વર્તુવિદ્ય – વિશે. ઘણા પ્રકારનું ન. (પાત્ત - ન. સમૂહ)
-
बाणजाल
બાણનો સમૂહ. बाणपथ પું. (ચિન્ – પું. માર્ગ, રસ્તો) બાણનો માર્ગ, જ્યાં સુધી બાણ પહોંચે ત્યાં સુધીની જગ્યા, બાણમર્યાદા. | aruqiy - zell. (qfy - zall. azzuɛ) બાણોનો વરસાદ
વાતાતપ – પું. સવારનો તડકો. વાલિજા – સ્ત્રી. છોકરી.
ચાપ – પું. ન. આંસુ.
-
વાસ્તુ – પું. નળે સારથિનું રૂપ ધારણ કર્યું હતું ત્યારનું નળનું નામ. વિભીષન – પું. રાવણનો ભાઇ. બુદ્ધિતક્ષણ – ન. (વૃદ્ધિ - સ્ત્રી. બુદ્ધિ, અક્કલ + જ્ઞક્ષળ - ન. ચિહ્ન) બુદ્ધિનું
ચિહ્ન.
વુમુક્ષિત – વિશે. ભૂખ્યું.
-
બૃહદ્રથ – પું. મગધનો રાજા, એ જરાસંધનો બાપ હતો. નોધ - પું. જાગવું તે. બ્રહ્મન્ - ન. સૃષ્ટિનું ઈશ્વરી કારણ અને તત્ત્વ, પું. એક યાજ્ઞીક ગોર, એનું કામ
બ્રહ્માદિ - પું. (બ્રહ્મન્ - પું. + માર્િ - પ્રારંભ) બ્રહ્મા વિગેરે દેવો.
વાઘ - પું. બ્રાહ્મણોમાં ચાલતું અમુક પ્રકારનું લગ્ન. બ્રૂ - ગ.૨ ઉ. બોલવું.
મત્તિમાર્તં – પું. (ઋત્તિ - સ્ત્રી. પ્રીતિ, નિષ્ઠા + માર્યું - પું. રસ્તો.) મોક્ષ પ્રાપ્ત કરવા ઈશ્વરની ભક્તિ અથવા પ્રીતિનો માર્ગ.
મગ – પું. એક દેવનું નામ છે, ભાગ્ય, ઉદય.
મન- (મન્નું કણિ ભૂ. કૃ.) ભાંગેલું, નાશ થયેલું, નાસી ગયેલું (રણમાંથી) મમ્ - ગ.૧ ઉ. આશ્રય લેવો, વિ + મન્ – વિભાગ કરવા, સમ્ +
વિ + મણ્ - ભાગ આપવો,
આપવું.
મન્- ગ.૬ પરઐ. નાશ કરવો, ભાંગવું.
મટ – પું. યોદ્ધો.
મદ્ – ગ.૧ પરૌં. બોલવું. યાત્રાન્ત-વિશે. (આ + મ્ નું કર્મણિ ભૂ. કૃ.) પકડી પડાયેલું, વશ કરાયેલું,
સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ
સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ૩૦૩
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભયથી વશ થયેલું.
પુન - ગ.૭ પરસ્પે. ભોગવવું, અવ - . દુનિયા, સંસાર.
આત્મને. ખાવું, ભોજન કરવું. ' પવન - ન. ઘર.
મુગમ - મુળા-પું. સાપ, નાગ. કવિતવ્યતા - સ્ત્રી. દૈવ, પ્રારબ્ધ. | - સ્ત્રી. પૃથ્વી. બ - ગ.૨ પરસ્પે. ભાસવું, દેખાવું, | મધ + - હરાવવું, પ્રકાશવું.
પર + ૫ - ધિક્કારવું, પરિભવ મા- મું. ભાગ.
. અથવા અવગણના કરવી. માધેય - ન. નસીબ.
મૂતસમાગમ - પું. પ્રાણીઓનું સાથે માથયો - . (બાથ - ન. નસીબ, [ આવવું. સારું નસીબ + યોગ - ૫. પ્રાપ્તિ) સારા રિ- વિશે. ઘણું. નસીબનો યોગ.
મૂ- વિશે. થનારું. સવિ + માન-ગ.૧૦ભાગ આપવો, 5 - ગ.૩ . ભરણપોષણ કરવું, આપવું.
લઈ જવું. માનુ-પં. સૂર્ય.
મુશ- વિશે. ઘણું, પુષ્કળ, જબરું. માનુબસ્તિી – સ્ત્રી. ધૃતરાષ્ટ્રના મોટા દીકરા | બેવ - . દેડકો. દુર્યોધનની સ્ત્રી.
નોકાર - વિશે. ભોગ ઉત્પન્ન ભાવ-. 28ષિનું નામ છે. કરનાર. (શિ - સ્ત્રી.) મવિ- . પદાર્થ.
બોગM - સ્ત્રી. (નોન – પં. પતિ પામ્-ગ.૧ આત્મને જવાબ દેવો. સંસારિક સુખનો ઉપયોગ +7 - કાવ્ય - ૫. ભાષ્ય એટલે વિવરણી . તરસ) સાંસારિક સુખ કરનાર, ટીકાકર.
ભોગવવાની ઈચ્છા. મા -પું. સૂર્ય.
અંશ - ગ.૧ આત્મને. અને ગ.૪ ત્તિ-સ્ત્રી. ભીંત, દીવાલ. પરમૈ. પડવું. મિત્-ગ.૭ ઉ. ફાડવું.
પ્રમ્- ગ.૧ અને ૪ પરસૈ. ભમવું, મિન- વિશે. જુદું.
ફરવું. બી-ગ.૩ પરૌં . બીવું.
પ્રશ્ન-ગ.૬ ૩. સેકવું, બાળવું. વીણ - વિશે. ભયંકર.
કાજૂ - ગ.૧ આત્મને. પ્રકાશવું. મુક્તિ-સ્ત્રી, કબજો, ઉપયોગ. પ્રાણું - ગ.૧ આત્માને. પ્રકાશવું. સુ. સં. મન્દિરાઃ પ્રવેશિકા ના ૩૦૪ સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ ન
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રૂ - સ્ત્રી. આંખનાં ભવાં.
–
ાત્ - ગ.૧ આત્મને. પ્રકાશવું.
મ
મથવન્ – પું. ઈન્દ્રનું નામ છે. मङ्गल ન. કલ્યાણ, ઉદય, પવિત્રવસ્તુ, શુભકારક ચીજ. મકુનવાન – પું. (મદ્ગત – ન. + જાત
-
- વખત) શુભસમય. મકૂનપૂરીપ – પું. માંગલિક દીવો. મખ્ખુ – વિશે. પ્રિય, મધુર. મલ્ડન - ન. અલંકાર, ભૂષણ.
-
मण्डप કરેલો માંડવો.
-
-
પું. માંગલિક પ્રસંગે ઉભો
मण्डल
ન. વર્તુળ, ગોળ.
મત - ન. અભિપ્રાય, સલાહ, ઉપદેશ. મત્ત – (મર્ નું ભૂ. કૃ.) મદ ચઢેલો. મચિન્ – પું. રવૈયો.
-
-
મથૅ – ક્રિ. વિ. મારે માટે.
-
મધ્યમ – વિશે. વચલું, ન. કમ્મર. મધ્યાહ્ન – પું. (મધ્ય – વચલો + મહત્ - ન. દિવસ) બપોર.
મનુન – પું. માણસ. મનુલન્મન્ – પું. (મનુ - પું. મનુષ્યના મૂળ પુરુષોમાંનો એક) મનુથી ઉત્પન્ન થયેલો મનુષ્ય.
મનોરથ – પું. ઇચ્છા.
મન્ત્ર - ગ.૧૦ આત્મને. ગુપ્ત વિચાર· કરવો, મસલત કરવી.
અવ + મન્ – અવગણના કરવી. મનસ્વિન્ – વિશે. બુદ્ધિમાન્
સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
મન્ત્રાક્ષરી - ન. મન્ત્ર અથવા વૈદિક કવિતાનો બોલ.
મચ્ - ગ.૯ પરૌં. દોહવું, વલોવવું. मन्दता સ્ત્રી. મન્દપણું, સુસ્તિ, કરમાયેલી સ્થિતિ.
મમાન્યતા – સ્ત્રી. (મન્ત્ર – જડ + भाग्य નસીબ, મમાન્ય કમનસીબવાન) કમનસીબ, દુĚવ. | મન – પું. એક શિલ્પીનું નામ છે.
મયૂહ – પું. કિરણ.
માની – સ્ત્રી. હંસી.
मद्य
ન. દારૂ.
મધુપ – પું. આવેલા અતિથિને મધ, દહીં વગેરેનું અર્પણ.
મધુરમ્ – ક્રિ. વિ. મધુર રીતે, મધુરાઇથી. મર્યા – સ્ત્રી. હદ.
-
મધુત્તિ ્ – પું. માખી.
-
મરુત્ – પું. દેવ.
મરુત્ત – પું. એક રાજાનું નામ છે. અદ્ભુત – પું. પવનનો પુત્ર, મારૂતિ, હનૂમાન.
મહ્ત્વ - ગ.૬ પરૌં. ડુબવું. મસ્ત – પું. ન. માથું. મહત્ – ન. તેજ, મોટાઇ. મહત્ત્વ –ન. મોટાઈ, પ્રભાવ મહાન – પું. મોટો બકરો.
૩૦૫
સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
માંસ 1.
મહાવ - વિશે. (મહતું - મોટો + વ - માથા -સ્ત્રી. ઇન્દ્રજાળ, જાદુ, વિદ્યા, પું.વેગ) મોટા વેગવાળું. . . - ફસાવવાની યુક્તિ. મહાનુભાવ - વિશે. કુલીન. -- ભારત - પુ. પવન. મમિત્તે - . (મહત્ - વિશે. મોટું + | મારુતાત્મગ - ૫. મરૂતુનો પુત્ર,
મિષે – પું. પાણી છાંટવું, જેમકે રાજા | મારૂતિ, હનૂમાન. ગાદી પર બેસે ત્યારે તેને માથા પર પાણી |માત્માક્ષર - પુ. માળી. છાંટે છે તેમ) મોટો રાજ્યાભિષેક - મિનિન્ય - ન. અંધારું, મલિનપણું. મરીઝ – . મોટો રાજા.
માન્યવત્ -પું. રાક્ષસનું નામ છે. એ મgઈ - વિશે. ઘણી યોગ્યતા અથવા રાવણનો માતામહ હતો. કિમ્મતવાળું. મહાશયોતિ - વિશે. (મહાઈ, શયન|માં
Eન. માંસ.
' - ન. પથારી + રત - વિશે. યોગ્ય, મિાન - ૫. મહિનો. ટેવાયેલું) કિંમતી પથારી પર શયન કરવાને
મિથ:- ક્રિ. વિ. પરસ્પર, સાથે. ટેવાયેલું.
મિથુન - ન. જોડું, યુગ્મ. મહાશ્વેતા - સ્ત્રી. એક ગન્ધર્વની છોકરીનું
મિથ્થા - ક્રિ. વિ. ફોગટ. નામ છે.
મી - ગ.૯ ઉ. નાશ કરવો. મોક્ષ -પું. (અન-પું. આખલો) મોટો
મુદચોત્રાનન - ન. (મુeટ - આખલો, મોટો બળદ.
ન. મુગટ) મુગટના પ્રકાશરૂપી પાણી. મોવધિ- પુ. મોટો સમુદ્ર.
મુ શ - સ્ત્રી. છુટા અને મહોપરિન્ - વિશે. ઘણું ઉપકારી, ઘણું
વિખરાયેલા વાળવાળી. આભારી. માં - ગ.૩ આત્મને. માપવું.
મુરા, જિ -મોતી.
મુeતા - સ્ત્રી. વાચાળપણું. માન - પું, માન, મગરૂરી, ગર્વિષ્ટપણું.
પુણોવાસાથ – પં. (વાસ માનવ – . માણસ.
- પુ. શ્વાસ લેવો + -પું. સુવાસ, માનવિરાક્ષસ - પુ. મનુષ્ય રૂપી રાક્ષસ.
પીમળ, મુખના શ્વાસની સુગન્ધ. માનુષ્ય- ન. મનુષ્ય જાતિ.
મુળાકૃતિ - વિશે. રમણીય આકૃતિમાનોનતિ - સ્ત્રી. (પાન - પું. આબરૂ)
વાળું. માનની મોટાઈ, ઘણું માન, પ્રૌઢ સ્વમાન.
પુર-. વિષ્ણુ અથવા કૃષ્ણના શત્રુનું મામ – વિશે. મારું. દ8 સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા દશ થી ૩૦૬ [ સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
નામ છે.
પુત્રી, સીતા.
મુખ્ − ગ.૯ પરૌં. ચોરવું.
-
મોહ્ન – પું. મૂર્ખાઇ, મોહ.
X + મુદ્ - મૂર્છા પામવી, મોહ પામવો. | મૌન - ન. મૂંગાપણું.
