Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સુખસાગર ગ્રંથમાળા પુષ્પ ૪ પરમ પૂજ્ય યોગનિષ્ઠ બુદ્ધિસાગર સૂરીશ્વરજી વિરચિત :
છે મ ગીતા
[ ગુર્જર ભાષા બદ્ધ બુદ્ધિપ્રકાશ વિવરણ સહિતા ]
: વિવરણકાર : પ. પૂ. આચાર્ય દેવ ઠદ્ધિસાગર સુરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબ
શ્રી રામ પ્રિ. પ્રેસ, ૪૭૦ ૧/A, ભદ્ર, અમદાવાદ
For Private And Personal Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
# ફ્લે
કે
તેને
કે
કદી કે છે
# # ક ર કી
શ્રી સુખસાગર ગ્રન્થમાળા પુષ્પ ચડ્યું
પરમ પૂજ્ય યોગનિઝ બુદ્ધિસાગરસૂરીશ્વર વિરચિત
છે. મ ગીતા
# # # લાકડી
[ ગુર્જરભાષાબદ્ધ બુદ્ધિપ્રકાશ વિવરણ સહિતા ]
વિવરણકારઃ ૫. પૂ. આચાર્ય ઋદ્ધિસાગરસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબ
સંપાદક પંડિત મફતલાલ ઝવેરચંદ
ખેતરપાળની પોળ-અમદાવાદ.
# # # #
#
પ્રકાશકઃ શ્રી બુદ્ધિસાગરસૂરિ જૈન જ્ઞાનમંદિર તરફથી શા ભેગીલાલ અમથાલાલ વખારીયા.
મુઃ વિજાપુર
# # # # # # ફ્યૂ ફૂટ
બુદ્ધિ સંવત ૨૬ વિ. સંવત ૨૦૦૭
વીર સં. ૨૪૭૮
સને ૧૯૫૧
#
કિંમત રૂ. ૪--૦
路落落落落落落染器晓器器:张崇榮器聚際涨號继茶茶器茶涨涨涨涨第網
For Private And Personal Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મુક - પંડિત મફતલાલ ઝવેરચંદ, નયન પ્રીન્ટીંગ પ્રેસ,
છે. ઢીંકવાની વાડી, ફરનાન્ડીઝ પુલ નીચે-અમદાવાદ,
આ ગ્રંથમાં સહાય કરનાર ભાઈઓની શુભ
ના મા ૧ લી ૧૦૦૦) પાટણનિવાસી શ્રી વાડીલાલ કેવલચંદના પુત્રવધુ બેન જીવીબાઈ તરફથી ૪૦) મુંબઈનિવાસી શેઠ જગજીવનદાસ પ્રાગજીભાઈ (મુનિરાજશ્રી જયસાગરજીના
સ્મરણાર્થે) શ્રી મુળજીભાઈ તથા તુલસીભાઈ તરફથી. ૨૫૦) માણસાનિવાસી શેઠશ્રી વાડીલાલ દોલતરામ તરફથી. હર ભાઈશ્રી મુળચંદભાઈ
તથા મણિલાલભાઈ તથા ભેગીલાલભાઈ. ૨૫૦ શ્રી મહેસાણા જૈન સંઘ તરફથી હ હઠીભાઈ. ૨૦) સાધ્વીશ્રી અમૃતશ્રીજીની પ્રેરણાથી. ૧૦) સાલડીનિવાસી વાડીલાલ મંછારામભાઈએ પોતાની પુત્રીના દીક્ષા પ્રસંગે
ગબિંદુની ૨૫ બુક લઈને સાધુઓને ભેટ કરી. ૧૦૦) સાલડીનિવાસી નથુભાઈ તરફથી ગબિંદુની ૨૫ બુક લઈ સાધુસાધ્વીને ભેટ કરી. ૧૦૦સાલડીનિવાસી શા દેવચંદભાઈ જેઠાભાઈ તરફથી. ૧૦) કંથારવીને સંઘ તરફથી પ્રેમચંદ શેઠ ૬૩) શ્રી જયપ્રભાશ્રીની દીક્ષા પ્રસંગે. ૫) સાલડીનિવાસી શા મૂળચંદ અમથારામ તરફથી. ૫) સાધ્વીશ્રી હિમ્મતશ્રીની પ્રેરણાથી. ૫૦) સાધ્વીશ્રી જયપ્રભાશ્રીની પ્રેરણાથી. ૫) લાંઘણજ શ્રીસંઘ તરફથી હદ વીસાભાઈ. ૨૮) વિજાપુરના શેઠ કેશવલાણ તરફથી. ૨૫) લાંઘણજનિવાસી શેઠ એડીદાસ છગનલાલ તરફથી.
પ્રાપ્તિસ્થાન વિજાપુર બુદ્ધિસાગરસુરિ જૈન જ્ઞાનમંદિર
વિજાપુર
For Private And Personal Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
શાસ્ત્રવિશારણ્ યાગનિષ્ઠ જૈનાચાર્ય ૧૦૮ ગ્રંથપ્રણેતા શ્રીમદ્ બુદ્ધિસાગરસૂરીશ્વરજી મહારાજ
08.H:
વિક્રમ સંવત ૧૯૭૦ માહા વદિ ૧૪, વિજાપુર
દીપક પ્રિન્ટરી · અમદાવાદ
આચાર્યપદ
વિક્રમ સંવત ૧૯૭૦ માગશર સુદિ ૧૫, પેથાપુર
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
દીક્ષા :
વિક્રમ સંવત ૧૯૫૭ માગસર સુદિ ૬, પાલનપુર
નિર્વાણ:
વિક્રમ સંવત ૧૯૮૧ જે વદિ ૩, વિજાપુર
For Private And Personal Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ. પૂ. આચાર્યદેવ ઋદ્ધિસાગરસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબ.
જન્મ : વિ. સં. ૧૯૪૧, વૈશાખ વદી ૧૩, વઢવાણ દીક્ષા : વિ. સં. ૧૯૬૪, મહા વદી ૬, લેાકા વડીદીક્ષા : વિ સં. ૧૯૬૪, વૈશાખ વદી ૬, ઊંઝા ગણિપદ તથા પંન્યાસપદ: વિ. સં. ૧૯૭૯, આસે। વદ ૬ જામનગર
આચાર્યપદ : વિ. સં. ૧૯૯૦, મહા વદી ૬, ઇંદ્રાડા
For Private And Personal Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સ મ ૫ ણ सर्वविश्वकसाम्राज्यं शुद्धप्रेम्णा प्रवर्तते
पस्याग्रे कालचक्रस्य भयं किश्चिन्न वर्त्तते પરમ પૂજ્ય પ્રાતઃસ્મરણીય પરમ તપસ્વી ગુરુદેવ ૫, રવિસાગરજી ગણિવર પરમ પૂજ્ય મહાભદ્રિક ચારિત્ર ચૂડામણિ ગુરુદેવ પં. સુખસાગરજી ગણિવર પરમપૂજ્ય યોગનિષ્ઠ જ્ઞાનદિવાકર ૧૫૦ ગ્રંથ પ્રણેતા ગુરુદેવ બુદ્ધિસાગર,
સૂરીશ્વરજી મહારાજ તપ ક્રિયા અને જ્ઞાનથી જેન શાસનની પ્રભાવના કરનાર તથા જગના તમામ જીવે ઉપર ‘ગારમત સર્વભૂતે' ની ભાવના રૂપ ગુરૂત્રયીને પ્રેમના સ્વરૂપને પૂર્ણપણે દેખાડનાર આ પ્રેમગીતા ગ્રંથ બુદ્ધિપ્રકાશ વિવરણ સહિત પૂજ્ય ગુરૂદેવના પવિત્ર ચરણારવિંદમાં સપ્રેમ ભક્તિ વડે
સમર્પણ કરું છું,
સદગુરુદેવના ચરણકમળને દાસ
મહિસાગર
હાજકકકક જ કકકકકકક જ
કલાકાર
For Private And Personal Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuni Cyanmandir
પ્રસ્તા વ ના પ્રેમગીતા' શબ્દ સાંભળતાં આ જૈન ગ્રંથ કર્યો અને કોણે રચે તે જાણવા સહેજે વાંચક લલચાય તેમ છે કારણકે જેમાં કલ્પસૂત્ર બ્રાહ્મણેમાં ગીતા અને મુસલમાનમાં કુરાન તેમના ધર્મગ્રંથ તરીકે અતિપ્રસિદ્ધ ગ્રંથ છે. આ ગીતા શબ્દથી ઉલ્લેખિત પ્રેમગીતા જૈન ગ્રંથ કયાંથી આવ્યા? કયારે રચાયા? તે જાણવા રહેજે વાંચક ઉત્સુક બને તેમ છે.
આ ગ્રંથના રચયિતા યોગનિષ્ઠ બુદ્ધિસાગરસૂરીશ્વરજી એગ અને ગ્રંથ પ્રણયનમાં આ કાળમાં અપૂર્વ સ્થાન ધરાવે છે. તેમણે તેમના જીવનકાળમાં લગભગ ૧૫૦ ગ્રંથ રચ્યા હતા. જે પ્રસિદ્ધ થઈ ગયા છે અને હજી અમુદ્રિત પણ તેમના બનાવેલા ઘણા ગ્રંથ છે.
ગની સિદ્ધિ તરીકે તે વર્તમાન કાળમાં તેમનું સ્થાન અગ્રગણ્ય ગણાય છે. યોગ એ ચિંતવન કે ૨ટણ દ્વારા આત્મામાં નૈસર્ગિક ક્રિયા લાવે છે. ગીતા એ પણ એક રટણને પર્યાયવાચક શબ્દ છે.
આ પ્રેમગીતામાં ગ્રંથકારે એક જ વાતનું જે શેરથી ઉચ્ચારણ કર્યું છે કે જગતના તમામ જી પ્રત્યે મૈત્રી કેળવી સર્વ જીવોને આત્મસમાન માને અને આ ભાવના જ્યારે જીવનમાં દઢ બનશે એટલે જીવ શ્રેષમાંથી છુટ થશે અને તે દ્વારા સર્વ જીવમાત્રમાં મંત્રી રાખનાર બની કેઈ ઉપર પક્ષપાતથી રાગી ન બનતાં સર્વને સમાન ભાવે પ્રેમી બનશે. અને તે અવસ્થા જ્યારે જીવનમાં આવે ત્યારે આત્મા જીવમાંથી શિવ-સિદ્ધ બને છે. | આ વીસમી સદીમાં પ્રેમના નામે કેટલાક મત અને પથએ જનતાને પેટે માગે દેરી હતી અને તેથી ભળી જનતા ધર્મ માની ઉધે રસ્તે દેરાઈ અકલ્યાણ સાધતી હતી તેની કરૂણાબુદ્ધિથી આ ગ્રંથ સ્વર્ગસ્થ પરમ પૂજ્ય ગુરૂદેવ બુદ્ધિસાગરસૂરિએ બનાવ્યું છે. - આ ગ્રંથમાં શુદ્ધ અશુદ્ધ પ્રેમનું સ્વરૂપ, પ્રેમના ફળો, પ્રેમ અને ધર્મની એક્તા વિગેરે અનેક રીતે પ્રેમનું પૃથકકરણ કરી આ ગ્રંથમાં વિશદ્ રીતે પ્રેમને સમજાવ્યો છે.
આ ગ્રંથકર્તાના જીવન આલેખન સંબંધી અહિં અમે માત્ર તેમના જીવન કવનને પૂર્ણ રીતે દર્શાવનાર મહાકાય રોગનિષ્ઠ આચાર્ય બુદ્ધિસાગરસૂરિ નામને ગ્રંથ બહાર પડે છે તેને નિર્દેશ કરી અહિં સંતોષ માનીએ છીએ.
આ ગ્રંથની રચના સ્વર્ગસ્થ પૂ. આચાર્યદેવે વિજાપુરના ચોમાસામાં ઘણું ભાવુકેના આગ્રહથી યશોભદ્રસુરિ વિગેરે પૂર્વ પુરૂના રચેલ પ્રાચીન પૂર્વગ્રથના આધારથી કરી અને પ્રેમના સાચા માર્ગે જીને દેરી ઉપકાર કર્યો.
આ ગ્રંથ ઉપર બુદ્ધિપ્રકાશ નામનું વિવરણ તેમના મુખ્ય પટ્ટધર પૂ. આચાર્યદેવ ત્રાદ્ધિસાગરસૂરીશ્વરજીએ કર્યું છે. આ ગ્રંથનું વિવરણ પૂજ્ય આચાર્યદેવે ૧૩૦થી ૧૫૦ ફર્મા થાય એટલું દળદાર વિવેચન કર્યું હતું. પરંતુ આ અસહા મેંઘવારીમાં તે ગ્રંથ ખુબ મેઘ પડી જાય એ આશયે ગાથાર્થ અને ટુંકું વિવેચન કરી મુદ્રિત કરાવ્યા છે. આ મુદ્રિત ગ્રંથ વાંચકને પ્રેમગીતા સમજવામાં ખુબજ ઉપયોગી નિવડે તેમ છે. વિવરણકારનું વિસ્તૃત જૈન અને જેનેતર શાઓનું ખુબ વાંચન આપણને ડગલે પગલે સાક્ષિપઠેથી જણાયા વિના રહેતું નથી.
આવા અણખેડાયા વિષય ઉપર ગ્રન્થ લખવા કે તેમના ઉપર વિવેચન કરવું એ સામાન્ય માણસના ગજા બહારની વાત છે. પૂજ્ય આચાર્યદેવે સરળ સંક્ષિપ્ત અને સમજાય તેવું ગુજરાતીમાં વિવરણ કરી આ ગ્રંથને સુધ બનાવી ખુબજ ઉપકાર કર્યો છે. તે વાંચકે વાંચન કરી સફળ કરે એજ વિજ્ઞપ્તિ. પંડિત મસ્તલાલ ઝવેરચંદ,
ખેતરપાળની પિળ, અમદાવાદ,
For Private And Personal Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
» હી શ્રી અહં શ્રી મહાવીરાય નમ: પરમપૂજ્ય ગનિષ્ઠ ગુરુવર બુદ્ધિસાગર સૂરીશ્વર વિરચિતા
પ્રેમગીતા આચાર્યદેવ ઋદ્ધિસાગરસૂરિ વિરચિત શ્રી બુદ્ધિપ્રકાશ નામક વિવરણ સહિતા વિવરણકારનું મંગળ.
ॐ नमोऽहते श्री वीराय, सर्वभाववभाषिणे । विघ्नवृन्दविनाशाच्च, त्रैलोक्यपूजिताय च ॥१॥ प्रणम्य परया भक्त्या, बुद्धयधिश्रीसूरीश्वरम् ।
श्री प्रेमगीताग्रन्थस्य विवरणं करोम्यहम् ॥ २ ॥ આ સંસારમાં નાનાથી મોટા તમામ છ કેઈને કોઈ પ્રકારે આનંદ અનુભવે છે. આ આ આનંદના અનુભવમાં પ્રેમ કારણરૂપ હોય છે. પ્રેમ વિના આનંદને અનુભવ થતો નથી. જો કે આ પ્રેમ જીવોમાં ભિન્ન ભિન્ન રીતને દેખાતું હોય છે. વિષયાસકત જ ઈતિના વિષયોના અનુભવથી જે આનંદ મેળવે છે તેમાં તેઓને ઈદ્રિયોના વિષયો પ્રત્યેનો પ્રેમ છે. અને યોગીઓ પરબ્રહ્મ અને તત્વચિંતનમાં મશગુલ બની જે આનંદ મેળવે છે, તેમાં તેને તત્વચિંતન પ્રત્યેનો પ્રેમ હોય છે. આમ દરેક પ્રકારના આનંદમાં કોઈને કોઈ પ્રકારને પ્રેમ રહ્યો છે. છતાં બધા પ્રેમનું કે આનંદનું સ્થાન તે આત્મા જ છે.
આ પ્રેમનું સ્વરૂપ અમારા ગુરૂદેવ પરમપૂજ્ય પ્રાતઃ સ્મરણીય આધ્યાત્મયોગ દીવાકર શાસ્ત્ર વિશારદ યોગનિષ્ઠ જૈનાચાર્ય શ્રીમદ્ બુદ્ધિસાગરસૂરીશ્વરજીએ પ્રેમગીતા નામના ગ્રંથમાં અભૂત રીતે પ્રતિપાદન કર્યું છે. તે ગ્રંથ સંસ્કૃત ભાષામાં હોવાથી બધા ન સમજી શકે માટે તેનું હું (દ્ધિસાગર) ગુજરાતીમાં બુદ્ધિપ્રકાશ નામક વિવરણ
ગ્રંથની શરૂઆત કરતાં ગ્રંથકાર પૂજ્ય ગુરૂદેવ મંગળ અભિધેય પ્રજન અને સંબંધ જણાવતાં પ્રથમ લેક: આ પ્રમાણે રજુ કરે છે.
प्रणम्य श्री महावीरं, लोकानां हितकाम्यया।
शुद्धप्रेमस्वरूपं यत् किश्चित् वच्मि विवेकतः ॥१॥ અર્થ-શ્રી મહાવીર પરમાત્માને પ્રણામ કરીને ભવ્ય લેકના હિતને માટે વિવેકથી શુદ્ધ પ્રેમના સ્વરુપને (પ્રેમગીતાને) કાંઇક સંક્ષેપથી કહીશ,
For Private And Personal Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમગીતા
વિવેચનદરેક ગ્રંથકાર ગ્રંથની શરૂઆત કરતાં મંગળ અભિધેય પ્રયોજન અને સંબંધરૂપ ચાર વસ્તુઓ કહે છે.
મંગળ શાસ્ત્રની આદિમાં જણાવવાનાં ચાર કારણો છે ૧ આસ્તિક્તા ૨ નિર્વિન સમાપ્તિ ૩ શિષ્ટાચાર અને ૪ આચારની પરંપરા. મંગળ તે જ ગ્રંથકાર કરે છે કે જેને કઈને કઈ ઈષ્ટદેવ હોય છે. આ ઈષ્ટદેવને કરાતા મંગળથી ગ્રંથકાર આસ્તિક છે તે સહેજે સમજાય છે તેમજ મંગળ કરવાનું બીજુ કારણ ગ્રંથની નિવિંદન સમાપ્તિ થાય તે છે અને તે નિર્વિન સમાપ્તિ હંમેશાં શુભાનુબન્ધથી બને છે. આ ભાનુબન્ધ ઈષ્ટદેવના સ્મરણ પુજનમાં હોય છે આથી પણ ગ્રંથકાર ગ્રંથની આદિમાં મંગળ કરે છે. મંગળ કરવાના ત્રીજા કારણમાં શિષ્ટાચાર છે. સજજન પુરૂષે હરહંમેશાં કઈ પણ પ્રવૃત્તિમાં ઈષ્ટદેવને સંભારે છે આ ગ્રંથકાર પણ શિષ્ટ હેવાથી ઈષ્ટદેવના સ્મરણરૂપ મંગળ કરે છે તેમજ ચોથા કારણમાં શિખ્યાદિકમાં આચારની અખંડિતતા જળવાઈ રહે તે છે. આ ગ્રંથમાં ગ્રંથકારે “પ્રણમ્ય શ્રી મહાવીર” એ પદથી મંગળ કયું
ગ્રંથમાં શું કહેવાનું છે તે જણાવવું તે અભિધેય છે “શુદ્ધ પ્રેમસ્વરૂપ' એ શબ્દથી પ્રેમગીતારૂપ અભિધેય જણાવ્યું. અભિધેય જાણ્યા વિના વાંચક ગ્રંથમાં પ્રવૃત્તિ કરતા નથી. તેની સહેજે જિજ્ઞાસા રહે છે, કે આ ગ્રંથ શું કહેવા માગે છે. ગ્રંથનું કહેવાનું જાણ્યા પછી વાંચકની જિજ્ઞાસા હોય તો ગ્રંથમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે અગર અટકે છે.
અભિધેય ભલે જણાવ્યું પણ તે અભિધેય જણાવવા પાછળ ગ્રંથકારનું શું પ્રયોજન છે. તે પણ વાંચક જાણવા ઈતેજાર હોય છે. વાંચક જેને અર્થી હોય તેને અનુરૂપ પ્રયોજન હોય તો તે તે પ્રવૃત્તિ કરે છે પણ તેની પાછળનું પ્રયોજન તે ન હોય તે અટકે છે. અગર વાંચક તેમાંથી પિતાને ઉપયોગી પ્રયોજન ન મેળવી શકે તે તે ગ્રંથમાં પ્રવૃત્તિ કરતા નથી, આ ગ્રંથ રચવાની પાછળ ગ્રંથકારનું પ્રજા એ છે કે “પ્રેમ” “મ” શબ્દથી માત્ર ભડકવાનું નથી પણ પ્રેમને સાચો મર્મ અને રહસ્ય શું છે તે સમજવાની આવ
શ્યકતા છે. શુદ્ધ પ્રેમનું સ્વરૂપ જીવને ખ્યાલમાં આવે તો તે પુદગલાનંદમાં કદાપિ રાચતે નથી. પણ તે આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપમાં રાચે છે અને તેથી પરંપરાએ મુકિતને વરે છે. ગ્રંથકારનું પ્રયોજન આ ગ્રંથની પાછળ પ્રેમનું શુદ્ધ સ્વરૂપ શ્રોતાને સમજાવી તેને હિત મા દેરી મુક્તિ તરફ લઈ જવાનું છે તે વાત લોકાનાં હિતકામ્યયા શબ્દથી જણાવી.
સબંધ તે વાચ્ય વાચક પ્રગટ જ છે. શબ્દથી અર્થને બોધ તે વચ્ચે વાચક છે ગ્રંથમાં જણાવેલ શબ્દ ગ્રંથકારના હૃદયમાં રહેલ બેધના વાચક છે અને તે વાચક શબ્દ શ્રોતાના હૃદયમાં પરિણમતાં ગ્રંથકારના વાચ્ચને પરિણમન કરનારા બનશે.
આ ચાર અનુબંધ આદિ ગાથામાં જણાવેલ હોવાથી આ ગ્રંથ વાંચકને નિ:શંક આદરણીય થશે.
For Private And Personal Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમસ્વરૂપ
પ્રણમ્ય શ્રી મહાવીર”—આ પદથી મહાવીર પરમાત્માની સ્તુતિરૂપ મંગળ છે. તેમાં મહાવીર શબ્દનો અર્થ શું તે પહેલાં સમજવો જોઈએ. વિશેષ કરીને કર્મોને ક્ષય કરે તે ‘વીર’
विदारयति यत्कर्म, तपसा च विराजते ।
तपोवीर्येण युक्तश्च तस्माद्वीर इति स्मृतः ॥१॥ અથવા જે કર્મોને વિદ્યારે છે મહાન તપસ્યાથી શોભે છે. તપ વીવડે યુકત હોવાથી વિર નામથી જેનું સ્મરણ કરાય છે. આ રીતે વીર શબ્દને લક્ષણ અને વ્યુત્પત્તિ અર્થ છે.
તેમજ જગતમાં દાનવીર, યુદ્ધવીર, કર્મવીર અને ધર્મવીર આ ચાર પ્રકારે પણ વીર પુરૂષની ગણના થાય છે. કર્ણ વિગેરે પુરૂષે દાનવીરની ઉપમાને પામેલા છે તે એટલા માટે કે તેમની પાસે આવનાર યાચક માગતાં ભૂલે. જે માગ્યું તે સર્વસ્વ આપવામાં તેમને હાથ અચકા નથી તેથી દાનવીર તરીકે ગણાયા છે. લક્ષમણ અર્જુન હનુમાન વિગેરે યુદ્ધવીર પુરૂ તરીકે ગણના પામેલા છે. કારણકે હજારો માણસની સામે પણ એકાકીપણે ઝઝુમતા તે કદાપિ અચકાયા નથી કૃષ્ણ ભીષ્મ વિગેરે પુરૂષે કર્મવીર પુરૂષે છે કે જેઓ કર્તવ્યપરાયણ રહી ઇચ્છિત વસ્તુને પાર પાડનારા હતા. ગજસુકુમાળ વિગેરે મહાપુરૂષે તે ધર્મવીર પુરૂષે છે.
ચરમ તીર્થંકરભગવાન મહાવીરે પરમાત્મા દાનવીર, યુદ્ધવીર કર્મવીર અને ધર્મવીર એમ ચારે પ્રકારના વીર હોવાથી મહાવીર છે. વરસીદાન વખતે સેંકડે સેનૈયાનું દાન છૂટે હાથે આપેલ હવાથી ભગવાન દાનવીર હતા. રાગદ્વેષરૂપ મેહના શત્રુઓને ઉખેડી નાંખવાથી તે યુદ્ધવીર હતા. અને કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિના કારણરૂપ આશંસા રહિત દુસ્તપ તપ કરવાથી ભગવાન ધર્મવીર હતા. તેમજ કર્મોને નાશ કરવાથી ભગવાન કર્મવીર પણ હતા આમ ચાર પ્રકારની ભગવાનમાં વીરતા દેખી દેએ ચરમ તીર્થપતિ વર્ધમાનસ્વામીનું સગુણ મહાવીર નામ પાડ્યું છે.
આ મહાવીર પરમાત્માને મસ્તક, બે હાથ, બે ઢીંચણ એમ પંચાગપૂર્વક કાયશુદ્ધિથી સ્વર વ્યંજનના ભેદોના સ્પષ્ટ ઉચ્ચારણરૂપ વચનશુદ્ધિથી અને રાગદ્વેષને ત્યજીનિર્મલ ભકિતપૂર્વક ભગવંતના ગુણોના સ્મરણરૂપ ભાવ મનશુદ્ધિથી પ્રણામ કરીને તીર્થકર ભગવંતે આપેલ ત્રિપદીને અનુસરી ગણધરભગવંતે ગુંથેલ દ્વાદશાંગીરૂપ શાસ્ત્રસમુહને અનુસરી આપણુ પરમપૂજ્ય પ્રાતઃ સ્મરણીય પૂર્વ જૈનાચાર્ય શ્રીમાન યશભદ્ર સૂરિપ્રવરે ભકિતયોગ નામનું પ્રકરણ રચતાં પ્રેમસ્વરૂપને જણાવનારૂં પ્રેમગ નામે પ્રકરણ રચીને આપણા ઉપર મહાન ઉપકાર કર્યો છે. આ ગ્રંથ આ દુષમકાળના ઝંઝાવાતમાં થયેલી ઉથલપાથલમાં નષ્ટપ્રાય: થયેલ હતું, તેને સમ્ય રીતે પુનરુદ્ધાર કરીને પ્રેમગીતા નામનું આ વાગમય વિસમી સદીના જીના હિતને ધ્યાનમાં રાખીને મેક્ષ માર્ગમાં પ્રવૃતિ થાય તેવા ભાવથી ગ્રંથકાર પરમગુરૂદેવ ગનિક શાસ્ત્રવિશારદ યોગદીવાકર બુદ્ધિસાગરસૂરીશ્વરજી મહારાજ કહે છે કે લેકેના હિત માટે શુદ્ધ પ્રેમના સ્વરૂપરૂપ બમગીતાને કંઈક સંક્ષેપથી વિવેક પૂર્વક કહીશ.'
For Private And Personal Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
४
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમગીતા
પ્રેમનું લક્ષણુ સમજવા પૂર્વે પ્રેમના જે પર્યાય શબ્દો હોય તેનુ સ્મરણ આવશ્યક છે. તેથી પ્રેમના પર્યાયે! શ્રીમાન્ ઉમાસ્વાતિવાચક વર પ્રશમતિમાં આ પ્રમાણે જણાવે છે— इच्छा मूर्च्छा काम, स्नेहो गायै ममत्वमभिनन्दः । અનુપ્રદ્ હસ્ત્યનેાનિ, રાયવશ્વનાનિ ? ||
જગતમાં જે જે ખાદ્ય પદાર્થા ઉપર પ્રેમ એટલે રાગ પ્રગટે તેને ગ્રહણ કરવાની સામાન્ય વૃત્તિ તે ઈચ્છા કહેવાય છે, અતિગઢ તેવી જે વૃત્તિ કે જેમાં સત્યનુ ભાનભુલાવાની સાથે એક રૂપ રસ ગ ંધ સ્પમય પુદ્દગલ પદાર્થમાં એકત્વ ભાવની જે વૃત્તિ થવી તે મૂર્છા કહેવાય છે. તેના ભાગની વૃત્તિ તે કામ કહેવાય છે, સ્નેહ અને પ્રેમ માત્ર દેવ ગુરૂ અને સમાન ધર્માત્મા પ્રત્યે આદરથી હર્ષોલ્લાસના હેતુ થાય છે તે રસ્નેહ તથા પ્રેમ કહેવાય છે, આ શબ્દ પ્રશસ્ય અને અપ્રશસ્ય અને પ્રકારના હોય છે, ગાધ્યું, એ ભાગ્ય પદાર્થોમાં અત્યંત આસકિત હાય ત્યાં વપરાય છે, મમત્વ શબ્દ તે ચેતન કે જડ પદાર્થાંમાં મારાપણાની ભાવનાથી ઉપજેલ વૃત્તિમાં બોલાય છે. અભિન'દ જે જે પદાર્થોને દેખી જાણી ભાગવતાં આનદ થાય તે અભિનંદ કહેવાય છે જેમકે ભેગાભિન’ઢિ માક્ષાભિનંદિ વિગેરે રાગ અથવા પ્રેમના પ્રાય: સમાન અર્થ જણાવનારા પદાર્થા છે. તેમજ રાગરૂપે પ્રેમ અનુગ્રહમાં ઉપકારક થાય છે તેથી અનુગ્રહ પણ પ્રેમરૂપ ગણાય છે, સમ્યગ્ તત્વ ઉપર જે પ્રતિ દેત્રગુરૂ ધ ઉપર જે રાગ ધર્મિબંધુને દેખીને જે પ્રમાદ થાય તે અધા પ્રેમના પર્યાય શબ્દો છે.
ગ્રંથકારને પ્રેમનું સ્વરૂપ એટલા માટે કહેવુ પડે છે કે જગમાં ‘ પ્રેમ ’ · પ્રેમ’ શબ્દ ને પ્રચાર વધી પડયો અને લૌકિકમાગમાં તે ત્યાં સુધી વધ્યુ છે કે પ્રેમમાથી જ વૈકુંઠ પ્રાપ્તિ થાય છે આ પ્રેમને સાચી રીતે નહિ ઓળખવાથી ધર્મ કરતાં વધુ ધ થતા હોવાથી સાચા પ્રેમ શુ છે તે કેવળ કરૂણા બુદ્ધિથી લેાકેાને સમજાવવા આ ગ્રંથ અનાવ્યો છે. અને લેાકેાને જણાવ્યું કે શબ્દમાત્ર ને વળગી અથડાએ નહિ પ્રેમ’ ‘પ્રેમ’ માં પણ વિવેકને જોડા પુદગલપ્રેમ જીવને સ'સારમાં રખડાવનાર છે અને આત્મશુદ્ધ પ્રેમ ઉન્નત દશા માડી મુકિતને અપાવનાર છે માટે વિવેકથી પ્રેમસ્વરૂપને સમજી પાતાના ચિત્તને શુદ્ધપ્રેમ સ્વરૂપમાં જોડા. પ્રેમનું ચિન્હ શું ? પ્રેમ શાથી ઉત્પન્ન થાય ? શુદ્ધ પ્રેમનું શું ફળ વિગેરે પ્રેમના વિવેક છે.
શુદ્ધ પ્રેમનું લક્ષણ ગ્રંથકાર જણાવે છે
For Private And Personal Use Only
यत्रात्मा दृश्यते शुद्धः सच्चिदानन्दलक्षणः । आसक्तिः यत्र नैवास्ति, शुद्ध प्रेमाऽस्ति तत्र हि ॥ २ ॥
અર્થ જ્યાં સચ્ચિત્ આનંદ રૂપ ગુણેાથી તેમજ લક્ષણથી યુકત શુદ્ધ આત્માનું
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kabhatirth.org
પ્રેમસ્વરૂપ
સ્વરૂપ દેખાય, જયાં પુદ્ગલમય વિષયોમાં આસિત (મેહ) જરા પણ ન હોય ત્યાં જ શુદ્ધ પ્રેમ રહેલા છે તેમ જાણવુ.
આવો પ્રેમ કેાના પ્રત્યે હોય તે જણાવે છે.—
વિવેચન:—સાચા શુદ્ધ પ્રેમનુ સ્વરૂપ કેવું હોય છે તે જણાવતાં કહે છે કે જ્યાં આત્મામાં પૂર્ણ શુદ્ધતા એટલે કષાય રૂપ મેહના અભાવ હોય તે પ્રેમની શુદ્ધતા જાણવી. સદ્શશ્વતભાવે અવિનાશી હોય તેમજ ચિક્—જ્ઞાનસ્વપર પદાર્થાંનું યથાસ્વરૂપે અનુભવ યુકત જાણવાપણુ હોય અને આન ંદ–ચારિત્ર એટલે સ્વસ્વરૂપમાં રમણતા. આવા સચિદ્ અને આનંદરૂપ આત્મસ્વભાવના લક્ષણેા પ્રગટ ભાવે અનુભવાતા હોય; પુદ્ગલ ભાવના ભાગની લાલસા જરા પણ ન હોય, સર્વ આત્માઓનું હિત કરવાની ઇચ્છા રૂપ મૈત્રી ભાવના હોય, ગુણવંત પ્રત્યે પ્રમાદ-આહલાદ અનુભવાતા હોય, ત્યાં જ શુદ્ધ પ્રેમ રહેલો છે. તેમ અવશ્ય માનવુ. કારણ કે તે જ આત્માના સત્ય ધર્મ છે. એમ સમજવુ.
सर्वजातीय देहेषु जीवा देवा स्वभावतः । तत्सार्द्धमात्मवत् प्रेम, पूर्णानन्दप्रकाशकम् ॥ ३ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૫
અથ:-સવ જાતિના દેહને ધરનારા જવામાં સ્વભાવથી દેવત્વ છે તેથી જીવે દેવ છે તેમ સમજીને તેઓ પ્રત્યે પેાતાના આત્મા જેટલા પ્રેમ લાવવા કારણકે તે પૂર્ણ આનંદના પ્રકાશ કરનારા છે.
जिनेन्द्राः सर्वजीवाः स्यु - स्तत्रात्मैक्येन वर्त्तनम् । परप्रेम विबोधव्यं, शुद्धब्रह्मरसात्मकम् ॥ ४ ॥
વિવેચનઃ આ જગતમાં પરાધીન એવા જીવાત્માઓને તેવા તેવા કર્માંના વિપાકોના ઉદયો ભોગવવા માટે તેવા તેવા દેા ( શરીરો ) ધારણ કરવા પડે છે. તે કમ્ મદારી જેમ નચાવે તેમ નાચવું પડે છે. તેમ છતાં પણ તે જીવાત્માએને સહજ આત્મસ્વભાવ નષ્ટ થતા જ નથી કમના બળવાન આવરણથી દબાઇને તે જીવાત્માઓ પોતાના આત્મસ્વરૂપને વિસરી ગયેલા હાય છે. અનાવિનિધનજ્ઞાનધન પ‰ ન તિ ॥ ાત્માની પાસે જ્ઞાનાદિ અનંત જ્ઞાન ધન સત્તાએ રહેલું છે છતાં ક`ના આવરણથી પાતે જોઇ શકતે નથી. તે પણ યાગ્ય કાળ, નિમિત્ત, ભવિતવ્યતા, પુરૂષાર્થ આદિની સામગ્રીને પામતાં સ્વસ્વરૂપનું ભાન થાય છે તેથી સત્તાએ સિદ્ધપરમાત્મદેવના સમાન સ્વભાવ સજીવોના છે, તેથી હું આત્મા ! તું સર્વ જીવો જે ચેારાશી લાખ યોનીમાં ભમતાં તેવા તેવા આકારને ધરતા છતાં તે શરીરેામાં રહેલા જીવા ભાવિકાલીન સિદ્ધ પરમાત્મા રૂપ દેવો છે તેમ માની તે સર્વેની પ્રત્યે સાધર્મિકભાવ, મૈત્રીભાવનારૂપ પ્રેમ પ્રગટાવ. તેવો પ્રેમ પ્રગટ થવાથી તુ સહજભાવે પૂર્ણ સ્વરૂપ યુકત શાશ્વતા આન ંદ પ્રકટાવી શકીશ ॥ ૩ ॥
For Private And Personal Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમગીતા
અથ–સુર્વ જીનેન્દ્રો છે તેમ જાણવું તેથી તેઓ પ્રત્યે આત્મભાવનું એકત્વ રાખીને વર્તવું એટલે તેમની ઉપર પરમ પ્રેમ રાખવો તેથી આત્મા શુદ્ધ બ્રહ્મરસમય થઈને પરમાનંદને ભક્તા થાય. ૪
વિવેચન – હે ભવ્યાત્મન ! તું જે પરમાનંદને અભિલાષ હોય તે સંસારમાં રહેલા સર્વ જીવાત્માઓને તું જીનેન્દ્ર પરમાત્મ સ્વરૂપ માનીને તેમની સાથે પ્રેમથી વર્તન ચલાવજે કારણકે સર્વ જી સંગ્રહાયની અપેક્ષાથી જનેન્દ્રો છે જેમાં ભગવાન સમવસરણમાં સર્વ પ્રાણિગણને સદુપદેશ આપીને મેક્ષ માર્ગમાં ગમન કરનારા બનાવે છે તે પરમ પૂજ્ય જિનેશ્વર તિર્થંકર પરમાત્માની સમાન માનજે, કારણ પૂજ્ય તીર્થકરેએ સર્વ ધનઘાતિ કર્મ સમૂહને નાશ કરીને કેવળ જ્ઞાન કેવળ દર્શન, યથાખ્યાત ચારિત્ર, પૂર્ણ આત્મશકિતરૂપ વીર્યને પ્રગટભાવે કર્યું છે. તેથી આત્ર સ્વરૂપને પ્રત્યક્ષ કરી અનુભવે છે. તે સ્વભાવ સર્વ જગતના સર્વ પ્રાણીગણમાં તીરભાવે અપ્રગટપણે રહેલે છે—“ sfમજ શાવિ , સોહં ક્ષમઃ” આત્મસ્વભાવથી અરિહંતથી અભિન્ન સેહં સ્વરૂપ છે. હું પણ આત્મસ્વરૂપે અરિહંત રૂપ છું તેમના અને મારામાં ભેદ નથી. જેવું અરિહંત પરમા
ત્માનું સ્વરૂપ છે તેવું જ મારૂં છે. દેહ સ્વરૂપ પણ હું જ છું. (૪૩ ગાથા આત્મપ્રદીપ પૂજ્ય ગુરૂદેવ બુદ્ધિસાગરસૂરિ પ્રણિત) તેથી અરિહંત-તિર્થંકરની સમાન સંગ્રહનયની અપેક્ષાએ સર્વસંસારીજીવનું સહજ સ્વરૂપ રહેલું હોવાથી સર્વ જેને તું તીર્થકર સમાન ગણી કઈ પણ આત્મા કે જે તારા કરતાં હણ અવસ્થામાં હોય તે પણ તેનું અપમાન, તિરસ્કાર ન કરે, તેઓ પ્રત્યે ઉપેક્ષાભાવ પણ ન કરે પણ તેઓ પ્ર.) આમભાવનું એકત્વ-અભેદતા રાખીને સન્માન, સત્કાર, આદર લાવીને પ્રેમપૂર્વક કરે જોઈએ, કારણકે તેજ આત્મા યેગ્ય દેશકાલ સ્વભાવ ભવિતવ્યતા પુરૂષાર્થ આદિની અનુકુળ ઉપાદાન નિમિત્તાદિ કારણ રૂપ સાધન સામગ્રી પામીને સર્વઘાતિકર્મને ક્ષય કરીને કેવલી બનીને અનેક જીવેના તારણહાર પણ થનારા હોય છે. માટે કોઈ જીવની અવજ્ઞા ન કરવી કારણ કે છ ખંડ પૃથ્વીના ઘણી ચક્રવત ભક્તરાજ સમ્રાટે પરમાત્મા ખભદેવના ઉપદેશથી સાધુદશાથી પણ પડેલા અને વિપરીત આચારવાળા એવા મરિચી સંન્યાસીને ભાવી તિર્થકરને જીવ છે તેમ પ્રભુમુખથી જાણીને આદર બહુમાનથી ત્રણ પ્રદક્ષિણા આપીને વંદના સ્તુતિ કરી છે. તેથી ભારત રાજાને ગુણાનુરાગ પ્રગટેલે છે. તે કારણે “જે શાળા” આત્મા એક છે એટણે સંગ્રહનયના તિર્યફ સામાન્ય ભાવે સમાનત્વને યાદ કરી સર્વ આત્માઓ સાથે મૈત્રી ભાવે પ્રેમ રાખવાથી આત્મ ગુણોની ખીલવણી થાય છે, અને આત્મા યથાપ્રવૃત્તિ, અપૂર્વકરણ, અનિવૃત્તિકરણ, સમ્યગદર્શન, સમ્યજ્ઞાન, સમ્યક્ ચારિત્રને પ્રગટાવે છે.–
શ્રી મારૂદેવી માતાની પેઠે સર્વ આત્માઓને સ્વ આત્મવત્ માનતા શુદ્ધ બ્રહ્મરસમય આત્મસ્વરૂપને ક્ષાયિકભાવે પરમ શુદ્ધ કરીને મોક્ષની પરમાનંદ દશાને અનુભવ આત્મા કરે છે. તે સત્ય પ્રેમ-પરમ પ્રેમ જાણે. ૪
For Private And Personal Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
પ્રેમસ્વરૂપ
વર્તમાન પાંચમા આરામાં તે પ્રેમથીજ ધમ થાય છે તે વાત જણાવતાં પૂજ્ય ગુરૂદેવ જણાવે છે.
hot प्रेममयो धर्मः सर्वत्र मुक्तिदायकः ।
रागेण संयमो बोध्य - वारित्रिणामपि ध्रुवम् ॥ ५ ॥
અર્થ:- કલિકાળમાં તેા ધર્મને પ્રેમવડેજ આરાધી શકાય છે. તેમજ તે પ્રેમમય ધર્માં મુકિતને આપનારા થાય છે. સર્વ વિરતિ મુનિને પણ સંયમ માર્ગમાં જે પ્રવૃત્તિ થાય છે તે રાગવડેજ થાય છે તેમ જાણવુ ૫ ૫ ૫
વિવેચન:—આ કલિકાળમાં એટલે પાંચમા આરામાં જીવાત્માઓ જે ધ કે સંસાર હેતુક ક્રિયાઓ કરે છે તે સર્વે પ્રેમ-રાગથીજ કરે છે: તેમાં શુક્રિયા પુણ્ય હેતુ માટે થાય છે અને અશુભ ક્રિયા પાપહેતુ માટે થાય છે. તે હા સર્વકાઇને વિદિતજ છે. તેમાં આ કલિકાળમાં જે જે ધર્મોના અનુષ્ઠાના પરમાત્માની પૂજા, ગુણ સ્તવન, ભાવના થાય છે, તેમજ પૂજ્ય ગુરૂના ઉપદેશ સાંભળવા તેમને જ્ઞાન ભણવા માટે સાધન પૂરાં પાડવાં આહાર, કપડાં આપવાં તે સવ આ અમારા દેવ અને અમારા ગુરૂ છે. તેમની ભિત કરવી જોઇએ તેવા રાગથી જ પ્રવૃત્તિ કરાય છે. તેમજ તપ કરવો, સામાયિક, પૌષધ કરવા, શ્રાવકનાં વ્રતો ગ્રહણ કરવાં, તે સ અનુષ્ઠાના રાગથી--પ્રેમથી જ થાય છે. તેમજ સંસારના વષયભોગના ત્યાગ કરી વીતરાગ થવાની પ્રવૃત્તિ કરતા પૂજ્ય મુનિરાજો પણ સદા તપ, સ્વાધ્યાય, દયા, કરૂણા, ધ્યાન વિનય, વૈયાવૃત્ય, અધ્યયન વિગેરે ક્રિયા અનુષ્ઠાન પણ શુદ્ધ પ્રેમ-રાગથી જ કરનારા થાય છે તે પણ ધર્મ, જીરૂ, દેવ ઉપર રાગ–પ્રેમ હાવા છતાં પણ મેાક્ષમાર્ગમાં ગૌતમસ્વામિની પેઠે પ્રવૃત્તિ કરનારા થઇ શકે છે. આમ રાગ–પ્રેમી સયમ પણ કર્માંની નિર્જરાના હેતુ અવશ્ય થાય છે અને વિતરાગ ભાવની મુકિત પણ તે પૂજ્ય મુનિવરે સાધી શકે છે. કારણ કે મેક્ષ તથા તેના કારણરૂપ જે અંગો તપ, સયમ, જીવદયા પણ રાગ-પ્રેમથી કરાય છે, તે અવશ્ય મેક્ષા હેતુ થાય છે. માટે શુદ્ધ દેવ, ગુરૂ, ધર્મ, શ્રાવક, શ્રાવિકા સમ્યકત્વી ઉપર પ્રેમ-રાગથી સેવા ભકિત કરવી તે મેક્ષની ઇચ્છાવાળા પ્રેમીભકતા સાધુ, સાધ્વો, શ્રાવક, શ્રાવિકા વિગેરેનું કર્તવ્ય છે.
પ્રેમથી જ પૂજા વિગેરે થાય છે
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
の
प्रेम्णा धर्मस्य संवृद्धिः, प्रेम्णैव देवपूजनम् ।
*,
प्रेम्णैव सद्गुरोः पूजा, प्रेम्णा विश्वं रसात्मकम् ॥ ६ ॥
અ:—પ્રેમથી જ ધર્મની વૃદ્ધિ થાય છે. પ્રેમથી દેવની પૂજા થાય છે તેમજ પ્રેમથીજ સદ્ગુરુની પૂજા સેવા ભકિત થાય છે. વસ્તુત: પ્રેમથી જ વિશ્વ [જગત્ ] એક-આભરસમય અનુભવાય છે ॥ ૬ ॥
For Private And Personal Use Only
વિવેચન:-સત્યપ્રેમ-રાગથી જ માનવા દેવા સમ્યગ દર્શન પામેછેઃ ધ પ્રેમના આલ - ખનથી ગજસુકુમાળ આળવયમાં જ રાજભાગ અને વિશાળવૈભવના ત્યાગ કરીને પૂજ્ય પરમાત્મા
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
.
પ્રેમગીતા
અરિષ્ટનેમિપ્રભુપાસે ચારિત્ર લેઇને દેહ સંબંધના મમત્વ મુકીને શ્મશાન ભૂમિમાં કાઉસગ્ગ કરનારા થયા અને મસ્તક ઉપર ખેરના અંગારાની સગડીથી થતી વેદના સહન કરી તે આત્મ પ્રેમને લીધે જ. આ પાંચમા આરામાં તે ધર્મની બુદ્ધિ માટે જે પ્રયત્ન થાય તે ધર્મ રાગથીજ ખને તેમ છે વીતરાગભાવે તેવા પુરૂષાર્થ આ કલિકાળમાં અને તેમ નથી જણાતું. ધર્મ ઉપર અનન્ય પ્રેમ રાગથીજ ધર્મની વૃદ્ધિ થાય તે માટે પુણ્યવત મહાનુભાવા જિન મદિરા, ઉપાશ્રયો, દાનશાળાએ કરાવે છે. પરમાત્માની સુંદર પ્રતિમાઓ કરાવે છે અને મહાન મહોત્સવપૂર્વ ક પૂજાએ કરે છે. ભગવાન શ્રી સુહસ્તિગિરિ મહારાજના ઉપદેશથી મહારાજા સ ંપ્રતિએ અનેક જન મ ંદિર કરાવ્યાં અનેક જીનાં છઠ્ઠું જીનમંદિાના જર્ણોદ્ધાર કરાવ્યેા, અનેક ઉપાશ્રયા કરાવ્યા, અનાર્ય દેશમા પણ પગાર આપી ધર્મના ઉપદેશ કરનારા હોશિયાર માણસાને મેાકલ્યા અને પવિત્ર આચારવાળા સાધુએ વિચરીને લેકાને ધર્મ, કર્મ, ક્રિયા અનુષ્ઠાન માટે ઉપદેશ કરીને ધર્મ પ્રવૃત્તિ કરાવે તેવી સગવડ કરી તે સર્વ સત્ય ધર્મના રાગમય પ્રેમથીજ કરી હતી. ધર્મરાગથીજ શ્રીમદ્ બુદ્ધિસાગર સૂરીશ્વરજી મહારાજે રાજા, મહારાજાને સ` પ્રાણીવર્ગ ઉપર પ્રેમથી ઢયા રાખવાના, શિકાર ત્યાગ કરવાનો, ન્યાયથી પ્રજાનું પાલન કરવાનો ઉપદેશ કરી સત્ય ધર્મપ્રેમી બનાવ્યા છે અને તેણે સજ્ઞાનમય ગ્રંથ લખી ને કલ્યાણ માર્ગે વાળવા માટે સર્વ જીવાને ઉપદેશ કર્યો હતા. રાગથીજ જીન મંદિરે વિગેરે ધર્મસ્થાનાના ઉધ્ધાર કરાવાય છે, પરમાત્માની મહાપુજા કરાય છે. કુમારપાળ રાજાની પેઠે જનેશ્વર તીર્થકર મહારાજાઓની રથયાત્રા મહાત્સવપૂર્વક કરાય છે. ધર્મપ્રેમથીજ સમ્રાટ્ અશાકચંદ્ર કુણીકરાજે ઉદયનની પેઠે ગુરૂ મહારાજાઓના નગર પ્રવેશ મહેાત્સવ કરાવ્યા હતા. દશા ભદ્રે પ્રેમથી સ રાજ્યની સામગ્રી વડે પરમ ગુરૂ મહાવીર દેવને વંદન કરવારૂપ પ્રવૃત્તિ કરી હતી. પ્રેમથી જ પૂજય ગુરૂને નિત્ય વદન, પૂજા. સત્કારયુકત ધર્માં શ્રવણ કરાય છે. રાગથીજ પૂજ્ય સાધુ મહાત્માઓને જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર ગુણમાં ઉપકરાક ધમ ઉપકરણાના દાન કરાય છે. તેમજ જ્ઞાનમાટે પુસ્તક આગમાના લખાણ કરાય છે. તેજ ધર્મ પ્રેમથી જ સર્વ જગતના જવા પ્રત્યે મૈત્રી ભાવનારૂપ એકરસમય હિત કરવારૂપ દૃષ્ટિથી જોવાય છે અને તેઓના હિત માટે ભાવના પૂર્વક પ્રવૃત્તિ થાય છે. તેમજ તે પ્રેમ જ મોક્ષ
માને દેખાડનાર ભોમિયા થાય છે. ૫ ૬ u
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમ વિના બાહ્ય અને અભ્યન્તર જીવન નિષ્ફળ બને છે.
जगच्छून्यं विना प्रेम्णा, नीरसं बहिरन्तरम् ।
જોશનાં સવેલા પ્રેમ, સ્વાન્તરષાઘનીવનમ્ II ૭ II
અર્થ: પ્રેમ વિના સર્વ જગત્ શૂન્યમય લાગે છે. પ્રેમ વિના બાહ્ય ભાગોના રસ પણ સ્વાદ વિનાના જણાય છે. આત્મામાં પ્રેમ વિના ધ`જીવન પણ લૂખું રવિનાનું જ લાગે છે, કારણ કે લોકેાનુ અભ્ય ંતર તથા બાહ્ય જીવન પ્રેમમય હાય તા જ તે જીવી શકે છે ! ૭ ૫,
For Private And Personal Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મિસ્વરૂપ
વિવેચનઃ- જે જીવાત્માઓ બાહ્ય એટલે સ્વકુટુંબ માતા, પિતા, ભાઈ બહેન, સ્ત્રી, પુત્ર, પુત્રી, મિત્ર આદિ સાથે પ્રેમરૂપ મારાપણાને રાંબંધ નથી રાખતા, તેઓના દુ:ખમાં દુઃખરૂપ લાગણી ધરતા નથી, તેઓના ઉદયમાં આનંદ માનતા નથી. તેમને પ્રસંગ આવે જગત આખું શૂન્ય લાગે છે. તેઓને દુખમાં કઈ મદદ કરવા આવી શકતું નથી. તે માટે જેનકથાશાસ્ત્રમાં મમ્મણ નામના એક શેઠનું દષ્ટાંત છે. તે આ પ્રમાણે –
આ ભારતવર્ષમાં ગંગા નદીના તટ ઉપર એક ચંપા નામની સુંદર નગરી આવેલી છે. તેમાં અનેક જીન મંદિરે, બ્રહ્મા, વિષ્ણુ, મહાદેવનાં મંદિર આવેલાં છે. અનેક લક્ષમીનંદનેના ત્યાં વાસ છે. ત્યાં જીતશત્રુ નામના રાજા રાજ્ય કરે છે, તે રાજા પ્રજાનું સારી રીતે પાલન કરે છે. ત્યાં અત્યંત કૃપણ મમ્મણ નામનો શેઠ રહે છે. તે વૃદ્ધાવસ્થાને પામ્યો છે. તે શેઠને બંધુમતી નામની ભાર્યાથી ચાર પુત્રો થએલા છે. તે પુત્રોનાં નામ અનુક્રમે ધમદેવ, ધર્મદત્ત, ધર્મબંધુ અને ધર્મપ્રિય છે. તેઓના લગ્ન ઉચ્ચકુળની વિનય, વિવેક, કલા, ગુણ અને રૂપવાળી કન્યાઓ સાથે કરવામાં આવ્યાં છે. કન્યાઓનાં નામ પણ રૂપવતી, ગુણવતી, ધર્મવતી અને કલાવતી અનુક્રમે છે. ચારે ભાઈએ પિતાની સ્ત્રીઓ સાથે આનંદથી પિતાનું જીવન ગાળે છે. પણ પુત્રવધુઓને પિતાને સસરાની પ્રકૃતિની જાણ થવાથી ઘણું દુ:ખ થવા લાગ્યું કારણ કે સસરાજી ખાદ્ય પદાર્થો, ઘી, ગોળ, ખાંડ આદિ વસ્તુઓ હંમેશા તાળાકુચીમાં રાખતા. અને ઉપયોગ કરવા દેતા નહીં. પિતાને ત્યાં આવેલા અતિથી તથા સાધુ સતેને પણ સારી રીતે વહેરાવી શકાતું નહીં આથી સર્વે કંટાળી ગયા. પુત્રોએ તથા પુત્રવધૂઓએ તેમની રીત બદલવા ઘણી વિનંતી કરી છતાં પણ શેઠનું હૃદય જરા પણ પિગળ્યું નહી. એવામાં કઈ એક સિદ્ધ યેગી ભિક્ષા માટે તેમને ઘેર આવી ચડયા. તેમની સારી રીતે પુત્રવધુઓએ ભકિત કરી તેથી પ્રસન્ન થઈ ભેગીએ તેમને આકાશગામિની વિદ્યા આપી. આ વિદ્યાની વિધિપૂર્વક આરાધના કરી તે પુત્રવધૂઓ દરરોજ રાત્રે પોતાની ઈચ્છા પ્રમાણે ગામ બહાર રહેલા એક સુકા વૃક્ષના થડ ઉપર બેસીને વિદ્યાના બળથી શત્રુંજય, ગિરનાર, આબુ, અષ્ટાપદ, સમેતશિખર; સિંહલદ્વીપ, લંકા, હંસદ્ધિીપ, માનસરોવર, વૈતાઢય, સિદ્ધાયતન વિગેરે સ્થળોએ યાત્રા કરવા લાગી અને પિતાના ચિત્તને આનંદમાં રાખવા લાગી. એક દિવસ પિતાના ઘરમાં કામ કરવા માટે રાખેલા નેકરને લાગ્યું કે આ સ્ત્રીઓ દરરોજ રાત્રે બહાર જાય છે તેની તપાસ કરવી. બીજે દિવસે તે નોકર ઝાડના થડના પિલાણમાં અગાઉથી આવી સંતાઈ ગયે. અને ત્યાર પછી સ્ત્રીઓ તે થડને વિદ્યા બળથી આકાશ માર્ગે ઉડાડી સુવર્ણદ્વીપમાં આવી. બધી સ્ત્રીઓ ત્યાં જીનેશ્વરભગવાનનાં ચિત્યનાં દર્શન કરવા ગઈ એટલે પેલે નેકર પિલાણમાંથી બહાર નીકળી પૃથ્વી પર આમતેમ ફરવા લાગ્યું. ત્યાં તેણે જ્યાં ત્યાં સુવર્ણના ઢગલા જોયા. તે તેમાંથી બેડું લઈ પાછે પિલાણમાં છુપાઈ ગયે. બધી સ્ત્રીઓ દર્શન કરી પાછી ફરી અને થડને પાછું પિતાના નગરમાં લાવીને પિતાને ઘેર જઈ સર્વે સુઈ રહી. નેકર પણ પાછા આવીને સુઈ ગયે. રવિને ઉજાગરે થવાથી નેકરે સવારે સમયસર
For Private And Personal Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૦
પ્રેમગીતા
ઉઠી શકયો નહીં. તેથી શેઠે તેને ધમકાવ્યા. તેથી તેણે સવે હકીકત શેઠને કહી સંભળાવી. શેઠ તા ધનના લાભી હતા તેથી તેમણે પણ આ પુત્રવધૂએથી છુપી રીતે જઇને ધન લઈ આવવાના વિચાર કર્યાં. ત્રીજે દિવસે રાત્રે શેડ અગાઉથી તેજ લાકડાના થડના પોલાણમાં આવી છુપાઇ ગયા. પુત્રવધૂએ ઘેરથી નીકળી તેજ થડ ઉપર બેસી રત્નદ્વીપમાં આવી. બધી સ્ત્રીએ પેાતાના નિત્ય નિયમ પ્રમાણે જીનેશ્વરભગવાનના ચૈત્યનાં દર્શન કરવા ગઈ એટલે શેઠ ઘડની બહાર નીકળી જુએ છે તે ઠેર ઠેર રત્નાનાં ઢગલા ઝળહળી રહેલા દેખ્યા. તેમાંથી પેાતાનાથી લેવાય તેટલા લઇ થડના પેાલાણમાં ભરી દીધા અને પેાતાને પરાણે બેસી શકાય તેટલી જગા રાખી પોતે અંદર છુપાઇ ગયા. બધી સ્ત્રીઆએ દર્શન કરી થડ ઉપર એસી થડને ઉપાડયું. આજે હું મેશ કરતાં વજન ઘણું વધી જવાથી ઝાડની ગતિ બહુ ધીમી થઈ ગઈ હતી. તેથી તેઓમાંની એક સ્ત્રીએ કહ્યું કે ચાલેા આપણે ઝાડના ઠુઠાને આ નીચે રહેલા સમુદ્રમાં નાંખી દઇ એમને એમ ચાલ્યાં જઇએ. આ શબ્દો સાંભળીને મરણની બીક લાગવાથી છુપાઇ રહેલા શેઠ મેલ્યા “ હે! પુત્રવધૂએ મેં આ રત્નદ્વીપમાંથી સારાં સારાં રત્નો ઝાડના પોલાણમાં સાથે લઇ લીધાં છે માટે તમે આ થડને ફેંકી દેશે નહી. ” ત્યારે તે સ્ત્રીઓએ અંદર વિચાર કરી નિશ્ચય કર્યાં કે જે આ શેઠ જીવતા હશે તે આપણને કલંક આપશે. વળી આ ધનના લાભી શેઠ આપણને સુખે રહેવા દેતા નથી. તેમ વિચારી તેમણે તે લાકડાને સમુદ્રમાં છેડી દીધુ તેથી મમ્મણ શેઠ પોતાને ત્યાં અઢળક ધન હોવા છતાં પણ ધનના લાભને લીધે સમુદ્રમાં થડ અને રત્નો સાથે ડુખી ગયા. દુખતી વખતે તેમને કોઈ આશ્વાસન આપનાર રહ્યું નહીં. પોતાના પુત્રો, પુત્રવધૂએ કુટુંબીજનોના પ્રેમ તેમના ઉપર નહીં હોવાથી અંતે અકાળ મૃત્યુને વશ થવુ પડયું. તેથી ધન, પુત્ર, પરિવાર આદિ હોવા છતાં જો પ્રેમ ન હોય તે શૂન્ય અંધકાર જ માલમ પડે છે. તેથી ખાદ્ય જીવન પણ પ્રેમથી જ રસમય અનંદમય થાય છે. તેમ સદ્ગુરૂની સેવા નહી. કરવાથી જેમને જ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું નથી. તેવા આત્માએ પણ અસહાયતા અને શૂન્યતાજ અનુભવે છે. તેથી નિશ્ચય થાય છે કે પ્રાણિમાત્રનું ખાદ્ય જીવન પુત્ર, મિત્ર, કલત્ર, કુટુંબીનાં સહકાર રૂપ પ્રેમથીજ જીવી શકાય છે, અને યાગીઓનું આંતરીક જીવન પણ પરમાત્મા, પરબ્રહ્મરૂપ તી કર તથા સિદ્ધ પરમાત્મા અથવા તેમના સમાન ગુણા ધારણ કરનાર આત્મબ્રહ્મની સાથે શુદ્ધ ભાવને પ્રેમ-રાગ કરવાથીજ અભ્યતર આનંદ અનુભવાય છે. માટે તેવા પ્રકારના પ્રેમથીજ જીવા સુખને અનુભવ કરે છે.
પ્રેમના પ્રકાર.
बाह्यनिमित्तका रागो, वैषयिकेा विनश्वरः ।
आत्मज्ञानविहीनानां, भवत्येव जडात्मनाम् ॥८॥
અથ:-ખાહ્ય નિમિત્તથી થનારા રાગ વિષયવાળા હોવાથી વિનશ્વર-નાશ પામનારા
For Private And Personal Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમસ્વરૂપ
૧૧
છે, અને તે આત્મજ્ઞાન વિનાના પ્રાણીઓ કે જે સ્વપર સ્વરૂપને ભેદ નથી જાણતા તેવા જડ લેકેનેજ હોય છે. . ૮
વિવેચનઃ–પ્રેમ-રાગ બે પ્રકાર છે એક નિત્ય રહેનારે શાશ્વત રાગ-પ્રેમ છે, અને બીજે નાશ પામનારો ક્ષણિક છે. આ વિનિશ્વર રાગ સંસારમાં રહેલા ભવાભિનંદિ જીવેને હોય છે. આ રાગ આત્મસ્વરૂ૫ના વેગથી ઉપજતું નથી, પણ બાહ્ય ઈદ્રિના બળથી ગ્રહણ કરાતા રૂપ, રસ, ગંધ. શબ્દ રૂપ ગુણધર્મવાળા પદાર્થ વિષેને છે, તે આ પ્રમ-કંચન, કામિની, પુત્ર, પુત્રી, દાસ, દાસી, રન માણિજ્ય હીરા વિગેરે ઝવેરાત; સેંન્ટ સુગંધમય અત્તર, તેલ, કમળવો, આભૂષણે, બાગ, બગીચા, બંગલા, હવેલી, સંગીત, નૃત્ય, નાટક સીનેમા, અન્ય દીન દુ:ખી મનુષ્યને ધીક્કારવા, પશુ પક્ષી ઉપર તીર, બંદુક, તલવાર ચલાવવી, સુકોમળ શયામાં સુવું, સ્વ–પર સ્ત્રી દાસી આદિ સાથે વ્યભિચાર કરે આ સર્વ રાગ-પ્રેમ બાહ્ય ઈદ્રિયને ફક્ત અલ્પકાળ આનંદ આપે છે. અને જે બાહ્ય નિમિત્ત પુરૂં થતાં નષ્ટ થાય છે. આ બાહ્ય નિમિત્તક રાગ જે છ જડ અને આત્મજ્ઞાન વિનાના હોય છે તેમને જ હોય છે. જેને સારાસારને હિતાહિતને વિવેક ન હોય તેને જડ કહેવામાં આવે છે. જેમને પરભવ, પુણ્ય, પાપ, આત્મા, પુદગળ વિગેરે પદાર્થોને વિવેક નથી જાયે તે આત્મજ્ઞાન વિનાના પુરૂષે છે. ૮
સત્ય પ્રેમ કેમ મળે? ऐक्यं सर्वात्मभिः सार्द्धमनुभूयेत वस्तुतः।
तत्प्रेमेव महाब्रह्म रसानुभवदायकम् ॥९॥ અથ–સર્વ આત્માઓની સાથે જ્યારે ઐકયતા અનુભવાય છે ત્યારે સત્ય પ્રેમરૂપ મહા પરબ્રાના આનંદરૂપ રસને આસ્વાદ આત્મા પ્રાપ્ત કરે છે. છે ૯
વિવેચન આ સર્વ જગતમાં રહેલા સ્થાવર, જંગમ, સૂક્ષમબાદર વિગેરે નાના મોટા પ્રાંણિયમાં પિતાના આત્મ સમાન ઐક્યતાને પ્રેમ આવે ત્યારે આત્મા સત્ય જ્ઞાની બને છે માટે હે મુમુક્ષુઆત્મા તું જગતના સર્વ પ્રાણીઓને પિતાના આત્મ સમાન ગણી પિતાને જેથી દુઃખ થાય તેવું આચરણ અન્ય પ્રાણીઓ પ્રત્યે આચરીશ નહિં. બીજા જીવને દુઃખ થાય તેવું મનથી તારે વિચારવું જોઈએ નહીં અને વચનથી તેવું બોલવું જોઈએ પણ નહીં. કાયાથી તારે જીવેને પીડા થાય તેવી આચરણ પણ કરવી જોઈએ નહીં. પરંતુ સર્વ જી ઉપર પિતાના આત્માની માફક પ્રેમ રાખીને તેઓના હિતને માટે વર્તન કરવું. તે સર્વ છે અને ચૈતન્યરૂપ જ્ઞાન દર્શન ચરિત્ર વીર્ય અને ઉપયોગરૂપ ગુણ સ્વભાવથી સમાન છીએ તેમ જાણવું અને માનવું. પરમ પૂજ્ય શ્રી યશોવિજયજી વાચકવર કહે છે કે “ નિત્ય વિજ્ઞાન માન ત્ર યત્ર પ્રતિષ્ઠિત ા યુદ્ધમવા નમરત્તમૈ પરમામને ૨ (પરમાત્મ દર્શન) “આત્મા સત્તાથી નિત્ય જ્ઞાનદર્શન અને આનંદરૂપ
For Private And Personal Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૨
પ્રેમગીતા
ચારિત્રથીયુક્ત બ્રહ્મરૂપ ચૈતન્યમય સ્વભાવથી સિદ્ધ છે તે નિશ્ચય નયથી શુદ્ધ જ્ઞાનરૂપ સ્વભાવવંત બદ્ધજ્ઞાની છે. તે પરમાત્માને નમસ્કાર થાવ ” સર્વ આત્માઓમાં સમાન સ્વભાવ સહજ હેવાથી તે પ્રત્યે ઐકયતાભાવ રાખીને મૈત્રી ભાવે જે આત્મા અનુભવ કરે છે વર્તનમાં ભેદ રાખતું નથી તે આમા સત્યપ્રેમી જાણવો. તેમજ તેજ આત્મા સર્વ પ્રત્યે અભેદભાવની દષ્ટિથી એયતાથી જોઈ શકે છે. અન્યને પીડા થાય તેવું કદાપિ કરતું નથીપણ હિત થાય તેવી પ્રવૃત્તિ ઉપયોગ પૂર્વક કરે છે. તે જ આત્માનું સાચું સ્વરૂપ ઓળખી શકે છે. અને પરમ મહાબ્રહ્મરૂપ શુદ્ધ : આત્મસ્વરૂપની પ્રાપ્તિના ઉપાદાન કારણરૂપ ભાવ ચારિત્રને પ્રાપ્ત કરીને કર્મના આવરણને દૂર કરી પરબ્રહ્મરૂપ પરમાનંદને પૂર્ણ રસ ચાખી શકે છે. એટલે પરમ આનંદને અનુભવ કરે છે. અને તેજ સત્ય પ્રેમરૂપ પરમ બ્રહ્મ સમજ છે !
સત્યપ્રેમી મુમુક્ષુઓએ કેવી પ્રીતિ કરવી તે જણાવે છે.
सर्व जातीयजीवानां, देहमन्दिरवासिनाम् ।
आत्मवद्दर्शनं, नित्यं विशुद्धप्रेमतो भवेत् ।।१०।। અર્થ–સર્વ જાતના છે કે જે દેહરૂપ મંદિરમાં વાસ કરનારા છે. તેઓને પિતાના આત્મા સમાન જાણવાપણું વિશુદ્ધ પ્રેમ લઈને જ થાય છે. છે ૧૦ |
વિવેચન—આ જગતમાં કર્મના વેગથી ચોરાસી લાખ જીવાનિમાં ભમે છે. જુદા જુદા આકારના શરીરને ધારણ કરે છે તેમજ કંગાલતા, પરાધીનપણું, ભૂખ, તરસ, તાપ ટાઢ, મહાન વૈભવ, સુખ, દુઃખ વિગેરે ભેગવે છે તે કર્મને લઈને છે. કેટલાક જીને પહેરવાં કપડાં અને ખાવા માટે અન્ન પણ મળતું નથી ત્યારે કેટલાક અને નવા નવા પોષાક દિવસમાં ત્રણ વખત બદલવા મળે છે. મેજમઝા માણવા મેટર, ગાડી, બલુન વિગેરે અને ખાવા માટે જાત જાતની રઈ તેયાર મળે છે. કેટલાક જીવ જુગટું, વે
શ્યાગમન, આદિ પાપાચરણ કરી આબરૂને નાશ કરે છે. કેટલાક પરસ્ત્રીગમન, ચોરી કરે છે આ બધું મહારાજાના બળવડે થાય છે. એટલે મેહરાજા જેમ નચાવે તેમ છે નાચે છે.
___ “विषमा कर्मणः सृष्टिदृष्टकर्मउष्टपृष्ठवत् ।
जात्यादिभूतिवैषम्यात् करोति तत्र योगिनः।। જાતિ, કુળ, જ્ઞાતિ, સ્વભાવ સંગતિ વગેરેની ઉત્પત્તિનું વિષમયાણું એટલે ઉંટની પીઠની જેમ વાંકાપણું કરનાર કર્મરાજાની સૃષ્ટિને જોઈ કે માણસ ખુશી થાય, કેમકે યેગીઓ તે તેને જોઈને દુઃખ ધારણ કરે છે. આ સર્વ છે અને પિતાને આત્મા સમાન ચૈિતન્યવાળે છે. સર્વે પિતાના કરેલા કમને વેગે પ્રાપ્ત થએલા દેવમંદિરમાં વાસ કરી રહ્યા છે. આમ છતાં પિતાના તથા બીજાના ચિતન્યમાં બીલકુલ ભેદ નથી. સર્વ જીવાત્માઓને પિતાના આત્મા સમાન જાણી પિતાના હિત માટે જેમ પ્રયત્ન કરવામાં આવે છે તેવી
For Private And Personal Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
પ્રેમનુ ફળ
જ રીતે તે સર્વ આત્માના હિત માટે હિતબુદ્ધિથી અવશ્ય પ્રયત્ન કરવા જોઈએ. પુણ્યવંત આત્મા નિર ંતર શુદ્ધ પ્રેમદૃષ્ટિથી સર્વ જીવાના હિતને માટે પ્રવૃત્તિ કરે છે. ૫ ૧૦ ॥
પ્રેમનુ ફળ. सर्वदेोषा लयं यान्ति, शुद्धप्रेमप्रभावतः ।
યંત્ર યંત્ર મવેત પ્રેમ, તત્ર તંત્ર ન દુષ્ટતા ||૧૧||
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૩
અઃ—શુદ્ધ પ્રેમના પ્રભાવથી આત્માના સર્વ દોષો નાશ પામે છે. જ્યાં જ્યાં શુદ્ધ પ્રેમ પ્રગટ ઘાય છે. ત્યાં ત્યાં દુષ્ટતા રહેતી નથી. ા ૧૧ ૫
વિવેચન:--અહા શુદ્ધ પ્રેમને કેવા પ્રભાવ છે, કે જે ભવ્ય મહાનુભાવાને તપ, સંયમ, ધ્યાન, અને સમાધિયોગથી પરમ શુદ્ધ પ્રેમ પ્રગટ થએલો હોય તે મહાયોગીને અંતરના અશુભ કર્મ રૂપી સર્વ દોષો લય-ક્ષય પમાડે છે. તેઓના આત્મા પરમાનંદના અનુભવ કરાવે છે અને સર્વ જીવાત્માઓના કલ્યાણ માટે દેશે દેશ વિચરીને ભવ્યાત્માઓને મેક્ષ સુખનો પરમ હિતકારી મા ઉપદેશીને કલ્યાણમય ધર્મ માર્ગમાં પ્રવૃત્તિ કરાવે છે. એટલુજ નહિ પણ તિર્યં ચ પશુ પક્ષિઓ પણ એધ પામીને પોતાથી શકય પ્રવૃત્તિ આમહિત માટે કરે છે. તે શુદ્ધ પ્રેમને લીધે પશુઓ પણ પરસ્પર જન્મથી આવતા જાતિય વૈરા પણ ભૂલી જઇ એક બીજાને સ્નેહ દૃષ્ટિથી દેખનારા થાય છે. તે પ્રત્યક્ષ પ્રભાવ ભગ વંત તીર્થંકર, ગણુધર, તથા અન્ય લબ્ધિધારી મુનિવરને હોય છે. જ્યાં આ મહાયાગિવાને આવે પરમ શુદ્ધ પ્રેમ પ્રગટ થાય છે, ત્યાં માયામય, લેભમય, ક્રોધમ, માનમય કામમય, હિંસામય, શ્રી મય, અસત્યમય અને ભયમય દોષો રહેતા નથી. શ્રીમાન્ બલભદ્ર મુનિવર જ્યાં ધ્યાન ધરી રહ્યા હતા ત્યાંના પશુ પક્ષિ હિંસા, ક્રોધ, વૈરને ત્યાગ કરી મુનિ ની પાસે બેસી રહેતા હતા. જ્યારે વાઘ અને હરણુ પાસે બેસે છે ત્યારે અંતરની દૃષ્ટ ભાવના ચાલી ગએલી હોય છે તે સિવાય હરણ જેવું પ્રાણી નિર્ભયતાપૂર્વક વાદ્ય પાસે બેસી શકેજ નહિ”. તે પ્રભાવ શુદ્ધ પ્રેમવત યાગીમહાત્માના વસ્તુતઃ શુદ્ધ પ્રેમનેાજ છે. ૧૧૫ શુપ્રેમ પુણ્ય અને મેાક્ષ માટે છે. सर्वव्यापकरागेण, निन्दादिदोषसंक्षयः । प्रशस्यप्रेमपुण्याय, मोक्षाय च मनीषिणाम् ॥ १२॥
For Private And Personal Use Only
અ:જે આત્મા પ્રેમ-રાગ ને સર્વ જગન્ત્યાપી બનાવે છે તેને કાઇની નિંદા કે વિકથા કરવાના દોષ હોતા નથી. તે દોષ તેવા યે!ગી આત્મામાંથી ક્ષય પામી જાય છે; તેથી તે પ્રેમ પ્રશસ્ય એટલે વખાણવા યોગ્ય હાવાથી પુણ્ય વૃદ્ધિ માટે અને મેક્ષ સુખ માટે પંડિતાને થાય છે ! ૧૨ ॥
વિવેચનઃજે ભવ્યઆત્માઓને માહનીય કર્મોનો ક્ષય અથવા ઉપશમ જેટલે અંશે
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૪
પ્રેમગીતા
થએલે હોય તેટલા અંશે ગુણગ્રાહકતા પ્રગટ થવાથી સર્વત્ર સમભાવરૂપ મૈત્રીભાવ પ્રગટ થાય છે અને ત્યારેજ સત્ય પ્રેમ-રાગ સર્વ જગવ્યાપી બને છે અને તેથી તે આત્મા કેઇના દોષોને જેતે નથી અને લેકદૃષ્ટિથી નિંદતા પદાર્થમાં પણ ગુપ્ત રહેલા ગુણને દેખે છે.
શ્રી કૃષ્ણનું દષ્ટાંત. - જેમકે કઈ એક વખત સૌધર્મ ઈદ્ર પિતાની દેવ પર્વદા સમ્મુખ કૃષ્ણવાસુદેવના ગુણ ગ્રાહક સ્વભાવની પ્રશંસા કરતા હતા ત્યારે એક દેવને તે શબ્દોની પ્રતિતી ન થવાથી તેણે પરીક્ષા કરવા માટે દ્વારિકાના રાજમાર્ગમાં એક અત્યંત બીભત્સ રૂપવાળું, શરીરમાં કીડા થી ખદબદતું એક કુતરાનું મુડદું બનાવીને મુક્યું. તે સમયે કૃષ્ણ મહારાજા પિતાના કુટુંબ પરિવાર, માતાપિતાદિ અને ચતુરંગી સેના સહિત કેટ:મહોત્સવ પૂર્વક ભગવાન શ્રી નેમિનાથનાં દર્શન માટે જઈ રહ્યા હતા. ત્યાં રસ્તામાં આ કુતરાના મૃત કલેવરને દેખીને કૃષ્ણ મહારાજા તે કલેવર પાસે આવીને કલેવરને જોઈ પિતાના ગુણગ્રાહક સ્વભાવને લીધે
લેવરમાં રહેલા દાંતની શ્રેણિને જે કહેવા લાગ્યા કે આ કુતરાના દાંતની શ્રેણિ કેવી સુંદર છે? જાણે કે દાડમના દાણાની શ્રેણિ જોઈ લે. તેમણે તેમાં ગુણ જોયા અને અન્ય પ્રજાજનોએ દુર્ગધ આદિ દેને જોયા. તેમ સત્યપ્રેમી જગતના સર્વ પદાર્થોમાં જે જે ગુણે હોય તે જોવાની પ્રવૃત્તિ કરે છે. તેથી તેમનામાં દેષ આવતાજ નથી. દેષને મૂળમાંથીજ ક્ષય થાય છે. અન્યમાં દેષ ન દેખવાથી પિતાનામાં દેષ આવતા નથી અને પૂર્વના દે હોય તે તે નાશ પામે છે. આથી તેમને જગતના સર્વ ચેતન અને અચેતન પદાર્થોમાં સમાનભાવ વ્યાપકરૂપ પ્રેમભાવ પ્રગટે છે. અને દેને ક્ષય થાય છે. અને તે વિચક્ષણ મનુષ્ય ને પ્રશંસવા યોગ્ય પુણ્યને હેતુ થાય છે. તેમજ તે પ્રેમ પરમગીપુરૂષ પ્રવને પ્રાચીન કમના ક્ષય માટે થઈને મેક્ષને લાભ આપે છે. તે ૧૨ છે
અપ્રશસ્ય પ્રેમનું ફળ. अप्रशस्येन रागेण, भवे दुःखपरंपरा ।
सर्वदुःखविनाशाय, शुद्धप्रेम कुरुष्व भोः ? १३ અથ –નહિ વખાણવા યોગ્ય પ્રેમરોગથી જીવે સંસારમાં પરંપરાને પામે છે. માટે તે સર્વ દુઃખને વિનાશ માટે હે આત્મા! તું સર્વત્ર પ્રેમને જ પ્રગટ કર.
વિવેચન–હે! ભવ્યાત્મા તું પુષ્પગે માનવને અવતાર પામે છે. તેમજ તેને યોગ્ય સર્વ સામગ્રી પામ્યું છે. આમ છતાં પણ જો તું હવે ધનસંપત્તિ, સત્તા, વિષયગની પ્રાપ્તિ માટે ખેટે રાગ રાખીને અનેક પ્રકારના પાપકર્મ કરીશ; હિંસા, અસત્ય, ચારી, વ્યભિચાર, અનેક પ્રકારની ઠગાઈએ, ગરિઓને હેરાનગતિ, માયાવી વ્યાપાર, વિગેરે કરીશ; કન્યા, વારાંગના વિગેરે સેવીશ; અભક્ષ્ય વસ્તુને આહાર કરીશ; અગમ્ય ગમન કરીશ અને તે ઉપર મેહ-રાગથી પ્રેમ કરીશ તો તારા આત્માને અનેક ભવમાં તિર્યંચ,
For Private And Personal Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
પ્રેમનુ ફળ
વનસ્પતિ, ઇયળ, પતંગીઓ, વીંછી, સર્પ, ભૂંડ, કુતરા, બિલાડા, કાગડા, ઘુવડ, ઇત્યાદિ યાનિઓમાં અવતાર લઇ પરાધીન ભાવે અવાચ્ચે અનેક દુઃખા ભોગવવાં પડશે. જો કે આવા દુઃખવાળા અવતારા પૂર્વકાળમાં પ્રાયઃ ઘણી વખત અજ્ઞાનના ચાગે પામ્યા હોઇશ. પણ હવે જો તે અવતારો ન ધારણ કરવાની ઇચ્છા હોય તો નહિં વખાણુવા ચાગ્ય રાગના ત્યાગ કરી, સર્વ દુઃખોના અંત લાવનારા શુદ્ધ પ્રેમને પ્રગટ કર. ગુણવંત ગુરુ તેમજ માતા પિતા વિગેરેના પૂજ્યભાવથી વિનય કરવા, સંત સાધુ, જ્ઞાની આદિને વિનય બહુમાન કરી તેમની આજ્ઞા પ્રમાણે આત્મહિત માટે પ્રયત્ન કરવા. ગુણીના ગુણના અનુ મેદન કરવુ, પ્રમાદભાવ કેળવવા, દીન દુઃખી પર કરૂણાભાવે દયા કરી તેમના ભલા માટે પ્રવૃત્તિ કરવી. કાઇ ઉપર શત્રુતાથી દ્વેષ ધારણ ન કરવા. આવા શુદ્ધપ્રેમ પૂર્વક ધર્મક્રિયા, અનુષ્ઠાન વગેરે કરવાથી સર્વ દુઃખ નાશ પામે છે માટે તેવા શુદ્ધ પ્રેમમાં પ્રયત્ન
કર. ॥ ૧૩ ||
પ્રેમ એજ તપ ચાંગ વિગેરે છે.