મૌર્થ – ન. મૂર્ખાઇ.
म्ना
વારંવાર કહેવું,
સમ્ + આ + ના - વારંવાર કહેવું, પરંપરાથી ચાલતી રીત પ્રમાણે પઠન કરવું, નિયમ કરવો. મ્લેચ્છ – પું. મલેચ્છ.
મૂળમાવ – પું. મુંગાપણું.
મૂર્ચ્છ - ગ.૧ પરૌં. મૂર્છા પામવી.
મૂર્ધન્ - પું. માથું.
-
મૂલ – ન. પાયો.
યૂષ - પું. ઉંદર, યૂષાન - પું. ઉંદરોનો રાજા. मृग् ગ.૧૦ આત્મને. શોધવું,
ખોળવું.
G
મુખ્યવૃષ્ણિા - સ્ત્રી. મૃગજળ. મુળયા – સ્ત્રી. શીકાર.
મૂળાનુસારિન – વિશે. મૃગની પાછળ જનારું.
મુત્ - ગ.૨ પરૌં. અને ગ.૧૦ માંજવું, લુછી નાખવું, સાફ કરવું, X + મુન્ – સાફ કરવું,
સમ્ + મૃત્ – વાળવું. મૂળાત – પું. ન. કમળના છોડનો દાંડો. મૃત્ - ગ.૯ પરૌં. ખાંડવું, ચૂરે ચૂરા
કરવા.
મુળ – અવ્યય. ફોગટ.
નેતા – સ્ત્રી. કમરપટ્ટો.
मेध्य વિશે. બળિદાન કરવા યોગ્ય અથવા બળિદાન કરવા નીમેલું. મેના – સ્ત્રી. એક અપ્સરાનું નામ છે. મૈથિલી - સ્ત્રી. મિથિલા દેશના રાજાની
-
સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
-
-
ગ.૧ પરૌં. મનન કરવું,
મ્હ – ગ.૧ પરૌં. થાકી જવું, ગ્લાનિ પામવી.
य
યજ્ઞમાન – પું. યજ્ઞ કરનાર.
યજ્ઞ – પું. યાગ.
-
યજ્ઞઋતુ – પું. યજ્ઞ સંબંધી કૃત્યનો ભાગ. યજ્ઞમ૫ – પું. યજ્ઞ કરવા તૈયાર કરેલો માંડવો.
યજ્ઞવર્મન્ – પું. વિશેષ નામ છે. યશિય – વિશે. યજ્ઞ સંબંધી. સમ્ + ચત્ – પ્રયત્ન કરવો, લડવું. યતે - અ. જેને માટે, જેને લીધે. યત્નત: - ક્રિ. વિ. યત્નથી. યથાવિધિ – ક્રિ. વિ. ધર્મશાસ્ત્રમાં કહેલા નિયમ પ્રમાણે.
યશેષ્ટમ્ - ક્રિ. વિ ઇચ્છાને અનુસરીને, મન સંતોષે તેવી રીતે, મનમાન્યું. યમ્ – ગ.૧ પરૌં. કબજામાં રાખવું. સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ
-
૩૦૭
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
યમ – પું. જમ રાજા, અન્તક. યમુના – સ્ત્રી. જમના નદી. થથી – પું. માર્ગ.
યમ્ - ગ.૪ પરૌં. યત્ન કરવો,
X + યમ્ – કોશીશ કરવી.
યા - ગ.૨ પરૌં. જવું,
જતા રહેવું.
વિ + નિસ્ + થા યાવન્દ્રીવેન - ક્રિ.વિ. જીવે ત્યાં સુધી, જીવન પર્યન્ત.
થાવત્ – ક્રિ. વિ. જ્યાં સુધી.
હ્યુ - ગ.૨ પરસ્પૈ. જોડવું.
યુગ – ન. જોડું, વાસોયુન – ન. લુગડાનો જોટો.
નિ + યુત્ - નિમવું.
-
યુવન્ – પું. જુવાન.
-
યુથ – પું. યજ્ઞકર્મમાં પશુ બાંધવાનો
ખીલો.
કરવી, ક્બામાં રાખવી.
વિ + યુક્ – (કર્મણિ પ્રયોગમાં) જુદા પડવું,
વિયોગ થવો.
યૂરોપીય – વિશે. યુરોપ ખંડને લગતું. યોનિતવત્ – (યુનું પ્રેરક કી ભૂ. કું.) જોડાવનાર.
-
યુ – પું. ન. જુસરી, જોત. યુગાન્તર – ન. (યુન - કાળ કૃત, ત્રેતા વગેરે + અન્તર – બીજો) બીજોયુગ અથવા કાળ. યુક્ − ગ.૧ પરૌં. અને ગ.૧૦ જોડવું, નિ + યુઘ્ન - નિમવું,
યુ - ગ.૭ ઉ. જોડવું,
અનુ + યુત્ – સવાલ પુછવો,
વ્ + યુદ્ – કોશીશ કરવી, ઉદ્યોગ કરવો, ત્તિ – સ્ત્રી. પ્રીતિ.
યુક્ – સ્ત્રી. યુદ્ધ, લડાઇ.
યુવતિ – સ્ત્રી. જુવાન સ્ત્રી.
સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
જોયસમાન – પું. (યોય – પું. યોદ્ધો + સમાન - પું. ટોળું) યોદ્ધાઓનું ટોળું, સૈન્ય. યૌવન – ન. જુવાની.
र
रक्त
ન.
રૂધિર, લોહી.
रङ्ग પું. મોટો સમારંભ થવાની જગ્યા, નાટકસ્થળ, રંગભૂમિ, સભા. રાવત – વિશે. સભામાં આવેલું, રંગમંડપમાં આવેલું. વિ + ૬ – રચવું, કરવું.
રજ્જુ – સ્ત્રી. દોરડું.
रण
ન. લડાઇ, લડાઇ કરવાની જગ્યા, યુદ્ધભૂમિ.
યુત્ - ગ.૪ આત્મને. મનોવૃત્તિ વશ
|
રક્ – ગ.૪ પરસ્પૈ. ઇજા કરવી. રમસ – પું. ઉતાવળ, અવિચારીપણું. ૩૫ + રમ્ – ગ.૧ પરઐ. મરવું, વિ + રમ્ – અટકવું.
-
રમ્ય – વિશે. રમણીય.
-
રશ્મિવત્ – પું. (રશ્મિ - પું. કિરણ)
સૂર્ય.
૩૦૮ સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર -ગ.૧ પરસ્મી બૂમ પાડવી. * | -ગ.૨ પરમે. રડવું, શોક કરવો, હૃ- ગ.૧૦છોડવું.
રૂદન કરવું. ર -ન. ગુપ્તપણું, એકાન્તપણું, છુપી -પું. શિવનું નામ છે. વાત, ક્રિ. વિ. છુપી રીતે, ગુપ્તપણે. - ગ.૭ ઉ. અટકાવવું, ઘેરો ઘાલવો. હિત - વિશે. વિનાનું.
- પુ. પુરુષનું નામ છે. ૨- ગ.૨ પરઐ. આપવું. '
- સ્ત્રી. ક્રોધ. રાય - ૫. રઘુનો વંશજ.
સમાધિ + ૪૬-ચઢવું. વિ + રાજૂ - ગ.૧ ઉ. પ્રકાશવું. પ - ન. આકાર.
નવ - ન. રાજસમૂહ, સઘળા - પુ. ધૂળ. રાજાઓ.
- !.ધન. રાનવુન-ન. (ચા-પું. અને | -પું. રોગ, મંદવાડ, માંદગી. - ન. ઘર, મહેલ) રાજમહેલ. રોજી - ન. દ્વિવ. માં વપરાય છે. રાજસૂય - પું. એક જાતનો યજ્ઞ છે. એ) આકાશ અને પૃથ્વી. રાજાઓ કરે છે.
તેયસ્ -ન. કિનારો, તટ, તીર. + રાય્ – પ્રેરક. આરાધના કરવી, હિત - પુ. હરિશ્ચન્દ્રના પુત્રનું નામ છે. સંતુષ્ટ કરવું. રામા-સ્ત્રી. રામની સ્ત્રી. '
૫ વિશેષનામ છે .તો - સ્ત્રી. સંપત્તિની દેવી. શોભા. વિ- આરંભ) રામ વિગેરે, રામ અને વૈભવ. બીજા પુરુષો.
નિશુઃ- પુ. લાકડી, સોટી. રાષ્ટ્રના રાજ્ય, પ્રજા.
નયુ- વિશે. નાનું. વિથ - ન. દ્રવ્ય, સંપત્તિ.
નાયુતપુ - ક્રિ. વિ. વહેલાં. વિદ્-ગ.૭ ઉ. ખાલી કરવું. ત - ગ.૧ અને ગ.૧૦ ઉ. જવું, ૪. ગ ર પર. શબ્દ કરવો. બમ 1૩૬+ નય - તોડવું, ઉલ્લંઘન કરવું. પાડવી, શોર કરવો.
y+ન-ગ.૧પરઐ. બોલવું, બબડવું સુક્ષ - વિશે. પુરુષ.
વિ+ -શોક કરવો, વિલાપ કરવો. રિલ- વિશે. રૂચે એવું, ગમે એવું. આ + નમ્ - અમુક પ્રાણીને બલિદાન વિર - વિશે. સુન્દર, મનોહર, કિરવા મેળવવું અથવા નક્કી કરવું.
[સ
સ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ૩૦૯ જ સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ જ
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
અવ + નમ્યું.- ગ.૧ આત્મને. આધાર | જોવું, અવલોકન કરવું.
રાખવો.
તોત્રયપતિ - પું. (ત્રય – ન. ત્રણ
–
અગ્નિ + સ્રર્ - અભિલાષ કરવો, લોભ ક૨વો, તૃષ્ણા કરવી.
ભણ્ - ગ.૧ અને ગ.૪ પરસ્પૈ. ઇચ્છવું. | વસ્તુનો સમૂહ + પતિ – પું. ધણી) ત્રણ લોક, એટલે પૃથ્વી, સ્વર્ગ અને પાતાળનો ધણી.
તા – ગ.૨ પરૌં. આપવું અથવા લેવું. નામ – પું. પ્રાપ્તિ, ફાયદો.
लालन ન. લાડ.
लावण्य
સૌન્દર્ય.
-
ન. ખુબસૂરતી, રમણીયતા,
-
નિર્ - ગ.૬ ઉ. લેપ કરવો, ચોપડવું. ખ઼િ ્ - ગ.૨ ઉ. ચાટવું.
ત્ની – ગ. ૪ આત્મને. સજ્જડ ચોંટવું અથવા વળગવું, લીન થવું, ગરક થવું, પીગળવું. પરઐ. પીગળવું, લીન થવું,
હ્રીઁ - ગ.૯ વિ + તી – પીગળવું.
હ્રીન - (તી નું ભૂ.કૃ.) ગુપ્ત થયેલું, છૂપું થયેલું.
તુર્ - ગ.૧ આત્મને. જમીન ઉપર આળોટવું.
લુપ્ − ગ.૪ પરૌં. નાશ પામવું, ગુપ્ત થવું, અદૃષ્ટ થવું, અલોપ થવું.
તુર્ – ગ.૬ ઉ. લઇ લેવું, ચોરવું, લૂંટવું, છિનવી લેવું.
સુવ્યવ્ઝ - પું. શિકારી, પારધી.
તૂ - ગ.૯ ઉ. કાપવું, કાપી નાખવું. તેવા – સ્ત્રી. લીટી.
અવ + ોક્ - ગ.૧ આત્મને. અને ગ.૧૦
સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
જો વાર્ – પું. લોકોની નિંદા. લોળાન્તરમ્ - ન. (અન્યો નોઃ ભોળાન્તમ) બીજી દુનિયા. જોાપવાર્ - પું. લોકોએ કરેલી નિન્દા, દુષ્કીર્તિ.
તોવન - ન. આંખ, નેત્ર.
હોમમ્ – ન. વાળ.
|
ભોમજ્ઞ – પું. ઋષિનું નામ છે.
સ્રોન અસ્થિર.
નોવન્ય – પું. (તોહ – પું. ન. લોઢું + વન્ય - પું. બેડી) લોઢાની બેડી.
-
-
વિશે. ચંચળ, ચપળ,
व
વા: – પું. (બ.વ.માં વપરાય છે) એક દેશનું અથવા તે દેશના લોકોનું નામ છે.
૩૧૦,
आशिषम् + વચ્ – આશીર્વાદ દેવો, પ્રતિ + વચ્ – જવાબ દેવો, પ્રત્યુત્તર
દેવો, પ્રતિવચન આપવું.
વજ્ર – યું. ન. વજ્ર, ઘણો કઠણ પથ્થર.
વ
- ગ.૧૦ આત્મને. ઠગવું.
વટવૃક્ષ – પું. વડનું ઝાડ. वडवानल પું. વડવાગ્નિ, એ
સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમુદ્રમાં રહે છે એમ કલ્પેલું છે. | - ગ.૨ પરસ્પે. ઇચ્છવું, પ્રકાશવું. વાઝન-પૃ. (વાર્-પું. વાણીઓ) | વાર - પું. અગ્નિમાં બલિદાન વેપારીઓ.
નાખતી વખતે “વૌષ શબ્દનું ઉચ્ચારણ, વત્સતરી - સ્ત્રી. વાછરડી.
એને દેવતા ગણે છે. વલ્લા - સ્ત્રી. વહાલી, છોકરી. વર્-ગ.૨ આત્મને. પહેરવું, વરમ- . મારવાની રીત. નિ + વ - પ્રેરક પોશાક પહેરવો. વથતા-પું. (વા-મારવું ત|વસન -ન. કપડું, લુગડું. -પું. થાંભલો) ફાંસી દેવાનું લાકડું. વતનાયત - પુ. (વનાના - વન- ગ.૮ આત્મને. માગવું. સ્ત્રી. સ્ત્રીનું નામ છે માતા-પું. નાશ વનિતવ્ય - (વન્ નું વિધ્યર્થ ક.) | કરનાર) વસન્તસેનાનો મારનાર. નમસ્કાર કરવાને યોગ્ય.
| વસા - સ્ત્રી. ચરબી. વચ - વિશે. વનમાં ઉપજેલું, વનમાંવસુથા-સ્ત્રી. પૃથ્વી. રહેતું.
વસ્તુનાત - ન. (વહુ-ન. + ગાત - વ-ગ.૧ ઉ. કાતરવું, કાપવું, વાવવું, ન. સમૂહ) વસ્તુનો સમૂહ. નિદ્ + વર્-બલિદાન આપવું, અર્પણ | મા + ૨૬-ગ.૧ ઉ. લાવવું. કરવું..
વાહ-. અગ્નિ. વપુસ-ન. શરીર.
વ - ગ.૨ પરઐ. વાવું. -ગ.૧ પરસ્પે. વમન કરવું, ઉલ્ટી વાવ્યતા - સ્ત્રી. નિન્ધતા, ઠપકો થવી.
દેવાલાયકપણું. વ - ગ.૧૦ પસંદ કરવું. વાય - (વા નો પ્રેરકભેદ) નિ+વા - વરુપ-પું. પાણી અથવા સમુદ્રનો દેવ, હોલવવું, બુઝવવું. જલદેવ.
વારંવારમ્ - ક્રિ. વિ. વારેવારે. વર્ષ - ન.બખતર, કવચ. વન-પું મેલ, જલદ (પાણી આપનાર), વર્ષ-ન. વરસવું તે, વૃષ્ટિ. વાદળું. વર્ષમૂ-પુ. દેડકો..
વાત્મિપુત્ર-પું. વાલિનો છોકરો, વાનરોમાં વર્-ગ.૧ આત્મને. ઢાંકવું. મુખ્ય.
. વત્ની- પુ. ન. કીડીઓએ રહેવાને વાલ્મીવિ- પું. ઋષિનું નામ છે. માટે કરેલી ટેકરી.
વાસર-૫. નદિવસ, વાર. શક સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા પણ ૩૧૧ સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ ?
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરવું.
વાવ-. ઇન્દ્ર.
વિદ્ધ - (વ્યર્થે નું ર્મણિ ભૂ.ક) વાસિષ્ઠ – પં. વસિષ્ઠનો વંશજ. વિધેલું, ઘાયલ થયેલું. વિઘ - વિશે. ખીલેલું, પ્રફુલ્લિત, વિદ્યા - સ્ત્રી. વિદ્યા. વિકસેલું.
વિદ{ - (વિદ્ જાણવું' નું વર્તમાન વિપત્તિ - વિશે. પરાક્રમી, શૌર્યવાન્ ફિ.) જાણતું, જાણનાર. વિદ્યાર્થમાને - (વિ - પૂર્વક ર “જવું નું વિલિમ્ -. શત્રુ. પ્રેરક કર્મણિ વર્તમાન ફ.) વિચારતું. વિધા-પું. સરજનહાર, સૃષ્ટિકર્તા વિચિત્ર - વિશે અભૂત, નવાઈ જેવું. બ્રહ્મદેવ, દૈવ. વિઠ્ઠ-ગ.૧ પરઐ. જવું, પાસે જવું. | વિનઈ - (વિ + ન નું ભૂ.કૃ.) નાશ ૩+ વિન્ - ગ.૧ આત્મને. અને ગ.૭] પામેલું. પરસ્પે. કંપવું, બીવું, કંટાળવું. વિપાશ-પું. બન્ધન, પાશ. વિ + વિદ્-ગ.૩ . જુદું પાડવું, ભિન્ન વિપિન-ન. વન.
વિપ્ર - પુ. બ્રાહ્મણ. વિડ - ગ.૧૦ મચડવું, મશ્કરી કરવી. વિબુદ્ધ- પુ. દેવ. 'વિત્તવત્ - વિશે. પૈસાવાળું. વિમક્-પું. નાશ. વિતૃM - વિશે. (વિ - વિના + g - વિમાડવા – પં. ઋષિનું નામ છે.
સ્ત્રી. ઇચ્છા, તરસ) ઇચ્છારહિત. વિભૂતિ - સ્ત્રી. સંપત્તિ, ઉદય, વિદ્ - ગ.૨ પરઐ. જાણવું. પ્રભાવ, મહત્ત્વ. વિદ્-ગ.૭આત્મને. દલીલ કરવી, તકરાર વિમવિતા - સ્ત્રી બુદ્ધિનો અભાવ. કરવી. -
વિમુર - વિશે. (જનું મોં ફેરવેલું છે નિ+ વિદ્-પ્રેરક. આપવા માંડવું, અર્પણ તે) આડા મુખવાળો, પ્રતિકૂલ. કરવું, ખબર કરવી.
વિરહિત - વિશે. જુદું પાડેલું. વિર – ૫ (બ.વ. માં વપરાય છે) દેશનું વિરોધ - ૫. સામાપણું, ઉલટાપણું. નામ છે, વરાડ પ્રાંત.
વિરોધ -પું. મળતાપણું. 'વિદેશમન-ન. (વિરા - પું. પરદેશ) |વિસિત-ન.ક્રીડા, ખેલ, વિલાસ. પરદેશ જવું તે.
વિનુન - (વિ + નુપૂનું ભૂ.ક.) નાશ વિવેદ - . દેશનું નામ છે.(બ.વ.માં પામેલ. વપરાય છે.)
વિવાવિધિ-પું. (વિવાદ-મું. લગ્ન જિક સુ. સં. મદિરાન્ત પ્રવેશિકા દર ૩૧૨ મી સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ દૂધ
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
+ વિધિ – પું. ક્રિયા) લગ્નક્રિયા. વિવિધ – વિશે. જુદાજુદા પ્રકારનું. + આ + વિશ્− પ્રવેશ કરવો, દાખલ
સમ્ +
થવું.
વિશ્ - પું. હિંદુઓના ચાર વર્ણો | તપસીલવાર. (બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય અને શૂદ્ર)માં
ત્રીજો વર્ણ, સ્ત્રી. રૈયત, લોકો.
વિસ્તાર – પું. ફેલાવો.
વિસ્મય – હું. અચંબો, આશ્ચર્ય.
C
વિજ્ઞપ્તિતૃ -પું. કતલ કરનાર.
વિત – વિશે. વિહ્નિત, જેમાં અડચણ આવેલી એવું.
વિશિઘ્ર – પું. બાણ.
+
fasta - laiì. (fa ભૂ.કૃ.) વખણાયેલું, પ્રખ્યાત.
વિશિષ્ટ – વિશે. આબરૂદાર (માણસો). | વિહાય – (વિ પૂર્વક હૈં। “ત્યાગ કરવો” શ્રુ નું કર્મણિ | નું અવ્યય ભૂ. કૃ.) ત્યાગ કરીને, તજીને. વિહિત – (વિ + ધા નું કર્મણિ ભૂ.કૃ.) શાસ્ત્રમાં વિધાન કરેલું, ધર્મ શાસ્ત્રમાં કહેલું, શાસ્ત્રનિર્દિષ્ટ.
વિશ્વતઃ – ક્રિ. વિ. સર્વદિશાએ. વિશ્વનાથ – પું. જગન્નાથ, ઇશ્વર. વિશ્વપા – પું. સર્વનો ૨ક્ષક, ઇશ્વર. વિશ્વવાદ્ – પું. જગત્નો રક્ષક અથવા | વિહ્નન - વિશે. ગભરાયેલું, બેબાકળું થયેલું, પીડિત.
વિદ્દીન – વિશે. વિનાનું, વિરહિત.
આશ્રય.
-
વિશ્વસનીયતા - સ્ત્રી. વિશ્વાસ ઉત્પન્ન | વીરરસ – પું. યુદ્ધોત્સાહ શૃંગારાદિ નવ કરે એવી શક્તિ.
રસમાંનો એક.
વિશ્વવૃત્ - પું. સ્રષ્ટા, બ્રહ્મદેવ.
વિશ્વાવસુ – પું. ગર્વનું નામ છે. વિશ્વેરેવા: – પું. (બ.વ.માં વપરાય છે) સર્વેદેવો.
વિટ્ટપાણ્િ - પું. દેવપુરુષોને સુખ આપનાર, વિષ્ણુ. વિષ્ણુશર્મન્ − પું. વિશેષ નામ છે. વિસ્તરતઃ ક્રિ. વિ. વિસ્તારથી,
-
વિક્ - ગ.૩ ઉ. ચારે તરફ ફરી વળવું, ઘેરી લેવું.
વિવાળ – પું. ન. શીંગડું.
-
જ્જુ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
airamfèrit - zall. (armferit - zall. લશ્કર, સેના) વીરોની અથવા યોદ્ધાઓની સેના.
વર્ષ – વિશે. વરવાને ઇચ્છનાર. ૬ - ગ.૫ ઉ. ઢાંકવું,
અપ + આ + હૈં – ઉઘાડવું,
વિષય - પું. ઇન્દ્રિય સુખ આપનાર | ઞ + ૬ – કબજામાં રાખવું, દાબવું,
પદાર્થો.
વિ+ વૃ – સમજાવવું, વિવરણ કરવું, સમ્ + વૃ – બંધ કરવું.
૩૧૩ સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિ + ૩ - ગ.૧૦ સામા થવું, પ્રતિબન્ધ વેગ - ૫. ઝડપ, વેગ, ગતે. કરવો, કોઈ પણ વાતની વિરુદ્ધ અથવા તે રળિ-વેળા - સ્ત્રી. ગુંથેલા વાળ, ન કરવા સમજાવવું.
કબરી. વૃક્ષનૂન - ન. (વૃક્ષ - ૫. ઝાડ + મૂન - વિપુ - સ્ત્રી. વાંસ. ન. મૂળીઉં) ઝાડનું મૂળ.
વેલના- સ્ત્રી. દુઃખ, પીડા. જુન - ગ.૧ અને ૭ પરઐ. તથા ગ.૨ ટિશ, વેપ- પું. પોશાક. આત્મને. અને ગ.૧૦ દૂર રહેવું. - કિ-અ. પાદપૂરણાર્થક. વૃઝિન – . દુષ્ટ મનુષ્ય.
વિત્રવ્ય -ન. વેદના, પીડા. ગતિ + વૃ-જતા રહેવું,
વેવ -ન. ચતુરાઈ. આ + વૃત્ - વિટળાવું, પાછા ફરવું.
| વૈવિઘ - વિશે. વેદ સંબંધી. • પ્રવૃત-(પ્રેરકભેદમાં) પ્રવર્તાવવું, દાખલ થસ- પુ. વેધસનો પુત્ર. કરવું, ચાલતું કરવું.
વૈયાવરા- . વ્યાકરણ જાણનાર. વૃત-ન. બનાવ.
વૈષણ - ન. સંકટ, વિપત્તિ. વૃત્તાન્ત - . બનાવ, અહેવાલ, ઈતિહાસ. |ચ - (વિ + અર્ નું. ભૂ.ક.) વૃત્તાન્તઝવા - ન. (વૃત્તાન્ત, શ્રવU - Tખુલ્લું. સ્પષ્ટ, ઉઘાડું. ન. સાંભળવું તે) ઇતિહાસ અથવા બનેલી |
વ્યતિ – પં. બાતલ મૂકવું તે, વાત સાંભળવી તે.
અભાવ. વૃત્તિ- સ્ત્રી. આજીવિકા, ગુજરાન.
થત - (વ્યનું ભૂ.ક.) પીડિત. વૃદન્-પું. વૃત્રને મારનાર, ઈન્દ્ર.
- ગ.૪પરર્મ. ભોંકવું, વિધવું, વૃથા - ક્રિ. વિ. ફોગટ, વ્યર્થ.
| ઘાયલ કરવું. વૃદ્ધ - વિશે. ઘરડું.
વ્યય - પું. ખરચ. વૃદ્ધિ - સ્ત્રી, ઉદય.
વ્યાવU - ન. વ્યાકરણ. વૃશિવ-. વિંછુ.