प्रेम्णा गुणाः प्रजायन्ते, सत्प्रेमैव महातपः सत्प्रेमैव महायोगो, मैत्र्यादिभावमूलकम् ॥१४॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૫
અ:—સાચા પ્રેમથી ગુણાની ઉત્પત્તિ થાય છે. સાચા પ્રેમ તેજ મહાતપ છે તેમજ સત્ય પ્રેમ જ મહાયોગ છે. અને તેવા પ્રેમ મૈત્રી આદિ ભાવાનું મૂળ છે. ૫ ૧૪ ૫
For Private And Personal Use Only
44
વિવેચનઃ—ભવ્યાત્માઓમાં ક્ષમા, સરળતા, ત્યાગ, તપ, સત્ય, શૌચ, બ્રહ્મચ, સચમ, નિલે પતા વિગેરે ગુણા આત્મપ્રેમ વિના સંભવતા નથી. તેથી તેવો સાથે પ્રેમ આત્મામાં જીવે પ્રગટ કરવા. તે પ્રેમજ એક પ્રકારના મહાન તપ છે. કહ્યુ છે કેઃ— જ્ઞાનમેવ વુધા પ્રાદુ: મેળ તાવનાત્તવું: ” મનની વાસનાઓ કે જે આનાદિ કાળથી જીવાત્મા સાથે ચાટેલી છે. તેની ઉપર વિજય મેળવવા અને મનને તેવા પ્રલેાભનથી અચાવવું ઘણું કઠીન છે. આ મનને પ્રલાલનથી બચાવવાથી મલિનતાના જે રાગ જાય છે તેને પૂજ્યે ભાવ તપ કહે છે. આ પ્રàાભનથી ખચવાનું જ્ઞાન તેજ મહાન ભાવતપ છે, સત્ય પ્રેમ એટલે માયા વિનાના પ્રેમ તે મહાન યેગ પણ છે. કહ્યુ છે. “ મેવવું નોયાગો ગોળે ’મેક્ષ સાથે ઉપાદાન સબંધ રૂપે બનીને એકવ્વભાવે સંબધ કરાવે તે ચેગ. અને તે ચેગ આત્માની સત્ય પ્રતીતિ વિના સંભવી શકતા નથી. જ્યારે સત્ય પ્રતીતિ થાય ત્યારે સંસારના ભાગમય વિષયેની રૂચિ ઉંડી જાય છે અને પરમાત્મા તથા આત્માને એક ત્વભાવે કરવા ધર્માંધ્યાનરૂપ ચેગની પ્રવૃત્તિ સત્યપ્રેમમય બને છે. તેજ પ્રેમ જગતના સર્વ પ્રાણીઓને આત્મવત્ માની તેમના હિત માટે પ્રવૃત્તિ કરાવે છે. “ સવિજીવ કરૂ શાસન રસી. એસી ભાવદયા (મૈત્રી) મન ઉલ્લસી ” તેથી તે પ્રેમમૈત્રી, પ્રમેાદ, કારૂણ્ય અને માધ્યસ્થ ભાવનાને ઉત્પન્ન કરે છે. તેથી તે પ્રેમ તે ભાવનાનું મૂળ ઉપાદાન કારણ છે ૧૪
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuni Cyanmandir
પ્રેમગીતા
હવે ઉપમા અને ઉપમેયભાવે પ્રેમસ્વરૂપને જણાવે છે.
शुद्धप्रेमैव सीताऽस्ति, स्वात्मारामः सनातनः ।
आत्मा कृष्णो हरिवीरो, राधा प्रेमैव भास्वती ॥१५॥ અથ–સનાતન આત્માને રામ માને તો શુદ્ધ પ્રેમને સીતારૂપે સમજવી. જે આ ભાને કૃષ્ણ માને તે રાધાને પ્રેમસ્વરૂપે સમજે. જે આત્માને હરિ માને તે લક્ષમીને પ્રેમસ્વરૂપે સમજજે અને તે આત્માને વીર માને તે જ્ઞપ્તિરૂપ ભાસ્વતી તિરૂપ યશોદ પ્રેમસ્વરૂપે સમજજો કે ૧૫ 1
વિવેચન –સત્ય પ્રેમ અને આત્માના સંબંધને ઉપમા, ઉપમેયભાવે વિચાર કરતાં ચેતનના સ્વામિ આત્મા જે શુદ્ધ સ્વરૂપ આત્મગુણેમાં રમણતા કરે તે “રામ” કહેવાય અને સર્વિસ પ્રત્યે આત્મભાવને જે પ્રેમ તે “સીતા” કહેવાય. આવું આત્મરૂપ રામ અને સત્ય પ્રેમરૂપ સીતાનું સ્વરૂપ સ્વભાવથી પવિત્ર છે. એટલે સનાતન શુદ્ધ છે. જે આત્માને કૃષ્ણ કહે હોય તે અનાદિકાળથી લાગેલા કર્મસમૂહુરૂપ શત્રુને કાપી નાખે તે આત્મા “કૃષ્ણ” કહેવાય. તેમજ સર્વ સો ઉપરની મૈત્રિભાવના રૂપ જે પ્રેમ તેને સનાતન સ્વરૂપની રાધા માનવી. અને આત્માને જે વીર મહાવીર પરમાત્મા માનવા હોય તે આત્મામાં રહેલ નિરાવર્ણરૂપ જે સનાતન શુદ્ધજ્ઞપ્તિ કે જે સર્વ સત્વને પ્રબંધન કરનારી પ્રકા માન ભાસ્વતી યશોદા દેવી રૂપ મમય ચેતન્ય શક્તિ જાણવી. અને જે હરિ આત્મરૂપ માને તે સર્વ ના અપાય (દુઃખ) ના હરનારા જે હરિ તેની જ્ઞાન દર્શન, ચારિત્ર, વીર્ય ઉપયોગમય પ્રેમ પરિણતિ લમી સત્ય ઉપર પૂર્ણ ઉપકાર કરતી હોવાથી પ્રેમલક્ષ્મી સમજવી. એમ વિવેકથી વસ્તુ સ્વરૂપ આત્મા અને પ્રેમસ્વરૂપને કથંચિત ભેદભેદભાવે પુરુષ પ્રકૃતિભાવે સંબંધ ઘટાવ પણ ગ્ય છે. તે ૧૫
पृथ्वीरूपास्ति सत्पीति-धर्मयोनिहि शाश्वती ।
नभोरुपः सदात्माऽस्ति, ज्ञानलिङ्गः सनातनः ॥१६॥ અથ–પૃથ્વી રૂપે તમે સત્ય પ્રીતિને જાણે અને ધર્મ શાશ્વતનિ રૂપ જાણે. તેમજ નભ-આકાશરૂપ શુદ્ધ આત્માને જાણે અને તે આત્મજ્ઞાનથી સમજાય તે સનાતન છે.
વિવેચન–જેમ પૃથ્વી અનેક જડી, બુટ્ટી, હીરા, મેતી, માણેક, પ્રવાલ વનસ્પતિ વગેરેને જન્મ આપે છે તેમ જ્ઞાનલિંગવાળા આત્માની રાણરૂપ સ—ીતિ અનેક ભાવ ધર્મને પ્રકટાવે છે તેમ જાણવું. તે ૧૬ છે હવે શ્રી મહાદેવ પાવતીની ઉપમા વડે આત્મા અને પ્રેમસ્વરૂપને જણાવે છે.
शुद्धात्मा महादेवः, सत्प्रीतिः पार्वती शुभा जीवानां देहरूपेषु, मंदिरेषु विराजते ॥१७॥
For Private And Personal Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૭
પ્રેમતુ ફળ
અર્થ:—શુદ્ધ આત્મા તેજ શ્રી મહાદેવ સમજવા અને સત્પ્રીતિ તેને ભગવતી પાવતી માનવી તે બન્ને જીવાના દેહરૂપ મ ંદિરમાં વસી રહ્યા છે. ૫ ૧૭ ॥
વિવેચનઃ—મહાદેવે ત્રીજા લોચનને ઉઘાડી કામદેવ અને સંસારને ખાળી નાંખ્યાં તેમ જે લેાકેામાં કહેવાય છે. તે મહાદેવને શ્રી પાતી નામની દેવી છે. તેમ આત્મા પણ સવવેક રૂપ ત્રીજા લેાચન વડે અનતાનું ધીકષાયરૂપ ચાડીને અપૂર્ણાંકરણરૂપ વિવેકવડે--કરણવ ભેટ્ટીને સમ્યગ્દષ્ટ પામે છે. આ આત્મારૂપ મડદેવ સર્વ જગતના આત્મા ઉપર સમાનભાવરૂપ પ્રીતિરૂપ પાર્વતીને પ્રાપ્ત કરે છે. આત્મામાં આવું મહાદેવત્વ અને પાર્વતીત્વ સર્વ દેહધારી સ ંસારી જીવોમાં સત્તાથી સહજભાવે આનાદિકાળથી રહેલું છે. આત્મા મહાદેવ થવા યાગ્ય છે અને તેની જ્ઞાનચેતના સર્વપ્રાણી પ્રત્યે વાત્સલ્ય ભાવ રાખનારી હોવાથી પાર્વતીરૂપે છે, કહ્યું છે કે “નીવા વૈ શિવી ગાયતે” જે જીવ છે તેજ શિવ થાય છે અને ચેતનારૂપ જ્ઞાનશિકત જગત ઉપર વાત્સલ્યભાવવાળી ભવાની =પાર્વતી ભગવતી અને છે તેમ નિશ્ચયથી સમજવું. ॥ ૧૭ !
આ પ્રેમયાગનું ફળ કહે છે.
स्वार्पण प्रेमयोगेन मुक्तिसात्विकरागतः । शुद्धप्रेमविहीना ये, निर्जीवा नीरसा जनाः ॥ १८ ॥
અર્થ:—સાત્વિક રાગ—પ્રેમયોગથી .જે આત્મા પૂજ્ય દેવ ગુરુઓને પેાતાના આત્માનું સમર્પણ કરે છે. તે આત્મા મુક્તિ મેળવે છે. પણ જેએ તેવા પ્રેમ વિનાના છે તે ૨સ વિનાના હોવાથી, વસ્તુત: જીવન વિનાનાજ સમજવા. ૫ ૧૮ ૫
વિવેચનઃ—જે આત્મા પૂજ્ય ગુરુઓના ગુણને જોઇ, તેમને પ્રમાદ પૂર્વક પોતાના આત્માનું શુદ્ધ પ્રેમભાવ પૂર્વક સમર્પણ કરે છે. અને જે ગુરુભક્તિમાં તલ્લીન રહે છે. ગુરૂ આજ્ઞાને જ મહાસત્ય સમજે છે. પોતાના જ્ઞાનનું અભિમાન ત્યાગ કરી ગુરૂ જ્ઞાનેજ ‘તહત્તિ’રૂપ સ્વીકાર કરે છે. તેવા આત્માઓ ગૌતમસ્વામિની પેઠે પરમપદ રૂપ આઠ કર્મીના ક્ષયથી પ્રાપ્ત થનારી કૈવલ્યમય મુક્તિને અલ્પ પ્રયાસે પામે છે. આના ઉપર ભગવાન ગૌતમ ઈંદ્રભૂતિનું દૃષ્ટાંત વિચારવું. તેમના પ્રેમ એવા હતા કે પોતે મતિ, ન, અધિ, મન:પર્યવજ્ઞાનવત છે. શ્રુતજ્ઞાનના તે પૂર્ણ પારંગત હોવા છતાં પણ જ્યારે અને જે જે સંશય ઉત્પન્ન થાય ત્યારે તેના ઉત્તર ભગવાન મહાવીર પાસેથી જ મેળવે. નાના બાળક જેવી સરળતા અને મૃદુતા તેમનામાં હતી. જ્ઞાન કે ચારિત્રનુ અભિમાન જરા પણ નહાતુ'. ગુરૂ આજ્ઞા ઉપર સંપૂર્ણ વિશ્વાસ અને આજ્ઞા મળતાની સાથે તે કાર્ય કરવા માટેની અત્યંત ઉત્કંઠા. ગુરૂસેવાને તેમની પાસે અપૂર્વ કયેગ હતો. ગુરૂ ઉપર પ્રેમ પણ એટલે કે જ્યારે મહાવીર સ્વામિ ભગવાન મેક્ષ ગમન કરી ગયા ત્યારે ગૌતમસ્વામિ ભગવંતને તેમના વિરહ સહેવાણા નહિ. પણ તેજ ગુરૂના વિરહના ભેદ કરતાં પેાતાને કૈવલ્યજ્ઞાન
૩
For Private And Personal Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૧૮
પ્રેમગીતા
પ્રાપ્ત થયું અને અ ંતે મુક્તિસુખને પામ્યા, તેમનાંમાં સાત્વિક પ્રેમ હતા. માટેજ રાજસ્, તામસ, વિકારાય જે પ્રિતી ન હોય અને સત્ય ગુણના રાગમય જે પ્રીતિ હાય તે સાત્વિકી પ્રીતિ કહેવાય છે અને તેજ પ્રીતિ ગૌતમ સ્વામિની પેઠે મોક્ષ માર્ગોમાં ગમન કરાવે છે. આવા ગુણાનુરાગ વિના શુદ્ધ પ્રેમ વિના જે જીવા જગતમાં છે તે પશુમયજ જીવન જીવે છે. તેમના જીવનમાં કાંઈ અધ્યાત્મ ભાવના રસ–આનંદ નથી હાતો. તેથી તેમનુ જડતાવાળું જીવન હાવાથી તે નિવ: જીવા જાણવા. ૫ ૧૮ ॥
प्रेमरूपा सद्भक्ति-- रात्मवद् विश्वदर्शिका | વિદ્ધશ્રદ્વાર યારેય, નાતે નૈવ સંશયઃ ॥ ૨૧ ॥
અથ—પ્રેમરૂપ સક્તિ જે આત્મામાં હેાય તે આત્મા સર્વ વિશ્વને આત્મા સમાન દ્રષ્ટિથી જુએ છે. તેથી આત્માપિંડ અને બ્રહ્માંડને ઐકય ભાવે સંશયવિના નિશ્ચયથી અનુભવે છે ! ૧૯૫
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વિવેચનઃ—જે યાગીએ મૈત્રી, પ્રમાદ, માધ્યસ્થ અને ઉપેક્ષારૂપ ભાવથી ચુત થઈને સર્વ ગુણુથી પૂર્ણ વિકશ્વર થઇને જીનેશ્વરા, ગણધરા, કેવલીઓ, પુ ધરા, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય,. સાધુઓના ગુણુ, અનુષ્ઠાન, ક્રિયા, ક્ષમા, આવ, માન આદિ ગુણુની અનુમેાદના કરતા સભક્તિ યુક્ત પ્રેમભાવ પ્રગટાવતા હાય છે તે સચરાચર જગતરૂપ વિશ્વને પોતાના આત્માસમાન ભાવે લેખે છે. કારણ કે તેમને પોતાના આત્મ પ્રદેશ રૂપ જે પિંડ છે તેમાં જે જે સહજ ભાવથી શકિત રહેલી છે તેવીજ શકિત સચેતન બ્રહ્માંડમાં પણ નિશ્ચય થી અવશ્ય રહેલીજ છે. તેમ અનુભવાય છે. ૫ ૧૯ ૫
आत्ममनः शरीरेषु, प्रेमाविर्भावता भवेत् ।
બાનન્દ્રાણા રામાસ્ત્રોમવત્તેન પ્રજ્ઞાયતે ॥૫.૨૦ ॥
અ:—આત્મા મન અને શરીરમાં જે પ્રેમના પ્રગટ ભાવ થાય છે તેનાથી એવા આનંદના ઉલ્લાસ પ્રગટે છે કે જેથી શરીરમાં રૂવાડાં વિકશ્વર થાય છે કે જાણે તે દ્રવ્યઆનંદ બહાર આવતા હોય તેમ જણાય છે. ૫ ૨૦ ॥
વિવેચન—જે ભવ્યાત્મા ચેગી પુરૂષને આત્માના સહજ ભાવથી મન; વચન અને કાયામાં પરમાર્થિક શુદ્ધ પ્રેમ પ્રકટે છે તેને પરમ પૂજય વિતરાગ પરમાત્મા, શુદ્ધ આત્મભાવના ચારિત્રવત્ પૂજ્ય ગુરુ, સત્યદેવ, ગુરુ, ધમની શ્રદ્ધાવાળા શ્રાવક, શ્રાવિકા તેમજ ભદ્ર સ્વભાવના અન્ય ધર્મવંત આત્માએ પ્રત્યે અત્યંત પ્રેમ પ્રક વધે છે. તેથી સર્વ સામાન્ય જીવાત્માએ પર મૈત્રી અને કરૂણાભાવમય પ્રેમ જાગે છે. તેના યાગે પોતાથી તેઓનુ જેટલે અંશે ભલું થાય છે તેટલે અંશે તેમને આનંદના ઉલ્લાસ હૃદયમાં જાગે છે, ભગવત તિ કરીને પૂન ત્રીજા ભગમાં જ્યારે પ્રમાદપૂર્વક મૈત્રીયુકત પ્રેમ પ્રગટ થાય છે. ત્યારે તે મહાનુભાવાને આખા ચરાચર જગતને સર્વાં પ્રકારે હુ સુખમય કેમ કરૂં
For Private And Personal Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનું ફળ.
તેઓના દુઃખે અંત કેમ લાવું. “મા -પિ પપનિ, મ ર મૂવોf સુવિતા” એવી ભાવના પરમશુદ્ધ પ્રેમથી પ્રકટે છે. તેઓને તે વખતે હર્ષને એ અવિર્ભાવ થાય છે કે તેના પુણ્યવડે તિર્થંકરનામત્રરૂપ કર્મને નિકચિતભાવે પ્રકટાવે છે. અને તેના ઉદયથી સર્વ જગતના પ્રાણીઓને પરમ કરૂણામય ભાવ મૈત્રીરૂપ પ્રેમથી પરમ સુખમય મોક્ષમાર્ગમાં પ્રવૃત્તિ કરાવે છે. તે પરમશુદ્ધભાવ પ્રેમના ગે તેમના વચન શ્રવણ, અને મુખ દર્શનથી લેકેને પરમ આહલાદ પ્રકટે છે. તે દીલમાં સમાતે ન હોવાથી મહર્ષ વડે બહાર આવે છે. જેમકે કદંબના પુષ્પને મેઘધારાના સીંચનથી પ્રફુલતા આવે છે તેમ હર્ષવંત આત્માને શરીરના રેમ રૂપ કુપર્યંભે ખીલીને ઉભા થઈ જાય છે. તે આનંદ સત્ય પ્રેમના પ્રભાવથી થાય છે. મારા જગતમાં પ્રાણીઓને વિષમય પ્રેમ હોય છે અને વિવેકવંત ધીમી આત્મા
એને નિર્વિષ પ્રેમ હોય છે. તે જણાવે છે. प्रेममूलं सुदाम्पत्यं, मित्रत्वं धर्मभावना ।
सम्बन्धाश्च विबोद्धव्याः, सम्यक्त्वधर्महेतवः ॥२१॥ અર્થ–સંસારીઓને સારૂં દંપતિ જીવન તે બાહ્ય પ્રેમના મૂળરૂપ છે અને મિત્રતા, ધર્મભાવના, અને સંબંધે સમ્યગ ધર્માની પ્રાપ્તિના હેતુરૂપ જાણવા. ૨૧ "
વિવેચનઃ–પરસ્પર એક બીજાને આત્મભાવને અભેદ પ્રેમ હેય, એક બીજાને સુખે સુખી અને દુઃખે દુઃખીને ભાવ આવતો હોય, ત્યાં વિષયમય અશુદ્ધ પ્રેમ સેવવા છતાં પણ દામ્પત્ય ગણાય. અને તેમાં વ્રત, નિયમ, તથા ચારિત્ર સ્વભાવને યેગ્ય અનુકુળ મેળ આવતા હોય તે સુદામ્પત્ય જાણવું. અને તે સાચા પ્રેમથી સંભવે છે. તે પ્રેમ થાવત્ જીવ સુધી રહે છે એટલું જ નહિં પણ ભવાંતરમાં પણ એકબીજાને પ્રેમ-સ્નેહથી મળવા ઈચ્છે છે સત્ય પ્રેમમય મિત્રત્વપણું એક બીજા આત્માઓ સુખ દુઃખમાં ભાગ લઈને મિત્રને દુ:ખ મુક્ત કરવા આત્મ સમર્પણ કરે છે. જેમકે લંકાપતિ વિભિષણ રામ લક્ષ્મણને માટે રાવણ જેવા બળવાન ભાઈને ત્યાગ કરી ભાઈથી વિરૂદ્ધ થઈ શ્રીરામ લક્ષમણની સેવામાં હાજર છે. તેમજ રાજા રાવણને પણ રામ લક્ષ્મણ સાથે નહીં લડવા માટે સમજાવ્યું અને તેને કહ્યું કે “તમે સીતાને પાછી રામને પી દે. નહિંતર હું તમારે ભાઈ નથી.” તે મિત્રતાને પ્રેમ સમજવો, ત્રીજે ભેદ ધર્મભાવના રૂપ પ્રેમ નિશ્ચયથી ધર્મ એટલે આ ત્મસ્વરૂપ આત્માનું ચૈતન્ય ગણાય તે ઉપર સર્વ સમ્યકત્વવંતને નિશ્ચયથી અવશ્ય પ્રેમ હોય છે, વ્યવહારથી ધર્મમાં જાગૃતિ કરવા માટે જે સંકલ્પ થાય તે ધર્મભાવના કહેવાય. તેમજ સમાન દેવ, ગુરૂ ધર્મતવ વિચાર જેઓમાં હેય, વ્રત પચ્ચખાણમાં સમાનતા હોય, તે સાધાર્મિક કહેવાય. તેમનું સન્માન, સત્કાર, બહુમાન કરાય, તેમના ઉદય માટે જે પ્રયત્ન તે ધર્મ સંબંધને વધારે કરનારે થાય છે. સમ્યકત્વ ગુણની શુદ્ધતા કરનારો થાય છે. તેથી આ સાધર્મિક ભાવને જે સત્યપ્રેમ તે પણ સમ્યક્ત્વમાં અવશ્ય હેતુ બને છે. ૨૧ ધ
For Private And Personal Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમગીતા
दयादिधर्मभावानाम् , मूलं प्रेमास्ति भूतले ।
देवगुर्वादिषु प्रेम, जायते भव्यदेहिनाम् ॥२२॥ અથડ–દયાદિધર્મની ભાવના જે જગતમાં ભવ્યાત્માઓમાં અનુભવાય છે. તેનું મૂળ પ્રેમ જ છે તેના યોગે દેવ, ગુરુ અને ધર્મ ઉપર ભવ્યજીને પ્રેમ ઉત્પન થાય છે. જે ૨૨
વિવેચનઃ—જગતના સર્વ જીવો પ્રત્યે અહિંસારૂપ દયા રાખવી, સત્ય વચન બેલવું, ચોરી ન કરવી, વ્યભિચારને ત્યાગ કરે, પરિગ્રહ ઉપર નિયમન કરવું. રાત્રિ ભેજન અને અભક્ષ્યને ત્યાગ કરે. કારણ વિના પાપમય કાર્યોને આરંભ ન કરે, ચોરીને માલ વેચાણ લે નહિં તથા સંઘરવો નહીં, ચોરી કરવા માટેનાં સાધને ભાડે આપવા નહિં તેમજ વેચવાં નહીં. નિત્ય સ માયિક કરવું. આત્મશુદ્ધિ માટે યોગ્ય નિયમ પાળવા, પોષધ વ્રત કરવું. સાધુ સાધ્વીને યથાશકિત દાન કરવું, શ્રાવક શ્રાવિકાની સકારપૂર્વક ભક્તિ કરવી. પૂજન કરવું અને સર્વ તિથીએ બ્રહ્મચર્યને ધારણ કરવું, એકાસણું, નિવી, અબિલ, ઉપવાસ આદિ યથાશકિત તપ કરે, તીર્થયાત્રા કરવી, વેવાર લેવડદેવડમાં પ્રામાણિક્તા રાખવી, નિત્ય દેવપૂજા, ગુરૂભકિત કરવી, ગુરૂ ઉપદેશ સાંભળ. વગેરે મૂલવ્રત, ગુણવ્રત, શિક્ષાવ્રત આદિ જે નિયમે લેવાય છે તે બધા ભા ભવ્યાત્માઓને આત્મ પ્રેમથી જ થાય છે. સરકા આ પ્રેમનું પ્રાગટય સત્યજ્ઞાન રૂપ વિવેક વિના ન સંભવે માટે જ્ઞાનનું સ્વ
રૂપ બતાવે છે. शुद्धप्रेम तथा ज्ञानं, सर्वदोषनिवर्तकम् ।।
ज्ञानं शुष्कायते प्रेम्णा, विना सर्वत्र सर्वदा ॥२३॥ અર્થ:–શુદ્ધપ્રેમ તથા જ્ઞાનથી સર્વે દોષ નાશ પામે છે. તે જ્ઞાન જે પ્રેમવિનાનું લખ્યું હોય તે તે જ્ઞાન સુકું રસ વિનાનું થઈ જાય છે. એટલે કે અજ્ઞાન રૂપે પરિણમી જાય છે. જે ૨૩ !
વિવેચન –આત્મા સ્વપર વસ્તુને ભેદ જાણી શકવાને સમર્થ બને અને જીવ, અજીવ, પુષ્ય, પાપ આશ્રવ, સંવર, નિર્જર, બંધ અને મેક્ષરૂપે તને સ્વભાવને સમજે તેમજ આત્માને જેથી સંસારમાં રખડવાનું થાય છે તેવા પાપારંભમય કર્મના જે બંધરૂપ હેતુઓને જાણે અને તેથી સ્વપરના ભેદની વહેંચણીરૂપ વિવેકને આદરે આવું જ્ઞાન ભવ્યાત્માએને અવશ્ય વખાણવા યોગ્ય થાય છે. પરંતુ તેવા જ્ઞાનયુકત હોવા છતાં જો તેમાં આત્મા પ્રત્યે સત્ય તાત્વિક પ્રેમ હોય તેજ તે પોતાની શક્તિ અનુસારે વ્રત નિયમ લઈ અન્યને ને પણ દયાભાવથી ઉદ્ધાર કરે છે. પશુપંખીની હિંસા બંધ કરાવે છે અને તેઓને દુ:ખત્રાસ થી મુકાવે છે. તેવા આત્માને પ્રેમ સત્યજ્ઞાનયુક્ત છે તેમ સમજવું. પણ તે જ્ઞાન જે ફક્ત ચર્ચા માટેજ હોય તે તેનું કઈ પણ ફળ ન હોવાથી કંઠને શેષ કરનારું જ
For Private And Personal Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuni Cyanmandir
પ્રેમનું ફળ
૧
નિવડે છે. તેવા બકવાદ માત્રના જ્ઞાનથી કઈ પણ કામમાં કેઈને પણ ફાયદે થતું નથી. ૫ ૨૩ !
कृत्रिम प्रेम संतज्य, सत्यप्रेम भजस्व भोः ।
सात्विकं प्रेम लब्ध्वा त्वं, यास्यसि शाश्वती गतिम् ॥२४॥ અથ –તેથી હે ભદ્ર? તું બનાવટી પ્રેમને ત્યાગ કરીને સત્ય પ્રેમને ધારણ કર, કારણકે સાચે સાત્વિક પ્રેમ જેને પ્રાપ્ત થાય છે તેઓ જ પરમ આનંદમય શાશ્વતી મોક્ષગતિને પ્રાપ્ત કરે છે. એ ૨૪
વિવેચન હે ભવ્યાત્માઓ તમે અવ્યાબાધ, સત્ય આનંદ મેળવવા ઈચ્છતા હે તે અન્યને છેતરવારૂપ બનાવટી નેહ સંબંધ કરશે નહીં. કારણકે બનાવટી પ્રેમ સત્ય સુખ અને શાંતિ આપવા સમર્થ નથી. જેમ રાજકુટુંબમાં રાજા તથા પિતાના ભાઈઓ એક બીજાને નાશ કરવાની ભાવનાવાળા હોવા છતાં પણ ઉપરથી અત્યંત પ્રેમ વિનય દેખાડે છે પણ તેઓને સત્ય શાંતિ આપનાર (સાચે પ્રમ) થતો નથી. તેવી રીતે તમે જે સગુણ સંપન્ન પરમ ઉપકારક પૂજ્ય ગુરૂઓ તથા પરમ વીતરાગ પરમાત્મા તિર્થંકરદેવો અને તેમનાથી ઉપદેશ કરાએલા પારમાર્થિક ધર્મ ઉપર અંતરમાં કપટ રાખી બાહ્યભાવે વિનય ભકિતનો દેખાવ કરશે અને હૃદયમાં સત્ય પ્રેમ નહિં હોય તે આત્માના કરેલા તપ, જપ, કિયા, અનુષ્ઠાન પરમાથીક સત્ય પ્રેમને આપી શકશે નહીં. માટે તેવા કૃત્રિમ પ્રેમને ત્યાગ કરી શુદ્ધપ્રેમ ધારણ કરી, દેવપૂજા, ગુરૂભકિત, તપ, સંયમ, ત્યાગ, દાન, સન્માન, વિનય, વૈયાવૃત્ય જ્ઞાનાભ્યાસ શ્રદ્ધાપૂર્વક કરવાથી અવશ્ય મોક્ષ પ્રાપ્તિમાં ઉપાદાનભાવે નિમિત્તભાવે મોક્ષ પ્રાપ્તિના હેતુમાટે થશે તેથી હે ભવ્યાત્મા! કપટને ત્યાગ કરી સત્ય સાત્વિકભાવ યુક્ત પ્રેમને પ્રગટાવી દેવ ગુરૂ ધર્મને માટે આત્માને સમર્પણ કરી સર્વ જી પર મૈત્રીભાવ ધારણ કરી દેવ ગુરૂ પર પ્રભેદભાવ કરી મેશનું શુદ્ધ ધ્યેય રાખી અનુષ્ઠાનમાં પ્રવૃત્તિ કરવા પુરૂષાર્થ વાપરે તેથી શાવતી મોક્ષની સુખસંપદા પ્રગટ કરનારી ગતિને પ્રાપ્ત કરશે. તે ૨૪
अगम्यः प्रेमधर्मोऽस्ति, केचिजानन्ति योगिनः।
जानतामपि लोकानां, कश्चितं याति वस्तुतः । २५ અથ–મનુષ્ય લેકમાં જેને પ્રેમ ધર્મ સમજી શકાય તેવું નથી, કેઈક ગી લેકેજ તેને જાણે છે. તેમાં પણ જાણનારામાં પણ કોઈક જ ભેગી તે પ્રેમધર્મના સ્વરૂપને પ્રાપ્ત કરે છે કે ૨૫ છે
- વિવેચન –આ સંસારમાં વસતા સર્વ પ્રાણીઓમાં કઈ પણ પ્રકારના રાગ તે અવશ્ય રહેલાજ છે. દેવ અને મનુષ્ય પણ પ્રેમની ચાહના કરે છે પશુ પક્ષીઓમાં પણ પ્રેમ હોય છે. પ્રેમ એટલે વસ્તુને મેળવવાની તીવ્ર ઈચ્છા. પ્રેમ એટલે સ્ત્રી પુરૂષને વ્યભિચાર, પ્રેમ એટલે તે વસ્તુનું વહાલાપણું આવે અર્થ કુત્સિત ભાવે અજ્ઞાની આત્માઓ કરે છે.
For Private And Personal Use Only
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમગીતા
કેટલાક પ્રેમ શબ્દનો અર્થ સમાન આચાર વિચરવાળા મનુષ્યનું સંગઠ્ઠન કરવું તે કરે છે. તે પ્રાયઃ સ્વાર્થમયજ હોય છે. ત્યારે આત્મયોગીઓ પરમાત્મા અને આત્માનું અભેદભાવે એકત્વ કરવું તે પ્રેમને અર્થ કરે છે. તેથી તે પ્રેમ શબ્દના અનેક પર્યાય વાચક શબ્દ થાય છે. શ્રીમાન્ હેમચંદ્ર સુરીશ્વરજી મહારાજ અભિધાન ચિંતામણિ કેષમાં જણાવે છે કે –ાદ્રિ મોદ્રા પ્રમો મુર ત્યામો સંમઃ |
વંશનો નતું ચિત્તભતા ૩૧૫-૧૬ છે. અથ:–આલાદ, પ્રમોદ, પ્રમદ, મુદ્દ, પ્રીતિ, આમેદ, સંમદ, આનંદ, નંદ, હર્ષ, ચિત્તની પ્રસન્નતા વગેરે પ્રેમના પર્યાય છે. તેમજ ૧૩૭૭મા શ્લોકમાં “ રિતિક છે
” “નેહ, પ્રીતિ, પ્રેમ, હાદ ” પણ પ્રેમનાજ પર્યા છે. તે સિવાય લેકમાં પ્રેમના અર્થમાં રાગ, માયા અને મેહ પણ વપરાય છે. આમ પ્રેમ શબ્દને તેના પ્રેમી લેકે જેવી વિષય પ્રવૃત્તિ કરતા હોય તેવો અર્થ કરે છે. તેથી પૂજ્ય પ્રવર ગુરૂદેવે પ્રેમધર્મનું એટલે પારમાર્થિક પ્રેમધર્મનું સ્વરૂપ અગમ્ય જણાવ્યું છે તે યોગ્ય છે. જગતમાં લાકે પ્રેમ પ્રેમ કરે છે. વિષયલીલાના વચને પણ પ્રેમ કહેવાય છે. વ્યભિચારમાં પ્રવૃત્તિ તેને પણ પ્રેમ કહે છે, ધન પ્રાપ્તિ માટે સમુદ્રમંથન કરે તેને પણ પ્રેમ કહેવાય છે, રૂપ, રસ, ગંધાદિ વિષયમાં પ્રવૃત્તિ, નાટક, ચિત્ર, નૃત્યદર્શનમાં પણ અલપ વિચારશક્તિવાળા મનુષ્ય પ્રેમ કહે છે. પરંતુ વાસ્તવિક પ્રેમ સ્વરૂપને ઓળખી શકતા નથી. કેઈક મેગી મહાત્માએ આત્મા, પરમાત્મા અને પર પુગલના સ્વરૂપને યથાર્થ જાણે છે સર્વ જેને પિતાના સમાન માની પ્રેમના પાત્ર ગણે છે. કર્મ પુદ્ગલેના સહકારથી પરણિતિ ભેદ હોવા છતાં ક્રિયા ભેદ પણ સંભવે છે તે પણ આત્માના ગુણનું સમાન હોવાથી પોતાના સમાન ગણે છે, તેઓના પ્રત્યે મૈત્રીભાવ માને તેવા યોગીએ પ્રેમના સત્ય સ્વરૂપને યથાર્થરૂપે જાણે છે. પણ તેમાંથી કોઈ ઉચ્ચ કક્ષાને પામેલ યેગી પરમાત્મ સ્વરુપ આત્માની ઉપર પ્રેમ પ્રગટ કરી પુરૂષાર્થ યુક્ત આચરણ કરી અન્ય આત્માઓને તેવી મોક્ષમાર્ગની આચરણમાં જોડીને સત્ય પ્રેમને ડાકજ ગીઓ પ્રાપ્ત કરી શકે છે, તેથી તે સત્ય પ્રેમનું પરમાર્થિક ફળ સર્વ કર્મમળથી રહિત થવું તે છે અને તેવા ફળને ડાકજ પામે છે. તે ૨૫
___ शुद्धानन्दो न यत्रास्ति तत्र प्रेमविकारता ।
विशुद्धप्रेम यत्रास्ति तत्रानन्दः स्फुटो भवेत् ॥२६॥ અથઃ—જ્યાં શુદ્ધ આનંદ નથી ત્યાં પ્રેમમાં પણ વિકારીપણું આવે છે પણ જ્યાં . શુદ્ધ આત્મિકભાવને નિર્વિકાર યુક્ત પ્રેમ હોય છે ત્યાં પ્રકટભાવે આનંદ અનુભવાય છે. શારદા - વિવેચન –આત્મામાં ગુરૂ શિષ્ય ભાવને અથવા પ્રભુસેવક ભાવને, પિતા પુત્રભાવને, પુરૂષ સ્ત્રીભાવને, બંધુત્વ, મિત્રભાવને, પરસ્પર શુદ્ધ કપટ વિનાને, સ્વાર્થ સાધક્તા વિ
For Private And Personal Use Only
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
विशुद्ध प्रेमतानस्य, पाकटयं प्रेमयोगिनाम्
દૈત્યુ સંજ્ઞાયતે:વ-વિધિમોહમન્તા ।।રા
પ્રેમનુ ફળ
નાના, સેન્ય સેવકભાવમય હાર્દિક આનંદ અનુભવાતા ન હોય ત્યાં વસ્તુતઃ તેના પ્રેમમાં વિકારતા સ્વાતા રહેલી સમજવી. જો કે સંસારમાં તેએનુ વ્યવહારિક ગાડું ચાલે છે તે પણ ખરે સમયે જો વાચિત્તમાં વિચારભેદ પડે અથવા પરસ્પર કુશંકા ઉત્પન્ન થાય તે તે બનાવટી પ્રેમ ટકી શકતા નથી અને તેમાંથી ઝઘડાની ભયકર હોળી સળગી ઉઠે છે. પણ જ્યાં સત્ય પૂજ્ય પૂજકભાવના અભેદભાવ રૂપ નિર્વિકાર પ્રેમ હોય. મન, વચન, કાચાની નિર્વિકારતા યુક્ત શુદ્ધતા હોય, પરસ્પર સ્વાર્થ ન હોય, તેવા શુદ્ધ પરમ શુદ્ધ પ્રેમ નિરતર આન ંદની વૃધ્ધિ કરતે છતે પરમાનંદતા માટે નિમિત્ત કારણ પણ થાય છે. શ્રી મહાવીરદેવ ઉપર શ્રી ગૌતમસ્વામિના અને પરમપુરૂષાદાની શ્રી અરિષ્ટનેમિ પ્રભુ ઉપર શ્રીમતી રાજેમતીને પ્રેમ વિશુધ્ધ પ્રેમ મેક્ષના હેતુ બન્યા. ૫ ૨૬ ૫
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
परस्परं हि लोकाना -मैक्यं भवति रागतः ।
आत्मपरमात्मनोरैक्यं भवेत् प्रेम्णा सुयोगिनाम् ||२८||
1323
અર્થ:—પ્રેમ ચેગીએના હૃદયમાં વિશુદ્ધ પ્રેમ પ્રકટે છે કે જે પ્રેમમાં રૂપ, વિત્ત અદિ વસ્તુએ પર જરા પણ મેહ હોતો નથી. ૫ ૨૭૫
વિવેચન:—જગતમાં સાચા પ્રેમયેગીએને મન, વચન, કાયાની પરમ શુદ્ધતા હોવાથી મનમાં સ્રી, ધન, ઘર, પુત્ર પિરવાર વગેરેના રૂપ, રંગમય શ્રૃંગાર રસમાં વિકારમય ભાવના અભાવ હાય છે. વચન પણ મિષ્ટ ભાષાનાં અને ધર્મ પ્રેરક હેાય છે. કાયામાં બ્રહ્મચ
નુ તેજ હોવાથી સર્વત્ર રાગદ્વેષના કારણેાના અભાવ હોય છે. તેમજ માયાનું નામ પણ હાતુ નથી. તેવા પ્રેમ ચેણીએ જગતના સર્વ જીવે ઉપર હિત ભાવનામય મૈત્રીને ધારણ કરતા હોવાથી તેમનામાં રહેલા વિશુદ્ધ પ્રેમના તાનમય રસને પ્રગટપણે અનુભવાય છે. ।। ૨૭
૩
For Private And Personal Use Only
અર્થ :—જગતમાં લેાકેાને પરસ્પર એકતા રાગવડેજ થાય છે અને સારા આચારવત પવિત્ર ચેાગીઓને આત્મા પરમાત્માના ઐકયભાવ પ્રેમવડેજ થાય છે ૨૮૫
વિવેચનઃ સંસારના કાર્યો જેવાં કે ખાવું, પીવુ, ઉડવુ, રમવું, વ્યાપાર કરવે, નાટક, નૃત્ય, સ'ગીત પણ પ્રાયે એકલાને ગમતાં નથી. તેમાં પણ અન્યના સહકારની જરૂર પડે છે. તે જેને સહકાર લે છે તે પ્રત્યે મહષ્ટિ રાગ, કામરાગ સ્નેહુરાગ ધારણ કરે છે. તે કામરાગથી વૈયિક મૈત્રીરૂપ અય પરસ્પર થાય છે. તેમાં વ્યવહારથી પ્રમાણિકતા પૂર્ણાંક જીંદગી સુધી અકય સાચવે છે અને કેટલાક સ્વાથી જીવેા પોતાના સ્વાર્થ સરે ત્યાં સુધી ઐકયતા સાચવી પાછા કેટલાક શત્રુરૂપે પણ બની જાય છે. દ્રષ્ટાંત તરીકે યુરોપની રાજસત્તાનો દાખલો લઇ શકાય. આ લૌકિક ઐકયતાની વાત થઈ
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૪
પ્રેમગીતા
પણ પરમાર્થિક ઐકય ગીપુરુષે સારા જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રની આરાધના કરી પૂર્ણ ક્રિયા
ગને સાધી અપ્રમત્તભાવે ધર્મધ્યાનમાં પ્રવૃત્તિ કરી, પિંડસ્થ, પદસ્થ; અને રૂપસ્થ ધ્યાન વડે આત્મા અને પરમાત્માના સ્વરૂપની સમાનતા અને અસમાનતાના હેતુઓને જ્ઞાનયોગથી અવગાહીને કિયાગવડે અપૂર્વ કરણમાં આવી ગુણશ્રેણીએ ચડતાં સર્વ જગતના આત્માઓ પ્રત્યે મૈત્રી ભાવથી એય જોડીને પ્રમાદથી પૂજ્ય અરિહંત, સિદ્ધ પરમામાના ગુણ સ્વભાવને વિચારતાં રૂપાતીત ધ્યાન વડે, ધ્યાના ધ્યેયભાવમય ઐક્યભાવનું યુગલ બનાવે છે. તેમાં પણ આત્મા અને પરમાત્માને સંબંધ પૂજ્યભાવના સંબંધથી સાધ્ય કરી સિદ્ધ કરે છે અને અક્ષય આનંદને અનુભવ મેળવે છે. પરંતુ
सत्यप्रेम्णा भवेच्छ्रद्धा, सामर्थ्य जायते हृदि ।
सर्वयोगेषु सत्प्रीतिः श्रयते सर्वसद्गुणान् ॥२९॥ અથ–સત્યપ્રેમથી સાચી શ્રદ્ધા જાગે છે, અને તે વડેજ સામર્થ્ય ગયુક્ત શુદ્ધ ચારિત્ર પણ પ્રગટે છે. આમ સવંગમાં જે સત્યપ્રીતિ હોય તે- આત્મા સચરિત્રગુણોને ગ્રાહક બને છે.
વિભેચન–મોક્ષને માટે યોગ્ય તે ભવ્ય, આ ભવ્ય જીવને પણ મનુષ્યપણની પ્રાપ્તિ ધર્મશ્રવણની ઈચ્છા વિગેરે થવું તે અતિદુર્લભ છે. આ દુર્લભ વસ્તુઓની પ્રાપ્તિ થતાં, સદગુરૂનો સમાગમ દુર્લભ છે અને દુર્લભ ગુરૂગ ભાગ્યવશાત્ મળે તે યથાપ્રવૃત્તિકરણ વિગેરે દ્વારા સમ્યકત્વ અને ચારિત્રની પ્રાપ્તિ થાય છે. હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ ભેગવિશિકામાં જણાવે છે કે
एवं च पीइभत्तागमाणुगंतह असंगयाजुत्तं ।
नेयं चउन्विह खलु, एसो चरमो हवइ जोगो ॥१८॥ એવી રીતે પ્રીતિ, ભક્તિ આગમ વડે ચોથે અસંગત યોગ એટલે નિરાલંબન યાન ગ અથવા રૂપાતીત ધ્યાન ગ શુદ્ધ ધ્યાનથી આત્માને પ્રાપ્ત થાય છે. એમ સર્વ આત્મ ગુણે પરમ પ્રીતિગવડે ગ્રહણ કરાય છે. માટે પ્રેમ એ અવશ્ય આદરણીય ધર્મગ છે. ૨૯
सत्यप्रेमिजनानां स्यात् स्वार्पणं तु परस्परम् ।
मत्तभेदो न संबन्धे सोऽहं सोऽहं परस्परम् ॥३०॥ અથ—જે મનુષ્ય સત્ય પ્રેમને ધારણ કરે છે તે એક બીજાને પરસપર આભ સમર્પણ કરે છે તેઓને મારા તારાનો ભેદ હૈ નથી. તેઓ તું તે હુંજ અને હું તે તું જ એમ એક બીજા છ (આત્માઓ પ્રત્યે કથંચિત અભેદભાવે માને છે. ૩ો
વિવેચન–જગતમાં જે મનુષ્ય પિતાને પ્રેમી ગણાવે છે. તે સર્વ પ્રેમીઓ જે
For Private And Personal Use Only
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
પ્રેમનુ ફળ
સાચા પ્રેમીજના હોય તો પરસ્પર તેમણે આત્મ સમર્પણ કરેલ. હેવુ જોઇએ. જો આત્મ સમર્પણ ન હોય તો એક બીજાથી જુદા પડી એક બીજાને ભૂલી પણ જાય છે અને સત્યપ્રેમિએ પાતાના મિત્ર ઉપર પણ આવેલી આફ્તાને પેાતે પેાતાને માથે લઇને આક્તમાંથી ખચાવે છે. દૃષ્ટાંત તરીકે રામાયણમાં વર્ણ વેલ મહાયુદ્ધ વખતે રાન્ત રાવણે પાતાના ભાઈ બિભિષણને મારવા માટે અમેઘ વિજયા નામની દિવ્ય મહાશક્તિ છેડી ત્યારે સત્ય પ્રેમી એવા શ્રી રામચંદ્રજીના ભાઇશ્રી લક્ષ્મણે પેાતાના શરણે આવેલા અને મિત્ર બનેલા અિભિ ષણનું રક્ષણ કરવા માટે તે ભયંકર શક્તિ પોતાની છાતી ઉપર ઝીલી મિત્રનું રક્ષણ કર્યું . તેમ સત્ય પ્રેમીઓ બીજા આત્મા માટે પેાતાના આત્માનું સમર્પણ કરે છે. ગુરૂ પ્રેમી શિષ્ય પોતાના ગુરૂ ઉપર આવેલી આફ્તા અને ધર્માંપ્રેસી મનુષ્યો પોતાના ધર્મ ઉપર તથા મિ બંધુઓ ઉપર આવેલી આફતાને પોતાના શિર પર લઇ લે છે. શ્રીમાન્ આચાર્ય ભગવત હેમચદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજે પણ સ્વધર્મ પ્રેમી મહારાજા કુમારપાળ ઉપર ક્રોધાયમાન થએલી વ્યંતર દેવી કટકેશ્વરીએ પેાતાને પશુ મળી નહી આપવાથી ત્રિશુળને ભેાંકયું તેના પ્રભાવે કુમારપાળને આખા શરીર પર કેાઢના વ્યાધિ ઉત્પન્ન થયે. તે વખતે હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજે મત્રમળ વડે તે રાગને પોતાના શરીરમાં ખેંચી લઇ કુમાર· પાળને નિરામય કર્યાં. તેવીરીતે સત્ય પ્રેમીઓએ પરસ્પર મિત્રતા અભેદભાવે રાખીને એક બીજાને દુઃખથી મુક્ત કરવા જોઇએ. સાચા પ્રેમીઓને મન, વચન, કાયાથી જરાપણુ મારા તારા પણાના ભેદભાવ હાતા નથી. સત્ય મિત્રતામાં તે મિત્ર તે જ હું અને તેને દુઃખ તો મને પણ દુઃખ તે સુખી તો હું પણ સુખી એવા ભાવ હોય છે. ઉપર શુદ્ધ પ્રેમને ધારણ કરનાર પ્રેમીને પરમાત્મા તે જ હું છું અને હું તે જ પરમાત્મા તેવા અભેદભાવ ધ્યાન ચેાગમાં સાં સાં ભાવે જાગે છે. કારણ કે તેમાં જે ગુણુ, શક્તિ, સ્વભાવ છે. તે મારા આત્મામાં પણ છે. તે પરમાત્મામાં પૂર્ણ પ્રેમથી પરમાત્મા અને આત્માની ઐયતા પ્રેમયેાગી અવગાહી શકે છે. ! ૩૦ ગા
પરમાત્મા
શુપ્રેમીઆ નિવિકલ્પ પ્રેમરસના અનુભવ કરે છે. त्वमेवाहमहं त्वं च, स्वार्पणं तु परस्परम् । શુદ્ધીયા પરાળાં તુ, નિયંત્ત્વસો ષ રૂા
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૫
અર્થ:—શુદ્ધપ્રીતિવત મહાનુભાવા તુ તે હું અને હું તે તું તે પ્રારે માને છે તેઓમાં મારા તારા પણાને ભેદભાવ જરાપણ હોતા નથી. અને તેવી શુદ્ધપ્રીતિમાં પરાયણુ થઇને સંકલ્પ, વિકલ્પ વિનાના નિવિČકલ્પ રસના મહાન સમુદ્રને અનુભવ કરે છે.
For Private And Personal Use Only
વિવેચનઃ—જે આત્માઓમાં પાંચ ઇન્દ્રિયજન્ય વિષય વિકાર નાશ પામ્યા છે તેવા શુદ્ધ - પ્રેમી મડાનુભાવા શુદ્ધપ્રેમમાં પરાયણ બની પરસ્પર અભેદભાવે એકબીજાને દેખે છે. એટલે તું તે હું' અને હું તે તું. લાકષ્ટિથી કહેવાતુ મારૂં તે બધું તારૂ છે, અને તારૂં તે માર્
*
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૬
પ્રેમગીતા
છે તેમ માને છે. મારે તારાને ભેદ તેઓમાં રહેતું નથી. જો કે શરીર તથા આત્માના પ્રદેશમાં જુદાપણું છે. છતાં પણ આત્મધર્મસ્વભાવે આપણું એકજ સાધ્ય હોવાથી આપણામાં એકત્વ છે. એટલે ભેદભાવ રાખવાનું કઈ પ્રજન નથી. તેથી મારા તારાની ભેદભાવવાળી વહેંચણી આપણે કરવાની હોતી નથી. તેવી પાયભુમતિ શુદ્ધ પ્રેમીઓને હોવાથી સંકલ્પ, વિકલ્પ યુક્ત પુદગલ સ્વરૂપના ભેગવાળી પરિણતિને અભાવ હોવાથી. સર્વત્ર પ્રકૃષ્ટ મૈત્રીભાવ હોવાથી નિર્વિકલ્પ આનંદના રસયુક્ત મહાન સ્વયંભૂરમણ સમુદ્રને ઉલ્લાસ તેમના હૃદયમાં ઉછળે છે. ૩૧ છે
નિવિકલ્પ પ્રેમ પ્રાપ્ત થતાં કાંઇ બાકી રહેતું નથી.
निर्विकल्पमहाप्रेम-रसानुभवयोगतः।।
साक्षाच्छुद्धात्मसंवेदात् , प्राप्तव्यं नाऽवशिष्यते ॥३२॥ અથ–મેગીઓને નિર્વિકલ્પ એવા મહાન પ્રેમરસને અનુભવ પ્રગટે છે તેથી આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપને પ્રત્યક્ષભાવે જાણે છે તેથી તેમને બીજું કાંઈ પ્રાપ્ત કરવાનું બાકી રહેતું નથી.
વિવેચન–સાચા પ્રેમીઓ નિર્વિક૯૫ પ્રેમરૂપ રસને અનુભવ કરતાં ધમ ધ્યાન અને શુકલ ધ્યાનના યોગથી આત્મસ્વરૂપને આવરણ કરનારા સર્વ કર્મમળને ક્ષય કરીને પરમ આત્મસ્વરૂપના અનુભવમય સંવેદન–કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે છે. તેથી પરમ આનંદમય આત્મસુખને અનુભવ કરતાં પરમપદ મોક્ષને પ્રાપ્ત કરે છે. તેથી તેઓને કાંઈ પણ મેળવવાનું બાકી રહેતું નથી. તેઓ પૂર્ણ કૃતકૃત્ય થએલા હોય છે. ૩ર
શુદ્ધ પ્રેમથી નિર્ભયતા પ્રગટે છે. शुद्धप्रेमरसास्वादे, कृते निर्भयताऽऽत्मनि ।
કાયૉનુમવઃ સાક્ષાત્ત મજામ રૂરૂા. અથ–પ્રેમયેગી આત્માઓ શુદ્ધ પ્રેમરસને આસ્વાદ કરીને નિર્ભયતા ઉત્પન કરે છે. અને તે પ્રેમરસને પ્રત્યક્ષ અનુભવ સાક્ષાત્ પ્રેમગીઓ અનુભવે છે. આ ૩૩ છે
વિવેચનઃ–સાચા પ્રેમયોગીવર સર્વ જગતના પ્રત્યે શુદ્ધ મૈત્રિભાવ ધરતા કહેવાથી તેમને લગાર પણ વેરવિધ જાગતું નથી અને તેમની પ્રત્યે બીજા આત્માઓ પણ વૈરવિરોધ રાખતા નથી તેથી તેમને મારી નાખવાની વૃત્તિ કેઈ આત્મા કરી શકો નથી. તેમજ તે જ્યાં વિચરતા હોય ત્યાં રેગ, શેક, દુઃખ, ખેદ, તેમને તથા અન્યને બલભદ્રની પેઠે પડી શકતાં નથી. આમ શુદ્ધપ્રેમરસનું તેઓ પાન કરતા હોવાથી પોતે સ્વયં અજાતશત્રુ બનીને નિર્ભય થાય છે. તેથી શુદ્ધ પ્રેમરસને અનુભવ પૂર્ણ સુખમય પ્રેમગીઓ પ્રત્યક્ષભાવે સાક્ષાત્ વેદે છે-અનુભવે છે. ૩૩ છે
For Private And Personal Use Only
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનું ફળ
સાચા પ્રેમી લાકસત્તા અને શાસ્ત્રસજ્ઞાને ઉલ્લુ'ધીને પણ શાલે છે. लोकसंज्ञामपाकृत्य, शास्त्रसंज्ञां तथा परम् ।
शुद्धप्रेमणि संलीनः, प्रेमवान्राजते सदा ||३४||
અઃ—પ્રેમયોગીએ લેાકસંજ્ઞા તથા શાસ્ત્રસજ્ઞાને એળગીને શુદ્ધ પ્રેમરસમાં લીન મનીને સદા આનદમાં રહી સત્યપ્રેમી તરીકે શાલે છે. ૫ ૩૪ ૫
૨૭
વિવેચનઃ—સાચા પ્રેમયેાગીઓને જગતના સર્વ પ્રાણીવર્ગ ઉપર આત્મા સમાન પ્રેમ હાવાથી તેઓના હિતમાટે તે પ્રયત્ન કરતા હોવાથી તેમને લોકસંજ્ઞા એટલે આ મારૂ, આ મારા સગા, આ મારી જ્ઞાતિના અને આ મારા કામાં અનુકુળ તથા આ પારકા, આ પરગોત્રી, પરજ્ઞાતિને, અને આ વિરોધી છે તેવી સંજ્ઞા કે જે કેવળ સ્વામય હોય છે તે શુદ્ધ પ્રેમીઓને હાતી નથી. વળી નાનામાં નાના ક્ષુદ્ર જંતુથી લઈ મોટામાં મોટા ઇન્દ્રના આત્માએ પ્રત્યે તથા પાતાનાપર વૈર રાખનાર અના પ્રકૃતિવાળા પ્રત્યે તેમજ ભક્તિભાવે રાગ રાખનાર પ્રત્યે પણ હિતકરવાની વૃત્તિવાળા હોવાથી ખેંચ, નીચના ભેદ છેડીને સ જીવાને હિતકર ઉપદેશ આપે છે. તેથી લોકસંજ્ઞાનુ બંધન તેવા પૂજ્ય પરમ પ્રેમયેાગીઓને હાતું નથી. તેમજ શાસ્ત્રસજ્ઞા એટલે પરમ વીતરાગ, કેવલી પરમાત્માએએ ઉપદેશ કરેલા અને ગણધર, સ્થવિર અને પૂર્વધર પુરૂષાએ સૂત્રરૂપે ગુ ંથેલી વાણી તે “આગમ શાસ્ત્ર” કહેવાય. તેમજ વ્યાસ, પતંજલિ, ગૌતમ, અક્ષપાદ વિગેરેના ગુંથેલા તથા વેદ, પુરાણ, ઉપનિષદ્, સ્મૃતિ, રામાયણ, મહાભારત વિગેરે શાસ્ત્રો કહેવાય છે. તે સર્વના અના અભ્યાસ વડે સ્વાધ્યાયથી પૂર્ણ અનુભવ ધએલે હાવાથી તેમાં કહેલા ઉત્સર્ગ મા, અપવાદ માર્ગના પણ સમ્યગ્ પ્રકારે અનુભવ થએલ હાવાથી સર્વ શાસ્ત્રના પારંગત એવા પ્રેમયોગીઓને આમજ કરવું. આજ એક આજ્ઞા છે, તેથી અન્ય કાંઇ નજ અને એવા એકાંત ભાવના ખાટા આગ્રહ ખાંધી શકતા નથી. તેઓ દેશ, કાળ, સ્વભાવ, ચાગ્યતા, લાભાલાભના યાગ્ય વિચારપૂર્વક જે ચેાગ્ય લાગે તે પ્રમાણે કરે છે. તેને શાસ્ત્ર આજ્ઞારૂપ સંજ્ઞા એકાંત માંધી રાખી શકતી નથી. તેવા પરમ પ્રેમયેાગીએ શુદ્ધપ્રેમમાં પરાયણ થઈને સર્વ જીવાત્માઓના હિત માટે સદા પ્રવૃત્તિ કરતા શાભી રહ્યા હોય છે. અને આત્માના આનંદમાં વને આત્માનન્દના સ્વાદ ભાગવે છે. ॥ ૩૪ ૫
ઉન્મની ભાવને પામી શુદ્ધાત્મદશા પમાય છે. सत्यप्रेमजने कृत्वा, नामरूपसमर्पणम् ।
उन्मनीभावमारुह्य, प्रेमी शुद्धात्मतां श्रयेत् ||३५||
અઃ—સત્યપ્રેમી મનુષ્યમાં નામ રૂપ સમર્પણ કરીને પ્રેમી આત્મા ઉન્મની ભાવચેગ ભૂમિકાએ ચડીને શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપને પ્રાપ્ત કરે છે. ા ૩૫
રૂપ
For Private And Personal Use Only
વિવેચનઃ—જે સાચા પ્રેમયોગી હાય છે તે પોતાના નામની ખ્યાતિ, યશ, કીર્તિ, કુલ, જાતિ, વંશ, સત્તા, શેઠાઇ, માન, મરતખા, વૈભવ, માજ શેખ વિગેરે ખાદ્ય લૌકિક
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
૨૮
www.kobatirth.org
પ્રેમ ગીતા
વસ્તુઓ પણ પરમપૂજ્ય નિર્વિષય પ્રેમીજનની પ્રાપ્તિ માટે ત્યાગ કરે છે. તે ઉપરની માયામમતા છેડી દઇને પારમાર્થિક સત્યપ્રેમી એવા પરમપૂજ્ય યોગીન્દ્રોના ચરણમાં અભેદભાવે આત્મ સમર્પણ કરે છે. તે પ્રેમી પુરુષરૂપ પૂયના ચરણની સેવા કરતાં સંસારવાસના કે જે અનાદિ કાળની આત્માની સહચરી હેાવા છતાં તેને ત્યાગ કરીને આત્માની પૂર્ણ અપ્રમાદી અવસ્થાને ધારણુ કરીને અપૂર્ણાંકરણ, અનિવૃત્તિકરણ, સૂક્ષ્મસ'પરાય. તથા યથાખ્યાતચારિત્રમય ગુણશ્રેણુિની પ્રાપ્તિમય જે ઉન્મનીભાવને અવલખી કર્માંથી આત્મા નિરાવરણ ભાવને પામે છે. જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર વીની સંપૂર્ણ પરમ શુદ્ધતાયુક્ત આત્મસ્વરૂપને સત્યપ્રેમી આત્મા ભજનારી થાય છે (આ ઉન્મનીભાવનુ સ્વરૂપ પૂજ્યશ્રી હેમચંદ્રસૂરિ પ્રવર જણાવે છે. તે આ પ્રમાણે છે.
यदीदं तदेति न वक्तुं साक्षाद्, गुरुणाऽपि हंत शक्यते । औदासीन्यं परस्य, प्रकाशते तत् स्वयं तत्वम् ||२१||
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અથઃ—ગુરૂએ પણ આ વસ્તુ આમજ છે કે તેમજ છે તેવા ભાવ અક્ષર યાગથીવાણી વડે કહેવામાં શિક્તમાન બનતા નથી. તો પણ પરમ વિશ્વાસુ શિષ્ય ગુરૂભક્તિના યાગે ઉદાસીનભાવમાં પરાયણુ કરવા છતાં આત્મ અનુભન્ન ચેગે સ્વયં પોતાના અભ્યાસના બળથી સત્યતત્વને પ્રકાશ કરનારા થાય છે. તે ઔઢાસીનવડે જે શ્રેષ્ડ તત્વ પ્રગટ થાય છે. તે ઉન્મની ભાવ કહેવાય છે તે ઉન્મનીભાવને પ્રગટ કરતા પૂજ્ય શ્રી જણાવે છે કેઃ-~
एकान्तेऽतिपवित्रे रम्ये देशे सदा सुखासीनः । आचरमाग्रशिखाग्राय च्छिथिलीभूताखिलाऽवयवः ॥ २२॥ रूपं कान्तं पश्यन्नपि पि गिरं कलमनोज्ञाम् । जिनपि च सुगन्धीन्यपि भुञ्जानोऽपि रसान् स्वादून् ||२३|| भावान् स्पृशन्नपि मृदुन वारयन्नपि चेतसो वृत्तिम् । परिकलनौदासीन्यः प्रणष्टविषयभ्रमो नित्यम् ||२४|| वहिरन्तरश्च समन्तात्, चिन्ता चेष्टा परिच्युतो योगी | तन्मयभावं प्राप्तः - कलयति भृशमुन्मनी भावम् ||२५||
અથઃ-નિર્જન એટલે એકાંતમાં અત્યંત સુંદર પ્રદેશમાં ચરણના નખથી માંડીને મસ્તકની શિખા સુધીના શરીરના સર્વ અવયવાને શિથિલ કરીને સુખાસને આસન કરીને સદા સ્થિર રહે છે. ત્યાં સ્ત્રી આદિના દૈદિપ્યમાન કાન્તિવાળા સ્વરૂપે જોયા છતાં તેઓના સુંદર સ્વર યુક્ત સ ંગીતમય મનાજ્ઞ ગાયના સાંભળવા છતાં તેમજ દિવ્ય સુગંધમય પવનને નાસિકાથી સુંઘતા છતાં તેમજ ષડ્રસમય સ્વાદિષ્ટ વસ્તુના સ્વાદ જીહવાથી લેતા છતાં તેમજ અત્યંત કામળ એવા સ્પર્ય વિષયેનો સ્પા કરવા છતાં ચિત્તવૃત્તિને તેથી પાછી
For Private And Personal Use Only
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuni Cyanmandir
પ્રેમનું ફળ
નહીં વાળતા છતાં પણ તેમને આ વિષયે સુખમય છે નિત્ય સારા લાગે છે તે ભ્રમ નષ્ટ થએલ હોવાથી બાહ્ય ભાવથી તેમાં આનંદ લેતા નથી. તેમ મનથી પણ તેમાં આનંદને ભાવ લાવતા નથી એ યેગી ચારે તરફ ઈષ્ટ કે અનિષ્ટ ભાવની ચિંતા વિનાને થયા છતાં ઉન્મનીભાવને પ્રાપ્ત થાય છે રર થી ૨પા અહિં કદાચિત્ શંકા થાય કે ઈન્દ્રિના વિષયને તે યેગીએ કેમ રક્તા નથી તેના ઉત્તરમાં જણાવે છે કે –
गृहणन्ति ग्राथाणि, स्वानि स्वानीन्द्रियाणि नो रुन्ध्यात् ।
न खलु प्रवर्तयेद्वा प्रकाशते तत्वमचिरेण ॥२६॥ અર્થ ઈન્દ્રિઓ પિતે પિતાને ગ્રહણ થાય તેવા વિષયને ગ્રહણ કરે છે તે ઈન્દ્રિઓને યેગી નિવારતા નથી. તેમજ તેમાં મને વેગથી પ્રવૃત્તિ પણ કરાવતા નથી. પણ ઉદાસીનતા વડે જ ઉદાસીન ભાવે રહીને જ તેવા યોગીઓ ઉન્મનીભાવને તૂર્ત પ્રગટ કરનારા થાય છે.) તેમજ વિતરાગ તેત્રમાં આચાર્ય પ્રવર જણાવે છે કે –
संयतानि न चाक्षाणि, नैवोच्छङ्खलितानि च ।
इति सम्यक प्रतिपक्ष त्वयेन्द्रियजयकृतः ॥१॥ ઉન્મનીભાવવાળા પ્રેમયોગીઓ ઈન્દ્રિય અને મનને સંબંધ વેગ બળથી ભિન્ન કરતા હોવાથી ઈન્દ્રિઓની વિષમાં થતી પ્રવૃત્તિને સંયમ કરતા નથી તેમ ઉન્માદિ પણ બનવા દેતા નથી તે વાત નિશ્ચયથી સત્ય છે કારણ કે તેવા વેગીઓને મન અને ઇન્દ્રિઓ ઉપર તેવા તેવા સ્વરૂપને કાબુ હેાય છે.) ૩૫
પરબ્રહ્મ અપરબ્રહ્મનું સ્વરૂપ निर्विकल्पं परब्रह्म, शुद्धप्रीत्याऽनुभूयते ।
અશુદ્ધ પ્રેમસંવત્પા-પત્ર વાતિ જ હુક્યુ રૂદ્દા અથ–નિર્વિક૯પ અવસ્થા : યુક્ત જે પરબ્રહ્મ છે તે શુદ્ધપ્રીતિવડે અનુભવાય છે. તેમજ આનાદિ કાલીન અશુદ્ધ ભાવવાળા જે પ્રેમ સંબંધ હોય તે પણ નિશ્ચય શુદ્ધ પ્રેમ અવસ્થા પ્રગટતાં નાશ પામે છે. જે ૩૬ છે
વિવેચન –આ જગતરૂપ બ્રહ્માંડના બે વિભાગ થાય છે પરબ્રહ્મ અને અપરબ્રહ્મ. પરબ્રહ્મ એટલે આવરણ વિનાનું પરમ શુદ્ધ જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર વીર્ય રૂપ સ્વરૂપ ચતુષ્ટય ગુણ સ્વભાવનું પ્રાગટય તે પરબ્રહ્મ અને જ્ઞાનદિક આત્મગુણ ઉપર આવરણ હોવાથી આત્મ ચૈતન્ય ઢંકાયેલું જેમને હોય તે અશુદ્ધ બ્રહ્મ અપર બ્રહ્મ કહેવાય છે. તેવું ચિતન્ય સંસારી સર્વ જીવાત્મામાં રહેલું છે.
શુદ્ધપ્રેમીને પ્રત્યક્ષ દર્શન થાય છે शुद्धसिद्धात्मदेवस्य, प्रत्यक्षं दर्शनं भवेत् । निर्विकल्पमहाप्रेम-योगेन प्रेमयोगिनाम् ॥३७।।
For Private And Personal Use Only
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuni Cyanmandir
૩૦
પ્રેમી
અથ–પ્રેમગીઓને નિર્વિકલ્પ પ્રેમગવડે પરમ શુદ્ધ સિદ્ધિ પરમાત્મા રૂપ દેવના પ્રત્યક્ષભાવે દર્શન થાય છે. ૩૭
સાચે પ્રેમી શંકા રહિત હોય છે. सत्यप्रेमणि संपाते, शङ्का नास्ति परस्परम् ।
દેવિત્ત હિમોહો યત્ર તિત્તિ ન વા રૂા. અથ–આત્મામાં જ્યારે સત્યપ્રેમ પ્રાપ્ત થાય છે ત્યારે તે પ્રેમી આત્માઓમાં પરસ્પર શંકા નથી રહેતી, તેમજ શરીર ધન વિગેરે વસ્તુઓને મેહ પણ પ્રેમીઓમાં રહી શકતે નથી ૩૮
વિવેચન –જ્યારે સત્યપ્રેમ આત્મામાં પ્રગટે છે ત્યારે એક બીજાને પરસ્પર અભેદ પ્રેમ–ભાવ હોવાથી એક બીજાને અમારૂં બગાડનાર છે વગેરે કુશંકાઓ થતી નથી અને સર્વદા નિઃશંકતા રહે છે. કારણ તેવા પ્રેમીગીઓને શરીર, ધન, સ્ત્રી, ઘર વિગેરે ભેગ્ય વસ્તુઓમાં મારી, અને પારકાપણાના મમતભાવ રૂપ મોહ કદાપિ પણ રહેતું નથી. ૩૮ શ
સાચા પ્રેમ વિનાનું લગ્ન કાયા લગ્ન છે. सत्यप्रेम विना लग्नं, जायते न परस्परम् ।
कायलममहत्ता तु, यत्र किञ्चिन्न विद्यते ॥३९॥ અથ–સત્ય પ્રેમ વિના સ્ત્રી પુરૂષના સાચા લગ્ન સંબંધ પરસ્પર થઈ શકતા નથી અને કાયાને તેવા પ્રકારના લગ્ન થાય છે તેમાં વસ્તુતઃ મહત્તા હોતી નથી ૩૯૫ - વિવેચન –સંસારમાં વ્યવહાર ચલાવતા મનુષ્યમાં સ્ત્રી પુરૂષે જે એક બીજાને ન ચાહતા હોય, એક બીજાને સ્વભાવ ભેદથી ધિકકારતા હોય તે તેમનાં લગ્ન તે સત્ય લગ્ન કહેવાય નહીં. પણ એક ફક્ત પશુવૃત્તિજ પરસ્પર રહે છે. સત્ય પ્રેમ વિનાના લગ્ન સંસારમાં શાન્તિના હેતુ માટે નથી થતા તેમ સ્વર્ગ મોક્ષ માટે પણ ઉપયોગી નથી. સત્ય પરસ્પર પ્રેમ ન જ હોય તે કાયાથી થતાં લગ્ન સાચાં લગ્ન નથી. કારણ કે તેનું કાંઈ પણ સતેષકારક સારૂં સત્યફળ મલતું જ નથી. : ૩૯ :
પ્રેમમાં પ્રતિજ્ઞાઓ કરવી પડતી નથી प्रेम्णस्तु मौनभावोऽस्ति, हृद्वारेण प्रकाशते ।
दिव्यप्रीत्या प्रतिज्ञाया, अभावोऽस्ति निसर्गतः ॥४०॥ અથ–પ્રેમ છે કે મન ભાવવાળો હોય તે પણ હૃદયના દ્વારથી પ્રગટે છે, જ્યાં દિવ્ય પ્રેમ નિસર્ગ ભાવથી જ પ્રગટે છે. ત્યાં પ્રતિજ્ઞાની જરૂર રહેતી નથી. ૪૦ |
વિવેચન –નિસર્ગ ભાવને-સહજ સ્વભાવનો શુદ્ધ દિવ્ય પ્રેમ જ્યાં પ્રગટ થયે હોય છે ત્યાં તેઓને તે પ્રેમરૂપ સહકાર ભાવ માટે પ્રતિજ્ઞાના લેખ લખવા પડતા નથી, કેઈ લોકિક
For Private And Personal Use Only
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આચાર વિધિઓ કરવી પડતી નથી. જ્યાં આ દિવ્ય પ્રેમ પ્રગટે છે. ત્યાં પ્રેમરૂપ પરમાત્મા અને પ્રેમી રૂપ ધ્યાતાનું પ્રેમમય ધ્યાન દ્વારા એકત્વરૂપ અભેદ ભાવ પ્રગટે છે ત્યાં પ્રતિજ્ઞા કરવા કરાવવાને સંભવ નથી . ૪૦
સાચા પ્રેમમાં હુકમની જરૂર નથી सत्यप्रित्याच यात्राऽस्ति, भेदाद्याः सन्ति नो हृदि ।
आज्ञां विनाभवेत् कृत्यं, द्वेषाद्या यान्ति नष्टताम् ॥४१॥ અથ–સત્ય પ્રેમમાંજ યાત્રાની સફળતા થાય છે પણ ત્યાં હૃદયમાં ભેદાદિની કલ્પના ન હેવી જોઈએ. સત્ય પ્રેમમાં આજ્ઞાની આવશ્યક્તા વિના યાત્રાની સફળતા થાય છે અને દ્વેષાદિને નાશ થાય છે. ૪૧
વિવેચન – હે ભવ્યાત્માઓ! તમે જે પરમ પ્રભુ વીતરાગ પરમાત્મા તીર્થંકર દેવની યાત્રા કરવા માગતા હો તે તે યાત્રા તમારા હૃદયમાં શંકા, કંખા, વિતિગચછા રૂપ અનાદરતામય ભેદ જે તમારા મનમાં નહિ હોય તે અવશ્ય સફળ જ છે. જ્યાં આત્મ ભાવની અભેદતા હોય ત્યાં આજ્ઞા માગવાની જરૂર રહેતી નથી સર્વદા તેવા ભક્તને દેવ ગુરૂઓની આજ્ઞા હાયજ છે. સત્ય પ્રેમીઓ સદા આજ્ઞાના આરાધકજ હોય છે. કારણ કે તેમના મનમાં શ્રેષ, અભાવ, અરૂચિ, અનાદર, અભિમાન, ભય, વિહલતા હતાં જ નથી. કદાચિત પૂર્વે જે અજ્ઞાન દશામાં હોય તે સત્ય પરમાર્થિક પ્રેમી અવસ્થામાં આવતા નષ્ટ થાય છે. તેથી આત્મા પરમ પૂર્ણાનંદને લેતા બને છે ૪૧
વેર વૈરથી શમતું નથી પણ પ્રેમથી શમે છે
शाम्यति नैव वैरेण, वैरं प्रत्युत वर्द्धते ।
प्रेम्णैव वैरनाशोऽस्ति, सर्वथा प्रत्ययः सताम् ॥४२॥ અર્થ –વૈરને વૈરભાવથી નાશ થતું જ નથી. પણ ઉલટું તીવ્રભાવે વધતું જ જાય છે પણ પ્રેમ વડે તે અવશ્ય વૈરને નાશ જ થાય છે એમ આપણાં સંતેને પરમ વિશ્વાસ છે. જરા
વિવેચન-વૈરથી વૈરની શમતા કેઈપણ કાળે આવી શકતી નથી. પણ ઉલટી વધારે ને વધારે ઝેરની વૃત્તિ વધતી જાય છે. આપણા પરમ પૂજ્ય પરમાત્મા તીર્થકરે ગણધરે, પૂર્વ ધરે, આચાર્યો વગેરે આપ્ત સંત પુરૂષ પ્રવરે જણાવે છે કે પ્રેમથી વેરીનું હિત કરતાં તેનું સન્માન સત્કાર કરતાં, દેની માફી કરતાં તે વૈરી આત્મા પણ વૈરને ત્યાગ કરી સાચા મિત્ર બને છે. સેવક બને છે. તે વાત આપણને અનુભવ ગમ્ય છે. તેમ પૂજ્ય સર્વ સન્તને પણ એ વાતને વિશ્વાસ થએલે છે. તેથી મોક્ષ સુખના અર્થિઓએ સર્વ છે ઉપર વેર, વિરોધ, ઈર્ષા, દ્વેષને ત્યાગ કરીને સર્વત્ર મત્રીભાવથી પ્રેમને ધરે. આકરા
For Private And Personal Use Only
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમગીતા
આ વાતને દૃષ્ટાંતથી સમજાવે છે शुद्धप्रेमिमहावीर-देवेनाऽहिः प्रबोधितः।
क्रूरा अपि क्षमा यान्ति, शुद्धप्रेमप्रभावतः ॥४३॥ અર્થા–શુદ્ધ પ્રેમી શ્રી મહાવીર દેવથી ભયંકર મહાસર્ષ પ્રતિબંધ પામીને શાન્ત થઈ ગયું હતું. વસ્તુતઃ શુદ્ધ પ્રેમના પ્રભાવથી અત્યંત ક્રૂર પ્રાણીઓ ક્ષમાને ધરનારા શાંત સંત બની જાય છે ૪૩ છે
વિવેચન –સર્વ જગતના જીવો પ્રત્યે હિત કરવા રૂપ મંત્રી ભાવમય-પરમશુદ્ધપ્રેમને પ્રકાશ કરવાવાળા શુદ્ધ પ્રેમ થી પરમાત્મા શ્રી મહાવીર દેવ ભયંકર વિષમય દષ્ટિવાળા, ચંડ કૌશિક સર્પને પ્રતિબંધ કરીને ક્ષમાવાન બનાવ્યું. તેમ શુદ્ધ પ્રેમગના મહાપ્રભાવથી ભયંકર ક્રોધયુક્ત એવા વાઘ, સિંહ, સર્પ, રીંછ, જેવા પ્રાણીઓ પણ જાતિરૂપ વૈરને ત્યાગ કરી ક્ષમા દયાને ભજનારા થાય છે. અહિંયાં ચંડ કૌશિક અપ પરમાત્મા મહાવીરથી બેધ પામીને ક્ષમાવાન થયે તેનું દષ્ટાંત આ પ્રમાણે છે.
"पन्नगे च सुरेन्द्र च, कौशिके पादसंस्पृशि ।
निर्विशेषमनस्काय, :श्रीवीरस्वामिने नमः ॥२॥ અથ–પન્નગ સર્પ સર્વદેના મહારાજા સુરેન્દ્ર કે જે બનેના નામ કૌશિક ગણાય છે. તેઓ પરમાત્મા મહાવીર દેવના ચરણ કમળને સંસ્પર્શ કરી પાવન બન્યા છે. તેમને તેમાંને એક કૌશિક નામને સર્પ જે ચંડ–ભયંકર કૌશિક કહેવાય છે કારણ કે તેની દષ્ટિ અત્યંત ક્રૂર ઝેરથી અને ઝેર અગ્નિથી ભરેલી છે તેણે પરમાત્મા શ્રી મહાવીર દેવને દુષ્ટ રીતે કરડવાની બુદ્ધિથી સ્પર્શ કર્યો અને ભગવાનના પગે દંશ માર્યો તે વિષને વમતે સર્પ અને બીજે કૌશિક ઈન્દ્ર પરમાત્માને ભક્તિથી પ્રમોદ ભાવે નમન કરતે ઇન્દ્ર સર્વ દેને સ્વામિ તે બને ઉપર સમાન ભાવની મૈત્રી કરૂણાભાવમય ભાવ દયા ભગવાન ધારણ કરે છે. તેવા વીર પરમાત્માને નમસ્કાર થાઓ. એમ હેમચંદ્રસૂરીશ્વર કહે છે.
અહિંયાં ચંડકૌશિક સર્ષ કે જેમાં પરમાત્માને દંશ દેવાની કર બુદ્ધિ હોવા છતાં પણ પરમાત્માની જે ભાવ કરૂણારૂપ મૈત્રીમય શુદ્ધ પ્રેમ ભાવનાથી તે દુર ઝેરથી ભરેલા દૃષ્ટિવિષ સર્પને પણ “ગુલુન્સક્સ ચંદોનિક એ શબ્દ કાને પડતાં પૂર્વના ચાર ભવનું જાતિ સ્મરણ જ્ઞાન થયું. અને પશ્ચાતાપથી સર્વ પાપને નાશ કરવા પરમાત્માને શુદ્ધ ભક્તિભાવે વિનવતાં તેના મનને ભાવ જાણનારા પરમાત્માએ વસ્તુ સ્વરૂપને બંધ કરી હવેથી નવા પાપ ન કરવાની પ્રતિજ્ઞા કરાવી અને જુના પાપ પંકને નાશ કરવા અહિંસા, સત્ય, અચૌર્ય, બ્રહ્મચર્ય, અપરિગ્રહ તત્વ વિગેરે તેને યોગ્ય પાળી શકાય તેવા અગીઆર વ્રત લેવરાવ્યાં અને તેણે આહાર પાણીના ત્યાગપૂર્વક અણુશણ કર્યું. અને પોતાની દૃષ્ટિથી બીજા પ્રાણીને નાશ ન થાય તેવા ભાવને લીધે પિતાનું મુખ બીલ (દર)માં રાખી આંખ મીંચી રાખી. તે સને
For Private And Personal Use Only
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
પ્રેમનુ ફળ
કેટલાક ગાવાળ ખાળકોએ લાકડી, પત્થર વિગેરેના દૂરથી ઘા કર્યા પણ તેણે પોતાનું મુખ બહાર ન જ કાઢયું. તેથી તે માર્ગ ઉપદ્રવ રહિત થએલા જાણી શહેરમાં ગમનાગમન કરનારી દહીં, દુધ ઘીના વિક્રય કરવા જનારી આહિરીણીઓએ ઘી, દુધ, દહીંના છાંટણા કરી તે સર્પની પૂજા કરી. તેવા ચીકણા સ્નેહવાળા દ્રવ્યથી કીડીઓના સમૂહ એકઠા થઇને સર્પને પોતાના મુખથી અણીથી ચાલણીના જેવા કરી આરપાર નીકળવા લાગી, સપે તેવા ઘારઉપસને પણ સમતા ભાવે સહન કરી પરમાત્માના એક ધ્યાનના ખળથી ભગવાનની કૃપામય દૃષ્ટિના બળથી પંદર દિવસ તમામ વેદના સહન કરી. તે સર્પ મરીને સહસ્રાર દેવલાકમાં દેવ થયા. આવા શુદ્ધ પ્રેમના પ્રભાવના બળથી ભયંકર પ્રાણીએ પણ સમતા ક્ષમામય ભાવને પામે છે ! ૪૩ ૫
દુષ્ટવેરી પ્રેમથી મિત્ર બને છે.