વ્યાધિત - વિશે. માંદું, રોગી. ૬-ગ.૧ પરઐ. વરસાવવું, વૃષ્ટિ કરવી.
વ્યનિ – પં. ગાંડો હાથી. રેડવું, ધાડપાડવી.
| વ્યાસ - પુ. મહાભારતના રચનાર, વૃત્ન-પું. શુદ્ર, પાપી, વહી ગયેલું માણસ. |ઋષિનું નામ છે. વૃષ્ટિ- સ્ત્રી. વરસાદ.
વ્રતષ્યિ – વિશે. જેને વ્રત અથવા વૃ- ગ.૯ ઉ. વરવું પસંદ કરવું. | નિયમો આચરવાની હોંસ હોય તે.
સુ. સં. મન્દિરાઃ પ્રવેશિકા પણ ૩૧૪ EE સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ દ
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
વર્શી - ગ.૬પરૌં. કાપણી કરવી, | માંડવો.
ફાડવું.
વીડા - સ્ત્રી. લજ્જા, શરમ.
श
આ + શંત્ - ગ.૧ આત્મને. આશા રાખવી, ઉમેદ રાખવી.
શ - ગ.૫ પરૌં. શકવું, શક્તિમાન
થવું.
શબ્દ – પું. ન. ગાડું. .
શમ્ – ન. છાણ.
શતના – સ્ત્રી. દુષ્યન્ત રાજાની સ્ત્રી. ાજ્ય – વિશે. બની શકે એવું. શ∞ – પું. ઈન્દ્રનું નામ છે. શરુનિદ્ - પું. શક્ર અથવા ઈન્દ્રને જીતનાર, રાવણનો પુત્ર.
શાધ્મા – પું. શંખ વગાડનાર. શક્- ગ.૧૦ પરૌં.
ઠગવું.
-
gıfaufa – ÿ. (graît – Savell) Sa. શતાયુક્ – વિશે. સો વર્ષ જીવનાર. શત્રુતમ્ – ક્રિ. વિ. શત્રુથી. શર્ - ગ.૧ નાશ પામવું, ક્ષીણ થવું. શનૈઃ – ક્રિ.વિ. ધીમે ધીમે
-
અવ્યય ભૂપૃ.
શબ્દ – પું. અવાજ, શબ્દ
શરાવ – પું. એક જાતનું વાસણ છે. શરીરન્ – વિશે. શરીરવાળું, પું. મનુષ્ય, દેહધારી.
શમ્ - અ. સુખ, કલ્યાણ. શાળાચિત્ - વિશે. આશ્રય શોધનાર. શરમઙપ – પું. ન. બાણોનો બનાવેલો ” સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
શર્વરીશ – પું. (શર્વરી - સ્ત્રી. રાત્રી) રાત્રીનો સ્વામી, ચન્દ્ર.
શજ્ઞ – પું. સસલું.
શાદ-પું. ચન્દ્ર. રાૠત્ – ક્રિ. વિ. હંમેશાં.
-
વિ + શત્ – ગ.૧ પરઐ. મારવું, નાશ કરવો.
શસ્ત્રવિદ્યા – (શસ્ત્ર + વિદ્યા) લડાઈની વિદ્યા.
શસ્ત્રસંપાત – પું. (શસ્ત્ર, સંપાત – પું. પડવું તે) શસ્ત્રપ્રહાર.
ન.
સર્વ પ્રકારના હથીયાર.
शस्त्रास्त्र
શા – પું. શાક, ભાજીપાલો. શાપ – પું. શ્રાપ.
શમ્ - ગ.૧ ઉ. શાપ દેવો, શÇા ધર્મશાસ્ત્રમાં કહેલો પ્રતિબંધ.
ગ.૨ પરૌં. રાજ કરવું,
શાવજ – પું. પશુનું બચ્ચું. शास् નિયમમાં મૂકવું, શિક્ષણ આપવું. શાસ્ત્રપ્રતિષેષ - પું. (શાસ્ત્ર ધર્મશાસ્ત્ર + પ્રતિષેષ - પું. અટકાવ)
ન.
-
૩૧૫
-
-
શિવિન્ – પું. મોર. શિક્ષ્ - ન. માથું.
શિરીષ – ન. એક જાતનું પુષ્પ. શિલાસંયાત – પું. પથ્થરનો ઢગલો.
સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
શિન્ - ગ.૭ પરમૈ. પૃથફ કરવું, ||શોવ - વિશે. શોકથી વિઠ્ઠલ, વિ + શિન્ - તપસીલવાર કહેવું, વિશેષ | શોકપીડિત. કહેવું.
શ્યામ - વિશે. કાળું, નીલ. * શી - ગ.ર આત્મને. સૂઈ રહેવું, ઉંઘવું, | શ્રમ - મું. થાક.. ગતિ + શી – ચઢિયાતા થવું, પાછળ પાડવું, | શ્રા - ગ.૨ પરઐ. રાંધવું. જીતવું.
શ્રાના - (શ્ર+નું ભૂ.ક.) થાકી ગયેલું. શીત - વિશે. ઠંડું.
શ્રાવ - પુ. શ્રાવણ મહિનો. શીતા -ન. ટાઢથી રક્ષણ
* * શ્રિ - ગ.૧ ઉ. વળગવું, આશ્રય શીતન - વિશે. ઠંડું
લેવો, શીત - ન. સુસ્વભાવ.
સન્ + fશ્ર – આશ્રય લેવો, આધાર શuિ - સ્ત્રી. મોતીની છીપ. રાખવો. વિ- વિશે. પવિત્ર.
શ્રી - ગ.૯ ઉ. રાંધવું. ગુનઃપુછ-પં. વિશેષ નામ છે. શ્રી – સ્ત્રી. ધન, લક્ષ્મી. ગુનોપ-પં. વિશેષ નામ છે. શ્રીહરિ-પું. વિષ્ણુદેવનું નામ છે. ગુનોત્તાન-પૃ. વિશેષ નામ છે. શ્ર - ગ.પ પરમૈ. સાંભળવું. શુ -પં. ન. કન્યાના માબાપને જે પૈસા | શ્રતિમનોહર - વિશે. (શ્રતિ - સ્ત્રી. આપેલા હોય તે. (અસલ તે પૈસા કન્યાની | કર્ણ, કાન + મનોદર- વિશે. રમણીય) કિસ્મત તરીકે આપવામાં આવતા હતા.) | શભૂષા - સ્ત્રી. સેવા.
Uિ - - સ્ત્રી હાર. શુષ્યિ - વિશે. શક્તિમાનું.
મન્-પુ. શોભા. શૂન્ય -પં.ન. ખાલી, રહિત. શ્રોત્ર - ન. કાન. શૂન્યમુવી – સ્ત્રી. સુના મોંવાળી, ફીકા | શ્રોત્રય-ન. બે કાન. મોવાળી, ઝંખવાણી પડેલી.
: - ન. આવતી કાલનું કર્તવ્ય. નિત્-પું. શિવનું નામ છે. શ્વન - પું. કુતરો. - ન. શિંગડું.
શમ્ - ગ.૨ પરઐ. શ્વાલ લેવો, વિ + ગૃ- કરમાવું (કર્મણિ પ્રયોગમાં).. નિ + શ્રમ્ - શ્વાસ લેવો, શષ-પું. ન. બાકીનું, બીજા બધા. | વિશ્વમ્ - વિશ્વાસ રાખવો, વ્ય - ૫. રાજાનું નામ છે.
સન્ + + જમ્ - દિલાસો આપવો, E88 સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ?િ ૩૧૬ ૪ સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ TEST
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૈર્યધરવું, શ્રાપ-પું. શિકારી પશુ, પશુ
| ગભરાટ. સંમોહન - ન. એક અદ્ભુત શસ્ત્રનું નામ
સંયમ-૫. કબજો. સંધ્યાતીત - વિશે. (સંધ્યા - સ્ત્રી.
સંયમિક્-પું. જેણે ઇન્દ્રિયો વશ કરી છે સંખ્યા + અતીત - વિશે.બહાર ગયેલું)
એવો સાધુપુરુષ, યતિ. અસંખ્ય.
સંવત્સર-પું. વર્ષ સંત - (સમ્સ નું .કૃ.) એકઠું
સંવર્ત – પંગોરનું નામ છે. થયેલું.
સંવર્ત - પુ. સમુદ્રમાં રહેનાર એક સંગ્રામ - . યુદ્ધ.
અગ્નિનું નામ છે. સંજય-પં. વિશેષ નામ છે.
સંવાસ-પું. એકત્ર રહેવું, સોબત. સંતુષ્ટ - (સમ્ + તુન્ નું ભૂ.ક.) ખુશ થયેલું, સંતોષ પામેલું.
સંસમુ - સ્ત્રી. સંસર્ગ અથવા સંબંધ
છોડી દે છે તે. સંદ-પું. શક. સંધ્યા - સ્ત્રી. સાંજ, ઝળવાંઝળું,
સંસાર-. દુનિયા, પ્રપંચ. સંધ્યાકાળ (વહાણે અને સાંજે ઝળાંઝળાં
સંસાર - ન. (સંસાર – . સંસાર. વખતે અને બપોરે બ્રાહ્મણો ઈશ્વર પ્રાર્થના
દુનીયાની સ્થિતિ + સુE - ન. સુખ, સિંધ્યા કરે છે.)
ઉપભોગ) સંસારનો ઉપભોગ, દુનિયાની
સ્થિતિનું સુખ. સંતા-પું કવચ. સંપર્ક- પુ. સંબંધ.
સંસ્કૃતિમા - સ્ત્રી, (સંસ્કૃતિ- સ્ત્રી. આ
દુનિયા, સંસાર + વાર્તા - સ્ત્રી. ખાડો) સંપાદન - ન.મેળવવું તે.
સંસારરૂપી ખાડો. સંvલાય-પું. રીવાજ, પરંપરાથી ચાલતી
સંસ્મર્તવ્ય- વિશે. યાદ રાખવા લાયક. રીત, શિરસ્તો.
સવન - વિશે. સર્વે. સંભવ - પું. સંભવ, બની શકે એવી |
સારા-પું. આખું, બધું, સમીપ. સ્થિતિ,શક્યતા.
સોય- વિશે. ક્રોધમાં આવેલું. સંભવિત - (સમ્+ જૂનું પ્રેરક કર્મણિ | ભૂ. કુ.) ધારેલું, બની શકે એવું ધારેલું.
સા-પું. મિત્ર. સંઘષણિક - પરોણાગત. પરોણો - પુ. સાસારિક પદાથોમાં આસક્ત - આવે ત્યારે તેને આદરસત્કાર કરવાનો
રહેવું તે, સંબંધ. BE સુ. સં. મન્દિરાઃ પ્રવેશિકા દશક ૩૧૭ સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ ,
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
सच्चरणव्रत
સદાચરણ રૂપી નિયમ.
સૌં - ગ.૧ પરસ્ત્ર. વળગવું, વિ + અતિ + સર્ (વ્યતિષજ્ઞ) – એકત્ર કરવું,
-
ન. (વ્રત ન. વ્રત) |સમાર્ં – પું. સભામાં બેસનાર,
-
સમ્ + આ + સજ્જ – ચોંટવું, જોડાવું. સત્કૃતિ – સ્ત્રી. સારું કૃત્ય, પુણ્યકૃતિ. સત્તમ – વિશે. શ્રેષ્ઠ, ઉત્તમ.
-
સત્ત્વાનુરુપ – વિશે. પોતાની શક્તિ અથવા મોટાઇને યોગ્ય.
સત્પુરુષ – પું. સારો પુરુષ.
-
ન. યજ્ઞનો સમારંભ, સમૂમિ –
सत्र
સ્ત્રી. યજ્ઞભૂમિ.
સત્સંગતિ – સ્ત્રી. સદ્ગુણીની સોબત. સદ્ (સી૬) - ગ.૧ પરસૈં. બેસવું,
-
આ + સત્ – પાસે જવું, X + સ ્ – પ્રસન્ન થવું, સમ્ + આ + સત્ – મેળવવું, જડવું. X + સત્ – (પ્રેરક ભેદમાં) ખુશ કરવું, પ્રસન્ન કરવું.
સવસત્ – વિશે. સારું અને નઠારું. સવાચાર – પું. (સત્ - વિશે. સારું + પુ. આચરણ, વર્તન) “સદાચરણ, સદ્ઘ ર્તન, વિશે. સારી
आचार
ચાલવાળું.
–
-
સ: ક્રિ. વિ. તરત જ, તત્કાળ, હાલમાં.
સનાથ – વિશે. યુક્ત, વ્યાપ્ત, રક્ષિત.
-
સપતી – સ્ત્રી. સોક્ય.
... સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
સભાસદ.
સર્વોય – વિશે. તેસમ – બરોબર + | યિ - સ્ત્રી. કરવું તે, જેનું વર્તન સરખું છે તે) સરખી કરણીવાળો, નિષ્પક્ષપાત.
સમન્તમ્ – ક્રિ. વિ. આસપાસ.