दुष्टवैरिजने ये तु कुर्वन्ति प्रेमभावनाम् । प्रान्ते संत्यज्य वैरं ते, भवन्ति प्रेमबन्धवः ॥ ४४ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનુ મળ. प्रेमशक्तिसमा शक्ति-रपरा न जगत्त्रये ।
प्रेमाकर्षणयोगेन, स्वकीयं जायते जगत् ॥४५॥
333
અર્થ: દુષ્ટ બુદ્ધિવાળા વૈરી મનુષ્યા ઉપર જે સત્ય પ્રેમીજને જે પ્રેમ ભાવના રાખે છે તેના ચેાગે અંતે તે વૈરીજન વૈરભાવના ત્યાગ કરીને સત્ય પ્રેમબ એ ખની જાય છે ૫૪૪૫
૩૩
વિવેચનઃ—પ્રેમથી ભયંકર વિરોધી પણ પોતાના વેરનો ત્યાગ કરી, શુદ્ધ હૃદયવાળા પ્રેમીબ' બની જાય છે. તે ઉપર ચાલુ સમયનુ એક દષ્ટાંત નીચે પ્રમાણે છેઃ——અમદાવાદ શહેરમાં સંઘના કાંઇક કાર્ય માટે અમદાવાદના શ્રીમાન્ નગરશેઠને ત્યાં સંઘ ભેગા થયા. તેમાં ઘણા શેઠીયાએ આવેલા, વળી સર્વ જ્ઞાતિના આગેવાન પણ હતા. તેમાં વિચારભેદ જાગવાથી કાઇક વ્યકિતએ નગરશેઠનુ અપમાન થાય તેવા શબ્દો બોલીને તેમનું અપમાન કર્યું. તેથી સર્વે આગેવાન વ્યકિતઓએ સંઘના આગેવાનનુ અપમાન તે સઘનુ અને સનું અપમાન થયેલું જાણી, તે વ્યક્તિને સંઘષહાર કર્યાં. તે પણ શ્રીમાન્ નગરશેઠે ચેાડા વખતમાં તે વ્યક્તિને સંઘમાં લેવા વિન ંતિ કરી અને પેાતાનું અપમાન કરનાર વ્યક્તિને સંઘમાં લેવરાવ્યેા. તેથી તે વ્યકિતના મનનું ઝેરવેર સર્વ શાંત થઈ ગયું અને તે તેમનો પરમ મિત્રમ ખની ગયા. માટે સુન્ન અને સજ્જન પુરૂષોએ શત્રુ ઉપર પણ પ્રેમ ભાવ રાખવા તેના હિતને માટે બનતા પ્રયત્ન કરવા જોઇએ. ૫ ૪૪ 1
For Private And Personal Use Only
અથ་સત્ય પ્રેમની જે અપૂર્વ પ્રેમશકિત છે, તેવી અપૂર્વ શકિત અન્ય કોઇ પદાર્થાંમાં રહેલી જણાતી નથી, ત્રણે જગતમાં પ્રેમજ એક વશીકરણ છે, તેના ચેાગે ત્રણેય
મ
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૩૪
પ્રેમગીતા
જગત વશ થાય છે. જેમ લેાહ આકષ ણુ શકિતથી લાહુ ખેંચાય છે તેમ પ્રેમથી આખુ જગત વશ થાય છે. તા ૪૫ !
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વિવેચન:—અ —આ ત્રણે જગતમાં જે પ્રાણીઓ રહેલા છે તેમાં સત્તાએ તીરાભાવે સ શકિતઓ ગુપ્ત રહેલી છે. તે સર્વ શિકતમાં એક પ્રેમશક્તિ અત્યત ચમત્કારવાળી અત્યંત બળવાળી છે. દેવ, દાનવા, રાક્ષસા વગેરેમાં સર્વાં જગતના નાશ કરવાની શિકત રહેલી છે. ચક્રવર્તીમાં છ ખંડે જીતવાની અને વસુદેવમાં ત્રણ ખંડ જીતી શકે તેટલી શકિત હોય છે. તેમાં કેાટીશિલા કહેતાં આખાને આખા પવ તો એહાથ ઉપર ઉંચા કરી શકે તેવી શક્તિ છે. જ્ઞાતિનાઆગેવાન શેઠીઆએ જ્ઞાતિજનાને પોતાની કળાથી નચાવી શકે છે. કવીઓ સંગીતકળા વડે જગતને ર્જન કરી શકે છે. વકતાએ મેટી સભાઓમાં વકતૃત્વને લીધે સભાજનોને પેાતાના વિચારે પ્રમાણે હાજી હા કરાવે છે. એમ અનેક પ્રકારની શકિત જગતના જીવા ને તેવા પ્રકારના શુભાશુભ કર્મના ક્ષયાપશમના યાગે પ્રગટે છે. તે શકિતએ અપરમાર્થિક હોવાથી સત્ય પ્રેમશકિત વિના અન્ય શકિત ત્રણ જગતને વશ કરી શકતી નથી, તે સાચી શક્તિને જેટલે અંશે ક્ષયેાપશમભાવ પ્રગટે છે તેટલા અંશે તે પ્રેમયેાગી કે જે અરિહંત ભીતરાગી હાય; ગણધર અથવા આચાર્ય હાય તે સત્યધમ પ્રવતક તે પ્રેમ શકિત વડે અન્યને અધમ માગેથી પાછા વાળી ધ માગે પ્રવૃત્તિ કરાવે છે. સ જીવાને સુખમય તે પ્રેમશકિત અનાવે છે. આવી પ્રેમશકિત અન્ય પશુપક્ષીથી અનંતગણી ખલવાન છે. તેથી
પૂજ્ય પ્રેમિયાગીશ્વરાના પ્રેમથી તથા ઉપદેશથી ત્રણ જગતના જીવેા દેવ, મનુષ્ય, પશુ, પક્ષીઓ, અસુરા, આર્ય અને અનાય પણ વશ થાય છે. તેમની આજ્ઞા વડે સર્વીસ્વ ઇષ્ટાગાના ત્યાગ કરી પરમ બ્રહ્મત્વ પ્રાપ્ત કરવા તૈયાર થાય છે. તેમજ પરસ્પરના જન્મથી ઉપજતા વશપર પરાથી ચાલ્યા આવતા વર વિરાધના ત્યાગ કરી પરસ્પર મિત્ર-અંધુ ખની જાય છે. આવી ખીજી કોઇ બળવાન શક્તિ જગતમાં નથી, જેમ કે આકર્ષણ શક્તિવાળુ લેતુ' અન્ય લાહને પેાતાની સામે ખેંચી લે છે તેમ પ્રેમશકિત પણ જગતજ તુને આકણુ કરી પેાતાની આજ્ઞામાં લાવી શકે છે. અને તેઓને પેાતાના વહાલા વફાદાર અનાવે છે. ॥ ૪૫ ॥
પ્રેમના ભેદ.
राजसं तामसं प्रेम, सात्त्विकं च निबोधत ।
सात्त्विकं हृदि संवृत्य, पूर्णानन्दं भजस्व भोः ! ||४६॥
અથ:રાજસ્, તામસ, સાત્વિક એમ પ્રકૃતિ પ્રમાણે પ્રેમ ત્રણ પ્રકારના સમજવાતેમાં હિતકર એક સાત્વિક પ્રેમ હોવાથી તેને મનમાં ધારણ કરીને હું આત્મબંધુએ તમે પૂર્ણ આનંદને ભોગવે. ૫ ૪૬ ॥
વિવેચન:-ત્રણ જગતના જે પ્રાણીઓ છે તે બધા કર્મોના ચેાગે ચાર ગતિ,
For Private And Personal Use Only
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનું ફળ
અને ચોરાસી લાખ યોનિમાં નિરંતર ભમે છે, અને અવાએ દુઃખને પણ ભગવે છે, તેનું કારણ મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય અને અશુભગ છે. તેઓ જ દુઃખના મૂળ કારણે છે. તેને દૂર કરવા આત્મા પુરૂષાર્થ કરે તે જ સાચા સુખને પામે છે. તેમાં રાજસ તામસ અને સાત્વિક ત્રણ પ્રકૃતિરૂપે તે કષાયના પરિણામોને સાંખ્યદર્શન વહેંચી નાખે છે. ક્રોધ અને માનને એ તામસ પ્રકૃતિ રૂપે ગણે છે; અને માયા અને લેભ રાજસ રૂપે છે; અને દેવપૂજા ગુરૂભકિત, દીન અનાથનું રક્ષણ કરવું, દયા, અનુકંપા, તપ જપ ધ્યાન વગેરે સાત્વિક પ્રકૃતિ રૂપે છે. રાજસ પ્રકૃતિવાળો પ્રેમ આળસુ, એશઆરામ કરનારે, વિષયભોગ કરનારે અભક્ષ્ય ભક્ષણ કરનાર, અપેય પીનારે, વ્યભિચારીપણું કરનાર પ્રાય: હેય છે. તેના વેગે તેઓ કિનર, પિશાચ, પશુ વગેરે કિબીષક યોનિમાં જન્મ ધારણ કરે છે. અને તામસ પ્રકૃતિના પ્રેમવાળાને ક્રોધ, માન, વિગેરે હોય છે. અન્યને મારવું, તેનું પડાવી લેવું, તેવી લભ પ્રકૃતિ અને અન્યને છેતરવા વિગેરે માયા તેમાં હોય છે. તેના વેગે પ્રાયઃ પશુ અને તિર્યંચ નિમાં સિંહ, વાઘ, બિલાડા, કુતરા અને પરમધામીપણેજ જન્મ ધારણ કરે પડે છે. પ્રાય: રાજ્યના કર્મચારીઓ માયા ભાવરૂપ તામસ પ્રેમવાળા હોવાને સંભવ થાય છે. તેના વેગે પશુ
નિમાં અવતરવાને સંભવ વધારે હોય છે. તેથી પૂજ્ય ગુરૂવર કહે છે તે બે રાજસ તામસ પ્રેમ દુરગતિને હેતુ હોવાથી તેને ત્યાગ કરે જોઈએ; અને ધર્મભાવને પ્રગટાવનારને, જગતના સર્વ જીવાત્માઓ પ્રત્યે મિત્રિભાવ કરનારને, ઉત્તમ ગુણવંત પુરુષોત્તમ મહાત્માના દર્શન સેવા ભક્તિ કરનારને પ્રમોદભાવ પ્રગટ થાય છે તેમજ દુઃખીને દુ:ખથી ઉદ્ધવારૂપ કરૂણા ભાવ ધરનાર તે સર્વસ્વ સાત્વિક પ્રેમ સમજવું. આ પ્રેમ જેના હૃદયમાં હેય તે ભાવ ચારિત્રરૂપ જ્ઞાનક્રિયા વડે પૂર્ણાનંદને પામે છે. ૪૬
શુદ્ધ પ્રેમીને દાનના બદલાની ભાવના થતી નથી.
प्रतिदानस्य संकल्पो, जायते न कदाचन ।
उच्चनीचादयो भेदा, लयं यान्ति समत्वतः॥४७॥ ચર્થ–શુદ્ધપ્રેમી આત્માઓને દાન દેતાં તેને બદલે લેવાની સંકલ્પ ભાવના કદાપિ થતી નથી. તેમજ શુદ્ધ પ્રેમીજને પ્રત્યે આ ઊંચ આ નીચ એવા ભેદને સંકલ્પ વિકલ્પ નષ્ટ થઈને સમાન સાધર્મિક ભાવ પ્રગટે છે. ૪૭
વિભેચન –સત્ય, પરમાર્થિક પ્રેમ જેને પ્રગટ થયે છે, તેવા પ્રેમગીને જગતને સર્વ ચેતન અને અચેતન દ્રવ્ય પ્રત્યે સમત્વ-સમાન ભાવ હવાથી ઈષ્ટ સંગે આસકિત અને અનિષ્ટ સંગમાં તિરસ્કાર ભાવના નથી જાગતી. તેમજ આ વસ્તુ મારી આ વસ્તુ પારકી તેવા ભેદને સંકલ્પ પણ નથી આવતું, તેવા નિર્મમત્વતાના વેગથી પોતાના સાધર્મિ બંધુઓને અન્ય સાધુ સન્યાસી ફકીર ગૃહસ્થ વિગેરેને ગ્ય દાન કરે છે. સત્કારે છે. તેમજ જે વરતુનું દાન કરે છે તેને બદલે એટલે મૂલ્ય લેવાની ઈચ્છા તે પ્રેમયોગી
For Private And Personal Use Only
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૩
પ્રેમગીતા
આત્મ નથી રાખતા. પેાતાની પાસેનું દ્રવ્ય તે સૌના ભલામાં ખર્ચાય એવીજ એક નિશ્ચય ભાવના કાયમ રહેલી હેાય છે. તે આત્મા પૂણ્યક્રિયા કરતાં પુણ્યના ફળની ઈચ્છા પણ કાપિ કાલે મનથી કે વચનથી નથીજ કરતા. તેમજ આ બ્રાહ્મણ ઊંચ કુલના છે, આ વણિક, આ ક્ષત્રિય મધ્યમ કુળના છે, આ વણકર, આ ચમાર, આ ચંડાલ, આ અત્યજ નીચ કુળના છે એવી સમાનધમી આત્મા પ્રત્યે ભેદરૂપ અકલ્પ વિકલ્પની ભંગ જાળ નથી લાવતા, બધા સાધાર્મિક આત્મા મારા આત્મબન્ધુ પ્રિયજન છે, તેએ સર્વ પૂજ્ય છે, સત્કાર્ય છે એવી સમાન સમત્વ ભાવના તે શુદ્ધ પ્રેમીજનોમાં પ્રેમયોગીને હાય છે૪૭૫
પ્રતિજ્ઞા પાલન પ્રેમથી થાય છે. प्रतिज्ञापालनं पूर्ण, प्रेम्णैव जायते सताम् । निरवधिमहाप्रेम, पूर्णब्रह्म सदुच्यते ॥ ४८ ॥
અથ :—સત્પુરુષાની જે પ્રતિજ્ઞાઓનુ પાલન થાય છે, તે પ્રેમવડેજ પૂર્ણ છે. અને નિરવધિ મહાપ્રેમ તેજ પૂર્ણ પરમબ્રહ્મ કહેવાય છે. ૫૪૮૫
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पूर्णप्रेम परब्रह्म, पूर्णज्योतिर्मयः स्वयम् ।
निर्विकल्पात्मनावेद्यो - विरागेण निजात्मनि ॥ ४९||
અથઃ—પૂર્ણ પ્રેમરૂપ પરમ બ્રહ્મ પોતેજ પૂર્ણ જાતિ:મય છે, તે વૈરાગ્ય વડે સંકલ્પ વિકલ્પથી રહિત એવી આત્માની સ્થિરતાવાળી અવસ્થામાં આત્મા તેને અનુભવ કરી શકે છે. ૫૪૯૫
વિવેચનઃ—આત્માને જે સહજ સ્વભાવ છે તે જ બ્રહ્મ કહેવાય છે. તે જ્ઞાનદર્શીન, ચારિત્ર તપ, વીય ઉપયાગમય ગુણારૂપ બ્રહ્મયુક્ત છે તેના યાગે આત્મા, સ અન્ય આત્મામાં પોતાના સમાન ધર્મ હોવાથી તે મારા ખંધુએ છે. એવા પૂર્ણ પ્રેમભાવ જાગૃત્ થાય છે. તેથી આત્મા અભિન્ન હાવાથી તે પ્રેમ પૂર્ણ પરમ બ્રહ્મ છે.‘બદ શ્રદ્ધામિ’ હું પમ બ્રહ્મ છું; એવા અનુભવ આત્માને અનુભવાય છે તેમજ તે પૂર્ણ જ્યેાતિ તેજમય હાવાથી પાતાના સ્વભાવથી સ્વયંપૂર્ણ પ્રકાશક છે. તેવીજ રીતે સર્વે આત્માઓ સત્તાથી મારાજેવા બ્રહ્મસ્વરૂપજ છે. પ્રજા
अज्ञानिना न संवेद्यः, संवेद्यः प्रेमयोगिना ।
शुद्धप्रेममयं ब्रह्म, स्वेनानुभूयते स्वयम् ॥५०॥
અઃ—પ્રેમમય બ્રહ્મ અજ્ઞાની આત્મા અનુભવતા નથી. પણ પ્રેમ ચેાગીથીજ અનુ ભવાય છે. એટલે આત્મા પેાતાના પ્રયત્નવડે જ પ્રેમમય એવા બ્રહ્મસ્વરૂપ આત્માનું સંવેદન કરે છે. ૫ ૫૦
વિવેચનઃ—આ પરમપ્રેમ બ્રહ્મસ્વરૂપ આત્મસ્વરૂપ, સદ્ય અબાધિતભાવે સર્વ આત્મમાં શાશ્વત છે, આત્માથી અભિન્ન છે, છતાં અજ્ઞાની આત્મા તેને પ્રત્યક્ષભાવે અનુભવ કરી
For Private And Personal Use Only
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
પ્રેમનુ ફળ
શકતા નથી; તેનુ' કારણ એ છે કે જ્યાંસુધી જીવાત્મા મિથ્યત્વમય, ક્રોધ, માન, માયા, લેાભ, રાગદ્વેષ કામ, ઇર્ષાદિ ક`મય દોષથી દુષિત હોય ત્યાંસુધી અજ્ઞાનરૂપ અંધકારના ચેાગે પાતે પોતાના સ્વરૂપનું સત્ય સવેદનરૂપ અનુભવ જ્ઞાન કરી શકતા નથી. પણ શુદ્ધ પ્રેમયોગી આત્મસચ્ચિદાન દરૂપ, પૂ` પ્રેમમય, પરમ બ્રહ્મરૂપ આત્મસ્વરૂપનું પ્રત્યક્ષ સંવેદન, જ્ઞાનરૂપ અનુભવ પોતેજ હાતાના આત્માના સહેજ ખલથી કરે છે. કારણ કે પેાતાના સ્વરૂપની પ્રાપ્તિમાં તેજ ઉપાદાન કારણ હોય છે અને પરમાત્મા વીતરાગદેવ, ઉપદેશક પૂજ્ય ગુરુ વગેરે તેમાં સહાય કરનારા પુષ્ટાલઅન નિમિત્ત કારણ અને છે. કહ્યું છે કેઃ“ સાલ ખનમાં પ્રભુ તું વડા નિરાલખન પોતે બુદ્ધિસાગર ધ્યાનમાં નિજને નિજગાતે, અજીત જીનેશ્વરની સેવા સુખકારી.” ॥ ૫૦ ૫
परब्रह्म परं योति - महावीरो जिनेश्वरः ।
સ્વયમામાં વઘુસ્યોય, શુદ્ધબેન્બા મારતે ખા
અથઃ-પરમાત્મા શ્રી મહાવીર જીનેશ્વરદેવ પરમ બ્રહ્મ તેવીજ રીતે આ આત્મા પોતે પણ પરમ બ્રહ્મ મહાવીરના રહ્યો છે છતાં પણ શુદ્ધ પ્રેમ વડે અનુભવાય છે. ! ૫૧
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૭
For Private And Personal Use Only
પરમ જ્ગ્યાતિ ય છે. સમાનજ છે. તે શરીરમાં
વિવેચનઃ—જેમ પરમપૂજ્ય પ્રાતઃ સ્મરણીય પરમાત્મા મહાવીરદેવ સર્વ ક`મલ નર્નિર્મૂલથી નાશ કરીને પરમ શુદ્ધ પરમ બ્રહ્મ-જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રરૂપ સચિદાનંદ અવસ્થાનવાળા પરમ તેજમય પરમ જયંતિ સ્વરૂપ થયા છે. તેવાજ તુ પશુ સત્તાથી સહેજ ભાવના આત્મસ્વરૂપથી પરમબ્રહ્મ જ્યોતિસ્વરૂપે છે. તે પરમાત્મામાં અને તારામાં આત્મભાવના લક્ષણથી જરા પણ જુદાપણુ નથી. છતાં પણ તું આજે પરાધીનતા ભાગવે છે. નટને આધીન રહેલું માંકડું નટ જેમ નચાવે તેમ નાચે છે, તેવીજ રીતે તું પણ અદૃશ્ય એવા કર્માંના અળથી જેવા તે વેશ કરાવે, નચાવે તેમ તુ પણ સંસાર રૂપ રંગમંડપમાં અનાદિ કાલથી વેષ સજી નાચી રહ્યો છે. તે પણ તે તારા સત્યસ્વરૂપના ત્યાગ કર્યાં નથી, તેજ એક આશ્ચર્ય છે. વસ્તુતઃ તું પરમાત્મા મહાવીર દેવ સમાન શુદ્ધ સત્તાએ છે. તારા જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, વીર્ય, ઉપયાગ રૂપ ગુણા તારામાં કાયમજ છે. તારામાં તે ચુણા પ્રકટ કરવાની યેાગ્યતા પણ છે; પરંતુ તું જ્યાં સુધી સ્થિરતા નહિ પામે, ઇન્દ્રિય વિષયભાગથી દૂર નહિ થાય સર્વ જીવાત્માઓની સાથે પ્રેમમય મિત્રભાવના નહિ પ્રગટાવે ત્યાં સુધી તે તને તે સ્વરૂપના ખેધ થઈ શકવાના જ નથી. ૫ પર ॥
પ્રેમયેાગ આણુ રૂપ છે.
आकर्षकं महाप्रेम, सर्वग्रहप्रवर्तकम् ।
यसर्गकरं प्रेम, स्वयं स्वेनानुभूयते ॥५२॥
અથઃ—મહાન પ્રેમયોગ આકર્ષણ સ્વરૂપ છે; કારણ કે તે પ્રેમી આત્મા પેાતાની પાસે
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમગીતા
સર્વ ગ્રહોને ખેંચીને પિતાના ઈરછા પ્રમાણે પ્રવૃત્તિ કરાવે છે. તેમજ પ્રેમ આમાને સ્વસ્વરૂપમાં લય-એક સ્વરૂપમય કરનાર છે. તે પોતે પોતાની શક્તિથી અનુભવાય છે.
વિવેચનઃ-શુદ્ધ મહાપ્રેમ જે પ્રેમગિમાં પ્રગટ થાય છે તેની શક્તિથી નવગ્રહો આકર્ષણ ભાવે ખેંચાઈ દાસતત્વ કરનારા થાય છે. એટલે ગીરાજ ગ્રહોની ક્રિયા સ્વાનુકુલમાં પ્રવર્તાવે છે. એટલું જ નહિ પણ લય સર્ગકર એટલે જગત વ્યાપક એવા શુદ્ધ નિર્વિકલ્પ પ્રેમપેગમાં રૂપસ્થ ભાવે ધ્યાનમાં લય થવાથી આત્મા પિતાને પરમાત્મા રૂપ પરમ બ્રહ્મરૂપ જે મહાપ્રેમમય સચ્ચિદાનંદ સ્વરૂપ પિતાને પિતાની મેળે જ સ્વયં ઉપજાવે છે–અનુભવ કરે છે અને બાહ્યકર્મના પ્રપંચને નાશ કરે છે. કહ્યું છે કે
"ऐन्द्रं तत्परमं ज्योति-रुपाधिरहितं स्तुमः
उदिते स्युर्यदंशेऽपि संनिधौ निधयो नव ॥१॥ ઉપાધિ વિનાની જે કેન્દ્ર આત્માની પરં તિ અંશથી જેને જાગે છે ત્યારે નવ નિધિએ આઠ સિદ્ધિઓ તે ગીન્દ્રની સેવામાં હાજર થાય છે. ૧ તે આપણું પરમ શુદ્ધ પ્રેમને જ પ્રભાવ છે.
ત્રણ દેવને સ્થાપક પ્રેમજ છે. શુદ્ધાત્મા શ્રીમહત્રિહ્મ, દેવ વ્યક્તિ પ્રમુ:
ब्रह्माविष्णुमहेशानां पूर्णप्रेमनियामकः ॥५३॥ અથ–શુદ્ધ આત્મારૂપ શ્રી. મહાબ્રહ્મા પ્રભુ પ્રેમથી પ્રગટ થાય છે. તેમજ બ્રહ્મા વિષ્ણુ મહેશ્વરને પણ પૂર્ણ પ્રેમજ સ્થાપન કરે છે. ૫૩
વિવેચનઃ–લેકમાં મહાન દેવ ગણાતા શ્રી બ્રહ્મા વિષ્ણુ મહેશ્વરને તે આત્મા જ પૂર્ણ પ્રેમથી યોગ્ય સ્થાનમાં નિયત કરી શકે છે. કેત્તર દષ્ટિથી બ્રહ્મા તે જ કે જે સર્વ જીવાત્માઓના મોહને નાશ કરી સમ્યભાવે સત્ય આત્મ સ્વરૂપમાં સ્થાપન કરે છે. તે તીર્થંકર પરમ બ્રહ્મ સમજવા. સર્વ જીવાત્માનું ધર્મ સ્વરૂપમાં રક્ષણ કરતા રહેવાથી તે તીર્થકરે જ્ઞાન દર્શનથી સર્વ જગતમાં વ્યાપકભાવે લાયક હોવાથી વિષ્ણુદેવ સમજવા. તે ભવ્યાત્માને મોક્ષ સ્થાનમાં પહોંચાડીને તેના સંસારનો નાશ કરતા હોવાથી તે જ મહેશ્વર સમજવા હવે નિશ્ચય નયથી આત્મા પિતે બ્રહ્યા છે કારણ કે અપૂર્વ કરણ વિગેરે કરીને મોક્ષમાર્ગીપણે પિતાના આત્માને બનાવે છે. તેમજ આત્માને દુર્ગતિના દુઃખથી બચાવવા માટે વ્રત, નિયમ, શોચ રૂ૫ કિયા અનુષ્ઠાન કરી આત્માનું વેગ ક્ષેમ કરે છે તેથીજ તેિજ વિષ્ણુ બને છે. પિતાના ઉપજાવેલા સંસારને ત્રીજા લોચનરૂપ જ્ઞાન, ચારિત્રરૂપ યોગ અને ક્ષેમ વડે કરીને નાશ પણ પિતેજ કરે છે. તેથી તે પોતે જ મહેશ્વર શિવ છે. તે સર્વ પૂર્ણ પ્રેમ એગથી સાધ્ય હોવાથી પ્રેમ જ તે ત્રણ મહાન દેને નિયામક એટલે યથાયોગ્ય સ્થાને સ્થાપન કરનાર છે. ૫૩ .
For Private And Personal Use Only
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનું ફળ
પ્રેમ આત્મામાં વ્યાપક છે. व्यापकः सूक्ष्मरूपेण, प्रेमैव स्वान्तरप्रभुः ।
अविश्वासो न यत्रास्ति, निश्चयप्रेमतः स्वयम् ॥५४॥ અથ–પ્રેમરૂપી પ્રભુ આત્મામાં વ્યાપક ભાવે અદશ્ય સૂક્ષ્મરૂપે રહેલ છે. પરંતુ જ્યાં તે પ્રમાણે અવિશ્વાસ ન હોય ત્યાં અવશ્ય નિશ્ચયથી આત્મપ્રેમ ભાગ્યવંતને સ્વયં પ્રગટ થાય છે. ૫૪
વિવેચનઃ—જયાં સુધી આત્મામાં મિથ્યાત્વ, મોહ, માયા, રાગ, દ્વેષ, માન, અભિમાન, કામ, ક્રોધની પ્રબળતા હોય ત્યાં લગી અશુદ્ધ પ્રેમથી આત્મા વિષયભેગની સંજ્ઞારૂપ રાગથી અન્ય પુગલેના ભાગને ચહાય છે પણ તે રાગરૂપ પ્રેમ નિશ્ચલ નથી; ક્ષણિક છે ત્યારે પરમબ્રહ્મ સ્વરૂપને શુદ્ધપ્રેમ જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ અને મેહનીય કર્મના તેવા પ્રકારના પશમભાવે આવરણ વિગેરે નાશ પામતાં તેટલા અંશે સત્ય, શુદ્ધ પ્રેમ અંતરમાં પ્રગટ થાય છે. તે રૂપી ન હોવાથી આપણી ઇન્દ્રિઓ જોઈ જાણી શકતી નથી તેથી સૂક્ષ્મ છે. પરંતુ આપણે સર્વ જગતના જીવાત્માઓ પ્રત્યે મિત્રભાવ પ્રગટે તેઓને આપણું સમાન માની આપણા જેવા સુખી કરવા ઈચ્છા થાય, તેવી કાયાથી પ્રવૃત્તિ કરાય તેટલા અંશે આપણા અંતઃકરણમાં વ્યાપક ભાવે તે પરમ બ્રહ્મ પ્રેમપ્રભુ સૂક્ષ્મભાવે સ્થાન કરી રહેલા છે એમ સમજવું. પરંતુ જ્યાં તેવી મૈત્રિ આદિ ભાવના પ્રત્યે સફળતાને વિશ્વાસ ન હોય ત્યાં તે પ્રેમનું સ્થાન જાગતું નથી. જ્યાં પૂર્ણ વિશ્વાસ હોય ત્યાં પ્રેમપ્રભુ નિશ્ચયપૂર્વક પ્રેમગ વડે યુક્ત આત્મામાં પિતે પ્રગટ થાય છે. તેથી તે પ્રેમયોગીને સર્વ ચર અચર જગત જંતુમાં મંત્રી ભાવે પ્રેમપ્રભુ વ્યાપક થઈને તે સવનું હિત કરવા આત્માને પ્રેરણ કરે છે. ૫૪
ધૂર્ત પ્રેમ એ સાચે પ્રેમ નથી. धूर्तानां प्रेमचेष्टासु, सत्यप्रेम न विद्यते ।
नास्तिकैZढलोकैश्च, सत्यप्रेमी नवच्यते ॥५५॥ અથ–પૂર્વ લોકેની પ્રેમચેષ્ટામાં સત્ય પ્રેમ નથી હોતું. તેઓ તે ભેળા લેકેને છેતરીને પિતાની જાળમાં ફસાવવાની જ એક માયાજાળ કરતા હોય છે. તેવા નાસ્તિક મૂઢ કોથી સત્યપ્રેમી જરાપણ ઠગાતે નથી. પપા
વિવેચન –જગતમાં ધૂર્ત લોકોને જૂઠા પ્રપંચ કરનારા, લોકોને છેતરનારા પ્રપંચી ચમત્કાર કરીને ભોળા લેકેને પિતાની માયામાં ફસાવીને ઉન્માર્ગ ગમન કરાવીને પિતાની પાપી અનીતિમય વાસનાને પોષે છે અને વ્યભિચારરૂપ પ્રવૃત્તિને પ્રેમધર્મને નામે ફેલાવે છે. પરંતુ ત્યાં મોહને જ ઉન્માદ હોય છે. પણ સત્ય પ્રેમધર્મ જરાપણ હોતો નથી તેવાથી ભલે મૂર્ખ લોકે છેતરાય પણ સત્ય ધર્મપ્રેમી કે જે જગતમાં કલ્યાણમય ધર્મપ્રેમ પ્રગટાવવા સતત પ્રવૃત્તિ કરે છે તેઓ તે જરાપણ અધર્મથી છેતરાતા નથી. પપ
For Private And Personal Use Only
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuni Cyanmandir
પ્રેમગીતા
પ્રેમયોગીઓ જ પ્રેમની પરીક્ષા કરે છે. प्रेम परीक्ष्यते प्रम-योगिना.परया विदा.।
परायां भासते सत्यं, सत्यप्रेम्णैव सद्धतिः ॥५६॥ અથ–પ્રેમગીઓ પરા શ્રેષ્ઠ ભાવના વડે સત્યપ્રેમની પરીક્ષા કરી શકે છે. શ્રેષ્ઠભાષામાં સત્ય પ્રેમમય વચને બેલાય છે. સત્યપ્રેમથી આત્મામાં સાચી સ્થિરતા આવે છે. પ૬
વિવેચનઃ–ઉપરના લેકમાં જણાવ્યું કે સાચે પ્રેમગી ઠગારા લેકના પ્રપંચથી મુંઝાતે નથી. છેતરાતો નથી. વસ્તુતઃ તેઓ વેવલા અવિચારી અવિવેકી નથી. પણ જે સત્યપ્રેમીઓ પરા એટલે શ્રેષ્ઠ જ્ઞાન-જ્ઞપ્તિરૂપ, બુદ્ધિવડે પરમ બ્રહ્મસ્વરૂપ પ્રેમની યથાર્થતાની વિવેક વિચારપૂર્વક પરીક્ષા કરીને અનુભવ કરે છે. જોકે બનાવટી પ્રેમ જે શઠ લેકે વાપરે છે તેને પણ ઓળખીને તેમાંથી છેતરાતા નથી. તેથી પરા એટલે શ્રેષ્ઠ અંત:કરણની પૂર્ણ શુદ્ધતાયુક્ત ભાષા વડે પ્રેમપૂર્વક સત્યભાવથી બોલે છે, તેમાં અસબંધતા ટુતા નથી જ આવતી. તેમજ પ્રેમગીએ સત્ય પ્રેમવડે ધીરજ યુક્ત થઈને સર્વત્ર પ્રેમરૂપ મૈત્રી ભાવભાવવાથી આત્મસ્વરૂપને એકાવભાવે-પરમાત્માના સ્વરૂપને એકત્વભાવે અનુભવી તે પરમાત્માના સ્વરૂપમાં સ્થિરતા કરાવે તે પ્રેમપ્રભુને પ્રતાપજ જાણે ૫૬ છે
સેવા વૈયાવચ્ચે પ્રેમથી થાય છે. सेवाभक्तिर्भवेत् प्रेम्णा, वैयावृत्यं तथा शुभम् ।
प्रवृत्तीनां महामन्त्रो, निवृत्तिनां तथा ध्रुवम् ॥५७॥ અર્થ–જગતના સર્વ જીવાત્માઓની સેવા ભકિત વૈયાવૃત્ય વિગેરે શુભ અનુષ્ઠાનની પ્રવૃત્તિ પ્રેમથી જ થાય છે, તેમજ પ્રેમ પ્રવૃત્તિ અને નિવૃત્તિને નિશ્ચયે મહામન્ચ છે. તે પછા
વિવેચનઃ–પ્રેમધર્મનું બળ ખરેખર અપૂર્વજ છે. જે વેગી પ્રેમધર્મથી યુક્ત થઈને જગતના સર્વ પ્રાણિઓની સેવા કરવા કટિબદ્ધ થાય છે ઉપદેશ કરીને પશુવૃત્તિને ત્યાગ કરાવે છે અને માનવતાના શુભ સંસ્કારો આપીને મોક્ષમાર્ગમાં પ્રવૃત્તિ કરાવે છે. તેમજ દીનદુઃખીઓને શાંતિ આપી તેમને સુખી કરવા પ્રવૃત્તિ કરે છે. ધર્મમાર્ગથી પડતાને હિંમત આપી સત્ય વૈરાગ્ય ભાવની શ્રેણી-એ ચડાવીને મોક્ષ માર્ગરૂપ ચારિત્ર ધમમાં સ્થિરતા કરે છે. મિથ્યાત્વ વાસનામાં વૃદ્ધ થયેલાને સમ્યગ આત્મસ્વરૂપની શ્રદ્ધા કરાવી સમ્યગ દર્શનમાં સ્થિર કરે છે. તે ભક્તિ સત્ય પ્રેમરૂપ મૈત્રી ભાવ વિના નથી થતી. તેમજ પૂજ્ય તીર્થકરો ગુણધર, આચાર્ય, ઉપધ્યાય, સાધુ, સાધ્વી, દેશવિરતિ શ્રાવક શ્રાવિકાની પૂજ્ય ભાવનાપૂર્વક પૂજા કરવી. તેમજ તેઓના ગુણ સ્તુતિ કરવા રૂપ પ્રભેદ ભાવનારૂપ ભક્તિ પણ પ્રેમધર્મથી જ થાય છે, તેમજ ધમિઓને જ્ઞાન ભણવાના
For Private And Personal Use Only
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનું ફળ
ઉપકરણે ચારિત્ર પાલનમાં ઉપયોગીરૂપ કરણી, આહાર, પાણી, વસ્ત્રાપાત્ર વિગેરે ભકિત સેવા જે પૂણ્યવંતે કરવા પ્રવૃત્ત થાય છે તે સત્ય મહાપ્રેમ ધર્મરૂપ પ્રભુનો અંતઃકરણમાં વાસ થયા વિના નથી જ બનતું. તેવા અનન્ય પ્રેમગથી ધન સાર્થવાહ તથા નયસારની પેઠે જીવ મહાન ફલ આપનારૂં સમ્યગ દર્શન પ્રાપ્ત કરે છે. તેમજ ધર્મપ્રવૃત્તિવાળા મહાત્માઓની વૈયાવૃત્ય કરતા તથા મહાત્માઓના શરીરને પરિશ્રમ દૂર કરતા શ્રી બાહુબલજીએ શરીરમાં મહાન ખેલની પ્રાપ્તિ કરી હતી તે સર્વ સત્ય પ્રેમને જ પ્રભાવ છે. તે શુદ્ધ માર્ગમાં જે સત્યપ્રેમ ભેગીઓ પ્રવૃત્તિ કરે છે તેના બેલથી સર્વ સંસારની વાસનાની નિવૃત્તિ કરવા રૂપ ચારિત્ર ધર્મની પ્રાપ્તિ માટે પ્રેમ મહામંત્ર છે, તે પ્રેમ વડે જ આત્મા મનુષ્યત્વ સમ્યગ દર્શન, ચારિત્ર, અપ્રમાદિત્ય, અપૂર્વ આદિ ગુણશ્રેણિમાં ગમનને પ્રાપ્ત કરી પૂર્ણ ડમરૂપ મહાન આનંદને અનુભવ કરે છે. તે પ૭
धर्मप्रचारकं प्रेम, सर्वजातीयजीवनम् ।
जीवेत् प्रेम विना नैव, जैनधर्मः सनातनः ।।५८॥ અથ –ધર્મને જગતમાં પ્રચાર કરે તે પ્રેમથી જ થાય છે. તેમજ સર્વ જાતીય લેકેનું જીવન પણ પરસ્પર પ્રેમથીજ વહન થાય છે. સત્ય પ્રેમ વિના સનાતન જૈનધર્મ ટકે નહિ ! ૧૮ છે
વિવેચન –જગતમાં સર્વ પ્રાણીઓ શુદ્ધ ધર્મ વડે પુય ઉપાર્જન કરે છે અને અધર્મથી પાપ ઉપાજીને દુઃખી થાય છે. તેથી તેવા પાપથી તેઓને બચાવવા માટે સત્ય હિતકર ધર્મની સમજણ આપવાની જરૂર રહેલી છે તે કારણે તે દેશની ભાષા સમજનારા સત્યપારમાર્થિક તત્વને સર્વ લેકે સહેલાઈથી સમજી શકે, દુર્ગુણને ત્યાગ કરી શકે તે ઉપદેશ તે ભયાત્માઓના મળવો જોઈએ તેથી ધર્માચાર્યો અને સગૃહસ્થ એ તે દેશની ભાષાના જ્ઞાતા, અન્ય ધર્મના જ્ઞાતા, સુચારિત્ર શ્રદ્ધાવંત ઉપદેશકે તૈયાર કરી તે તે દેશમાં મેકલીને ધર્મ પ્રચાર કરવું જોઈએ. તેમજ તેવી ભાષામાં તેઓને રોચક થાય તેવારૂપે પવિત્ર ધર્મગ્રંથોના અનુવાદ વિવેચન વિગેરે તૈયાર કરાવીને વિનામૂલ્ય તેવા ભવ્યાત્માઓને ગ્રંથ ભેટ કરવા જોઈએ. તેમજ તેઓને ધમપાલન માટે યોગ્ય સગવડ કરી આપવી જોઈએ. પ્રમથી સર્વ લેકેનું જીવન ટકી શકે છે. જે ધર્મસિદ્ધાંત દયા, અહિંસા, ક્ષમા, પ્રેમ, વિનય, ભકિત વિવેક જેમાં હોય તે જગતમાં સત્ય ધર્મના સ્થાનને ગ્ય છે. તેવા સત્ય અહિંસા આદિ વ્રતો, પવિત્રતા આદિ નિયમે, મંત્રી આદિ ભાવનાઓથીયુક્ત સદા શાતે અભેદભાવે સર્વવર્ણના, જાતિકુળના મનુષ્યો પશુ પક્ષિઓ વિગેરેનું કલ્યાણ કરનારે સનાતન પ્રેમમૂર્તિ જૈનધર્મ વિજયવંત વર્તે છે. ૫૮ છે
ધર્મરુચિ વિગેરે પ્રેમના પર્યાય શબ્દ છે. धर्मरुच्यादिपर्यायाः, प्रेम्णो वाच्या विवेकतः।। व्यभिचारादिलाम्पटयं, काममोहोद्भवं खलु ॥५९।।
For Private And Personal Use Only
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
. પ્રેમગીતા
અથ–પ્રેમરૂપ એક પદાર્થના વાચક શબ્દના ધર્મ રૂચિ વિગેરે શબ્દ વિવેકથી બને છે, અને વ્યભિચાર આદિ શબ્દ પર્યાયે લંપટપણાવાળા કામમેહના વાચક બને છે. જે પ૯ છે
વિવેચન–પ્રશંસવા યોગ્ય શુદ્ધ પ્રેમશબ્દના વાચક અર્થના પર્યાયે જેવા કે ધર્મરૂચિ, ધર્મનિષ્ઠા, ધર્મનેહ, પ્રેમ ધમ ધમ શ્રદ્ધા, ધર્મ રાગ, ધર્મ-પ્રાપ્તિ, ધર્મપ્રતિજ્ઞા, ધર્મશકિત, સમ્યગધર્મ દર્શન વગેરે છે તેમજ નિંદવા યોગ્ય પ્રેમના વાચક પર્યાયે જેવાકે વ્યભિચાર, મિથુન, કામના, સ્નેહ રાગ, દષ્ટિરાગ, વિષયરોગ, શૃંગારરાગ, માયા, વિષયદષ્ટિ, કામલંપટવ, મેહદૃષ્ટિ, વિષયાશકિત, વગેરે છે જે મેહથી ઉદ્દભવતા હોવાથી અશુભ અશુદ્ધ પ્રેમશબ્દના વાચક પર્યાયે છે. પલા
દેહ અને લક્ષ્મીમાં સત્યપ્રેમ નથી. देहवित्तादिके स्वार्थे, सत्यप्रेम न संवसेत् ।
विद्यारूपादिके शुद्ध-प्रेमवासो न संभवेत् ॥६०॥ અથર–શરીર ધનંઆદિ સ્વાર્થને પ્રાપ્ત કરવામાં જે પ્રેમ હોય છે તે સત્યપ્રેમ નથી હેતે તેમજ વિદ્યારૂપ આદિમાં જે આસકિતભાવ હોય ત્યાં પણ શુદ્ધ-સાચે પ્રેમ હોય તે સંભવ નથી. તે ૬૦ છે
વિવેચન –સંસારમાં સર્વ મનુષ્યો વસે છે પશુ પક્ષિઓ પણ પ્રેમનું જ સરણ કરે છે. કેઈ શરીર ઉપર પ્રેમ રાખીને તેને ખુબ નવરાવે, ઘેવરાવે છે. અને પુષ્ટિકારક પદાર્થ ભક્ષ્યાભઢ્યના વિવેકને છોડી દઈને વાપરે છે. શરીરને હીરામાણેક મતી સુવર્ણ આદિ આભુષ
થી શણગારે છે. તેમજ ઉંચી જાતના વસ્ત્રો પહેરાવે છે તે પણ સ્વાર્થમય પ્રેમ માટે જ કરે છે. કેઈ ધન માટે પ્રેમ રાખીને અનીતિમય, અપ્રમાણિક વ્યાપાર કરે છે. પંદર કર્માદાનને કરે છે. સમુદ્રમાંથી મેતી કઢાવે છે. ખાણ ખોદાવે છે. હીરામાણેક પ્રવાલને કઢાવે છે. એમ અનેક રીતે રાત્રિદિવસ પરિશ્રમ કરીને રાજગહીના મમ્મણશેઠની પેઠે ખુબ ધનને સંચય કરે છે. વિષયભોગના ગૃદ્ધિભાવે કુમારનંદિ પાંચસે સ્ત્રી સમુહને સંગ્રેડ કરે છે તે પણ વિષય પ્રેમથી જ કરે છે. તેમજ પુત્ર-પુત્રી પરિવારમાં મારાપણાને પ્રેમ હોય છે. માતાપિતા વિગેરે ઉપર પણ મારાપણને મેહજન્ય રોમ સ્વાર્થ જનક હેવાથી અપારમાર્થિક છે. કહ્યું છે કે
સ્ત્રી, ધન, ભાઈ, ભગિનીને; પુત્રપુત્રી છે, કુટુંબ પરીવાર કે તેના સંગે રાચીએ મેહ મુંઝાયે હે, દુઃખ પામે અપાર કે, જીનવાણી ચિત આણીએ. ૧વસ્તુતઃ સર્વ જનની રક્ષા કરવી, તેઓને દુઃખથી મુકત કરવા, ધર્મમાં જોડાયા હોય તે તેમાં તેમને ધર્મમાં સ્થિરતા કરાવવા માટે યોગ્ય અનુકુળતા આપવી એજ સત્ય પ્રેમીની ફરજ છે. પણ તેથી અન્ય બીજું કર્તવ્ય નથી, તેમજ શૃંગારિક કાવ્યરસમાં પ્રેમ ધરે તે સ્ત્રી આદિની કામવાસનામાં
For Private And Personal Use Only
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
પ્રેમનુ’ ફળ
ઉન્માદ કરાવનારા હોવાથી તે પણ સત્ય પ્રેમ નથીજ. સ` જગત જ તુપ્રત્યે હિતભાવના વિનાના જે પ્રેમ હોય ત્યાં શુદ્ધ પ્રેમના વાસ હાય તે નથી સંભવતુ ૫ ૬૦ ॥
જ્યાં કામવાસના ન હોય ત્યાં સાચા પ્રેમ છે. दुष्टकामो न यत्रास्ति, तत्र प्रेमप्रकाशता । धर्म्यप्रेम जगद्धर्म-स्थापकं सर्वशक्तितः ॥ ६१ ॥ |
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અ:-જ્યાં દુષ્ટ કામવાસના ના હોય ત્યાં સત્યપ્રેમને પ્રકાશ થાય છે. જ્યાં ધર્મ સંબંધી પ્રેમ હાય તે આત્મા સર્વાં સાત્વિક શક્તિથી યુકત થઇને જગતમાં પ્રેમ યુક્ત ધર્મની સસ્થાપના કરે છે ! ૬૧ !
વિવેચનઃ—વિષયપ્રેમ જ્યાં ન હોય પણ સત્ય આત્મસમાન ધર્માંની આરાધનાયુક્ત ધર્મપ્રેમ હોય ત્યાંજ આત્મપ્રેમ પ્રગટ થાય છે. તે પ્રેમથી સર્વ આત્માઓને સહાય કરાય તે પરમાન ંદ હેતુ થાય છે. તે સત્ય ધર્માંસંબંધી પ્રેમનું જે પ્રાગટય છે તે આત્માની સર્વ કિતને જાગૃત કરીને સર્વ જગતમાં પ્રેમમય શુદ્ધધને ફેલાવે કરે છે. ૫ ૬૧૫ दोषाः सन्ति न सत्प्रीत्यां, नैवास्ति कामवासना । ામાથસ્તુ મોહેન, પુંવેવાત્સંમત્તિ યત્ ॥૬॥
૪૩
અર્થ:—સત્ય પ્રીતિમાં દ્વેષ નથી હોતે ત્યાં કામભોગની વાસના જરા પણ ન હોતી. જ્યાં કામવાસના હોય ત્યાં મેહના ઉદય હોવાથી પુવેર્દિના સંભવ રહે છે, અને ત્યાં સત્ય પ્રેમને અભાવજ સમજવા. ૫ ૬૨ ૫
વિવેચન:—કામવાસના તે સત્ય પ્રેમ નથી, પણ મેહમાયા રૂપ અશુભ કર્માંના હેતુ રૂપ મેહરાગ સમજવા. ॥ ૬ ॥
પ્રેમથી વેદના નાશ થાય છે. पुंवेदादिकमोहस्य, नाशोऽस्ति प्रेमशक्तितः । મનોવાાયયોગનાં, પાવિત્ર્ય પ્રેમોતઃ ॥૬॥
અઃ—સત્યપ્રેમની શિતથી પુરૂષાદ વેદરૂપ માના નાશ થાય છે. અને મન વચન કાયના યેગની પવિત્રતા સાચા પ્રેમયેગથી થાય છે. !! ૬૩૫
વિવેચનઃ—અરિષ્ટ નેમિભગવાને રાજીમતીને મેહમય પ્રેમથી વાળી સત્યપ્રેમને માગે દોરી અને રાજીમતીએ રહેનેમિને પ્રતિષેધ કરી વૈરાગ્યમાર્ગે વાળ્યાં તેમાં સત્યપ્રેમનેાજ ખરેખર પ્રભાવ છે. ।। ૬૩ ૫
પ્રેમમાં ગુણાનુ દર્શન અને દુર્ગુણનુ' અદન છે. गुणानां दर्शनं यस्माद्-दुर्गुणानां न कर्हिचित् । सद्गुणानां प्रचारोस्ति, तस्मात् प्रेम भजस्व भोः ? ||६४ ||
For Private And Personal Use Only
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમગીતા
અર્થ –જે પ્રેમગીને જગતમાં ગુણોનું દર્શન થાય છે અને દુર્ગુણનું જરા પણ જોવાનું ન થાય તે પ્રેમને જ પ્રભાવ છે, પ્રેમથી ગુણોને પ્રચાર થાય છે. તે કારણથી હે ભવ્યાત્મા પ્રેમગને ભજ છે ૬૪ ૫
- વિવેચન –સત્ય પ્રેમગીદ્રો પ્રેમ ની મહાન શકિતવડે જગતના ચરાચર સર્વ પદાર્થમાં જે જે ગુણ દેખાય તેને જ ગ્રહણ કરે છે. પણ દુર્ગણ એટલે દેને કદાપિ જેતા નથી જેમ કૃષ્ણદેવે મરેલા, ગંધાતા કીડાથી ખદબદતા કુતરાના કલેવરમાં રહેલી દાંત ની સુંદર પંકિતની પ્રસંશા કરી હતી, તેમજ શ્રીમાન રામચંદ્રદેવે શ્રીમતી સીતાદેવીનું કુરતાપૂર્વક હરણ કરનારા બળવાન ભયંકર શત્રુને માર્યા પછી પણ તેમાં રહેલી શૌર્યતાના વખાણ કર્યા હતા પણ દેષને ગયા નડે તા. તેથી પ્રેમ પગીઓ જયાં જયાંથી ગુણ દેખાય ત્યાં ત્યાંથી ગ્રહણ કરીને જગતમાં ગુણેને પ્રચાર કરે છે. તેથી હે મેક્ષાથી તું પ્રેમમાં ને ગ્રહણ કર. ૫ ૬૪
પ્રેમથી આરોગ્ય વિગેરે થાય છે. प्रेग्णा शारीरमारोग्यं, शोकभीत्यादिसंक्षयः ।
प्रेम्णा प्रभुकृपासिद्धिः, सद्गुरूणां तथा भवेत् ॥६५॥ અથ–પ્રેમથી શરીર નિરોગી રહે છે. શેક અને ભયને ક્ષય થાય છે. પ્રેમથી પરમાત્માની કૃપા થાય છે. તેમજ પ્રેમથી સદ્દગુરૂઓની કૃપા પણ સિદ્ધ થાય છે. ૬૫ છે
વિવેચન –પ્રેમગની ઉપાસના કરનારા ભવ્યાત્માઓને જે પુણ્યોદય પ્રગટ થાય છે તેના બળથી શરીરના રે નાશ પામે છે. આરોગ્ય અને પુષ્ટિથી શરીર સશકત બને છે સવ જીવોને શાંતિ આનંદ આપવાની ભાવના કરવાથી શોક સંતાપને ક્ષય થાય છે. સર્વત્ર પ્રેમનું જ સામ્રાજ્ય સ્થાપવાથી આત્મા ભયભીત નથી રહેતો. ભય કે જે સાત પ્રકારના ગણાય છે તે મરણ ભય (૧) અપયશભય (૨) આજીવિકાભય (૩) ઈહલેક ભય (૪) પલેક ભય (૫) રાજભય (૬) ચારભય વિગેરે સાત પ્રકારને ભય પ્રેમગીઓને નથી હોતો. સર્વ આભાઓ પ્રત્યે મૈત્રીભાવના હોવાથી શત્રુના ઉપદ્રવને ભય એવા અા રાત્રે પ્રેમીઓને નથી હોતા. તેમને સર્વ ભયને સંપૂર્ણ ક્ષય થયેલું હોય છે. પ્રેમયોગીઓને પરમ પ્રભુપ્રત્યે ગુણગ્રાહક રૂપ અમેદ ભાવ અને ભકિતભાવ રૂપ પ્રેમ સદા જાગતે રહેતા હોવાથી ચિત્તની આફ્લાદતા રૂપ કૃપા પરમાત્માની કૃપાથી પ્રાપ્ત થાય છે. તેમજ પૂજ્ય શ્રૂઓની પણ પ્રેમયોગી ઉપર અપાર કૃપા પ્રગટાવે હોય છે જ, કે જેના યોગે આત્મસ્વરૂપ ચારિત્રયોગમાં આગળ વધતો સુંદર ગુણશ્રેણિનું અવલંબન કરી શકે છે. ૬૫ .
પ્રેમથી ક્લેશ વિગેરે નાશ પામે છે. प्रेम्णा क्लेशविनाशोऽस्ति, मनः साम्यं भवेत् सनाम् । सत्यप्रेम न यत्राऽस्ति, तत्र शुष्कं मनः खलु ॥६६॥
For Private And Personal Use Only
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનું ફળ
અથ–પ્રેમવડે કલેશ નાશ પામે છે. સત્પુરૂષનું મન સમતાભાવમાં પ્રેમથી આવે છે. સત્ય પ્રેમ જ્યાં ન હોય ત્યાં મનની શુષ્કતા એટલે લુખાપણું જાણવું. ૬૬ છે
વિવેચન –જગતમાં જે જે સત્પુરૂ હોય છે, તે સર્વત્ર પ્રેમ રાખનારા હોય છે. એમનો એજ મનને અભાવ હોય છે કે, “અભિવત સર્વ : પતિ જ પરિ” જે પિતાના આત્મા સમાન સર્વ ભૂત-સત્વ જીવ પ્રાણી છે, તેમને જુએ છે તે ખરા દેખનારા છે, તે વિનાના ભલે બાહ્ય પગ પદાર્થો નિરંતર ભેગવે, દેશ અને દેશાંતરને અનુભવ કરે, સર્વ વિજ્ઞાનના અનુભવી થાય તે પણ વિવેકથી અંધ હોવાથી આંધળાજ સમજવા. તેથી પ્રેમી સર્વ ઉપર એકાત્મભાવે પ્રેમ રાખીને સર્વ લોકમાં રહેલા કલેશને નાશ કરે છે. તેમજ તે લોકોના મત પરસ્પર સમતાભાવવાળા બની પ્રેમયુકત થાય છે. આ સત્ય પમ ત્યાં નથી હોતે તેઓ બોલવામાં જુદી વાત અને વર્તવામાં જુદી વાત કરતા હોવાથી તેમનું હૃદય પ્રેમના અભાવવાળું હોવાથી લખું-કેવું હોય છે. તેથી તેઓ બાહ્યપ્રવૃત્તિ તે માત્ર લોકોને છેતરવા માટે જ કરે છે એમ સમજવું. ૬૬
જ્ઞાતીને પ્રેમ પ્રાણુને પણ નાશ પામતો નથી.
ज्ञानिनां प्रेम संबन्धः, प्राणान्तेऽपि न भिद्यते ।
देहवित्तादिनाशेऽपि, सत्यप्रेम न नश्यति ॥६७।। અથ:–જ્ઞાની પુરૂષો જેની સાથે પ્રેમસંબંધ બાંધે છે તે પ્રાણનો નાશ થાય ત્યાં સુધી પણ નાશ નથી પામતે. શરીર ધન વિગેરેના નાશથી પણ સત્ય પ્રેમ નાશ પામતેજ નથી. . ૬૭ છે
વિવેચન—આ જગતમાં જેને આત્મા પરમાત્માના સ્વરૂપને વિશેષ પ્રકારે ભેદ અને અભેદને સંપૂર્ણ વિવેક થયો છે તેવા સત્યજ્ઞાની પુરૂષ સર્વ જગતના જીવે ઉપર સામાન્યભાવે ઉપકારક પ્રેમસંબંધ કરે છે. સર્વ સાથે મિત્રીભાવને સંબંધ સામાન્યથી સરખો હોય છે, તે પણ જે પ્રત્યક્ષ સંબંધમાં આવે, જેની સાથે કાંઈક વાતચીત થાય તેની સાથે વિશેષભાવે પ્રેમવાળી મૈત્રી ભાવના પૂર્વક સંબંધિત થાય છે. તેવી રીતે એક
સ્માતભાવે પણ જે સંબંધ બંધાય છે તેને પ્રેમયોગીઓ પ્રાણના અંત સુધી નભાવનારા હોય છે, જેની સાથે સંબંધ થયો હોય તેની વિચિત્ર કુટતાને જાણતા હોવા છતાં પણ ઉપકાર કરવાની સહજ સજજનતા પરમાર્થજ્ઞાનીઓ છેડતા નથી. જેમકે શ્રીપાલનરેશ્વરને મહાન કુડકપટના ભંડાર, લેભી, નિર્દય કૃતકની, મહાન શઠ એવા ધવલશેઠની સાથે સહજ મેળાપ થતાં સંબંધ બંધાણે હતું તેમજ તેનાજ કુટપ્રયોગથી સમુદ્રમાં પતન થયું હતું. ચંડાળયુળનું કલંક માથે મુકાયું હતું. મરણની અવસ્થાએ પહોંચાડવામાં જરા પણ બાકી રખાયું ન હતું તે પણ ઉદાર ચરિત્ર શ્રીપાલ બધું જાણતા હોવા છતાં પણ ઘવલશેઠને બચાવવા માટે પાછી પાની કરી ન હતી. પ્રેમને જરા ઢીલે પણ નહોતો કર્યો. તેવીજ રીતે પરમાર્થથી
For Private And Personal Use Only
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૪૬
પ્રેમગીતા
સભ્ય જ્ઞાની પ્રેમયોગીઓ શરીરધન વિગેરે સર્વસ્વના નાશ પ્રસંગમાં પણ સત્ય પ્રેમનો ત્યાગ નથી કરતા. ૫ ૬૭ છે
__ पूर्णदुर्भाग्यसंप्राप्तौ, मृत्युकालेऽपि सजनाः ।
સત્યમ ન મુક્તિ, વૃદિરોમનૈઃ ૬૮ અર્થ –કદાપિ સજજન પુરૂષને સર્વ પ્રકારના પાપના ઉદયથી પૂર્ણ દુર્ભાગ્યતા આવે મૃત્યકાળ પણ સામે દેખાય તો પણ સત્ય પ્રેમને ત્યાગ કરતા નથી, આટલું જ નહિ પણ ધૂર્તભાવવાળી કરડે પ્રકારની લાંચ મળે તે પણ લેભાતા નથી ૬૮
વિવેચન –આ સર્વ જગતમાં જે સત્ય પ્રેમવાળા સજજને છે તેઓ ભયંકર વિપત્તિ સામે જોયા છતાં તેમજ દુષ્ટજને હાંસી કરતાં છતાં, સર્વ લોકના તીરસ્કાર મળતા છતાં, ભૂખ્યા પેટને અન્નને ટુકડે નહિ મળવા છતાં કોઈ પણ આપણને શરણ આપીને બચાવે તેવું સ્થાન નહિ મળવા છતાં, આવા અનેક દુર્ભાગ્ય પ્રાપ્ત થયા છતાં તેમજ મૃત્યુ નજદીક દેખાયા છતાં, ફાંસી કે શૈલી ઉપર ચડાવવા છતાં સુદર્શનશેઠની પેઠે જે સત્ય પ્રેમને ત્યાગ કરતા નથી, તેમજ કરોડો કે અબજોની લાંચ મળવા છતાં, ચકવતીનું સામ્રાજ્ય મળવા છતાં, જે સત્ય પ્રેમને છોડતા નથી, તે મહારાજા હરિશ્ચંદ્રની પેઠે જગતમાં જય પ્રવર્તાવે છે. અન્ય પ્રેમીલોકો એક સત્ય વચનને સર્વસ્વ માને છે. અન્યને અસાર, કુટ, જુજ જાણે છે, એવા સત્યપ્રેમીઓ લાખ કે કરેડાની લાલચમાં લેભાતા નથી, સત્ય ન્યાયમાંજ એક પ્રેમ રાખે છે. જે ૬૮ છે
પ્રેમથી મન વચન કાયની એકતા થાય છે. मनोवाक्कायसंमेलः, सत्यप्रेम्णा परस्परम् ।
सर्वत्र सत्यलोकाना, जायते नैव संशयः ॥६९॥ અથ–સર્વ લોકેના આત્માઓની સાથે સાચા પ્રેમવડેજ મન, વચન, કાયાનું સંમેલન-મિત્રતા પરસ્પર થાય છે. તેમાં જરા પણ સંશય નમી. છે ૬૯ છે
વિવેચન –જ્ઞાતિ, જાતિકુળને ભેદ રાખ્યા વિના સત્યપ્રેમથી સત્યપ્રેમી મનુષ્ય પરસ્પર ગુરૂ શિષ્ય, મિત્ર બંધુભાવને સંબંધ-સંમેલન કરે છે. કારણ કે જે વ્યવહારમાં એક બીજાથી દૂર હોય તે પણ સત્યપ્રેમથી અરસપરસ મળે છે. એક બીજાના સુખદુઃખ દૂર કરવા પ્રવૃત્તિ કરે છે. મેક્ષની સાધના કરવામાં, સમ્યફજ્ઞાનની આપલે કરવામાં જ્ઞાતિવ્યવહાર આડે આવતું નથી. કહેવત છે કે “લેક મળે ત્યાં લેકાચાર, સંત મળે ત્યાં એકાકાર અહીંયા સંતને પરસ્પર જ્ઞાનની આપલે કરવાને સંબંધ એકાકાર રૂપે છે. પણ વ્યવહાર સંસકાર જેમ પૂર્વકાળથી લેક વ્યવહાર ચાલ્યો આવે છે તેમાં બાધ આવતું નથી. અહીંયા એક બીજાના અંગને સ્પર્શ, સંબંધ, ભેજન સંબંધ કે અન્ય લેવડદેવડને સંબંધ છે તે પરંપરાગત લેકવ્યવહાર મનુ–સ્મૃતિ, આચાર દિનકર, વિવેકવિલાસ, શ્રાદ્ધવિ
For Private And Personal Use Only
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
પ્રેમનું ફળ
કલ્યાણ કરવુ તે પ્રેમયોગ
ધિમાં જણાવ્યા છે તેને અનુસારે સમજવાને છે. પ્રેમથી સર્વ રૂપ પ્રેમીનું કર્તવ્ય છે તેમ સમજવુ. તેમાં જરા પણ સંશય ન રાખવા. ૫ ૬૯ u પ્રેમથી અહિ’જ સ્વગ મળે છે.
मनोवाक्काययोगाना -मैक्यं नृणां परस्परम् । दिव्यस्वर्गस्य संप्राप्तिः, प्रेम्णाऽत्र भवति स्वयम् ॥ ७२ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અઃ—મન, વચન, કાયના યોગનુ મનુષ્યોમાં પરસ્પર એકય સત્યપ્રેમભાવથી જ થઈ શકે છે અને તેમાં દેવલેાકના સ્વર્ગ સમાન આન ંદના અનુભવ પ્રેમથી અનુભવાય
છે. !! ૭૦ ॥
પ્રેમ એ પારિણામિકભાવે છે. पारिणामिकभावस्तु, शुद्धप्रेमैव देहिनाम् । चारित्रमान्तरं ज्ञेयं, प्रेमैव रसनायकैः ॥ ७१ ॥
૪૭
વિવેચનઃ—જગતમાં સાચા પ્રેમયોગીએ જ્યાં જ્યાં વિચરતા હોય ત્યાં ત્યાં અધ્યાત્મભાવથી ત્યાં રહેલા પ્રેમયોગીઓ કે જે જ્ઞાતિ જાતિકુળથી જુદા પડતા હોય તેમની સાથે પરસ્પરના શુદ્ધ મન, વચન, કાયના યોગથી પ્રેમભાવના પૂર્વક જ્ઞાન સંબંધિ, દર્શન સંબંધિ, ચારિત્રયોગ સંબંધિ પરસ્પર વાર્તા કરતા, એક ખીન્તના અનુભવનું સમતાલપણુ કરતા, વિવેક, વિનય, સરલતા, મૃદુતા પૂર્વક જે અભેદભાવે પ્રેમથી મિમાંસા કરતાં, જે આનંદ તેમનાથી અનુભવાય છે તે જાણે અહીંયાં જ દિવ્યસુખનુ સ્વર્ગ પોતેજ ઉત્તરી આવ્યું ન હોય, અથવા સ્વર્ગમાં શરીર જે દિવ્યભોગ કરતુ હાય છે તેથી પણુ અપૂર્વ ચડિયાતા આનંદ પ્રેમયોગીએ પ્રેમ વડે એક મીાને મળતાં અનુભવે છે. ૫૭૦ના
અઃ—દેહને ધારણ કરનારા પ્રાણીએમાં જે શુદ્ધ પ્રેમ પ્રગટે છે તે પરિણામિકભાવરૂપ અંતરભાવનું ચારિત્ર છે તેમ પ્રેમરસના અધિકારીઓએ અવશ્ય જાણવુ. ૫૭૧ ૫
For Private And Personal Use Only
વિવેચન: આ અખંડ બ્રહ્મરૂપ જગતમાં જેટલા શરીર, કર્મ, ઈ ંદ્રિય વગેરે પ્રાણા ને ધારણ કરે છે તે સવ દેહધારી પ્રાણીઓમાં સિદ્ધ પરમાત્મા સમાન અન ંત જ્ઞાન, દન, ચારિત્ર વીર્ય ઉપયોગ રૂપ ગુણા અને પર્યાયોથી યુકત ચૈતન્ય હાય છે. સર્વો ચેતનઆત્મા સમાનધર્મ સ્વભાવયુકત છે, તે પણુ અનાદિકાળથી પ્રવાહ રૂપ ચાલવા આવતા કર્મીદલથી નવા નવા વિચિત્ર આકારના શરીર, શકિત અને પ્રકૃતિ અનુસારે સ્વભાવમાં ભિનતા દેખાય છે. તે સર્વ કર્મોના પ્રભાવ છે. આમ કયાગે વિચિત્રતા હોવા છતાં તેમાં જે કાઇક અવસરે પ્રેમભાવ દેખાય છે. તે કાંઇ બહારથી નથી આવતા પણ તે ચૈતન્યને સહજ સ્વભાવ જ છે. જૈનપરિભાષામાં તેને પારિણામિક ભાવ કહે છે. ભાવ પાંચ પ્રકારના છે તે આ પ્રમાણે (૧) ઔપમિકભાવ, ૨ ક્ષાયિકભાવ, ૩ ક્ષાયેાપશમિકભાવ, ૪ ઔયિક
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૪
પ્રેમગીતા
ભાવ. ૫ પારિણામિકભાવ. આ પાંચ ભાવ આત્માના ગુણુસ્વભાવ છે. તે આઠ પ્રકારના કર્મીના ચેાગે દબાયેલા હાય છે. તેના જેટલા યોગે ક્ષય થાય તેટલા અંશે આત્માને જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, તથા વીય ઉપયાગાદિ ગુણા પ્રગટે છે. તેમજ પ્રેમરૂપ પરિણામેાને ધારણ કરનાર પારિણામિકભાવ પણ ખીલે છે. એટલે આત્માએ અન્ય આત્માએ પ્રત્યે મૈત્રી પ્રમાદ ભાવનાચુત બને છે. આથી એમ સમજવાનુ કે પ્રેમરૂપ મૈત્રી તે આત્માનાજ અભ્યતર પરિણામ છે. અને સર્વ સ્થાવર અને જંગમ પ્રાણીઓમાં સ્વભાવધર્મોના ગુણુ રૂપે સદા સર્વાંદા વિદ્યમાન હાય છે. !! ૭૧ !!
आनन्दं परमप्रेम, रागद्वेषविवर्जितम् ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पूर्ण संतु सत्प्रेम, प्राप्यान्यन्नावशिष्यते ॥७२॥
અથઃ—આન દરૂપ જે પરમ પ્રેમ છે, તે રાગદ્વેષના યાગથી ઉપજે છે તેવા સત્યપૂર્ણ સથી પરિપૂર્ણ પ્રેમને આત્મા પ્રાપ્ત કરે છે ત્યારબાદ તેને બીજી કોઇ ઇચ્છા રહેતી નથી. છરા વિવેચનઃ—રાગ, દ્વેષ. ક્રોધ, માન, માયા, લાભ, કામ, ઇર્ષાને ત્યાગ કરવાથી આત્માને અંતરમાં જે આનદ ચારિત્ર રૂપ પ્રેમ પ્રગટે છે. તે આનંદ એટલે પ્રેમરસ પૂણ્ ભાવે પ્રાપ્ત કરીને તેનું પાન કરતા એને આહ્લાદ પ્રગટે છે. તેથી આત્માને અન્ય પુદ્ગલ રૂપ વસ્તુને એટલે સ્ત્રી, ભૂષણ, બાગ, બગીચા, ભેગ વૈભવને પ્રાપ્ત કરવા ઇચ્છા રહેતી નથી. એટલે પ્રેમરસને પામીને અન્ય પ્રાપ્ત કરવાનુ પ્રેમયોગીને રહેતું નથી. ॥ ૭૨ ૫ સત્યપ્રેમનુ વ્યવહારું લક્ષણ જણાવતાં કહે છે કેઃदृष्ट्वा परस्परं नृणां यत्सुखं जायते हदि ।
प्रेमैव तत्तु संबोध्यं निरपेक्षं सदाऽभवम् ॥७३॥
અઃ——મનુષ્યાને એક બીજાને જોઇને–મળીને હૃદયમાં જે સુખ ઉપજે છે, તેનેજ પ્રેમ જાણવા. તેવા પ્રેમને પ્રાપ્ત કરીને હુ સઢા અપેક્ષા વિનાનો થાઉં. ૫૭૩૫
વિવેચનઃ—આત્મા પરમાત્માના સ્વરૂપની, સ્વપરસ્વરૂપની વરણા થતાં એક બીજા ના ચારિત્ર, તપ, સ્વાધ્યાય, ધ્યાન, સમાધિ વગેરેને પરસ્પર અનુભવ લેતાં જે અપૂર્વ આનંદ, સુખના ઉલ્લાસ આપણા હૃદયમાં ઉપજે છે, તેથી રામ વિકસે છે. તેને તત્વજ્ઞા નીઆ-પ્રેમયોગીઓ સત્ય શુદ્ધ પ્રેમના અભિધાનથી સોધે છે. હું પણ તેવા શુદ્ધપ્રેમરસનુ આસ્વાદન કરૂં અને અનાદિકાલીન મેહમમતાવાળી, કામાગ, સ્નેહરાગ, દષ્ટિરાગરૂપ વાસના છેડીને તેવા શુદ્ધ પ્રેમરસના સર્વ બંધુઓ સાથે ભકતા થાઉં ત્રતા ગ્રહું સર્વ સાધમિકાની પૂજા કરૂં એવી ભાવના આત્મસુખના અથી, મેાક્ષના કામી ભવ્યાત્માને અવશ્ય જાગે છે. ૫૭૩ા
શુપ્રેમસ એજ આત્મા છે. शुद्धप्रेमरसः स्वात्मा, यं प्राप्य प्रेमयोगिनः । आनन्दाऽद्वैतभावेन तिष्ठन्ति निर्भयाः सदा ॥७४॥
For Private And Personal Use Only
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuni Cyanmandir
પ્રેમનું ફી
અથર–આત્મા તેજ શુદ્ધ પ્રેમરસ સ્વરૂપ છે, તે પ્રેમરસને પામીને પ્રેમગીઓ અદ્વૈતભાવમય આનંદને અનુભવતા છતાં સદા નિર્ભય રહે છે. એ ૭૪ છે
વિવેચન –સર્વ જગતના પ્રાણીઓ ઉપર મૈિત્રીભાવના રાખીને સમતા રસના–આત્મસ્વરૂપના રસીયા કરવા નિરંતર પ્રવૃત્તિ કરનારા સાચા પ્રેમયોગીઓ છે. તેઓને પુગલભાવ યુક્ત જે બેગ તેની અનુકુળતામાં આનંદ નથી હોતું અને પ્રતિકુળતામાં ખેદ પણ નથી હોત. કહ્યું છે કે “ ડર છે ? રૂલ્ય ના વરે મુળ” ચારિત્ર યેગી મુનીવર અરતિ શું છે? આનંદ શું છે ? અર્થાત્ અરતિ અને આનંદ એવી કાંઈ પણ વસ્તુ આમાની નથી. એવા આગ્રહથી રહિત મુનિઓ વિચરે છે. સાચા પ્રેમીઓને સર્વ જી પર પ્રેમભાવય કરુણામય મંત્રી હોવાથી સર્વના કલ્યાણ અર્થે પ્રવૃત્તિ કરનારા તેઓ સત્ય પ્રેમનું સ્વરૂપ સમજાવીને સાચા મનુષ્ય બનાવે છે. શુદ્ધ પ્રેમ જ આત્મસ્વરૂપ છે. શાશ્વત્ આનંદમય છે. સચિદાનંદ રૂપ આત્મસ્વરૂપ છે. તેથી તે સત્યપ્રેમ અને આત્મા અભેદજ છે. “મુળ ગુનેવિય” આવરણના ગમનથી ગુણ ગુણીને સહજ એજ્યભાવ હેવાથી આત્મા પરમાનંદને પ્રત્યક્ષ અનુભવ કરે છે. એટલે અદ્વૈતભાવે અભેદબાવે અનુભવ કરતા સર્વ સંસારને, જન્મમરણને, સાતા અસાતાને એમ સર્વ ભયને ત્યાગ કરી પરમ સ્વતંત્ર થયેલો આત્મા નિત્ય અખંડ આનંદ ભોગવી વિચરે છે. . ૭
હવે સવજનને ઉદેશીને ગુરુદેવ જણાવે છે કે –
उत्तिष्ठत जनाः ? प्रेम्णा, सर्वत्र प्रेमभावनाम् ।
__भावयन्तु विवेकेन, सर्वमङ्गलदायिकाम् ॥७५॥ અથ–હે સર્વજને તમે ઉભા થાવ. અને સર્વત્ર પ્રેમપૂર્વક પ્રેમભાવનાને વિવેક પૂર્વક ભાવે, તેથી તે તમને સર્વ મંગલને આપનારી થાય. ૭૫
વિવેચન –આળસ ત્યાગ કરી બેઠા થાવ. અને આત્મા ઉપર સત્ય પરમાર્થિક પ્રેમ લાવીને સર્વે જીવો પ્રત્યે મૈત્રીભાવ યુક્ત પ્રેમભાવના પ્રવર્તાક દુઃખી, દીન પ્રત્યે દયાભાવે અપરાધીની પ્રત્યે પણ પ્રેમનજરથી જુઓ. તેમજ પૂજ્ય દેવગુરુ સાધર્મિક જીવાત્મા પ્રત્યે પ્રદપૂર્ણ ભકિત સહિત મગને ધરે; તેવી ભાવના નિરંતર ભાવો. તેથી તમે સુંદર ગુણ સમૂહને પૂર્ણ પુણ્ય પ્રાપ્ત કરીને વિવેકાનથી કર્તવ્ય અકર્તવ્યને ભેદ જાણી શુદ્ધ પ્રેમમય બની સર્વાના સ્વપ કયાણ મંગળમય ઉંચા સ્થાનને પ્રાપ્ત કરશે. કારણ કે વિવેક યુક્ત સત્ય પ્રેમભાવના સર્વત્ર મંગલરાય આનંદને પ્રગટાવનાર છે. ૭૫ છે
પ્રમાગીને જગત સ્વાધીન થાય છે. शुद्धात्मैव महाप्रेम, ज्ञायते येन योगिना।
तेन प्राप्तं जगत्सर्व, विश्वब्रह्मविलोकिना ॥७६।। અથ– જે ગીથી આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપે પ્રાપ્ત થયું છે તે જ શુદ્ધ મહા
For Private And Personal Use Only
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમગીતા
પ્રેમને યથા સ્વરૂપે જાણે છે જે સર્વ વિશ્વને બ્રહ્મસ્વરૂપ જાણે છે, તેને સર્વ જગતની સત્તા પ્રાપ્ત થયેલી સમજવી. . ૭૬
દ્રવ્ય ગુણપર્યાયની અપેક્ષાઓ પૂર્ણ બ્રહ્મ છે.
पूर्णप्रेममयं ब्रह्म, जानन्ति सद्व्यपेक्षया ।
योगिन आत्मभावेन, साकारं च निरजनम् ।।७७॥ અથ–પ્રેમયોગીઓ સોય દ્રવ્યગુણ વગેરે નયની અપેક્ષાથી પૂર્ણ પ્રેમમય બ્રહ્મને જાણે છે. તેમજ આત્મભાવવડે આત્માની સાકાર અને નિરાકાર દશા પણ જાણે છે. ૭છા
વિવેચનઃ–આત્મા એક અપેક્ષાથી સાકાર છે અને બીજી અપેક્ષાથી નિરાકાર પણ છે તેમજ સાત્વિક, રાજસ, તામસ ગુણમય જ્યાં સુધી હોય ત્યાં સુધી વેદાંત અત મત પ્રમાણે સાકાર બ્રહ્મ ગણાય. તે ત્રણ ગુણને ત્યાગ કરી, સ્વરૂપમાં સ૬, ચિત, આનંદ ભાવે અવસ્થિત થયેલે હેય, શરીર મન, વચન, કાયાને વ્યાપાર સર્વથા ત્યાગ કરી સર્વ બાહ્ય અત્યંતર ક્રિયાથી રહિત કૃત-કૃત્ય થયે હેય તે આત્મા નિરાકાર સિદ્ધ પરમાત્મા પરબ્રહ્મરૂપ સમજ. શરીર, ઈદ્રિય, મન અને કર્મના સંબંધયોગે જીવાત્મા સાકાર છે. અને શરીર ઈદ્રિય તથા કર્મનિ સંબંધ ન ગણીએ તે શુદ્ધાત્મસ્વરૂપ નિરાકાર અને નિરંજન પણ કહેવાય છે. આવી રીતે પૂર્ણ પ્રેમ અપેક્ષાએ સાકાર નિરંજન-નિરાકારભાવે સમજ. ૭૭
પ્રેમયોગીઓ સર્વ જગતને પ્રેમમય દેખે છે.
प्रेमरूपं जगत्सर्व, पश्यन्तु प्रेमयोगिनः।।
नाप्रियं विद्यते किश्चि-च्छद्धप्रेमात्मयोगिनाम् ॥७८॥ અથર–શુદ્ધ પ્રેમવાળા આત્મયોગીએ સર્વ જગતને પ્રેમરૂપથી પ્રેમમય દેખે છે. તેમજ જગતમાં કોઈ વસ્તુ અપ્રિય છે તેવું નથી દેખતા છે ૭૮
પ્રેમગીને બધા પ્રિય હોય છે. सर्व प्रियं सतां हृत्सु, नाऽप्रियाः केऽपि देहिनः ।
प्रेमाग्निपक्कलोकानां, दशेयं जायते स्वतः ॥७९॥ અથ–સદપુરુષોના હદયમાં સર્વ જી સદા પ્રિયજ હોય છે. કેઈપણ જીવ તેમને કદાપિ અપ્રિય નથી લાગતું કારણ કે તેઓ પ્રેમરૂપ અગ્નિમાં તપાઈને પાકા થઈ ગયા હોવાથી તેઓની તેવી સાધ્ય દશા સ્વભાવમય બની જાય છે. જે ૭૯
પ્રેમીએ જગતને પ્રભુમય દેખે છે. मनोवाकाययोगेषु, प्रेमाविर्भावयोगतः । प्रभुरूपं जगत्सर्व, दृश्यतेऽनुभवः स्वयम् ॥८॥
For Private And Personal Use Only
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
પ્રેમનુ ફળ
અમન વચન કાયાના યોગમાં જ્યારે પ્રેમના પ્રગટભાવ થાય છે ત્યારે તે વડે પ્રેમયોગીએ સર્વ જગતને પ્રભુસ્વરૂપ દેખે છે. આવા અનુભવ પાતાને સ્વયં
થાય છે. ! ૮૦ ॥
દેહભાવ નષ્ટ થતાં સાક્ષાત્કાર થાય છે.
देहभावे विलीने हि, प्रेमाविर्भावता भवेत् । साक्षात्कारं प्रभोरूपं, सर्वत्र दृश्यते तदा ॥ ८१ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વિવેચન—મહાત્મા પ્રેમચાગીએ સ સચેતન અચેતન જગતને પ્રેમયેાગના બળથી પેાતાના ધ્યાન અનુભવના ખળથી પણ પ્રભુ સ્વરૂપે જીવે છે. તેઓને સાડહ” સર્વ જગત હું જ છું. સર્વ જીવા સત્તાએ પરમાત્મા કહેવાય છે. આ સવ દેહધારીએજ છે. એવા
સમરસભાવ પ્રગટે છે. ૮ના
પ
અયારે દેહ તે હું છું એવી ભાવના નાશ થાય ત્યારે પ્રેમસ્વરૂપ પ્રગટ થાય છે અને તે પ્રેમયેાગે કરીને સર્વ બ્રહ્માંડમાં સાક્ષાત્ પ્રગટ પ્રભુનું સ્વરૂપ જોઇ શકે છે. વિવેચન!—જગતના સર્વ આત્મામાં સત્તાભાવે પરમબ્રહ્મ સ્વરૂપતા એટલે સચ્ચિદાનંદ સ્વરૂપ જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, વીર્ય ઉપયોગરૂપ જે આત્મધર્મ તિરોભાવે (અપ્રગટ) ભાવે રહેલા છે તેને કંઈક અંશે અનુભવ થાય છે. તેથી પોતાના જે સ્વભાવ તેજ સર્વ જગતના આત્માઓના સ્વભાવ છે. તેથી સમાન ધયાગે મૈત્રિભાવના વડે પ્રેમની પ્રગટતા થાય છે અને સત્તાએ રહેલી પ્રભુતા અનુભવાય છે. તેથી ધ્યાન સમાધિ યાગમાં સ્થિરતામાં આવતા સર્વ જીવાત્માઓને પ્રત્યક્ષભાવે પ્રભુરૂપે જીવે છે. ૮૧૫
મૈથુન એ મેહાદય છે પ્રેમ નથી. काममैथुनरूपेण, काममोहोदयो भवेत् । આમવેચવઘેળ, તેમ સયંત્ર રાખતે ૮રૂા
स्वाभाविकं भवेत्प्रेम, मोहस्तु कृत्रिमो भवेत् । आत्माकर्षकरूपेण, प्रेमाविर्भावता भवेत् ॥ ८२||
અસ્વાભાવિક પ્રેમ થાય તે સત્યપ્રેમ સમજવા અને સ્વાર્થ ભાવે જે સ્નેહ કરવામાં આવે છે તે કૃત્રિમ પ્રેમ-મેહ સમજવા. આત્માને એક બીજા પ્રત્યે સ્નેહનું જે સહજ આકર્ષણ થાય તેથી—સત્ય પ્રેમ પ્રગટે છે. ટા
For Private And Personal Use Only
અથ—કામ અને મૈથુનરૂપ પ્રેમ વડે કામમાહના ઉદય થાય છે. તેમજ પરસ્પર સહજ ભાવથી આત્મામાં જે એકત્વ ભાવે મિલન થાય તેથીજ શુદ્ધ પ્રેમ શોભી ઉઠે
છે. ૫૮૩૫
વિવેચન—આ સંસારમાં સર્વ પ્રાણીઓમાં જ્યાં સુધી અજ્ઞાન મિથ્યાત્વ, અવિરતિ
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમગીતા
અને કષાયે હેય ત્યાં લગી મિથુનવાસના રૂષ વેદનો ઉદય સંભવે છે. તેથી પ્રાયઃ સર્વ અસંજ્ઞી અજ્ઞાનિ ગણાતા એવા સ્થાવર પ્રાણીઓ પૃથ્વી, પાણી, તેજ, વાયુ વનસ્પતિ અને બે ઇંદ્રિયવાળા, ત્રણ ઇદ્રિવાળા, ચાર ઇંદ્રિવાળા પ્રાણીઓમાં પણ મોહથી ઉદયમાં આવનારી વિષય-કામ સંજ્ઞા પ્રગટ દેખાતી નથી તે પણ અવ્યક્તભાવે રહેલી જ છે.
- નારકી, દેવ મનુષ્ય અને તિર્યંચ (પશુપક્ષીઓમાં તે મોહજનિત કામ, ભગ, વાસનાની સંજ્ઞા પ્રગટ અનુભવાય છે. તે કઈ પણ રીતે આત્માને ગુણ ધર્મ નથી પણ અશુભ કર્મોથી ઉપજતી વિષયભોગરૂપ વાસના, મેહનીય કર્મના પ્રબળ ઉદયથી કામ મૈથુન રૂપ સ્ત્રી પુરૂષના મિથુનરૂપ એકત્વભાવે મળતાં ભગવાય છે. યુગલમાં એકની ઇચ્છા ન હોય તે બીજે બળાત્કાર કરી પશુતા વડે કામમૈથુન કરે છે. તેથી અજ્ઞાન જન્ય મેહનીયકર્મને ઉદયજ સમજો. પરસ્પર તેની મિથુનભાવના જાગતાં પણ મેહને ઉદય બનેને થયેલે સમજ. તેમાં સત્ય છે અને શ નથી. પણ મેહ જન્ય મિથુનરૂપ કામરગજ છે. આવી અવસ્થા ત્યાં સુધી આમાની સહચારી હોય ત્યાં સુધી આત્મા સત્ય પ્રેમધર્મના સ્વરૂપને ઓળખી શકતા નથી તે અજ્ઞાનતાથી તેને પ્રેમધર્મ માને છે. અને તેવા વિષય ભેગને કેટલાક રામરહ આદિ પંથવાળા ધર્મનું નામ આપે છે તે અગ્ય છે.
તેઓને મહામહને પૂર્ણ ઉદય મહાઅિધ્યાત્વનો ઉદય સમજ. તે સંસાર બ્રમણમાં નવા નવા જન્મરૂપ કર્મબંધનમાં હેતુ થાય છે. તે માટે પૂજ્ય શ્રી યશોવિજય વાચકવર જણાવે છે કે –
शरीररुपलावण्य प्रामारामधनादिभिः।
उत्कर्षः परपर्यायैनिदानंद धनस्य कः ॥ અથ—શરીરરૂપ સોંદર્ય ગામ, આરામ, બાગબગીચા, બંગલા, હવેલી, સ્ત્રી, દાસ, દાસી, પુત્ર, પુત્રીધન વિગેરે સર્વ પુલની રામૃદ્ધિ, ત્રાદ્ધિઓ કદાચિત પુણ્ય ભેગે બ્રહ્મદત્ત અને સુભમની પિઠે મનુષ્યને મળે તો પણ તે વિનશ્વર એટલે ક્ષણિક હોવા સાથે આત્માથી પર–અન્ય જુદી હોવાથી પરભવમાં સાથે ન જતી હોવાથી આ ભવમાં પણ કારણ મળે આપણે ત્યાગ કરી એકલા મૂકીને જનાર હોવાથી તેઓની ઉત્કૃષ્ટતા ચકિપણા જેવી ત્રાદ્ધિ હોય તો પણ આપણને તે ફરજીઆત છોડવી પડે તેવી છે. તે કારણે આપણે ગુણ પર્યાય રૂપ ધર્મ તેમાં નથી. તેથી પૂજે જણાવે છે કે એ બધી વસ્તુને આપણને લાભ થાય તેથી પણ આત્માને શે લાભ થ? અને તેવા ભેગની સામગ્રી આપણને ન મળી તે શું હાની થવાની છે? તેનાથી આપણું કે ઈ વળવાનું નથી તેથી શુદ્ધ ચિઘન સ્વરૂપ અનંત, જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર ગુણના શાશ્વતા સમુદ્રરૂપ આત્માને ભાહ્યભેગમાં શું લાભ થાય ?
હવે સાત્વિક પ્રેમને જણાવતાં પૂજ્ય કહે છે કે જ્યાં ભવ્યાત્માઓ એક બીજાને પરસ્પર પ્રેમ મૈત્રી ભાવે ચાહે છે. એક બીજાને કલ્યાણ હિત માટે ચાહે છે. એક બીજાને
For Private And Personal Use Only
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
प्रेमीना हि देवा: स्यु- महाधीनास्तु राक्षसाः ।
મોદીનાતુ વાદ્યો; ઘુ-રાન્તાઃ પ્રેમયોગિનઃ ૮૪॥
પ્રેમનુ ફળ
સાધર્મિક ભાવે બંધુત્વ પ્રેમ વધારે છે. તેએને દુ:ખમાં સહાય કરી દુ:ખ દૂર કરવા પ્રેમથી મદદ કરે છે. પૂજ્ય ભાવે સેવા ભક્તિ કરે છે. પણ તેમાં તેની પાસેથી અન્ય પુદ્ગલભાવ રૂપ પૈસા, ધન, સેવા કે લાભની ઇચ્છા ન રાખતાં ધર્મ ભાવનાના પ્રેમ રાખે છે અને મોક્ષરૂપ પરમ પંથના સાથી ધર્મ બધુ માની તેમની સાથે જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર યાગની જ્ઞાન અનુભવ રૂપ ગોચરી એટલે વિચારણા કરે છે. તેમજ તેમાં એક બીજાને સ્નેહભાવનું પરસ્પર એકત્વ ભાવે મળવાની તેની આકાંક્ષા કાયમ રહે છે. તે પ્રેમયાગ અવશ્ય આદરણીય હાવાથી શાભાને વધારતા નિત્ય જયવતા વર્તે છે. ૮૩૫
સત્ય પ્રેમાધીન દેવ છે. મેાહધીન રાક્ષસ છે
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમના પ્રકારો
स्थूल सूक्ष्मं भवेत्प्रेम, स्वार्थिकं पारमार्थिकम् । दैशिकं व्यापकं बोध्यं मूर्तीमूर्तमपेक्षया ॥८५॥
પ૩
અથ:—જે સત્યપ્રેમને આધીન થાય છે. તેઓને દેવ સમજવા. અને જે માહને આધીન થાય છે તેને રાક્ષસે ક્ષણવા. જે માહથી ચહાય તે બાહ્યપ્રેમ છે. અને અંત:કરણથી આત્મભાવે ચાહે છે તે સાચા પ્રેમયાગી છે.
વિવેચનઃ—સત્યપ્રેમથી જે ચાહના રાખવી તે દ્વિવ્યપ્રેમ છે અને તે દિવ્યપ્રેમવાળા સ્વભાવથી દેવ સમજવા. વિષય વાસનાની બુદ્ધિથી ચાહના રાખવી તે આસુરીવૃત્તિ છે અને તે વૃત્તિવાળા ભાવરાક્ષસા સમજવા. મેહાધીનપ્રેમ બાહ્યપ્રેમ છે. સાચેાપ્રેમ તે આંતરપ્રેમ છે. ૫૮૪ા
For Private And Personal Use Only
અથઃ પ્રેમમાં અપેક્ષાથી અનેક પ્રકાર થાય છે. સ્કુલ, સૂક્ષ્મ, સ્વામિઁક, પારમાકિ, દૈશિક, વ્યાપક, મૃ અમૂર્ત વગેરે અનેક પ્રકારે પ્રેમના ભેદો થાય છે.
વિવેચનઃ—આત્માના પરિણામરૂપ પ્રેમ હોવાથી એક સ્વરૂપનો હાવા જોઇએ, પણ આત્માએ કર્મના વિચિત્ર સબંધ ધરતા હૈાવાથી પ્રેમમાં તેના અનેક ભેદ્દા થાય છે. તે અહિં ગ્ર ંથકાર જણાવે છે. (૧) સ્થૂલપ્રેમ તે બહારથી ખુબ સ્નેહ સત્કારને દેખાવ થાય, વિનય વૈયાવૃત્ય થાય. તે સ્થૂલપ્રેમ કહેવાય; ૨ સૂક્ષ્મ અંતરમાં સ્નેહ રાગ–પ્રેમ હાય તે સ્થૂલરૂપે દેખાવમાં મહાર ન આવે તે જ તરગ પ્રેમને સૂક્ષ્મપ્રેમ જાણવે. ૩ સ્વાર્થ માટેને જે પ્રેમ હોય તે સ્વાકિપ્રેમ કહેવાય. સંસારિ વિષય ભાગ તથા ધન ધાન્ય માટે જે પ્રેમ દેખાડવા તે સ્વાધિકપ્રેમ છે. ૪ હિતકલ્યાણની ભાવનાથી સ્વપર સાધર્મિક પ્રત્યે પ્રેમચાહના કરવી તે પરમાર્થિક શુદ્ધપ્રેમ જાણવા પ. એક, બે કે ત્રણ વ્યકિત પ્રત્યેના પ્રેમ તે દેશપ્રેમ અથવા મહેલો, પેળ, ગામ અમુક દેશ પ્રત્યેના જે પ્રેમ તે
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૫૪
પ્રેમગીતા
દેશપ્રેમ એટલે અંશ પ્રેમ જાણ. ૬ સર્વ જીવો પ્રત્યે સ્નેહ રાખે તે વ્યાપકપ્રેમ જાણ. ૭ એવીજ રીતે શુદ્ધપ્રેમ, અશુદ્ધપ્રેમ, માનસિક પ્રેમ, વાચિકપ્રેમ કાયિક પ્રેમ વિગેરે પ્રકારનો પ્રેમ જીવના પરિણામના સંબંધથી અનેક પ્રકારનો થાય છે. તેમજ જે મૂર્તરૂપે પ્રત્યક્ષદેડની ચેષ્ટા કે વચનથી-ભાષાથી અનુભવાતે પ્રેમ તે મૂર્ત પ્રેમ અને મનમાત્રમાં જે વિચારણ આવવી, પૂજ્ય દેવગુરૂનું સ્મરણ થવું તેમના ગુણને સંભાળવા તે અમૂર્ત પ્રેમ કહેવાય છે. એમ અપેક્ષાએ પ્રેમના અનેક પ્રકારો થાય છે. ૮પા શુદ્ધ પ્રેમથી સર્વ પ્રાણિઓમાં પિતાની સરખી:ગણુના હેય છે.
शुद्धप्रेमानुभावेन, स्वात्मवत् सर्वदेहिनाम् ।।
भवेत सेवा स्वभावेन, तत्र किञ्चिन्न भेदता ॥८६॥ અથ-શુદ્ધ પ્રેમના પ્રભાવથી પ્રેમીજને સર્વદેહિ જ પ્રત્યે પિતાના આત્મા સમાન ભાવ રાખીને સહજ ભાવે સેવા ભક્તિ કરે છે તેમને સ્વ અને પરમાત્મામાં ભેદતા નથી દેખાતી. ૧૮૬
શુદ્ધ પ્રેમ થાય ત્યારે પરમાત્માનું પ્રાગટય બને છે.
शुद्धप्रेमणि संजाते, समः सर्वत्र जायते ।
आत्माऽभिन्नं भवेत्तत्र, प्राकटयं परमात्मनः ॥८७॥ અથ–જ્યારે આત્મામાં શુદ્ધ પ્રેમ પ્રગટ થાય છે ત્યારે સર્વત્ર જગત જંતુ ઉપર સમભાવ જાગે છે અને ત્યારેજ આત્માથી અભિન્ન એવું પરમાત્માનું સ્વરૂપ પ્રગટ ભાવે આત્મા પોતાનામાં અનુભવે છે. ૮૭
વિવેચન—આત્મામાં અનાદિકાલિન મિથ્યાત્વ છે. તેને દૂર કરીને અનંતાનુબંધિ ક્રોધ, માન, માયા લેભને નાશ કરીને જ્યારે આમા સમ્યકત્વને પામે છે. ત્યારે તેના વેગે શત્રુ મિત્રને સમ જાણીને સર્વ ઉપર બંધુત્વ ભાવવાળો સારો પ્રેમ પ્રગટે છે અને સર્વ જીવે ઉપર વૈર વિરોધ નષ્ટ થાય છે. તેથી સમત્વ-સમભાવ પૂર્ણરૂપે ખીલે છે, આવા શુદ્ધ પ્રેમ ભેગીઓને સર્વ આત્મામાં પ્રભુતાનું સ્વરૂપ દેખાય છે. સર્વપ્રત્યે વાત્સલ્ય ભક્તિ કરવાની ભાવના જાગે છે. ૮૭ના
પ્રેમમાં દાસપણું કે પ્રભુત્વપણું નથી. प्रेमणि नैव दासत्वं, प्रभुत्वं नैव देहिनाम् ।
ऐक्यं समं प्रियं सर्व, भासते निर्विकल्पकम् ॥८॥ અથ–પ્રેમમાં આરુઢ થયેલા લેકે એક બીજાને દાસ રૂપે કે પ્રભુ રૂપે નથી જેતા બધામાં એકત્વભાવ, સમત્વભાવ, પ્રિયાવભાવ અને સંકલ્પ વિકલ્પ વિનાના નિર્વિકલ્પ ભાવને દેખે છે. ૫૮૮
For Private And Personal Use Only
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનું ફળ
પN
વિવેચન—ઉપર જે પ્રેમયોગીઓ જણાવ્યા છે તે સર્વ જગતના આત્માઓ કે જે દેહધારીઓ છે તેઓને મનમાં કે પિતાને દાસ કે સેવક છે તેમ નથી લાગતું. કોઈના પિતે શેઠ પિતાને કઈ શેઠ કે રાજા છે એમ નથી લાગતું. સર્વ સમાન ધર્મસ્વભાવના હોવાથી ઉંચત્વ કે નીચત્વના ખેટ સંક૯૫ વિકને નહીં કરતાં એક નિર્વિકલ્પ ભાવે સર્વ દેહધારી આત્માઓમાં સમાન ભાવ રૂપ એકત્વ રૂપ સ્વભાવ છે. તેથી તેઓ સર્વ લેક મારા પ્રિય છે, બંધુ છે, પ્રેમી છે એવું પ્રત્યક્ષભાવે અનુભવે છે. તેથી રોમગીઓ પરમાત્મભાવને અનુભવે છે. ૫૮૮
પ્રેમથી રાગદ્વેષના વિકલ્પ નાશ પામે છે, रागद्वेषविकल्पास्तु, नामरूपादिसंश्रिताः।
अज्ञानेन समुत्पन्नाः, प्रेग्णा यान्ति लयं स्यात् ।।८९।। અથ– રાગદ્વેષ આદિ વિકલ્પો નામ રૂપ આદિનો આશ્રય કરીને રહેલા છે અને તે અજ્ઞાનતાથી ઉપજેલા છે. તે સર્વ પ્રેમ વડે નાશ પામે છે. તુલા
વિવેચન–આ સર્વ સંસાર રૂપ બ્રહ્માંડમાં રહેલા સર્વ પાણી માત્રમાં કર્મના યોગે વિચિત્ર સ્વરૂપવાળા રાગ, દ્વેષ, કામ, ક્રોધ, માન, માયા, લેભ, ઈર્ષા, અહંકાર, મમતા વિગેરે દોષ યુક્ત સંક૯પ વિકપની પરંપરા ચાલુજ હોય છે તેની સાથે નામરૂપ શરીર, ઈદ્રિય, શેઠાઈ અધિપતિત્વ વિગેરે વ્યવહારથી મળેલાં કારણે અત્યંત દુખના હેતુ થાય છે. આ બધાની ઉત્પત્તિમાં જે કંઈ મૂળ કારણ તપાસીએ તે મિથ્યાત્વમય કષાય યુકત અનાદિકાલની ભયંકર અજ્ઞાનતા છે. જ્યારે તેવી અજ્ઞાનતા સમ્યગજ્ઞાન પૂર્વક સદવિવેક યુક્ત સમ્યગદર્શન આત્માને પ્રાપ્ત થાય અને સમ્યગુચારિત્ર યુક્ત ધ્યાન સમાધિપૂર્વક આત્મસ્વરૂપને અનુભવ કરવામાં આવે તેજ નાશ પામે છે. તેના યોગે સર્વ આત્માઓને પિતાના બંધુ ભાઈ માને છે. તેવી પ્રેમમય મૈત્રી ભાવના યોગે સર્વ દે રૂપ સંકલ્પ વિકલ્પને એકદમ નાશ થતા પૂર્ણ પ્રેમનો આત્મામાં પ્રકાશ થાય છે અને અખંડાનંદને ભેકતા પ્રેમગી મહાત્મા બને છે. ૮૯
પ્રેમથીજ માણસે સવ પદાર્થોમાં સૌંદર્યતા દેખે છે.
सर्वपदार्थसौन्दर्य, पश्यन्ति प्रेमतो जनाः।
સર્વસૌૌ , છે સર્વત્ર રાતે મેગા અથ–મનુષ્ય સર્વે જડ ચેતન પદાર્થોમાં રહેલા પ્રેમ સર્વ પદાર્થોમાં સુંદરતા દેખે છે. સર્વ પદાર્થોમાં રહેલું સુંદરપણુંજ પ્રેમથી સુંદરપણાનો અવશ્ય અનુભવ કરાવે છે. જે ૯૦ છે
- વિવેચનઃ—જડ ચેતન રૂપ સર્વ પદાર્થો પોતાના સહજ ભાવના ગુણ દેષને ધારણ કરી રહ્યા હોય છે. સર્વ પદાર્થો સર્વથા સર્વ પ્રકારે એકાંત–સુંદર કે અસુંદર નથી હોતા તેમ છતાં
For Private And Personal Use Only
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમગીતા
પણ તે પદાર્થોમાં જે મનુષ્યને રાગ બંધાયે હોય ત્યાં દે નથી જણાતા. પણ રાગથી ગુણને જ દેખે છે. સંદરતાને જ જુએ છે. અહિં એક અલૌકિક દષ્ટાંત તપાસે.
સર્વ દેવોને મહારાજા ઈદ્રદેવ અસુરોથી હાર પામીને મનુષ્યલોકમાં આવી, અસુર થી બચવા માટે એક સુકર-મુંડનું શરીર ધારણ કરી ગંદા તલાવડા પાસે રહેલી ગુફામાં સંતાઈ ગયે. ભુખ તરસથી અકળાઈને તેણે ખાબેચીઆનું ગંદુ પાણી પીધું. અને ત્યાં માણસ દિની પડેલ વિષ્ટા ખાધી. તેના ગે આવેલ અજ્ઞાનતારૂપ આવરણથી હું ઇન્દ્ર દેવોને રાજા છું તે વાત ભુલી ગયે. પિતાને ભુંડ માની વિષયની પ્રબળતાને લઈ ભુંડણ સાથે મેહમાં પડી અનેક બચ્ચાઓને તેણે વધારે કર્યો. કેટલેક કાળ તેને તેવી ભંડદશામાં ગયે. દેવલેકમાં જે અસુરો હતા તેઓ પણ અનેક તોફાને કરી કેટલા કાળે પાછા તે સ્થાનને છોડીને પિતાના જુના સ્થાનમાં ચાલ્યા ગયા. એટલે દેવે પિતાના સ્વામી ઈન્દ્રની શોધ કરવા લાગ્યા. મેરૂ નંદનવન વિગેરે સ્થાનમાં તેને નહિ જોતાં મનુષ્યલોકમાં અનેક સ્થાનને તપાસ કરતા છેવટે આ ગંદા તલાવડા નજદીક કેતરોની એક નાની ગુફામાં, અને ભુંડણની સાથે રહેલા મેટા મુંડને તાકી તાકીને જોતાં પિતાના જ્ઞાનબળથી તે અધિકારીઓએ ભુંડ થયેલા ઈદ્રને ઓળખી કાઢયે; તેથી તે મુંડને વિનયપૂર્વક વિનંતી કરવા લાગ્યા પણ તેને પિતાના સત્ય સ્વરૂપનું ભાન નથી તે કેમ સમજે? ત્યારે તે દેવાધિકારીઓ ભુંડના નાના અને તેની સન્મુખ કાપી નાખ્યાં તેમજ ભુંડણને પણ મારી નાખી તેવું દેખતાં છતાં તેને નિષેધ કરવાની શકિત ન હોવાથી ભુંડ આંખમાંથી આંસુ કાઢતો રેવા લાગ્યું પરંતુ તે દેવાધિકારીઓએ તેને છેડો નહિં. તે મુંડના શરીરને પણ વિદાયું. તે શરીર દ૨ થતાં ઈદ્રનું મહાવરણ દૂર થતાં પિતાને સત્યસ્વરૂપે ઓળખ્યા અને અધિકારી સાથે આનંદ કરતાં દેવલેકે ગયે. અહીં આપણે એ વિચાર કરવાને છે કે ઈદ્રજેવો પણ મોહથી ભુંડ બનીને ભુંડણને ઇષ્ટ પ્રેમી માની તેમાં પ્રેમ કરી ભુંડણને સર્વ કરતાં વધારે સુંદર માનતા હતો તેમ આપણે પણ અજ્ઞાનતા વડે મેડના ઉદયથી સુંદરતા ન હોય, સુખને હેતુ ન હોય, દુઃખમય હોવા છતાં ખોટા પ્રેમને પ્રેમ માનીએ છીએ. તેમજ સમ્યગ જ્ઞાનવંત, પવિત્ર ચારિત્રવંત, સમતા શ્રદ્ધાવંત એવા યેગીઓને મનના કષાય નષ્ટ થયેલા હોવાથી ભેગ વાસના દુર થયેલી હોવાથી સર્વ વસ્તુઓમાં સમત્વભાવ રહે છે, તેથી સર્વ પ્રાણી તથા વસ્તુમાં માધ્યસ્થતા હોવાથી સર્વ ઈષ્ટ અને સુંદર લાગે છે. સર્વ જન ઉપર પ્રેમ હોવાથી સુંદરતાને જ અનુભવ થાય છે આત્મસ્વરૂપમાં નિવિક૯૫ ભાવ જાગેલ હોવાથી આત્મામાં જે સુંદરતા છે તેના બળથી સર્વ વસ્તુઓમાં તે પ્રેમગીઓ સુંદરભાવને અનુભવતાં છતાં સહજાનંદમાં શોભી રહ્યા છે. ૯૦
ૐકાર સર્વ વર્ણમાં પ્રેમરૂપ છે ॐकारः सर्ववर्णेषु, प्रेमरूपोऽस्ति सर्वथा । ही श्री क्ली मन्त्रवर्णास्ते, प्रेमव्याकशक्तयः ॥९१॥
For Private And Personal Use Only
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૫
પ્રેમનુ ફળ
અર્થ:-ૐકાર સર્વ વર્ગોમાં પ્રેમ (પ્રણવ)રૂપ મંત્ર સથા પહેલા છે, અને ઢીકાર, શ્રીકાર, કલીકાર, વણુ મંત્ર સ્વરૂપ હોઇ પ્રેમના પ્રકાશ કરનાર શિક્ત સ્વરૂપ
છે! ૯૧ ॥
વિવેચન:-સર્વ ચૈતન્ય સ્વરૂપ આત્માએમાં પ્રેમ પારિણામિકભાવે અન્યકત રહેલે છે, તેને પ્રગટ થવામાં ઉપાદાન કારણે અને નિમિત્ત કારણેાની આવશ્યકતા રહેવી છે. તે પણ આપણે જાણવા યેાગ્ય છે. તેમાં પ્રથમ ઉપાદાન કારણ આત્મા રહેલા છે અને તેને લાગેલા અનાદિકાલિન જ્ઞાનવરણીય, દર્શનાવરણીય, અને અ ંતરાયરૂપક સમુહરૂપ જે આત્મશકિતને રોકનારૂ આવરણ છે તેના જેટલા અંશે વિલય થાય તેટલા અંશે આત્માની સહજ શકિત પ્રગટ થાય છે તેમાં આત્મા ઉપાદાન કારણ સમજવા, જ્ઞાન, દર્શન, વી ઉપયોગ તેના સહજ ભાવના ધરૂપ ગુણો છે. કને દૂર કરી આત્મા, તે શકિતના વિકાશ કરે છે તેથી તે ઉપાદાન કારણ છે, તેમજ તેવી શકિત પ્રગટ થવામાં કાલસ્વભાવ નિયતિ ભવિતવ્યતા વિગેરે નિમિત્તા છે. તેમજ આત્મામાં રહેલ પ્રેમસ્વભાવરૂપ પરિણામને પ્રગટ થવામાં ૐન્કાર નામનો મંત્ર સર્વ વરૂપ ઉચ્ચારણીય જે અક્ષરા છે તેમાં મુખ્યમત્ર સ્વરૂપે છે. તે કાર પ્રેમરૂપ આત્મદેવ તને આમંત્રણ આપે છે એટલે આત્મકિત જે ઊંધી ગઇ છે તેને આ ૐકાર જગાડવા માટે આમત્રણ કરે છે. તુ હવે જાગ અને તારા સહજાનંદ ભોગવ એમ પ્રેમાત્મા દેવ તને આમ ંત્રે છે. તેથી તે નિમિત્ત કારણ છે. તેમજ હૌં, શ્રાઁ, કલી વગેરે એક મંત્ર શકિત છે. મંત્રશકિતએ પણ આત્મપ્રેમને પ્રગટ કરી જગતમાં વ્યાપક મનાવે છે. અને તે તેથી આત્મા સર્વ આત્માઓને બંધુભાવે આમત્રણ કરી તેમની સાથે પ્રેમ સંબધથી વ્યકતભાવે જોડાય છે. ! ૯૧ ૫
જે મૂખને અપ્રિય તે પ્રેમીને પ્રિય છે प्रियं यत्तत्प्रभो रूपं, सर्वत्र सर्वथा सदा । અપ્રિય યત્તુ મુદ્દાનાં, તત્ પ્રિય મેમિનાં હદ્દિ ભ્રા
અ:-જેને જે પ્રિય છે તે તેને પ્રભુસ્વરૂપ છે. એમ સર્વ સ્થાને સર્વ કાલે--સદા રહેલુ સમજવુ. એટલે જે મૂલાકને અપ્રિય હાય છે તે પ્રાયઃ પ્રેમીઓના મનમાં સર્વાંદા પ્રિય હાય છે. ૫ ૯૨ !
વિવેચન: આ સર્વ જગતમાં જડભાવ અને ચેતનભાવે અનત વસ્તુઓ સદા સદા વિદ્યમાનજ છે. જો કે તેમાં પરિણામિકભાવ હાવાથી આકાર, રૂપ, રંગ ગુણાનુ પલટપણું થયાજ કરે છે. તેથી કથ‘ચિત્ કથ ંચિત્ નિત્યાનિત્ય તેને માનવામાં આવે છે તે વસ્તુ સંથા અપ્રિય એટલે એકાંત અનિષ્ટ પણ નથી, તે સદા એકાંત પ્રિય પણ નથી. તેમાં લેકને પ્રિયત્ન અને અપ્રિયત્ન જોવામાં આવે છે. તે માત્ર જીવાની તેવી વિચિત્ર ક જન્ય પ્રકૃતિના કારણે વિચિત્રભાવે વસ્તુઓ જોવાય છે, જે વસ્તુ અમુકને પ્રિય હાય તે અન્યને
૯
For Private And Personal Use Only
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમગીતા
-
અપ્રિય લાગે છે તેથી અહીં જણાવે છે કે –તમને જે જે પ્રિય લાગતું હોય તેને તમે પ્રભુસ્વરૂપ માને અને તેની ભકિત, સેવા, ઉપાસના કરો. અને જે અપ્રિય હોય તેને વિષે મધ્યસ્થતા રાખો. કારણ કે જે આપણને અપ્રિય છે તે આપણે તેવા પ્રકારના કાલ દેશ સ્વભાવ અને તેવા પ્રકારના કર્મના ભેગે અપ્રિય થાય છે. આપણને જે જે પ્રિય હોય તે સર્વ કેઈને પ્રિય જ થવું જોઈએ એવી જે લેકે માન્યતા રાખે છે તેઓ ભૂલાવામાં પડેલા છે તેમ સમજવું. ૯રા
પ્રેમયોગીઓ પ્રેમથી સર્વ જગતને પ્રિય ગણે છે
प्रेम्णा प्रियं जगत्सर्व, पश्यन्तु प्रेमयोगिनः ।
रागाऽभावाद्विरागत्वं, तदा संजायते सताम् ॥९३॥ અથ–પ્રેમયોગીઓ પ્રેમથી સર્વ જગતને પ્રિયસ્વરૂપે જુવે છે. તેથી તેમને રાગ શ્રેષને અભાવ થાય છે. અને તેથી તે તેને વૈરાગ્ય ભાવ પ્રાપ્ત થાય છે. આ ૯૩
લેકે પ્રેમી બની શાશ્વત જીવન જીવે
भवन्तु प्रेमिणो लोका-भवन्तु नैव मोहिनः ।।
__शुद्धप्रेमाऽमृतं पीत्वा, जीवन्तु विश्वजीवनाः ।।९४॥ અર્થ – હે! લોકો! સાચા પ્રેમીજનો બને. મહામહને આધીન કોઈ થાશે નહિ. સર્વ લેકે શુદ્ધ પ્રેમરસનું—અમૃતનું પાન કરીને વિશ્વ જીવન જીવવાવાળા થઈને સર્વ કાળ શુદ્ધાનંદમાં છે. જે ૯૪
પરમાત્મા એ શુદ્ધપ્રેમ છે. परात्मैव भवेच्छुद्ध-प्रेम विश्वस्य जीवकः ।
प्रभुप्रेम विदित्वैवं, भवन्तु विश्वजीवनाः ॥१५॥ અથ–પરમાત્માજ પરમ શુદ્ધપ્રેમ છે અને તે પ્રેમ સર્વ વિશ્વને જીવન આપનારે છે, આ પ્રભુને પ્રેમ છે, તેને જાણીને હે લેકો વિશ્વજીવન જીવનાર થાઓ છે ૯૫ a
વિવેચનઃ–કમ મેલ દૂર થતાં આત્મા શુદ્ધ પરમાત્મા થાય છે. તેમજ સર્વ જીવાત્માઓ પિતાના સમાન ધર્મવાળા અનુભવાતા હોવાથી તેઓ સત્તાએ પરમાત્મા છે. સર્વ જી પર વિશ્વવ્યાપક શુદ્ધ પ્રેમ વડે ઉદ્ધાર કરી સર્વને પૂર્ણ સુખી કરૂં તેવી ભાવનાથી જગતમાં યા દેશવિદેશ વિચરે છે. તે જે ઉપકારી પ્રભુને જે પ્રેમ છે તે વિશ્વને જીવાડનારે સત્ય પ્રેમ જાણે. તેવા પ્રભુને પ્રેમ તમારા ઉપર ઉતરીને તમે પણ તેવા સ્વરૂપવંત બની જગતને શુદ્ધ પ્રેમથી ઓળખીને અવશ્ય શુદ્ધ પ્રેમી બને. માલ્યા
આત્મા એજ પરમાત્મા છે. आत्मैव परमात्माऽस्ति, प्रेमयोगी प्रभुमहान् । देहस्थोऽपि न यो देही, तं सर्वत्र विलोकय ॥१६॥
For Private And Personal Use Only
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
પ્રેમનું ફળ
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૬૭
અર્થ:—આત્મા તેજ પરમાત્મા છે, તેજ પ્રેમયેગી મહાન પ્રભુ છે, જો કે દેહમાં વાસ કરવા છતાં વસ્તુતઃ દેહી નથી એવા તેને હે? ભવ્યાત્મા નિરખા. ॥ ૯૬ ૫
વિવેચનઃ-.“ નીવા વૈ શિવા ગાયત્તે ” જેક કલંકથી ખરડાયેલે જીવ છે. તેજ પરમગુણ ધરનારે પરમાત્મા થાય છે. ત્યારે સર્વ જીવાને પરમાત્મસ્વરૂપના માર્ગમાં લાવવા મહાપ્રયત્ન કરનાર પરમ પ્રેમયેગી મહાપ્રભુ તેજ પરમાત્મા બને છે. તે જો કે કર્મોના થોડાક દલને ભગવતો હાવાથી દેહ--શરીરમાં સ્ફુલ છે. તે પણ કાયમનિત્ય છે. આવુ તે આત્માનું આશ્ચર્યકારક સ્વરૂપ હાવાથી હું ભવ્ય પ્રેમયોગીઓ સાચા પ્રેમને વિચાર કરતાં પ્રેમની મિત્રતાને વિચાર અવશ્ય કરશે તો સર્વત્ર આત્મા ઉપર પ્રેમ કરવાનું તમેાને આવશ્યક છે તેવું મન થઇ જશે. કેઇ શત્રુ કે મિત્ર આવા ભેદ તમને નહિ લાગે. ૫૯૬૫ પ્રેમમય આત્મા હોય તાજ જગતની વસ્તુ માત્રમાં પ્રીતિ થાય છે. यस्मिन्सति प्रियं सर्व-मप्रियं यदभावतः ।
पश्यन्तु तं प्रियं लोका - आत्मानं प्रेमरूपकं ||१७||
અથ:-હે ભન્ય લોકો તમે વિચાર કરી જુએ કે જે વસ્તુ તમારી પાસે હોવાથી તમને સ` કોઇ પ્રિય લાગે છે અને તે ન હેાય તે વસ્તુ અપ્રિય લાગે છે તે પ્રિય આત્મા જ પ્રેમરૂપ હેાવાથી આખુ જગત તમને પ્રિય લાગે છે. ૫ ૯૭૫
વિવેચનઃ—આત્મા પારિણામિક ભાવે પ્રેમમય છે.
તેના યેાગે વિષયવાસનામયયૌવન કાળમાં વિષય ઉપર પ્રેમરૂપ રાગ મેહ હાવાથી તેમાં સહાયક જે વિષય રૂપ વસ્તુ છે તે તમને પ્રિય થાય છે. અને જ્ઞાનમય વિવેક યુકત આત્મસ્વરૂપ થતાં મેક્ષમાર્ગના સહાયક ઉપર તમારી તાત્વિક સત્ય પ્રેમ પ્રગટ થાય છે. તેથી આત્માજ પ્રેમરૂપ છે. us!! આત્માની ભક્તિના પ્રકારે
आत्मनो नवधा भक्ति, प्रेमरूपां सनातनीम् ।
कुर्वन्तु प्रेमिणो बाह्य-मान्तरां सर्वशक्तितः ॥९८॥
અર્થ આત્માની નવ પ્રકારે જે ભક્તિ થાય છે તે સનાતન પ્રેમ રૂપજ છે. માટે હું પ્રેમી પુરૂષા તમે અંતરભાવથી અને બાહ્ય ભાવના વિચારથી સર્વ જીવા તમારા સમાન છે તે જિનાની ભકિત કે જે નવ પ્રકારની છે તે કરશે. ॥ ૯૮ ॥
વિવેચન:-સત્યધના ઉપદેશક અરિહંત, ગણધર, આચાર્ય વિગેરે પૂજ્ય પુરૂષો ઉપર ચાહના રૂપ, પ્રેમભાવ રૂપ, સનાતની પવિત્ર ભાવના રૂપ જે ભકિત ાગે છે તેના યેાગે ખાદ્યભાવે શુદ્ધ આહાર આપવેા. શુદ્ધ પાણી આપવા. જ્ઞાન, ધ્યાન ને ચે!ગ્ય વસતિઉપાશ્રય આપવા. શ્રમિત સાધુએની સેવા કરવી, દવા કરવી, પરિશ્રમ ઉઠાવવા તે બાહ્ય ભક્તિ અને તેઓના ગુણુ ઉપર રાગ કરવા, તેમની અંતરમાં ચાહના કરવી, અવગુણુની કલ્પના ન થવી એ અભ્યંતર. એમ બાહ્ય અને અભ્યતઃ તામય ભકિત રૂપમ પ્રેમચે ગી
For Private And Personal Use Only
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમગીતા
કરે. આ ભક્તિ આપણું પૂજ્ય મહર્ષિ પુરૂષાએ નવ પ્રકારની જણાવી છે. શ્રવણ, કીર્તન, સેવન, આદર, વચન, વંદન, ધ્યાન, લઘુતા અને સમતા એમ નવ પ્રકારે જણાવી છે "अहंदादिष्ट नवधा भक्ति- कर्तव्या प्रेमिभिः॥ श्रवणं कीर्तनं चैव सेवन, वचनं तथा ॥१॥ वंदनं लघुता ध्यानमैक्यं च समता तथा । एनाभिः प्राप्यते मुक्तिरध्यात्मध्यानयोगिभिः ॥२॥ અરિહંત, સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક શ્રાવિકા, શ્રદ્ધાવત સમ્યક્ દષ્ટિ વગેરે સર્વ સંઘ તથા પ્રભુ, પ્રતિમા, આગમ તેમજ મહાન ધર્મ પ્રભાવના કરનારા પૂજ્ય પુરુષોની પ્રેમગીઓએ ભકિત કરવી. ૧ પ્રથમ શ્રવણ ક્રિયા ભકિત છે. તે આ પ્રમાણે
શ્રવણ કરે જે શાસ્ત્રને, તે પામે શ્રતજ્ઞાન છે
માટે શ્રવણક્રિયા વડે, પૂજો પ્રભુ ભગવાન” ના અર્થ—અરિહંતના વચને, ગુરુઓ દ્વારા શ્રવણ કરવાથી પ્રેમગીઓ સત્ય શાસ્ત્રનું રહસ્ય પૂર્ણ સમ્યજ્ઞાન પામે છે. તેથી શ્રવણ ક્રિયારૂપ ભકિતથી પરમાત્મા તથા ગુરૂઓની ભકિત પૂજા કરવી. ૧
૨ બીજી કીર્તન ભક્તિ આ પ્રમાણે છે. અર્હત્ સિદ્ધને સૂરિની, કીર્તિ કરે નરનાર; વાચક સાધુ આદિ નવપદ, સ્તવતાં હેય સુખસાર ૧
ગુરૂ આદિના ગુણ ગાવતાં, ખરે અનંતા કર્મ,
અનંત ગુણ પ્રગટે દિલે, અનંત પ્રગટે શર્મ” મારા અર્થ—અરિહંત સિદ્ધ, આચાર્ય ઉપાધ્યાય, સર્વ સાધુ, દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર, તપ એ નવ પદનું સ્તવન કીર્તન કરતા પ્રેમગીઓ આત્મામાં અનંત ગુણોને પ્રગટ કરીને અનંત શાશ્વતા સુખને ભેગવે છે. રા ૩ ત્રીજી સેવન કિયા ભક્તિ.
“અરિહંત આદિની કરે, દ્રવ્યભાવથી સેવ,
સેવક બની ઉપગથી, સેવ્ય બને સ્વયમેવ” ના “સાત નયોથી સેવના, આત્મશુદ્ધિના હેત,
- ગુર્નાદિકની સેવના, આત્મમુકિતસંકેત” ધરા “શ્રવણ અને કીર્તનથકી, સેવા ભાવ સુહાય,
સેવાથી સહુ સિદ્ધિઓ, પ્રગટંતી ઘટમાંહ્ય” વા અર્થ–પ્રેગના અભ્યાસીઓએ અરિહંત, સિદ્ધ, આચાર્ય ઉપાધ્યાય અને સાધુ આદિ ચતુર્વિધ સંઘની દ્રવ્ય અને ભાવથી બાહ્ય અત્યંતર ગથી સેવા કરવી જોઈએ. તેમાં દ્રવ્યથી નમસ્કાર, સત્કાર, અભ્યસ્થાન વિગેરે સામાન્ય ભકિત ક્રિયા સર્વ પૃોની
For Private And Personal Use Only
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
પ્રેમનુ ફળ
કરવા યોગ્ય છે. તેમાં અરિહંત પરમાત્માની મૂર્તિની સિદ્ધ ભગવંતાની મૂર્તિની અષ્ટ પ્રકારે દ્રવ્ય પૂજા કરવા ચેગ્ય છે. અને આચાર્ય આદિ ગુરૂ પુરૂષોની આહાર પાણી વજ્ર પાત્ર સિદ્ધાંતાર્દિક પુસ્તકરૂપ જ્ઞાન દર્શન ચારિત્રના પુષ્ટાલંબન આપનારા ધર્મપકરણાનું વિનય ભકિત યુક્ત પ્રેમથી આદરપૂર્વક દાન કરવુ તે દ્રવ્ય ભકિત છે. અને ભાવથી મન, વચન, કાયાની શુદ્ધતા પૂર્વક ગુણ સ્તુતિ કરવી, મનમાં તેમના ઉપકારક ગુણો સાંભળતાં ઉદ્દભવ થવા. તે ભાવ સેવન ભક્તિ જાણવી. આવી રીતે દ્રવ્યભાવથી સેવા કરતાં સેવક બનેલા આત્મા ઉપયાગથી પાતેજ સેન્ય બને છે. તે સેવાભાવથી આઠ સિદ્ધિઓ અને નવ નીધિએ આત્મામાં પ્રગટ થાય છે. ાણા
ના
૪ હવે ચેાથી વચનક્રિયા ભકિત તે આ પ્રમાણે: “વાચિક શક્તિએ પૂજીએ, પ્રભુ મહાવીરજીણુ ૬;
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
નવ પદને વંદન કરે અપકીતિ, દુઃખ જાય” ull દ્રવ્યને ભાવથી વાંદીએ ગુરૂને ધરી બહુપ્રેમ,
જ્ઞાનચરણઆનંદ ગુણુ પ્રગટે યાગને ક્ષેમ” ારા સાત્વિક વંદન શ્રેષ્ઠ છે, મેહની કરે ચકચુર,
વંદુક વંદ્યપણુ વરે સુખ પામે ભરપૂ” ઘણા
વીરે વાચિક શક્તિથી, ટાળ્યા ભવના ફંદ” ૫૧ પ્રભુવાણીને પૂજીએ, સેવીએ સુખકાર,
પ્રભુચન સમજ્જા થકી, પામો ભવ પાર” ારા “સત્ય અસત્ય જે વચન છે, સમજો તેના ભેદ, નિશ્ચયને વ્યવહારથી સમજે નાસે ખેદ નાણા
અર્થ --પરમાત્મા મહાવીર દેવ જીનેશ્વરને વાચિક શક્તિમયભક્તિ વડે ગર્દૂ' માવીય નમઃ ઇત્યાદિ વચન શિક્તથી પૂજવા, કારણ કે ભગવાન વીર પરમાત્માની વાચિક શકિતથી ભવભ્રમણના દુ:ખટિયક ક્ દોનો નાશ થાય છે. ૧૫ પ્રભુની વાણી આત્માના ઉદ્ધાર કરનારી હોવાથી અવસ્ય સેવનીય જ છે, બહુ માનથી પૂજવા યાગ્ય છે કારણ કે જે પ્રભુની ઉપદેશમય વાણી સાંભળે છે તે રાજગૃહીના રહિયક ચારની પેઠે ભવસમુદ્રને પાર પામે છે, ારા આ વચન શક્તિમાં સત્યવચન અને અસત્ય વચનને જે ભેદ છે તે અવશ્ય વિવેકથી સમજવા જોઇએ; નિશ્ચય અને વ્યવહારથી વચનની સત્યતા અને અસત્યતાના જે આત્મા વિવેકથી ભેદ સમજીને પ્રવૃત્તિ કરે છે તે આત્મા ભવના ખેદ વા કલેશના નાશ કરે છે. ગા
૫ પાંચમી વંદન ભિકિતને જણાવતાં કહે છે કે, અરિહંતાદિક વદતા ભાવથી મુકિત થાય,
For Private And Personal Use Only
@
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuni Cyanmandir
પ્રેમગીતા
અર્થ –અરહંત આદિ નવપદને મન, વચન, કાયાની પૂર્ણ શુદ્ધતાયુક્તભાવથી વંદન કરતા આત્મા મુક્તિપદને પામે છે. અને અપકીતિ તથા ભવ ભ્રમણના દુઃખને નાશ થાય છે. પૂજ્ય ગુરૂ એટલે આચાર્યો, ઉપાધ્યાય તથા સાધુઓ સાધવીઓ વગેરે જે ગુરુપદમાં રહેલા છે, શુદ્ધ મોક્ષમાર્ગને ક૯યાણમય ઉપદેશ આપે છે તે ગુરુઓને દ્રવ્યથી પંચાંગ પ્રણિપાપૂર્વક ભાવથી આત્મા બહુમાન આદર પ્રેમપૂર્વક વંદન કરતાં સમ્મદ્દર્શન તથા આત્માના સાચા જ્ઞાનથી યુકત ચારિત્રમાં આનંદ યુક્ત રમણતામય જે શુદ્ધાત્મ ગુણસ્વરૂપ પ્રગટે છે તેમજ નવા નવા આત્મધ્યાન સમાધિના ગને લાભ તથા આ ભકિત સ્વરૂપનું રક્ષણરૂપ ક્ષેમશકિત પ્રગટે છે. પરા તે કારણોને લઈ સાત્વિકભાવથી વંદન સર્વથી કલ્યાણમય શ્રેષ્ઠ છે. કારણ કે તે આત્મસ્વરૂપનું આવરણ કરનાર મેહનીય કમ તથા જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનવરણીય કર્મ અને અજ્ઞાન, મિથ્યાત્વ તથા વીર્યંતરાય કર્મને નાશ કરનાર છે, તેથી વંદન કરનાર (વંદક) વંઘ (વંદનાયેગ્ય) પદને પ્રાપ્ત થાય છે. અને સર્વ કર્મને ઘાત કરવાને સમર્થ બનીને પરમ આનંદમય સુખને સંપૂર્ણ ભેગવનારે થાય છે.
___ "इको वि नमुक्कारो, जिनवरवसहस्स बद्धमाणस्स ।। संसारसागराओ, तारेई नरं वा ના વા થી મોક્ષમાર્ગમાં પ્રવૃત્ત થયેલા ધર્મસ્વરૂપના મહાન ધોરી વૃષભ સમાન શ્રી તીર્થકર જીનવર વદ્ધમાન સ્વામિ આદિ પરમાત્માને પૂર્ણ ત્રિકરણની શુદ્ધતાપૂર્વક કરાયેલે ભાવમય નમસ્કાર સંસારમાં રહેલા સર્વ સ્ત્રી-પુરૂને સંસાર સાગરમાંથી ઉરીને મેક્ષના અભય સ્થાનમાં પહોંચાડીને તારે છે. ૩ ! આમ પાંચમી વંદનક્રિયા ભકિતનું સ્વરૂપ છે. પણ ૬ હવે છઠ્ઠી લઘુતાભકિત જણાવતાં કહે છે? “લધુતાથી પ્રભુતા મળે, ટળે દોષ અભિમાન;
બાહુબલિ લઘુતા ધરી, પામ્યા કેવલજ્ઞાન ના લઘુતા ગુણની વેલડી, લધુતા મુક્તિદ્વાર,
ભદધિપર તુંબીવત્ , તરતાં નર નાર ધરા કર્મભાર હલકે તે, આત્મા નહિ લેપાય,
લધુતાપૂજાથી પ્રભુ, પૂજતાં સુખ થાય.” કાકા અર્થ—મગના અભ્યાસીઓ આઠ પ્રકારના અહંકારને છોડીને લધુતા ભજે છે. તેના ગે પરમાત્માના દર્શન થાય છે. અને સર્વ મહાદિ આત્માના દોષ નાશ પામે છે. જેમકે બાહુબલિ મહારાજ જ્યાં લગી મેટાઈન અભિમાનમાં હતા ત્યાં લગી સાધુ થઈને કઠણ તપસ્વી હોવા છતાં કેવલજ્ઞાનને પ્રાપ્ત નહેતું કરી શકયા. પરંતુ જ્યારે અંતરમાં લઘુતા ભાવતા પિતાની પૂર્વે સાધુ કેવલી થયેલા પોતાના જ લધુબંધુઓને વંદના કરવા ભાવ લધુતા ભાવતા ઉદ્યમવંત થઈને પ્રવૃતિ કરવા લાગ્યા તેજ સમયે કેવલજ્ઞાનને પામ્યા
For Private And Personal Use Only
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનું ફળ
૭૧
૧. આથી પૂજે જણાવે છે કે લધુતા તે જ ગુણરૂપ ફલને ઉપજાવનારી ગુણવેલડી છે. અને તે કષાયને ઘાત કરવા સમર્થ હોવાથી તે જ લઘુતા મુક્તિમંદિરનું બારણું થાય છે. આથી લઘુતા અભિમાન રૂપ સમુદ્રને પાર પમાડનાર તુમડીના સમુહ સમાન છે. તેથી તેના લધુતારૂપ તુંબડાના સમુહથી નર અને નારી પાર પામે છે. મારા લધુતા ભાવથી નવા કર્મને લેપ નહિ લાગતું હોવાથી લઘુતાવડે પ્રભુની ભાવ પૂજા કરતા નિશ્ચયપૂર્વક આત્મા મુકિતના અનંતસુખને ભેટતા થાય છે. આવા ૭ સાતમી ધ્યાનકિયા ભક્તિને જણાવે છે. “આત્મશુદ્ધિ જેહથી થતી, તે છે ઉજવલ ધ્યાન,
ધર્મ શુકલ બે ધ્યાનથી પ્રગટે કેવલજ્ઞાન ના મનથી ધ્યાનક્રિયા થતી, ધ્યાનથી કર્મ વિનાશ,
કર્મ વિનાશથી મુક્તિ છે, મુક્તિ અનંત સુખવાસ મારા પિંડસ્થાદિકધ્યાનથી, અક્રિય થ ભવ્ય,
રાગદ્વેષાદિક વિના અક્રિયતા કર્તવ્ય” ૩ અર્થ-જે ક્રિયાથી આત્માની શુદ્ધિ થાય છે તે એક માત્ર ઉજવલ પરિણામનું ધ્યાન છે. તેના શાસ્ત્રમાં મુખ્ય બે ભેદ કહેલા છે. એક ધમ ધ્યાન અને બીજું શુકલધ્યાન છે. તે ધ્યાન ક્રિયાથી આત્મા કેવલજ્ઞાનને પ્રાપ્ત કરે છે. શાળા સ્થાનકિયા એ એકલી કાયા દ્વારા નથી થતી પણ મનની ક્રિયા વડે જ પ્રગટ થાય છે; તે ધર્મધ્યાન અને શુકલધ્યાનથી ઘાતિ આદિ કર્મને વિનાશ થાય છે. કર્મ વિનાશથી કેવલજ્ઞાન અને મુક્તિ પ્રાપ્ત થાય છે. અને મુકિતથી અનંત અવ્યાબાધ સુખમાં વાસ થાય છે. તેથી હે ભવ્યાભાઓ તમે પિંડસ્થ, પદસ્થ, રૂપ, ધ્યાનવડે પરમાત્માના ધ્યાન રૂ૫ ભકિત કરે કે જેથી આત્મા વિભાવિક ધ્યાન-આત અને રૌદ્ર ધ્યાનનને ત્યાગ કરીને ધર્મધ્યાન શુકલ ધ્યાનરૂપ રૂપાતીત સ્થાનેજ અક્રિયભાવ દશાને પામે એટલે રાગદ્વેષની વિકારિક કિયા નષ્ટ થતાં આત્મા અચલ અક્રિય બને છે. માટે હે ભવ્યાત્માઓ તેવી ધ્યાનકિયા ભક્તિ તમે પ્રેમપૂર્વક કરો. આમ સાતમી ધ્યાનક્રિયા ભક્તિ પૂર્ણ થઈ. ૮ હવે આઠમી એક્તા ક્રિયા ભકિતનું સ્વરૂપ કહે છે. “વીરપ્રભુથી એકતા, ભાવે નરને નાર,
એકય કરી પ્રભુ સાથમાં, લહે ભોદધિપાર ૧ સંગ્રહનયસત્તા વડે, સર્વ જીવો છે એક,
આત્મસત્તા ધ્યાવતાં પ્રગટે વ્યકિત વિવેક જરા જડથી ન્યારો આત્મા, ગુણપર્યાયાધાર,
એક્તા ભાવે ભાવના, કર્મ કહે ન લગાર” રૂા
For Private And Personal Use Only
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમગીતા
અર્થ –હે ભવ્ય આત્માઓ તમારે સત્ય સુખનીજ એક અદ્વૈત ઈચ્છા હોય તે પરમાત્મા મહાવીર દેવની સાથે ધ્યાન વડે ધ્યાતા રૂપે તમે ધ્યેય સ્વરૂપ પરમાત્મા મહાવીર દેવની સાથે અભેદ એકતા સિદ્ધ કરે; કે જેથી સ્ત્રી છે કે, પુરૂષ છે તે પણ પરમાત્માના સ્વરૂપની સાથે એકતા થવાથી તમે સંસાર સમુદ્રને પાર અવશ્ય પામશે . ૨ : નય સંબંધી વિચાર કરતાં સંગ્રહનય કે જે પદાર્થમાં રહેલી સત્તા ભાવી પરિણામની શકિત. તે સત્તા વડે સર્વ જગતના આત્માઓમાં ચેતન્યસ્વરૂપ સત્તાથી, અથવા આઠ રૂચક પ્રદેશની પૂર્ણ નિર્મલતાથી, અથવા મેક્ષ પ્રાણની યેગ્યતા વડે સર્વ જેમાં સમાન સ્વભાવ ધર્મ લેવાથી સંગ્રહાયની અપેક્ષાથી એકયતા રહેલી છે, તે એકત્વભાવથી સર્વ જીવાત્માઓમાં સમાનતાથી એકાવને અનુભવ થાય છે એટલે સર્વ જેમાં એકાત્મભાવ પ્રગટે છે. આવી એક્તાની ભાવના વડે આત્માની સહજ શકિતનું મરણ થતાં ચૈતન્ય ધર્મ અને પુગલ ધર્મને વ્યક્તિધર્મને વિવેકવાળો બેધ થાય છે. એકાત્મ સ્વરૂપને સમ્યગ બોધ થાય છે. તેના એગ્ય સમાન ધર્મવંત આત્માઓના સ્વરૂપને બોધ થવાથી સર્વ આત્મા એમાં સામાન્ય ધર્મથી એકવભાવ જોવાય છે અને આત્મધર્મથી અન્ય પુદ્ગલને જડ ધર્મ સડણ પડણ, વિધ્વંસણ ધર્મ અવબોધ વિવેકથી આત્મા કરે છે તેથી જડ પદાર્થોના ધર્મથી આત્માના ચૈતન્યધર્મ જુદા છે તેથી આત્મા જડપદાર્થથી જુદે છે એટલે ઈદ્રિય, મન, કર્મ, ધર્મ, અધર્મ આકાર પુદ્ગલપદાર્થથી આભા જુદે-ન્યારો છે. જડતા ધર્મરૂપ રસાદિક પાંચ ઈદ્રિયેથી ગ્રાહ્ય થાય છે. અને સમયે સમયે નાશ પામી નવા નવા વિકારેને પામે છે. ત્યારે આત્મા આત્મસ્વરૂપના ચેતન્યાદિક જ્ઞાનદર્શન, ચારિત્ર, વિર્ય ઉપયોગ વગેરે ગુણે શુદ્ધાશુદ્ધ, શુભાશુભ પર્યાયોને ધારણ કરે છે. તે અનંત ગુણ અને અનંત પર્યા. યોને એક આત્મામાં એકત્વભાવે સમાવવાનું ધ્યાન કરતા સર્વ કર્મમલને વિગમ આત્મા કરે છે. આ એકત્વ ધ્યાનને એકત્વ વિતર્ક પ્રવિચાર શુકલધ્યાન કહેવામાં આવે છે. તે એકત્વ ધ્યાન વડે જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ મોહનીય, અંતરાય રૂપ ઘાતિકને ક્ષય થતાં કેવલજ્ઞાન, દર્શન, અનંત બલ વીર્ય વગેરે આત્મગુણો પ્રગટ થાય છે. ૩ એકત્વ કિયા ભક્તિ જાણી. ૯ હવે નવમી સમતા કિયા ભક્તિનું સ્વરૂપ જણાવે છે.
“સમતાથી પૂજે પ્રભુ, વિભુ મહાવીર જીનેશ,
જ્યાં સમતા પ્રગટી ખરી, ત્યાં નહિ રાગ ને દ્વેષ ૧ સકલ સાધના સિદ્ધતા, સમતા પ્રગટ થાય,
ક્ષાયિક સમતા પ્રગટતાં, બાકી ન કાર્ય રહાય. મારા આતમને પરમાતમાં સમભાવે પ્રગટાય,
આપે આપની પૂજના એકતાએ અનુભવ થાય” પાલા અર્થ–સમતા એટલે અનુકુળ સાધન મલતાં હર્ષ અને પ્રતિકુળ સાધન મળતાં
For Private And Personal Use Only
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનું ફળ
__
છેષ, ખેર, તીરસ્કાર ન આવે એવી સમાનભાવમય સ્થિરતાને સમતા કહેવાય છે. તેવી સમતા એ તીર્થંકરદેવ ભગવાન મહાવીર તથા પૂજ્ય ગુરુઓ અને ધર્મને અનુષ્ઠાન તપ, જપ જે કરાય તેમાંજ સમતા સાચી સમજવી. કે જેથી રાગ, દ્વેષ, હર્ષ ખેદ ન આવે, શુકલધ્યાન સાધ્ય સર્વ સિદ્ધિઓ સમતાભાવે જ થાય છે. એટલે ક્ષાપશમભાવની ચારિત્રની આરાધના પરમાત્માની પૂજા કરતાં આમ આઠ મહા અણિમાદિ સિદ્ધિઓ પ્રગટાવે છે. અને નવ નિધિઓ પ્રગટાવે છે. તેમજ ક્ષાયિકભાવે ચારિત્રયોગમાં સમતાભાવ પ્રગટે છે એટલે સર્વ શત્રુ અને મિત્રો રૂપ સમાન ભાવ પ્રગટે છે, જેમ મહાવીરદેવને પૂજા મહિમા કરનારા ઈન્દ્રાદિ દેવ અને ભકિનવંત મનુષ્ય ઉપર જેટલે વાત્સલ્યભાવ વર્તે છે તેટલેજ સંગમ દેવ અને પ્રભુના કાનમાં ખીલા નાખનારા ગોપાલક ઉપર પણ સમાન ભાવ યુક્ત વાત્સલ્ય હતું. તે સમતા ભાવ હોય છે. તેના ગે સ્વર્ગના સુખ ઉપર આસકિત પણ નથી તેમ નરક ઉપર શ્રેષ પણ નથી તેવો સમતાભાવ લાવવા જે કિયા થાય તે સમતા ભકિત જાણવી. તે જે પૂર્ણભાવે પ્રગટ થાય તે કઈ પણ કર્તવ્ય બાકી રહેતું નથી. આત્મા કૃતકૃત્ય થાય છે. તેથી શાસ્ત્ર કહે છે કે આમાં તેજ સત્તાઓ પર મામા એ કહ્યું છે કે, “ પા પરી” હે ભત્માઓ તમે એજ નિશ્ચયથી સમજે કે જે આ દશ પ્રાણ, પાંચ ઈદ્રિય મન ધરનારે અને ચારિત્રમાં અધિષ્ઠાન કરનાર આપણે આત્મા છે તેજ સત્તાએ પરમાત્મા છે કારણ કે તે શુદ્ધ બ્રહ્મમય જ્ઞાન, દર્શન, આદિ ગુણ ને સ્વામી છે. પણ કર્મના યોગે પરવશ થઈને સંસારમાં જન્મમરણ કરતો ભમે છે. શરીરમાં જે અદશ્ય જ્ઞાનદર્શન ઉપગ શકિત દેખાય છે તે જીવ પોતે જ સ્વયં દેવ છે. તેજ પરબ્રહ્મ પરમાત્મા છે. તેથી સર્વત્ર સમતાભાવે સ્થિર થઈને આત્મસ્વરૂપને પરમાત્મા સમાન જાણી તેનું જ ધ્યાન કરવું તેથી પરમાત્મા સાથે એક્યતાને પ્રેમમય અનુભવ થાય છે. આ સમતા ભકિતયોગ જાણ. આવી નવ પ્રકારની ભકિત કે જે પૂર્ણ પવિત્ર અને શાશ્વતભાવે આત્મામાં રહેલી છે તે વસ્તુતઃ આત્મિક પ્રેમસ્વરૂપે જ છે. તેથી સત્ય પ્રેમના અભ્યાસીઓએ વીર્યના ઉ૯લાસથી તે ભકિત, બાહ્ય ક્રિયારૂપે અને અત્યંતર પરિણામ રૂપે પ્રગટાવી તમે સૌ સત્ય પ્રેમયોગી બને. ૯૮
આત્માને પુરૂષ સમજે અને પ્રકૃતિને સ્ત્રી સમજે
आत्मानं पुरुषं विद्धि, प्रकृति तु स्त्रियं शुभाम् ।
प्रकृतिः प्रीतिरूपेण, विश्वात्मन्येव संवसेत् ।।९९।। અર્થ –આત્મા પુરૂષ છે એમ તમે સમજે. અને પ્રકૃતિને સારી સ્ત્રી રૂપે માનો હવે પ્રકૃત્તિ તે પ્રીતિ સ્વરૂપ વડે વ્યાપક આત્માને વિષે જ રહે છે ૯ છે
વિવેચન –આત્મા તે અસંખ્ય પ્રદેશમય છે. તેમાં ગુણ સ્વભાવમય પ્રકૃત્તિ તે સ્ત્રી રૂપે જાણવી. સાંખ્યશાસ્ત્રમાં પુરૂષ અને પ્રકૃત્તિના સંગથી સંસારની પ્રવૃત્તિ થાય છે
For Private And Personal Use Only
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૭૪
પ્રેમગીતા
અને વિયેગમાં સંસારના અભાવ થાય છે. છે અનેને અનાદ્રિકાલીન સંચાગ સબંધ થયેલા છે. આત્માને પેાતાનાથી અન્ય પુદ્ગલ સમુહથી બનેલ રૂપ, રસ, ગંધમય વસ્તુની ચાહના કરવાને સ્વભાવ રહેલો હોવાથી તે પ્રકૃત્તિ પ્રીતિ રૂપ બનીને આત્મ પુરૂષમાં વ્યાપક રૂપે અભેદભાવે રહીને વસેલી છે. ૫ ૯૯ l
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
सर्वजीवेषु सौन्दर्य - माकर्षकं विराजते ।
तत्तु प्रेमैव संबोध्य, भवन्तु प्रेमिणो जनाः ॥ १०० ॥
અઃ—સ
જીવામાં સૌંદર્ય કે જે આકષ ક ભાવવાળુ શોભે છે તેને તમે પ્રેમજ જાણેા. તેવું પ્રેમનું સ્વરૂપ જાણીને તમે સજના પરસ્પર પ્રેમીજનો બનશે।. ૧૦૦ના
सर्वत्र विलसद्यत्तु, सौन्दर्य प्रेमजीवनम् ।
व्यक्तं कुर्वन्तु भो लोकाः ? आत्मज्ञानेन तद्हृदि ॥ १०१ ॥
અથ ભવ્ય લોકેા સર્વ જગ્યાએ વિલાસ પામતું સૌંદર્ય યુક્તજીવન આત્મજ્ઞાન વડે તમારા હૃદયમાં પ્રગટ કરો.
વિવેચન—જગતમાં સર્વ જગ્યાએ સૌ પ્રેમ વખાણવા યોગ્ય ગણાય છે, પણુ જ્યાં ચામડી આભૂષણુ, વસ્ત્ર, ટાપટીપવાળું સૌંદર્ય ખાલ--અન્ન જીવેાને ઉન્માદી બનાવે છે. તેવા સૌના આકર્ષીણતામાં શુદ્ધપ્રેમ નથી હોતા. ત્યાં કેવલ કામરાગરૂપ મેહ જ છે, તેવા જીવનને યાગીલાકે પ્રેમજીવન નથી કહેતા. એવું જીવન તે પશુ જીવન છે. ત્યારે પ્રેમ જીવન ફાને કહેવું ? તા જણાવે છે કે આત્માના સત્યસ્વરૂપ કે જે સમ્યગજ્ઞાન, દર્શન ચારિત્રરૂપે સદવર્તનમાં પરિણામ પામીને સર્વ જીવે ઉપર બંધુત્વમાવે તેમની ઉન્નતિ માટે પ્રયત્ન થાય, તેમના આત્માને પોતાના આત્મા સમાન માનીને જે ચાહના કરાય તે શુદ્ધપવિત્ર પ્રેમમય જીવન જાણવું. તેવા પવિત્ર જીવનમાં સત્ય સુંદરતા અનુભવાય છે, જો કે તેમાં રાજકીય સત્તાનું અભિમાન નથી. પૈસાનું અભિમાન નથી, સૌદતાયુક્ત આકર્ષક શરીરની સંપદા નથી પણ આત્મસ્વરૂપનું સુદરપણુંજ આકર્ષણ કરે છે. તે માટે હે ભવ્યાત્માઓ આત્માના જ્ઞાનવડે સાચા સુંદરત્વયુક્ત પ્રેમસ્વરૂપને તમે પ્રાપ્ત થાવ. તેમાં જ સ્થિરતા કરી. તેથી સચ્ચિદાનન્દ્વના ભાતા બનશે. ૫૧૦૧૫
भाव एव महाप्रेम, रुचिरेव न संशयः ।
મુળસ્થાનાઽધરોદેવુ, પ્રેમવ.પ્રતિજ્ઃ ।।o૦૨/
અ——ભાવ તે જ મહાન પ્રેમ છે. તે વસ્તુત: આત્માની રૂચિરૂપજ છે. તેમાં જરાપણ સંશય નથી. તેવી રૂચિવડે ગુણસ્થાનકની શ્રેણિમાં ચડવામાં શુદ્ધપ્રેમ પ્રગતિ કરનાર અને છે.
વિવેચનઆ મામાં જે પાંચ પ્રકારના ભાવ પ્રગટ થાય છે તેમાં પારિામિક ભાવ
For Private And Personal Use Only
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
પ્રેમનુ ફળ
તે આત્માની તેવા પ્રકારની રૂચિરૂપ સમજવા. તેમાં અનાંદિ કાળનાપુદગુલ રૂચિના પરિણામ મેહ કે રાગ નામથી ઓળખાય છે. તે અપ્રશસ્ત રાગ સંસારના દુ:ખજનક છે ત્યારે ધર્માંના રાગ, દેવને રાગ, ગુરુ ઉપરને રાગ, સન સદાચારની પ્રાપ્તિરૂપ રાગ તે પ્રશસવા યોગ્ય છે. પ્રેમયોગીઓ ભાવની શુદ્ધતાયુકત ભાવસ્વરૂપ રૂચિને જ મહાનપ્રેમ કહે છે. કારણ કે તે પ્રેમ આત્માના સત્યસ્વરૂપનું સાચું ભાન કરાવે છે.
શુદ્ધ પ્રેમથી શુભાવ થાય છે.
शुद्धभावो भवेत्सद्यः, शुद्ध प्रेमैकभावतः ।
*→
આમ્રમ વેળ, શુક્રોમેવ યોધન ૨૦૩
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અ——એક શુદ્ધ પ્રેમમય ભાવથી આત્મા જલદી શુદ્ધભાવ યુકત થાય છે. કારણ કે તે શુદ્ધ પ્રેમજ સત્યબોધવાળો પ્રગટ થઇને આત્મસ્વરૂપમાં રમણતારૂપે આત્મસ્વરૂપમાં પ્રત્યક્ષ પ્રકાશ કરે છે. ૫૧૦૩
सर्वभूतस्थमात्मानं, सर्वभूतानि चात्मनि ।
તે યુજ્વાત્મા, સર્વત્ર સમર્શનઃ ।।૨૧।। (ગીતા)
પ
સાચા યાગી પ્રાણીએમાં અનેક રીતે આનંદને અનુભવે છે. लसत्यनेकरूपेण, आनन्दः सर्वदेहिषु । પાસા વેળ, સર્વત્ર ત્રમૂર્તિત્ ।!૦૪
અથ—બ્રહ્માસ્વરૂપની મૂર્તિને આત્મસ્વરૂપમાં અનુભવ કરનારા યોગી સર્વાં દેહવાળા આત્માઓને વિષે હર્ષોંના ઉલ્લાસપૂર્વક અનેક પ્રકારના આનંદ અનુભવે છે।૧૦૪
વિથેચન—શુદ્ધ પ્રેમયોગીઓ પરમ બ્રહ્મમય આત્મસ્વરૂપને પ્રાપ્ત કરીને કષાય અજ્ઞાન મિથ્યાત્વરૂપ મેહની સત્તાને છેદીને પરમબ્રહ્મ સ્વરૂપ પ્રેમમય આત્મમૂર્તિને અનાવનાર વિવિધ પ્રકારની શુભાશુભ ચેષ્ટા કરનારા પ્રાણીઓ હોવા છતાં પણ તેમના દ નથી તેમના સમાગમમાં પણ અનેક પ્રકારના, અનેક સ્વરૂપને પ્રેમમય આનંદ ગ્રહણ કરે છે. એટલે હર્ષથી ઉલ્લાસપૂર્વક તેઓનુ જેટલા અંશે કલ્યાણ થાય તેવી પ્રવૃત્તિ ઉલ્લાસપૂર્વક કરે છે. તેમાં સત્યાનદને અનુભવ કરે છે. કહ્યું છે કેઃ
For Private And Personal Use Only
અ—સ પાંચ ભૂતા, પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ, આકાશ, વનસ્પતિ, વિગેરેમાં જીવે છે. તેમાં મારે વાસ છે. હું તેમાં વસેલા હતા તે ભૂત યનીવાળા જીવા પણ મારામાં વસેલા છે એમ સમતા ભાવથી સર્વ જીવાને મિત્રભાવે જોતાં સર્વના હિત માટે પ્રવૃત્તિ કરતાં સર્વાંને પેાતાના આત્મા સમાન ગણે. કેઇ શત્રુ ચા સગાના રૂપે નહિ જોતાં સવને ચૈતન્યભાવે જોવે છે. તેવા બ્રહ્મમૂર્તિસ્વરૂપ આત્મા સર્વ આત્માને જોતાં આનદ ભાગવે છે. ૫૧૦૪ા
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
s
www.kobatirth.org
મેહના વિકારામાં પ્રેમ નથી मोहमानविकारेषु, प्रेम किश्चिन् न विद्यते ।
आत्मप्रेमोज्ज्वलं मन्त्रं, केचिज्जानन्ति पंडिताः ॥ १०५ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમગીતા
અ:—માહ માન આદિના વિકારામાં જરાપણ સત્યપ્રેમ હોતા નથી. તેમજ આત્મપ્રેમરૂપ ઉજ્જવળ મંત્રને કોઇક પ ંડિતેજ જાણે છે. ૧૦પા
વિવેચનઃ—આ જગતમાં સર્વ આત્માઓમાં સામાન્યભાવે અન્યમાં આકષ ણ ભાવ ઉપજે તેવા પ્રેમ રહેલા છે. પણ તે અજ્ઞાન, મિથ્યાત્વ, મેહ, માયા, ક્રોધ, રાગ ઇર્ષારૂપ વિકારથી અશુદ્ધ હોવાથી તેમને તત્વદર્શન કરનારા પડિતા રાગપ્રેમ કહે છે. સત્યપ્રેમ ને માં જરાપણ નથી તેમ જણાવે છે. ત્યારે શુદ્ધપ્રેમ સદ્ગુરૂની કૃપા અને ઉપદેશ દ્વારા સમજાય તેમ છે. તે વાત અજ્ઞાનીએ નથી ઋણુતા કહ્યુ છે કે, “વતો વા યો નિવરતે, ન યંત્ર મનનો પતિ: ગુઢ્ઢાનુમવર્ણવેધ સ્તૂપ પરમાત્મન” શ્રીયશાવિજય મહાપાધ્યાય ભગવંત જણાવે છે કે ત્યાં વાણી પહેાંચી શકતી નથી, મન પણ તેને જોઇ શકતું નથી પરંતુ શુદ્ધ દશાવાળા આત્માના અનુભવથી તેનું સત્યસ્વરૂપ અનુભવ યુક્ત થાય છે. તેને તમે પરમાત્માનું સ્વરૂપ જાણેા. ઉપર જણાવ્યુ તેવુ પરમાત્માનું સ્વરૂપ હોવાથી તે સર્વોને પણુ તમારા આત્મા સહ ગણીને વિકાર વિનાને, સ્વાર્થ વિનાને શુદ્ધ પ્રેમ સર્વ ઉપર રાખવા, શ્રી ભગવત્ ગીતામાં આત્મસયમ યોગ અધ્યાયમાં કહે છે કે, • ભૌમ્યન યંત્ર, સમં પતિ ચોડીન મુખ્ય ચા વિષે વા તુત્યું, સૌન્ત પરમો મતઃ 11 સર્વત્ર છવામાં આત્મા સમાન ચૈતન્યને માનીને તેમના સુખ દુ:ખમાં સહાય કરનારા સને સમાન ષ્ટિથી જોનારા યાગી, હું અર્જુન તારે પરમયેાગી જાવ. !! આપ સમાન ભાવથી સર્વ આત્મા ઉપર ઉજ્જવલ નિર્દોષ પ્રેમ કરવા તેથી આત્મપ્રેમની સફલતા છે. આવા શુદ્ધ પ્રેમના મંત્ર સદ્ગુરૂની ઉપાસના કરનારા પ્રેમયેગી પડિતજના જ જાણે છે. ૧૦પા
66
સર્વ પ્રાણીયામાં સાચા પ્રેમ વિસ્તાર विकासयन्तु सत्प्रेम, सर्वत्र सर्वदेहिषु ।
अमृता येन जायन्ते, लोका आत्मस्वभावतः ॥ १०६ ॥
અઃ—સર્વ જગ્યાએ સર્વે જીવેામાં સત્યપ્રેમને વિકાશ થાવ કે જેથી લેકે આમ સ્વભાવથી અમૃત જીવન જીવનારા થાય.
For Private And Personal Use Only
अन्तरात्मा भवेत्प्रेमी, पश्चाद्याति परात्मताम् ।
જ્ઞાનિજી ભારતયૈન, મુઢનેમસમુત્ક્ર૧ઃ || ૧૦૭ ||
અથ:-અંતરાત્મ દશાવાળે! આત્મા સત્ય પ્રેમી થાય છે તેના યાગે પછી તે પરમાત્મ દશાને પ્રાપ્ત થાય છે. સમ્યગજ્ઞાનીએ માં તરતમ્યભાવે શુદ્ધ પ્રેમની ઉત્પત્તિ થાય છે. ૧૦૭ા
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનું ફળ
વિવેચન—આત્માની ત્રણ અવસ્થા જાણવી જોઈએ. એક બાહ્ય આત્મદશા, બીજી અંતરાત્મદશા ત્રીજી પરમાત્મ દશા તેના વેગે તેમાં રહેલા પ્રેમના પણ ત્રણ પ્રકાર થાય છે તેનું સ્વરૂપ જણાવતાં પરમ ગુરૂવર શ્રી બુદ્ધિસાગરસૂરિપ્રવર આત્મ-પ્રદીપ ગ્રંથમાં કહે છે ॐ "आत्मानं तु विधा, विद्धि, बाह्योपाध्यादिभेदतः । आत्मबुद्धिशरीररादौ, बहिर्थीमान् नरः સ્કૃતઃ + ૮ આત્માને તમે ત્રણ પ્રકારે જાણે. જે બાહ્ય, અંતર, પરમ એમ ઉપાધિના ભેદથી સમજે. તેમાં બાહ્ય આત્માનું લક્ષણ કહેતાં જણાવે છે કે શરીર, ઈદ્રિય, મનરૂપ જે પુદ્ગલેના કંધે છે તેને હું રાજા, હું શેડ, હું સ્ત્રી, હું પુરુષ, રૂપરંગ, રસ, શબ્દ, ગંધ વિગેરે મારા છે. હું તેને સ્વામી છું હું ચગી, હું સન્યાસી, હું રૂપાળે હું દારિદ્ર, હું ધનવાન એવી છે જે કલ્પનાઓ થાય છે, આ બધું મારૂ છે, આ સ્ત્રી આ પુત્ર, આ પુત્રી મારી છે. આ દેશને હું રાજા અને આ રાજ્ય મારૂ છે તે બાહ્યાભાનું લક્ષણ જાણવું, “સી, ધન, ભાઈ, ભગીનીને પુત્ર પુત્રી કે કુટુંબ પરિવાર કે, એના સંગે
ચી મેહે દુઃખ પામે અપાર કે, જીનવાણી ચિત્ત આણીએ છે ૧ . દેહાદિકને મારે માનતો ભેદ સમજે નહિ, એહ અજાણુ કે, હિરાતમ તે જાણજે, ભેદ પહેલે હા છેડા સુજાણકે જીનવાણી ચિત્ત ધારીએ. ૨ . આ બાહ્યાબાવ સંસારમાં જ રાખનાર છે. "बहिर्धिया भयभ्रान्ती, रागादिक्लेशसन्ततिः। त्यक्त्वा देहात्मबुद्धिं त्वं, देहादभिन्नं विમાવા // ૮૨ દેહાદિકમાં મારાપણાની જે બુદ્ધિ છે તે રાગ દ્વેષ મહ, માયા મિથ્યાત્વ અજ્ઞાનતાથી યુકત હોવાથી ભય કલેશથી યુક્ત ભવમાં એટલે સંસારમાં અનંત કાલ ભમાવે છે તેને ત્યાગ કરી હે આત્મા તું એમ નિશ્ચય માન કે હું, દેહ, ઈન્દ્રિય, મન, અને કમરૂપ નથી. તેથી ભિન્ન જૂદ છું. ! ૮૨
देहस्थोपि न देही यो, वाचामिन्नस्तथाऽमृतः।
दुग्धे नीरं तथा देहे, आत्माऽसंख्यप्रदेशकः ।। ८३ ॥ અથ–દેહમાં રહેલે છતાં પણ તું દેહી સર્વદા કે સર્વથા નથી. વાણીથી પણ અગોચર ભિન્ન છે અને અમૃત એટલે જન્મમરણથી રહિત છે. પાણી અને દૂધ મળ્યા છતાં સ્વભાવથી જુદા છે એમ દેહ, ઈદ્રિય. મન અને કર્મથી ઘેરાયા છતાં તેથી જૂદે અસંખ્ય આત્મપ્રદેશ આત્મક તેવા બોધવાળે તે અંતરાત્મા સમજે. ૮૨ છે
આ અંતરાત્મા પરમાત્મદશાને પ્રાપ્ત કરે છે કહ્યું છે કે “પિરાપિ નંપી ; સે ડર प्यात्मा निरअनः ॥ निर्लेपाऽनश्वरः साक्षात्, कैवल्येन प्रकाशते ।। ८४ । सश्चिदानंदरूपेण,સ્થિતિય વમવના છે પરિક્ષા મામાનં, સત્તત્તતિમાનવી. જે ૮૧ તે અં તરાત્મા ઘાતિકર્મના ક્ષયથી કૈવલ્યજ્ઞાન દર્શન યુક્ત છે તે પરમાત્મા રૂપી શરીરમાં રહેલા છતાં વસ્તુતઃ આત્મસ્વરૂપે અરૂપી છે. કર્મ બંધન રૂપ લેપ, અંજનને અભાવ હોવાથી નિરંજન નિલેપ છે. આત્મસ્વરૂપ શાશ્વતું હોવાથી અનધર ભાવે છે. પ્રત્યક્ષ કેવલજ્ઞાન
For Private And Personal Use Only
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમગીતા
દર્શન, ચારિત્રરૂપે સદા પ્રકાશે છે. શોભે છે. આવી શાશ્વતી અવસ્થાવાળા પરમાત્માને જાણુને સંત વેગીઓ પ્રેમથી તેનું ધ્યાન કરે છે. ૮પા પ્રેમગીઓ પરમાત્મ દશાને ભજનાર થાય છે. તેથી તેવા અંતરાત્મા અને પરમાત્મારૂપ ભેદને સમજીને તે પ્રેમગીઓ શુદ્ધ પ્રેમને તમે વિવેક પૂર્વક પ્રગટ કરે છે ૧૦૭
સવ જીવ પ્રત્યે પ્રેમવિના ઉદ્ધાર નથી सर्वजीवोपरिप्रेम, यस्य जातो न वस्तुतः ।
तस्योद्धारो भवेन्नैव, विना प्रेम न पात्रता ।।१०८।। અથ–સર્વ જી પર જે આત્મા વાસ્તવિક પ્રેમ નથી કરતે તેનો ઉદ્ધાર કદાપિ કાળે થતો નથી. કારણ કે સત્યપ્રેમ વિના ઉદ્ધાર થવા યોગ્ય પાત્રતા આત્મામાં નથી આવતી, ૧૦૮
વિવેચન –હે ભવ્યાત્માઓ તમે જ્યાં સુધી સર્વ ઉપર પ્રેમભાવ નહિ પ્રગટ ત્યાંસુધી તમારામાં સત્યધર્મને પ્રાપ્ત કરવાની યોગ્યતા નથી જ આવવાની એટલે પરમાત્મા અરિહંત વીતરાગ તીર્થકર વા સામાન્ય કેવલી, ગણધર, આચાર્ય, પૂર્વધર, ઉપાધ્યાય, સાધુ, સાધ્વી વિગેરે પૂજ્ય દેવગુરૂ ઉપર પૂજ્યભાવે, ઉપકારભાવે ગુણાનુરાગભાવે પ્રદ લાવીને પૂજન સેવન ભકિત કરતાં અફ્લાદતાવાળો પ્રેમભાવ લાવે.. અને સર્વ શ્રાવક શ્રાવિકા સમ્ય દ્રષ્ટિ આત્મા ઉપર સાધમિભાવને મંત્રી પ્રેમ લાવ. તથા ધર્મરહિત એવા સર્વ મનુષ્ય દે, નારકે, તિર્યો હોય, આપણા ઉપર વૈરવિરોધ રાખતા હોય તે પણ તમારે મિક્ષાર્થી થવા માટે તે સર્વ ઉપર કરુણામય દયાયુક્ત પ્રેમ લાવ. પણ કોઈ ઉપર દ્વેષ ઈર્ષા કે વેર રાખવા ગ્ય નથી.