-
સમન્તાત્ – ક્રિ. વિ. આસપાસ. સમન્ત્રમ્ - ક્રિ. વિ. મન્ત્ર સહિત, મન્ત્ર ભણીને.
સમસ્ત – વિશે. બધું. | સમાન – વિશે. વ્યાપ્ત, પૂર્ણ. સમાનમ – પું. સોબત, સહવાસ. સમાન – વિશે. સરખું. સમાîવિત – (સમ્ + આ + રજૂ નું પ્રેરક કર્મણિ ભૂ.કૃ.) મૂકેલું.
સમિટ્ – સ્ત્રી. ઉદુંબર જેવા કોઇ પણ પવિત્ર ઝાડની હોમાગ્નિમાં નાખવાની નાની ડાળીઓ.
| સમીહિત - વિશે. ઇચ્છેલું, ઇચ્છેલી
વસ્તુ.
સમુદ્યમ – પું. ઉદ્યોગ. સમુપાદ – વિશે. વધેલું. સમુપાત – (સમ્ + ૩૫ + આ + જૂનું કર્મણિ ભૂ.કૃ.) એકઠું થયેલું. સમ્યક્ - ક્રિ. વિ. શુદ્ધ રીતે, સારી રીતે.
૩૧૮
સભ્યર્ – વિશે. સારું.
સમ્રાન્ – પું. મોટો રાજા, સાર્વભૌમ. સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
સfo - ખો - સ્ત્રી. માર્ગ, રીતિ, | કકડામાં. વ્યવસ્થા.
સહર:- ક્રિ. વિ. હજારો. સરમા - સ્ત્રી. દેવદાસીનું નામ છે, સિહા - પુ. મદદગાર, સોબતી. દેવોની કુતરીનું નામ છે.
સહિ! – વિશે. વિલક્ષણ, શક્તિમાનું. સરસ્વતી - સ્ત્રી. નદીનું નામ છે. સાં - ન. સાંખ્યશાસ્ત્ર. સર્વતઃ– ક્રિ. વિ. દરેક દિશાએ. માંનાદુવક – વિશે. જેણે કવચ પહેરેલું સર્વભૂતાનિ - ન. પ્ર. અને દ્ધિ. બ. વ. |છે તે. બધી હયાત ચીજો, સર્વ પદાર્થો. સાક્ષ-ક્રિ. વિ. પ્રત્યક્ષ. સર્વવિદ્- વિશે. સઘળું જાણનાર. સાગર - પું. સમુદ્ર. સર્વત્ર - ન. (સર્વ - સઘળું + સ્વ-સરવ્ય - ન.પ્રધાનપણું. ન.) સઘળું વિત્ત, સઘળી સંપત્તિ. | |સાદ - મું. ગોરનું નામ છે. सर्वाभिप्रेतहेतु - (अभिप्रेत, अभि + प्र
સાથું - ગ.પ પરઐ. સાધવું, મેળવવું, * રૂ નું કમણિ ભૂ. કુ. ઈચ્છેલું) સર્વે
સિદ્ધ કરવું. ઇચ્છેલી ચીજનું કારણ.
| સાધારા - વિશે. સાધારણ, મધ્યમ સલિન - ન. પાણી.
પંક્તિનું. સવિ7 - . સૂર્ય.
સાધુ- ક્રિ. વિ. સારી રીતે. વિસ્મય - વિશે. વિસ્મય યુક્ત, સાથg - વિશે. (સાય - વિશે. સારી સાશ્ચર્ય.
+ વૃત્ત - ન. વર્તણક) સારી સોહા- વિશે. (- સાથે + શો-| વર્તણુકવાળું. પં. શોક) શોકયુક્ત, દુઃખથી પીડિત.
સામાન્ય- વિશે. સાધારણ. નિવર - વિશે. સિપાઈ સાથે.
સમિથેનો - સ્ત્રી. યજ્ઞનો અગ્નિ સ-ગ.૬ પરમૈ. તૈયાર થવું, સજ્જ |સળગાવતી વખતે બોલવામાં આવતો થવું. ૩ + સ૬ - શક્તિમાન થવું, લાયક સાયન- અ. સાંજે. થવું, યોગ્ય થવું, સરખા હોય એમ
* સાર-પું. શક્તિ, મુખ્ય અંશ. લાગવું.
સારમેર -પં. સરમાનો પુત્ર, કુતરો. સત્ર - ન. હજાર.
ફસાઈ - અ. સાથે (સ્વતીયાના યોગમાં સહaણા - ક્રિ. વિ. હજાર રીતે, હજારો
વપરાય છે.)
મન્ના
સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
૩૧૯
નું સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ ,
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વપીર - વિશે. સર્વ પૃથ્વીનો (રાજા) | સુપ્રિ - વિશે. સુગન્ધયુક્ત. સાવધાન – વિશે. ( અને મવથાન - સુરાત્મય - ૫. (સુર - દેવ + માત્રય ન. ધ્યાન) અવહિત, સાવધ... --|-પું. સ્થાન) દેવોનું સ્થાન, સ્વર્ગ. સાવિત્રી – સ્ત્રી. ઋગ્વદનો પવિત્ર મન્ના યુવfશત - ન. (સુવઇ - . જેને સામાન્ય રીતે ગાયત્રી કહે છે અને જે | સોનાનો સિક્કો + શત - ન. સો) દરરોજ બધા બ્રાહ્મણો ભણે છે તે. | સોનાના સો સિક્કા. સાક્ષર્થ – વિશે. (બદ્વીતિ સમાસ) | વિનીત - વિશે. નમ્ર. અદ્ભુત વર્તણુંકવાળું.
સુદતિમ - વિશે. જીવ જાન, પ્યારામાં સાવ્ય- ન.મૈત્રી, મદદ.
પ્યારો. સાહિત્ય - ન. અક્ષર વિદ્યા, નિબંધ, Jv + જૂ - ગ.૨ આત્મને. પ્રસવ વામય.
| કરવો, જન્મ આપવો. સિતા- સ્ત્રી. રેતી.
v + જૂ - ગ.૪ આત્માને. પ્રસવવું, સિદ્ધિ-સ્ત્રી. સંપાદન કરવું તે, કાર્યસાધન | ઉત્પન કરવું. કરવું તે.
ટૂ - ગ.૬ પરમૈ. પ્રેરણા કરવી, સિદ્-ગ.૧ પરસ્મ. શાસન કરવું. | આગળ હડસેલવું. સ - ગ.૫ . સોમવેલીનો રસ કાઢવો. | સૂોિ – સ્ત્રી. - સારી + nિ - પ્ર+-ગ.૧ પરમૈ. અને ગ.૨ પરમૈ. સ્ત્રી. વાણી) સારી વાણી, સારું પ્રસવ કરવો, જન્મ આપવો.
ભાષણ, શુદ્ધ વિવરણ. સુ - (શબ્દોની પૂર્વે મૂકવામાં આવે છે) | સૂ-ગ. ૧૦ પરમૈ. સૂચવવું, સારું, શોભન, સુબ્રુ.
સૂત - પું. સારથિ. શીવ-૫. વાનરોમાં મુખ્ય વાનરનું નામ | સૂતૃત - વિશે. મધુર, પ્રિય, સત્યપ્રિય. છે, એ રામનો મદદગાર હતો. સૂર્યવંશ- . સૂર્યનો વંશ સુત્યાવિન - ન. સોમયજ્ઞમાં જે દિવસે - ગ.૧ પરમૈ. દોડવું. સોમવેલીનો રસ પીએ છે તે દિવસ. નિન્ +- (પ્રેરક) હાંકી મૂકવું. સુથાર્યાનિ - વિશે. (સુધા – સ્ત્રી. સમ્+સુન્ન-જોડવું, સમાગમ કરવો, અમૃત) જેમાંથી અમૃત ટપકે તે.
૩ + સૂનું - ત્યાગ કરવો. અમદા- સ્ત્રી. અર્જુનની પત્ની. સેવાનિવેશ - પુ. લશ્કરની છાવણી સુક્ષ - ન. અન્નની પુષ્કળતા, પુષ્કળ રેન્દ્ર- વિશે. ઇન્દ્ર સહિત....' અન્ન. જ સુ. સં. મદિરાન્તઃ પ્રવેશિકા શિર ૩૨૦ કિમી સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ જ
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
सेवन ન. ચાકરી કરવી તે, આશ્રય | સ્તબ્- ગ.૯ પરૌં. અટકાવવું, અક્કડ
લેવો તે, આચરવું તે.
સેવા – સ્ત્રી. ચાકરી.
सो ગ.૪ ૫૨સ્વૈ. પુરું કરવું, અન્ન સ્તુ - ગ.૨ ૩.
થવું, મગરૂર થવું.
સ્તમ્ભ – પું. શાંભલો.
આણવો, નાશ કરવો,
પર + અવ + સો - પરિણામ થવો, વિ + અવ + સો – ઠરાવ કરવો, નિશ્ચય | કરવો, પ્રયત્ન કરવો, કોશીશ કરવી. સોચ્છ્વાસ - વિશે. સજીવ, શ્વાસ
સહિત.
વખાણવું,
અમિ + સ્તુ – સ્તુતિ કરવી, સ્તવન કરવું, વખાણવું.
સમ્ + સ્ક્રૂ - ગ.પ ઉ. ઢાંકવું, પાથરવું, વિખેરવું. TM - ગ.૯ ઉ. ઢાંકવું,
આ + સ્ક્રૂ – ઢાંકવું, પાથરવું, આસ્તરણ કરવું.
સોપાન - ન. પગથિયું, નિસરણી.
સોમવંશવિભૂષળ - વિશે. (સોમ - પું. | સ્ત્રી – સ્ત્રી. ભાર્યા, સ્ત્રી
| અવ + સ્થા કરવી,
ચંદ્ર) ચંદ્રવંશનો અલંકાર, ચંદ્રવંશનો શોભાવનાર. સૌમ્ય - વિશે. શાન્ત, નમ્ર, અનુગ્ર, | ૩૫ + સ્થા – પાસે જવું. મનોજ્ઞ.
સૌયવસિ – પું. સુયવસનો પુત્ર. સૌરાજ્ય - ન. સારું રાજ્ય. સૌવળું – વિશે. સોનાનું બનેલું સ્વતંત્ - (વર્તમાન કૃ.) પડતું, ઠોકર ખાતું.
સ્તન – પું. કુચ, થાન, કુચાગ્ર. સ્તવજ્ર – પું. ઝુમખું. સ્તમ્ - ગ.૧ આત્મને. અને ગ.૫ પરૌં. અક્કડ અથવા નિશ્ચલ થવું, મગરૂર થવું, ચોંટી જવું. જ્જુ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
-
રહેવું, વસવું, સ્થિતિ
સ્થાવરનમ – વિશે. (સ્થાવર – વિશે. અચળ, સ્થિર + જ્ઞમ વિશે. ચર)
ચરાચર.
સ્થિત - (સ્થા નું ભૂ. કૃ.) રહેતું, વસતું. | શ્રૂતòશ – પું. ઋષિનું નામ છે. સ્ના - ગ.૨ પરÂ. નાહવું. સ્નાયુ - સ્ત્રી. સ્નાયુ.
ધ્વનિત - ન. ભુલચુક.
સ્તન્ – ગ.૧ પરૌં. બૂમ પાડવી, નિર્દૂ - ગ.૪ પરસ્પૈ. સ્નેહ રાખવો.
-
ગર્જના કરી.
સ્તુ - ગ.૨ પરઐ. સ્રાવ થવો, પડવું, ટપકવું.
સ્નુ - પું. ન. શિખર. .
સ્પૃહા – સ્ત્રી. ઇચ્છા.
દ્ – ગ.૬ પરઐ. ફોડવું, ભાંગવું,
૩૨૧
સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
ફુટવું, ફાટવું.
વાય - વિશે. સ્વાધીન. પરિતારિપુ - ન. વિકસેલું વુિં - ગ.૧ પરમૈ. સ્વર કરવો, અતિમુક્તલતાનું ફુલ. --- અવાજ કરવો. મિત - ન.મોં મલકાવવું તે. ઘેર - . પસીનો, પરસેવો. વિ + ૫ - વિસરી જવું, વિસ્મૃત - શ્વેત્રવ- પું. પસીનાનું બીંદુ. વિસારેલું. ચર - . રથ. સ્વાતવ્ય - ન. પોતાની ફરજ.
- અ. પૂરણાર્થક, વાતમાં વપરાય સ્વાવિયો - પું. પોતાના સગાંથી વિયોગ.
હવત્ - ક્રિ. વિ. હઠથી, બળથી.
- (નનું કર્મણિ ભૂ.ક.) મરાયેલું, સ્વર - પુ. શબ્દ, ગર્જના.
| મારેલું. સ્વ-ગ.ર પરઐ. સૂવું.
- ગ.૨ પરસ્પે. મારવું, વન-. સમણું. વાય - નામ ધાતુ. સ્વપ્ન આવવું,
ગામ + હ કે આ + ન્ - મારવું, સમણામાં બોલવું.
+ - મારવું, નાશ કરવો. સ્વયંભૂ - વિશે. પોતાની મેળે ઉત્પન્ન
હનુમ-૫. હનુમાનું, મારૂતિ. થનારું.