अहिंसा प्रेमयोगेण, भवत्येव न संशयः ।।
गुणाधारमहाप्रेम, सर्वस्वार्पणकारकम् ॥१०९॥ અથ:–અહિંસારૂપ વ્રત પ્રેમ યુગથી જ પ્રાપ્ત થાય છે. તેમાં જરાપણ સંશય રાખ નહિ. સર્વ ગુણની પ્રાપ્તિનો આધાર મહાન પ્રેમજ છે. આથી પ્રેમ માટે સર્વસ્વની અર્પણ કરવી. ૧૦લ્લા
વિવેચન –સર્વ જગતના જીવોને અવશ્ય આપણને જે પ્રિય હોય તે સર્વ વસ્તુ પ્રિય હોય છે. તમને જેમ દુઃખ અપ્રિય છે તેમ બધાને છે. નિર્વિકાર આત્મબંધુત્વવાળો મહાન બળવાન પ્રેમ તે જ આત્મામાં સર્વ ગુણને ગ્રહણ કરવાનું પાત્ર છે. આત્મપ્રેમથી અહિંસા, સત્ય, અચૌર્ય, બ્રહાચર્ય, અકિંચનવ, દાન, શિયળ, તપ, જપ સ્વાધ્યાય સંતોષ વગેરે ગુણે એ આત્મપ્રેમ રૂપ પાત્રમાં ભરાય છે. તેમજ એવા પ્રેમથી પરમાત્મા વીતરાગ તીર્થકર તથા પવિત્ર સત્યપદેશક પૂજ્ય ગુરૂવરોને આત્મ સ્વાર્પણ કરવારૂપ કાર્ય થાય છે.
For Private And Personal Use Only
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનું ફળ
જે પરમાત્મા મહાવીર દેવને ઈંદ્રભૂતિ ગૌતમ ગણધરે આત્મ સમર્પણ કરી આત્મસ્વરૂપ કેવલજ્ઞાન દર્શનને પામ્યા તે સત્ય મહા પ્રેમને જ પ્રભાવ છે. ૧૦લ્લા
येषु प्रेम भवेत् सत्यं, स्वकीयांस्तान्निबोधत ।
मौनभावेन कर्त्तव्यं, भवत्येव न संशयः ॥११०॥ અથ–જેઓમાં સત્યપ્રેમ હોય, તેઓને પિતાના સમજે. કેમકે તે મૌનભાવથી આત્મ હિતમય હોય છે. તેમાં જરાપણ સંશય રાખવાને નથી. ૧૧મા
પ્રેમ વિના સંસારીને ડગલે ડગલે દુઃખ થાય છે.
संसारिणां विना प्रेम, भवेदुःखं पदे पदे ।
सर्वसम्बन्धशून्यत्वं, शून्यत्वं चात्मनस्तथा ॥१११॥ અથ–સર્વ સંસારી જીવાતમાઓ જે સર્વ જીપર પરસ્પર પ્રેમ ન રાખે તો તેઓ પગલે પગલે ક્ષણે ક્ષણે દુ:ખને જ અનુભવ કરે છે. જેઓ જી સાથે સર્વથા સંબંધથી રહિત હોય છે તેને સર્વત્ર શુન્યત્વ લાગે છે. મન અને આત્માને પણ શૂન્યત્વ લાગે છે. ૧૧૧ છે
વિવેચન –સત્ય પ્રેમ મુકિતનો હેતુ થાય છે તે વાત બાજુએ રાખીએ તે પણ સંસારમાં રહેલા સર્વ જીવોને પિતાનું જીવન ટકાવવા માટે પરસ્પર એકબીજાને મળવું પડે છે. તેઓની સાથે અવશ્ય નેહમય મિત્રી પ્રેમ કરજ પડે છે. જે તે પ્રેમ ન રાખવામાં આવે તો તાવ આવે, અશકિત થાય, બળવાન તરફથી ભય ઉભું થાય ત્યારે પ્રેમભાવે જે મિત્ર થયું હોય તેની સહાય મલે છે, અથવા તેને ઉપાય શેધાય છે. જે તે પરસ્પર સહકાર રૂપ પ્રેમ જેણે કોઈની પણ સાથે કર્યો હતો નથી તેવા જીવાત્માઓને પગલે પગલે ક્ષણે ક્ષણે અનેક પ્રકારને દુઃખો, ઉપાધિ ભેગવવી પડે છે. માતાપિતા ઉપરને પ્રેમ ત્યાગ કરનાર આત્મા અધરાજ ગણાય છે. તેને પશુની ઉપમા અપાય છે. સ્ત્રી સાથે પ્રેમ નહિ રાખનારો આત્મા સંસારમાં વિષય સુચને સંતોષથી ભેગી કરી શકતા નથી. કુટુંબ માં જે પરસ્પર પ્રેમ ન હોય તો તેથી સુખપૂર્વક નિન્દ્રા પણ લઇ શકાતી નથી. એટલે સંસારી આત્માઓને પણ પરસ્પર પ્રેમ વિનાના ક્ષણે ક્ષણે અને પગલે પગલે દુઃખને જ ભેટો થાય છે. જેમ લૌકિક પ્રેમ વિના શુન્ય છે, તેમ દેવ, ગુરૂ, ધમ સાધર્મિક બંધુ વગેરે સાથે જેએને સત્ય પ્રેમસંબંધ નથી તેઓને સમ્યકજ્ઞાનના અભાવને કારણે પ્રેમસંગ બંધ હોતા નથી તેથી તેઓના મનમાં આત્મધ્યાન ન લેવાથી અંતે સર્વત્ર શુન્યકાર ભાસે છે. અને મરણ સમયે હાથ વરાળ કરતે સુભૂમની પેઠે નરકના દુઃખે ભેગવનારે થાય છે. || ૧૧૧ |
For Private And Personal Use Only
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
૮૦
www.kobatirth.org
સત્યપ્રેમ વિના મેાહસાગરમાં જીવા ડુબે છે. सत्यप्रेमविना जीवा - बुडन्ति मोहसागरे ।
शुद्धप्रेमात सेवा, कर्तव्याऽतो विवेकतः ॥ ११२ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અઃ—સત્ય શુદ્ધ પ્રેમ વિના જીવે મેહુ સમુદ્રમાં ડુબે છે, તેથી વિવેકપૂર્વક શુદ્ધ સાચા પ્રેમથી અરિહંત આદિની સેવા અવશ્ય કરવી જોઇએ. ! ૧૧૨ ॥
मनोवाक्काययोगाना -मर्पणं प्रेमदेहिनाम् । પથ્થર મયસ્યેય, સર્વત્ર સર્જયા સવા ??
પ્રેમગીતા
વિવેચનઃ—જે સાચા સત્યપ્રેમને નથી સમજતા અને સર્વ જીવા ઉપર આત્મવત્ પ્રેમ નથી કરતા તે અવશ્ય મેહમાયાના ભયંકર સમુદ્રમાં ડુબતા છતાં અવાચ્ય ભય કર દુઃખને ભોગવે છે તેથી ગુરુદેવા જણાવે છે કે પુદ્ગલને અસત્ય માયામય પ્રેમના ત્યાગ કરીને આત્મસ્વરૂપના પ્રેમી બનીને સર્વ છ્યાને પોતાના સમાન માનીને બંધુત્વભાવે શુદ્ધ પ્રેમ કરે, તેમજ પુર્ણ સત્યને ઉપદેશ કરનારા પદ્મ સુખને અને શાંતિના માર્ગ દેખાડનારા વીતરાગી શ્રી અરિહ ંત પરમાત્માએ તથા શ્રીમાન્ ગણુધરે, આચાર્ય, ઉપાધ્યાએ, તથા ધર્મનું આચરણ કરનારા સર્વ સાધુ સાધ્વીએ ઉપર સત્ય શુદ્ધ પ્રેમ લાવીને તેઓની સેવાપૂજા ભકિતમય ઉપાસના વિવેકથી કરો. જેથી કને દ્દાય થતાં પૂર્ણાનંદના ભેકતા
થવાય. ।। ૧૧૨ !!
અ:——સત્ય પ્રેમને ધારણ કરનારા આત્માઓએ મન વચન કાયાના યાગના પરસ્પર સંબ ંધ સત્ર યા સદા પ્રેમપૂર્વક અર્પણ કરવા જોઇએ. ૫૧૧૩ વિવેચનઃ—જગતમાં જે જે સાચાં પ્રેમયોગીએ છે. તેએને મન વચન અને કાયાની નિર્વિકારતા હોવાથી પરસ્પર ભય કે દ્વેષને અભાવ હોય છે. તેના યોગે સર્વ જીવો પ્રત્યે અને વિશેષે પ્રેમયેગીએ પ્રત્યે સમાનતા હોવાથી આત્માને તેએના માટે સમર્પણ કરે છે. સાચા પ્રેમયેગીઓને સ`કાલ સર્વ દેશમાં સર્વ વસ્તુને આપી દેવાની ભાવના કાયમ જ રહે છે. જેમ એકલવ્યે સદ્ગુરૂ શ્રી દ્રોણાચાર્યને આત્મરમર્પણ કર્યું હતું. ૫૧૧૩ગા લેખ કે પ્રતિજ્ઞામાં પ્રેમ છુપાયેલા નથી હોતા एकान्तं नैव लेखेषु : प्रतिज्ञासु न वर्त्तते ।
ज्ञानी जानाति हृत्प्रेम, प्रेमी प्रेम परीक्षते ॥ ११४॥
For Private And Personal Use Only
અ:-લેખામાં કે પ્રતિજ્ઞાઓમાં પ્રેમ એકાંતે હોતો નથી પરંતુ જ્ઞાનીઓ હૃદયમાં રહેલા પ્રેમને જાણે છે અને સત્ય પ્રેમીજન પ્રેમની પરીક્ષા કરી જાણે છે. ૧૧૪
વિવેચનઃ—જગતમાં રહેલા સ` સંસારી દેહધારી આત્માએ કાર્યાં પ્રસંગ પામીને માતા-પિતા વગેરેને લખાતા પત્રામાં પોતે સર્વના પ્રેમી છે. તેમજ પ્રતિજ્ઞા લઇને કેટ
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમ' ફળ
સત્ય
લાક વકતાએ પ્રેમ જાહેર કરે છે. તાપણુ બધું આચરણ કરતી વ્યકિતઓમાં આત્મસમર્પણનો પ્રેમ છે જ. એવી એકાંતે નિશ્ચયપૂર્વકની સિદ્ધિ થતી નથી. તેમજ તે સર્વ વ્યકિતઓમાં સ્વાથી પ્રેમની પણ અસ્તિતા છે કે કેમ ? તે પૂર્ણ જ્ઞાનીઓજ જાણી શકે છે. બીજાને તેમના હૃદયની પરીક્ષા થાય તેમ નથી. સાચા પ્રેમયેગીએ તેના પ્રેમની ચેષ્ટાની પરીક્ષા કરીને તેમના આચરણથી તે પ્રેમની સ્થિતિને નિશ્ચય કરી જાણે છે. તે વિના અન્ય પ્રાકૃતજના સત્યપ્રેમને જાણી શકતા નથી ૫૧૧૪ા
૧
હાવભાવ કે મીઠા બેલામાં પ્રેમ નથી.
हा भावेषु नैकान्तं, नैकान्तं मिष्टभाषणे ।
प्रेम नैसर्गिकं नृणा - मगम्यं वर्त्तते स्वयम् ॥ ११५ ॥
અર્થ :— હાવભાવ રૂપ ચેષ્ટામાં પ્રેમ હોય તેવી એકાંતતા હાતી નથી. તેમજ મીઠા વચનમાં પણ પ્રેમ હોવાની એકાંતતા નથી. પરંતુ મનુબ્યામાં સહજ સ્વભાવે રહે. પ્રેમ સ્વયં સમજવે અગમ્ય છે ૫૧૧મા
વિવેચનઃ--મનુષ્યેામાં સ્વભાવથી પ્રેમરૂપ સ્નેહભાવનુ એ કે અસ્તિત્વ છેજ. પણ સવિકારી અને નિર્વિકારી એવા પ્રેમના ભેદ છે. સવિકારી પ્રેમ વિષયભોગની અભિલાષાથી પ્રગટે છે. તેમાં સ્રીપુરૂષ પરસ્પર એક બીજાને આંખ અને હાથપગની ચેષ્ટાઓ કરે છે. આવાસ અને અગાસા ખાય છે વિગેરે હાવભાવ તે પ્રેમીને આકર્ષવા કામી નાથી કરાય છે. પરંતુ તેમાં સત્યપ્રેમજ છે. માયા નથી એવો એકાંતિક નિશ્ચય થઇ શકે તેમ નથી જ. તેવી જ રીતે મીઠા મધુર વચનામાં દેખાતા પ્રેમ પણ સાચાજ હાય તેમ એકાંતે સંભવતુ નથી.
પ્રેમ પૂર્વભવના સંસ્કારથી થાય છે. एकान्तेन न विद्वत्सु, सत्यमेमोद्भवो भवेत् । पूर्वभवस्य संस्कारा - लोकेषु तस्य संभवः || ११६ ॥
અઃ—વિદ્વાનામાં પણ સત્યપ્રેમના ઉદભવ એકાંતથી નથી સ ંભવતા, પરંતુ પૂર્વભવ પરિચિત સંસ્કારાવડે લૌકિક અને લોકેાત્તર એવા પ્રેમનુ થવુ જગતમાં સંભવે છે ૫૧૧૬૫
For Private And Personal Use Only
વિવેચન:-જગતમાં સર્વ પ્રાણીઓ રહેલા છે તેમાં પોતાના સુખ માટે પ્રેમઅવસ્થા રહેલી જ છે. આમ પ્રાકૃત મુઢ મનુષ્યેામાં પ્રાય: પશુ જેવા પ્રેમ રહેલા હોય છે. તેમજ જે સર્વ ભાષાના પડતા હોય, કાવ્યસંગીતના પંડિત હાય, સાહિત્ય તથા શ્રુંગાર આદિ નવરસ ના પડિતા હોય, તર્ક, ન્યાય અને છ દર્શનના પડતા હોય, છતાં તેમાં સર્વ પ્રાણીઓ ઉપર પારમાર્થિક સાચા પ્રેમ ખાય જ એવા એકાંત નિશ્ચય નથી. લેાકેામાં સ્ત્રીપુરૂષને જે પરસ્પર સંબંધ હોય, ભાઇભાના હોય, પિતાપુત્રના હોય. સાસુ-વહુના હોય, ભાઈબેનને
11
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
ર
પ્રેમગીતા
હોય, કે મિત્રમિત્રમાં જે સ ંબંધ હોય, તે ઘણું કરીને પૂર્વજન્મના સંસ્કારની પર ંપરાને હાય છે. તેમજ સત્ય પ્રેમ કે જે શુદ્ધ મિત્રમય ચાહનારૂપ તથા ગુરુ શિષ્યના પ્રેમ તે પણ પૂર્વભવના સંસ્કારની પરંપરાથી આવેલે હોય તેમ સંભવે છે. શ્રી ઇદ્રભૂતિ ગૌતમને ભગવાન મહાવીરદેવ ઉપર થયેલ પ્રેમ તથા રાજેમતિના ભગવાન નેમીનાથ ઉપર જે પ્રેમ હતા તે પરમાર્થિક પ્રેમ અને તે પૂર્વભવના સંસ્કારથી જન્મ્યા છે. ૫૧૧૬૫
ભગવાન સાચા પ્રેમ વિના પ્રસન્ન થતા નથી.
सर्वदेवेश्वरो वीरो, विना प्रेम न रज्यति ।
अतः सत्प्रेम निष्कामं, प्रकाशयन्तु मानवाः ॥ ११७ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અ:---સર્વ દેવામાં પરમદેવ વીરપ્રભુ સાચા પ્રેમ વિના પ્રસન્ન નથી થતા. તેથી સર્વ માનવગણ સત્ય નિષ્કામ પ્રેમને પ્રગટ કરો. ૫૧૧૭ના
વિવેચનઃસત્ય શુદ્ધભાવ યુકત પ્રેમ વિના આપણે અમૃતાનુષ્ઠાન રૂપ પરમાનદને અનુભવ પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી. તે કારણે હે ભવ્યાત્માએ કામ, ક્રોધ, માન, માયા લાભ રૂપ પુદ્ગલ ભાગમય વાસનાએ-ઇચ્છાઓના ત્યાગ કરીને નિષ્કામ-સંકલ્પ વિકલ્પ વિનાના થઇને સત્ય શુદ્ધ મહાપ્રેમના તમે પ્રકાશ કરો. ૫૧૧૭ા
કલિકાલમાં પ્રેમવડે પ્રભુ મળે છે.
ॐ अर्ह प्रेमरूपाय नमो वीराय तायिने ।
प्रभुप्राप्तिः कलौ प्रेम्णा, सत्यं तथ्यं वदाम्यहम् ॥ ११८ ॥
અઃ—આ કલિકાળમાં પ્રેમથી પ્રભુની પ્રાપ્તિ થાય છે. પ્રેમના અથી એએ આથી ૮ૐ અર્હુ' નમો વીરાય તાયિને” મંત્રનું ધ્યાન ધરવું તે હું સત્ય કહુછું. ૫૧૧૮૫ વિવેચનઃ—આત્મપ્રભુના પ્રત્યક્ષ દર્શન આ કાળમાં પણ થાય છે. તેથી પ્રેમની પ્રાપ્તિ માટે ‘ૐ હૈં પ્રેમવદપાય મહાવીરસ્વામિને નમઃ' તેવા તારક પ્રભુમંત્રનું સમતા ભાવે ધ્યાન કરતાં, જપમાલા ગણુતાં પદ્માત્માના દર્શન ભવ્યાત્મા ભકતાને આ કલિકાળમાં થાય છે. આત્મા તે વડે આત્મસ્વરૂપના દર્શન ધથી પરમાનંદને! ભોકતા થાય છે. ૫૧૧૮૫ वार्तां कुर्वन्ति चित्तानि मौनेन यत्र जल्पनम् ।
नम्रीभूताः सदात्मानेो भवन्ति प्रेमशक्तितः ॥ ११९ ॥
અર્થઃ—પ્રેમશક્તિથી ચિત્તો વાર્તા કરી લે છે. મૌનપણે જ૫ન થાય છે અને આત્માએ નમ્રભાવે એકબીજાને ભેટે છે. ૫૧૧૯ા
વિવેચનઃ—ભાવથી મનામનવડે પ્રેમમય શુદ્ધસ્વભાવથી કુશળ સમાચાર યુક્ત વાર્તાલાપ કરે છે. તે સ સાચા પ્રેમને મહાન પ્રભાવ છે. તેથી એક બીજાના વચનાના ઉચાર વિના એક બીજાના મનના અભિપ્રાયરૂપ ભાવને પરસ્પર જાણે છે, ૫૧૧૯લા
For Private And Personal Use Only
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનું ફળ
કામગમાં પ્રેમ કહે છે તે ખરેખર લુંટ છે.
कामभोगादि चेष्टासु, प्रेमशब्दापयोगिता ।
कृता मूढजनोहा-द्धा हा ? ? तैलुंण्टितं जगत् ॥१२०॥ અર્થ –કામગ આદિની જે ચેષ્ટાઓમાં મૂર્ખ લોકેએ મોહના ઉદયથી પ્રેમ શબ્દ ને ખોટે ઉપયોગ કરીને પ્રેમને અભડાવ્યો છે. તે દેષવડેજ આ જગત્ લૂંટાયું છે. ૧૨
વિવેચન –પરમાર્થ દષ્ટિએ વિચાર કરતાં ભય કર મૂખ લેકે રોમ રૂપ અમૃતના નામને ભયંકર વિષમય વિષયજનક કામની ચેષ્ટામાં પ્રેમ શબ્દનો ઉપગ કરી મહરાજના પાશમાં પડી અત્યંત છેતરાયેલા છે. હા! ખરેખર આ અત્યંત ખેદની વાત છે. ૧૨
મેહથી કામેદય થાય છે. कामेादयो भवेन्माहात्, पुंवेदादिप्रचारकः ।
पुंस्कामादिवियोगे तु, भवेत्प्रेमेादयो हृदि ॥१२१॥ અથ:-મેહથી અને કામગને ઉદય થાય છે અને તે ઉદય તે પુરૂષ વેદ આદિને પ્રગટાવે છે. અને તે વેદયને જયારે અભાવ થાય છે ત્યારે મનુષ્યના હૃદયમાં સત્ય પ્રેમને ઉદય થાય છે. ૧૨૧
વિવેચનઃ–કામગની જે તીવ્ર અભિલાષા થવી તેને કામને ઉદય કહેવાય છે. આ કારનો ઉદય સર્વ કર્મવશવર્તિ જીવાત્માઓને હોય છે. પરંતુ જ્યારે જીવ પંચેન્દ્રિયત્ન અને સંજ્ઞીત્વને પામે છે ત્યારે તેમાં વ્યક્ત ભાવે દેખાય છે. એટલે તેવી ભેગની ચેખાઓ તેમાં થતી જોવાય છે. તે કામરૂપ મેહ મનુષ્યને પશુ બનાવે છે. દેવતાઓને દાસ બનાવે છે. આ પુરૂષદાદિના અભાવ વખતેજ હદયમાં વિવેક વિનયની મર્યાદામાં સત્યપ્રેમને ઉદય પ્રગટે છે. તેના ગે શુદ્ધ અપ્રમાદભાવમય ભાવચારિત્ર ગૌતમાદિના જેવું પ્રગટે છે. ૧૨૧
પ્રેમ એ પરમ તેજ છે. प्रेमैव परमं तेजः, सर्वत्र व्यापकं परम् ।
तल्लीनः सर्ववृत्तीनां, जेता भवति सर्वथा ॥१२२।। અથ–પ્રેમ તે જ સર્વ જગતમાં વ્યાપક પરમ તેજ છે. કારણ કે તે પરમપ્રેમના શ્રેષ્ઠ તેજમાં સર્વ વૃત્તિઓ લય પામી જાય છે. તે પ્રેમ તેજ સર્વ ચિત્તવૃત્તિઓને જીતી લેનાર છે. ૧રરા
વિવેચન –સત્ય પ્રેમના તેજ રૂ૫ અગ્નિમાં કામાદિક દુષ્ટ વૃત્તિઓ વિલય પામી જાય છે. તેમજ સર્વ ચિત્તની સંક૯પ વિકલ્પ રૂપ માનસિક વૃત્તિઓ પણ સર્વથા જીતાઈ જાય છે. ૧૨રા
For Private And Personal Use Only
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
પ્રેમ શબ્દથી શુદ્દાત્મ માનવા. शुद्धात्मा प्रेमशब्देन, वाच्य - आनंदरूपकः । प्रेमशब्दस्य वाच्यत्वं, ज्ञातव्यं नैव मैथुने ॥ १२३ ॥
मैथुनं न सदा श्रेयः, क्षणिकं कामवृत्तिजम् ।
आत्मरूपं भवेन्नित्यं, प्रेम सम्मेलनं परम् ॥ १२४||
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અઃ-શુદ્ધ આત્મા આનદરૂપ હોવાથી તેજ પ્રેમ શબ્દને વચ્ચે બને છે. તેમ અવશ્ય જાણવુ. પણ તેજ પ્રેમ શબ્દનુ મૈથુનમાં વાચ્યત્વ નથી સ ંભવતું. ૫૧૨૩૫
વિવેચન:---સંત સાચા પ્રેમયેગીએ તે શુદ્ધ પ્રેમ રસના ભોકતા થાય છે. કાય કામી રામડીઆએ પ્રેમના અધિકારી નથી બનતા. એમ અવસ્ય વિવેકીએ જાણવુ. મૈથુન તે પ્રેમ નથી.
પ્રેમગીતા
અથ-મધુન સદા પ્રિય હેતુ જ નથી. તે તો માત્ર ક્ષણિક વૃત્તિથીજ ઉપજેલ હોય છે. અને આત્માનું સ્વરૂપ જ સદા નિત્ય હોવાથી પ્રેમના સ ંમેલન કરાવનારૂ તેજ થાય છે. [૫૧૨૪૫
For Private And Personal Use Only
વિવેચન:---જગતમાં મેહુથી ઘેરાયેલા જીવાત્માએ મૈથુન એટલે ચામડી ઉપરના ગૌરત્વ પીનત્વને દેખીને એક બીજાને પ્રિય માની એકાંતમાં મેહુ રણ, કામ રાગથી પ્રેમ -પ્રેમ કરવા યોગ્ય ભ્રમણાથી માનીને સબંધ કરે છે. તેમાં સુખની કલ્પના કરે છે તે તે ખરેખર ચામડી ચુથનારા ચામડીયા જ કહેવાય પણ સત્ય પ્રેમી નજ કહેવાય, કારણ કે ચામડીનુ મેહકવ જન્ય સુખ કાંઇ કાયમ રહેતુ નથી. તે પણ ક્ષક્ષયી છે. થેાડા કાલમાં આવેશ ઉપજાવીને નષ્ટ થાય છે. વસ્તુતઃ અન તગુણા દુ:ખનુ તે નિદાનજ થાય છે. તેથી વ્યભિચાર રૂપ મૈથુનના સુખમાં અજ્ઞાની મહામૂર્ખ ભલે સુખની કલ્પના કરે પણ આત્મદશી સત્યપ્રેમના અભિલાષી પ્રેમયેગીએ તેવી મૈથુનવૃત્તિમાં પ્રેમ નથીજ માનતા પણ મેહજ માને છે. સાચા પ્રેમયેળીએ આત્મદશી હોવાથી આત્મા કે જેનું સ્વરૂપ સચ્ચિદાનંદ પૂર્ણ બ્રહ્મમય નિત્ય શાશ્ર્વત છે તેવા આત્મસ્વરૂપને પિ'ડસ્થ પદસ્થ, રૂપસ્થ ભાવથી પ્રત્યક્ષ કરી તેની પ્રાપ્તિમાં પ્રેમ રાખે છે. તેમજ અન્ય તેવા અધ્યાત્મયોગીની સાથે મૈત્રી પ્રમાદભાવથી પ્રેમસંબંધ બાંધી તેમનું સ ંમેલન સદા ઇચ્છે છે. ૫૧૨૪ા પ્રેમ એ અલૌકિક અને વચનાતીત છે मन्मयस्तन्मया भावा-मत्तभेदविनिर्गतः । अलौकिकं भवेत्प्रेम, वाचातीतं समाधिजम् ॥ १२५ ॥
અથ:---જે યોગીએ આત્મસ્વરૂપમાં તન્મય ભાવે થયા છે તેએમાં મારા
તારાના
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનુ ફળ
ભાવ નીકળી ગયા હેાવાથી અલૌકિક પ્રેમને પામે છે. તે સમાધિથી ઉત્પન્ન થયેલ પ્રેમ વાણીથી અકથનીય જ હાય છે. ૫૧૨પાિ
વિવેચનઃ—પદાર્થાંમાં મારા તારાના ભેદભાવ ચાલ્યે ગયા હોય છે. એટલે આ મારૂ, આ તારૂં તેવા ભેદ ન ગણતા હોવાથી તે પ્રેમયોગીઓના સંમેલનમાં આત્માના સ્વરૂપની વિચારણા કરતાં, અરસપરસ અનુભવની આપલે કરતાં, શાસ્ત્રના ભેદને પણ કોરે મૂકીને સ શાસ્ત્રના પ્રમાણ અને સ્વાનુભવના અનુભવ આપતા અને લેતાં જે પ્રેમમય આનંદને આસ્વાદન કરે છે તેમજ સમાધિમય આત્મસ્વરૂપને રસમય પ્રેમાનંદ ભોગવે છે તેનું સ્વરૂપ કવિઓ કે સાક્ષરા પણ કઇ ભાષામાં લખી શકતા નથી, કે એલી શક્તા નથી. એટલે તેવા પ્રેમાન ંદ તે માત્ર યોગીથી સમજાય તેવે વાણીથી અગેચર છે. ૧૨પા
હું અને તું ના ભેદ નથી ત્યાં પ્રેમ છે अहं त्वं वृत्तिभावना -माविर्भावो न जायते । વચ્ચેમ મવેત્તત્ર, મૂવિનય મોતઃ ॥૨॥
અથ`ઃ—જ્યાં હું અને તુ ના ભેદવાળે વૃત્તિભાવ નથી થતો ત્યાં પરમશ્રેષ્ઠ પ્રેમનુ પ્રાગટ્યભાવ થાય છે. તેમજ પૂર્ણ આનંદના ભાગથી પરમપ્રેમ પ્રગટે છે.
વિવેચનઃ—સાચા પ્રેમયોગીઓમાં હું માટે, તું નાનો, હું રાજાના ચાકર, તું શેઠના ગુમાસ્તા, હું ગુરૂના શિષ્ય તેમજ આ ઘર, દુકાન એવી ભેદ્યમય ચિત્તવૃત્તિના વિચાર પ્રગટ નથી થતા. પરંતુ સત્ર એકભાવરૂપ તત્વમય આત્માની એકત્વવૃત્તિના પ્રાગટ્યભાવ થાય છે અને નિર્વિકલ્પ સહાન દમય સમાધિયોગ યુકત અખંડાનăને અનુભવ અરસપરસ વિચારની આપલે કરતાં લેાકેાત્તર પ્રેમને પ્રગટાવે છે. ૧૨૬ા
પૂર્ણ આનંદથી પૂર્ણતા. पूर्णानन्देन पूर्णत्वं, प्रेमाऽवधूतयोगिनः ।
प्रेमाऽवधूतचेष्टासु, निर्दोषत्वं स्वभावतः ॥ १२७॥
અથ:--પ્રેમમય જે અવધુત ચેગીઓ છે તે પૂર્ણાન દથી સપૂર્ણ પણે હોય છે. તેથી તેવી પ્રેમમય ચેષ્ટાઓમાં સ્વભાવથીજ નિર્દોષપણુ છે. ૧૨૭
પ્રેમમાં મહાન આકષ ણ છે,
आकर्षकं महाप्रेम्णि, पूर्णवीर्यमलौकिकम् ।
સંવેદ્ય પ્રેમિમિ જૂળ, યંત્ર તંત્ર યજ્ઞ તા IIoરા
અ --મહાપ્રેમમાં પૂણ બળવાળું અલૌકિક આકષઁણુ હોય છે અને તે આકર્ષણ ને જ્યારે અને જ્યાં ઇચ્છે ત્યારે અને ત્યાં તેને પ્રેમયોગીઓજ પૂર્ણ રીતે અનુભવે છે. ૫૧૨૮ા
For Private And Personal Use Only
૫
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૮૬
પ્રેમગીતા
વિવેચન–અલૌકિક ખેંચાણવાળી ચમત્કારવાલી શકિત પૂર્ણ શુદ્ધ પ્રેમમાં રહેલી હાય છે. તેના પૂભાવ પ્રેમયેગીએજાણે છે. અન્યને તેમાં ગમ પડે તેવી તે વસ્તુ હૈતી નથી. ૫૧૨૮૫
પ્રેમયેાગીના બધાં અગા દિવ્ય તેજમય હાય છે.
प्रेमिणां चक्षुष ज्योति - रलौकिकं प्रकाशते । दिव्यतेजोमयं सर्व, सात्त्विक प्रेमयोगिनाम् ॥ १२९॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અથ --પ્રેમયાગીની આંખમાં જે જ્યોતિ હોય છે તે અલૌકિક પ્રકાશ આપનારી હોય છે, એટલે સાત્વિક પ્રેમયોગીઓના સર્વ શરીરના સર્વ અવયવ પૂર્ણ દિવ્ય તેજોમય જ હોય છે. ૧૨૯ા
વિવેચન--સાચા પ્રેમયેાગીએમાં કેટલીક અત્યંત આશ્ચર્યકારી અપૂર્વ શક્તિ હાય છે. તેમની આંખેામાં અપૂર્વ જયાતિમય તેજ હોય છે. તેથી તેમની પાસે યા દૂર જે જે વસ્તુ અત્યંત સક્રમ ઝીણી હોય તે પણ તે યોગી જોઇ શકે છે. એટલુજ નહિ પણ પ્રેમયોગીઓના સર્વાં અગના અવયવા પણ અપૂર્વ તેજોમય દિવ્યભાવે પ્રકાશે છે. ૧૨ પ્રેમની અવસ્થા,
प्रेमावस्थासु सर्वासु निर्विकल्पा परा स्मृता ।
मध्यमा सविकल्पाऽस्ति, जघन्या दोषमिश्रिता ॥१३०॥
અસ પ્રેમની અવસ્થામાં જે નિર્વિલ્પ અવસ્થા તે શ્રેષ્ટ-પરમ જાણવી. મધ્યમ અવસ્થામાં વિકલ્પ સંકલ્પને સબુધ જાણવા. અને જધન્ય દોષવાળી જાણવી. ॥ ૧૩૦ ૫
અવસ્થા અનેક
વિવેચન:--પ્રેમયાગીઓની પ્રેમઅવસ્થા અનેક પ્રકારની હોય છે, જે પ્રેમ અવસ્થામાં સર્વાં સત્વ ઉપર પ્રમેાદ મૈત્રી અને કરૂણાભાવમય પ્રેમ જામેલા હાય, તેમાં સંકલ્પ, વિકલ્પ, ભય, માયા, મેહ, અને વિષયભાગની ઇચ્છા ન હોય, તે પ્રેમની સર્વ શ્રેષ્ઠ પરા અવસ્થા જાણવી. જ્યાં કંઇ સંકલ્પ વિલ્પો ઉપજે તે મધ્યમા અવસ્થા, અને જ્યાં સંકલ્પ વિકલ્પ અવસ્થા વધારે પ્રમાણમાં થાય, તે અધમા એટલે જધન્ય અવસ્થા પ્રેમીની જાણવી. ૫૧૩ના અસંખ્ય યાગથી મુક્તિ થાય છે मुक्तिरसंख्ययोगेन भाविता सर्वदर्शिभिः । शुद्धप्रेममयैर्योगः, शीघ्रं सर्वत्र देहिनाम् ॥ १३१ ॥
અથ :-સર્વજ્ઞ ભગવાનેાએ આત્માની મુક્તિ અસંખ્ય યાગાદ્વારા થાય છે તેમ જણાવ્યુ છે. તેમાં પણ શુદ્ધ પ્રેમભાવ યાગથી જલદી મુકિત પ્રાણીઓને મળે છે.
For Private And Personal Use Only
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનું ફળ
વિવેચન –અસંખ્ય વેગ મુકિતની પ્રાપ્તિમાં કહેલા છે. જેમકે તીર્થંકરદેવ તથા ગુરુઓની ભકિત કરવી. ધાર્મિકોનું વાત્સલ્ય કરવું, સર્વ પ્રાણી ઉપર અનુકંપા રાખવી, તપ તપવું, ઈદ્રિય ઉપર વિજય મેળવ, કષાયને જીત, સર્વ કઈ આત્મા પારમાર્થિક ધર્મ સમજે તે માટે ઉદ્યમ કરો. શાસ્ત્રશ્રવણ વાંચન આદિ કરવું. જ્ઞાન વડે સર્વ તત્ત્વનું સ્વરૂપ સમજીને આત્માના સ્વરૂપને વિચાર કર, ચારિત્રયાગથી પાંચ મહાવ્રત પાળવાં, સર્વ જીના શરીરની રક્ષા કરવી. મન વચન અને કાયાથી બ્રહ્મચર્ય પાળવું. દશવિધ યતિધર્મનું પાલન કરવું. આ બધું આત્મપ્રેમી વિના ન પાળી શકાય. એટલે તેમાં પ્રેમઅવસ્થા કારણ થાય છે. તે પ્રેમ આત્માના સ્વરૂપમય પરિણામ છે. તેથી પ્રેમ એ મુકિતને જલદી મેળવી આપે છે.
શુદ્ધ પ્રેમ ઉપાદાન કારણ છે शुद्धप्रेम्णैव सम्यक्त्व-प्राप्तिपूर्वकमोक्षता ।
प्रेमपूर्वकचारित्रं, तत्पूर्वा मोक्षलाभता ॥१३२॥ અથ–શુદ્ધ પ્રેમથી જીવાત્મા સમ્યત્વ પામે છે. તેથી સમ્યક્ત્વયુકત મિક્ષપણું આવે છે. એટલે સમ્યકત્વપૂર્વક જે પ્રેમ તે વડે ચારિત્રલાભ, અને તેથી મેક્ષની અવસ્થા પ્રાપ્ત થાય છે. ૧૩રા
सर्वयोगोपरि प्रेम, योगस्य मुख्यता कलौ।
यं प्राप्य देहिनः सर्वे, जायन्ते सरसा जनाः ॥१३३।। એથ–કલિયુગમાં સર્વ ગો છે તેમાં પ્રેમમાં મુખ્ય છે. જે પ્રેમને પામીને સર્વ દેહધારી મનુષ્ય પ્રેમ રસવાળા થઈને મોક્ષના અનુષ્ઠાનરૂપ જે રોગો છે તેની સાધના કરી શકે છે ૧૩૩
વિવેચનઃ–આ પાંચમા આરામાં ભવ્યાત્માઓને પરમાનંદની પ્રાપ્તિને ભાવ આપનારા જ્ઞાનયોગ, દર્શનેગ, નવધાભકિતયેગ, ચારિત્રોગ, ક્રિયાગ, દયાનગ, સમતાયોગ, વૃતિસંક્ષેપગ, વિગેરે જે છે તેમાં આ પ્રેમયોગ સવમાં મુખ્યતાપણે રહેલ છે. કારણ એ છે કે પ્રેમવિના વીતરાગ તીર્થકર કે જે સર્વ પુજ્યમાં મુખ્ય પરમપુજ્ય પ્રેમગી છે. તેમજ તેમના ચરણની ઉપાસના કરનારા સાધુ મુનિરાજે પ્રેમગના ઉપાસક છે. તેમના દર્શનને લાભ પ્રેમ વિનાના જન પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી.
પ્રેમગથી દુર્ગણ નાશ પામે છે प्रेमाविर्भावयोगेन, दुर्गणानां क्षयो भवेत् ।
શતઃ પ્રેમ ઉત્પા, મનુ મુવિનો વના: રૂા અથ–જ્યારે પ્રેમગને પ્રગટભાવ થાય છે, ત્યારે દુર્ગુણેનો ક્ષય થાય છે, તે કારણે હે ભવ્યાત્માઓ પ્રેમરસનું પાન કરીને સર્વજને સદા સુખી થાવ ૧૩૪
For Private And Personal Use Only
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૮૮
પ્રેમગીતા
आत्मन्येव वसेत्प्रेम, स्वात्मरूपं प्रचक्षते ।
जडेषु प्रेम नास्त्येव, जानन्ति प्रेमयोगिनः ॥१३५॥ અર્થ:–પ્રેમ આભામાંજ વસે છે. અને આત્મસ્વરૂપ જ કહેવાય છે. જડ પદાર્થોમાં પ્રેમનું સ્થાન જ નથી. એમ પ્રેમગીઓ જાણે છે. ૧૩૫
વિવેચનઃ—જે પ્રેમ છે તે સર્વ જગતમાં સર્વ પ્રાણિમાત્રમાં સહજ સ્વભાવથી રહેલે છે, તે રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ, શબ્દ આદિ પુદ્ગલ ગુણ જ ન હોવાથી ઈન્દ્રિઓથી ગ્રાહ્ય થાય તેમ નથી. પણ આત્માના અનુભવથી ગ્રાહ્ય છે. કારણ કે પ્રેમનું સ્થાન આભાજ છે તેમાં જ પ્રેમ વસે છે. “મુળ પાનાનાશ્રયં દ્રશg” ગુણ અને પર્યાયને આધાર દ્રવ્ય જ છે. તે દ્રવ્યને ત્યાગ કરીને અન્ય સ્થાનમાં નથી રહેતા. જે દ્રવ્યનું સ્વરૂપ વા ધર્મ હોય તે તે દ્રવ્યમાં તાદાસ્યભાવે અભેદભાવે કથંચિત્ રહે છે. પ્રેમ તે પણ આત્માને ધર્મ સ્વભાવ પરિણામ હોવાથી આત્મ સ્વરૂપે જ રહે છે એમ સર્વ કહે છે. અને આત્મસ્વરૂપની સમાધિમાં ધ્યાન કરતા યોગીઓ અનુભવી શકે છે. તે પ્રેમને કેટલાક જી કહે છે કે મારો પ્રેમ સ્ત્રીમાં છે, ધનમાં છે, તે વાસ્તવિક સત્ય નથી. ખોટું છે. વસ્તુતઃ જડ વસ્તુ કે જે પુદ્ગલ દ્રવ્ય છે તેમાં પ્રેમનું સ્થાન જ નથી એમ સાચા પ્રેમગીઓ અનુભવ જ્ઞાનથી જાણે છે. ૧૩ પા
प्रकृतेर्यत्र सौन्दर्य, तत्र प्रेमविलासता ।
ज्ञानिनां ज्ञानतो वेद्या, मूढानां तत्र भोगता ॥१३६॥ અથ-જ્યાં પ્રકૃતિનું સૌન્દર્ય અનુભવાય છે ત્યાં મને વિલાસ સમજે તે જ્ઞાનીએ જ્ઞાનથી અનુભવે છે અને મૂઢ લાકે તેમાં વિષયભેગપણું જાણે છે ૧૩૬
વિવેચન –અહીં જોવાનું એ છે કે ભાગ્ય યા દશ્ય વસ્તુ તેના સહજ પરિણામોને ધરે છે. તેમાં જ્ઞાનીઓ તે વસ્તુઓમાં શુદ્ધ પ્રમોદ આનંદનો અનુભવ કરે છે ત્યારે ભેગી એવા મૂર્ણ—અજ્ઞાની છે પાંચ ઇન્દ્રિયના વિષયભેગની ભાવનામય કુરાગરૂપ પ્રેમને અનું ભવ કરે છે. ૧૩૬
દેહમાં જીવના સબંધથી પ્રેમ થાય છે देहादौ जीवसम्बन्धा-तत्र प्रेमसमुद्भवः ।
मृतदेहेषु न प्रेम, तत्रात्मनां वियोगतः ॥१३७॥ અર્થ –દેહાદિકમાં જે પ્રેમ ઉત્પન્ન થાય છે તે જીવને સંગ સંબંધ હોવાથી થાય છે. પણ મૃત દેહાદિકમાં પ્રેમ રહેતા નથી તેનું કારણ આત્માને તેથી વિયોગ થયેલો છે. ૧૩
વિવેચન –દેહ, ઇનિદ્રએ અને તેમાં રહેલી સુન્દરતા ઉપર પ્રેમ થાય છે. તેનું વસ્તુત: કારણ એ છે કે તેમાં દશ પ્રાણને ધારણ કરનાર અને સેવા આપવાની, ખાવા,
For Private And Personal Use Only
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
પ્રેમનુ ફળ
પીવાની, તથા રંજન કરવાની ક્રિયા કરનાર આત્મા રહેલા છે પણ આત્મા વિનાના મૃતદેહ ઉપર કોઇ પ્રેમ કરતું નથી. કારણ કે તેમાંથી આત્માના વિયોગ થએલા છે. અને તેથી ત્યાં પ્રેમના ઉદ્દભવ નથી તે અનુભવગમ્ય છે. ૧૩૭ાા
આત્મજ્ઞાનથી જડ ચેતનમાં સાન્દયતા પ્રગટે છે आत्मज्ञानेन सौन्दर्य, जडेषु चेतनेषु च ।
तत्राद्वैतस्वरूपेण, प्रेम संजायते स्वतः || १३८ ||
आत्माद्वैतस्वरूपस्य, सापेक्षातो विवेकिनाम् । નડાબૈશ્યયવેળ, પ્રેમ યંત્ર નતે ॥૨૩॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અથ—આત્માના સમ્યગજ્ઞાનથી જ જડ અને ચેતન પદાર્થોમાં સુંદરતાના અનુભવ થાય છે ત્યાં અદ્ભૂત સ્વરૂપવડે સ્વયં અભેદ પ્રેમ ઉપજે છે. ૧૩૮૫
૯
અવિવેકવત પંડિતા અપેક્ષા વડે આત્માનું પ્રેમસ્વરૂપ અદ્વૈત અને દ્વૈત ભાવે સંગ્રહ તથા વ્યવહારની ષ્ટિથી માને છે અને જડવાદીએ અકાંતથી ઐકયરૂપે પ્રેમને માને છે. આવા સ્વરૂપવડે પ્રેમ સત્ર શોભે છે ! ૧૩૯ ॥
For Private And Personal Use Only
વિવેચનઃ—આત્મામાં પ્રેમ ધર્મ અભિન્ન રૂપે તાદાત્મ્ય પરિણામ સ્વરૂપે રહેલા છે. તે પ્રેમ આત્માના અનેક ધમ સ્વભાવ માંહેનો એક સ્વભાવ રૂપ ધર્મ પરિણામિક ભાવે વર્તે છે. હવે જો આત્માને અદ્વિતીય એકજ વ્યક્તિ રૂપે માના તે એક વ્યકિત રૂપે અનુભવાત નથી. કદાચિત એક વ્યકિત રૂપે છતાં ચંદ્રની જેમ અનેક દેહમાં પાણીમાં પડતા પ્રતિબિંબ રૂપ અનેકતા અનુભવાય છે. તે રીતે પડિતા અદ્વૈત માનતા હોય તો સર્વ જળમાં પડેલા પ્રતિબિએ સરખા જણાય છે તેમ દહેામાં રહેલા આત્માના પ્રતિબિંબે સમાન આકાર, સ્વભાવ, પ્રવૃત્તિઓવાળાં અનુભવાવા જોઇએ, તેમ નથી દેખાતું. તેથી એકાંત સ્વરૂપ અદ્ભુત આત્મા તથા પ્રેમમાં ઘટી શકતુ નથી. તેમજ અનેક આત્મામાં સમાન ધર્મ ચૈતન્યરૂપ નિત્ય હાવાથી સત્તાએ પરબ્રહ્મમય થવાની શક્તિ દરેકમાં હાવાથી ઉર્ધ્વતા સામાન્ય સત્તા વડે
જેમ સુવર્ણ ના જુદા જુદા ઘાટ બદલાય છે પણ સુવર્ણ તા દરેકમાં હોય છે. તેમ આત્મામાં ઉર્ધ્વતા સામાન્યભાવે નવા નવા શીરાના પિામેમાં તે આત્મત્વનું અનુગતવ રહેલુ છે. આમ સવ આત્મામાં કર્મની વિવિક્ષા છોડીને સામાન્યભાવે સહજ સ્વભાવે ચૈતન્ય 66 एगे आया સ્વરૂપ જ્ઞાનાદિ ધર્મ તથા પ્રેમનું પરિણામ સરખું રહેલુ હાવાથી ** એક અદ્વૈત પરમ બ્રહ્મરૂપ આત્મા એકજ છે એમ સામાન્ય સંગ્રહનયની અપેક્ષાથી સમજાય છે. તેથી સાચા વિવેકવત પડી આત્મા અને પ્રેમને ઉપર કડી તેવી અપેક્ષાના યાગે દ્વૈતભાવે અને અદ્વૈતભાવે માને છે અને જડ વિવેક વગરના મનુષ્યો વ્યવહારના પ્રત્યક્ષ અનુ ભવના તિરસ્કાર કરી આત્મપ્રેમને અદ્વૈતરૂપ કહે છે. ॥ ૧૩૯
૧૨
R
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમગીતા
સત્યપ્રેમ એજ મહાબ્રહ્મ છે. सत्प्रेमेव महाब्रह्म, सर्वजीवेषु वर्तनात् ।
हिरण्यगर्भदेवेशः, प्रेमात्मसंघशक्तितः ॥१४०॥ અર્થ–સત્ય પ્રેમજ એક સર્વવ્યાપક મહાબ્રહ્મ છે કારણ કે સર્વ જીવાત્માઓમાં વ્યાપકભાવે સર્વદા વતી રહેલ છે. તેજ હિરણ્યગર્ભ દેશ-બ્રહ્મા પ્રેમ સ્વરૂપે સંઘની શકિતથી પ્રગટ થાય છે. તે ૧૪૦ છે.
प्रेमात्मनां महासंघ-रूपोऽस्ति भगवान्स्वयम् ।
तदिच्छातो जगत्सर्व, वर्तते कर्मचक्रवत् ॥१४१॥ અર્થ–પ્રેમમય જગતના સર્વ આત્માને જે સંધ છે તે પિતેજ સ્વયં શકિતમય ભગવાન છે. કર્મચકની પિઠે સંધની ઈચ્છાને આધિન સર્વજગતુ પ્રવૃત્તિ કરે છે. ૧૪૧
વિવેચન –જગતમાં કર્મચક જે મેહરાજાનું એક છે. તેને વશ પડેલા જીવાત્માએ ચારગતિમાં ભમે છે. ત્યારે પ્રેમમય સંઘની આજ્ઞામાં વર્તતા છવામાએ આત્માને સત્ય શુદ્ધ પ્રેમ સ્વરૂપ કરી પરમાનંદના ભકતા થાય છે. ૧૪૧
विश्वप्रेमस्वरेणैव, विश्वचक्र प्रवर्त्तते ।
शुद्धप्रेमस्वरेणैव, रसः सर्वत्र देहिषु ॥१४२॥ અર્થ –વિશ્વપ્રેમના સ્વરેનું ઉચ્ચારણ કરતાં અક્ષરમાં સર્વ વિશ્વને ચકરૂપ સમુ દાય પ્રવૃત્તિ કરી રહ્યો છે. તેમ શુદ્ધપ્રેમના સ્વરમય ઉચ્ચારણમાં સવ જગતના પ્રાણીઓમાં પ્રેમરસની પ્રવૃત્તિ વ્યાપક થાય છે ?
પ્રેમથી રુચિ ઉત્પન્ન થાય છે माताप्रेम पिताप्रेम, प्रभुः प्रेम जगद्गुरुः । मित्रप्रेम कुटुम्बं च, पुत्रः प्रेम वधूस्तथा ॥१४३।। सर्वत्र रुचिता प्रेम्णा, सर्वजीवेषु जानताम् ।
प्रेमरूपं जगत्सवें, जातं तस्य न शून्यता ॥१४४॥ અર્થ–માતા, પિતા, જગતગુરૂ પરમાત્મા, મિત્ર, કુટુંબ, પુત્ર બંધુ વિગેરે ઉપર જે પ્રેમભક્તિ કે વાત્સલ્ય હોય છે તે પ્રેમવડે સર્વ જીવે ઉપર રૂચિતા ઉપજે છે. તેમ જાણવું. તેથી સર્વ જગત પ્રેમમય થએલું લાગે છે તે યોગીને કયાંય શુન્યતા કે વિકળતા નથી લાગતી ૧૪૩૧૪જા
વિવેચનઃ—જગતમાં સર્વ પ્રાણીઓમાં સ્વભાવથી પ્રેમનું પરિણામવર્તિ રહ્યું છે, તેમાં માતામાં તથા પિતામાં પિષણ તથા રક્ષણભાવે વાત્સલ્યકારક પ્રેમ પ્રગટે છે. પ્રભુ ઉપર
For Private And Personal Use Only
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનું ફળ
આત્મગુણની પ્રાપ્તિ અને પ્રેમ પ્રગટે છે. જગતમાં રહેલા જડ ચેતનમાં અનેક શુભાશુભ અનુભવ મેળવીને તે ઉપર માધ્યભાવે પ્રેમ પ્રગટે છે. ગુરૂ પાસેથી આભના સ્વરૂપને, જગતના સ્વરૂપને યથાર્થ બોધ મલે છે તે ઉપકારકભાવે ગુરૂમ જામે છે. મિત્ર, કુટુંબ બંધુઓ ઉપર નિરંતર સહકાર હોવાથી સુખદુઃખમાં રાહત મળે છે. તેથી પ્રેમ પ્રગટ થાય છે. પુત્ર ઉપર વા સત્યતાથી પ્રેમ જામે છે. આમ સર્વ પ્રકારના મવડે તે તે વ્યક્તિઓ ઉપર તેવી રુચિને છે પ્રાપ્ત કરે છે, અને પ્રેમયોગીઓ સર્વ રૂપ જગત ઉપર માધ્યસ્થભાવે જોતાં સર્વ જગતને પ્રેમ સ્વરૂપ જાણનારા હેવાથી જગતમાં તેમને લૂખાશ લાગતી નથી, શૂન્યપણું લાગતું નથી. સર્વ જગત સ્નેહનું પ્રેમમય સામ્રાજ્ય તેઓને ભાસે છે. ૧૪૩૧૪જા
પ્રેમના અભાવમાં ગુરુશિષ્યપણું રહેતું નથી.
प्रेमाऽभावान्न शिष्यत्वं, गुरुत्वं च कदाचन ।
प्रेमाऽभावात्प्रभोर्भक्ति-र्जायते नैव देहिनाम् ॥१४५।। અર્થ–પ્રેમને જે પરસપર અભાવ હોય તો શિષ્યત્વને અને ગુરૂવને પણ અભાવ જ સમજો, પ્રેમના અભાવમાં જીવને પ્રભુની ભકિત થઈ શકતી નથી. જે ૧૪૫ માં
પ્રમથી શ્રદ્ધા થાય છે. यत्र प्रेम भवेत्तत्र, श्रद्धा संजायते सताम् ।
प्रेमाऽभावात्सुकार्याणां, प्रवृत्ति व संभवेत् ॥१४६॥ અર્થ-જ્યાં પ્રેમ હોય ત્યાં અવશ્ય સજજન માણસને શ્રદ્ધા પ્રગટ થાય છે. અને પ્રેમ જે ન હોય તે સારા કાર્યોમાં સજ્જનની પ્રવૃત્તિને સંભવ હોતો નથી. ૧૪૬ .
વિવેચનઃ—જ્યારે ભવ્યાત્મામાં પ્રેમને પ્રાદુર્ભાવ થાય છે. ત્યારે પૂજ્ય ગુરૂ આદિ ઉપર શ્રદ્ધા થાય છે તેના યોગે દેવ ગુરૂ ધર્માનુષ્ઠાનમાં શ્રદ્ધા થાય છે પરમાત્માની પૂજા કરવી, સાધુ, શ્રાવક આદિને દાન સન્માન કરવું. સાધ્વી શ્રાવિકાની યોગ્ય પૂજા સન્માન, દાન વિગેરેની રૂચિમય શ્રદ્ધા ગુરુ ઉપાસના પ્રેમ વડે થાય છે. તેથી આત્માની ઉન્નતિ તે ભવ્ય સાધી શકે છે, તેવો પ્રેમ જો ન થાય તે સમ્યગ શ્રદ્ધા વિના ધર્માનુષ્ઠાન દાન, શિયાળ, તપ, સ્વાધ્યાય સામાયિક, પૌષધાદિક શુભ કાર્યો બની શકતા નથી. માટે સાચા પ્રેમની આવશ્યક્તા છે. છે ૧૪૬ .
પ્રેમના અભાવથી જ ભેદપણું થાય છે प्रेमाभावाद्भवेद्भेदा-यत्र तत्र स्वभावतः ।
प्रेम्णा नित्यात्मसंबन्धे, प्राणान्तेनैव भेदता ॥१४७॥ અર્થ-જ્યાં જ્યાં સત્ય પ્રેમનો અભાવ હોય છે ત્યાં ત્યાં સ્વભાવથી જ ભેદતા થાય
For Private And Personal Use Only
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમગીતા
છે અને પ્રેમથી નિત્ય આત્માની સંબંધતા થાય છે. તે પ્રાણના અંત સુધી પણ નાશ પામતી નથી. ૧૪છા
વિવેચન –એક પક્ષીય પ્રેમ થાય છે. તે સુખ શાન્તિનું કારણ થતું નથી. કહ્યુ છે કે
“એક પખે પ્રેમ કેમ પરવડે ઉભય મલ્યા હેય સંધિ જીનેશ્વર” શ્રીમાનું યશેવિજયજી વાચકવર.
એટલે સ્વભાવથી ભિન્નતા આવવાથી પ્રેમમાં ભેઢ થાય છે. ત્યારે પ્રેમથી સ્વભાવની અનુકુળતા થતાં આત્મસ્વરૂપ અભેદભાવે પરસ્પર સુરૂચિમય એક બીજાના હિતકરના પરસ્પર ઉદય ઉન્નતિ સાધવામાં મૈત્રીભાવમય શુદ્ધ પ્રગટ થાય છે. તે પ્રેમ પ્રાણના અંત સુધી કાયમ રહે છે. તૂટતા નથી.
यस्य प्रेममयी वाचा, पूर्णप्रेममयं मनः ।
पूर्णप्रेममयो देह-स्तस्यात्मा स्वर्गदेवराट् ॥१४८।। અથ:–જેમની વાણી પ્રેમી હોય જેમનું મન પ્રેમથી પૂર્ણ ભરેલું હોય, જેને દેહ પૂર્ણ પ્રેમથી વ્યાપ્ત હોય તે આત્મા સ્વર્ગના રાજા સમાન સુખને ભક્તા થાય છે ૧૪૮
વિવેચનઃ—જે પ્રેમગી મહાત્માઓ હોય છે તેમાં એટલે બધે શુદ્ધપ્રેમને પ્રવાહ હોય છે કે તેઓ કેદની સાથે સામાન્ય વાત કરતા હોય, પ્રકૃતિથી ભદ્રકને હિતમાર્ગ બતાવતા હોય, સર્વ દર્શન વિશારદ પંડિત સાથે તત્વની ચર્ચા કરતા હોય, તે સર્વ વખતે તેમની વાણીમાં પ્રેમરસને ફૂવારે વહે છે. તેના મનમાં સર્વ આત્માઓનું કલ્યાણ ચિંતવાતું હોય છે. સર્વ રો મુવિનઃ સન્ત” એવી માનસિક ભાવના સર્વદા સતત્ હેાય છે, તે સર્વ સત્ય આત્મપ્રેમી વિના નથી સંભવતું પ્રેમીઓની કાયા એટલે દેહમાંથી પણ સત્યપૂર્ણ પ્રેમને પ્રવાહ બહાર પડે છે. તેમજ એવા ત્રણ યુગથી પ્રેમને શદ્ધતાપૂર્વક અભ્યાસ કરતા એવા સાધુપુરુષે તપ જપ ધ્યાન સમાધિમાં વર્તાતા છતાં દેવેંદ્રો કરતા પણ અધિક આનંદને અનુભવ કરે છે. ૧૪૮
जागृति प्रेमभावस्य, कुर्वन्तु सर्वदेहिषु ।
स्वर्गरूपो हि संसारो, जायते येन सत्वरम् ।।१४९॥ અર્થ:–સર્વ પ્રાણીઓના હૃદયમાં સાચા પ્રેમભાવ જગાવે જેથી આ સંસાર એકદમ સ્વર્ગ સમાન સુખદાયી બની જાય. ૧૪લા
વિવેચન –આ જગતમાં રહેલાં સર્વ પ્રાણીઓ વેર, વિરોધ, ઝઘડા દંટાને ત્યાગ કરીને પરસ્પર એકબીજાને પિતાના આત્મા સમાન ગણીને મિત્રભાવે જાણીને નિખાલસ ભાવને પ્રેમ જાગ્રત કરે તેને કાયમ ટકાવે તે અહિંયાં દેવભૂમિ ન હોવા છતાં પણ દેવભૂમિ જેટલા સુખ અનુભૂવે છે. એટલે સર્વ સંસારી જી એકદમ સ્વર્ગના દેના સમાન થાય છે. અને પરસ્પર વ્યવહાર સંપીલે થવાથી તમામ જીવોને મૈત્રી ભાવાગે સુખશાતા અને સ્વર્ગમય સુખ પામે છે. ૧૪૯
For Private And Personal Use Only
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનું ફળ
મીઠામાં મીઠી ચીજ પ્રેમ છે मिष्टान्मिष्टतरं प्रेम, यत्र तत्राऽस्ति देहिनाम् ।
अलौकिकं भवेत्सर्व, प्रेमिणां सर्वकर्मसु ॥१५०॥ અર્થ–પ્રાણીઓને જ્યાં અને ત્યાં સર્વ બાબતમાં જે કોઈ મીઠામાં મીઠી વસ્તુ હેય તે તે પ્રેમ છે. કેમકે પ્રેમીઓને પ્રેમને લઈને સર્વ કાર્યોમાં આનંદ આવે છે. ૧૫૦
પ્રેમ એ જ્ઞાનરસ છે. प्रेम्णो ज्ञानरसोऽस्त्येव, ज्ञानात्पूर्णरसोदयः ।
अतो ज्ञानरसप्राप्तिः, कतव्या प्रेमदेहिमिः ॥१५१॥ અથ–પ્રેમથી જ્ઞાનને રસ પ્રગટ થાય છે. જ્ઞાનથી પૂર્ણ પ્રેમરસને ઉદય પ્રગટે છે તેથી સાચા પ્રેમગીઓએ જ્ઞાનરસની પ્રાપ્તિ અવશ્ય કરવી જોઈએ. ૧૫૧ છે
જ્ઞાનથી વસ્તુમાં સૌન્દર્ય ભાસે છે. ज्ञानतः सर्वसौन्दर्य, भासते सर्ववस्तुषु ।
ज्ञानरूपं हि सौन्दर्य-मात्मनि प्रेमरूपकम् ॥१५२।। અથ–સાચા જ્ઞાનથી સર્વ વસ્તુઓમાં સર્વ પ્રકારનું સુંદરપણું અનુભવાય છે, તે આ અનુભવાતું સૌંદર્ય આત્માના જ્ઞાનરુપજ છે, તેથી આત્મા સર્વદા પ્રેમ રૂપેજ અવસ્થિત છે. તે ૧૫ર tu
વિવેચનઃ–સર્વત્ર સામાન્યભાવે અનિષ્ટ કે ઈષ્ટના વિકલ્પના અભાવ યુકત પ્રેમને શુદ્ધ અનુભવ થાય છે. તેથી તત્વો કહે છે કે વરતુઓમાં અનુભવાતું સુંદરપણું આત્માના અનુભવ જ્ઞાનસ્વરૂપ છે. જ્ઞાન અને આત્માનું તદાભ્યભાવનું એકત્વ હેવાથી આત્મા અને જ્ઞાન પણ પ્રેમ રૂપજ છે. અને તેના સંગ સંબંધી જડ વા ચેતન દ્રવ્ય પદાર્થો કે જે જ્ઞાનમાં શેયરૂપે થતા રહેવાથી તેમાં પ્રેમસ્વરૂપન્ન પ્રેમીઓના આત્મામાં અનુભવાય છે. તે ઉપર છે
સવ કર્તવ્યમાં પ્રેમ એ મહા કર્તવ્ય છે. परस्परोपकाराय, सत्प्रेमैव प्रियंकरम् ।
प्राकटयं तस्य कर्तव्यं, सर्वकर्तव्यकर्मसु ॥१५३।। અથ–પરસ્પર એક બીજાને ઉપકાર કરવા માટે સત્ય પ્રેમજ પ્રિયંકર છે. માટેજ સર્વ કરવા યોગ્ય કાર્યોમાં તે પ્રેમનું પ્રગટભવે કરવું તેજ મહાન કર્તવ્ય છે. જે ૧૫૩ છે
For Private And Personal Use Only
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમગીતા
પ્રેમમાં મૃત્યુ થાય તે સારું. सत्प्रेमणि वरं मृत्युः, प्रेमाऽभावेन जीवनम् ।
अमृतत्वं परं प्रेम, आत्मज्ञानेन लभ्यते ॥१५४॥ અર્થ-સત્યપ્રેમમાં જે કદાપિ મૃત્યુ થાય તે પણ તે સારું છે. પણ પ્રેમવિનાનું જીવન મૃત્યુ કરતાં પણ વધુ દુઃખદાયક થાય છે તેથી અમૃતપણાને પ્રાગટયકારક પ્રેમ અત્યંત શ્રેષ્ઠ છે તે શ્રેષ્ઠ પ્રેમ આત્માના સ્વરૂપમય જ્ઞાનથી પ્રાપ્ત થાય તે છે. જે ૧૫૪ છે
વિવેચનઃ–સર્વ કઈ જીવાત્માને જીવવું પ્રિય હોય છે. પણ સંસારની અનેક ઉપાધિ-આધિ-વ્યાધિને સંગ થતાં જીવાત્માઓ જીવનને ત્યાગ કરવા એટલે મૃત્યુને વહાલું ગણવા તૈયાર થાય છે. અહીં વિચારવાનું કે મૃત્યુને ઈચ્છવું અને જીવન ઉપર કંટાળો લાવવો તે સમજુ જ્ઞાનીને લાયક નથી. પરંતુ સત્ય તત્વજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ માટે તેમજ ધર્મના સત્ય અનુષ્ઠાના પાલન માટે પ્રેમ રાખવે તે અવશ્ય ગ્ય છે. આ - ધ્યાનમાં ધ્યેય ઉપર શુદ્ધ પ્રેમ રાખતાં કદાપિ મરણ આવે–દશ પ્રાણ ત્યાગ કરવાને પ્રસંગ પણ આવે તો પણ તેવા ધર્મના સાચા પ્રેમમાં આનંદથી સમાધિસ્થ-મરણ થાય તે અવશ્ય શ્રેષ્ઠ મરણ છે. ધર્મપ્રેમ વિનાનું જીવન જીવવું તે મૃત્યુ કરતાં પણ ભયંકર છે. કારણ કે લેકમાં હાંસી થાય છે અને વ્રત પ્રતિજ્ઞા કે શ્રદ્ધા ઉપર પ્રેમને અભાવ–અરૂચિવાળું જીવન મરણ કરતાં પણ ભયંકર દુખ આપનારું થાય છે, અને કર્મમળથી આત્માને દુર્ગતિમાં પાડનારું બને છે. અમૃતરસ સમાન લોકોત્તર પ્રેમ જ્ઞાન વિના સંભવત નથી માટે પ્રેમપૂર્વક જ્ઞાનનો અભ્યાસ કરે અને ગુરુજનની પ્રેમ પ્રમેદપૂર્વક સેવા કરવાથી સમ્યજ્ઞાન અને દર્શનને આત્મપ્રકાશ મળે છે. તે ૧૫૪ છે
પ્રેમથી મૈત્રી અને મૈત્રીથી સમાધિ થાય છે सर्वजीवैः सह प्रेम, मैत्रीभावाय जायते ।
ततः समत्त्वसंलाभात्, समाधिर्जायते सताम् ॥१५५॥ અથ–સર્વ સાથે જે પ્રેમ થાય તે મૈત્રીભાવને માટે જ થાય છે. તે મૈત્રીભાય સમત્વની પ્રાપ્તિ માટે થાય છે. સમત્વથી સંતપુરુષે સમાધિ પામે છે. જે ૧૫૫ છે
વિવેચનઃ—ભવ્યાત્મ જીવ સર્વ જીની સાથે આત્મભાવનાના પ્રેમથી મૈત્રી સંબંધ બાંધે છે. તેના પ્રેમ સંબંધથી સર્વ જીવોનું હિત ચિંતવતાં ઉંચત્વ અને નીચત્વને ભેદ નષ્ટ થતાં મૈત્રીભાવ જાગે છે. તે મિત્રભાવથી સમભાવ સર્વ જી ઉપર થવાથી શ્રેષને અને વૈર વિરોધને નાશ થાય છે. તે વીતરાગભાવથી સર્વથા સર્વ પ્રકારના ફલેશને નાશ થવા રૂપ સમાધિધ્યાનગ સંત પુરૂષ પામે છે. કહ્યું છે કે – “મૈત્રીમતીયા નિત્ય, ગુમ મા બનાવેજો ! તો માલવન્તરાષિશાસ્થતિ કા ૮ (શાસ્ત્ર
For Private And Personal Use Only
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનું ફળ
વાર્તા સમુચ્ચય) અર્થ –સર્વ આત્માઓની સાથે મિત્રભાવ થવાથી નિરંતર આત્મામાં શુભ અને ક્રમે કરીને શુદ્ધભાવ પ્રગટ થાય છે. તેવા શુદ્ધ અને શુભ ભાવ કે જે રાગ દ્વેષના અભાવવાળા હોય છે તે સમભાવ રૂપ સમત્વમય હિમાચળના જળપ્રવાહ સમાન શિતળતા ચકત હોવાથી તે સમત્વથી શ્રેષરૂપ અનિ-રાગદ્વેષ કોધ રૂપ જે અગિન હોય તેને નાશ કરે છે. જ્યારે રેગષ રૂપ અગ્નિને આત્માથી વિયેગ થાય છે ત્યારે મમત્વના અને ભાવ રૂપ સમાધિ–આત્માની સ્વરૂપ રમણતામાં સ્થિરતા પ્રાપ્ત થાય છે. જે ૧૫૫ છે
તે સમાધિથી જે લાભ થાય છે તે કહે છે.
यत्रात्मैव परात्माऽस्ति, वेद्यतेऽनुभवः स्वतः ।
શુદ્ધ, કાળ નાગ સંશય: Ilhદ્દા અથઃ—જ્યાં આત્મા તેજ પરમાત્મા છે એવો અનુભવ આત્મા સ્વ સ્વરૂપથી વેદે છે. ત્યાંજ શુદ્ધ પ્રેમ પ્રગટ થયેલે હેવાથી સમાધિ થાય છે. તેમાં જરા પણ સંશય રાખવાને નથી. જે ૧૫૬
પૂર્વ સંસ્કારથી ઉત્પન્ન થયેલ પ્રેમ છાનું રહેતું નથી.
पूर्वसंस्कार प्रेम, गुप्तं नैव कदा भवेत् ।
दृष्ट्वा परस्परं शीघ्रं, प्रेमी प्रेम्णोपलक्ष्यते ॥१५७॥ અર્થ–પૂર્વના સંસ્કારથી ઉપજેલે પ્રેમ કદાપી ગેપાવી શકતો નથી. પ્રેમીઓ પરસ્પર જોઈને એકદમ પ્રેમવડે ઓળખી લે છે. ૧૫૭
વિવેચન –જીવાત્માઓમાં અનેક પૂર્વનાભવપરંપરાથી પ્રેમસ્નેહના સંસ્કારરૂપે થયેલી વાસનાઓ વડે મેળાપ થતું હોવાથી એકબીજાના સુખદુઃખમાં ભાગ લેવા હોય છે ત્યાં પ્રેમના સંસ્કાર પડે છે અને તેથી તેમાં દઢતરતા થાય છે. તે એટલા સુધી દઢ થાય છે કે એકબીજાને વિગ એકબીજા સહન કરી શકતા નથી. આ પ્રેમ કદાપિ કાળે ગુપ્ત છાને રહી શકતું નથી. કારણ કે પ્રેમના પરસ્પર જે ગાઢ સંસ્કાર પડેલા હોય છે તે એકબીજાની દષ્ટિ પરસ્પર પડવાથી તેઓ પ્રેમના બળથી વિનાવિલંબે એકદમ ઓળખી કાઢે છે. કારણ કે પૂર્વ પ્રેમની જે સંસ્કારમય સાંકળ હોય છે તે એકબીજાને ઉધન કરી અકસ્માત પ્રેમીજને બનાવે છે. જેમકે અનાર્ય દેશમાં જન્મને ધારણ કરનાર આદ્રકુમાર જ્યારે પિતાના પિતાની પાસે બેઠેલા છે ત્યારે ભરતખંડના રાજવી શ્રેણિક રાજાના રાજ્યના વેપારીઓ કેટલીક ભેટ ધરવા માટે વસ્તુઓ લઈને આવ્યા તેમના મુખેથી અભયકુમાર કે જે શ્રેણિકમહારાજાને પાટવી કુંવર અને અમાત્ય હતા તેમનું વર્ણન સાંભળી અદ્રકુમારને અભયકુમાર ઉપર બહુજ પ્રેમ ઉભરાઈ આવવાથી તેમના માટે હીરા માણેક મેતી વિગેરે ભેટ વસ્તુઓ મેકલે છે. અને કહેવરાવે છે કે હું આજથી અભયકુમારને પરમ મિત્ર છું. નજર સમક્ષ પણ માણસ કદી
For Private And Personal Use Only
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
પ્રેમગીતા
આબ્યા નથી છતાં પણ આટલો પ્રેમ નામ સાંભળવા માત્રથી ઉત્પન્ન થાય છે. તે પૂર્વ ભવના સંસ્કારથીજ થયા છે. પછી વ્યાપારીએ બધા પોતાને દેશ પાછા આવ્યા અને અભય કુમારને ભેટ માલેલી વસ્તુઓ સોંપી દીધી. ત્યારે અભયકુમારે વિચાર્યું કે આ કુમારે મને જોયા પણ નથી. છતાં પ્રેમનું કારણ પૂર્વભવના સંસ્કાર જાણી વિચારવા લાગ્યા કે જરૂર આ આત્મા ભવ્યાત્મા છે અને ચારિત્ર વિરાધનાને લીધે અનાર્ય દેશમાં જન્મેલ છે. તેને સત્ય સ્વરૂપનું જ્ઞાન કરાવવા માટે અભયકુમારે એક સુવર્ણ મય જિનપ્રતિમા તૈયાર કરાવી હીરા માણેક મેતી વિગેરે આભૂષાથી અલંકૃત કરી અને તે દેશમાં જનારા વ્યાપારીએ સાથે આર્દ્ર કુમારને ભેટ મોકલી આપી અને કહ્યું કે ‘મારી ભેટ એકાંતમાં આદ્ર કુમારને આપશે..’ વ્યાપારીઓએ પણ ભેટ વસ્તુ એકાંતમાં આર્દ્ર કુમારને સોંપી. જ્યારે આર્દ્ર કુમાર ભેટ વસ્તુને દેખે છે ત્યારે મુઝાય છે કે આ કાઇ આભૂષણ છે કે શું છે? પણ ઘણા વિચારો અને મંથન પછી તેમને લાગ્યું કે આ વસ્તુ મેં કયાંક જોઇ છે એમ ઉહાપાહ થતાં અપાય (અવાય) રૂપે પૂર્વાંના ત્રીજા જન્મની મર્યાદા સુધીનુ જાતિ સ્મરણ જ્ઞાન ઉત્પ ન્ન થયું અને પોતાની પૂર્વભવની અવસ્થા પ્રત્યક્ષ અનુભવાણી તેથી નિશ્ચય કર્યાં કે આ દેશમાં જઇ મારે દિક્ષા અંગીકાર કરવી. પછી પાતે ત્યાંથી નીકળી આ દેશમાં ભરૂચ બંદરે આવ્યા અને પ્રતિમાની યોગ્ય વ્યવસ્થા કરી સ્વયંદીક્ષા લીધી. આવા પ્રેમ પૂર્વીના સ ંસ્કા લીધેજ જાગ્રત થાય છે. આવી રીતે પ્રેમ સ્વરૂપ ગુપ્ત રહેતુ નથી ૧૫૭ાા
મન કાયા અને ધન ઉપરના પ્રેમ એ તુચ્છપ્રેમ છે मनोवाक्कायवित्तादि, तुच्छं नासामलादिवत् ।
स्वतन्त्रं सर्वदोत्कृष्टं, शुद्ध प्रेम सदा स्तुमः || १५८ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અમન વચન કાયા અને ધનાદિકની ઉપર જે પ્રેમ કરાય છે તે નાસિકાના મેલ જેવા તુચ્છ છે. અને જે શુદ્ધપ્રેમ તે સ્વતંત્ર અને સદા ઉત્કૃષ્ટ હોવાથી અમે તેની સ્તુતિ કરીએ છીએ. ૧૫૮૫
પ્રેમમાં જગત્ નિર્દોષ છે. शुद्धप्रेमणि निर्दोष, विश्व सर्वं स्वभावतः ।
वस्तुतस्तु स्वभावेन, ज्ञायते प्रेमयोगिभिः || १५९ ॥
અર્થ:—સાચા પ્રેમયેગીઓને શુદ્ધપ્રેમમાં માખુ જગત સ્વભાવથી નિર્દોષ છે કારણ કે વસ્તુતઃ તેઓ નિર્દોષ અને શુદ્ધ છે.
વિવેચનઃ—જગતમાં જે પ્રેમયેગીએ રહેલા છે તે વિષય કષાયથી મુકત હાવાથી સવ જગતના પ્રાણી ઉપર રાગ કે દ્વેષ વિનાના છે તેના યાગથી સમભાવ વડે સર્વને મિત્રભાવે જાણે છે. શુદ્ધપ્રેમમાં સની સાથે ઉપકાર માટે પ્રવૃત્તિ કરતાં સ` ઉપર સમાનતાથી
For Private And Personal Use Only
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
પ્રેમનુ ફળ
દેખે છે. અને સર્વ વિશ્વને સ્વભાવથી સત્તામાં રહેલા ગુણધવડે શુદ્ધ પ્રેમમયજ જાણે છે. કારણ કે સર્વ જગતની વસ્તુઓ કે જે ચૈતન્યધ મય છે. અને અચૈતન્ય-જડ સ્વભાવમય છે. તે પેાતાના સહજ સ્વભાવથી વતી રહેલી હાવાથી પર એટલે અન્ય ધર્મ સ્વભાવને ભજતી જ નથી તેથી સ્વભાવથી શુદ્ધ છે. તેથી નિર્વિકલ્પ શુદ્ધ સ્વભાવને પ્રાપ્ત થએલા પ્રેમયેાગીએ આત્માના પ્રેમમય અનુભવમાં સર્વ જગતને નિર્દોષ સ્વભાવથી જાણે છે. કારણ કે વસ્તુઓને જે સ્વભાવ છે તે સ્વભાવની સહાયતાથી પ્રેમયોગીઓવડે સર્વ જગત નિર્દોષ અનુભવાય છે અને સ્વાથી એની દૃષ્ટિમાં વિકાર હેાવાથી જગતને વિકારી માને તેમાં કાંઈ આશ્ચર્ય નથી. કહેવાય છે કે, “ યથા દષ્ટિ તથા વૃદ્ધિ ” જેની જેવી દૃષ્ટિ હોય તેવા રૂપે જગતને દેખે. શુદ્ધ પ્રેમચેાગીએની દૃષ્ટિમાં કામ ક્રોધ માન માયા લાભ વિગેરે વિકારના ચેાગના અભાવ હાવાથી સર્વ જગત પ્રેમમય જ ભાસે છે ૫૧૫૯)
પ્રેમીએ પરસ્પરના દાષ જોવા નહિ.
सर्वत्र प्रेमिभिर्दोषा, दृष्टव्या न परस्परम् । एक एव प्रभुवरो, विज्ञाय सर्वदेहिनाम् ॥ १६० ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૯૭
અથ :-સર્વ સ્થાને પ્રેમીજનાએ પ્રેમીએના પરસ્પર દાષા જોવા જોઇએ નહી કારણ કે સર્વ પ્રેમીઓના હૃદયમાં એકજ વીર પ્રભુ વ્યાપકભાવે રહ્યા છે તેમ સમજવુ. કાઇની ઉપર દ્વેષ જોવા પ્રવૃત્તિ ન કરવી. ૫ ૧૬૦ ॥
For Private And Personal Use Only
વિવેચનઃ ~જગતમાં સર્વત્ર પ્રેમીજનેથી કાઇ પણ દોષ જોવાયજ નહીં. તેા પછી જેઓ આત્મપ્રેમી હોય, પરમાત્મપ્રેમી હોય અને સર્વ જગત ઉપર પ્રેમ રાખનારા હાય. તેમાં દોષ -પાપની શંકા કરાયજ કેમ ? જેએ વિશ્વપ્રેમીએ હાય તેઓમાં દોષ હોયજ નહી. તેમજ તેઓ કેાઇનામાં દોષ જોતા નથી. તેએ સર્વ જીવાત્માઓમાં આત્મપ્રદેશની સાથે હૃદયકમલ મધ્યમાં પરમાત્મા મહાવીર વસેલા હોય છે એટલે સર્વ જીવાત્માના આઠ રૂચક પ્રદેશ પરમ શુદ્ધ નિરાવરણ હાવાથી પરમાત્માના સ્થાન રૂપે છે. તેમ માને છે. આ કારણે સર્વ આત્મા સમાન હાવાથી સર્વ પ્રત્યે પ્રેમયેાગીએ સરખા પ્રેમ વિકસાવે છે તેથી સ આત્માને પરમાત્મા સમાન માની તેઓની ઉપર પૂજ્યત્વભાવે શુદ્ધ પ્રેમ કરવે જોઈએ. સર્વના હિતમાટે પ્રયત્ન કરવા જાઇએ. ૫ ૧૬૦૫
નીતિના પ્રેમથી માણસ કામવાસનાને જીતે છે. कामादिवासनाजेता, प्रेमपात्रं भवेजनः ।
नीतिप्रेमप्रभावेण, मर्यादा प्रेमतां श्रयेत् ॥ १६१ ॥
અ:કામાદિની વાસનાઓને જીતનારા વસ્તુતઃ પ્રેમ કરવા ચેાગ્ય પાત્ર સ્વરૂપે સમજવા, અને નીતિમય જે પ્રેમ છે તેના પ્રભાવથી પ્રેમની મર્યાદા ધરાય છે. ૫૧૬૧૫
૧૩
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૯૮
પ્રેમગીતા
વિવેચનઃ કામાદિવાસના જીવામાં અનાદિકાળથી ચાલી આવે છે તેથી જીવેા તેના ભાગમાં અત્યંત આસકત હાય છે. તે પણ અનાદિ કાળથી આત્મા સાથે મેહરૂપે રહેલી વાસના છે. તેને જ્ઞાનચારિત્રના શ્રદ્ધામય અભ્યાસથી, ગુરુની કૃપાથી જીવા છતે છે અને મોક્ષ માર્ગ માં ગમન કરવાની અભિલાષાવાળા કામાદિક સર્વાં વાસનાને જીતવા તથા ક્રોધાક્રિક કષાયવાસનાને જીતવા પ્રયત્ન કરી રહ્યા હોય છે અને તેના અભ્યાસથી વિજયને પ્રાપ્ત કરે છે. કહ્યું છે કે " बिभेषि यदि संसाराद्, मोक्षमार्ग च कांक्षसि । तदेन्द्रियजयं कर्तुं સ્તોય હાય પૌત્ત્વમ્ ॥ ? || જો તું સંસારથી ભય પામ્યા હાય, મેાક્ષના સુખની અભિલાષાવાળા હોય, મોક્ષમાર્ગીમાં ગમન કરવા તૈયારી કરવી હોય તે પ્રથમ તું ઉન્માદતાને પમાડવામાં પ્રવીણ એવી પાંચ ઇન્દ્રિઓને જીતવા માટે મહાન પરાક્રમ વિકસાવ. ॥ ૧॥ આવી કામાદિકની વાસનાને ત્યાજ્ય જાણી જે તે ઉપર વિજય મેળવે છે તે માણસ જ વસ્તુતઃ પ્રેમ કરવા ચેાગ્ય-પાત્ર બને છે. એટલે નીતિમય જે પ્રેમ હોય તેના પ્રભાવથી યુકત જે મર્યાદા તેજ સત્ય પ્રેમને આશ્રય આપે છે. ! ૧૬૧ ૫
પરિપકવ પ્રેમથી વ્યાપક પ્રેમ થાય છે. परिपक्क महाप्रेम्णो, व्यापकप्रेम जायते । વ્યાપૠપ્રેમહામેન, મવેોની રસેશ્વરઃ ॥૬॥
અ:પરિપકવ મહા પ્રેમથી, વ્યાપક પ્રેમ થાય છે તે વ્યાપક પ્રેમના લાભથી પ્રેમયેાગી રસેશ્વર અને છે. ॥ ૧૬૨ ॥
વિવેચનઃ--પ્રેમયોગી રસેશ્વર મને છે એટલે શાંત સુધારસમય પૂર્ણ પ્રેમથી વ્યાપક અને છે. ૫ ૧૬૨ા
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમથી આસ્તિકભાવની વિચારણા પ્રગટે છે. वैराग्यस्यापि वैराग्य - मास्तिकस्य विचारणा । પ્રેમૈવ આવ કા, તુવે પૂર્ણરસેશ્વરમ્ ॥૨૬૩॥
છે
અથઃ—પ્રેમયાયેાગીને વૈરાગ્યના વૈરાગ્યરૂપ આસ્તિકયભાવની વિચારણા પ્રેમવડે પ્રગટે આ કારણથી અમે સર્વત્ર વ્યાપક પ્રેમમય બ્રહ્મ તે રૂપ જે રસેશ્વર છે તેની સ્તુતિ કરીએ છીએ. ૫૧૬૩ા
વિવેચનઃ—જગતમાં પ્રેમયેગીના વ્યાપકભાવે વિસ્તારા પ્રેમ વૈરાગ્યને પણ વૈરાગ્ય છે. એટલે સંસારમાં દુ:ખના કારણે દુ:ખગર્ભિત વૈરાગ્ય સર્વ સજ્ઞિ પંચેન્દ્રિય, તિર્યંચ, મનુષ્ય, દેવ તથા નારક જીવાને થાય છે કારણ કે કોઇને દુઃખ પ્રિય નથી. તે પ્રથમ પગથીઆરૂપ છે. તેવા વૈરાગ્યથી રંગાએલા જીવને સુખના સાધન પ્રાપ્ત થતાં વૈરાગ્ય ઉડી જાય છે. પરંતુ વૈરાગ્યયેાગે જ્ઞાની સદ્ગુરૂની ઉપાસના કરતાં દુ:ખના
For Private And Personal Use Only
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
પ્રેમતુ ફળ
કારણેા અને સુખના કારણેાના અનુભવ જ્ઞાનપૂર્વક થતાં ભવ્યાત્માઓને જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્ય થાય અને સંસારના સ્વરૂપના વાસ્તવિક આધ થાય તેના ગે જે સવેગ નિવેદમય જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્ય થાય તે સત્ય શુદ્ધ વ્યાપક પ્રેમમાં ઉપાદાન કારણ અવશ્ય મને છે, કહ્યું છે કે,
સુરનર સુખ જે દુઃખ કરી લેખવે, વ છે શીવસુખ એક સુગુણનર. ખીજું લાક્ષણ તે અંગી કરે, સાર સ ંવેગ શું ટેક સુગુણનર.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
નારક ચારક સમ ભવ ઉભગ્યા, તારક જાણીને ધમ સુગુણનર, ચાહે નીકળવુ નિવેદ તે, ત્રીજી લક્ષણ મ સગુણુનર.
શ્રી જીનવર વચન વિચારીએ. ॥૧॥
૯૯
શ્રી જીનવર વચન વિચારીએ. રા
શ્રી યશેોવિજયજી મહારાજ સમ્યકત્વની ઉપરની સજ્ઝાયમાં જણાવે છે કે સંસારમાં રહેલા પ્રાણીએ સુખના અભિલાષી છે. તેમાં અજ્ઞાનતા મિથ્યાત્વરૂપવિપરીત બુદ્ધિથી વિષય ભાગની અભિલાષા વતે છે. તેથી દેવેન્દ્રો ચક્રવર્તી તથા વાસુદેવ વિગેરેના પાંચ ઇન્દ્રિયાના વિષય ભાગોમાં સુખ માની રહ્યા છે પણ તે સુખ ક્ષણિકતાધર્મ વાળુ હાવાથી નાશવત છે અને તે સુખની અભિલાષામાં જે પાપકના મધ જીવાને પડે છે. તે અન તગણા દુ:ખપૂર્વક ભાગવવા પડે છે. તેનું જ્ઞાન ગુરૂની ઉપાસના કરતાં આત્માને જ્યારે થાય છે ત્યારે સહજે મળેલા સુખા પણ જ્ઞાનયેગીને દુઃખરૂપજ ભાસે છે અને એક અવ્યાબાધ નિર્વિકલ્પ નિત્યાનંદમય માક્ષ (શિવ) સુખની જ અભિલાષા રહે છે. આવી અભિલાષા તે સંવેગરૂપ જ્ઞાન ગભિત વૈરાગ્ય કહેવાય છે. બીજો નિવેદ નામના ભાવ વૈરાગ્ય છે તે એવા છે કે સંસા રમાં પ્રાણીમાત્રને ક સબંધના યોગે દેવત્વ, મનુષ્યત્વ, તીર્થંકરત્વ નારકત્વની ગતિ અને તેવા તેવા કમ વિપાકેાદય અનુસારે સુખ અને દુઃખના સંયોગ સંબંધ અવશ્ય ભોગવવા જ પડે છે. તેથી તે સંસાર ખંધીખાના સમાન (જેલ સમાન) દુઃખમય અને પરતંત્રતાવાળે છે. આવા વિવેકમય એધ ગુરૂની ઉપાસના કરતાં ભવ્ય જીવાત્માઓને થાય છે. તેથી સંસાર ઉપર અભાવ અને મેાક્ષ ઉપર પ્રેમભાવ જાગે છે. જગતના સર્વાં જીવે ઉપર પક્ષપાત વિનાના સરખા ખંમય પ્રેમભાવ જાગે છે તે નિવેદ મહાવૈરાગ્ય કહેવાય છે. તેવા મહાન વૈરાગ્યથી આત્માને પરાક્ષ એવા પરમાત્માના ઉપદેશમાં પ્રેમમય શ્રદ્ધારૂપ આસ્તિકયતા પ્રગટે છે. તેનુ લક્ષણ આ પ્રમાણે શાસ્ત્રોમાં જણાવ્યુ` છે.
For Private And Personal Use Only
“જે જિન ભાખ્યું તે નહિં અન્યથા, એહવા જે દૃઢ રાગ સુગુનર.
તે આસ્તિતા લક્ષણ પાંચમ, કરે કુમતિના એ ભગ. સુ. શ્રી જીનવર વચન વિચારીએ. ।। ૩ । જે કેવલી ભગવંત જીનેશ્વરાએ કહ્યુ છે. ઉપદેશ્યું છે તે જરા પણ ફેરફાર વિના અવશ્ય થવાનુ છે આવા જે નિશ્ચય કરવામાં આવે તે શુદ્ધ આસ્તિકયતા (શ્રદ્ધા) રૂપ સમ્યક્ વ કહેવાય છે. આવી શ્રદ્ધા આપણી કુમતિ ( અજ્ઞાનતા )
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમગીતા
૧૦૦
અથવા મિથ્યાત્વના સમૂળથી નાશ કરે છે. આવા આસ્તિકયભાવવડે સર્વ જગતના જીવે પ્રત્યે સમાન ધર્મના સંબંધથી બધુત્વભાવે મિત્રતામય શુદ્ધ પ્રેમથી યુકત આત્મ સ્વરૂપ જે બ્રહ્મમય છે, તે સર્વ અખિલ બ્રહ્માંડ જગતમાં વ્યાપકભાવે પ્રકાશે છે. આવા જે તારક ભાવના જગતના કલ્યાણમય પ્રેમયેગ છે તેને અમે વારંવાર કાયાથી વંદના પૂર્ણાંક સ્તુતિ કરીએ છીએ. ॥ ૧૬૩ ll
વ્યાપક પ્રેમને અને સર્વ જીવાને નમસ્કાર.
एकेन्द्रियादि जीवेषु, व्यापकाय नमो नमः । સર્વજ્ઞાતીયનીવેન્થો નમઃ પ્રેમવિજાતઃ ॥૬॥
અથ:-~એકેદ્રિયાદિ જીવામાં નિત્ય વ્યાપકભાવે રહેલા પ્રેમને અમારા વારંવાર નમસ્કાર થાએ. કારણ કે સર્વ જાતના જીવાથી વ્યાપક એવા પ્રેમના વિલાસ પ્રગટ થાય છે તેથી તે જીવાને પણ નમસ્કાર થાએ. ૫ ૧૬૪ ૫
સર્વ જીવા પ્રેમરૂપી હાવાથી પાત્મા છે. सर्वजीवाः परात्मानः, सत्तत्या प्रेमरूपिणः ॥ જીતન્તેવાં નમારો, મવત્વેવ મુદ્દા સદ્દા ॥૬॥
અ:--સવ જવા સત્તાથી પ્રેમ રૂપી પરમાત્માજ છે. તેથી તેઓને કરાતા નમસ્કાર સદા સર્વદા આનદ આપનારો થાએ એમ યાગીઓ માને છે. ૫ ૧૬૫
વિવેચન:--જગતમાં જે પ્રાણિઓ છે તે સર્વે ચૈતન્યસ્વરૂપ જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, વી, ઉપયોગ વિગેરે ગુણ સ્વભાવ યુતજ છે. તે ચૈતન્ય જો તેમાં ન હોય તા જડ પુદ્ગલ જેવા ગણાય. આ ચૈતન્ય આત્માના પરમ શુદ્ધ સહજ સ્વભાવજ છે અને તે જીવામાં તાદાત્મ્યભાવે નિત્યરૂપે સદા વિદ્યમાનજ છે. તે ચૈતન્ય સ્વરૂપથી આત્મા કદાપિ ભિન્ન થતા જ નથી, ગુણુ સ્વભાવ! જે જે દ્રવ્યમાં રહેલા હાય તે યાદ્ દ્રવ્યભાવિ ભાવે રહેલા હાય છે, એટલે તે દ્રવ્યની અવસ્થાનતા સુધી કાયમજ રહે છે, આ આત્મસ્વરૂપ યારે સ ક મળ દૂર થાય છે ત્યારે પૂભાવે સ્વયં ચૈતન્યરૂપ ગુણા જ્ઞાન, દર્શીન, ચારિત્ર વીય ઉપયોગરૂપે પ્રકાશિત થાય છે. તેના ચેાગે તે શુદ્ધ પરમબ્રહ્મ પરમાત્મા કહેવાય છે વળી તેવુ સ્વરૂપ સર્વ જીવામાં રહેલું છે. પરંતુ ક`મળથી અવરાયું હોવાથી અપ્રકાશક છે એટલે સત્તાએ મૂળ સ્વભાવે રહેલું છે. કહ્યું છે કે, “ જ્ઞાાનહિત યુદ્ધ, સ્વસ્વને વ્યવસ્થિતમ્॥ सिद्धमष्टगुणेपेतं । निर्विकारम् निरंजनम् ॥ २१ ॥ तत्समानं निजात्मानं रागद्वेषविवर्जिતમ્ । સદ્દગાન ચૈતન્ય, પ્રજાશત્તિ મહાયશા ॥ ૨૨ ( પરમાનંદ વિ ́શિત ) શ્રી યશાવિજયજી વાચક્ચર રૂપ રસ ગ ંધ સ્પ` શબ્દ તથા આકાર રહિત અને પરમ શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપે વ્યવસ્થાવત સિદ્ધ પરમાત્માના આઠ ગુણોથી યુક્ત, વિકાર વિનાના નીર
For Private And Personal Use Only
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
પ્રેમનુ ફળ
જન એવા જે સિદ્ધ પરમાત્મા સમાન સત્તાએ જેમનુ સ્વરૂપ રહેલું છે તેમજ સ્વભાવથી રાગ, દ્વેષ, મેહમાયાથી રહિત સહજ સ્વરૂપ છે તેમજ સહજ ભાવે આનંદમય સ્વાધીન જ્ઞાનમય ચૈતન્યવંત સર્વ આત્માએ છે એમ મહાન યશવાળા પરમાત્મા તીર્થંકર કેવળી ભગવતાએ પ્રકાશ્યું છે. તેવું પરમ સ્વરૂપ જીવામાં સત્તાએ અવિચ્છિન્નભાવે, સર્વ આત્મામાં રહેલું છે. તેમજ પરમ શુદ્ધ એવા પ્રેમ સ્વભાવના પરિણામ પણ સત્તાથી તીરાભાવે આત્મામાં રહેલા છે તેથી અવશ્ય સર્વને વંદનીય છે. આમ સ` આત્મા સ્વાત્મગુણા વડે યુકત હાવાથી તેમને કરાતા નમસ્કાર સદા આનંદ માટે યાય છે.
સવ જીવોને નમસ્કાર.
मोsस्तु सर्वजीवेभ्यः, प्रेम्णा सर्वत्र सर्वदा । आत्मैक्यं निर्विकल्पं य-तद्भूयाज्जैनशासनम् ॥१६६॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અશ્રુ સર્વ સ્થાનમાં રહેલા સર્વ જીવાત્માએને પ્રેમવડે સÖકાળમાં મારે નમસ્કાર્ થાઓ. કારણ કે જ્યાં નિર્વિકલ્પ ભાવથી સર્વ આત્માઓનું એકત્વ મનાય છે. તે વિજયવંત જૈનશાસન સમજવું. ૫૧૬૬॥
પ્રેમથીજ ચારિત્ર ધર્મનું અસ્તિત્વ છે. प्रेमपूर्वक चारित्र - धर्मास्तित्वं कलौ मतम् ।
अतः प्रेम्णैव चारित्रं, प्राप्यते सर्वसाधुभिः || १६७ ||
૧૦૧
વિવેચનઃ આ આખાએ ચરાચર બ્રહ્માંડ જગતમાં અવસ્થિત રહેલા સર્વ જીવાત્માએ કે જે સત્તાએ સ્વભાવથી ચૈતન્યમય પ્રાણાને સદા ધારણ કરનારા છે શાશ્વત પ્રાણાને ધારણ કરનારા છે તે સર્વ બ્રહ્મસ્વરૂપ આત્માઓને શુદ્ધ પ્રેમયુકતભાવવડે સ કાળમાં જ્યાં જ્યાં અવસ્થિત હોય ત્યાં ત્યાં મારા નમસ્કાર થાએ. કારણ કે તે સ` આત્માઓનું સ્વરૂપ સ્વભાવના કારણે એકત્વભાવમય સમાનપણાવાળું હેવાથી નિવિકલ્પ ધ્યાનવડે એટલે સંકલ્પ વિકલ્પના ત્યાગપૂર્વક ધ્યાન કરતાં શાસ્ત્ર અનુભવ વિચારતાં સમજાય છે તેવા સ્વરૂપે સદા વિજયવંત વિદ્યમાન પરમાત્માએ પ્રકાશ કરેલુ જૈનશાસન એટલે જૈનાગમ દ્વાદશાંગરૂપ વિજયવંત છે. તેની આજ્ઞાવર્ડ સ આત્માઓને આપણા આભાસમાન એક સ્વરૂપે માનીને પરમાત્મ સ્વરૂપ આત્માઓને નમસ્કાર કરે. ૫૧૬૬૫
શાસ્ત્ર
અ:~ આ કલિકળમાં ચારિત્રધર્મીનું અસ્તિત્વ પ્રેમપૂર્વક જ પ્રાપ્ત થાય છે. તેથી સર્વ સાધુઓવડે પ્રેમવડેજ ચારિત્રધમ જ્ઞાનધમ શ્રદ્ધાધર્મ પાળી શકાય છે ૫૧૬છા
For Private And Personal Use Only
વિવેચનઃ—આ ભયંકર કલિકાલરૂપ પાંચમા આરામાં જીવાને વિતરાગભાવે ચારિત્ર પરિણામ થઈ શકતા નથી. તેથી દેવગુરૂ અને ધર્મ ઉપર આ અમારા હિતકર છે એવા પ્રેમ રાગથી તે જીવા વીતરાગદેવ તથા ગુરૂની ઉપાસના કરે છે, પરિચય કરે છે, તે રાગરૂપ પ્રેમ
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૧૦૨
પ્રેમગીતા
પૂર્વક સંભવે છે. ગુરૂ ઉપર હિતકર ભાવના પ્રેમો જીવાત્માને થાય તેા ગુરૂની સેવા કરી ગુરૂ પાસેથી શાસ્ત્ર શ્રવણુ કરી વીતરાગ પરમાત્માને ઓળખે, ધમ સ્વરૂપને જાણે, સામાયિક, પૌષધ, દેવપૂજા ભકિત કરે, જ્ઞાન ભણે, તત્વના ખાધ મેળવે, યથાશિત તપ જપ નિયમ કરે અને વિષયસેગના ત્યાગ કરવારૂપ પંચ મહાવ્રતમય ચારિત્ર્ય પણ ગુરૂની દાક્ષિણ્યતાથી પ્રેમથીજ લઈ શકે અને પાળી પણ શકે. આ કલિકાળમાં ચારિત્ર્ય ધર્મ, સમ્યકત્વ ધર્મ, ઉપાસનાધ, ભકતિધમ નાયગ પ્રેમથીજ સંભવે છે. તેથી આ સમયમાં સરાગ સયમજ હાય છે. સાધુએ વીતરાગ ઉપર પ્રેમ રાખી તેમની ઉપાસના ધ્યાનવડે કરે ગુરૂ ઉપર પ્રેમ રાખી ભકિત ઉપાસના કરતાં નવું નવું જ્ઞાન મેળવે અને શિષ્યેા તથા શ્રાવકે ઉપર પ્રેમ રાખી તેમને ધમાર્ગોમાં પ્રવૃત્તિ કરાવે તેથી એ સિદ્ધ થાય છે કે પ્રેમવડેજ ચારિત્ર્ય સાધુ સાધ્વીએ આ પાંચમા આરાના સમયમાં પાળી શકે છે. કલિકાળમાં જીવેને પ્રાય: માહ માયા લાભની અધિકતા હોય છે. તેથી ધર્મની પ્રાપ્તિ ગુરૂ શિષ્યાને પ્રેમથી જ કરાવી શકે છે. તેમજ શિષ્યા એટલે સાધુએ તથા શ્રાવકો પણ ગુરૂ ઉપર પ્રેમ ઉપજાવી તેમની ભક્તિ ઉપાસના કરતાં શ્રાવકત્વ સાધુત્વની ધમ પ્રવૃત્તિને આરાધી સંયમ ધર્મ ભકિતધર્મ, દાનધમ તપધર્મ યા જ્ઞાન ઉપાસના ધર્મને પ્રાપ્ત કરી શકે તેમ છે. ૧૬૭ાા વિચાર કરતાં આચારના અધિક પ્રેમથી લાભ. विचारादधिकं प्रेम, यस्याचारे प्रवर्त्तते ।
तस्य प्रेमात्मनः शुद्धि- जयते कृपया गुरोः ॥ १६८॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અ—જે આત્માએમાં વિચાર કરતાં આચરણામાં અધિક પ્રેમ પ્રવૃત્તિમાન હોય છે. તેવા પ્રેમયોગી આત્માઓની શુદ્ધિ ગુરૂની કૃપાથી પૂર્ણરીતે થાય છે. ૫ ૧૬૮ ૫ ગુરુત્કૃપા વિના પ્રેમ સંભવતા નથી.
गुरोः कृपां विना नास्ति, हृदि प्रेमोद्भवः कदा | ગત: સ્રીપુરુષઃ સેવા, બ્યા સત્તુરો: સાદ્દા
અ་—ગુરૂની કૃપા વિના હૃદયમાં કદાપિ પ્રેમના ઉદ્ભવ થતા નથી. તેથી સ્ત્રીએ તથા પુરૂષાએ સદા સદ્ગુરૂની સેવા ઉપાસના અવશ્ય કરવી જોઇએ. ૫ ૧૬૯ ૫
વિવેચન—જયાં સુધી આત્માએ સત્ય પ્રેમ પ્રાપ્ત કરી શકે નહીં ત્યાં સુધી તે માનવતાની સફળતાને પ્રાપ્ત કરાવનારા ગુણો પ્રગટ કરી શકતા નથી. ॥ ૧૬૯ ૫
ગુરુના આશીર્વાદથી પ્રેમ, અને જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર મળે છે. गुरोः कृपाशिषा प्रेम-प्राप्तिर्भवति देहिनाम् । दर्शनज्ञानचारित्र - प्राप्त्या मोक्षो भवेत्ततः ॥ १७० ॥
For Private And Personal Use Only
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
પ્રેમનુ ફળ
અગુરૂની કૃપા—આશિષથી પ્રેમની પ્રાપ્તિ પ્રાણીઓને થાય છે તે પ્રેમથી સમ્યગદર્શન જ્ઞાન ચારિત્રની પ્રાપ્તિ અને તે દ્વારા મેાક્ષ અવશ્ય થાય છે. ૫ ૧૭૦ ॥
शुद्धप्रेमैव सद्धर्मः, सर्वत्र व्यापकः सदा ।
प्रत्यक्ष ज्ञानिभिर्वेद्यो, महानभेद आन्तरः ॥ १७१ ॥
વિવેચન—જ્યારે જીવા ઉપર સદ્ગુરૂની કૃપા ઉતરે છે ત્યારે ગુરૂએ શિષ્યાને હૃદયથી આશિષ આપે છે કે તમારા મેહમાયાના આવરણા નષ્ટ થાઓ. ત્યારે શિષ્યા તે ગુરૂ ના પ્રેમયુક્ત આશિષ ચાગે ઉપકારક પ્રેમ તેમનામાં પ્રગટ થાય છે. તેમજ સર્વ જીવાનુ કલ્યાણ કેવી રીતે કરાય તેવી ભાવદયામય પ્રેમભાવના તેના મનમાં પ્રગટ થાય છે. આ ભાવનાના ચેાગે સમ્યગ્દર્શન સભ્યજ્ઞાન અને શુદ્ધચારિત્રની પ્રાપ્તિ થાય છે. આમ સદ્ ગુરૂદેવાની પૂર્ણ કૃપાવડૅ ક મળને દૂર કરી સર્વ મેહાર્દિકના આવરણાના મુળમાંયી ક્ષય કરી પ્રેમયેાગી મહાત્માઓ જીવન મુકત ચેાગી થાય છે અને સં ક ઇન્દ્રિય, મન અને અને શરીર સંબંધના ત્યાગ કરી અંતે મેાક્ષને ભજે છે. ૫ ૧૭૦ ॥ શુપ્રેમ એજ સમ છે.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
सर्वधर्मायं यान्ति, सत्यप्रेमणि वस्तुतः । તન્ત્રાજ્યનું પ્રતન્ય, નૈને પ્રેમાનુયાવિમિઃ ૭રા
૧૦૩
અર્થ:—શુદ્ધ પ્રેમ એજ સત્ય ધમ છે અને તે સદા સત્ર વ્યાપક છે. આ શુદ્ધ પ્રેમ આત્મામાં અભેદભાવે રહેલા છે. પણ સમ્યગજ્ઞાની પુરૂષાજ અનુભવ કરે છે. ૫૧૭૧ા સત્યપ્રેમમાં સર્વ ધર્મ લય પામે છે.
બ્રહ્મપ્રેમના પ્રતિકાનું સેવન રાખવુ, ब्रह्मप्रेमप्रतिकानि, सेव्यानि प्रेममार्गिभिः । પ્રેમમયં જ સમૂર્વ, પ્રતિ શમાળમ્ ॥ર્છા
અર્થ—જયાં શુદ્ધ પ્રેમનું પ્રગટભાવે થવાપણુ હાય છે ત્યાં સર્વ ધર્માં વસ્તુત.ઃ તે પ્રેમમાં એકાકારે લય પામે છે. તેથી તે પ્રેમનું પ્રગટપણું અવશ્ય કરવુ જોઇએ. જે જૈના છે તે તે શુદ્ધ પ્રેમધર્માંનાજ અનુયાયિઓ છે. ૫ ૧૭૨ ૫
વિવેચન—સત્યપ્રેમના ઉપાસકે પરમાત્મા તીર્થંકર વીતરાગનાજ સાચા ભકતા જૈના સંભવે છે. તેઓ સત્યપ્રેમના પૂર્ણ અનુસરનારા ચેગીએ હાઇ શકે છે. તેએ પ્રેમને પ્રગટ ભાવે કરવા સમર્થ બને છે. એટલે કોઇપણ જ્ઞાતિ જાતિમાં જન્મ પામેલા આત્માના તે અન ધર્મીના સત્ય અનુભવીએ પ્રેમથી ઉદ્ધાર કરે છે. તેમને ઉચ્ચદશામાં લાવી પરમાત્માના મામાં પ્રવૃત્તિ કરાવે છે.
For Private And Personal Use Only
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૧૦૪
પ્રેમગીતા
અ——બ્રહ્મપ્રેમના પ્રતિકેનું પ્રેમમાર્ગના ઉપાસકેાએ સેવન કરવુ જોઇએ, કારણકે તેથી સત્ય આત્મસ્વરૂપ જે પ્રેમ છે. તેના અનુભવ થાય છે તેથી પ્રેમનું પ્રતિક અવશ્ય સુખનુ કારણ મને છે. ૫૧૭૩
વિવેચન—પ્રેમીઓની ઉપાસનાથી આત્મા અવસ્વ પ્રેમી બને છે. << ઇયળ ભ્રમરી સંગથી ભ્રમરી પદ પાવે” “ ઇયળ ભ્રમરી સગથી પામે હા, ભ્રમરી પદ જ્યમ કે, પરમાતમ પદ સેવતાં, બુદ્ધિસાગર હૈ નિત્ય શિવ સુખ મેવકે, જીનવાણી ચિત્ત આણીએ
""
એવી રીતે શુદ્ધ પરમ બ્રહ્મરૂપ જગત વ્યાપક પ્રેમને ધારણ કરનારા પરમાત્મારૂપ એ પ્રતિક આદર્શની ઉપાસના કરવાથી આત્મા અવસ્ય પ્રેમયોગી બને છે માટે બ્રહ્મપ્રેમના આદર્શરૂપ શ્રી અરિહંત, સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય તથા સર્વ સાધુઓની પ્રેમના અસ્થિઓએ. પ્રેમમા ના અભ્યાસીઓએ સેવા કરવી જોઇએ, તે વડે પ્રેમમય સ્વરૂપ યુકત જે પ્રતિકા એટલે પૂજ્ય પરમાત્માની પ્રતિમાઓની ઉપાસના સર્વ શાશ્વતા સુખનું ઉપાદાન કારણ થાય છે. ૧૭૩ા
ગીતા ગુરૂની આજ્ઞા હંમેશાં માનવી, शुद्ध प्रेममहाभक्तैर्गीतार्थ - प्रेमिसद्गुरोः । આજ્ઞા મળેવ મળ્યા, સવાળયોતઃ ॥૭॥॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અ:—શુદ્ધ પ્રેમવત મહાન ભકતપુરૂષવડે પૂજ્ય ગુરૂએ કે જે ગીતા અને શુદ્ધ પ્રેમી છે, તેમની આજ્ઞા સદૈવ માનવી જોઇએ અને તે આત્માનું સર્વસ્વ અર્પણ કરવા પૂર્વક આચરવી જોઇએ. ॥ ૧૭૪૫
પ્રેમ એજ મહાતિ છે.
सत्प्रेमैव महाभक्ति- र्व्यापकदेव सद्गुरोः ।
कर्तव्या प्रेमिभिर्लोकः, सद्गुरूक्तप्रबोधतः ॥१७५॥
અર્થ:—સત્ય પ્રેમ એજ દેવગુરુની વ્યાપક મહાન ભકિત છે. તે સદ્ગુરૂના ઉપદેશ કરેલા એપથી જાણીને સાચા પ્રેમયોગી આત્માએ અવશ્ય કરવી જોઇએ. ॥ ૧૭૫ ૫
પ્રેમીના સમાગમમાં પ્રેમ છુપા રહેતા નથી. सत्यं नैसर्गिकं प्रेम, सत्यप्रेमिसमागमे ।
જીતું નૈવ મવેત્ર, પ્રત્યક્ષ વતે નનૈઃ ।।૭।।
અથ—સાચા સહજભાવે ઉપજતે પ્રેમ સાચા પ્રેમયોગીઓને સમાગમ થયે તે કાઇથી ગુપ્ત રહેતા નથી. પણ પ્રેમયેાગી મનુષ્ય તા પ્રત્યક્ષ રૂપે પ્રેમીના પ્રેમને જાણે છે. ॥ ૧૭૬ ૫
For Private And Personal Use Only
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનું ફળ
વિવેચન –પ્રેમનું એવું તે આકર્ષણ હોય છે કે તે કઈ પણ રીતે ગુમ એટલે છાનું રહી શકતું નથી. જેમકે
ઢાંકી ઈશું પરાળશું ન રહે લડી વિસ્તાર. વાચક યશ કહે પ્રભુતણે છે. તે મુજ પ્રેમ પ્રકાર, ભાગી જીવ શું લાગો અવિહડ રંગ”
એટલે પ્રેમીઓના નિખાલસભાવને પ્રેમ કયાંય ગુપ્ત-છાનું રહેતું નથી. પ્રત્યક્ષ રૂપે આત્મજ્ઞાનવડે વેદાય છે. ૧૭૬ .
પ્રકૃતિને પાર પામેલા યોગી પ્રત્યક્ષ દર્શન પામે છે.
प्रकृतिपारगन्तृणां, योगिनां प्रेमवेदनम् ।
शुद्धब्रह्मतया साक्षा-द्भवत्येव न संशयः ॥१७७॥ અર્થ –જે વેગીઓ પ્રકૃતિને પાર પામેલા હોય છે તેના પ્રેમનું વેદન શુદ્ધ બ્રહ્મમય જ્ઞાનના અનુભવથી પ્રત્યક્ષ થાય છે. તેમાં જરા પણ સંશય નથી થતા. ૧૭૭ળા
વિવેચનઃ–તામસ, રાજસ, અને સાત્વિક એ ત્રણ પ્રકારની પ્રકૃતિએ જીવાત્માને વરેલી હોય છે. તેના ગે રાગ, દ્વેષ, ક્રોધ, માન, માયા, લેભ, નિન્દા, આળસ વગેરે અનેક દુઃખવેદના ભગવે છે. તેમાં રાજસ પ્રકૃતિથી વિષયભેગ અને નિન્દા તથા આળસમાં જીવન વિતાવે છે. અને તિર્યંચ નિમાં ગમન કરે છે. તેઓને પ્રેમ વિષયભેગમાં વધારે હોય છે. તેઓને કુટુંબ ઉપર મહજન્ય મમતા હોય છે. તામસ પ્રકૃતિવાળા ક્રોધ, માન, માયા લેભથી પરિગ્રહમાં સંગ્રહવૃત્તિવડે પ્રવૃત્તિ કરતે. રૌદ્રધ્યાન વડે નરકગતિ ભજનારો થાય છે અને સાત્વિક વૃત્તિવંત મનુષ્ય અહિંસા, સત્ય, એશ્વર્ય, બ્રહ્મચર્ય અને અલ્પપરિગ્રહવાળે હેવાથી સ્વર્ગને પામે છે. તે ૧૭૭ છે
प्रकृतिप्रीतिमातृत्वं, यस्यात्मनि प्रकाशते ।
कामभोगादिसंकल्प-नाशस्तस्य प्रजायते ॥१७८॥ અર્થ–પ્રકૃતિઓમાં પ્રીતિનું માતૃત્વ જેના આત્મામાં પ્રકાશી રહેલું છે. તેવા પ્રેમના અભ્યાસીઓના કામાદિના ભોગની કલ્પનાઓ નાશ પામે છે. ૧૭૮
વિવેચન – રાજસ, તામસ અને સાત્વિકરૂપ જે પ્રકૃતિઓ છે તે પ્રેમની માતાઓ છે. એટલે તેથી પ્રેમ (પ્રીતિ) જન્મ આપે છે તેથી એમ સમજવું કે જેવી પ્રકૃતિ તેવી પ્રીતિ તેનાથી ઉપજે છે. રાજસથી વિષયભેગની પ્રીતિ થાય ઉંઘ આળસ અને એશઆરામમાં પ્રીતિ થાય. તેમજ તામસથી લેભની વૃદ્ધિ થવાથી ધન, કંચન કામિની, ભૂમિ, રત્ન હીરા માણેકને સંગ્રહ કરવાની પ્રવૃત્તિ થાય, અનાચારમય રાક્ષસી વૃત્તિઓને ધારણ કરાય તેમજ તેવી વસ્તુમાં પ્રેમ કરાય. સાત્વિક પ્રકૃતિવંત મનુષ્ય ત્યાગ, સંયમ, દાન, તપ, ધ્યાનમાં પ્રેમ જન્માવે છે. તેના વેગે મંત્રી પ્રમોદ માધ્યસ્થ અને કરૂણભાવને પ્રેમ પ્રગટ કરાવીને પાંચ ઇન્દ્રિયના
For Private And Personal Use Only
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૧૦૬
પ્રેમગીતા
તેવીસ વિષયારૂપ કામભોગની વાસનાના નાશ કરે છે. લાભ, માયા, તથા ઇર્ષાવૃત્તિના નાશ કરે છે અને પ્રેમયેાગના અભ્યાસથી સર્વત્ર ગુણાનુરાગરૂપ પ્રેમના પ્રાગટયભાવ થાય છે કહ્યુ છે કે ।। :વિદ્યાનિત सर्वैर्विकारैरनुपद्रुतः ॥ व्यक्त्या शिवपदस्थोसै। शक्त्या जयति સર્વશઃ III) (પરમાત્મ દર્શન) અ અવિદ્યારુપ જે માહમય પ્રકૃતિથી વિકારા જીવાત્મામાં ઉત્પન્ન થાય છે. તે આત્મસ્વરૂપના પ્રકાશવાળા પ્રેમયાગીને ઉપદ્રવ કરી શકતા નથી. એવા પ્રેમચેાગી વ્યક્તિભાવે સ્વરૂપ રમણતા કરતા શિવપદમાં રહેલા પરમાત્માની પેઠે શિતવડે સ્વસત્તાવડે પ્રેમસ્વરૂપ જગતમાં સર્વ વ્યાપક થયા છતાં જયવ ંતે વર્તે છે ૫૧૭૮ા
જે વ્યાપક પ્રેમ હોય તે રખડતા નથી सर्वत्र व्यापक प्रेम, नैवाऽन्यत्र परिभ्रम ।
आत्मन्येव परप्रेम-प्रकाशो जायते सताम् ॥ १७९ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અઃ—જે આત્મામાં સર્વત્ર વ્યાપક પ્રેમપ્રગટ થએલા હોય તેને અન્યત્ર પરિભ્રમણ નથી હતું. સત્પુરૂષોના આત્મામાં ઉપજેલા પરમપ્રેા પ્રકાશમાન થાય છે.
સર્વ પ્રાણીઓમાં સ તી મય પ્રેમ હોય છે सर्वतीर्थमयं प्रेम, विद्यते सर्वदेहिषु ।
भक्त्या सर्वत्र जीवानां, प्रेमब्रह्म प्रकाशते ॥ १८० ॥
અ—સર્વ દેહધારી જીવામાં સર્વ તીમય પ્રેમ રહે છે. ભક્તિવડે તે પ્રેમ બ્રહ્મ સર્વ જીવાત્માઓમાં પ્રગટ થઇને પ્રકાશમાન થાય છે. ૧૮૦ના
વિવેચનઃ—જીવામાં પ્રથમ વિકારમય સ્વામય પ્રેમ હેાય છે. જેમજેમ જીવેામાં જ્ઞાન દન ચારિત્રની ખીલવણી શ્રદ્ધાયુક્ત પ્રગટ થાય તેમ તેમ શુદ્ધતા થતાં સર્વત્ર આત્મભાવની શુદ્ધતામય તારકભાવમય જે તીર્થં છે તે ઉપર શ્રદ્ધાયુક્ત પ્રેમ સત્તામાં અવ્યક્ત રહેલા છે તે પ્રગટ થાય છે. એટલે પૂજ્ય દેવાધિદેવ, પુજ્ય ગુરૂએ તેમના વિહારસ્થાન જન્મસ્થાન, દિક્ષાસ્થાન, જ્ઞાનપ્રાપ્તિસ્થાન નિર્વાણુસ્થાન તેમજ તે પૂયાની પ્રતિમાઓ, સમાધિને આપવાના સ્થાના તીર્થાં કહેવાય છે. તેમાં લેાકષ્ટિથી પ્રેમ પ્રગટે છે. અને ધ ભાવનાથી આત્મશુદ્ધતાનું અવલંબન મલે તે લેાકેાત્તર તીર્થ સમજવું તેવા તીર્થમાં યાત્રા માટે આત્મકલ્યાણુ ભાવનાથી પ્રેમમય પ્રવૃત્તિ કરવી તે તી ભકિતવડે સર્વ જીવાંત્યાગ્મામાં શુદ્ધપ્રેમ બ્રહ્મસ્વરૂપ વ્યાપકભાવે સર્વત્ર પ્રકાશ પામે છે. ૧૮૦૫
મહાવીર ભગવંતને પ્રેમનામથી સંબધી પૂજા કરવી, वीरस्य प्रेमनामैव, संबोध्य भक्तिभाजनैः । महावीराईतः पूजा, कर्त्तव्या सर्वकर्मभिः ॥ १८९ ॥
For Private And Personal Use Only
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૦૭
પ્રેમનુ ફળ
અથ—ભક્તિની ચાગ્યતાવાળા જીવાએ ભગવાન વીરનુ નામ પ્રેમ રાખીને સર્વ સારી શુભ ક્રિયાઓ વડે અરિહંત ભગવાન મહાવીરની પૂજા કરવી જોઇએ. ॥ ૧૮૧ પ્રેમ ઇચ્છિત આપનાર છે. दयावात्सल्यरूपाणि, प्रेम्णः सर्वत्र बोधत । સર્વત્ર સર્વહોલેજી, પ્રેમ ચિન્તામળીયતે ।।૮।
અઃ—દયા, વાસત્સ્યરૂપ વિગેરે પ્રેમના સ્વરૂપે સમજો. તેથી સર્વત્ર સ` લેાકેામાં પ્રેમ ચિંતામણિની માફક વાંછિત અર્થ અપનાર થાય છે. ! ૧૮૨ ૫
વિવેચનઃ—દયાભાવ તથા વાત્સલ્યભાવ પ્રેમનાજ પરિણામ છે તેથી પ્રેમસ્વરૂપ જ સમજવા. દયા તથા વાત્સલ્યમય શુદ્ધ પ્રેમ જગતના સર્વાં આત્માએ ઉપર પ્રગટાવવામાં આવે તે તે વ્યાપક પ્રેમયેગ આત્માને ચિંતામણિ રત્નની પેઠે વાંછિત ફળદાયક થાય છે. દૃષ્ટાંત તરીકે ખિળમાછીમાર દયાની પ્રતિજ્ઞાથી ચક્રવર્તી ના જેવું વિશાળ રાજ્ય વૈભવ વિગેરે પામ્યા. વાત્સલ્યભાવે મેઘરથ રાજાએ તીર્થંકર નામકર્મનું ઉપાર્જન કર્યું. આ એ વાત શાસ્ત્રોમાં જાણીતી છે. ૫ ૧૮૨૫
પ્રેસ વિના વૈયાકરણીએ અને નૈયાયિક શુષ્ક છે. शाब्दिकास्तार्किकाः शुष्काः, शुद्धप्रेम विना हहा । શુક્રપ્રેમ વિના ત્રા, ધન્ય નૈવ પ્રાચતે ॥૮॥
અર્થ :—વૈયાકરણી તથા તાર્કિક પંડિત જે શુદ્ધ પ્રેમ વિનાનાજ હોય તે ખેદથી કહુ છું કે તે શુષ્ક-લુખાજ સમજવા. શુદ્ધપ્રેમ વિના કાઇને આત્મસ્વરૂપ બ્રહ્મ પ્રગટ થતું નથી. ૫ ૧૮૩૫
પ્રેમ વિનાની બુદ્ધિ નિરસ છે शुद्धप्रेम विना बुद्धि-रसा खेददायिनी । જ્ઞાત્ત્વયં દઘ સત્રેમ, સેન્થે મજજ્ઞેશ માવત ।।૮૪॥
અઃ— હ્રદયમાં જો શુદ્ધપ્રેમ નજ હોય તો તે મનુષ્યની બુદ્ધિ ચતુરાઈ નીરસ હાવાથી માત્ર ખેદ આપનારીજ થાય છે. એવું સમજીને પ્રેમ ભકતાએ સ્વભાવથી શુદ્ધ એવા ઘ એટલે સુંદરપ્રેમ સેવવા તેજ યાગ્ય છે. ૧૮૪
વિવેચનઃ યાંસુધી મનુષ્યમાં શુદ્ધ નિર્વિકારી પ્રેમ પ્રગટ ન થાય ત્યાંસુધી તેઓમાં જે વિચારશક્તિ હાય, તાર્કિકશકિત હોય તે વડે પેાતાની ઇષ્ટ વાતાની સિદ્ધિએ મકવાદથી ભલે કરે, જ્ઞાતિ, સંઘ મંડળ જનતાના નાયક અને દેશ કે રાજ્યના અમલદાર અને તાપણ સત્યપ્રેમ વિનાના હાવાથી જગતનું કલ્યાણ તેઓથી નથી થતુ પણ દુઃખ દરિદ્રતા વધારવામાંજ તેની બુદ્ધિના ઉપયોગ થાય છે. આથી હું પ્રેમભકતા તમે સર્વ જગતના
જીવ
For Private And Personal Use Only
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૦૮
પ્રેમગીતા
આત્માઓ પ્રત્યે મૈત્રી ભાવમય હદ્ય-સુંદર નિર્દોષ વ્યાપકભાવે પ્રેમને પ્રગટ કરીને સહજ ભાવે આત્મસ્વરૂપ જે પ્રેમ છે તેને સફળ બનાવે.
શુદ્ધ પ્રેમથી ચિત્તની એકાગ્રતા થાય છે शुद्धप्रेमप्रभावेण, चितैकाग्रथं भवेद्रुतम् ।
ध्येयस्य स्थैर्यभावाय, शुद्धप्रेमैव कारणम् ॥१८५॥ અથ શુદ્ધ પ્રેમના પ્રભાવથી ચિત્તની એકાગ્રતા જલ્દીથી થાય છે તેથી ધ્યેયની પ્રાપ્તિ માટે જે સ્થિરતા થવી જોઈએ તેને માટે પ્રેમજ એક કારણ છે ૧૮પા
વિવેચનઃ–પરમાત્મા અને ધ્યાન કરનાર પ્રેમગી અભેદભાવે એકરૂપ બને છે. કહ્યું છે કે
अनन्यशरणीभूय, स तस्मिन् लीयते तथा । ध्यावृध्यानाभयाभावो, ध्येयेनैक યથાવત રૂપે અર્થ-અન્ય સર્વે વસ્તુના અવલંબનને છોડી દઈને એક પરમાત્માના સ્વરૂપ રૂપ ધેયમાં લીન થાય છે તે એવી રીતે કે તેમાં ધ્યાન કરનારે આત્મા અને ધ્યાન બન્નેને અભાવ થાય છે એટલે તે ધ્યેયમાં એકત્વભાવ થાય છે. તેમાં શુદ્ધભાવ યુક્ત નિર્વિકલ્પ એક સત્યપ્રેમ જ ઉપાદાન થાય છે, તે પ્રેમની પ્રાપ્તિ અર્થે વિષય કષાયને અને સ્વાર્થોને છેડવા પડે છે અને આત્માને સંયમ રાખે પડે છે .૧૮પા
પ્રેમ-મેઘ ચંદ્ર સૂર્ય બધું છે प्रेम मेघायते विश्वे, प्रेम सूर्यायते स्वयम् ।
प्रेम चंद्रायते सम्यग, प्रेम सर्वायते सदा ॥१८६॥ અર્થ–પ્રેમવિશ્વમાં મેઘસમાન આચરણ કરે છે, પ્રેમ સૂર્યના સમાન પણ સ્વયં આચરણ કરે છે, પ્રેમ ચંદ્રસમાન સારી રીતે આચરણ કરે છે, એટલે પ્રેમ સર્વ પ્રકારના સર્વદા આચરણ કરે છે.
વિવેચન–પ્રેમ ભવ્યઆત્માઓના ચિત્તને પ્રફુલ્લ કરે છે અને પ્રેમથી ભવ્યઆત્માએના ત્રિવિધ તાપ નાશ પામે છે. સર્વદા પ્રેમીઓને પ્રેમીનું મિલન સુખ આપનારૂં થાય છે "क्व सरसि वनखण्डं, पङ्कजानां क्व सूर्यः, क्व च कुमुदवनं वा कौमुदीबन्धुरिन्दुः, दृढવરિય થશઃ સજ્જનનાં નહિ વિશ્વતિ મૈત્રી (s fસ્થતાના છે ? // અર્થ – જુઓ તે ખરા કે પૃથ્વી ઉપરના સરોવરમાં રહેલા વનના ખંડમાં પડ્યા પંકજો રહેલા છે અને દૂરથી પણ દૂર આકાશમાં તેજસ્વી સૂર્ય રહેલું છે તે બંનેનું સ્થાન કેટલું દૂર છે, છતાં પણ તે પદ્ધો દૂર રહેલા સુર્ય ઉપર કેટલે પ્રેમ કરે છે. તે સૂર્યના દેખવા માત્રથી આખું પદ્ધ વનખંડ પૂર્ણભાવે વિકસ્વર બને છે તેવી જ રીતે કુમુદ વનમાં રહેલાં કુમુદે પણ કુમુદીબંધુ ચંદ્રમાને જોતાં કેવાં ખીલે છે તે પણ જુઓ તેવીજ રીતે દઢ પરિચ
For Private And Personal Use Only
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનું ફળ
૧૦૯
યવાળા નેહથી બંધાએલા સજજનેમાં પ્રાય, તેવીજ સર્વદા પ્રીતિ કાયમ જામેલી હોય છે, એટલે એક બીજા કર્મગથી દૂર દેશમાં વસતા હોય તે પણ તે પ્રેમમૈત્રીને ત્યાગ કરતા નથી એક બીજાને ભૂલતા નથી એટલે પ્રેમથી ચલાયમાન થતા નથી. તેવી રીતે ભવ્ય આત્માઓમાં દેવ ગુરૂ ધર્મ તથા જગતના સર્વ પ્રાણીવર્ગ ઉપર જે સત્ય પ્રેમ પ્રગટે છે તેના સુંદર સુંદરતા ફળને આસ્વાદ લેતાં પ્રેમને વધારે થાય છે અને દઢ બને છે. અને સર્વત્ર વ્યાપક બનેલે પ્રેમ સૂર્ય ચંદ્ર અને મેઘની પેઠે સર્વત્ર વ્યાપક બને છે. ૧૮૬ છે
પ્રેમમાં ઈષ્ટતા અને મિષ્ટતા છે. सर्व मिष्टपदार्थेभ्यः प्रेमणि मिष्टताऽधिका ।
इष्टत्वं चैवमिष्टत्वं, सत्यप्रेमिषु सर्वदा ॥१८७॥ અથ–સર્વ મીઠા પદાર્થોથી પણ સત્ય પ્રેમમાં અધિક, મીઠાશ રહેલી છે કારણ કે સર્વ ઈષ્ટ-વહાલા પદાર્થો સર્વ કેઈને મીઠા લાગે છે તેવી રીતે સત્ય પ્રેમીઓમાં સર્વદા મીઠાશ હોય છે જ. ૧૮૭
વિવેચનઃ જગતમાં સર્વ પદાર્થોમાં જે મિત્વ રહેલું છે, તે કાયમ રહેતું નથી. પણું જે આત્મામાં પરસ્પર શુદ્ધતા પૂર્વક નિર્વિકલ્પ પ્રેમ હોય છે તેમાં જે મીઠાશ હોય છે તેવી જગતના કોઈ પણ પુગલ પદાર્થોમાં મિઠાશ નથી અનુભવાતી એટલે સત્ય શુદ્ધ પ્રેમની મીઠાશ સર્વ પદાર્થો કરતાં અધિકતર છે. કારણ કે તે પ્રેમમાં પરસ્પરમાં એક બીજાનું ઈછત્વ એટલે ચાહનાપણું રહેલું છે. ૧૮૭ |
સાચા પ્રેમ આગળ જગત નમે છે. विश्वं सर्व नमत्येव, पुरः प्रेम्णः स्वभावतः।
सर्वत्र प्रेमसाम्राज्यं, पूर्णानन्दं प्रवर्तते ॥१८८॥ અથ–સાચા પ્રેમ આગળ સમગ્ર જગત્ નમી પડે છે. જગતભરમાં બધે ઠેકાણે પૂર્ણાનંદ પ્રેમનું સામ્રાજ્ય વર્તે છે. ૧૮૮
મન વચન અને કાયાને પ્રેમમય કરીને વિચરે
मनःप्रेममयं कृत्वा, वाचं प्रेममयीं तथा ।
देहं प्रेममयं कृत्वा, प्रेमिन् ? सर्वत्र संचर ॥१८९॥ અથ–મનને પ્રેમમય કરીને વાણુને પ્રેમમય કરીને તથા દેહને પ્રેમમય બનાવી ને છે પ્રેમી આત્માઓ તમે જગતમાં સર્વ સ્થાને વિચરે. તે ૧૮૯ |
For Private And Personal Use Only
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
૧૦
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private And Personal Use Only
પ્રેમગીતા
પ્રેમી જીવનમુકિત અત્રે દેહમાં અનુભવે मृत्वा पुनर्महाप्रेणा, जीवन्तः प्रेमयोगिनः जीवन्मुक्तिः सदेहेऽपि प्रेम्णाऽनुभूयते स्वयम् ॥ १९० ॥
અર્થ :—પ્રેમયેગીએ પ્રેમથી મરણ પામીને પ્રેમમાંજ જીવે છે.તેથી પેાતાના શરીરમાં રહેવા છતાં જીવનમુકિત પ્રેમયેાગીએ સ્વયં અનુભવે છે. ૫ ૧૯૦ ॥
વિવેચનઃ—જગતમાં સાચા પ્રેમયેગી શુદ્ધ નિર્વિકલ્પ પ્રેમમાં સર્વ જીવે ઉપર મૈત્રીભાવ કરૂણાભાવ પ્રમાદભાવમય પ્રેમ યુકત જીવે છે અને તેવા સ્નેહ-પ્રેમમાંજ દશ પ્રાણુના ત્યાગ રૂપ મરણ પામે છે એટલે તે પ્રેમયેાગીએના સાચા પ્રેમમાં જરા પણ વિકાર પામતાજ નથી જીવવામાં આનંદ અને મરણુમાં ખેદ સામાન્ય લેકે અનુભવે છે. ત્યારે સાચા પ્રેમયાગીઓને જીવન અને મરણમાં સમાનતા-સરખા પ્રેમ–આનંદ અનુભવાય છે. दुःखं प्राप्य न दीनः स्यात् सुखं प्राप्य न विस्मितः । मुनिः कर्मविपाकस्य जानन्परवशं નવત્ ॥ ૨ ॥ શ્રીમાન યશવિજયજી વાચક વર જણાવે છે કે સાચા પ્રેમયેાગી મુનિવર શરીરનાં દુઃખા પામીને ઉદ્વેગ ખેદ કે દીનતા નથીજ ધારણ કરતા. તેમજ શરીર નિરોગી હાય, લાકો સત્કાર સન્માન કરે, અનુકુળ આહાર પણી આગ્રહપુર્વક આપે તે પણ વિસ્મય —અભિમાન ન ધારણ કરે અને વિચારે કે આ બધુ શુભાશુભ કર્મના વિપાકનું જ પરિણામ છે. ૫ ૧૯૦ ૫
અહિં જ પરમાત્માના સાક્ષાત્કાર થાય છે अत्रैव परमब्रह्म-साक्षात्कारोऽनुभूयते ।
शुद्धप्रेमिजनैः सद्यः, कृपां प्राप्य प्रभोर्भुवम् ॥१९१॥
અથ—પ્રેમીજના અહિંયાજ સાક્ષાત્કારરૂપ પરમબ્રહ્મનો અનુભવ કરે છે. એટલે તેમાં પ્રેમીઓને પરમાત્માનું પ્રત્યક્ષ દર્શીન થવામાં પરમાત્માની કૃપા નિશ્ચયથી કારણ છે ૫૧૯૧૫ વિવેચનઃ-માત્ર એક શુદ્ધ નિર્વિકલ્પ પ્રેમમય ધ્યાનના અનુભવથીજ સમજાય તેવુ જેનું સ્વરૂપ છે તે પરમાત્માની કૃપાથી પરમાત્માનું' સ્વરૂપ તથા આત્માનું સ્વરૂપ અનુભવાય છે. એટલે પરમાત્માની ઉપર જે શુદ્ધ પ્રમોદમય ભકિતભાવરૂપ કૃપા છે તેના બળથી મેહના આવરણના નાશ થવાથી પરમાત્માના સ્વરૂપનું ત્થા આત્માના સ્વરૂપનું પ્રત્યક્ષભાવે સાક્ષાત્ સ ંવેદન નિશ્ચયથી થાય છે. ।। સ્મિન્ નૃત્ય૨ે તિવ્રુત્તિ તત્ત્વતો મુનીન્દ્રે કૃતિ। દૈત્ય સ્થિતે જ તસ્મિન નિયમાત્ સ્વાર્થિિદ્ધઃ ॥॥ શ્રી સિડ્સેન દિવાકરસૂરિ કહે છે કે જે ભવ્ય આત્માઓના હૃદયમાં પરમાત્માએ કહેલી શાસ્ત્ર આજ્ઞા પ્રેમપૂર્વક બહુમાન યુકત સ્થિર થઈ છે તેના હૃદયમાં વસ્તુતઃ પરમાત્મા જ અવસ્ય બેઠેલા છે એમ સમજવું. આવીરીતે પ્રેમથી જેમના હૃદયમાં પરમાત્મા બેઠેલા છે તેવા ભકિતવત પ્રભુભકતને પરમાત્મા પ્રત્યે
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનું ફળ
૧૧૧
ક્ષજ હોય છે. તેમજ તેના પ્રેમગીને સર્વ બાહ્ય અત્યંતર જે જે પદાર્થોની વાંચ્છા થાય છે તે સર્વ સંપૂર્ણ સિદ્ધ થાય છે. આવી રીતે પ્રેમગી ઉપર પરમાત્માની અપૂર્વ કૃપા છે, એમ સમજવું. ૧૯૧
ગુરૂ તેજ સાક્ષાભાવે પરમાત્મા છે. गुरुरेव प्रभुःसाक्षा-च्छ्रद्धायां यस्य विद्यते ।
शुद्धप्रेमोद्भवस्तस्य, जायते नात्र संशयः ॥१९२।। અથર–ગુરૂ તે જ સાક્ષાભાવે પરમાત્મા છે એવી જેનામાં શ્રદ્ધા હોય તે વડે શુદ્ધ પ્રેમનું પ્રાગટ્ય થાય છે. તેમાં જરાપણ સંશય રાખવાને નથી. પ૧૯૧
વિવેચન –ગુરૂદેવ તે જ પરમાત્મા છે. તેવી મન વચન કાયયોગથી શ્રદ્ધા થાય તેને જ શુદ્ધપ્રેમી જાણ, તે પ્રેમી આત્મા પરમાત્મ સ્વરૂપને પ્રત્યક્ષરૂપે અનુભવે તેમાં જરાપણસંશય નથી. ભગવાન શ્રી ઈદ્રભૂતિ ગૌતમ ગણધર પરમાત્મા મહાવીરદેવની અનુમતિ પામીને અષ્ટાપદ પર્વત ઉપર પરમાત્માના દર્શન કરવા ગયા ત્યારે પાછા ફરતી વખતે પંદરસેને ત્રણ તાપસ વૃંદને ઉપદેશ આપીને દીક્ષા દીધી. એ સર્વ તાપને ગૌતમસ્વામિ ઉપર શુદ્ધ પ્રેમ–શ્રદ્ધા ભકિતને ઉલાસ થયે તેના યોગે કેવલજ્ઞાન રૂપ પરમાત્મ સ્વરૂપને સાક્ષાત્કાર થયે, તેવી રીતે ગુરૂઓ ઉપર જે સત્યશુદ્ધ પ્રદપૂર્વક પ્રેમ શ્રદ્ધા કરે છે તે પ્રેમગીઓને શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપ અને પરમાત્મ સ્વરૂપને પ્રત્યક્ષ બંધ થાય છે તેમાં જરા પણ સંશય નથી. ૧૯રા
સત્ય પ્રેમથી પ્રાણુઓ એક બીજાને આકર્ષણ કરે છે
सत्यप्रेमबलेनैव, सर्वत्र सर्वदेहिनाम् ।
परस्परं मनः पूर्ण-भेदाऽभावेन वर्तते ॥१९३॥ અથ–સર્વ પ્રાણીઓને સર્વ જગ્યાએ સત્યપ્રેમના બળથી પરસ્પર એક બીજાને પૂર્ણ સ્નેહથી જોવે છે તેમાં ભેદને અભાવ હોવાથી પૂર્ણ પ્રેમથી જોવાય છે ૧૯૩
સત્યપ્રેમ ન હોય ત્યાં શંકા કે વિતર્ક થાય છે
सत्यप्रेम न यत्राऽस्ति, तत्र शङ्का प्रवर्तते ।
संशयात्मा भवेन्नष्ट-आत्मनः सर्वशक्तितः ॥१९४॥ અથ–જ્યાં આત્માઓમાં સત્યપ્રેમ હેતે નથી ત્યાં પરસ્પર એકબીજા પ્રત્યે શંકાએજ રહે છે. સંશયવાળા આત્માઓ સર્વ શકિતઓને નાશ કરે છે અને પિતે પણ આત્મ શક્તિથી ભ્રષ્ટ થઈને સંસારમાં ભ્રમણ કરે છે. ૧૯૪તા
વિવેચનઃ—જેને પ્રેમ ન હોય શ્રદ્ધા ન હોય તે આત્મા આત્મકલ્યાણ કરી શકો
For Private And Personal Use Only
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
પ્રેમગીતા
૧૧૨
નથી એટલે તે નાશનેજ પાસે છે. કહ્યું છે કે અજ્ઞશ્ચાત્રવાન સંચયાત્મા વિનતિ નાય હોજોત્તિ ન પણે ન પુર્વે સંશયાત્માનઃ ॥૪૦॥ (ગીતા) અર્થ-અજ્ઞાની, અશ્રદ્ધાળુ અને સૌંશયવાન આત્મા નાશનેજ પ્રાપ્ત કરે છે. એટલે જેને અદશ્ય ઇન્દ્રીઓથી નહી દેખાતા સ્વર્ગ, નરક, પરમાત્મા વગેરેમાં શ્રદ્ધા ન હોય આ લેાકમાં આત્માને ન માને અને પરલેાકમાં સ્વર્ગાદિકને ન માને અને સંશયવાન્ ખની ધર્મકરણી કરતા નથી. અને જે કંઇ કરે તે પણ શ્રદ્ધા રહિત કરે તેથી તે સફળતા મેળવી શકતા નથી. તેથી તે આત્માનું તપ જપ પુજા દાન વિગેરે નિષ્ફળ એટલે નાશજ પામે છે. આત્માની શક્તિ પણ નષ્ટ જ થાય છે. જેને શ્રદ્ધા હાય તેને ફળ પ્રાપ્તિ માટે આશા હોવાથી હિમ્મ તથી શ્રદ્ધાડે પ્રયત્ન કરતાં-પ્રેમશ્રદ્ધા કરતાં ઇષ્ટ સિદ્ધિને શ્રદ્ધાવત અવશ્ય પામે છે. સંશય વાન નષ્ટ થાય છે સંસારમાં ભમે છે. દેવગુરૂ ધ ઉપર દ્વેષ, ખેદ અરૂચિ થવાથી અનત સંસારમાં દુઃખ પામતા છતા ભમે છે ૫૧૯૪૫
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમથી જગતનું ઐક્ય સધાય છે प्रेमधर्मेण विश्वैक्यं, साध्यते : नात्र संशयः । નાન્યોપાયા: પ્રવર્ત્તન્ડે, વાઘમેવિન રા: શ્oll
અર્થ:—આખા જગતનું એકત્વ કરવુ હાય તા તે એક માત્ર પ્રેમધ થીજ સાધી શકાય તેમ છે. તેમાં જરા પણ સંશય નથી. તેથી અન્ય બાહ્ય ભેદને નાશ કરવાને પ્રેમ સિવાય બીજો ઉપાય નથી. ।। ૧૯૫ ॥
વિવેચન:-પ્રેમધનું આરાધન કરવાવડે આખું વિશ્વ-જગત એકત્વ ભાવે પ્રેમ સ્વરૂપે અનુભવાય છે. આ શુદ્ધ નિર્વિકલ્પ વ્યાપક ભાવવાળા પ્રેમધમ સિવાય એકે ઉપાય એવા નથી કે જે વડે આખું જગત એકસ્વરૂપ અને એક રૂપ અને. માત્ર એક પ્રેમથી આત્માએ અરસપરસ એક બીજાને ચાહે છે તેમને મળવા ઇચ્છે છે તે વાતમાં જરા પણ શકા કે સંશય નથી, માટે આમહિતેચ્છુઓએ પ્રેમધની પ્રાપ્તિ માટે પ્રયત્ન કરવા. સ ને પ્રેમથી ચાહવુ' તેએાના ભલા માટે યત્ન કરવા-પ્રેમ કરવા. તેઓનુ ભલુ કરવામાં ઉંચ નીચના ભેદ રાખવા જોઇએ નહિ બ્રાહ્મણ યા શુદ્ર અને ઉપર સરખાજ પ્રેમ રાખવે જોઇએ. દરેક આત્મા આત્મધર્મ થી સરખાજ છે. દરેક આત્માએ મુક્તિના અધિકારી છે. બ્રાહ્મણુ પણ જો વિષયમેહમાં ફસાઇ ઇ ંદ્રિયોના વશ ન કરે, અનાચાર રોવે તે તે પણુ નરકતિના અધિકારી થાય છે. માટે સ ઉપર પ્રેમથી વર્તીને સર્વને મોક્ષમાર્ગનું ગમન કરવાનું અનાવનાર તેજ પ્રેમ વિશ્વવ્યાપક થઇ એસ્વરૂપ બનાવશે. ૫ ૧૯૫ ૫
દેશાનું એક્ય પણ પ્રેમથી થાય છે सर्वदेशीयलोकेषु, शुद्धप्रेमप्रवर्त्तनात् । सर्वदेशेन विश्वक्य, जायते विश्वशान्तिदम् ॥ १९६॥
For Private And Personal Use Only
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનું ફળ
૧૧૩
અર્થ-સર્વ દેશના લોકોમાં જ્યારે શુદ્ધ પ્રેમનું પ્રવર્તન થાય છે ત્યારે સર્વ દેશ વડે સર્વત્ર શાંતિ આપનાર વિશ્વનું ઐક્ય પ્રગટ થાય છે. મે ૧૯૬
વિવેચન –સર્વ દેશ દેશના લોકોને અરસપરસ પ્રેમ-વિશ્વાસ વધે મૈત્રીબંધુત્વ જામે તેવી પ્રેમગીની પ્રવૃત્તિ થતી હોવાથી સર્વ જગતના દેશમાં પરસ્પર વ્યાપકભાવે વિશ્વપ્રેમ પ્રગટ થાય છે. તેથી પરસ્પર એક બીજાના ભયે નષ્ટ થાય છે. વિશ્વાસ બેસે છે. સહકાર સધાય છે. સર્વત્ર સર્વ દેશમાં શાંતિની સ્થાપના થાય છે. તેમાં એક માત્ર ઉપાદાન કારણ પ્રેમ જ છે. જે ૧૯૬ છે
હમેશા આત્મમાં વિશ્વાસભાવથી પ્રેમ કરે नित्यात्मनि कुरु प्रेम, भव्यविश्वासभावतः ।
आत्मैव सर्वथा सेव्यः, स एव सर्वतो महान् ॥१९७।। અર્થ –ભવ્ય વિશ્વાસભાવથી આત્મામાં હંમેશા પ્રેમ કરો આત્માજ સર્વથા સેવવા યેગ્ય છે. કેમકે તે જ સર્વથી મહાન છે.
વિવેચન–જગતના સર્વ પદાર્થોમાં આત્મા અને પરમાત્મા પરમ મહાન છે અને સર્વ કરતાં મોટા છે કહ્યું છે કે, તે જ્ઞાન ન સંખ્યવયં યાત્રિભુવીર્થપૂ. રામવટામયઃ II
જ્ઞાન દર્શન ચારિત્ર સમ્યકત્વ સુખ વીર્ય વિગેરેની ઉત્પત્તિ કારણ પરમાત્મ સ્વરૂપનો જે પ્રકાશ થાય તે છે સર્વ ઉતમ કલામય શરદબાતુના ચંદ્રમા સમાન પરમાત્મસ્વરૂપ પ્રકાશ તે જ આત્મગુણને પ્રગટ થવામાં ઉપાદાન કારણ છે. તેથી આત્મસ્વરૂપ પ્રગટ થાય માટે પરમામાં ઉપર પરમ શુદ્ધ પ્રેમ પ્રગટાવે. ૧૯ળા
આત્મામાં પ્રેમ કરવાથી ઘણુ મુકિતને પામ્યા છે
आत्मनि प्रेमयोगेन, मुक्तिं प्राप्ता जना भुवि ।
अतः सर्वात्मसु प्रेम, कुरुध्वं प्रेमयोगिनः ? ॥१९८॥ અથ–આત્મામાં પ્રેમગ કરવાવડે ઘણું આત્માઓ મુકિતને પામ્યા છે તેથી હે મયોગીઓ તમે સર્વઆભામાં પ્રેમ કરે. ૧૯૮૫
- પ્રેમ એજ જૈનધર્મ છે प्रेमैव जैनधर्मोऽस्ति, सद्धर्मरुच्यपेक्षया ।
प्रेमैव सद्गुरुं देवं, भजन्तु सर्वशक्तितः ॥१९९॥ અથ–પેમજ જૈનધર્મ છે કારણ કે સત્યધર્મમાં જે રૂચિ તેની અપેક્ષાથી, પ્રેમ તેજ ધર્મ છે. પ્રેમથી સુદેવ સુગુરુની સેવા ભક્તિ થાય છે. તું પણ સર્વ શકિતવડે પ્રેમથી દેવ ગુરૂને સેવ. ! ૧૯
૧૫
For Private And Personal Use Only
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૧૪
પ્રેમગીત
વિવેચન –જીનવર તથા ગુરૂઓ ઉપર તેમણે ઉપદેશેલા ધર્માનુષ્ઠાન ઉપર રૂચિ થવી, બહુમાન-આદર થે તે રૂ૫ સમ્યગદર્શન છે અને તે રૂપ જે પ્રેમ તેજ વસ્તુત: જેન ધર્મ પ્રાપ્તિની આદિની અપેક્ષાએ ધર્મ છે કહ્યું છે કે –તુવો તત્ત, પાશ્ચમના Uગો વિશ સમ્પમાવા રૂપ પરમથ્યવિવા દે.. ? | (સમ્યકત્વ સ્વરૂપ).
અર્થ–હે ભગવાન તમારા ઉપદેશેલા વચનમાં જે પરમાર્થનું રહસ્ય રહેલું છે તેને પણ જે કે અજાણ હોય તે પણ તમારા વચન સત્ય છે આદરવા ગ્ય છે, મારે જાણવા
છે તેવી તત્વ સમજવાની જે રૂચિ રૂપ જે પ્રેમાદ તેજ સમ્યકત્વ દ્રવ્યસ્વરૂપે છે. તે પૂર્ણ રહસ્ય નથી જાણતે તે પણ જેમને રાગદ્વેષ મેહ કષાય અજ્ઞાન નાશ થયે છે તેવા વિતરાગ અસત્ય નથીજ કહેતા. તેમનું વચન સંપૂર્ણ: સત્ય છે. તેમ જાણે છે તે તત્વ રૂચિ દ્રવ્યરૂપ સમ્યકત્વ છે અને જે સાત નય સાત ભંગ ને જાણે છે તે વડે વસ્તુઓના પ્રમાણ પ્રમેયને નિશ્ચય કરે છે તે ભાવ સમ્યકત્વ તવરૂચિમયજ હેય, તે તત્વરૂચિ તેજ પ્રેમમય ધર્મસ્વરૂપ છે. ૧૯ છે
प्रेमार्पणं प्रेम हवि,-रात्मानौ प्रेमिणा हुतम् ।
आत्मैष तेन लब्धव्यः, प्रेमधर्मसमाधितः ॥२०॥ અથ–પ્રેમીજનેએ આત્મ રૂપ અગ્નિમાં પ્રેમરૂપ દ્રવ્યને પ્રેમથી અર્પણ કરવુંહેમવું જોઈએ, તેને યેગથી જે પ્રેમધર્મની સમાધિ થાય છે તે વડે આ પરમ શુદ્ધ આત્માનું સ્વરૂપ પ્રાપ્ત થાય તેમ છે. જે ૨૦૦ છે
વિવેચન –શુદ્ધ પ્રેમયોગીઓએ પરમ બ્રહ્મરૂપ આત્મપ્રેમની ઉપાસના કરવા પ્રેમયજ્ઞ કર જોઈએ. તે કેવીરીતે થાય તે જણાવે છે –
सुसंवुडा पंचहिं सवरेहि इह जीवियं अणवकंखमाणा वोसट्टकाया सुचइत्तदेहा महाजयं ત્તિ કન્ન સે પાંચ સંવરથી સંવરગવંત થએલા આ શરીરની આકાંક્ષાથી રહિત થએલા તથા કાયા ઉપરની મમતાને છોડી દેનારા સારી રીતે દેહને અણસણ પૂર્વક ત્યાગ કરનારા મહાન યતિવરે શ્રેષ્ઠ મહાયજ્ઞ કરે છે. મારા
હે માણસે તમે શુદ્ધ પ્રેમમાં આવે आगच्छतु जनाः सर्वे, शुद्धप्रेमणि वेगतः।
चिरं विहत्य सत्प्रेम्णि, भवामः सुखिनः सदा ॥२०१॥ અર્થ:–હે સર્વ પ્રેમીજને તમે એકદમ શુદ્ધ પ્રેમમાં આવી જાવ. તે પ્રેમમાં ઘણું કાળસુધી વિચરી આપણે બધા પૂર્ણ થઈને સર્વદા આનંદને અનુભવ કરીએ. ર૦૧
સાથે મળી પ્રેમમાં ગમન કરીએ અને ગાન કરીએ
साई संमील्य गच्छेम, स्वादेमैक्यस्वरूपतः । प्रेमगानानि गायेम, महावीरप्रभोर्मुदा ॥२०२॥
For Private And Personal Use Only
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનું ફળ
૧૧૫
અથર—આપણે બધા સાથે સમ્યગ રીતે મળીને પ્રેમમાં ગમન કરીએ, સ્વરૂપમાં એકવ થઈને પ્રેમરસનું પાન કરીએ, પ્રેમથી મહાવીર પ્રભુના ગુણગાન અવશ્ય ગાઈએ. ર૦રા વિવેચન—આપણે સાથે મળીને સ્વસ્વરૂપમાં ગમન કરીએ, કહ્યું છે કે,
“અમેને તમે સમજાતિ, અને તમે સમજ્ઞાતિ, પશુ પંખી અમારાં છે, અમારા તે તમારા છે. ૧ નથી કે કોઈનું ધરી, નથી કે કોઈનું ઝેરી, સહુ જીવ મિત્ર મારા છે, મમત્વભાવ વિચાર્યા છે. તે ૨ છે જીને પ્રેમથી ભેટું, અમારે કાંઈ નહીં છે, અમારે સર્વથી હળવું, અમારે સર્વથી મળવું. આ ૩ દયાશંગા હદય વહેતી, અને પ્રેમથી કહેતી, અમારામાં જે સદા ઝીલે, અનંતા સુખને સહી લે. જે ૪ અમારી આંખમાં ચંદ્ર, અમારા નેત્રમાં ભદ્ર, જગત આભાસનું મોટું, જગત આભાસનું ખોટું છે ૫ છે અપેક્ષા જીવનની સાચી, એકાંતે વાત છે કાચી,
બુધ્યબ્ધિ જીનની સેવા, અમારે શુદ્ધ એ મેવા છે ૬ છે આમ આપણે બધા સહજભાવથી સમાન ગુણ ધર્મવંત હોવાથી સ્વરૂપથી અભેદ હવાથી એકવ છીએ તેથી સત્યપ્રેમવડે એકત્વ કરવું જોઈએ. સર્વે લેકેએ પ્રેમથી એકત્વ ભાવે ભેગાં થઈને પરમ પ્રેમયેગીન્દ્ર પરમાત્મા મહાવીર જીનેશ્વરના જે આત્મસ્વરૂપ ગુણે છે કે જે સર્વ જગતને પરમ પંથ મેક્ષમાર્ગમાં પ્રેમથી પ્રવૃત્તિ કરાવે છે તેમના ગુણનું સંગીતમય ગાયન કરવું. તેમાં એકતાર થઈને આત્મા પરમાત્માનું એકત્વભાવે–અભેદભાવે ધ્યાન કરવું તે પરમ સુખનું કારણ થાય છે. જે ૨૦૨ છે બાહ્ય અને આંતરભાવના પ્રેમથી ભગવાન મહાવીરને જોવા જોઈએ,
बहिरन्तर्महावीरं, पश्येम प्रेमभावतः।
ब्रजेम श्रीमहावीरं, बाह्याध्यासवियोगतः ॥२०३॥ અથ–બાહ્ય તથા અંતરભાવના પ્રેમ વડે ભગવાન મહાવીરને આપણે જોઈએ, બાહાભાવને વિયેગ થવાથી આપણે ભગવાન શ્રી મહાવીરને પ્રાપ્ત કરીએ. ૨૦૩
વિવેચનઃ–પરમાત્મા ભગવાન મહાવીર દેવનાં દર્શન બાહ્યભાવે અને અંતર ભાવે પ્રેમથી કરવા તૈયાર થવું. તેમાં બાહ્યભાવે ભગવાનને પ્રેમભાવથી જોવાનો પ્રયત્ન કરતાં એમ વિચારવાનું થાય છે કે ભગવાન મહાવીરની માતા શ્રી ત્રિશલાદેવીની કુક્ષિમાં આવ્યા પછી માતાને જરાપણ દુ:ખ ન થવું જોઈએ એમ વિચારી અંગે પાંગ સંકેલી પરમબ્રહ્મના
For Private And Personal Use Only
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૧૬
પ્રેમગીતા
ધ્યાનમાં લીન થયા હતા પણ તેથી માતાને ગર્ભ ગળી ગયાના ખાટો વિકલ્પ થયે તે કારણે શાકાતુર થયાં અને ખેદ કરવા લાગ્યાં જયારે ભગવાને જાણ્યું ત્યારે તેમના પ્રમેાદ માટે હળવેથી જરા ભગવાને અંગેાપાંગ હલાવ્યાં તેથી માતા પ્રમેને ધરતાં ખુશી થયાં. આ સમયે માતા પિતાને અદૃશ્ય અવસ્થામાં પણ આટલે મેહ પ્રેમ થયા ત્યારે તે જો પ્રગટભાવે મને દેખશે ત્યારે કેટલે મેહુલ હશે તેમ વિચાર કરી ભગવાન શ્રી મહાવીર પરમાત્માએ માતાપિતાને દુઃખ થાય નહિ તે માટે માતાપિતા જીવત હોય ત્યાં સુધી દીક્ષા લેવી નહી તેવા અભિગ્રહ કર્યાં. તેવી પ્રતિજ્ઞા માતાપિતાની પ્રેમભકિત માટે કરી છે. તેને આપણે વિચારીએ. બીજી ખાલવયસ્ચા સાથે આમલકી ક્રીડા કરતાં આમ્લીના મહાવૃક્ષે વીંટાઇને સ ખાળકુમારને ભયભીત કરનાર મહા ફણીધરને એકજ હાથે ક્ષણવારમાં પકડી દુર ઉછાળી દીધા ત્યાં તેમની નિર્ભયતા અને સમાળ મિત્રો ઉપર પ્રેમભાવ તેને વિચારવા ત્યાર પછી તેમને ભણવા માટે ઉપાધ્યાયને સોંપવા ઘેાડા સહિત જ્યારે લાવવામાં આવ્યા અને તેમનું જ્ઞાન જગતમાં પ્રકાશ પામે તે માટે ઇન્દ્રે તેમને ઉપાધ્યાયના આસન ઉપર બેસાડી ઉપાધ્યાયના મનની ન્યાય વ્યાકરણ વિગેરે શાસ્ત્રમાં શકાએ હતી તેના પ્રશ્નો ભગવાનને પુછ્યા. ભગવાન ખાળપણમાં હોવા છતાં પણ તેમણે ગભીરતાથી તે પ્રશ્નોના ઉત્તર આપ્યા. ત્યારે ઈંદ્રે ઉપાધ્યાયને કહ્યું કે આ બાળ કુમારને પૂ`ભવથીજ જ્ઞાન થયેલુ છે. તે તેા. મહાનજ્ઞાની છે અને તીકર થશે તેઓ આપણા ઉદ્ધાર માટે પ્રેમથી અહીં આવેલા છે. તે પણુ વિચારવું. અને તેમના પ્રેમંમય ગાંભિર્યાદિક ગુણા પ્રગટાવવા પ્રવૃત્તિ કરવી. ત્યારપછી ભગવાને દીક્ષા લીધા પછી બાર વર્ષ સુધી કૈવલ્ય દશામાં તેમના ઉપર અનાર્ય ભૂમિમાં જે જે ઉપસર્ગા થયા તે ઉપસ કરનાર ઉપર પણ અપૂર્વ પ્રેમભાવ દર્શાવ્યે તે આપણે વિચારવા જોઇએ. આમ ખાહ્ય સ્વરૂપે ભગવાનને જગત ઉપર કેવા અપૂર્વ અને અથાગ પ્રેમ છે. તેવા પ્રેમપાત્ર આપણે કયારે બનીશું તે માટે આપણે કેટલી તૈયારી કરી છે. તેને વિચાર કરવા જોઇએ.