હા - અ. આશ્ચર્ય અથવા ખેદસૂચક
અવ્યય. સ્વયંવરોન - . (સ્વયંવર - ૫. પોતે વર પસંદ કરે તે + વાત - પુ. સમય)
- વિશે. મારનાર. સ્વયંવરનો વખત.
હ -પૃ. ઘોડો. સ્વયમ્- અ. જાતે, પોતે.
- પુ. શિવ. સ્વર- . ધ્વની.
ઢા -પું. બ્રાહ્મણનું નામ છે. સ્વામી - વિશે. સ્વર્ગ ઇચ્છનાર. હરિદ્વાર - ન. હિમાલયની તળેટી વહિત - ન. પોતાનું કલ્યાણ.
આગળ એક પવિત્ર સ્થાનનું નામ છે. સ્વાતિ- સ્ત્રી. નક્ષત્ર.
ઝિક-પું. રાજાનું નામ છે. સ્વાઃ- પુ. સ્વાદ.
દવ્ય - ન. બલિદાન. વાડું - વિશે. મધુર, રૂચે એવું.
હા - ગ.૩ પરત્ર્ય. ત્યાગ કરવો. સ્વામિન્-પું. ધણી.
હા - ગ.૩ આત્મને. જવું,
| સદ્ + દા - ઉંચું જવું, ચઢવું, સુ.સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ૩૨૨ : સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ ન
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
લેવું.
સન્ + હ - બેસવું.
હart - . હીરો. હાદ્રિ- વિશે. હળદરથી પીળું કરેલું. દુ-ગ.૩ પરસ્મ. હોમ કરવો. હાથ- ન. હસવું તે.
| મપ + આ + - ગ.૧ ઉ. આણવું, ફાયવાર્ય - ન. હસવા જેવું કૃત્ય. હિ- ગ.૫ પરમૈ. જવું, |દયપરિઝલ્-વિશે. (લય- ન. હૈયું v + રિ-મોકલવું.
| મન- ન.મર્મસ્થાન +fછ-કાપવું) {િ - ગ.૧ અને ૭ પરસ્પે. અને હૃદયના મર્મસ્થાનને કાપનાર. ગ.૧૦ મારવું. હિંસા કરવી. નાશ ?િ - સંબોધનનો અર્થ બતાવનાર, કરવો.
-1 અહો, રે. fહસ્ત્ર - વિશે. ખુની, માંસ ખાનાર, તુ -. કારણ. માંસાહારી.
રો- પું. જેનું કામ મન્ન ભણવાનું છે હિમપાત - પુ. બરફ, હિમ, ઠંડી.
| એવો યાજ્ઞિક ગોર. હિમાન - ૫. હિમાલય પર્વત.
મા+નિ+ઢ-ગ.૨ આત્મને.છુપાવવું દિવેવ - પું. ઉંદરનું નામ છે. વિ - વિશે. લઘુ, ટૂંકું. હીન - વિશે. રહિત
|ી - ગ.૩ પરસ્મ. શરમાવું, લાજવું.
બોને સેવામચં- ભોગમાં રોગનો ભય છે.
|
વૈાથેમેવામયમ્-વૈરાગ્ય એ જ અભય છે.
જ
વિંર વૃત્તિ દુનના ?- દુર્જનો શું નથી કરતા?
8 સુ. સં. મદિરાન્તઃ પ્રવેશિકા જ
૩૨૩ માત્ર સંસ્કૃત ગુજરાતી કોશ છે
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુજરાતી સંસ્કૃત કોશ
આ
| મહિનું સ. એ. વ. અખંડ – આવરતન્ ક્રિ.વિ. | | આ અગત્યતા - ગુરુત્વે ન., મહત્ત્વ ન.
આગેવાનફીતુરી - પ્રધાન રાજદ્રોહિ અગત્યતાનું કામ - ગુરુવર્ય ન. અંગદેશ અથવા જંગલોકો - ફા!આઘે ધકેલાયેલું ભારિત.કક્ષા(બ.વ.માં વપરાય છે)
તિ, (દ્ + નું પ્રેરક ભૂ.કૃ.) અજ - મન મું.
આડેરસ્તે - Wથમ ક્રિ. વિ. અજવાળીયું પખવાડિયું (ચાન્દ્રમાસનું)
આંધળું -અન્ય વિશે. शुक्लपक्ष पुं.
આપ સાહેબ-માવાનું અથવા મવાનું અડકતું – નાન વિશે.
પ્ર. એ. વ. અતિમુક્તવેલો -અતિમુત્રતા સ્ત્રી.
આબરૂદાર - વિશિષ્ટ વિશે., અગાધ - માપ વિશે.
આબરૂદાર કુળનું - માનવત અન્ન - મન ન.
વિશે, વનીત - વિશે. અપવાસનો દહાડો - ૩૫વાસદન ન. |આવવું તે – મારામનન., મામ . (ઉપવાસ – પં. ઉપવાસ + લિન - ન. | આશીર્વાદ - મશિન્ સ્ત્રી. દિવસ)
આશ્રય વગરનું - મનાથ વિશે, અમર - અમૃત ( નું .ક.) = + 5, |ગનાથ વિશે. મમરવિશે.
આસરો લીધેલીજગ્યા-આશ્રયસ્થાનના અર્થ - ગઈ છું.
આસો(મહિનાનું નામ છે.)-ગાચિન પું અર્થ વગરનું-મયુw (.ક.), અનુષપ|
| આળસુ - એનસ વિશે., જિન - અવર્ય - નિર્વનય વિશે., Ta.
નિર્વનય વિશે., લિમ્ + |િ વિશે. અવિચારથી-રમત,મોટા ક્રિ. વિ. ઈક્વાકઓ (રામના કુળના રાજાઓ) - અવિવેક મરાપું.
રાવું છું. (બ.વ. માં વપરાય છે.) અસલ - ગ, માનું સ. એ. વ., માલી,
સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા નું ૩૨૪ ગુજરાતી સંસ્કૃત કોશ |
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઈચ્છા - ક્ષિા સ્ત્રી, વામ પુ. | ઈજા-મનઈ પું, પીસ્ત્રી , સંવેદનન.
કઇ જાતનું વીશ વિશે. ઈન્દ્રજીત (રાવણનો પુત્ર) - કુન્દનિપું.
કઠોર -પષ વિશે. (શબ્દો), ઈમાનદારીથી – વિજ્યા, નિક.
પરુષાક્ષર - વિશે.
કંઠી - રાજપું. ઉગામવું - સ્નાન પ્રેરક. • કદરી -વર્ય પું. ઉંચું - ૩ષ્ય વિશે.
| કદી નહીં-નવલા, નૈવ અ., ત્િ ઉછેરવું - સન્ + aઈ (૬૬ નો અ.
કપટયુક્ત જુગાર – પટકૂત (પટઉજ્જડ - નિર્જન વિશે. -
ન. છળ + ચૂત - ન. જુગટું) ઉતાવળથી – સપ્તમમ્ક્રિ.વિ. કમંડલ - મહતુ પું. ઉપર, તરફ-પ્રતિ (એનાયોગમાં નામને
કમ્મર -મધ્યન. કિ.વિ. લાગે છે.)
કમાવું - ગ.૧ પરમૈ. ઉપાય - ૩૫ પૃ., અસ્પૃપા !. કલિજ્ઞદેશ અથવા કલિન્ગના લોકો –
વતિઃ (બ.વ. માં વપરાય છે.)
કહેતું - મિથાન (મિ + થા નું ઋગ્વદ (એક વેદનું નામ છે.) વેરપું. વર્તમાન )
કહેવું-આમ + થા, કહેવાતું – મહિત
કાગળ - પત્રન. એકદમ - સદસા ક્રિ. વિ. એક બીજા સાથે અથડાવવું તે –
કાપવું તે - છે !. * પરસ્પર સંય ન.
કામ - વાર્થ ન., પન્ન ન. એ હેતુ પાર | પાડવાને - પનાવાત
કાર્તવીર્ય (એક રાજાનું નામ છે એને ઓળંગવું- + + ગ.૧ અને ગ.૪ | પરશુરામે માર્યો હતો) – તિવીર્ય પું. પરમૈ.
કારણ કે-વતઃ અ., દા. ઓસડ - સૌપણ ન, ઔષધ સ્ત્રી. | કાવતરું - પટાલ પું. ઓસડમાં કામ આવે એવી વનસ્પતિ, | કિંમતી-મહદ્ધવિશે. સામાન્ય રીતે વનસ્પતિ. ---- | કિલ્લો-સુપું.
સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા ની ૩૨૫ વિશ્વ ગુજરાતી સંસ્કૃત કોશ છે
ઓ |
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
કુમારસંભવ (કાલિદાસના કાવ્યનું નામ છે) | ખેંચાયેલું -વિત્નોબિત (વિ+જુનું - કુમારસંભવ છું.
કર્મણિ ભૂ.ક.) કુળ - ગુer ન.
| ખેતીવાડીના કામ માટે – વાહિતો, કૃપાથીળ – સિંઘ (તિ નું ભૂ. કુ), વિવો . સદ વિશે., પાલ વિશે. ખોટું - વૂિમન વિશે. કૃષ્ણની બેન - સ્ત્રી. | ખોવાયેલું - ગષ્ટ (ભૂ.ક.) કેટલીકવાર - રતિવૃત્વઃ અ. -- કેદ કરવું - વારાહે નિશિ
| ગઈ રાત -અતિ રસરી સ્ત્રી. કેળવણી – અધ્યયન ન., વિનયન ન. કૈકેયી (દશરથની એક પત્નીનું નામ છે)
ગણાયેલું - રમત (કમણિ ભૂ. જેવી સ્ત્રી.
ફ), સિદ્ધ (ભૂ. ૬),
પરિણીત (કર્મણિ ભૂ. કુ.), કોઈ કોઈ પ્રસંગે - વનેવને
બિત (કમણિ ભૂ. કુ) કોઈ કોઇવાર - -
ગરીબાઈ - નિ., તિસ્ત્રી. કુહાડી – પણ પું.
ગર્વ કરનાર - ઉદ્ધત (ભૂ. ૬) ક્રૂર -નૃશંસ વિશે.
ગર્વિષ્ઠ – અનિલ (ભૂ.). ક્રોધાયમાન થયેલું-સુદ્ધ(યનું ભૂફ)
ગાધિ (રાજાનું નામ છે) – પં. ફ્રેંચ (એક જાતનું પક્ષી છે) – જોરું છું.
ગુલામગિરિ-વચન. કૌશલ્યા (દશરથની એક પત્નીનું નામ છે) -ૌરાન્ય સ્ત્રી.
ગોર - ૩૫થ્થા પું, પુરોહિત પું. ક્ષય પામેલું - દ્ગા (વંશાનું ભૂ.), છિન્ન (દ્છ નું કમણિ ભૂ.કૃ.) | ઘડો-પું.
ઘણું - ક્રિ. વિ.
ઘણું ખરું-પ્રાયે અ.ક્રિ. વિ.પ્રથ: ખાઈ-૩ન્યા સ્ત્રી.
અ. ક્રિ. વિ. ખાતરી કરવી - પ્રતિ + રૂ (પ્રેરક),
ઘરડાઓનું પતુવૈતા-દવિશે. પ્રતીતિ .
| ઘોડીઉં- સ્ત્રી. ખારીલું સમર્થન વિશે. ખુંચવી લેવું, છીનવી લેવું - અપ +
| ચન્દ્રકેતુ (રામના ભાઈ લક્ષ્મણનો સુ. સં. મન્દિરાઃ પ્રવેશિકા ન ૩૨૬ ગુજરાતી સંસ્કૃત કોશ
ગ.૧
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુત્ર) - વતુ પું.
| જરાસંધ (દશના એક રાજાનું નામ છે) - ચમત્કારિક – સદ્ગત વિશે. जरासंध पुं. .. ચાહવું – નિદ્ ગ.૪, તેને ચાહે છે| જરૂર હોવી -અપ + રંગ.૧ આત્મને. तस्मिन्स्निह्यति.
જળકણ – વUT ૫., તીર છું. ચોમાસું - વર્ષ (બ.વ.માં વપરાય છે.) જાડી - ધૂન વિશે, વિપુત્ર વિશે.
જાતે - સ્વયમ્ અ.
જાત્રા -યાત્રા સ્ત્રી. છાતી - વક્ષન.
જાલ -નાતન. છાતી ફાટ-પ્રમુovમ્ક્રિ . વિ. તરીકે
જીતનાર - વિકિપુપું. વપરાય છે.
જીવતી-નવની (નીનું કર્તરિવર્તમાન છાપરું- છવિ ન, પદત ન.
ક) સ્ત્રી, સવા સ્ત્રી. બ્રિીવ - પુ. છેડવું - તુન્ ગ.૬ પરસ્પે.
જીંદગી +સ(સદને ઠેકાણ) અ. સાથે.] છેતરવું - ગતિ + સન્મ થા, વિ + +
જુદું – બિન (કર્મણિ ભૂ.કૃ. મિત્ + નમ, વગૂગ. ૧૦ આત્મને.