હવે તેમના આંતરિક પ્રેમ જોવા પ્રયત્ન કરીએ. ભગાવાન નિરંતર સર્વ જગત ઉપર પ્રેમને લીધે એજ વિચાર કરે છે કે કોઇ પણ આત્મા પાપ ન કરો અને તે પાપના ફળ ભોગવવા માટે નરક તિય ચ આદિ ગતિની પાપમય અવસ્થાને ન પામેા, સર્વ જગત પાપ અને દુ.ખથી મુકત થાએ આવી ભાવના તેમના હૃદયમાં નિર ંતર વહેતી હતી તે જણાવે छे मा कार्षीत् केोऽपि पापानि, माऽभूत् केोऽपि दुःखितः ॥ मुच्यतां जगदप्येषा, मतिमैत्री નિયતે ।। ૧૮॥ અથઃ—જગતના સર્વાં પ્રાણીગણેામાંચી કાઈ પણ આત્મા પાપ ન કરા, કાઇ વૈર બંધ ન કરે. તેમજ તેવા પાપના ફળ ભેગવવા માટે નરક તિ ચ, દેવ, માનવ ચેાનિમાં જન્મ ધારણ કરી કર્માંના ફળ રૂપે દુઃખ ન ભોગવે, સર્વ આત્મા સુખી થાએ. અને સ ક`મળના ક્ષય કરી કર્મ અને પાપથી તથા જન્મ મરણ આધિવ્યાધિ અને ઉપાધિથી મુકત થઇ મેક્ષ સુખને પામે. આવી ભાવના તે મૈત્રીભાવના કહેવાય ભગવાન નિરંતર તે ભાવનાને ભાવતા તેથી ભગવાન મહાવીર પ્રેમસ્વરૂપજ છે.
For Private And Personal Use Only
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
મનુ ફળ
ભગવાનને પ્રત્યક્ષ દેખવા આપણે કેવુ ધ્યાન કરવુ જોઇએ તે જણાવતાં શાસ્ત્રકાર જણાવે છે કે,
“પિંડસ્થાદિક ધ્યાનથી પ્રભુ દર્શન આપે, બુદ્ધિસાગર ભક્તિથી નિજરૂપમાં વ્યાપે” તેથી પિંડસ્થ, પદસ્થાદિકધ્યાનવડે ભગવાન મહાવીરદેવને આપણે નિરખવા. सप्तधातुविनाभूतं पूर्णेन्दु विशद द्युतिम् । सर्वज्ञकल्पमात्मानं शुद्धबुद्धिः स्मरेत्ततः ||२३|| ततः सिंहासनारूढं सर्वातिशयभासुरं । विध्वस्ताशेषकर्माणं कल्याण महिम्नान्वितम् ॥२४॥ स्वांगगर्भे निराकारं संस्मरेदिति तचभूः । साभ्यास इति पिंडस्थे योगी शिवसुखं भजेत् ॥ २५ ॥
ચાર ધારણા કરવા પછી શુદ્ધબુદ્ધિવાળા યાગીએ સાત ધાતુ વિનાના, પૂર્ણ ચંદ્રની માફક નિલ કાંતિવાળા અને સર્વજ્ઞ સરખા પેાતાના આત્માને સ્મરવેશ (ચિંતવવા), પછી સિંહાસન ઉપર આરૂઢ થયેલા, સર્વ અતિશયેથી સુોભિત, સવ કર્મોના નાશ કરનારા અને ઉત્તમ મહિમાવાળા, પેાતાના શરીર અંદર રહેલા, નિરાકાર આત્માને સ્મરવા. એ તત્ત્વભૂ નામની ધારણા જાણવી. આ પિંડસ્થ ધ્યાનના સદા અભ્યાસ કરનાર યાગી મોક્ષ સુખ પામે છે. ૨૩, ૨૪, ૨૫.
પદસ્થ ધ્યેય અને તેનું ધ્યાન यत्पदानि पवित्राणि समालंब्य विधीयते । तत्पदस्थं समाख्यातं ध्यानं सिद्धांतपारगैः ॥ १ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૧૭
પવિત્ર ( મંત્રાક્ષરાદિ ) પદોનું અવલખન લઇને જે ધ્યાન કરવામાં આવે છે તેને, સિદ્ધાંતના પારગામિ પુરૂષાએ પદસ્થ ધ્યાન કહેલુ છે. ૧.
तत्र षोडशपत्राढ्ये नाभिकंदगतेंबुजे । स्वरमालां यथापत्रं भ्रमंतीं परिचिंतयेत् ॥२॥ चतुर्विंशतिपत्रं च हृदि पद्मं सकर्णिकम् । वर्णान्यथाक्रमं तत्र चिंतयेत्पंचविंशतिम् ॥३॥
For Private And Personal Use Only
जेटले वर्णाष्टकमन्यत्ततः स्मरेत् । संस्मरन् मातृकामेवं स्याछुतज्ञानपारगः ॥४॥
નાભિક ૬પર રહેલા, સાળ પાંખડીવાળા પ્રથમ કમળના દરેક પત્રપર સોળ સ્વરની પંકિત ( ઞ, બા, ૬, ૨, ૩, ૩,
૪,
૧, ૨, , પ, અે, લો, બૌ, લં, : )
ભ્રમણ કરતી ચિત
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૧૮
પ્રેમગીતા
વવી. હૃદયમાં રહેલા ચાવીસ પાંખડીવાળા કર્ણિકા સહિત કમળમાં, અનુક્રમે વ્યંજને
, . . ૬, ૨. ઇ. સ. , એ. ટ. ૮. ૭, ૮, , 7, 6. . ઇ. . ક. ૨. મ. , ચિંતવવા. તેમાં આદિની ગ્રેવીસ પાંખડીઓમાં, અને પચીસ (મ) કાર કર્ણિકામાં ચિંતવ. તથા આઠ પાંખડીવાળા મુખ કમળમાં (મેઢામાં આઠ પાંખડીવાળા) કમળની કલ્પના કરવી. તેમાં બીજા બાકીના આઠ વર્ણી ચ, ૨, ૪, ૩, ૪, ૫, ૩, . સ્મરવા આ પ્રમાણે આ માતૃકાને સ્મરણ કરતે (ચિંતવતો) તેનું ધ્યાન કરતે શ્રુતજ્ઞાનને પારગામિ થાય. ૨, ૩, ૪,
હવે રૂપસ્થ ધ્યાન જણાવે છે रागद्वेषमहामोहविकारैरकलंकितम् । शांतं कांतं मनोहारि सर्वलक्षणलक्षितं ॥८॥ तीर्थकैरपरिज्ञातयोगमुद्रामनोरमम् । अक्ष्णोरमंदमानंदनिस्पंदं दददद्भुतं ॥९॥ जिनेन्द्रप्रतिमारूपमपि निर्मलमानसः । निनिमेषदृशा ध्यायन् रूपस्थध्यानवान् भवेत् ॥१०॥
त्रिभिर्विशेषकम् રાગ, દ્વેષ અને મહામહ અજ્ઞાનાદિ વિકારના કલંકરહિત, શાંત, કાંત, મનહર, સર્વ ઉત્તમ લક્ષણથી ઓળખાયેલ, અન્યદર્શનકારેએ નહિ જાણેલ ગમુદ્રા (ધ્યાન મુદ્રા) ની મને હસ્તાને ધારણ કરનાર, આખાને મહાન આનંદ અને અદ્ભુત અચપળતાને આપનાર,જીનેશ્વર ભગવાનની પ્રતિમાનું, નિર્મલ મન કરી નિમેષેન્મેષ રહિત (ખુલ્લી આંખ રાખી) એક દષ્ટિએ ધ્યાન કરનાર, રૂપસ્થ ધ્યાનવાનું કહેવાય છે. ૮, ૯, ૧૦.
હવે રૂપાતીત ધ્યાન જણાવે છે. अमूर्तस्य चिदानंदरूपस्य परमात्मनः ।
निरंजनस्य सिद्धस्य ध्यानं स्याद्रूपवर्जितम् ॥१॥ આકૃતિ રહિત, જ્ઞાનાનંદ સ્વરૂપ, નિરંજન (કર્મરહિત) સિદ્ધ પરમાત્માનું ધ્યાન, તે રૂપાતીત ધ્યાન કહેવાય છે. ૧.
इत्यजस्रं स्मरन् योगी तत्स्वरूपावलंबनः ।
तन्मयत्वमवामोति ग्राह्यग्राहकवर्जितम् ॥२॥ તે નિરંજન સિદ્ધ સ્વરૂપનું અવલંબન લઈ નિરંતર તેનું ધ્યાન કરનાર યોગી, ગ્રાહ્ય, ગ્રાહક (લેવું અને લેનાર) ભાવ વિનાનું તન્મયપણું પામે છે. ૨.
For Private And Personal Use Only
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
પ્રેમનુ ફળ
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अनन्यशरणीभूय, स तस्मिन् लीयते तथा । સ્વાતૃસ્યાનોમયામાવે, ધ્યેયેનવર્ષ થયા નેત્ ।।
ચેાગી જ્યારે ગ્રાહ્યગ્રાહકભાવ વિનાનું તન્મયપણુ પામે છે ત્યારે, તેને કોઇપણ આલખન રહેલું ન હોવાથી, તે યાગી તે સિદ્ધાત્મામાં તે પ્રકારે લય પામે છે કે, ધ્યાન કરનાર અને ધ્યાન એ એના અભાવે, ધ્યેય જે સિદ્ધ તેની સાથે એકરૂપ થઈ જાય છે. ૩. सोऽयं समरसीभावस्तदेकीकरणं मतम् ।
आत्मा यदपृथक्त्वेन लीयते परमात्मनि ||४||
મહાવીરનું વૃત્તાન્ત ધ્યાવત્રુ અને ગાવુ જોઇએ महावीरस्य वृत्तान्तं, ध्येयं गेयँ सुरागतः ।
૧૯
ચેાગીના મનનું પરમાત્માની સાથે જે એકાકારપણું તે સમરસીભાવ છે, અને તે એકીકરણ માનેલ છે કે જેથી આત્મા અભિન્નપણે કરી, પરમાત્માને વિષે લીન થાય (લય પામે) ૪. આવીરીતે ખાહ્ય અને અભ્યતરરૂપે ધ્યાન કરતાં જીવશુદ્ધ પ્રેમયાગથી પરમાત્મા ભગવાન મહાવીરના સ્વરૂપને પ્રત્યક્ષભાવે અનુભવે છે. અને તેના અભ્યાસથી ખાદ્યાધ્યાસ એટલે ઈન્દ્રિયભાગની લાલચ, ચશ કીર્તિની લાલચ, દેશ, રાજ્ય, સત્તાની લાલચરૂપ ખાદ્યભાવની રમણતાના ત્યાગ જ્ઞાનપૂર્વક કરતાં પૂર્ણ અભ્યાસ યાગથી શુદ્ધ પ્રેમયેગી પ્રેમભાવમય યાગના બળથી પરમાત્મા મહાવીરના સત્ય અભ્યંતર સ્વરૂપ ધ્યાન અભ્યાસના બળથી અવશ્ય પ્રત્યક્ષ અનુભવ પામે છે. ૨૦શા
सर्वतीर्थङ्करा गेया- स्तद्भक्ताश्र गुणाकराः || २०४ ||
અથ—પ્રેમયેગી ભકતાએ નિરંતર ભગવાન મહાવીરનું જીવન વૃતાંત સારા પ્રેમથી અને સારા સ્વરથી ગાવા યોગ્ય છે. તેમજ સ તી કરાના ગુણે! તે પરમાત્માના ભકત એ પ્રેમપૂર્વક સારા રાગથી એટલે સારા મધુર કંઠથી ગાવા જોઇએ. તેથી તે ભકિતવત આત્માએને ગુણ કરનારા થાય છે. ર૦૪ા
ભવવાનની પૂજા અને મુનિના દર્શનમાં પ્રેમી પ્રાણીને હષ થાય છે पूजादिषु जिनेन्द्राणां साधूनां दर्शने तथा ।
For Private And Personal Use Only
રોમાન્તાજી મહાહા, ગાયતે કેમિદ્રદિનાત્ ॥૨૦॥
અઃ—જીનેશ્વર આદિની પૂજા કરતાં ત્થા સાધુઓના દર્શન કરતાં પ્રેમયેગી દેહધારી આત્માઓને રામરાજીનું ખીલવું, પ્રેમમય હર્ષોંના આંસુનું આવવું તથા પરમ શ્રેષ્ઠ હર્ષ અવશ્ય ઉત્પન્ન થાય છે. ૨૦પા
પ્રેમીઓ તર્કવાદ અને વિવાદને છેડી દે છે. तर्कवादविवादांस्तु त्यजन्ति प्रेमयोगिनः । महावीरप्रभौ लीना, भवन्ति पूर्णभावतः ॥ २०६ ॥
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૨૦
પ્રેમગીતા
અથ તર્કવાદ અને વિવાદો છે તેને પ્રેમગીએ ત્યાગ કરે છે અને પરમાત્મા શ્રી મહાવીર પ્રભુના ધ્યાનમાં લીન થાય છે.
જ્ઞાનાષ્ટકમાં ભગવાન યાવિજય વાચક પ્રવર જણાવે છે કે – વાંચ તિधादांश्च वदन्तो निश्चितांस्तथा । तच्चान्तं नैव गच्छन्ति तिलपीलकवद गतौ ॥४॥
અર્થવાદી પ્રતિવાદી તત્વના પારને પામી શક્તા નથી જેમ ઘાંચીને બળદ ઘાણની આસપાસ ફરતે આંખ ઉઘાડે ત્યારે ઠેર ઠેર હોય છે. તેમ વાદ અને પ્રતિવાદમાં પણ સત્યની પ્રતીતિ થતી નથી.
સાચા પ્રેમીની સુંદર ગતિ થાય છે भेदाऽभावेन भक्तेषु, रक्ताः प्रेमप्रकाशनम् ।
कुर्वन्ति सद्गतिं यान्ति, प्रेमिणामीदृशी गतिः ॥२०७॥ અથ–પ્રેમીજને પ્રેમભકિતમાં ભક્તજનો પ્રત્યે ભેદભાવને ત્યાગ કરીને અભેદભાવથી સત્યપ્રેમને અવશ્ય પ્રકાશ કરે છે, તેથી સદ્ગતિને ભજે છે, આવી સાચા પ્રેમીની સુંદર સદ્ગતિ થાય છે પારકા
પ્રેમ અગ્નિમાં વિકારેને હેમ કરે कामदुष्टविकाराणां, वासनानां च सर्वथा।
ફોર્મ વિન, માની મધ્યમાન ? ર૦૮ અર્થ –હે ભવ્ય માનવ કામના વિકાસે અને બીજા દુષ્ટ વિકારને અને વાસનાએને સંપૂર્ણ ગણે વિવેકપૂર્વક અગ્નિમાં હેમ કરે. ર૦૮
વિવેચન –કહ્યું છે કે, દર ૪ વાર રે, ક્ષાની બનાવવા જ નિશ્ચિ તેન જાન, નિયતિપત્તિવાન શા (જ્ઞાનસાયાગાષ્ટક) અર્થ-જે મુનિ આત્મારૂપ બ્રહ્મમય દેદીપ્યમાન અગ્નિમાં પરમાત્મા અને અંતરાત્માનું એકત્વ કરવારૂપ ધ્યાનને ધ્યાવતાં આઠ કર્મ સમુહને હેમીને નાશ કરનાર હતૃમુનિ અત્યંતરભાવથી સમ્યગજ્ઞાન દર્શન ચારિત્ર વીર્યના બલથી યુક્ત થયેલ હોય તે નિયાન-યજ્ઞને અંગીકાર કરનારે કહેવાય છે. અહિયા કમથી ઉપજતા કામાદિ વાસનાના વિકારેને આત્મારૂપ અગ્નિમાં વિવેકજ્ઞાનથી હિમનારે સત્યપ્રેમી પરમાત્માના સ્વરૂપ સાથે આત્માની એકતા કરી, પરમાનંદને જોતા થાય છે. ૨૦૮
એકાન્તિક દશમાં ભેદતા હોય છે सर्वैकान्तिकधर्मेषु, दर्शनेगु च भेदता। सविकल्पं मनो यत्र, तत्रानन्दो न विद्यते ॥२०९॥
For Private And Personal Use Only
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનું ફળ
૧૨૧
અથ: –જગતમાં જે જે એકાંત મતને ગ્રહણ કરનારા ધર્મરૂપ દર્શને છે તેમાં પરસ્પર ભેદતા અવશ્ય હોયજ છે તેમાં પરસ્પર મનના સંકલ્પ વિકપની વિરૂદ્ધતા હોવાથી પરસ્પર પ્રેમને અભાવ હોય છે તેથી આણંદને અનુભવ નથી હોતું. ૨૦લ્લા
વિવેચનઃ—જગતમાં વસતા સર્વ માનવગણ સુખશાંતિની ઈચ્છાથી જ્યાં જ્યાંથી જે જે ઉપદેશ મળે તેમાં શ્રદ્ધા રાખીને તપ, જપ, ક્રિયાનુષ્ઠાન પૂજા, ભકિત વગેરે કરે છે. અને પોતપોતાના માનેલા મત-પંથને સત્ય માનીને પ્રવૃત્તિ હોય છે તે સર્વ ધર્મ દર્શન માં પ્રાયઃ એકજ દષ્ટિનું અવલંબન કરે છે પણ અન્ય દર્શન તેમાં શું માને છે તેનો વિચાર અપેક્ષાપૂર્વક નથી કરતા. શ્રીમાન આનંદઘનજી મહારાજ કહે છે કે,
મતવાલા તે મને માતા, મઠવાલા મઠ રાતા, જટા જટાધર, પટા પટાધર, છત્તા છત્તાધર તાતા, અવધુ રામનામ જગ ગાવે છે
અર્થ–દર્શનમતવાલાઓમાં પિતાની પરંપરાગત જે માન્યતા છે તેજ માત્ર સત્ય છે તેથી અન્ય અસત્ય છે, ન્યાયવાદીઓ પંચ વિંશતિ પદાર્થના જ્ઞાનથી મુકિત કહે છે, વેદાંતી સર્વજગતને એક બ્રહ્મરૂપ માને છે. “નિત્ય સર્વતકથાવાર્થ સનાતન છે બૌદ્ધદર્શન ક્ષણિક કહે છે એટલે ક્ષણે ક્ષણે વિનાશ પામનારા આત્મા છે. આમ દરેક દર્શને એક બીજાની કહેવાની અપેક્ષા નથી વિચારતા. તે એક બીજા દર્શનવાળાધર્મના આગેવાને અરસપરસ પ્રેમથી મળી શકતા નથી. તેઓને મનમાં ભિન્નતા હોવાથી પ્રેમની પણ ભિન્નતા જ રહે છે તેથી પિતાના મતને સિદ્ધ કરવા અન્ય દર્શન ધર્મવિચારનું મૂળથી ખંડન કરવા પ્રવૃત્તિ કરે છે. : પણ પિતાની માન્યતા કયાં ખોટી છે. પિતાની દલીલ કયાં નબળી છે, તેને વિચાર મનકદાગ્રહથી ગ્રહાયેલા તે પંડિતે વિચારતા નથી. બીજા વાદીને જીતવામાં એકરસિક થયેલા તેઓ પરસ્પર પ્રેમથી મળતા નથી અને પિતાની હકીક્ત સામા વાદીને ઠસાવી શકતા નથી. આમ ભેદભાવથી ખોટા સંકલ્પ વિકલપના આ રૌદ્રધ્યાનમાં રક્ત થયેલા બીજા દર્શનના પંડિતે સત્ય સુખને આસ્વાદ કે આનંદને કયારેય પામી શકતા નથી. જે ૨૦૯
શુદ્ધ પ્રેમધર્મમાં ભેદ નથી. शुद्धप्रेममये धर्म, धर्मभेदो न विद्यते ।
दर्शनानां विकल्पोऽपि, तत्र किञ्चिन्न जायते ॥२१०॥ અથ –શુદ્ધ પ્રેમમય ધર્મ જ્યાં પ્રગટ થાય ત્યાં દર્શનમ્ય ધર્મને ભેદ નથી રહે તેમજ દર્શનના પરસ્પર એકાંત ભેદમય વિક૯પ પણ ત્યાં જરા પણ નથી રહેતા. ૨૧૦ છે
વિવેચનઃ-જગતમાં આત્માઓને શુદ્ધ સત્ય નિર્વિકલ્પ નિર્વિષય એ પ્રેમધમ જ્યારે આત્મસ્વરૂપ સાથે પ્રગટ થઈને પરિણામભાવને પામે છે ત્યારે અલ્પજ્ઞોએ સ્વબુદ્ધિથી કપેલા
For Private And Personal Use Only
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
પ્રેમગીતા
૧૨
એકાંતિક આગ્રહવાળા ધના પરસ્પર વિરોધીભાવના ભેદો ધારણ કરે છે તે સત્ય પ્રેમયાગીઓમાં જરા પણુ નથીજ રહેતા. શ્રીમાન્ યવિજયજી ઉપાધ્યાયજી જણાવે છે કે “ યુદ્ધો ગિનો દશઃ શમ્મુ મલાવિપુષઃ કૃત્યાદ્રિનામ મેનેવિ નાચેત: જ્ઞ વિમિયતે।।ા અર્થ-જગતના સ' પદાર્થોને સ અપેક્ષાથી દ્રવ્ય ક્ષેત્રકાલ ભાવથી યથાર્થ સ્વરૂપે જે જાણનારા હોય, તેમજ તેજ પ્રમાણે સત્ય ઉપદેશ આપનારા હોય, તે ભગવાન બુદ્ધ કહેવાય (૧) સર્વ અભ્યતર વૈરીએ કે જે કામ, ક્રોધ, માહ, માયા, રાગ, દ્વેષ, હર્ષ શાક દુઃગચ્છાને નાશ કરે તે જિનદેવ ભગવંત કહેવાય છે (૨) જે ઇંદ્રિયા તથા મનને વશ કરે તે હૃષીકેશ કહેવાય છે (૩) સર્વ જગત જંતુઆને નિત્ય સુખને આપનારા ભગવાન શંભુદેવ કહેવાય છે (૪) સર્વ પ્રકારે આત્મસ્વરૂપ બ્રહ્મસ્વરૂપને પ્રગટ કરે તે બ્રહ્મા કહેવાય (૫) જે પરમ પુરૂષા રૂપ માક્ષને સિદ્ધ કરે તે પુરૂષ-પુરૂષાત્તમ કહેવાય છે. આમ નામના ભેદથી અજ્ઞાન ધર્માંધિકારીએ એક બીજાનું ભલે ખંડનમંડન કરે, પણ પરમાભાવે વિચાર કરનારા સાચા પ્રેમયેગીઓ સના મતને એક અર્થમાં જાણતા હેાવાથી તેમના મનમાં ષ્ટિ ભેદ રહેતાજ નથી, તેમજ દ નકારે એ માનેલા તામાં જે ભેદ અને વિકલ્પે દેખાય છે, તે પણ સત્ય પ્રેમયેાગીઓને નડતાજ નથી એટલે દર્શનમય એકાંતવાદના વિકલ્પે તેમને પ્રેમસ્વસ્વરૂપમાં નથીજ અનુભવાતા. ।। ૨૧૦ ॥
शुद्धप्रेममये धर्मे, महावीरस्य शासने ।
सर्वदर्शनधर्माणां, समावेशो भवेत्सदा ॥ २१९ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અ:—શુદ્ધ પ્રેમમય એવા ભગવાન મહાવીર દેવના ધર્મરૂપ શાસનમાં સર્વ દર્શનવાદોથી યુકત ધર્માં રહેલા છે તેના સદા સમાવેશ થાય છે. ૫ ૨૧૧ ॥
વિવેચનઃ—પ્રેમધમ છે તેજ ભગવાન મહાવીર પ્રભુનું શાસન છે. તે પ્રેમમય પ્રભુ ના શાસનમાં નયાની અપેક્ષાથી સદ્દનવાળા ધર્મ-૫થા પ્રવેશી જાય છે. શ્રીમાન્ આનંદઘનજી યેાગીરાજ જણાવે છે કે
ડ–દિશણ જીન–અંગ ભણીજે. ન્યાસ ષડંગ જે સાધે રે નમિ—જિન–વરના ચરણુ-ઉપાસક ષડ્ દરશણ આરાધે રે
અર્થઃ——છ અંગામાં છ દર્શનની સ્થાપના કરીને શ્રી જિનેશ્વરપ્રભુના શાસનના અગરૂપે છંચેય દર્શાના સ્થિર કરી શકાશે. અને એ રીતે છ અંગમાં મંત્રાક્ષરાદિકને ન્યાસ સાધીને શ્રી નમિ જિનેશ્વરપ્રભુના ચરણાની ઉપાસના કરનાર છેવટે છયેય દર્શનના આરાધક–ઉપાસક અની જાય છે.
નિમ એટલે નમનારા, ચરણ ઉપાસક. એમ નિમ નામમાં નિમ શબ્દની શ્લેષથી સાર્થકતા સૂચવી છે. તથા ષડંગ-ન્યાસની ધ્યાનની રીત પણ સૂચવી જણાય છે,
For Private And Personal Use Only
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રમનું ફળ
૧૩
જિન–સુર–પાદ– પાય વખાણું સા : જોગ દેય ભેદે. રે આતમ-સત્તા-વિવરણ કરતાં લહે દુગ–અંગ અ-ખેદે. રે ડ૦ ૨
અર્થ –આત્માની વિદ્યમાનતા વિષે વિવરણ કરનારા, સાંખ્યદર્શન અને વેગ દર્શન દર્શનના એ બે ભેદને જિનેશ્વર રૂપી કલ્પવૃક્ષના બે પગ તરીકે વર્ણવાય છે. માટે એ બે અંગે ખેદ વિના સરળતાથી જિનેશ્વર પ્રભુને ઉભા રહેવાના મજબૂત પગ-ઝાડના મૂળિયાં ની જેમ સમજી લે. અથવા બીજા સૂત્રકૃતાંગ અંગમાં આત્મ સત્તા વિષે વિવેચન કરાયેલ છે. તે સાંખ્ય અને યોગ સાથે મળતું છે. તે ખેદ વિના સહેલાઈથી સમજી શકાશે.
ભેદઃ અ-ભેદ: સુગતઃ મિમાંસક: જિન વર-ય-કર-ભારી. રે. લકા--S-લેક અવલંબન ભજિયે ગુરૂ-ગમથી અવધારી. રે પડ૦ ૩
અર્થ:–ભેદવાદી બૌદ્ધઃ અને અભેદવાદી મીમાંસક–ઉત્તર મીમાંસક વેદાંતઃ એ બેના મત ગુરૂ ગમથી સમજશે, તે લેક અને અલોકના આધારભૂત હોવાથી તે બન્નેય દર્શને શ્રી જીનેશ્વર દેવના મોટામાં મોટા બે હાથ છે, માટે તેને પણ તે રીતે સમજીને ભજવા જોઈએ જ. ૩
લેકાયતિકઃ કુખ જિનવરની અંશ વિચાર જે કી. રે તવ-વિચાર-સુધા-રસ-ધારા ગુરૂ-ગમ–વિણ કિમ પીજે ? રે ષ૦ ૪
અથ—અંશની-નયની દૃષ્ટિથી વિચાર કરીએ, તે લોકાયતિક-ચાર્વાક દર્શન પણ શ્રી જિનેશ્વર દેવનું ફૂખ-પેટ ગણવું પડશે. ગુરૂમહારાજાએ કરાવેલા માર્ગ દર્શન વિના, તત્વ વિચાર કરવાની પ્રાપ્તિથી થતી અમૃત રસની ધારાને પ્રવાહ કઈ રીતે પી શકાય ? . “નાસ્તિક દર્શન પણ શ્રી જૈનદર્શનનું અંગ છે.” એ વાત ગુરૂગમ વિના શી રીતે સમજી શકાય? ૪
જનક જિનેશ્વર-વર-ઉત્તમ-અંગ અંતરંગઃ બહિરંગે.. રે અક્ષરન્યાસ-ધરો આરાધક આરાધે ધરી સંગે. રે
૫૦ ૫ અર્થ–પ્રસિદ્ધ જૈન દર્શન તે શ્રી જિનેશ્વર પ્રભુનું બહારથી અને અંદરથી ઉત્તમાંગ છે. એટલે કે બહારથી મસ્તક છે અને અંદરથી ઉત્તમ શ્રેષ્ઠ અંગ છે. એ દર્શનને સંગ કરીને આરાધક એવા અક્ષર ન્યાસ ધરા-શરીરના જુદા જુદા અંગો ઉપર અક્ષર ના ન્યાસ કરીને ધ્યાન કરનારા ચૌદ પૂર્વધર અને ગણધર ભગવંત જેવા ગી પુરૂષો એ મહાધ્યાનની સાધના કરી શકે છે. એ મહાધ્યાન જૈન દર્શન વિના કયાંય નથી. ૫
જિન-વરમાં સઘળાં દરસણ છે. દરિસણમાં જિન-વર ભજના. રે સાગરમાં સઘળી તટિની સહી. તટિનીમાં સાગર–ભજના. રે અર્થ–એ રીતે જેમ સમુદ્રમાં બધી નદીઓ સમાય જ છે, પણ નદીમાં સમુદ્ર
For Private And Personal Use Only
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૨૪
પ્રેમગીત
હોય કે ન પણ હોય તે પ્રમાણે શ્રી જિનવર (ભાષિત દર્શને) માં સઘળાંએ દર્શને આવી જાય છે, અને બીજાં દર્શનેમાં જિનવર-જૈન દર્શન હય, કે ન પણ હોય. ૬
જિન-સ્વરૂપ થઈ, જિન આરાધે, તે સહી જિન-વર હોવે. રે ભેગી ઈલિકાને ચટકાવે, તે ભંગી: જગ જે. રે ૫૦ ૭
અર્થ:–જેમ પ્રાથમિક દશાના ભમરીના ઈયળ રૂપ બચ્ચાને ભમરી પિતાના ડંખથી ચટકે મારે છે, ત્યારે તે ઈયળ તે ભમરીના ધ્યાનમાં લીન થઈને જેમ કાળાંતરે ભમરીરૂપે બહાર નીકળે છે, એટલે પછી “ઇયળ રૂપાંતર પામીને એકવીશ દિવસે ભમરી થઈ જાય છે.” એમ લેકમાં કહેવામાં આવે છે, તે પ્રમાણે જે જિન સ્વરૂપ થઈને-તન્મય થઈને જિનેશ્વર દેવની આરાધના કરે, તે ચેકkસ જિનેશ્વર થાય ?
આમ સર્વ દર્શને જૈન દર્શનના નયવિચારની અપેક્ષાએ અંશ રૂપે છે. સર્વ દર્શનેને સમાવેશ ભગવાનના દર્શનમાં થાય છે. આ દર્શને પરસ્પર એક બીજાનું ખંડન કરતાં ખેદ–ષને પામે છે. પણ જ્યારે પરમાત્મા મહાવીરના ઉપદેશેલ શાસનનું શરણ સ્વીકારે છે ત્યારે તેઓના ઝઘડાને અંત આવે છે. અને સત્ય તત્વને અંગીકાર કરી સત્ય સુખના ભક્તા થાય છે. અને એક બીજાના કથનને અપેક્ષાથી સમજી સર્વ કે પરસ્પર સત્યપ્રેમી બને છે.
પ્રેમીએ પતંગની પિઠે પ્રેમમાં પડે છે शलभानां यथा वह्नौ, पातः स्वाभाविको भवेत् ।
प्रेमज्योतिपि भक्तानां, मनः पातस्तथा भवेत् ।।२१२॥ અથ –જેવીરીતે પતંગીઆનું અગ્નિમાં પતન સ્વાભાવિક છે. તેવી રીતે ભક્તપ્રેમી આત્માઓનું પ્રેમરૂપ તિમાં મનનું પડવું તે પણ સ્વાભાવિક રીતે જ થાય છે. ર૧રા
ભગવાન મારા હૃદયમાં પ્રેમ પ્રગટા » હૈં કૌ છૌ મહાવીર! શુદ્રમ!િ
प्राकट्यं प्रेमधर्मस्य, मद्धदि कुरु सत्त्वरम् ॥२१३॥ અર્થ –ઓ, હીં, શ્રી, કલીં એવા મંત્ર સ્વરૂપે રહેલા હે શુદ્ધ પ્રેમ પ્રકાશક ભગવાન મહાવીર પ્રભુ તમે મારા હૃદયમાં પ્રેમ ધર્મને પ્રગટાવે ર૧૩
વિવેચન – મંત્રથી પંચ પરમેષ્ઠીનું સ્મરણ થાય છે. જગતને પ્રેમમય કરવામાં આપ સર્વ પ્રકારે સમાન સમર્થ છે. તે હ પદથી સિદ્ધપરમાત્મા યાદ કરાય છે. શ્રી પદથી હે ભગવાન તમે આત્મચેતન્ય લક્ષમીના સ્વામિ છે. કલી પદથી સર્વ જગતના અપાય નષ્ટ કરવા - સમર્થ છે. તેવા હે ભગવાન વિલંબવિના તમે મારા હૃદય કમલમાં પ્રેમસ્વરૂપે પધારો સર્વ મારા સર્વ આવરણને નષ્ટ કરી સત્ય પવિત્ર સનાતન એવા પૂજ્ય પ્રેમધર્મને પ્રગટ કરો. જગતમાં વ્યાપક કરે એ મારી અરજી આપના ચરણમાં છે. ૨૧૩
For Private And Personal Use Only
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
પ્રેમનું ફળ
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૫
ગુરુદેવ શુદ્ધ પ્રેમને મારા હૃદયમાં પ્રગટ કરી ॐ ह्रीँ सद्गुरुदेवाय, नमोऽहं सत्यवादिने । मत्त्वत्तद्भेदनाशेन, द्रुतं प्रेमोद्भवं कुरु ॥ २१४॥
અથઃ— ની મંત્રમય વિશેષણ જેમને આપી શકાય છે તેવા સદ્ગુરૂ દેવ કે જે સત્ય ઉપદેશ આપનારા છે અને અ` નમસ્કારને ચેાગ્ય છેતેને નમસ્કાર થાએ. હે! ગુરૂ દેવ મારા તારા રૂપ જે ભેદભાવ છે તેને નાશ કરીને જલદી મારામાં પ્રેમને પ્રગટ કરો. વિવેચન: આપણને પૂજ્ય ગુરૂદેવ કે જે તેમના ગુણેાવડે પુજવા યાગ્ય છે. તેમજ નિરંતર સત્યવાદિ છે સર્વ ભવ્યાત્માઓનુ કલ્યાણ કરી માક્ષમાર્ગના સત્ય હિતકર ઉપદેશ પારમાર્થિક પ્રેમવડે આપી રહ્યા છે. માયા, મમતા, ક્રોધ, કામ, લાભ, રૂપ, અંતર, શત્રુઓને જીતી રહ્યા છે એવા સદ્ગુરૂદેવને મારા ત્રિકરણ શુદ્ધિ પૂર્વક મન વચન કાયની પવિત્રતાથી યુકત નમસ્કાર થાએ. તેવા પૂજ્ગ્યાને કરેલા નમસ્કાર પ્રમાદને પ્રગટ કરે છે. તેથી જે ભવ્યાત્માઓ છે. તેઓ તથા આપણે તે ગુરૂદેવને વિન ંતિ કરીએ છીએ કે હે! ગુરૂદેવ મારા મેહ મમતાના નાશ કરો. મારા અંતરમાંથી મારા તારાના ભેદભાવ નાશ પામે. હું સર્વ જગતના આત્માઓને મારા આત્મબંધુસમાન શુદ્ધ પ્રેમથી જોઉં. તેમના દર્શનમાં તથા પૂજ્ય ગુરૂનાં દર્શન, પૂજા, ભક્તિ સેવા કરતાં મારૂં મન ઉલ્લાસ યુક્ત થાય, હુ ગુણાનુરાગી પ્રમાદવાળા જલ્દી થાઉ ર૧૪૫
ષટચક્ર જાપ.
षट्चक्रेषु महामन्त्र - जापेन देवदर्शनम् । पूर्वजन्मादिबोधश्च जायते प्रेमधारिणाम् ॥ २१५ ॥ बालहत्यादिकं पापं, नश्यति मन्त्रजापतः । प्रेमयोग्यं महामन्त्र - मित्येवं हृदि धारय ॥ २१६ ॥ षट्चक्राधिपदेवाय, शुद्धप्रेमस्वरूपिणे ।
महाज्योतिःस्वरूपाय नमः प्रेम्णेऽस्तु सर्वदा ||२१७||
For Private And Personal Use Only
અર્થ:—શુદ્ધપ્રેમને ધારણ કરનારા જે પ્રેમયાગીઓ છે તેમને શરીરમાં આત્મપ્રદેશ ના ચેાગવડે છ ચક્રોની રચના થાય છે, તે ઉપર રચાતા મંત્રાના જાપથી પરમાત્માના દર્શન અને પૂર્વજન્મના આધ થાય છે તેમજ તે મંત્રાના જાપથી ખાળહત્યાદિ પાપા પણ નષ્ટ થાય છે. તે માટે હું ? ? ? ભવ્યાત્મા તે છ ચક્રોનુ હૃદય રૂપ હૃદયરૂપ કમલમાં ધ્યાન કરે તેના જાપ કરતાં સર્વ જગતના આત્માએ પ્રત્યે મૈત્રીભાવમય-પ્રેમ પ્રગટે છે. તેથી તે છ ચક્રોના અંગમાં સ્થાપિત થયેલા મ ંત્રને હૃદયમાં ધારણ કરે. વળી છ ચક્રોમાં મંત્રના અધિષ્ઠિત દેવા કે જે શુદ્ધ પ્રેમસ્વરૂપી મહાન જ્યોતિઃમય છે તેમને સદા મારા નમસ્કાર થાવ. ૫ ૨૧૫-૨૧૬-૨૧૭ ! ત્રણના શ્લોક સમુહ છે.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuni Cyanmandir
૧૨૬
પ્રેમગીતા
વિવેચન –આત્મામાં સહજભાવે ચૈતન્ય રૂપ પ્રેમ પરિણમેલ હોવા છતાં બાહ્ય ભાવથી અનેક જીવાત્માઓમાં ઝેરવેર, મારામારી, એક બીજાથી રીસમણ વગેરે વિપરિત ભાવે જોવામાં આવે છે તેનું કારણ શું હોવું જોઈએ? ઉત્તર-અનાદિ કાલથી મેહનીયકર્મ મલનું ગાઢ આવરણ પડેલું છે તે છે. તેને જેટલા અંશે વિલય (નાશ) થાય તેટલા અંશે પ્રેમસ્વરૂપનું પ્રાગટયપણું થાય છે. એટલે પ્રથમ સંજ્ઞીભાવમય પચેંદ્રિયતા પ્રગટે છે ત્યારે મેહ મમતારૂપ પુત્ર સ્ત્રી ધન આદિમાં અશુદ્ધ સ્વાર્થમય પ્રેમ દેખાવ દે છે. પરંતુ સદ્ગુરૂના સહવાસમાં આવતા તેમને સદુપદેશ સાંભળતાં વિવેકમય સદાચાર જેટલા અંશે પ્રકાશ થાય તેટલા અંશે શુદ્ધ પ્રેમ ભવ્યાત્માઓમાં પુત્ર પુત્રી સ્ત્રી સ્વજન આપણી પાડોશમાં રહેતા સજજને વિગેરે ઉપર પ્રગટ થાય છે. એટલે મેહનિય કર્મનું આવરણ જેટલું નષ્ટ થાય તેટલા અંશે શુદ્ધ પ્રેમ પ્રગટ થાય છે. તેમજ સદગુરૂના ઉપદેશથી આત્માની પૂર્ણ ઉન્નતિના ઈચ્છનારા ઇચછાયેગીઓને આ આત્માથી સ્વકર્મના ગે માનવ શરીરની પ્રાપ્તિ થાય છે. તેવા પ્રેમગીઓ સ્વશરીરમાં છ ચકની અવસ્થિતિની જ્ઞાતિ પ્રાપ્ત કરે છે તેના નામ (૧) મૂલાધાર ચક્ર, (૨) સ્વાધિષ્ઠાન ચક્ર (૩) મણિપુર ચક્ર (૫) વિશુદ્ધ ચક્ર (૬) આજ્ઞા ચક્ર આ છ ચકોના મંત્રના જાપ કરવાથી મોહનીયકર્મનું પ્રધાન આવરણદશન મેહનો નાશ--ક્ષપરામ થાય છે તેના વેગે વીતરાગદેવના ભાવમય દર્શન થાય છે. તેમજ મતિજ્ઞાનાવરણને નાશ-ક્ષપશમ થતાં જાતિ સ્મૃતિજ્ઞાન-પૂર્વ જન્મને બંધ થાય છે.
मूलाधारे त्रिकोणाख्ये, इच्छाज्ञानक्रियाऽत्मके। मध्ये स्वयम्भूलिगं तु, कोटिसूर्यसमप्रभम् ॥२॥ तियगलोकसमं ध्यायेत् , क्षीराब्धिं तत्र चांबुज । सहस्रपत्रं स्वर्णाभ, जम्बुद्वीपसमं स्मरेत ॥३॥ तत्केसरततेरन्तः, स्फुरपिङ्गप्रभाश्चिताम् । स्वर्णाचलप्रमाणां च, कर्णिकां परिचिन्तयेत् ॥४॥ श्वेतसिंहासनाऽसीनं, कर्मनिर्मूलनोद्यतं ।
आत्मानं चिन्तयेत्तत्र, पार्थिवीधारणेत्यसौ ॥५॥ અથ–પ્રથમ મૂલાધારચક્રમાં ત્રણ ખૂણામાં ઈચ્છા જ્ઞાન અને ક્રિયા સ્વરૂપમાં તત્વની સ્થાપના કરાય છે અને મધ્યમાં સ્વયંભૂ પૂર્ણ આત્મસ્વરૂપને પ્રગટાવવામાં ઉપાદાન કારણ રૂપ પરમાત્મા અહ તેની અતિ કડો સૂર્ય સમાન તેજસ્વિ ચિંતવવી.
- શ્રી હેમચંદ્રસુરીશ્વર જણાવે છે કે મૂલાધાર ચક્રને પ્રાર્થિવી ધારણા પ્રમાણે તિય લેકના પ્રમાણે એક ક્ષીરસમુદ્ર નાભિપ્રદેશની નીચે સંકલ્પ, તેમાં એક હજાર પત્રમય જંબુદ્વિીપ પ્રમાણે
For Private And Personal Use Only
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
પ્રેમનુ ફળ
૧૨૭
ગોળ કમળ સ’કલ્પવુ' તેની મધ્યમાં દેદીપ્યમાન કાંતિથી શૈાભતી સુવર્ણ સમાન પીલા વણુ મય કેશરાની પંકિત સમાન મેરૂ સંકલ્પવા તે ઉપર સ્ફાટિક સમાન અત્યંત ઉજવલ સિહાસન ઉપર પદ્માસન આસને ખીરાજેલા વિશ્વના કમળને ઉખાડવાની પ્રવૃત્તિ કરનાર મૈત્રીભાવ યુકત આત્મસ્વરૂપ પરમાત્માને બેઠેલા સંકલ્પવા. આ પ્રાશ્ત્રિ ધારણા રૂપે મૂલાધાર કમલમય ચક્રના સંકલ્પ કરવા, તેના અધિષ્ઠાતા સ્વસત્તાથી પરમાત્મા રૂપ સ્વયંભૂદેવ છે તેમ સમજવું. તેમાં રહેલા મત્રને હવે જણાવતા કહે છે કે મૂલાધાર પદ્મ રૂપ ચક્રમાં ત્રણ ખુણા છે ત્યાં ૩૦ ་શ્રી રૂપ મંત્ર વડે દર્શન ( મેક્ષની પરમ ઇચ્છા ) જ્ઞાન ( હૅય, જ્ઞેય ઉપાદેય વિષયાના યથાર્થ અનુભવ) અને ક્રિયારૂપ સમ્યક્ચારિત્રની પ્રવૃત્તિ રૂપ ત્રણ તત્વમય મત્રો નો સંકલ્પ કરવા. આ મંત્રના જાપથી માયા માહનું આવરણ નખળું પડતુ હોવાથી દેવ ગુરૂ ધર્મની ઉપર પ્રીતિ જામતાં ક્રિયાનુષ્ઠાન કરવામાં આગળ વધતા આત્મા જગત તુ ઉપર પ્રેમ કેળવવા માંડે છે. ઇતિ મૂલાધાર ચક્રનું વિવેચન સમજવું.
હવે સ્વાધિષ્ઠાન ચક્રની વાત કહે છે.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
तदुर्ध्वे कामवीजं तु, कलशान्तीन्दुनामकम् । तदु शिखाकारा, कुण्डलीब्रह्मविग्रहा ||१|| तद्बाह्ये हेमवर्णाभं, वसवर्णचतुर्दलम् । उर्ध्वेऽग्निसमप्रख्यातं, षडूदलं च हीरप्रभम् ||२|| षड्दलहीरानुप्रभ, वादिलान्तषडूवर्णेन । मुक्तास्वाधिष्ठानसंज्ञकम्, नाभ्यधाभागे ज्ञेयम् ॥३॥
અ:—મૂલાધાર ચક્ર ઉપર નાભિની નીચે સ્વાધિષ્ઠાન ચક્ર છે તે કામ એટલે ઇચ્છા અથવા જીવાત્માની વૃત્તિઓને ઉપજવાનુ બીજ છે. તેને ખીજરૂપ મ ંત્ર કલી કે જે કલસ્ અક્ષરો સાથે જોડાયેલા છે તે અંતે ઈ અને તેની ઉપર ઈ ંદુના આકારે ખીજના ચંદ્ર મુકવા અને તેની ઉપર ખીંદુ મુકવાથી કલૌ ખીજ મંત્ર પ્રગટે છે તે ખ ુ ઉપર બ્રહ્મસ્વરૂપ ધરનારી કુંડલી વર્તે છે તેની ઉપર હેમવ સમાન સુંદર રજ ઉપરના ચાર દલ એટલે પાંખ ડીએ હીરસમાન મુખ્ય વર્ણ યુકત વાદલી રંગથી મિશ્ર છે. એ વવડે શાભતા મુકતાલ સમાન વતુ છે. સ્વાધિષ્ઠાન નામનું બીજુ ચક્ર સમજવું. અહિંયાં પરમ પૂજ્ય શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરદેવ જે કહે છે તે આ પ્રમાણે છે.
अथवा नाभिकन्दाधः, पद्ममष्टदलं स्मरेत् । स्वारालिकेसरं रम्यं वर्गाष्टकसंयुतैर्दलैः ॥ १ ॥ दलसन्धिषु सर्वेषु सिद्धस्तुतिविराजितम् । दाग्रेषु समग्रेषु, मायाप्रणव पावितम् ||२||
For Private And Personal Use Only
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
૧૨૮
www.kobatirth.org
तस्यान्तरंतिमं वर्ण - माद्यवर्ण पुरस्कृतम् ।
रेफाक्रान्तं कलाबिन्दु - रम्यं प्रालेय निर्मलम् ||३|| अर्हमित्यक्षरं प्राणप्रान्त संस्पर्शिपावनम् ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ह्रस्वं दीर्घं प्लुतं सूक्ष्ममतिसूक्ष्मं ततः परम् ||४||
૩
અર્થ :---નાભિક દની નીચે આઠ પાંખડીવાળું કમલ છે એમ સમજવુ તેનુ બીજું નામ સ્વા ધિષ્ઠાનચક્ર સમજવું. તે કમલમાં રમણીક કેસરાએ વતે છે. હવે તે કેસરાઆમાં સેાલ સ્વરા આ બર્ફે ૩ મ મ હ ર તે બો બૌ એ મંત્ર સ્વરૂપે સમજવા, અને આઠ લેાની પાંખડીમાં વ્યંજનના આઠ વર્ષાં રવ ૫ ૫ = (૧) ૬ છે જ્ઞ જ્ઞ ઞ (૨) ૪ ૪ ૪ ૪ [ (૩) ત થ = = 7 (૪) ૫ ૪ વ મ મ (૫) ૫ ૬ ૭ ૧ (૬) ગ઼ ૧ ૧ હૈં (૭) બ બ હૈં રૂં જી હું તે બો બૌ (૮) એમ આઠ માં મત્રરૂપે સ્થાપન કરવા, દલાની સંધીઓમાં માયા પ્રણય મ ંત્રયુકત સિદ્ધ પરમાત્માની સ્તુતિરૂપ હી મંત્રને મુકવો. તથા પાંખડીની ઉપર રહી મત્ર મુકવા. હવે એ કમલમાં પ્રથમ વર્ણ અ અને છેલ્લે વધુ હુ આવે છે. હુ રેફ્ કલા અને ખીંદુ ચુત કરતા અર્હ પંચ પરમેષ્ઠીમાં મંત્રનું ખીજ પ્રગટે છે. અર્જુ` મંત્ર સ્વયં સ્ફાટિકસમાન પૂર્ણ ઉજ્જવલ હાવાથી તેનુ મ્ રણ કરનારા આત્માને સર્વ પાપથી મુકત કરે છે. તેના નાદ હસ્વ પછી દીર્ઘ પછી વ્રુત અને પછી અતિ સુક્ષ્મ સૂક્ષ્મતર કરતા માનસ જાપમય થાય છે. તે આત્માના ક્લેષિત કર્મ તથા પરિણામના વિનાશ કરીને જગતના સર્વ પ્રાણી પ્રત્યે એક પ્રેમ સ્વરૂપમયને અભેદભાવે અનાવે છે. આ સ્વાધિષ્ઠાન ચક્રનું વર્ણન પૂર્ણ થયું.
तदूर्ध्वे नाभिदेशेषु, मणिपुरं महाप्रभम् । मेद्याम्भविद्युताभ्भं, बहुतेजेामयं ततः ॥ १ ॥ मणिवदभिन्नतत्पद्म, मणिपुरं ततेा उच्यते । अष्टभिश्चदलैर्युक्तं, डादिमकान्ताऽक्षरान्वितम् ॥२॥
પ્રેમગીતા
મૂલાધાર ચક્ર,
“मूलधारषड्कोणां मूलाधार ततो विदुः ।
स्वशब्देन न परं लिङ्गः स्वाधिष्ठानं ततो विदुः || ”
અઃ—જે મૂલાધાર ચક્ર છે તે સ ચક્રોમાં મૂલરૂપે મેરૂના મૂલરૂપે વિદ્યમાન છે તેથી મૂલાધાર તથા ગણેશચક્રપણ તેને કહેવાય છે. અને સ્વશબ્દથી અન્ય સ્વરૂપવાલુ નહિ હોવા છતાં પરાધિન ન હોવાના કારણે સ્વાધિષ્ઠાન નામને ધારણ કરે છે એમ ચાગવિશારદ પંડિતા કહે છે. એમ એ ચક્રના વિચાર કર્યાં ત્રીજા મણિપૂરની વ્યાખ્યા કહે
વાય છે.
For Private And Personal Use Only
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનું ફળ
शिवेनाधिष्ठितं पद्म, विश्वावलोकैककारणम् । અર્થ:–તે સ્વાધિષ્ઠાન ચક્રની ઉપર નાભિદેશમાં મણિ સમાન સુંદર મહાપ્રભાને ધરતું શરદત્રાના મેઘ તથા વિજલીથી અત્યંત શેભતી જલધારા સમાન બહુ તેજમય હેવાથી તથા મણિની પેઠે તેજથી દેદિપ્યમાન હવાના કારણે તે પદ્મરૂપ ચક્રનો મણિપુર કહેવાય છે, તે દશદલ-પાંખડીવાલું છે. તે પાંખડીઓમાં ન ત થ દ ધ ન ા. એમ દેશ મંત્રાક્ષરો આવેલા છે, આ મણિપુર પદ્મરૂપ ચક્રના અધિષ્ઠાતા શિવ કહેવાય છે અહિં શિવ એટલે જે સિદ્ધ છે તે શિવ દેવ સમજવા. આવા શિવ જ્યારે કમ દલરૂપ મને નષ્ટ કરે છે ત્યારે તે સર્વ વિશ્વને પરમ પૂજનિય દર્શનીય બને છે, જીવમાત્રને આઠ આત્મપ્રદેશ જે નાભિ કમલમાં છે, તે પૂર્ણ શુદ્ધ હોવાથી સંગ્રહનયની સત્તાસ્વભાવથી શિવ સ્વરૂપ બીરાજે છે. તે કઈ પણ કાળે આતાને સ્વસ્વરૂપના દર્શન કરાવવામાં કારણરૂપ પ્રેમગીઓને અવશ્ય થશે જ. અહિ પૂજ્ય હેમચંદ્રપ્રભુ યેગશાસ્ત્રમાં જે જણાવે છે તે આ પ્રમાણે છે
विचिन्तयेत्तथा नाभौ, कमलं षोडशच्छदम् । कर्णिकायां.महामन्त्रं, प्रतिपत्रं स्वरावलीम् ॥१॥ रेफबिन्दुकलाक्रन्तं, महामन्त्रे यदऽक्षरम् ।
तस्य रेफाद्विनिर्यान्ती, शनैर्धूमशिखां स्मरेत् ॥२॥ અર્થ –તે નાભિ કમલમાં સેલ પાંખડીવાળું કમલ છે તેની મધ્યમાં આઠ નિર્મલ આત્મપ્રદેશમય જે શિવ સ્વરૂપ મહાદેવ બીરાજે છે અને તેની કણિકામાં સેલ સ્વરમય
ના ૩ ૪ ત્ર ા ો ૌ ગંગઃ રૂપ સોલ અક્ષર દેદીપ્યમાન બીરાજે છે. કર્ણિકાની મધ્યમાં ગ રૂપ મહાદેવ છે તેનું સ્મરણ-જાપ કરતા તે બના રેફમાં અત્યંત ધીમી ધુમ્ર રેખા પ્રગટે છે. તેમાંથી શરૂઆતમાં કણિયા પછી જવાલા પ્રગટે છે તે જ્વાલા હૃદય કમલ નીચે રહેલા આઠ કમરૂપ પાંખડીવાલા ઉંધા લટકતા કમલને બાળે છે. તેમાં ત્રાટકરૂપે પ્રેમપૂર્વક ધ્યાન કરતો ભવ્યાત્મ પ્રેમ યુગમાં પ્રાય:પૂર્ણતા લગભગની દશાને પામે છે. ઈતિ મણિપુર ચક વિચાર
જાવિદ્વાન્તાક્ષર ઐય સછિત ! तन्मध्ये बाणलिङ्गं तु सूर्यपूतं समप्रभम् ॥१॥ शब्दब्रह्ममयशब्दो, तेनाऽनाहतस्तत्र दृश्यते । तेनाऽनाहतारव्यपगं, मुनिभिः परिकीर्तितं ॥२॥
आनन्दसदनं तन्तु, पुरुषोत्तमाधिष्ठितम् । અથ–હદયકમલમાં રહેલું અનાહત ચક્ર ક ખ ગ ૩ ચ છ જ ઝ ટ ઠ ડ ઢ સુધી મંત્રમય અક્ષરોથી પ્રતિપ્રત્રે અકેક એમ ચૌદ મંત્રમાં ચઉદ અક્ષરથી શોભે છે. તેની
૧૭
For Private And Personal Use Only
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir
૧૩૦.
પ્રેમગીતા
મધ્યમાં બાણના આકારે-ઉભા ચંદ્રના આકારે મૂર્તિમાન અનાહતદેવ બીરાજે છે. તે અનાહત ચક્ર તથા દેવ સૂર્ય સમાન સુંદર પ્રભા-કાંતિ વડે શોભે છે. તે હૃદયકમલમાં સ્થિત અનાહત ચક શબ્દ બ્રહ્મ એટલે સર્વ જગતના પદાર્થોના ગુણધર્મ સ્વભાવે શબ્દરૂપે–વાચક સ્વરૂપ પ્રગટાવે છે. તે કારણે તે, હૃદયપત્રનું અનાહત નામ પ્રસિદ્ધ થયેલું છે તેમજ અનાહત દેવ કે જે “પરા પશ્યતિ મધ્યમ વૈખરી વાણી તે અનાહત એટલે અપ્રતિહત જેમની દેશના છે તેવા અરિહતે અનાહતદેવ પ્રેમગીઓને દેખાય છે. તેથી તે પદ્મનું અનાહત નામ પરમ મુનિવર્યોએ પ્રગટ કરેલું છે, સર્વ અલૌકિક આનંદ ધામ પરમ પુરૂષોત્તમ પરત્માનું તે હૃદયકમળમાં અધિષ્ઠાન છે તે ધ્યાન કરનારા પ્રેમગીઓ જાણે છે. શ્રીમાન હેમચંદ્રસૂરિ ભગવાન અનાહત ચક્રરૂપ પદ્મનું વિવેચન આ પ્રમાણે કરે છે–
तथा हृत्पद्ममध्यस्थं, शब्दब्रह्मैककारणम् । स्वरव्यजनसंवीतं, वाचकपरेमेष्ठिनः ॥१॥ यद्वा मन्त्राधिपं धीमान् ऊर्ध्वाऽधोरेफसंयुनम् । कलाबिन्दुसमाक्रान्त-मनाहतयुतं तथा ॥२॥ कनकाम्भोजगर्भस्थं, सान्द्रचन्द्रांशुनिर्मलम् । गगने सञ्चरंत:च, व्याप्नुवंतं दिशः स्मरेत् ॥३॥ निशाकरकलाकारं, सूक्ष्मं भास्करभास्वरम् ।
अनाहताभिघं देवं, विस्फुरतं विचिन्तयेत् ॥४॥ અથ–તથા હૃદયપદ્યમાં અનાહત ચક સર્વ શબ્દ બ્રહ્મનું એકજ કારણ સ્વર વ્યંજનથી યુકત પંચ પરમેષ્ઠિનું વાચક–પ્રગટ કરનાર છે. તેમજ આ ચક્રમાં મંત્રોના અધિપતિ અનંત જ્ઞાનદર્શને ચારિત્રવંત અનાહત દેવ-વીતરાગ જીનેશ્વર બીરાજે છે તેની ઉપર તથા નીચે રેફ કલા તથા બિંદુથી યુક્ત અનાહત સહિત અહં પદ સુવર્ણ કમલમાં રહેલું છે તે ભારે ચંદ્રની સમાન વ્યાપ્ત થયેલા કિરણથી આકાશની સર્વ દીશા ને પ્રકાશવાન કરતે એ મહામંત્ર પ્રવર્તે છે તેની મધ્યમાં રહેલા અનાહત દેવ નિશાકરની કલા-કિરણોથી જાણે નાના નાના સૂર્યની જેમ અત્યંત શોભે છે તેમ પ્રેમયોગી ચિંતવતે તે આખા જગતને અજ્ઞાન અંધકારમાંથી ઉદ્ધારવાનો નિશ્ચય કરતે પરમાત્મ સ્વરૂપમાં અનાહતભાવે લીન થાય છે. જે ઈતિ અનાહત ચકનું વિવેચન પૂર્ણ થયું. હવે વિશુદ્ધિ ચકનો વિચાર થાય છે.
तदुर्धे तु विशुद्धारव्य, दलपोडशपङ्कजम् । स्वरैः षोडशकैर्युक्तं,धूम्रवर्णैर्महाप्रभम् ॥१॥ विशुद्धं तनुते यस्माजीवस्य हंसलोकनात् । विशुद्धपद्ममाख्यात-माकाशाख्यमहाद्भूतम् ॥२॥
For Private And Personal Use Only
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir
પ્રેમનું ફળ
૧૩૧
અર્થ:–અનાહતચક્રની ઉપર વિશુદ્ધચક્ર નામનું સળ પાંખડીનું કમલ છે તેના પ્રત્યેક પત્રમાં ક થી માંડી . સુધીના સળ સ્વરે મંત્રરૂપે આવેલા છે તે ધુમાડાના જેવા વર્ણવાળા છતાં મહાન કાંતિને પ્રકાશ કરનાર છે. આ કમળનું ધ્યાન આત્માને પરમ શુદ્ધ કરતું હોવાથી જીવરૂપ આત્મા અનંતાનુબંધક ચિકડીને નાશ કરતો હોવાથી આત્માને હંસ સમાન વિશુદ્ધતાવાળો કરે છે. એમ જાણ હોવાથી તે પદ્મને વિશુદ્ધપદ્મ અથવા સર્વ વસ્તુના લેભને છોડવાની વૃત્તિ ભેગી એ ધ્યાન નથી કરતો હોવાથી આકાશપદ્મ કહેવાય છે અથવા આત્માને મહાન ઉંચા પદને પ્રાપ્ત કરતું હોવાથી મહદભૂત પણ એ કમળને કહે છે અહિંયાંશ્રી હેમચંદ્રપ્રભુ વિશુદ્ધચક્રનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે જણાવે છે
ध्यायेत् शिताजं बक्त्रांतरष्टवर्गी दलाष्टके । ॐनमोअरिहंताणमिति वानपि क्रमात् ॥१॥ केसराली स्वरमयीं सुधाविन्दु विभूषिताम् ।
कर्णिकां कर्णिकायां च, चद्रबिम्बात्समापतत ॥२॥ અથ–મુખકમલમાં આ પાંખડીનું ઉજવલ કમલ ક૯૫વું તેની પાંખડીઓમાં આ વા ન ર શ તે મંત્રઅક્ષરો સ્થાપવા અને પાંખડીની મધ્યમાં ૩૦ ર ન કર દૈ તા f એ મંત્રના એકેક અક્ષરે એકેક પત્ર ઉપર મુકવા, એ કેસરાની ચારે તરફ “અરેથી માંડી “અ” સુધી સ્વરની પંકિત કરવી તે દરેક કણિકામાં ચંદ્રબિંબથી ઝરતા અમૃતથી સિંચાયેલી છતાં અત્યંત દેદીપ્યમાન થતી ક૨વી ઇતિ વિશુદ્ધસ્થાન ચક્રને વિચાર કર્યો. હવે આજ્ઞાચકને વિચાર કહેવાય છે –
आज्ञाचक्रं तवं तु, आत्मनाधिष्ठितं परम् ।
आज्ञासंक्रमणं तत्र, गुरोराज्ञेति कीर्तिता ॥१॥ અથ–સ્વાધિષ્ઠાન ચકની ઉપર બ્રહ્મરંધ્રમાં આત્મા જેમાં અધિષ્ઠિત છે ત્યાંથી સર્વ આત્મપ્રદેશમાં આ કાર્ય કરવું અને આ ન કરવું એવી રીતે તે સર્વ આત્મપ્રદેશમાં ફેલાવે છે તેથી તે પદ્યરૂપ ચક્રને ગુરૂઆજ્ઞા રૂપે પણ મનાય છે એમ પરમ મહર્ષિ મહા પુરૂષા કહે છે. અહિ પરમપૂજ્ય શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી આજ્ઞાચક્રને વિચાર જણાવે છેતે કહે છે
मूर्द्धसंस्थिशीतांशुकलामृतरसप्लुतम् । कुम्भकेन महामन्त्रं प्रणवं परिचिन्तयेत् ॥१॥ अथाऽस्य मन्त्रराजस्या-भिधेयं परमेष्ठिनम् ।
अर्हन्तं मूर्द्धनि ध्यायेत्, शुद्धस्फटिकनिर्मलम् ॥२॥ અથ–મસ્તકને વિષે રહેલી ચંદ્રની કળાથી ઝરતા અમૃતની ધારાથી સીંચાતા
For Private And Personal Use Only
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૩ર
પ્રેમી
પ્રણવ રૂપ ફેંકારને જાપ (ધ્યાન) કુંભક પ્રાણાયામથી કરે તથા આ સર્વ મહામંત્રમાં મંત્ર રાજ સમાન પંચ પરમેષ્ઠિનું ધ્યાન મસ્તકમાં પ્રાણાયામનું કુંભક કરીને શુદ્ધ સ્ફટિક વર્ણવંત ફૈઝ અહત નમ: પ્રતિષ્ઠાન કરવું. . ૧૨ "
सध्यानावेशतः सोहं सोऽहमित्यालपन्मुहुः ।
निःशङ्कमेकतां विद्यादात्मनः परमात्मनः ॥३॥ અથ--તે આજ્ઞાચક્રરૂપ બ્રહ્મસ્થાનમાં પ્રાણાયામ ને કુંભક કરી સ્થિરતા પૂર્વક સારા ધ્યાનના વેગથી આત્મા અને પરમાત્માના અભેદ રૂપ એજ્ય ભાવ બનતાં શંકારહિત તે પરમાત્મા હું છું એમ સહં સેહને અશબ્દમય માનસ જાપ પ્રગટે છે. રાગદ્વેષ મમતા રૂપ મથ્યિાત્વ મેહને વિનાશ થતાં આત્મ દર્શન તે ભવ્યાત્માને થાય છે. જગતના સર્વ છે પણ આવા સ્વરૂપવાળા છે એમ શંકા વિના નિર્ણય થવાથી શુદ્ધપ્રેમનું પ્રાગટય થાય છે.
શુદ્ધપ્રેમસ્વરૂપી અનંત શુદ્ધ તિસ્વરૂપ છ ચક્રમાં નિશ્ચયથી અધિષ્ઠિત દેવ શ્રી વીતરાગ પરમાત્માને વારંવાર ત્રિકરણ ત્રિગ પૂર્વક નમસ્કાર થાઓ ? ? ? અને આત્મા પણ શુદ્ધપ્રેમ સ્વરૂપ બને??? જગત આખું એક પ્રેમરસમય ભાસે છે ૨૧૫–૧૬૨૧૭ત્રણ કને સમુહ છે.
ઉપર પ્રમાણેના મંત્રજાપથી પ્રેમની સિદ્ધિ થાય છે
इत्येवं मन्त्रजापेन, प्रेम्णः सिद्धिर्भवेद्धृदि ।
सद्गुरोगेमयोगेन, चात्मज्ञानिमनीषिणाम् ॥२१८॥ અથ–ઉપર પ્રમાણેના છ ચકોના અધિપતિમય મંત્રજાપથી હૃદયમાં પ્રેમની સિદ્ધિ સદ્ગુની ઉપાસના વડે થયેલા અનુભવથી આત્મજ્ઞાની ડાહ્યા મનુષ્યોને થાય છે ૨૧૮
પ્રેમીભકતેને પ્રેમગીતા આપવી सद्गुरुप्रेमभक्ताय, कामभोगविरागिणे ।
प्रेमगीता शुभा देया, प्रेमगीतार्थयोगिभिः ॥२१९॥ અર્થ–પ્રેમગીતા યોગીઓએ કામગથી વિરાગવાળા સદગુરૂ-સાસ પ્રકારે શુભ ગુણે (ગુણુ વડે ગુરૂતાને પામેલા) પ્રેમી ભકતોને આશુભ પ્રેમગીતા આપવી.
પ્રેમગીતાના અધિકારી કેણ હેય તે જણાવે છે
नास्तिकाय न देया सा, श्रद्धाहीनाय नो कदा।
न च देया विधर्मिभ्यः, प्रेमगीता सनातना ॥२२०॥ અથ–આ પ્રેમગીતા જે પરમ સનાતની છે તે નાસ્તિક શ્રદ્ધાદિન, તેમજ વિધમિઓને આપવા યોગ્ય નથી ૨૨૦
For Private And Personal Use Only
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જમનું ફળ
૧૩૦
વિવેચન –આ સનાતની પૂર્ણ પવિત્ર જગતનો ઉદ્ધાર કરનારી પરમબ્રહ્મ પરમેશ્વર પૂર્ણ પ્રેમગદ્ર પ્રણીત જે પ્રેમગીતા અપાત્રને ન આપવી જોઈએ. અપાત્રને ઉપદેશ કરેલી આ ગીતા અપાત્ર મનુષ્યનું હિત કરી શકતી નથી. રેગીને જેમ ઘેબર રેગ વધારાને હેતુ થાય છે તેમ અપાત્રમાં પ્રેમગની વિદ્યા વિકારભાવને પામી ભયંકર અનર્થનું કારણ થાય છે તેથી આ પ્રેમયોગની વિદ્યા જે જીવ અજીવ પુણ્ય પાપ ધર્મ અધમ રૂ૫તત્વને માન નથી. સ્વર્ગ, નરક, મનુષ્ય તિર્યંચગતિને માનતો નથી. પરભવના જન્મને માનતો નથી, જે “આ ભવ મીઠા પરભવ કોણે દીઠા” આવું માનનાર હોય, દેવ, ગુરૂને, ઠગનારે હોય, તેમજ હિસા, ચોરી, અસત્ય, વ્યભિચાર વગેરે પ્રવૃત્તિમાં રસિક હોય તે આ પ્રેમવિદ્યા માટે સર્વદા અપાત્ર સમજવા. તેમજ જેને દેવ, ગુરૂ, ધર્મ વિગેરે પૂજ્ય ગુરુઓના ઉપદેશમાં શ્રદ્ધા, પ્રીતિ કે આદર નથી, તેઓ પણ પ્રેમવિદ્યા માટે અપાત્ર છે. તેમજ જે વિધર્મિ હોય તે પણ અગ્ય છે કારણકે તેઓ આત્મસ્વરૂપ તથા પરસ્વરૂપને જાણતા નથી. તેમજ દેવ ગુરૂ ધર્મની સત્યપરીક્ષા તેઓ કરી શકતા ન હોવાથી તેઓ પણ પ્રેમતત્વનું સ્વરૂપ સમજવાયોગ્ય બની શકતા નથી. તેથી તેના ઉપર જણાવ્યા તે લેકે સનાતન પવિત્ર એવી પ્રેમગીતાનું સ્વરૂપ સમજવા અગ્ય હોવાથી તેઓને તેનો ઉપદેશ આપે નહિં. ૨૨૦ અયોગ્યને પ્રેમગીતા આપવાથી આપનારને દોષ લાગે છે.
दत्तायां प्रेमगीताया-मयोग्याय पदे पदे ।
बालहत्यादि दोषाः स्यु-तृणां नैव संशयः ॥२२१॥ અથ—અયોગ્ય મનુષ્યને જે પ્રેમગીતાનો ઉપદેશ અપાય તે પગલે પગલે બાળહત્યાદિ અનેક દે તે પ્રેમગીતાના ઉપદેશકને લાગે છે તેમાં જરાપણ સંશય નથી તારા
વિવેચનઃ—આ અત્યંત પવિત્ર અને સનાતન એવી પ્રેમગીતા જે અભવ્ય, નાસ્તિક, ધર્મષી એવા જે અયોગ્ય અને અપાત્ર હોય તેવાને જે ગુરૂદેવે આપે છે તે બહુ અનર્થ કારી થાય છે. એટલે તેઓ તેને પરમાર્થ ભાવથી ઉલટ અર્થ કરીને હિંસા અસત્ય ચેરી વ્યભિચાર, લેભ, માયા, દ્વેષ વિગેરેને વધારતો ભયંકર અનર્થ ઉભા કરે છે. પ્રેમસ્વરૂપને વ્યભિચાર સ્વરૂપે વ્યાપક કરે છે. માટે આપણા પૂજ્યપાદ આચાર્યએ અપાત્રમાં એવી વિદ્યા આપવાનો નિષેધ કરેલે છે. તેથી તેવાને આ પ્રેમગીતાની વિદ્યાને ઉપદેશ કરવાથી બાળહત્યાદિ વગેરે દેશે ગુરૂઓને પગલે પગલે લાગે છે. કેમકે આ વિદ્યાને પામી તે વિદ્યા વડે કુપાત્ર આત્મા અનેક મહાપાપમય અનર્થ કરે છે માટે જ તે અનેક દેને હેતુ પ્રેમ રહસ્યને ઉપદેશ બને છે આમાં જરાપણ સંશય નથી એમ નિશ્ચયથી માનવું. ારા શિષ્યને શુદ્ધશ્રદ્ધાવાન બનાવીને પ્રેમધર્મને ઉપદેશ આપ.
कृत्वा शिष्यञ्च सद्भक्तं, सद्गुरुभिः प्रतिज्ञया । प्रेमधर्मः प्रदातव्यः, सर्वधर्मस्वरूपकः ॥२२२॥
For Private And Personal Use Only
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૩૪
પ્રેમગીતા
અથ–સદ્દગુરૂએ શિષ્યને સદ્ભકત બનાવ્યા પછી જ પ્રતિજ્ઞાપૂર્વક સર્વધર્મના સ્વરૂપવાળો પ્રેમધર્મને ઉપદેશ આપ. મારા
શ્રદ્ધાયુકત માણસ પ્રેમના અધિકારી બની શકે છે.
श्रद्धायुक्ता जनाः सर्वे, प्रेमधर्माधिकारिणः ।
मातृगुर्वादिसद्भक्ता-नीतिमार्गाऽनुयायिनः ।।२२३॥ અથ–જે આત્મા શ્રદ્ધાયુક્ત છે તેઓ જ સર્વે પ્રમધર્મના અધિકારિપણાને પ્રાપ્ત થાય છે. તેમજ જે માતાપિતા, ગુરૂ આદિના ભકતે છે અને નીતિમાર્ગના અનુયાયી થએલા છે તેઓ પ્રેમધર્મના અનુયાયી થવા ગ્ય છે પરરવા
વિવેચન –જે ભવ્યાત્માઓ પરમાત્મા દેવ, ગુરૂ, ધર્મમાં સંપૂર્ણ અડગ શ્રદ્ધા-વિશ્વાસ ધરાવતા હોય, દેવગુરૂ ધર્મ અને ધર્મિજને ઉપર ભક્તિ ધરતા હોય, જેમને ધર્મના સદ્દ અનુષ્ઠાની ઉપર પૂર્ણ રૂચિ હોય, ગુરૂઆજ્ઞાને સદભાવપૂર્વક મસ્તકે ચઢાવતા હોય તેવા ભવ્યાત્માને સત્ય પ્રેમધર્મ સ્વરૂપને બંધ કરવા ગ્ય છે. તેમજ જે માતા પિતા વિગેરે કુટુંબ સ્વજન સંબંધિની સેવાભકિત કરતા હોય તેવા સભકતો પણ પ્રેમધર્મના અનુયાયી થવા
ગ્ય છે. તેમજ જે ભવ્યાત્મા ન્યાય નીતિથી વ્યાપાર વ્યવહાર ચલાવતા હોય. અન્યાય રૂ૫ હિંસા, અસત્ય, ચેરી, વ્યભિચાર, મદ્યપાન, માંસ ભક્ષણ ન કરતા હોય તેમજ નીતિ માર્ગને અનુસરનારા આત્માઓજ પ્રેમધર્મના અધિકારી જાણવા. પૂજ્ય ગુરૂઓ તેઓનેજ પ્રેમધર્મને બેધ કહે છે. પરરવા
શ્રી મહાવીરના ભકતની ધમમાં પ્રવૃત્તિ થશે.
महावीरस्य भक्तानां, प्रेमधर्मप्रवर्तनम् ।
भविष्यति कलौ हृद्यं, सर्वसंसारतारकम् ॥२२४॥ અથભગવાન મહાવીરદેવના ભક્તો હોય છે તે સર્વ સંસારમાંથી તારનાર પ્રેમ ધર્મની પ્રવૃત્તિ કલિયુગમાં સુંદર રીતે કરશે. પરરકાર
વિવેચન – આ જગતમાં સાચા પ્રેમધર્મને સાચો હિતકારી ઉપદેશ જે કરવામાં કઈ સંપૂર્ણ સમર્થ હોય તે તે ફક્ત મહાવીર ભગવાનના સાચા સંસારત્યાગી ભોજ છે. કારણકે અન્ય સર્વ એકાંતવાદીએ પ્રેમધર્મના સત્ય સ્વરૂપને સમજી શકેલા હોતા નથી. તેથી પિતાના મનથી ક૯પેલા સિદ્ધાંતને અન્ય ઉપર લાદવા માટે જળ પ્રપંચ, ઝઘડા, કરે છે. જેમકે વેદાંતિઓએ પિતાને સિદ્ધાંત ફેલાવવા લેહીની નદીઓ વહેવરાવી બોધને નાશ કર્યો. ખ્રીસ્તીઓએ યહુદીઓને તેવીજ રીતે નાશ કર્યો, મુસલમાનેએ હિંદુઓને નાશ કરવા પ્રયત્ન કર્યો. જૈન ઉપર પણ હિંદુધર્મના ચૂસ્ત સનાતનીઓએ અનેક પ્રકારને જુલમ ગુજાર્યો છે. તે શંકરદિગ્વિજયમાં જણાવેલ છે. એટલે જે જે એકાંતવાદિઓ છે
For Private And Personal Use Only
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનું ફળ
૧૩૫
તેઓ અન્ય ધર્મશાસ્ત્રને સાંભળી પિતાની ગળતીઓને સુધારવા–દૂર કરવા પ્રવૃત્તિ કરતા નથી પણ કુયુક્તિથી પ્રતિવાદિની સત્ય અપેક્ષિત વાતને ઉડાવીને પિતાની વાત એકાંત સત્ય છે એમ સિદ્ધ કરવા કુયુક્તિઓ કરે છે. તેમાં ન ફાવે તે પશુવૃત્તિ કરીને ભયંકર ખુના મરકી કરવા પ્રવૃત્તિ કરે છે. પારરકા
ગુ૫રંપરાએ પ્રેમધમ ચાલશે गुरुपरंपरा प्रेम-धर्मः कलौ चलिष्यति ।
શી તિમો -ત્તિ સર્વહિનાનું રર/ અથ –આ કલિકાલમાં ગુરૂની પરંપરાએ પ્રેમતવમય ધમ ચાલશે અને ભવ્યાત્માઓને તે પ્રેમધર્મ શુભ કર્મના અનુષ્ઠાનથી યુક્ત થઈને મુકિત આપવામાં સમર્થ થાય છે. ર૨પા
પ્રેમગીતાનું પ્રવચન કેણ કરે ? सद्गुरोः प्रेमिभक्तानां, प्रेमगीताप्रकाचनम् ।
श्रवणं च फलेच्छीघ्रं, यथानुक्रमशिक्षणात् ॥२२६॥ અથ–સદગુરૂના જે પ્રેમીભકતે હેય તેઓ આ પ્રેમગીતાનું પ્રવચન કરવામાં સમર્થ થાય છે. તેમજ ગુરૂની પાસે તે પ્રેમગીતાનું સ્વરૂપ જે સાંભળવાનું થાય તે તેઓને શિઘફલ આપનારૂં થાય છે. આમ શિષ્યપરંપરાએ યથાક્રમે તેનું શિક્ષણ ભવ્યાત્માઓને મેક્ષમાં હેતુ થશે. ધ૨૨૬
સાચા પ્રેમીઓને વિયેગ મૂછ લાવે છે ____भव्यौत्सुक्यं भवेदिव्यं, सत्प्रेमिणां परस्परम् ।
अत्यसबवियोगोऽस्ति, मूर्छना चोन्मनीदशा ॥२२७॥ અથ–સત્યપ્રેમીઓને પરસ્પર દિવ્ય અને ભવ્ય એવી ઉત્સુકતા થાય છે કે તેઓને પરસ્પર એકબીજાને વિયોગ અત્યંત અસહ્ય થાય છે. તેથી મૂછ અને ઉન્મની દશાને પણ પામે છે પારકા
વિવેચન –આ બ્રહ્માંડમાં જે સત્યપ્રેમિ મનુષ્યો હોય છે તેઓ પરસ્પર એકબીજાને શુદ્ધ નિર્વિષય ભાવથી મળવા ચાહે છે, તેઓમાં દિવ્ય એટલે અત્યંત સુંદરતા વાલે સ્વાર્થના વિકલ્પ સંક૯પરહિત પ્રેમ હોય છે તેના યોગે પરસ્પર મિલન માટે એટલી બધી ઉત્કટ ઉત્સુક્તા-તાલાવેલી હોય છે કે જે કઈ એવા સંવેગો ઉપજે કે એ લોકોને પરસ્પર મેલાપ ન થાય તે તે પ્રેમિકાને એ વિયેગ બને પક્ષને અત્યંત અરાહ્ય : થાય છે એકબીજાને એ વિયોગ મૂચ્છ ભાવને અને ઉન્મની ભાવને ઉપજાવે છે કે મરણ દશાને લાવે છે. જેમકે શ્રીમાન લક્ષમણને એવું કંઈક કુતુહલીએ જણાવ્યું કે મહારાજા
For Private And Personal Use Only
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૧૩૬
પ્રેમગીતા
શ્રી રામચંદ્રદેવ દિવંગત થયા, આ શબ્દ સાંભળતા અત્યંત પ્રેમિ એવા લક્ષ્મણદેવના શરીરમાંથી આત્મચૈતન્ય ‘હું શુ મારા ભાઈ મરણ પામ્યા ?” એવા શબ્દ સાથે શરીરનેત્યાગ કરી પરલોક ગમન થયું? એટલે પ્રેમીભાઈના વિયાગ જાણવામાં આવતાં લક્ષ્મણના પ્રાણને ત્યાગ થયા એ વાત રામાયણમાં છે તે જોઇ લેવી. તેમજ શ્રીમાન્ સમચંદ્ર ભાઈની આવી મરદશા જોઇને પ્રથમ તા મૂર્છા એટલે ચૈતન્યની શૂન્યતા પામ્યા. તે મૂર્છા વળી એટલે ભાઇના શરીરને ફ્રીક્રી જોતાં ઉન્મનીદશારૂપ ઉન્માદ–ગાંડપણને પામ્યા. છ માસે તેમને વાસ્તિવિક વિવેક પ્રાપ્ત થયા. પ્રેમીઓની પરસ્પર આવી દશા થાય છે, તેથી તેમના પ્રેમની યથા પરીક્ષા થાય છે. ખાકી વિષય જન્ય જે માહમય પ્રેમ છે તે તે બાહ્ય લેાકેાને દેખાડવા પુરતા હોય છે વ્યવહારમાં અમે પ્રેમીજના છીએ તેવું આચરણ કેટલાક સમય દેખાડીને તેઓ ભૂલી જાય છે. ૧૨૨ણા
परस्परेषु चित्ताना-मान्तरत्राटको भवेत् ।
बाह्य दर्शनोत्कंठ - प्रेमिणां बाह्यचक्षुषाम् ||२२८||
અ:—પ્રેમીઓમાં જે આંતર ચિત્તથી પ્રેમીએ હોય તેઓને પરસ્પરના ચિત્તોને આંતર ત્રાટકભાવે પ્રેમ પ્રગટ થાય છે, બાહ્ય ચક્ષુથી દેખાનારાં જે પ્રેમિએ છે તે તે મહારથી દેખવા માત્રની ઉત્કંઠા દેખાવ પુરતીજ રાખે છે।૨૨૮
પ્રેમીએ મળે ત્યારે પ્રેમાશ્રુ વહાવે છે नेत्रा रोदनं दिव्यं, विशुद्धप्रेमिणां खलु ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महावीभत्यागः, सकाममनसो भवेत् ||२२९||
અ:—વિશુદ્ધ પ્રેમીજનાને પ્રેમ મેલાપ થતાં નેત્રમાંથી દિવ્ય રૂદન પ્રગટાવે છે જેમકે ભગવાન શ્રી મહાવીરપ્રભુમાં જગત ઉપર જે વિશુદ્ધપ્રેમ જાગેલા છે તે ભાગ કુટુંબ રાજ્ય વિગેરેનો ત્યાગ સકામજ્ઞાનપૂર્વક મનથી થયે હતા તેમ આપણા પણ ત્યાગ તેવા
પ્રકારના પ્રેમથી થાય ॥૨૨ા
વિવેચનઃ–ડે આત્મા તને સમ્યગજ્ઞાન વિવેકપૂર્વક થયુ હોય તેા જગતના સર્વ પ્રાણિઓ ઉપર નિર્વિકારી પ્રેમને પ્રગટ કરીને ભગવાનની પેઠે વિષય વિકારમય સંસારભાગના મેહ ત્યાગ કરી ભગવાન તીર્થંકરદેવ, સિદ્ધ અને મેક્ષના સુખમાં સત્યપ્રેમ પ્રગટાવીને મનથી અને કાયાથી પુદ્ગલ સંબંધને ત્યાગ કરવા તૈયાર થઇ પ્રભુના પંથે ગમન કરવા કેડ બાંધીને સંયમયેગમાં શુદ્ધ પ્રેમથી પ્રવૃત્તિ કર. ॥ ૨૨૯૫
સાચા પ્રેમીને ભગવાનનાં દર્શનમાં એક ક્ષણના વિલંબ ક્રેડ વર્ષ જેવા
લાગે છે.