ઉપરથી) છેલ્લું -રરમ વિશે.
જુદું જુદું – વિવિઘ વિશે. છેવટ - ૩૬ પુ., અવસાન ન. |જોડાયેલું-નિયુ (કર્મણિ ભૂ.કૃ.), થર પરિણામ પં. છેવટે - વિગેરે.
नियुक्तः છોડી મૂકવામાં આવેલું -મુa (પુનું
જ્યોત -શિવ સ્ત્રી. કર્મણિ ભૂ.કૃ.)
જ્યારે જ્યારે, ત્યારે ત્યારે - ય -
तदा तदा જગ્યા (હોદો) –પન. જડમૂળથી કાપી નાખવું-૩ મૂગ. ઝટવાયેલું-ગણિત (fક્ષનું કમીણ ૧૦, ૩રાથિમ હેત્વર્થ કુ. જતિ - વાનપ્રસ્થ કું., યતિ મું. જનાવર - પશુપું. જમદગ્નિ – (ઋષિનું નામ છે) –| ટીકાકાર-ટીવાવરકું., ચામું. નમરિન પું.
- ટેક-સ્વામિનાર પું. જમીન-ભૂમિસ્ત્રી.
સુ. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા ૩૨૭ ૫ ગુજરાતી સંસ્કૃત કોશ
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
8
ઠપકો દેવો – નિર્ + મર્ત્ય ગ.૧૦, પ્રતિ + આ + વિષ્ણુ ગ.૬
ડ
ડાખળી (ફુલનું મૂળ) – ધન્ધન ન. ડાળી – શારા સ્ત્રી.
ૐ હૈં કરવું – આ + Q ગ.૧
ત
તકરાર - વાવિયાન પું.
તત્ત્વ જાણનાર - તત્ત્વવિદ્ પું.
-
તન્માત્ર મદન.
--
તેજ - સત્ત્વ ન.
તેજસ્વી - રેલીપ્યમાન (વર્તમાન કું.) વિગ્નાનવાન (વર્તમાન કૃ.
તે પ્રમાણે – તથા ચ, તથા, થમ્ તૈયાર થયેલું – દાત (વ્ + થમ્ નું ભૂ.
-
કૃ.)
તોછડાઇ – અવિનય પું.
થ
થાળી-સ્થાની સ્ત્રી. થાપણ ખ્યાલ પું., નિક્ષેપ પું. થાંભલો – મ્મ શું.
દ
દગાબાજ થવું – ૢ ગ.૪ પરસૈં. દયા – વા સ્ત્રી. દયાથી પીગળેલું - ત્યા વિશે.
સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
તપ – તાંસિ બ.વ.
તપાસવા - નિરૂપચિતુમ્ (નિ + પ્| દરીયો - અર્ણવ પું.
ગ.૧૦ હેત્વર્થ કૃ.) તરફ - મિ (ઉપ.)
દરેક - પ્રતિ(ઉપ.)
તહેવાર – વિજ્ઞક્ષળ વિશે.
dlls – acit zall.
તીક્ષ્ણ - વત્ત વિશે., વીયમ્ વિશે. તીડ – શલમ પું.
દયા વગરનું – નિર્ણન વિશે.
દર વરસ - પ્રતિસંવત્સરમ્ ક્રિ. વિ.
અ.
૩૨૮
દરવાજો – તદ્દન.
દરીયાઈ કાફલો – નૌસાયન ન.
દાણો – ધાન્ય ન. દિગ્પાળ – વિપાલ પું.
દીપતું – ત્તેનાિત (કર્મણિ ભૂ. કૃ.), દીપિત (કર્મણિ ભૂ. કૃ.) દીર્ઘતમસ્ (ઋષિનું નામ છે) - સીર્યતમમ્ યું. દુઃખકારક – વ્યથાજ્ઞવિશે., , पीडाकर વિશે.
દુષ્ટ(પુરુષો) - શવ યું., વન કું., તુાત્મન્ પું.
દેવકુમારી – અખાત્ સ્ત્રી., सुराङ्गना
સ્ત્રી.
ગુજરાતી સંસ્કૃત કોશ
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
દોડવું તે – વિદ્રવળ ન. દોસ્તી – સંધિ યું., મચ્છ ન. ઘૂત રમવું-સ્વિંગ.૪, રીવ્યતિ વર્તમાન કા. પૃ.પુ. એ. વ.
ધ
ધન વગરનું – ધનહીન વિશે. ધર્મપુસ્તક – ધર્મપ્રન્સ પું. ધર્મશાસ્ત્ર – ધર્મશાસ્ત્રન. ધામ - આત ન., આવાસ પું. ધીમે – મમ્ ક્રિ.વિ.
ન
ન દેખાઇ શકે એવું – અદૃશ્ય વિશે. નળ (એક રાજાનું નામ છે) – નવ પું. નાગ - ખિન્ પું., નામ પું. નાણું – નગ્ન વિશે.
નાટક - ના ન.
નાનામાં નાનું – નિષ્ઠ વિશે. નામનું – નામ અ., નામ્ના તૃ.એ. (નામનૢ શબ્દ ઉપરથી)
નાશ - ધ્વંશ યું., નાશ યું., અવસાદ્|
',
પું.
નાશ કરવો – વ્ + f< ગ.૭, ના+ સૂર્ ગ.૧૦, કચ્છન્નુમ્ હેત્વર્થ કૃ, નિપૂચિતુમ્ હેત્વર્થ કૃ.
- વિશે., સરલ વિશે. નિત્ય – શાશ્વત પું. સ્ત્રી. નિમકહરામી - તખતા સ્ત્રી. નિરપરાધી - અનપરિન વિશે., નિરપરાધિનૢ વિશે.
નાસવું – પરા + અય્ આત્મને. ગ.૧, પા નું પત્તા થાય છે. નિખાલસ – ઋતુ વિશે., આર્નવયુ
સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
નિશાની -વિક્ષન.
નિષાદ (એક જંગલી જાતનું અથવા તે જાતના વ્યક્તિનું નામ) -નિષાત્ પું. નીચ પુરુષ – પુરુષ પું.
પ
પકડાયેલું – ગૃહીત (પ્ર ્ નું કર્માણ ભૂ.
પતંગિયું – પત૬ પું. પતિ - નાથ પું., પતિ પું.
-
પરંતપ (રાજાનું નામ છે) – પરંતપ પું. પર્ણાદ (સંજ્ઞાવાચક નામ છે) - પદ્
પું.
પર્વ (ભાગ, સર્ગ) – પર્વનું ન. પવિત્ર - વિશુદ્ધીત વિશે. પહોર – તુરીયો ભાગઃ, પર્વનું પું. પહોળું – વિશાન વિશે.
-
પળ – ક્ષળ પું.
પાંખ – પક્ષ પું.
પાછા જીવતા થવું - પુનર્ + પાછું આપવું – પ્રતિ +
जीव्
પાછું આપેલું – પ્રત્યપિત (પ્રતિ + ૠ નું પ્રેરક કર્મણિ ભૂ.કૃ.) પાંચાલી (પાંચાલ દેશની રાજકુમારી ) – ૩૨૯. ગુજરાતી સંસ્કૃત કોશ
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાશ્ચાત્રી સ્ત્રી.
પ્રગ્નવણ (પર્વતનું નામ છે)-પ્રવા પાંજરું – પરવું. પાટલીપુત્ર (મગધ દેશમાં એક શહેરનું નામ | પ્રારંભ - ન., ગાવિ પું. છે) - પાટીપુ ન..
પ્રીતિ -પ્રીતિ સ્ત્રી, અનુરાગ ૫. પાતાળ - પતા ન. પાપી, પાપવાળું -પાપ વિશે.
1 ફરજ - થર્ષ પું. પીડા કરવી -ગ.૮, મા + અથવા નિ + 9, પીગ.૧૦
ફરમાવવું - +લિશ ગ.૬ પીડાયું, પીડાયેલું-માર્જ (ભૂ. ૬), અતિ |
ફીકું -પાપડુ વિશે., વિવ વિશે. (કર્મણિ ભૂ.કૃ.) પુનઃપ્રાપ્તિ (ફરીથી મેળવવું તે) -પ્રત્યાધામ |બજાર-પથવીધી સ્ત્રી, સાપ
પુનર્લગ્ન -પુનાદ!.
બંધ- વચન ન., નિપું. ન. પુરાણ (ઘણી ચીજો વિષે પરંપરાથી ચાલતું | બબ્રુવાહન (પાંડવ અર્જુનનો છોકરો) વર્ણન જે ગ્રન્થોમાં હોય છે તેવા તથા ધર્મ
|- યુવાન પું. સંબંધી વિધિ અથવા પદ્ધતિ વિષે જેમાં
| બાંધવું - નિમ્ મા ગ.૩, વન્યૂ ગ.૯ વ્યાન હોય છે એવી જાતના ગ્રન્થોનું નામ) |
| બાબત -વિષય પું. -પુર/ ન.
| બૂમ પાડવી - ૪ ગ.૨, રોન્ગ.૧ પુરેલું નિયંત્રિત (કર્મણિ ભૂ.કુ), નિબદ્ધ
પરમૈ. (કર્મણિ ભૂ.કૃ.).
| બ્રહ્મહત્યા - હત્યા સ્ત્રી. પૂર્વ તરફનું - પૂર્વ વિશે. સર્વ.), પ્રાગ
Jબ્રાહ્મણરાજ - વિહિUરી પું. વિશે. પોતાનું -વીય વિશે. પોલું કરવું - સર્વ ન, નિcહેત્વર્થ ભક્તિ- સ્ત્રી, રેનિછા સ્ત્રી.
| ભણવું - પર્ફગ.૧ પરમૈ. પ્રકૃતિ-નિપું, પ્રકૃતિ સ્ત્રી, સ્વમાભિમરો - પારિવું.
ભીનું આદ્રવિશે. પ્રદક્ષિણા કરવી - પ્રવક્ષિપ. ભુ - ક્ષો પું, પૂof ન. પ્રવાહ - સ્ત્રોત ન.
. સં. મદિરાઃ પ્રવેશિકા પર ૩૩6 પર ગુજરાતી સંસ્કૃત કોશ જ
પું.
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભૂત - પ્રેત કું., વેતાન કું., પિશા= પું. | માત્ર - વ્હેવતમ્ ક્રિ. વિ.
=
ભૃગુ (ઋષિનું નામ છે.) - મૃત્યુ પું.
મ
મગધ (અમુક દેશ અથવા ત્યાંના લોકનું નામ) – માધાઃ પું. (બ.વ.માં
G
વપરાય
મતલબ – હાર્યું ન.
મથુરા (જગ્યાનું નામ) – મથુરા સ્ત્રી.
મદદ – સાહાય્યન. મરણિયા થઇને – સદ્ઘ અ. ક્રિ. વિ., આત્મનિરપેક્ષમ્ ક્રિ. વિ., સાહસેન (મૃ. વિ.) ક્રિ. વિ. તરીકે વપરાયેલું છે. મરાયું - હૃત (કર્મણિ ભૂ. કૃ.) મ્લેચ્છ યવન પુ., મ્લેચ્છ પું. મહાભારત (પાંડુ અને ધૃતરાષ્ટ્રના પુત્રો વચ્ચેનું યુદ્ધ જેમાં વર્ણવેલું છે તે વી૨૨સ કાવ્યનું નામ છે) - મહાભારત
છે)
મગરૂર - ઉત્સિત્ત (કર્મણિ ભૂ. કૃ.), (કર્મણિ ભૂં. રૃ.)
ત્લેવિની સ્ત્રી.
મીલ્કત – વિથ ન.,
વિત્ત ન.
મુખ્ય શહેર – રાધાની સ્ત્રી.
મુલક - વિષય સ્ત્રી. yafell - Breilandf r., t. મૂળ - મૂલન.
મૂળ વગરનું – નિર્મૂલ વિશે. મૂળ વિચાર - તત્ત્વ ન., નય પું. મહેણું – પાલÆ પું. મહેનત કરવી – પરિશ્રમ ૢ ગ.૮ ઉ.
મેળવવું – ૩૫ + અન્ગ.૧ અને ગ.૧૦ મેળાપ – આગમન ન. મોજણીદાર – ભૂમાપ પું. મોટેથી – બૈ: અ.
-
માગેલું - પ્રાર્થિત (પ્ર
ન.
મહેન્દ્ર (એક પર્વત અને તેની પાસેના | દેશોનું નામ છે) – મહેન્દ્ર પું. મળેલું (જેવી કે સભા) – મિતિત (ભૂ.
મોત - વધ પું.
|
કું.)
મોઢે ભણવું – પર્ ગ. ૧ પરઐ. મૌર્યવંશ અથવા મૌર્યવંશનો કોઇ પણ પુરુષ – મૌર્ય પું.
મંત્રી - મંત્રિન્ પું., થીસન્નિવ પું.
+
માદું – રુળ વિશે.
માર્યો (પીડાયેલો) - અમિભૂત (અમિ + ભૂ નું કર્મણિ ભૂ. કૃ.), પર્યાત વિશે., आकुल વિશે.
અન્ નું કર્મણિ
માલુમ પડ્યું અથવા માલુમ પડેલું - પત્તવ્ય (કર્મણિ ભૂ. કૃ.), સધિત
ભૂ. કૃ.)
માણસને અયોગ્ય – માનવાનદૅ વિશે., निरनुक्रोशं कर्म.
ઈ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
ય
યજુર્વેદ (વેદનું નામ છે) - ચતુર્વેવ પું. ગુજરાતી સંસ્કૃત કોશ
૩૩૧
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
યજ્ઞદત્ત - યર પું. યોગ્ય રીતે ચાલવું - સતાવાર પ્રતિપ,'લઇને - ગ્રહત્યા (૬નું અવ્યયરૂપ सदाचारेण वृत्.
લડવા - યુતાય, યુકે, યો_મ. રખેવાળ વિનાનું - ગણિત (કર્મણિ ભૂ.લંબાઈ – માથા પું.
લડાઇનું સ્થાન - સ્ત્રી. રઘુવંશ (કાલિદાસના કાવ્યનું નામ છે) - | લાત સત્તા સ્ત્રી, લાત મારે છે. रघुवंश पुं.
लत्तया प्रहरति. રવૈયો – રથના પું. (કચન - ન. લૂંટ - નોન., નુર ન. વલોવવું કે વાદ-પું હાથો), થાન . લોભ - નોનપું. રસ - રસ પું.
| લોહી-શtuતન. રહેવું - સ્થા, રહ્યું – સ્થિત (ભૂ. ૬) રાજકીય વિદ્યા -નીતિશાસ્ત્રન. રાજગૃહ (મગધ દેશમાં એક શહેરનું નામ વચન - વન ન., જે સ્ત્રી.
| વચલો પ્રદેશ – મન્નાન, તોરાત છે) - રાજગુદન.
ન. રાજધાની - શાળાની સ્ત્રી. રાજાનો અધિકારી - રાગપુરુષ .
વંટોળીઓ- વવાર ., સાવાત રાજય ચલાવવાનો જુમ્મો-સાધુસ્ત્રી.
વધારે શોકકાર - ઉતર વિશે. રીઝવવું તે (રાજાએ પ્રજાને) - અનુરા
| વંશજ - વંશય વિશે, યુન વિશે.,
વંશા વિશે. ન.
| વાછરડો - વત્સ !. રૂ-તૂન પું, પિયું. રૂક્મિણી (કૃષ્ણની વહ) - વિUી સ્ત્રી.
વાજબી - યુજર (યુ નું ભૂ.કુ),
તિ વિશે. રૂઢિ - વિધિ પું, પતિ સ્ત્રી.
વાજબી રીતે - થા, ચાર રૂબરૂ (કોઈની) - સમક્ષક્રિ. વિ., પ્રત્યક્ષનું
વારણાવતી - વારVIPવતી સ્ત્રી. (એક ક્રિ. વિ.
જગ્યાનું નામ છે.) રેણુકા (જમદગ્નિની વહુ અને પરશુરામની મા) – રેણુવા સ્ત્રી.
વારંવાર -નિગમ ક્રિ. વિ. રોગ - વ્યધિ પું.
| વાળ્યું - નાયિત નમ્નું પ્રેરક કર્મણિ સુ. સં. મન્દિરાઃ પ્રવેશિકા ની ૩૩૨ ની ગુજરાતી સંસ્કૃત કોશી
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
, ભૂ.ક) રામે ધનુષ વાળ્યું માટે - અને શ્રેષ્ઠ રાજસત્તા-સાડાચન,પરમેશ્ચન.. धनुषि नामिते
| સ | વિચાર – શ્રદ્ધા સ્ત્રી, વિશ્વાસ ., સંવેજ પું, વૃદ્ધિસ્ત્રી.
સખત પ્રવાહવિશે. વિદુર (સંજ્ઞાવાચકનામ છે) -વિરપું.
સગર રાજાનું નામ) - સગપું. વિદ્યા - વિદ્યા સ્ત્રી.
સગું – કયુપં., ન્યુઝન પું, પતિ વિરાટ (રાજાનું નામ છે) - વિરપું. વિશ્રામમહેલ - વિશ્રામ/સાપું.
સંખ્યા - સંસ્થા સ્ત્રી. ' વૃત્ર (ઇન્દ્રનો શત્રુ ) - પું.
સત્ય- સત ન. વેણ - વાસ્ના, વરન.
સત્યભામા (કૃષ્ણની એક સ્ત્રીનું નામ વેપારી – પું.
છે) – સત્યાના સ્ત્રી.
સંતુષ્ટ રાખવું - 1 + રજૂ નો વૈદ -વિષપું, વૈદ્ય પું.
| પ્રેરકભેદ. વૈદકશાસ્ત્ર-સૈન., આયુર્વેદ પું.
| સંધ્યાપૂજન - સંધ્યાવન ન. વ્રજની સ્ત્રીઓ – તળાવનાર સ્ત્રી. પ્ર.
સભા-સમાગપું., પરિષસ્ત્રી., સમા બ. વ.
સ્ત્રી.
સમજુ - દૂનિ વિશે., ચતુર વિશે. શક્તિ પ્રમાવ ..
સમીપવર્તી – નિહિત (સન્ + અ + શમી (એક જાતનું ઝાડ છે)-પીસ્ત્રી. | ઘા નું કર્મણિ ભૂ.કૃ.) શરીર-શરીરન., દઉં. સંબંધ રાખતું - સંત (ભૂ. કુ), શરીરનો આકાર- સ્ત્રી., વધુન.,
સંછમાન (વર્તમાન કુ.) સાવૃતિ સ્ત્રી.
સરદાર - ભૂપતિ મું., સેનાપતિ મું. શિક્ષક - અધ્યાપ વિશે. સરયૂ અયોધ્યા પાસેની નદી) - સયૂ શિક્ષા - પું.
સ્ત્રી. શૂરપણું – પ્રતાપ ., પરમ પું.
| સર્ગ - પું. શેત્રુંજી - યુથ પું.
સસરો - સુર પું. શેરી - રથ્થા સ્ત્રી.
| સાકેત (શહેરનું નામ છે) - સાન. શ્યાપર્ણ (શ્વાપર્ણનામના ગોરોના કળનો સાચો પરમેશ્વર, સાચો – સત્યસ્વરૂપ એક વ્યક્તિ) - થાપ પં. ---- |વિશે., પરમેશ્વર - પરમાત્માનું . સુ.સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા છે ૩૩૩ માં ગુજરાતી સંસ્કૃત કોશ ન
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
- સાધારળ વિશે., સામાન્યવિશે. | હલકાઇ. – નયુત્તા સ્ત્રી. હાથકડું – અન પું.
હાલ – સંપ્રતિ ક્રિ. વિ. અ.
સાધારણ
સામર્થ્ય – પ્રભાવ પું.
સામવેદ (વેદનું નામ છે) - સામવેદ્ પું. સામળું – શ્યામ વિશે.
સામા જવું – મિ + ગમ્ સારી ચાલનું – સુતિ વિશે. સારું – સમીચીન વિશે., નિપુન વિશે. સિવાય – તે અ.,
-
સુખ - વ ન. સુગન્ધિદાર – સુરશ્મિ વિશે. સુદેવ (સંજ્ઞાવાચક નામ છે) – વેવ પું. | પરસ્પૈ.
સૂત્ર – સૂત્ર ન.
સહેલાઈ – સૌર્જ્ય ન.
હાલચાલ – વ્યાપાર પું. હાર (લશ્કરની હાર, સેનાની રચના)
- વ્યૂહ પું
હાંકી મૂકવું – પ્ર + સુવ્ ગ.૧૦ હિંડોળવું – લેનવ નામ ધાતુ, આનોનય નામ ધાતુ.
સો સો – રાતણ અ..
=
સૌષાન (રાજાનું નામ છે) – સૌષવાન પું.
હ
હજી પણ – અદ્યાપિ અ.
હુમલો કરવો - અમિ + ૬ ગ.૧
હેતુ – પ્રયોગન ન., દ્રેશ પું. હેમાંગદ (રાજાનું નામ છે) - તેમાકુન
પું.
હોદ્દો – અધિવાર પું.
હોવાપણું - ભાવ પું. અસ્તિત્વ ન. હોંશિયાર – ઋતુ વિશે., શતવિશે.
સ્રોમઃ પાપસ્ય વારળમ્ । – લોભ પાપનું મૂળ છે.
સાધુનાં વર્ણન પુછ્યું । – સાધુઓનું દર્શન પુણ્યરૂપ છે.
-
美美美美味糕
વિરોધો નૈવ ર્તવ્યઃ । – કોઇની પણ સાથે વિરોધ ન કરવો. HELL કિ સુ. સં. મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા ૩૩૪ . ગુજરાતી સંસ્કૃત કોશ
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ આય તીર્થોદ્ધારક, વૈરાગ્યdiધ, પ.પૂ.આચાર્ય શ્રફુલચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ.સા.ની સાહિત્યયાત્રા 1. શ્રી કલ્પસૂત્ર-અક્ષરગમનિકા (પ્રતાકાર). * 2. શ્રી શ્રાદ્ધવિધિ પ્રકરણ-સંસ્કૃત (પ્રતાકાર) * 3. શ્રી આચારાંગ સૂત્ર-અક્ષરગમનિકા (પ્રથમ શ્રુતસ્કન્ધ) * 4. શ્રી આચારાંગ સૂત્ર-અક્ષરશમનિકા (દ્વિતીય શ્રુતસ્કન્ધ) 5. શ્રી સૂત્રકૃતાંગ સૂત્ર-અક્ષરગમનિકા (પ્રથમ શ્રુતસ્કન્ધ) 6. શ્રી સૂત્રકૃતાંગ સૂત્ર-અક્ષરગમનિકા (દ્વિતીય શ્રુતસ્કન્ધ) 7. શ્રી શ્રાદ્ધ-જીત કલ્પ 8. નવ્ય યતિ જીત કલ્પ 9. શ્રી મહાનિશીથ સૂત્ર 10. શ્રી પંચકલ્પ ભાષ્ય ચૂર્ણિ 0 11. ન્યાયાવતાર-સટીક. 0 12. મુહપત્તિ ચર્ચા. હિન્દી-ગુજરાતી 0 13. શ્રી વિંશતિ વિંશિકા પ્રકરણ-સટીક. 0 14. શ્રી વિંશતિ વિંશિકા પ્રકરણ-સટીક 0 15. શ્રી માર્ગ પરિશદ્ધિ પ્રકરણ- સટીક 16. સુલભ ધાતુ રૂપ કોશ. 17. સંસ્કૃત શબ્દ રૂપાવલી. 0 18. સંસ્કૃત અધતનાદિ રૂપાવલી. - 19. સુબોધ સંસ્કૃત માર્ગોપદેશિકા (સંસ્કૃત બુક-૧) 20. સુબોધ સંસ્કૃત મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા (સંસ્કૃત બુક-૨) 21. કર્મ નચાવત તિમહિ નાચત (ગુજરાતી) * 22. સુખી જીવનની માસ્ટર કી (ગુજરાતી) 23. જીવથી શિવ તરફ (ગુજરાતી) 0 24. તત્ત્વની વેબસાઇટ (ગુજરાતી) * 25. ભક્તિ કરતાં છૂટે મારા પ્રાણ (ગુજરાતી) 26. કૌન બનેગા ગુરુગુણજ્ઞાની (ગુજરાતી) 27. સુબોધ પ્રાકૃત વિજ્ઞાન પાઠમાલા (પ્રાકૃત બુક) 0 28. જૈન ઇતિહાસ (હિન્દી) 29. જૈન શ્રાવકાચાર (હિન્દી અને ગુજરાતી) 30. જીવવિચાર એવં તત્ત્વજ્ઞાન (હિન્દી) 31. ઓઘો છે અણમૂલો...(દીક્ષા ગીતોનો સંગ્રહ) 32. સુબોધ સંસ્કૃત ધાતુ રૂપાવલી ભાગ 1 (પોકેટ સાઇઝ) 33. સુબોધ સંસ્કૃત ધાતુ રૂપાવલી ભાગ 2 (પોકેટ સાઇઝ) 34. સુબોધ સંસ્કૃત ધાતુ રૂપાવલી ભાગ 3 (પોકેટ સાઇઝ) 35. સુબોધ સંસ્કૃત ધાતુ રૂપાવલી ભાગ 4 (પોકેટ સાઇઝ) 36. શ્રી શ્રાદ્ધવિધિ પ્રકરણ (હિન્દી) 37. તત્વાર્થાધિગમ સૂત્રમ ભાગઃ 1-2, (સ્વોપજ્ઞભાષ્ય શ્રી સિધ્ધસેનીય ટીકા સાથે) * નિશાનીવાળા પુસ્તકો અપ્રાપ્ય છે. RAJUL (c) 25149863 -