महावीर जिनेंद्रस्य, दर्शनायाऽऽतुरं मनः । कोटिवर्षसमं तस्य, क्षणोऽपि जायते हृदि ॥ २३०॥
For Private And Personal Use Only
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૧૩૭
પ્રેમનુ ફળ
અ:શુદ્ધ પ્રેમીજનાને ભગવાન મહાવીર જનેશ્વરના દર્શનની મનમાં એટલી અષી આતુરતા થાય છે કે એક ક્ષણના પણ વિલંબ તેને હૃદયમાં કરોડ વ સમાન લાગે છે. ।। ૨૩૦ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વિવેચનઃ—જે ભવ્યાત્માનું મન પ્રેમયાગમાં પ્રાપ્ત થયું હોય, જેને સંસારમાં સર્વ આત્મા પરમાત્માના સમાન સ્વભાવ લક્ષણમય લાગેલા હાય તેવા શુદ્ધ પવિત્રપ્રેમી મહાનુભાવને પરમાત્મા ભગવાન મહાવીર અનેંદ્રના દર્શન પૂજા ભકિતમાટે મનમાં એટલી તેા તાલાવેલી ઉપજેલી હાય છે કે જો તેમાં ક્ષણમાત્રને વિલંબ પડે તો તે પણ એક કરોડ વર્ષોંના વિરહકાલ જેવા ભય'કર તેમના હૃદયમાં દુઃખદાયી લાગે છે, તેવા આત્માના જે નિવિષયી પ્રેમ તેજ મેક્ષની પ્રાપ્તિમાં સત્ય ઉપાદાન કારણ થાય છે. તેથી તે પ્રેમસ્વરૂપ સમ્યગ્દર્શન સમજવું. ॥ ૨૩૦ ॥
સાચા પ્રેમીનુ ચિત્ત મહાવીર વિના બીજાને ઈચ્છતું નથી. अन्यन्नेच्छति तच्चित्तं महावीरप्रभुं विना ।
स्वझेऽपि दर्शनं कृत्वा, परमानन्दभाग्भवेत् ॥ २३१||
અથ :---સાચા પ્રેમીજનાને ભગવાન મહાવીર પ્રભુ વિના અન્ય કોઇ પણ વસ્તુની તેમના ચિત્તમાં ઇચ્છા પ્રગટતી નથી. સ્વપ્નામાં પણ પરમાત્માના દર્શનથી . પરમાનદને પામે છે. ।। ૨૩૧ ॥
પ્રેમભકતાને દૈાદિના નાશ તૃણ સમાન લાગે છે
देहादीनां विनाशोऽपि, भक्तानां तृणवद्भवेत् । અગ્નિ:શીતાયતે તેનાં, અનેમનમાવતઃ IIરરૂ
અથ—જે શુદ્ધ પ્રેમ ભકતા છે તેને દેહાદના નાશ પણ તૃણ જેવાજ લાગે છે શુદ્ધપ્રેમના પ્રભાવથી તેને અગ્નિ શીતલતાનું આચરણ કરે છે. ૫ ૨૩૨ ૫
વિવેચનઃ—પ્રેમની ઉપાસના કરનાર જીવાત્માએ। ભગવાન મહાવીર દેવના સાચા ભકતા જાણવા, તે સર્વ જીવના પરમ કલ્યાણમાટે પેાતાના શરીર–પ્રાણને તૃણુ તરખલા સમાન ગણીને પ્રેમમય પરમાત્માને સર્વ સમર્પણ કરે છે મરણને પણ ભય ગણતા નથી, જેમકે સુદર્શન શેઠે આત્મધર્મના પ્રેમની રક્ષા માટે દુરાચારિણી સ્રીએ આપેલા આરોપ વડે શુળી ઉપર ચડીને પ્રાણ આપવા તૈયાર થયા પણ કોઇનું અકલ્યાણુ નહિં ઈચ્છતુ. રાજાના કાપની પણ પરવા નહેાતી રાખી. તે શેઠની સ્ત્રી પણ ધર્મ તથા પતિ ઉપર અનન્ય પ્રેમવડે પેાતાના સ્વામિનું કલ્યાણ ઈચ્છતી છતી પતિ ઉપરના ઉપસર્ગ દુર ન થાય ત્યાં લગી પરમાત્માના ધ્યાનમાં એકચિત્ત સ્થિર રહીને શત્રુઓ ઉપર પણ કરૂણ ચિતવતી હતી. આવા પ્રેમધ પૂર્ણ ભકતાના પ્રેમના જે અપૂર્વ પ્રભાવ છે તે વડે સુદર્શન
૧૮
For Private And Personal Use Only
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૩૮
પ્રેમગીતા
ને જે શુની ઉપર ચડાવેલ હતું તે શુળી પ્રેમધર્મના પ્રભાવથી મહાન તેજોમય સુવર્ણ સિંહાસન થઈ ગયું. સીતાદેવી ઉપર અસતીપણાનું કલંક હતું તેને દૂર કરવા અગ્નિની
જ્વાલામય ખાડીમાં ઝંપાપાત થતા તે અગ્નિ શિતળજલમય બની ગયે હતું. આ પ્રેમ ધર્મનું બળ જગતમાં અપૂર્વજ છે. ૨૩૨ છે
બુદ્ધિથી પણ પ્રેમીનું હૃદય મહાન છે. बुद्धितोऽपि स्वभावेन, प्रेमिणां हृदयं महत् ।
चञ्चला क्षणिका बुद्धिः, स्थिरं हृत्प्रेमभाजनम् ॥२३३॥ અથ–બુદ્ધિથી પણ પ્રેમીઓનું હૃદય સ્વભાવ વડે મહાન છે, કારણ કે બુદ્ધિ ચંચળ સ્વભાવવાળી હોવાથી ક્ષણિક છે ત્યારે પ્રેમિઓના હદ સ્થિર પ્રેમના સાચા પાત્ર છે. જે ૨૩૩ છે
પ્રભુને ભક્ત જીવનમુકત મહાત્મા કહેવાય છે
सर्वविश्वस्वरूपश्री-महावीरस्य भक्तराट् ।
तन्मयो भवति प्रेम्णा, जीवन्मुक्तोऽभिधीयते ॥२३४॥ અર્થ–સર્વ વિશ્વસ્વરૂપ પ્રેમમૂર્તિ ભગવાન શ્રી મહાવીરદેવને જે ભકતરાજ થાય છે એટલે પ્રેમથી પ્રભુના પ્રેમમાં તન્મયભાવે બની જાય છે તે જીવનમુકત મહાત્મા કહેવાય છે. જે ૨૩૪
પરમાત્માના સાચા ભકતને આ દેહમાંજ મુક્તિ છે.
मुक्तिरत्रैव भक्तानां, सदेहेऽप्यनुभूयते।
अत्र नैवाऽस्ति नाऽमुत्र, ज्ञातव्यं शुद्धधर्मिभिः ॥२३५॥ અથ–પરમાત્માના સાચા ભક્તને પિતાના દેહમાં વર્તતા છતાં પણ મુક્તિનો અનુભવ થાય છે. જેને અહિયાં મુક્તિ નથી એટલે આ ભવમાં નથી તેને પરભવમાં પણ નથી. એમ શુદ્ધ ધમિએવડે જાણવું. ઘર૩પા
વિવેચન –જેઓ પરમાત્માના સાચા ભકત છે, જેઓ પરમાત્મા સ્વરૂપ સિવાય અન્ય વસ્તુની આકાંક્ષા નથી જ કરતા, વિષયના વિકારો કે કષાયે જેની ઉપર બલ કરી શકતા નથી, જેઓ જગતના કલ્યાણ માટે મૈત્રી ભાવનામય પ્રેમતત્વને અનુભવ કરે છે, શમસંવેગ નિર્વેદ ભાવમય સર્વત્ર અનુકંપાવડે કરૂણાભાવથી જગતને પરમાત્મા તરફને માર્ગ બતાવી રહ્યા છે તેવા મહાનુભાવ પ્રેમના ભક્તોને પિતાનાજ વિદ્યમાન શરીરમાં મુક્તિ સુખનો અનુભવ થાય છે. જો કે આ પાંચમાં આરારૂપ કલિકાલમાં મનેબલ નબળું હોય છે. શરીરબલ પણ તેવા પ્રકારના શુકલ ધ્યાનમાં ચડાવવા સમર્થ નથી, આ ભરતક્ષેત્રમાં રહેલા ભવ્યાત્માઓને આ ભવે જેકે પૂર્ણભાવે મુકિત ન પ્રાપ્ત થાય તે પણ શુદ્ધ ચારિત્ર
For Private And Personal Use Only
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમ ફળ
રૂપયોગ અલથી ઘણા ભવ ભાગવવાયેાગ્ય એવા કર્માં સમુહના તે ક્ષય થાયજ છે અને વિષયવાસના રૂપ ઇંદ્રિય વિકારો અને મનના વિકારના શુદ્ધચારિત્રમાં અપ્રમાદભાવે ક્ષય કરે છે તેથી આ ભવમાં સ્વશશિરમાં પણ મુકત ન હેાવા છતાં વિરાગભાવથી મેાક્ષના આનંદ અનુભવે જ છે કહ્યુ છે કેઃ- “નિવિજ્રાર નિવાર્ય જ્ઞાનસારમુપેયુવામ્।વિનિવૃત્તપરાસાનાં, મેલો ડીવ માત્મનામ્ IIદ્દો અઃ—જેને આત્મમાંથી વિકાર નાશ પામ્યા છે, તેથી અનુકુલ કે પ્રતિકૂલભાવે થતી માધા–પીડાના જેને અભાવ છે, તેમજ સમ્યગ્ વિવેકથી યુક્ત આત્મસ્વરૂપ જ્ઞાનના જે સાર પરમા પ્રાપ્ત થાય છે તેવા અને પર—પુદ્ગલ ભાગની આશા જેએની નાશ પામી ગઇ છે તેવા મુનિરાજે અહિયાંજ આ દેહ મેક્ષને આણંદ અનુભવે છે ॥૧॥ જોકે આ શરીરે સકનો ક્ષય કરી મેક્ષે જવાનુ નથી પણ અનેક કા નાશ થવાથી નવા ડાંસારમાં હેતુ થાય તેવા કને જો અધ ન પડે તે આવતા ભવે મહા વિદેહમાં જન્મ ધારણ કરી અવશ્ય મેાક્ષને પ્રેમયેગીએ પ્રાપ્ત કરે છે એમ શુદ્ધપ્રેમધમી આએ જાણવુ. ૫૨૩૫ા
ગુરુની આજ્ઞા તેજ સદ્ધ
सद्गुरोराज्ञयाप्रेमि-भक्तानां वर्त्तनं शुभम् । गुरोराज्ञैवसद्धर्मः, प्रेमिणांःमतिरीदृशी રા
અથ:—પ્રેમી એવા ભકતાને સદ્ગુરૂની આજ્ઞા પ્રમાણે વર્તન થાય તે શુભ વન જાણવું. જે સાચા પ્રેમીજના હોય છે તેઓને ગુરૂની જે આજ્ઞા તે જ સાચા ધમ છે એવી બુદ્ધિ હાય છે ૫ર૩૬ા
૧૩:
For Private And Personal Use Only
વિવેચનઃ—જે મહાનુભાવ પ્રેમિભક્તજના છે તેઓની સર્વ પ્રવૃત્તિ સંસારની કે ધની પ્રવૃત્તિ પૂજ્યગુરૂદેવની આજ્ઞાને અનુસારે જહાય છે તેથી તે સદ્ધમની પ્રવૃત્તિ પુણ્યાનુબંધિ પુણ્યરૂપ ધર્મને પ્રગટ કરનારી થાય છે, તેથી તે ભવ્યાત્મા પ્રેમી મહાનુભાવ ભક્તની પ્રવૃત્તિ શુભ જણાવી છે. તેમજ કદાચિત્ કાઈ ભવ્યાત્માને ધર્મના સૂક્ષ્મ વિચારે અને કન્યાક બ્યના વિશેષ બાધ ન હોય તે પણ જે પૂજ્યગુરૂએજ ઉપદેશ આપેજે આજ્ઞા ફરમાવે તેજ સત્યધર્મો છે તેમ સમજીને સધર્મકાર્યમાં પ્રવૃત્તિ કરતાં અનંત અવ્યા ખાધ સુખના ભાકતા પ્રેમિજના થાય છે. તે અવશ્ય વખાણવા યોગ્ય છે કહ્યુ છે કે:“धन्यास्ते ये विरक्ता गुरुवचनरतास्त्यक्तसंसारभोगाः, योगाभ्यासे विलीना गिरिवनगहने यौवनं ये नयन्ति तेभ्यो धन्या विशिष्टाः प्रबलवरवधूसंगपंचाभियुक्ताः नैवाक्षौघे પ્રમાઃ પરમનિનમં તત્ત્વાર્ય ક્ષન્તિ ॥॥ અંઃ—જે સત્યપ્રેમથી યુકત થઈને સંસા રના વિષયાની ભાગવાસનાથી વિરકત થયા છે, સદ્ગુરૂદેવના ઉપદેશમય આજ્ઞારૂપ વચનમાં શુદ્ધપ્રેમથી રકત થયા છે, અને સંસારના ભાગાને તૃણુની પેઠે ત્યાગકરીને આત્મસ્વરૂપની
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૦
પ્રેમગીતા
પ્રાપ્તિમય જે વેગ તેના અભ્યાસમાં લીન થયેલા છે. તેમજ વસતિના પરિચયને ત્યાગ કરીને ગિરિની ગુફામાં કે ગહનવનમાં વાસ કરીને યૌવન અવસ્થાને જે ગાળે છે તેઓ ધન્ય છે. તેઓની પ્રવૃત્તિ વખાણવા યોગ્ય છે, તેથી પણ અત્યંત ધન્યવાદને જેઓ પાત્ર છે તે જણાવે છે જેઓ અત્યંત સુંદર રૂપલાવણ્યવતી સુંદર કંઠ તથા યુવાનીના મદથી ભરેલી સ્ત્રીઓ નજરે સન્મુખ હોવા છતાં તેના ભેગની લીલાના અનુભવી હોવા છતાં તેના ભાગોમાં આશકિત ધરતા નથી તેમજ પાંચ ઈદ્રિના ભાગરૂપે પંચાગ્નિના દુસહ તાપથી મુંઝાતા નથી ભેગની ઈચ્છા નથી કરતા તે તરફ દૃષ્ટિ પણ નથી કરતા તેમજ નિજ આત્મસ્વરૂપની જ્ઞાનદર્શન ચારિત્ર વીર્યની વિચારણામાં ઉપયોગી બનીને તે અધ્યાત્મરસમાં લીન બની ગુરૂના ચરણમાં મનવચન કાયાનું પ્રેમપૂર્વક સમર્પણ કરી સત્યતત્વ ભાવને જ આશ્રય કરે છે તે સર્વ ધન્યવાદથી પણ અધિક ધન્યવાદને પાત્ર છે. કારણકે ગુરૂદેવની આજ્ઞાવડે પ્રેમથી સર્વધર્મ ક્રિયામાં પ્રવૃત્તિ કરતાં સંક૯૫–વિક૯૫ની મિથ્યા ભ્રમણ નષ્ટ થતાં ગુરૂ ચરણને પ્રેમિભકત પરમાત્મદશાને ભકતા થાય છે પર૩૬
પ્રેમ એજ દિવ્ય જીવન છે प्रेमैव जीवनं दीव्यं, स्वर्गश्च स्वर्गिणासिदम् ।
व्यापकः सूक्ष्मरूपेण, प्रेमाऽस्ति सर्वदेहिषु ॥२३७॥ અથ–પ્રેમિ આત્માઓને પ્રેમજ એજ એક દિવ્યજીવન સ્વરૂપ છે. જેમ સ્વર્ગલોક દેવેનું દિવ્યજીવન છે તેમ સમજવું. તે પ્રેમ સુભાવે સર્વત્ર વ્યાપકરૂપે સર્વ દેહધારી જમાં રહે છે પર૩છા
સાચા પ્રેમીએ સંસારમાં સામે તરનાર છે
उन्मनीभावमापन्नाः, संसारोत्पथवर्तिनः ।
मुक्तये सन्तु सद्भक्ताः, शुद्धात्मप्रेमजीवनाः ॥२३८॥ અથ–શુદ્ધપ્રેમવાળા સાચા ભક્ત ઉન્મનીભાવને પામ્યા છતાં સંસારના માર્ગથી ઉલટી દિશામાં વર્તનારા હેઈ છે અને શુદ્ધ આત્મપ્રેમરૂપે જીવન જીવતા હોવાથી તે ભકતેને તે જીવનમુક્તિ માટે થાય છે. ર૩૮
વિવેચન-કરૂણાભાવ ધરનાર સાચા પ્રેમભક્તિ સંસારની વૃદ્ધિને કારણેથી ઉલટા ચાલનારા હેય છે કહ્યું છે કે “સંજ્ઞાના નામનો ડગુમ ? કરિયો ડનુ નિર્ધ મહામુનિ શા તે સંસારની વૃદ્ધિમાં ઉપાદાન કારણ રૂપ વિષયકષાય રૂપ લકસંજ્ઞા રૂપ મહા નદીના પ્રવાહમાં અનુસરનાર જગતમાં માછલા જેવા કોણ નથી ? પ્રાયઃ સર્વ જ લેકસંજ્ઞાને અનુસરે છે, પરંતુ તેમાં એક પૂજ્ય મુનિવરે રૂપ રાજહંસ પ્રવાહના ગમન કરાતા પુરની સામે ગમન કરનારા હોય છે. ૧
For Private And Personal Use Only
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૧૪૧
પ્રેમનું ફળ
છે કારણુ
રાજહંસ સમાન સત્ય શુદ્ધ પ્રેમયેગીદ્રો લેાક પ્રવાહ રૂપ સંસારથી ઉલટા ચાલતાં છતાં સર્વાં જગત ઉપર પરમ હિતસ્વરૂપ મૈત્રીભાવનામય પ્રેમસ્વરૂપમાં સ્વજીવન જીવતા છતાં તે પ્રેમયાગી ભકતાનુ જીવન બ્યાપાર સંસારથી છુટીને મોક્ષપથમાં પ્રવૃત્તિ કરનારૂં થાય કે તે પ્રેમયેગીપુરૂષ ઉત્ખનીભાવવડે બાહ્ય અને અભ્યંતર શરીર અને મનની પ્રવૃત્તિના રોધ કરી ઉન્મનીભાવને પામે છે તે આ પ્રમાણે “હિન્તથ સમન્તાવિન્તાબ્વેટાવિ વિદ્યુત યાદી । ત મચમારું ત્રાસ, જ્યતિ મુમુશ્મનીમાનમ્ ॥॥ અર્થ:-બાહ્ય શરીરની ચેષ્ટા અને અભ્યંતર મનની ચેષ્ટાઓને સર્વથા પરિત્યાગ કરીને યાગી—પ્રેમયેગી આત્મસ્વરૂપમાં-પરમાત્માના સ્વરૂપમાં અભેદભાવે તન્મય થઈને ધ્યાતા અને ધ્યાનને પરમાત્મામાં અભેદભાવે એકાવ કરવાથી પ્રેમયેાગીઆ ઉન્મનીભાવને પ્રાપ્ત થાય છે, ત્યારે સર્વ આશ્રયના રાધ કરીને સત્તામાં રહેલા અને ઉદયમાં ભાગવાતા સવ ધાતીકના ક્ષય કરીને મેક્ષપદની યાગ્યતા પામે છે. ૫ ૨૩૮ ૫
સવ સમણુ કરીને પણ પ્રેમયાગને પ્રાપ્ત કરવા. प्रेमाविर्भावकृत्याय शुद्धात्मप्रेमयोगिनाम् ।
कर्त्तव्या सङ्गतिः सर्वस्वार्पणेन तदर्थिभिः || २३९ ॥
અથ --પ્રેમયેાગધ ને પ્રગટ કરવા માટે તે પ્રેમના અજિનાએ સર્જે સમર્પણુ કરી ને પણ શુદ્ધ પ્રેમયેગીઓની સંગતિ કરવી. ૨૩૯ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વિવેચન:-—સત્ય શુદ્ધ પ્રેમને જેમને પ્રગટ કરવા છે તેણે તે આપણને જે સર્વથા અત્યંત પ્રિય હોય તેવા બધા પદાથે! પ્રેમયેાગીશ્વર પરમાત્માને સમર્પણ કરવા જોઇએ એટલે સર્વ વસ્તુના માહ મમતા ડવી જોઇએ કહ્યું છે કે
“પ્રીતિ અનતિ પરથકી, જે તાડે હા તે જોડે એહ,
પરમ પુરૂષથી રાગતા એકતત્વતા હૈા દાખી ગુણગેડુ કે
ઋષભજિષ્ણુ દે શું પ્રીતડી
એટલે પરમપૂજ્ય પરમગુરૂ ઋષભજિનેશ્વર જે પૂર્ણ શુદ્ધ પ્રેમયેાગીશ્વર પરમાત્મા છે તેમની સાથે આપણે પ્રેમ કરવા હાય તે અનાદિ કાલથી પરદ્રબ્યાદિક એટલે પુદ્ગલ દ્રવ્યમાં પ્રેમ લાગેલે છે તેને અવસ્થ તેડવાજ જોઇએ. એટલે પરમાત્માને આત્માનું સર્વીસ્વ સમર્પણુ કરવુ જોઇએ તેમજ પ્રેમના અર્થ એ પ્રેમયોગીને-પ્રેમયેગી ગુરૂદેવાને સÖવસ્તુ સમણુ કરીને તેમની સ ંગતિ કરવી અને તેમની આજ્ઞામાં વતિને પ્રેમયેાગના અભ્યાસ કરવા. ાર૩૯ના
ગુરૂ શિષ્યની એક્તામાં આત્માની જ્યાત્ જણાય છે स्वार्पणेन सदा सेव्यः, शुद्धात्मप्रेमिसद्गुरुः । सद्गुरुशिष्ययोरैक्यं, प्रेमैव ज्योतिरात्मनाम् ॥२४०॥
For Private And Personal Use Only
73
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૪૨
પ્રેમગીત
અર્થ:--શિષ્યોએ તે શુદ્ધઆત્મ પ્રેમી એવા પૂજ્ય સદ્દગુરૂને સ્વાર્પણ ભાવથી યુકત થઈ સદાકાળ સેવવા યોગ્ય જ છે, જ્યારે પૂજ્ય સદ્ગુરુ અને શિષ્યને એકીભાવ થશે ત્યારે પ્રેમ એજ આત્માની જ્યોતિ છે તેમજ જણાશે રજા
વિવેચન-સાચા શુદ્ધપ્રેમના અભિલાષી એવા શિવ્યાએ ગુરૂની ઉપાસના અવશ્ય કરવી જોઈએ પણ તે કેવા ગુરૂની ઉપાસના કરવી તે કહે છે કે શુદ્ધ સત્યપ્રેમી અહિંસા શુદ્ધ પાંચ મહાવ્રતને ધરનારા, આઠ પ્રવચન માતાને પાલનારા, સર્વજ્ઞ પ્રણિત શાસ્ત્રાનુસારે ભવ્યાત્માઓને મેક્ષના નિમિત્તિક ધર્મ ક્રિયા અનુષ્ઠાનને ઉપદેશ આપનારા, સર્વ જીવાભાઓ ઉપર કરૂણાભાવ રાખનારા, તાજપ ધ્યાન સમાધિવડે આત્મસ્વરૂપની ભાવનાભાવનારા, સગુણી ઉપર સત્યપ્રેમ રાખનાર તેવા સદગુરૂ શુદ્ધ જાણવા. ઘરના
સાચાભકત શિષ્ય આગળ કામબળ નાશ પામે છે.
यस्याग्रे कामदेवस्य, बलं नश्यति तत्क्षणम् ।
आविर्भवतु तत्प्रेम, येन स्यात् प्रभुदर्शनम् ॥२४१॥ અર્થ–જે શિષ્ય ગુરૂની સેવાભકિતમાં સર્વસ્વ અર્પણ કર્યું છે તેવાની સામે કામદેવનું મહાન બલ જલદી નાશ પામે છે. આ પ્રેમ જલદી શિષ્યના મનમાં પ્રગટે કે જેથી પરમાત્માનું તેને દર્શન થાય. પારકા
શુદ્ધ પ્રેમ એ વિશ્વને શાસક છે शुद्धप्रेम महाज्योतिः, परब्रह्मैव केवलम् ।
तेजस्सु तन्महातेज-एक विश्वस्य शासकम् ॥२४२॥ અર્થ:--શુદ્ધ પ્રેમરૂપ મહાજ્યાતિ તેજ પરમબ્રહમ સ્વરૂપમય છે, તે સર્વ તેજથી પણ મહાન તેજ છે. એજ એકલું સર્વ વિશ્વનું શાસક છે. ૨૪રા
વિવેચન –શુદ્ધ પ્રેમમય મહાતિ સૂર્ય, ચંદ્ર, ગ્રહ, નક્ષત્ર કરતા અનંતગણું પ્રકાશમાન છે.
કહ્યું છે કે – “ મારામારીનાં મિતક્ષેત્રપ્રશિi || વામન પર તિ
જોબરિષ શા અર્થ-સૂર્ય ચંદ્ર અને ગ્રહો નક્ષેત્રે પ્રકાશ અમુક મર્યાદા વાલા ક્ષેત્ર સુધી હોય છે ત્યારે આ પરમ બ્રહ્મ પરમાત્માની પ્રેમમય જે જોતિ તેને પ્રકાશ તે કાકક્ષેત્રમાં સંપૂર્ણ વ્યાપક હોય છે. તેમજ તે પરમાત્માના પ્રેમપ્રકારનું શાસન પણ વિશ્વબ્રહ્માંડ વ્યાપક છે ૨૪રા કામીને કામથી દૂર રાખવામાં આવે તે પણ કામને ક્ષય થતું નથી
कायनाशोऽस्ति सर म्णा, पूर्णसत्यं वदाम्यहम् । काम्येभ्यो दूरवासेन, नास्ति कामस्य संक्षयः ॥२४३॥
For Private And Personal Use Only
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
પ્રશ્નનું ફળ
www.kobatirth.org
અ:—પરસ્પરના પ્રેમવડે એકના વાત હું પૂર્ણ સત્ય છે તેમ નિશ્ચયથી કહુ આવે તે પણ કામિના કામના ક્ષય નથી
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૪૩
અભાવે અન્યની પણ કાયાને નાશ થાય છે. આ છુ, કામિઓને કામ્ય વસ્તુથી બહુ દૂર રાખવામાં જણાતો. ૫ ૨૪૩ ૫
વિવેચનઃ———એક પ્રેમીના નાશથી અન્ય પ્રેમી પણ કાયાના અવશ્ય નાશ કરે જ છે. એક અભાવે ત્રીજો જીવન જીવી શકતે નથી, આ વાત પૂર્ણ સત્યજ છે એમ ( આ. શ્રીબુદ્ધિસાગરસૂરીશ્વરજી ) કહું છું. જેમ તરગવતીના પૂર્વ ભવમાં માનસરોવરમાં તે અને તેના પતિ ત્રાસ યુગલપણે હતાં ત્યાં એક શિકારીના હાથે ચાસ પુરૂષ વિધાવાથી મરણુ પામીને ભેાંય ઉપર પડયે. તેને શિકારી લાકડાંથી ખાળતા હતા ત્યારે તે ચાસ પુરૂષ ઉપરના પ્રેમથી આકુળવ્યાકુળ થયેલી એવી ચાસણીએ પણ તે અગ્નિમાં પેાતાના દેહને નાખીને કાચાના નાશ કર્યાં પણ સત્ય પ્રેમના નાશ ન કર્યો. આથી એ સમજાય છે કે કામીજનાથી કામ્ય વસ્તુ શ્રી આદિ દુર હૈાય તે પણ કામી પુરૂષ કે સ્ત્રી કામવાસનાના ત્યાગ નથીજ કરી શકતા એમ નિશ્ચય માનવુ
હવે બીજીરીતે શુદ્ધ સત્યપ્રેમી ચેગિજનને સંસારના કારણરૂપ જે કાયા તેનેા નવા ક 'ધનાનો અભાવ થતાં અને પ્રાચીનક સમુહના સસ્થા ક્ષય થતાં કાચાના નાશ અવશ્ય થાય છે. આ વાત સપૂર્ણ સત્યજ છે એમ હું કહુ છું એટલે જે પ્રેમયેાગીના હૃદયમાં મેક્ષ રૂપ કામ્ય દૂર હોવા છતાં તેની પ્રાપ્તિની જે ઇચ્છારૂપ કામ તેને સંક્ષય નાશ નથી જ થતો, એટલે પ્રેમયેગી તપ સંયમ ધ્યાનવડે કામ્યરૂપ મેાક્ષ અર્થે દ્વેષના નાશ, ઈંદ્રિયખલના નાશ, મનની ચંચલતાને નાશ થવા દે છે. પણ કામ એટલે મેાક્ષની જે ઈચ્છા તેને ક્ષય નથી કરતા, અવસ્ય તે ઇષ્ટ મોક્ષને મેળવે જ છે. ૫૨૪ા
બ્રહ્મ પ્રમને જુએ છે અને કામ દેહ અને રૂપ લાવણ્યને જુએ છે. ब्रह्म पश्यति सत्प्रेम, कामस्तु देहरूपताम् ।
सत्प्रेम्णा वर्तते शान्तिः कामात्तु दु:खराशयः ॥ २४४॥
અર્થ :બ્રહ્મ સત્યપ્રેમને જીવે છે ત્યારે કામ દેહ રૂપ લાવણ્યને જુએ છે, સત્ય પ્રેમવડે આત્મા શાન્તિમાં પ્રવર્તે છે. અને કામવાસનાએ દુઃખની રાશિમાં કારણ થાય
છે. ડાર૪૪ાા
For Private And Personal Use Only
વિવેચનઃ—સત્યપ્રેમ જગતમાં સર્વત્ર સર્વ જીવાત્માને પ્રેમબ્રહ્મરૂપેજ જીવે છે અને પ્રમેાદભાવને પામે છે. ત્યારે મેહ વાસનાથી ઉપજતા કામ શરીરના રૂપ, ગૌરવતા સ્થુલતા વિગેરે શૃંગારભાવને જોવાની પ્રવૃત્તિ કરે છે, સત્ય પરમાત્મ સ્વરૂપ આત્મપ્રેમિએ શાંતિને પ્રેમવડે અનુભવે છે. અને કામી કામવાસનાવડે મૃગજલ સમાન સુખની ભ્રાંતિથી સર્વ વિષયમાં કા મારતા અન તદુ:ખની રાશિના કારણુરૂપ અસાતા
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૪૪
પ્રેમગીતા
વેનીયથી યુક્ત ભયંકર કમ બાંધી સંસારચક્રમાં ઘેરાયેલા અવાચ્ય દુઃખસમુહને પામે છે. કહ્યું છે કે “વિષયવિસ હારું, વિન્નિસ ૩૩ પીયતાન વિસયવિજ્ઞાનંવિત્ર, વિક્ષય વિમુછ્યા હો” ॥ વિષય વાસના રૂપ જે વિષ છે તે ભયંકર હલાહલ ભાવ વિષરૂપ હોવાથી આત્મના સયમ શાંતિરૂપ જીવનનો નાશ કરે છે, કંડરીક સાધુ એક પૂર્વકાલ સુધી ચારિત્રને પાલ્યું છતાં વિષયવાસનારૂપ ભાગની ઇચ્છા કરવાથી સાતમી નરકનેા અતિથી થયા હતા, કારણ કે તેનું પાન કરનારા જીવાત્મા અતિભોગની તૃષ્ણાથી અજીરણની જેમ શરીરમાં વિક્રિયાદિથી ભયંકર મરણુ લાવનારા રોગોના ભાકતા થાય છે. વિષના પાનથી ઝાડા ઉલટી થાય છે. તેમ વિષયભાગનું અજીરણ પણુ ક્ષય ક્રમ વિગેરે રોગાના ભકતા બનાવે છે અને બ્રહ્મદતની પેઠે નરકના ભાકતા થાય છે. ાર૪૪ા
આત્મામાં પ્રેમનું સામ્રાજ્ય અને દૈહમાં કામની સત્તા છે आत्मसु प्रेमसाम्राज्यं, देहे कामस्य च स्फुटम् ।
आत्मप्रेम्णा रसानन्दः, कामेन दुःखकोटयः ॥ २४५॥
સામ્રા
અત્~આત્મામાં પ્રેમનુ સામ્રાજય સત્તા રહેલી છે, દેહમાં કામની સત્તા જય પ્રગટ દેખાયજ છે આત્મા પ્રેમથી શાંતરસના આનંદ અનુભવે છે. કામથી દેહદુ:ખની કિટના અનુભવ કરે છે. ર૪પા
46
વિવેચનઃ——પ્રેમરસના અભ્યાસકે વડે આત્મામાં પ્રેમરસ પ્રગટે છે તેને અપૂ આનદ આત્મા અપેભવે છે કહ્યું છે 'यस्य ज्ञानसुधासिंधौ परब्रह्मणिमग्नता । विषायान्तर સંચારસ્તસ્ય હાઇòવમઃ ॥૨॥ શ્રીમાન પરમપૂજ્ય ચેાગીદ્રવ યશાવિજય વાચકે દ્ર જણાવે છે કે જે આત્મપ્રેમીયાગિને જ્ઞાન રૂપ અમૃતમય સમુદ્રમાં મગ્નતા પ્રાપ્ત થઇ છે તેમાં જે પ્રેમમય પરમાનદનો રસાસ્વાદ અનુભવે છે તેવા જ્ઞાનમય પ્રેમયેગીને આત્માથી અન્ય પુદ્ગલ વિષયમાં રૂપ, રસ, ગંધ, શબ્દ સ્પર્શાદ વિષયોમાં પ્રવૃત્તિ કરવી તે હલાલ ઝેરમય લાગે છે, કારણ કે કામ ભોગાદિ જે વિષયા છે તે ભય કર ઝેરમય છે કિ પાપાક ફળ જેવા આપાતમધુર છે અને પછી અન તમરણના હેતુ થાય છે. માટે અનતકેટિ દુઃખનુ તે કારણ छे " कामभोग ग्रहो दुष्टः कालकूट विषोपमः । तद्व्यामोहनिनृत्यार्थमात्मभावो ऽमृतोपमः ॥
અર્થ :--કામભાગની વૃત્તિ તે દુષ્ટ ગ્રહ છે તે ભયંકર કાલકુટ સની જેમ ભયંકર છે, તેથી તેવા પ્રકારની વૃત્તિરૂપ માહને દુર કરવા આત્મસ્વરૂપના સત્ય પ્રેમનું જ્ઞાન જેમાં રહેલું છે તેવા આત્મભાવરૂપ રૂપસ્થ ધ્યાન પરમ શ્રેષ્ઠ અમૃત સમાન છે. તેનુ સેવન પ્રેમચેાગીએ અવશ્ય કરે છે. ૫ ૨૪૫ ૫
કામી આત્મા પશુ સમાન છે. कामात्मा तु पशुज्ञेयः, प्रेमात्मा तु पशोः पतिः । પશુપતિમદાસેવઃ, વજ્ઞાનશિકવાનું ૨૪૬॥
For Private And Personal Use Only
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuni Cyanmandir
પ્રેમનું ફળ
અથ–કામરૂપ- જેનું આત્મસ્વરૂપ છે. તે પશુરૂપ જાણવું અને પ્રેમ રૂપ આમ સ્વરૂપ છે તે પશુપતિરૂપે જાણવું. અહિંયાં પશુપતિપણું તે મહાદેવનું સ્વરૂપ કેવલજ્ઞાનરૂપ ચિન્હથી યુક્ત છે તે જાણવું. ૨૪૬
વિવેચન ––જે આત્માઓ પાંચ ઈદ્રિના વિષયભેગરૂપ કામવાસનામાં અત્યંત આસકત હોવાથી કામીજને કહેવાય છે, અને તે પશુસમાન આચરણાવાળા બને છે તેથી પરિ. ણામથી પશુજ સમજવા જોઈએ. તેવા જીવાત્મા ચારગતિમાં ભ્રમણ કરનારા જાણવા. અને જે આત્મા પ્રેમના સ્વરૂપને પ્રાપ્ત કરે છે તે પશુપતિ સમાન છે, પશુપતિ ગાય વગેરે પશુને વશમાં રાખીને તેનું રક્ષણ કરે છે તેમ ચૈતન્યવાન્ આત્મા પણ ઈદ્રિય મન અને શરીર રૂપે પશુને સ્વાધીન કરવાથી પશુપતિ કહેવાય છે, પ્રેમસ્વરૂપવંત આત્મા સર્વ ઈદ્રિય મન વચન કાયા રૂપ પશુને વશ કરી નિયમમાં રાખે છે તેથી પ્રેમાભસ્વરૂપ મેંગીને પશુપતિ કહેવાય છે. શ્રીકૃષ્ણ ગોસ્વામિ કહેવાય છે અને શંકરદેવ પશુઓનું રક્ષણ કરતા હોવાથી પશુપતિ કહેવાય છે. ત્યારે અહિંયાં પારમાર્થિકભાવે ઈદ્રિય આદિ કર્મરૂપ પશુને વશ કરીને કર્મને સમલક્ષય કરી કેવલજ્ઞાન રૂપ લિંગને પ્રગટ કર્યું છે તે પૂર્ણ પ્રેમગિ પશુપતિ–મહાદેવ, શિવ, શંકર વગેરે નામાભિધાનથી પ્રેમગિ પરમાત્મા કેવલજ્ઞાનવાન કેવળી ભગવંતેજ સમજવા. ૨૪૬
કામરાગ સમાન કે દુખ નથી कामरागसमं दुःखं, नैव भूतं भविष्यति । चिन्तनाद्धरते चित्तं, कामभोगस्य का कथा ॥२४७॥ कामभोगस्य चिन्तातः, कामिनां दुःखकोटयः।
देहादीनां च नाशोऽस्ति, मनुष्याणां परस्परम् ॥२४८॥ અથ:--કામગના રાગ સમાન બીજું કઈ દુઃખ ભૂતકાળમાં હતું નહીં અને ભવિષ્યકાળમાં હશે પણ નહીં. કારણકે કામની વિચારણા કરતાં તે પ્રથમ ચિત્તને-મનને હરણ કરે છે પણ જે ભોગ ભગવાય તે કેવું દુઃખ થાય તેની તે વાતજ કરી શકાય તેમ નથી. કામિલેકના ચિત્તમાં કામભોગની જે વિચારણા થાય છે તેવડે કટાકેટિ દુઃખને ઉપજાવે છે અને તેથી મનુષ્યના દેહ આદિને પરસ્પર નાશ થાય છે. આ ૨૪૭–૨૪૮
વિવેચન-કામરાગએટલે વિષયભેગ, રૂપ, રસ, ગંધ, શબ્દ સ્પર્શ વગેરે કામના ભેગવાળા વિષયમાં જે રાગ–પ્રિતિ ઉપજે છે તે તેના સમાન બીજું એકે દુખ નથી: કામરાગીને ભેગને અભાવ છતાં ખાવાપીવામાં, ઉંઘવામાં, વનવિહારમાં, મિત્રના મેળાપમાં પણ કામરાગી સુખ શાંતિ અનુભવી શકતા નથી. જે પ્રમાણિના મનમાં કામભેગને રાગ ઉદય પામે છે તેના ચિત્તમાંશી વિવેક વિનાને નાશ થાય છે. કામિનું મન કુગ્રહથી હણુચેલું બને છે એટલે કામરાગથી ઉન્માદ પિજે છે.
For Private And Personal Use Only
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
૧૪૬
www.kobatirth.org
કામ એજ મહામૃત્યુ છે
काम एव महामृत्युः, सत्यप्रेमैवास्ति जीवनम् । मेरुसर्षपयोस्तुल्य-मन्तरं प्रेमकामयोः ॥ २४९ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
“वृद्धास्तृष्णा जलापूर्णैरालवाले: किलेन्द्रियैः । मूच्छतुच्छां यच्छन्ति, विकारविषपादपाः”॥१॥
અર્થ :કામભોગના રાગની તૃષ્ણા વધતી છતી ઈંદ્રિયા રૂપ કયારામાં કામભોગાભિલાષરૂપ વિષવૃક્ષો અત્યંત કઠણુ ભયંકર મૂર્છા રૂપ મેાહને આપે છે, તેથી પીડાતા મનુષ્ય અવાચ્ચ એવુ દુ:ખ ભાગવે છે કે જે દુઃખ પૂર્વકાળમાં ખીજું થયું નહિ હાય અને ભવિષ્યમાં પણ ખીજાથી ન થાય એવુ દુ:ખ કામવાસનાથી જીવાને ભોગવવુ' પડે છે. કારણ કે તે કામવાસનાના હેતુરૂપ સ્ત્રી વા પુરૂષના રૂપને જે આત્મા ચિત્તમાં ધરે છે તે ગાંડા થઇ જાય છે. વિવેક વિનય કે પૂજ્યેાની પણ મર્યાદા પણ પાળી શકતા નથી. ઉત્તરાધ્યનત્રમાં જણાવ્યું છે કે “ સરું ામાં વિસે મા ામાં બ્રાસોવિસાયમા ! અમે પથ્થમાળા, પ્રામા નંતિ દુર્ફેિ । ખરેખર કહિએ તા કામની મનોવૃત્તિએ આત્માને જ્ઞાન દર્શન ચારિત્ર રૂપ પ્રાણને દુ:ખ આપનારી શલ્ય-શૂળી સમાનજ છે. તેમજ વષ સમાન છે એટલે મરણનુ કારણ પણુ કામવાસનાજ છે. તે વિષયભાગમાં અત્યંત વૃદ્ધિભાવ ધરનારાને આશિવિષ રૂપ ભયંકર ઝેરને ધરનારા સર્પ સમાન અનંત મરણના હેતુ થાય છે, આથી કામલેગની પ્રાર્થના કરનારા જે ધર્મ અનુષ્ઠાનમાં ભાગલની વાંચ્છા રાખીને નિયાણું કરે છે તે સુભૂમ રાજાધિરાજની પેઠે નરકમાં ગમન કરી અવાચ્ય દુ:ખ બહુ કાળ ભેગવે છે, માટે જેના હૃદયમાં કામભોગની અવસ્થિતિ હોય છે તે કામી પુરૂષો કટાકાટી અસંખ્ય કાળ સુધી અનેક પ્રકારના દુઃખા ચાર ગતિમાં ભ્રમણ કરતાં ભોગવે છે. તેમજ કામિપુરૂષો પરસ્પર કામરાગથી પાંચ ઈંદ્રિયાના ભાગમાં લયલીન મની આત્માને સત્યધર્મ ભુલીને દેહ ઈન્દ્રિય, મળ, મનની સ્થિરતા, વિનય, વિવેક, વિદ્યાના નાશ કરનારા થાય છે તેમજ એક સ્ત્રી માટે બન્ને સગા બંધુઓ હાવા છતાં તે મનુષ્ય માનવતા ભૂલીને પ્રેમને ભુલીને એક ખીજાના ઘાત કરે છે. ! ૨૪૭–૨૪૮ !!
જે
પ્રેમગીતા
અથ-કામવાસના તેજ એક મહાન મૃત્યુ છે અને સત્યપ્રેમ એજ આમાનું સાચુ જીવન છે, આમ કામવાસના અને, સત્યપ્રેમને પરસ્પર મેરૂપર્વત અને સરસવ જેટલુ અંતર છે ૫૨૪ના
For Private And Personal Use Only
સત્યપ્રેમ તે જ પરમાત્મા છે सर्वान्तर्यामि सत्प्रेम, प्रभुरेव हृदि स्थितम् । परब्रह्म परं पूज्यं, क्षायिकं सच्चिदात्मकम् ॥ २५० ॥
અથઃ—જે સત્યશુદ્ધપ્રેમ છે તે સર્વ ભવ્યાત્માઓના હૃદયમાં રહેલા સર્વ આત્મા
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનું ફળ
૧૭
એના અંતરમાં રહેલા ભાવના જ્ઞાતા પરમાત્મા જ છે તેજ પરમબ્રહ્મ છે, પરમપૂજ્ય છે તેજ ક્ષયિકભાવે થનારૂં સચ્ચિદાત્મક સ્વરૂપ છે. રિપો
સત્યપ્રેમ તે શુદ્ધ નિશ્ચય છે शुद्धनिश्चयसत्प्रेम, शुद्धात्मैव न भेदता ।
वीतरागो रसेन्द्रं तं, याति निश्चयबुद्धितः ॥२५१॥ અથર–શુદ્ધનિશ્ચય સત્યપ્રેમ તે જ શુદ્ધ આત્મ સ્વરૂપ છે આ બેમાં ભેદ નથી. તે પ્રેમ વીતરાગતારૂપ છે. તે જ પ્રેમ સર્વ રસોમાં ઈદ્રરૂપે છે તે નિશ્ચયતાવાળી બુદ્ધિથી અનુભવાય છે. ૨૫૧
વિવેચન –ભવ્યાત્માઓમાં મેહના આવરણ ક્ષય થવાથી શ્રદ્ધાપ્રીતિવડે શુદ્ધ અને નિશ્ચય ભાવવાળે સત્યપ્રેમ અપૂર્વકરણથી મેહની ગાંઠ ભેદાય છે ત્યારે શુદ્ધ સમ્યકત્વરૂપે પ્રગટે છે. તેજ વસ્તુ સ્વરૂપે આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ થવામાં પ્રથમ ભૂમિકા રૂપ છે, તેથી તે સત્યપ્રેમ અને સમ્યગદર્શનમાં ભેદતા નથી. જે સત્યપ્રેમ છે તે જ શુદ્ધાત્મભાવરૂપ સમ્યકત્વ છે, તેમજ પ્રેમમય આત્મસ્વરૂપ તે ભાવી વીતરાગતારૂપ છે તેજ સત્ય પ્રેમ નવ રસેને ચક્રવર્તિ ઈદ્રજ છે, કારણ કે ગારાદિ રસમાં છેવટે બિભત્સતા આવે છે ત્યારે સત્યપ્રેમ રસેન્દ્રથી પરમશાંત રસને પણ આનંદ અનુભવાય છે. તે નિશ્ચયભાવવાળી બુદ્ધિના યેગે અનુભવી પ્રેમગીઓને થાય છે પરપ૧
બ્રહ્મા વિષ્ણુ મહેશાદિ દેવે પણ સત્યપ્રેમને વાંછે છે
ब्रह्मविष्णुमहेशाद्याः, कर्मप्रकृतिसंश्रिताः ।
शुद्धात्मदिव्यसत्प्रेम, वाञ्छन्ति पूर्णभावतः ॥२५२॥ અર્થ–બ્રહ્મા વિષ્ણુ મહેશ્વર આદિ દેવે કર્મપ્રકૃતિથી આશ્રય કરાયેલા છે તેથી તેઓ પણ શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપ સત્યપ્રેમની પૂર્ણ ભાવથી વાંછના કરે છે. પંરપરા
વિવેચનઃ–આ જગમાં લોકિકદૃષ્ટિએ બ્રહ્મા વિષ્ણુ મહેશ્વર દે સમર્થ શક્તિ શાળી કહેવાય છે. શ્રી બ્રહ્મા જગતના ઉત્પન્ન કરનારા પમજ અને પ્રજાપતિ દેવેશ કહેવાય છે, ત્યારે શ્રીમાન વિષ્ણુદેવ જગતનું પાલણ–રક્ષણ કરનાર પ્રજાની સર્વ પીડા ઉપાધિને દૂર કરનારા દેવેશ ગણાય છે ત્યારે શ્રી મહેશ્વર-શંકર જગતના સંહારક (નાશ કરનારા) દેવેશ કહેવાય છે, તે દેવે સત્વ રજસ્ અને તામસું પ્રકૃતિવાળા કહેવાય છે. તેઓ કમરૂપ પ્રકૃતિને આશ્રય કરીને વર્તે છે, એટલે સ્વોપાર્જિત કર્મની પ્રકૃતિનાયેગે–સંસારના ગે સંસારના ચક્રમાં ભ્રમણ કરી રહેલા છે, તેથી મુક્ત થવા માટે શુદ્ધ અને દિવ્ય એવા સાચા સમ્યગદર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્રરૂપ પરમાનંદના હેતુભૂત પ્રેમને પ્રાપ્ત કરવા ઈચ્છા કરી રહ્યા છે પરપરા
For Private And Personal Use Only
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૪૮
શુદ્ધ પ્રેમને પૂર્ણ રીતે પામનારાજ કમંતીત અને શુદ્ધાત્મભાવને પામે છે
शुद्धप्रेममयं पूर्ण, कर्मातीतं रसं परम् ।
प्रकृतेः पारगन्तारो यान्ति, शुद्धात्मभावतः ॥२५३॥ અથ–જે આત્મા શુદ્ધપ્રેમમય ભાવથી પૂર્ણતાને પામ્યા હોય તેઓ જ સર્વ કર્મ થી અતીત–રહિત થાય છે અને પ્રકૃતિના સમુદ્રથી પેલી પાર ગમન કરે છે અને શુદ્ધાત્મક ભાવને પામે છે ભારપત્ર
વિવેચન –જે ભવ્ય પ્રેમી આત્મા છે તેઓ શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપ પ્રેમગને નિરંતર અભ્યાસ કરતા સંસાર ભ્રમણમાં હેતુભૂત કર્મને પ્રગટ કરનારી તામસ્ રાજસ્ પ્રકૃતિઓ કે જે મિથ્યાત્વ અવિરત કષાય ગરૂપે છે અને જે જીવાત્માને જ્ઞાનાવરણ મેહ, અંતરાય વિગેરે અશુભ કર્મના દલને મહાસંગ્રહ કરાવી આત્માને ચિરાસી લાખ યોનિમાં ભ્રમણ કરાવે છે તેવા ઉપર વિજય મેળવે છે. તેમજ તે પ્રેમી આત્માઓ દાન શિયળ તપ ભાવ સંયમ ધ્યાન સમાધિમય અભ્યાસરૂપ સાત્વિકપ્રકૃતિની ઉપાસના કરતા યથાપ્રવૃત્તિકરણ તથા અપૂર્વકરણરૂપ આત્મા અધ્યવસાયવડે કર્મને સંહારતા આત્મસ્વરૂપની ગવેષણ કરતા સમ્યગદર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્રગમાં ગમન કરીને સાત્વિકભાવની પ્રકૃતિના કાર્યને પૂર્ણ કરીને સર્વ પ્રકૃતિના સ્વયંભૂસમૂદ્રને ધ્યાગવડે ઓળંગીને અને શુદ્ધસ્વરૂપમય સચ્ચિદાનંદ મય આત્મસ્વરૂપ પરમ નિર્વાણભાવને પ્રેમગીએ પામે છે ગીતામાં કહ્યું છે કે – "गुणानेतानतीत्य त्रीन्देही समुद्भवान् । जन्ममृत्युजरादुःखैविमुक्तोऽमृतमश्नुते ॥२०॥ અર્થ:- એ બધા દેહની ઉત્પત્તિમાં પ્રકૃતિના રાજસ તામસ સત્વરૂપ ગુણે છે તેને જીતીને પ્રેમયેગી ભવ્યાત્મા તે ગુણગણેને ઓળંગીને જન્મ જરા મૃત્યુ સબંધી સર્વ દુઃખેને ક્ષય કરીને મુક્ત થયેલે અમૃતરસને પરમાનંદ-અનુભવ કરે છે મારપરા
આંખ અને મનમાં પણ પ્રેમનું ઉદબોધન प्रेमिणां चक्षुषि प्रेमी, तथा निद्रा न चक्षुषि ।
जाग्रद्भत्कर्णयोः प्रेम, तेषां सर्वमलौकिकम् ॥२५४॥ અથ–પ્રેમિજનોના ચક્ષુઓમાં પ્રેમી આત્માને જેવો આવકાર મલે છે તે નિદ્રાને નથી જ મળો. સર્વદા જાગૃતઅવસ્થાવાલા શુદ્ધ સત્યપ્રેમિજનેના હૃદય અને બે કાનમાં પ્રેમનું સર્વથી અધિક અલોકિકપણું રહેલું છે પરપઝા - વિવેચન –અહો ? એક આશ્ચર્યની વાત છે કે શુદ્ધ સાચા પ્રેમિજને પ્રેમિના દર્શન માટે સેતાની બન્ને આંખે (ચક્ષુઓ) ઉઘાડજ રાખે છે, તેઓની આંખોમાં ભગવાન પ્રેમસ્થાન કરીને સ્થિરતાને ધરે છે, કારણકે પ્રેમિઓ કે જે સાચા શુદ્ધ પ્રેમવંત છે તેઓની બને ચક્ષુમાં પ્રેમિ ઉપરના પ્રેમને જે આદર છે તેટલે નિંદ્રા માટે આદર પ્રેમિઓ નથી
For Private And Personal Use Only
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
રાખતા. આશ્ચર્ય એ છે કે થાકેલી આંખ કે જે નિદ્રાવડે આરામ મેળવે છે ત્યારે પ્રેમિક્ષ્મ માટે તે નિદ્રા અને આરામને પ્રેમિઓ ત્યાગ કરે છે. આ સામાન્ય જનથી ઉલટી રીત પ્રેમિઓમાં હોય છે. તેની સાથે તે પ્રેમિજનોના કાને પણ પ્રેમિજાના ગુણ નજભાવના શ્રવણ કરવા પ્રમાદનો ત્યાગ કરી ધીરજથી સ્થિર થઈ રહ્યા હોય છે. જગતની સર્વ વસ્તુઓ કરતાં પ્રેમતત્વ અત્યંત અલૌકિકભાવને ધરે છે, તે પૂજ્ય ગુરૂદેવ જણાવે છે કે
એકતાન પ્રભુ સાથે જે જાગે, મનડું વતે પ્રભુના રાગે;
શ્રદ્ધા પ્રીતિ લય ને લાગે, મનડું વતે ભવ વૈરાગ્યે, જગ (૨) પ્રભુ ય સ્વભાવે ઘટ આવે, કર્તવ્ય સકલ યેગે થાવે,
આતમ નિર્લેપપણું ભાવે આતમ પરમાતમ હૈ જાવે જગ (૩)
આમ પ્રેમના અભ્યાસી યેગીઓ જગતના સર્વ પદાર્થોની ઈચ્છાને ત્યાગ કરી પરમાત્મા તથા ગુણીજને પ્રત્યે જ અપૂર્વ પ્રેમ કરે છે તેમને હૃદયથી ચાહે છે તેમના દર્શન સેવાભકિત કરતા ધ્યાન સમાધિયોગથી અભેદભાવે ધ્યેયરૂપ પરમાત્મામાં અભેદભાવ પામીને પરમાનંદને અનુભવ કરે છે. રાજા
ध्येयरूपप्रभु प्रेमी, सोऽहं सोऽहं भजेद्धृदि ।।
श्वासोच्छ्वासैः सदा हंसो; जप्यते तेजसां निधिः ॥२५५॥ અથ – સાચા પ્રેમીજને સર્વદા ધ્યેયરૂપ પ્રેમમયે પ્રભુને હદયમાં સોહં સોઉં ભાવે ભજે છે. તેથી પ્રેમિના શ્વાસ છવા વડે સર્વદા ડહં હં એ મંત્રમય સર્વ તેજને નિધિ પરમાત્મા છે તેને અંતરમાં જાપ પ્રગટ થાય છે. ર૫પા - વિવેચતુ--ધ્યાતા એય અને ધ્યાન એ ત્રણ વિકલ્પને છોડી દઈને હું શબ્દવડે તે જ હું છું તે જ હું છું એટલે પ્રગટ સ્વરૂપે જે પરમાત્મા છે તેવા સાધમ્ય ભાવવાલે હું પણ તીભાવે પરમાત્મા છું તેની ભજના પ્રેમીજનના હૃદયમાં થાય છે, अमूर्तस्य चिदानंदरूपस्य ध्यानस्य परमात्मनः । निरंजनस्य सिद्धस्य ध्यानं स्याद्रुपवर्जितम् ॥१॥ इत्यजसं स्मरन् योगी तत्स्वरूपाक्लम्बनः । तन्मयत्वमवाप्नोति, ग्राह्यग्राहकवर्जितम् ॥२॥
પઅર્થ-અમૂર્ત ચિદાનંદ સ્વરૂપ તશ્રા નિરંજન એવા અરિહંભગવત તથા સિદ્ધ ભગવંત સંબંધી રૂપાતીત ધ્યાન કે જે રૂપ એટલે શરીરાદિનું રૂપથ ધ્યાન છેડીને રૂપાતીત ધ્યાન કરતાં નિરંતર તે પરમાત્માનું સ્મરણ કરતાં યેગી તે સ્વરૂપનું અવલોકન કરીને માતારૂપે પિતાને અને ધ્યાનરૂપ વકીલને છોડી દઈને ધ્યેયરૂપ પરમાત્માને અવલોબીને તેમજ તન્મયભાવે થાય છે. ગ્રાહ્ય ગ્રાહકભાવને છોડીને અભેદભાવે એકવ પામે છે. ત્યારે શુપ્રેમીજન સેહ–હં શબ્દથી તે પરમાત્મા સિદ્ધ છે તેજ તીભાવે છું તે છે તે જ હું છું. એવા શુદ્ધાત્મભાવે ધ્યાન કરતાં શ્વોન્સોશ્વાસમાં સહ સેહે સે.. હસે રૂપ મહાન મંત્ર ઉપજે છે કે જેથી આશિવિષ જેવું ભયંકર ઝેર-વિષ પણ નાશ પામે છે.
For Private And Personal Use Only
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuni Cyanmandir
૧૫૦
પ્રેમગીતા.
તેમજ હસે શબ્દથી પુદગલ ભાવમય અનાદિની વાસનાથી આત્મા અને પુગલને અભેદ જે બાહ્યાત્માઓ અજ્ઞાનતાયેગે જાણે છે તેને સમ્યગાનવાલ હંસ બનીને ખીર અને પાણીવિવેકરૂપ હંસ ભેદ કરે છે તેમ હું પણ આત્મહંસ છું રપપા
પ્રેમિથી પ્રેમીને અપાતું સર્વ કાંઈ પ્રિયજ હોય છે.
प्रेमिणां प्रेमिभिर्दत्तं,, प्रियं भवति सर्वथा ।
प्रेमिणां जन्मवासादि, प्रियं भवति स्वात्मवद् ॥२५६॥ અર્થ–પ્રેમિજનોને જે કાંઈ દાનમાં અપાય છે તે પ્રેમિઓને સર્વથા પ્રિયજ થાય છે. પ્રેમિજનેના જન્મસ્થાન વિગેરે પ્રેમિઓને પિતાના આત્મા જેટલાં જ પ્રિય થાય છે પારદા
પ્રેમ તે મહાઅગ્નિ અને મહાજળ છે अग्नेरपि महानिर्यद्-जलादपि महाजलम् । पृथ्व्या अपि महापृथ्वी, वायुयोर्महानपि ॥२५७।। आकाशतो महाकाशं, प्रेमिषु प्रेम बोधत ।
यस्य सत्ताप्रभावेण, सर्व विश्वं प्रवर्त्तते ॥२५८॥ અથ–પ્રેમતત્વ તે સર્વ અગ્નિઓમાં શ્રેષ્ઠ અગ્નિરૂપે છે, સર્વજલ-પાણીઓમાં મહાન જલ છે, સર્વ પૃથ્વીમાં મહાનપૃથ્વી છે સર્વ વાયુમાં મહાનવાયુ છે. સર્વ આકાશથી મહાન આકાશ છે એમ પ્રેમીજનમાં પ્રેમ તે સર્વ જગતની વસ્તુઓથી મહાન શ્રેષ્ઠ છે. તેમ સમ્યગજ્ઞાનવડે જાણવું. કારણ કે જે પ્રેમના પ્રભાવથી સર્વ વિશ્વની યથાગ્ય પ્રવૃતિ થાય છે. ર૫૮
વિવેચન – પ્રેમાલ મહાનજલ છે, જલ તાપ, દાહને નાશ કરે છે તેમજ પ્રેમ જલ પણ પ્રેમિના વિરહરૂપ દાવાનલને પ્રેમરૂપ જલથી પ્રેમિજનને સુખી બનાવે છે, પ્રેમ પૃથ્વી કરતા પણ મહાન છે પૃથ્વી અનેક તાપ વર્ષાદના ઝાપટા વજન ઘાતે પણ સહે છે તેમ પ્રેમને ધારણ કરનારા પ્રેમિજને પણ જગતના સર્વ પરિસહે, કલેકે આરેપ, વિન કરનારા ઝેરી મનુષ્યની તાડના, તર્જના, મારપીટ, મસ્તક છેદ વિગેરેને પણ સહે છે, તેથી પ્રેમિઓ પૃથ્વીથી પણ અનેકગણું વધારે પરિસહ ઉપસર્ગો સહે છે માટે પ્રેમ પૃથ્વીથી પણ મહાન સમર્થ છે, વાયુથી પણ પ્રેમ મહાન છે. વાયુને સંચાર કે તાંડવ જગતના પ્રાણીઓને કલેશને હેતુ પણ કદાચિત્ થાય છે અને માનવકમાંજ તેની સત્તા વતે છે ત્યારે પ્રેમ સર્વને આહલાદ આપે છે સર્વને હિતકાર્યમાં પ્રવેશ કરાવે છે, જગત આખાને અભયપદનું સમર્પણ કરે છે, માટે પ્રેમ સર્વના મને રાજ્ય ઉપર સામ્રાજ્ય ચલાવી શકે છે, અને પવન-વાયુ ક્ષણિકવાર ઉથલ પાથલ કરી નષ્ટ થાય છે. તેથી જગતના પવન કરતાં પ્રેમ મહાન પવન છે. આકાશ સર્વવ્યાપક છે છતાં પણ તેને સુખનું કારણ કે દુઃખનું
For Private And Personal Use Only
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૫
પ્રેમનું ફળ
કારણ થઈ શકતું નથી. ત્યારે પ્રેમ સર્વ જીવાત્માને પૂર્ણ આહલાદ આપવા સમર્થ છે અને પરિણામિકભાવે સર્વ આત્માઓમાં વ્યાપકભાવે વર્તે છે. તેથી પ્રેમ એ મહાકાશ છે. પારપછી
પ્રેમિઓને ચારે ભાવના સિદ્ધ હોય છે मैत्रीप्रमोदमाध्यस्थ्य कारुण्यभावनाः शुभाः।
प्रेमिणां प्रेमसिद्धास्ता-वर्त्तन्ते विश्वशांतिदाः ॥२५९॥ અથ–મૈત્રી પ્રભેદ માધ્યચ્ચ કારણ્યરૂપ શુભભાવનાઓ પ્રેમિજનેના પ્રેમની સિદ્ધિ કરનારી છે. અને તે પ્રેમવડે સર્વજગતમાં સંપૂર્ણ શાંતિને આપનારી થાય છે પર૫લા
વિવેચન –સાચા શુદ્ધપ્રેમીજનેના હૃદયમાં જે શુદ્ધ સાત્વિકભાવનામય પ્રેમને પ્રાગટ્ય ભાવ બતાવનાર ચાર મંત્રી પ્રમોદ માધ્યઓ અને કરૂણારૂપ શુભભાવના પ્રેમની સિદ્ધિ કરે છે. તે ભાવનાઓ આ પ્રમાણે છે.
माकार्षीत्कोऽपि पापानि, मा च भूत् कोऽपि दुःखितः । मुच्यतां जगदप्येषा मतिमैत्री निगद्यते ॥१॥ अपास्ताशेषदोषाणां, वस्तुतच्यावलोकिनाम् । गुणेषु पक्षपातो यः स प्रमोदः प्रकीर्तितः ॥२॥ दीनेष्वार्तषु भीतेषु, याचमानेषु जीवितम् । प्रतिकारपरा बुद्धिः, कारुण्यमभिधीयते ॥३॥ क्रूरकर्मसु निःशवं देवतागुरुनिन्दषु ।
आत्मशसिषु योपेक्षा तन्माध्यस्थ्यमुदीरितम् ॥४॥ અર્થ –જગતમાં કે ઈપણ જીવાત્મા પાપ ન કરે, અને કેઈ આત્મા દુઃખી ન થાવ, સર્વ જગતના જીવાત્માઓ કર્મબંધનથી અને દુઃખથી સર્વદા સર્વરીતે મુકત થાવ એવી જે શુભ બુદ્ધિ હેય તે મૈત્રીભાવના કહેવાય છે ના સર્વ દે જેઓના નાશ પામ્યા છે અને સર્વવસ્તુ–પદાર્થોના સ્વરૂપનું જેમને પૂર્ણ યથાર્થભાવે જ્ઞાનદર્શન છે તેવા પરમાત્મા વીતરાગ સર્વ પરમેશ્વરે કેવલીઓ ગણધરે ગીતા આચાર્ય ઉપાધ્યાય અને સર્વસાધુ પુરૂષના ગુણ માટે જે પક્ષપાત, તેમના પ્રત્યે આદરપ્રેમ, બહુમાન થવું, તેમના દર્શનથી આત્માને આલાદ જે તે પ્રમદભાવના કહેવાય છે ધરા કરૂણ એટલે જે જીવાત્મા કર્મ ના વેગે દીન અનાથ દરિદ્રી હોય, શારિરિક કે માનસિક દુ:ખી હોય, તેમજ પિતાના જીવન માટે રક્ષણની યાચના કરતે હેય, રેગી હોય તેવા મનુષ્યની પીડા–દુઃખ દૂરકરવા જે બુદ્ધિ એટલે વિચાર થાય તે કરૂણભાવના જાણવી પાયા પરભવના ભયવિના શંકા રહિત નિર્દય પરિણામપૂર્વક અને મારવા, વધ કરે, અંગ ઉપાંગ છેદવા, તાપ ટાઢમાં દુઃખી કરવા, ભુખ્યા રાખવા, વિગેરે ક્રુર પાપના કાર્યો કરવામાં તત્પર હોય, દેવગુરૂ ધર્મ ધર્મિ
For Private And Personal Use Only
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પર
પ્રેમગીતા
જનેની નિંદા કરવી, તે ઉપર જુઠા કલંક ચડાવવા, પેાતાના દોષને ગુણારૂપે ગાવીને આત્મ પ્રસંસા કરવી, આવા ઉંડા ઉપર પણું ઉપેક્ષા કરવી તે માધ્યસ્થ્ય ભાવના સાચા શુદ્ધ પ્રેમચેાગીનેમાં વર્તે છે, તે ભાવનાનો જેમાં અભાવ હોય તેમાં પ્રેમતત્વ નથીઃ હેતુ માટે સત્યશુદ્ધ પ્રેમની આ ચાર ભાવના પ્રગટ ચિન્હ છે, પરપા
પ્રેમી પ્રેસી વિના રહી શકતા નથી प्रेमिणमन्तरा नैव, स्थीयते प्रेमिणा कदा | प्रेमिणमन्तरा नैव, जीव्यते प्रेमिणा कदा ॥ २६० ॥
અ:——પ્રેમી પ્રેમી વગર કદાપિ રહી શકતા નથી અને પ્રેમી પ્રેમવગર કદાપિ જીવી શક્તા નથી ર૬૦ના
प्रेमिणां विरहो नैवं, समते प्रेमिमिः कदा |
યંત્ર કેમ, મવેત્ સત્ર, કેમિળમાત્મનીવનમ્ ।।૨૬।
અઃ—જે શુદ્ધ સાચા આત્મભાવથી પ્રેમિ છે તે પ્રેમિજનાનો વિરહ કદાપિ પણ નથી જ સહિ શક્તા કારણ કે જ્યાં પ્રેમ હોય છે ત્યાંજ પ્રેમિવાનું આત્મ જીવન છે. ૨૬૧૫
વિવેચન—શુદ્ધપ્રેમિ એવા આત્માએ પૂર્ણ પ્રેમયેાગી તીર્થં કરના વિરહ પણ કદાપિ સહન નથીજ કરી શકતા. કહ્યું છે કે “ નાથવિષ્ણુ સૈન્ય યુ રે, વીર વિહારેસંઘ, સાધે કાણુ આધારથીરે, પરમાનંદ અભ ગારે વીરપ્રભુ સિદ્ધથયા (૧)
માત વિહેંણુ ખાલજ્યુ રે અરહા પરહેા અથડાય,
વીર વિઠ્ઠણા જીવડારે આકુલવ્યાકુળ થાયરે વીરપ્રભુ સિદ્ધ થયા (૨) પ્રેમિજનાના પ્રાણ સમાન આત્મશ્રેય રૂપ વીરજિનેશ્વરજ છે તેથી તેના વિયાગ તે નથી સહિં શકતા. કહ્યું છે કે “તે પરમેશ્વર વિષ્ણુ મિલેરે, કેમ વાધે ઉચ્છાહેાર ” પ્રેમિને પ્રેસિજનાના અભાવમાં ઉલ્લાસ નથી જ થતા જ્યારે તે ઇષ્ટપ્રભુનેા મેળાપ થાય, ત્યારે આનંદ ઉલ્લાસ વધે. પ્રેમિની સાથે એકત્વભાવે આત્મ સમર્પણુ થાય તેવા પ્રેમ ગૌતમ સ્વામિની પેઠે મેાક્ષની સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરાવે છે. ૫ ૨૬૧ ૫
પ્રેમિના સ ંગમાં પ્રેમાદ્વૈતપણું થાય છે. प्रेमाद्वैतं भवेत्सर्व, प्रेमिणां संगमे सदा ।
प्रेमाद्वैतमये जीवे, द्वैतं नास्तीति सम्मतम् ॥ २६२॥
અર્થ: પ્રેમિઓને પ્રેમિઓના સંગમ થયે છતે સદા સર્વપ્રકારે પ્રેમાદ્વૈતની ઉત્પત્તિ થાય છે, જ્યારે જીવાત્મા પ્રેમમાં અદ્વૈતભાથે થાય છે ત્યારે મારા તારાના દ્વૈતભાવના ભેદ નથી રહેતા. આ વાત સર્વ જ્ઞાનીઓને સમ્મતજ છે. ૫ ૨૬૨ ॥
For Private And Personal Use Only
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનું ફળ
૧૫૩
બ્રહ્માત પ્રેમાતથી જુદું નથી. प्रेमाद्वैतं विना सर्व, द्वैताद्वैतं च कल्पितम् ।
ब्रह्माद्वतमपि प्रेमा-द्वैताद्भिन्नं न भासते ॥२६३॥ અર્થ–પ્રેમરૂપ અદ્વૈતતત્વ વિના જગતના સર્વે દ્વૈત અને અદ્વૈતભાવ કલ્પિત કહેવાય છે વસ્તુતઃ બ્રહ્માદ્વૈતની સિદ્ધિ જે થતી હોય તે પ્રેમથી જ થાય છે. પ્રેમાદ્વૈતથી ભિન્ન કાંઈ પણ વસ્તુ જણાતી નથી. ૨૬૩ છે
વિવેચનઃ–પ્રેમતત્વ છે તે બ્રહ્માદ્વૈત રૂપજ છે તેમ સમજવું, કારણ એ છે કે પ્રેમાત વિના જગતમાં બીજું કોઈ સુખ કે આનંદને હેતુ નથી. જે સુખના હેતુ ન હોય તે મિથ્યા નિષ્ફલ જ છે. તેથી પ્રેમગીજને પ્રેમાત વિના અન્ય તત્વ કે જે દ્વતરૂપે “ પ્રતિકઈ નત” જડ અને ચૈતન્ય સ્વરૂપ જગત મનાય છે તે તથા “ શૈવ સર્ નાન્નિધ્યા” એવું બ્રહ્મ તે જ સત્ય છે તેથી અન્ય સર્વ જગતના તત્વ રૂપ, રસ, સ્પર્શ શબ્દ, ગંધ આદિ ગુણવાળા હોય તે સર્વ મિથ્યા છેઆવું જે લેકે માને છે તે કલ્પના થી કલંજ મિયા સ્વરૂપજ છે. તેથી એમજ નિશ્ચય થાય છે કે બ્રહ્માત ૩૫ જે તત્વ અત મત માને છે તે પ્રેમબ્રહ્મ વિના આત્મા અનુભવી શકતો નથી. એટલે પ્રેમથીજ બ્રહ્મની સિદ્ધિ બ્રહ્માતિવાદી કરી શકે છે માટે પ્રેમાતથી અભિન્ન બ્રહ્માત છે એમ સમજવું. પ્રેમ તવ શ્રત જે જે પ્રેમભાવે અદ્વૈત-અભેદ અનુભવાય છે તેજ બ્રહ્માદ્વૈત એક ચેતન્ય રૂપે અભેદભાવે અનુભવાય છે. ૨૬૩
વિશિષ્ટાદ્વૈત અને શુદ્ધાદ્વૈત પ્રેમાતમાં સમાય છે.
विशिष्टाद्वैतं ब्रह्मापि, शुद्धाद्वैतं तथा स्वयम् ।
प्रेमाद्वैते लयं यान्ति, साक्षात् स्वेनानुभूयते ॥२६॥ અથ–બાવાદમાં વિભાગો પડતાં એકવિશિષ્ટાદ્વૈત બ્રહ્મવાદ બીજે શુદ્ધાદ્વૈત બ્રઢા વાદ અને અન્ય જે જે બ્રહ્મવાદે છે તે બધા પ્રેમાતવાદમાં લય થાય છે એવું પ્રત્યક્ષભાવે અનુભવાય છે. તે ૨૬૪ છે
વિવેચન –આ જગતમાં સર્વ પ્રાણિઓ પરસ્પર પ્રેમભાવથી જ જીવન જીવી શકે છે, એટલે જે જેને જે વસ્તુ ઉપર પ્રેમ-મોહ-કે રાગ થાય છે તે આત્મા તેથી અન્ય સર્વને અસાર–અસત્ય માને છે. આમ દૈત, અદ્વૈત, કેવલાદ્વૈત, શુદ્ધાત, વિશિષ્ટાદ્વૈત વગેરે વાદે છે તે એક પ્રેમાદ્વૈતમાં લય થઈ જાય છે. તે આવી રીતે-જે વિશિષ્ટાદ્વૈત બ્રહ્મ તથા શુદ્ધાદ્વૈત અને કેવળાદ્વૈત બ્રામાં “ત્ર સન્મિથ્યા” બ્રહ્મ સત એટલે વિદ્યમાન છે અને જગત માયાસ્વરૂપ હોવાથી નષ્ટ થાય છે, વિશિષ્ટાદ્વૈત મતમાં “ નિ વિષે બે બ્રહ્મ જાણવા પરબ્રહ્મ અને અપરબ્રહ્મ, પરબ્રહ્મ શુદ્ધ પરમાત્માનું સ્વરૂપ અને અપર
२०
For Private And Personal Use Only
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૫૪
પ્રેમગીતા
બ્રહ્મ સર્વ સંસારી જીવાત્માનું સ્વરૂપ, અપરબ્રહ્મસ્વરૂપવાન જીવાત્મા વિશેષ સ્વરૂપવાલા બ્રહ્મનુ શુદ્ધપ્રેમપૂર્વક ધ્યાન કરતાં તે બ્રહ્મમાં લય થાય છે, શુદ્ધાદ્વૈતમાં બ્રહ્મ એકજ વસ્તુ સ્વરૂપે મનાય છે જગત કે જે પ્રપંચ રૂપે છે તે મિથ્યા છે અસત્ છે. તે પ્રપચ-માયાને છાડીને બ્રહ્મસ્વરૂપ ઉપર પ્રેમથી ધ્યાન કરતાં આત્મા બ્રહ્મમાં લય થાય છે, તેમજ કેવલાદ્વૈતમાં એક વિષ્ણુદેવ કેવળ બ્રહ્મ છે અન્ય સંસારમાં જીવામાં તે કેવલપ્રશ્નના અંશા પડે છે, વિષ્ણુ બ્રહ્મસ્વરૂપે એક કેવલ હાવાથી જ્યારે ભકતાત્મા તે વિષ્ણુનું પ્રેમથી ભકિતપૂર્વક ધ્યાન કરતાં તેમાં લય પામે છે તેમજ દ્વૈતભાવથી પ્રેય એવા પરમાત્મામાં પ્રેમથી ભક્તિ પુજા કરતાં ધ્યાન સમાધિ કરતાં આત્મા પરમાત્મા થાય છે “ નીવા હૈ શિવા ગાયતે ' જીવાત્મા છે તે પ્રેમથી ઉપાસના કરતાં શિવ એટલે કલ્યાણ સ્વરૂપને પામે છે. આથી સ` અદ્વૈતભાવા એક પ્રેમાદ્વૈતમાં સમાય છે. જે પ્રેમથી પરમાત્માના સ્વરૂપને દેખે છે માને છે તે ધ્યાન સમાધિમાં એકત્વભાવને પામે છે. ૫ ૨૬૪ ॥
t
પ્રેમમય જૈનશાસન છે
आविर्भावस्तिरोभाव - प्रेमैव जैनशासनम् ।
अद्वैतं केवलब्रह्म, प्रेमाद्वैतमनादितः ॥ २६५ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અ:—સત્યપ્રેમમય જૈનશાસન છે તેમાં આવિર્ભાવ અને તિરોભાવ થાય છે તેાપણુ અદ્વૈત કેવલપ્રા પ્રેમાદ્વૈત ભાવે જૈનશાસન સર્વદા અનાદિ સ્વભાવવાલુ જ રહેલુ છે
૫રદા
વિવેચન:—જગતમાં સર્વ પદાર્થા દ્રવ્યત્વભાવે અનાદિ અનંત ભાવે વતે છે તેજ પ્રમાણે જીવ, અજીવ-આકાશ, ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, પુદ્ગલાસ્તિકાય, કાળ વિગેરે સર્વ પદાર્થોં દ્રવ્યસ્વરૂપે અનાદિ અનતભાવે શાશ્વતા છે, પ્રેમાદ્વૈત બ્રહ્મ કે જે આત્માની એક પારિણામિક ભાવમય જ્ઞાનાદિક શકિત આત્મમાં સહેજ ધર્મ સ્વરૂપે રહેલી છે તે આત્માથી અભિન્ન કેવલ અદ્વિતિય-અદ્વૈતભાવે આત્મામાંજ રહેલી છે પણ આત્માની અબ્યકત અવસ્થામાં અપ્રાગટયભાવે રહેલી છે તેથી પ્રગટ નથી દેખાતી, પરંતુ જ્યારે યથાપ્રવૃત્તિ કરણે કરી માહની ભયંકર ગ્રંથિના અપૂર્વકરણરૂપ શુભ અધ્યવસાયવડે ભેદ કરે છે ત્યારે આત્મા સમ્યગ્દર્શનરૂપ પ્રેમમય જીનાજ્ઞારૂચિરૂપ જૈનશાસનને પ્રેમાદ્વૈતરૂપે કેવલ શુદ્ધપ્રેમ બ્રહ્મભાવે કર્મના ક્ષયાપશમ આદિથી આવિર્ભાવ એટલે પ્રગટરૂપે પ્રત્યક્ષ કરે છે. ૨૬પા दिव्यं, नैसर्गिकं प्रेम - साम्राज्यं सर्वतो महत् ।
વૃદ્ધિના ચવીઘા, દુલિનઃ સન્તિ મૂતò રદ્દદ્દા
અથઃ—દિવ્ય અને સ્વાભાવિક જે પ્રેમ છે તે જગતના સર્વ સામ્રાજ્યથી પણ અધિક સુખકારક છે કારણ કે સત્યપ્રેમ વિનાની ચક્રવર્તિની ઋદ્ધિ હોય તેપણુ આત્મસુખને આ ભૂતલમાં કોઈપણ સ્થાને આપી શકતી નથી. માર૬૬૫
For Private And Personal Use Only
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનું ફળ
૧૫૫
વિવેચન –સાચે શુદ્ધ સહજભાવે પ્રેમ પ્રેમગીન્દ્રમહામુનિઓમાં હોવાથી તેઓ જે અનંતસુખને અનુભવ કરે છે તેવા સુખને અનુભવ ઈદ્રના સામ્રાજ્યથી નથી થતે માટે સહજભાવે દેવગુરૂધર્મ અને સાધમિક બંધુ ઉપર જે પ્રેમ ઉપજે, તેના દર્શનથી કે ભક્તિ કરવાથી જે આનંદ થાય છે તે આનદ સર્વ જગતના સામ્રાજ્ય કે રાજ્યસત્તા ભેગવતાં નથી આવતું. તેથી સર્વ કરતાં પ્રેમનું સામ્રાજ્ય મહાન સુખકર અને હેટું છે. કહ્યું છે કે – "सुखिनो विषया तृप्ता, नेन्द्रोपेन्द्रादयोप्यहो । भिक्षुरेकः सुखी लोके, ज्ञानतृप्तो निरञ्जनः ના અર્થ-ઈદ્રો અને ઉપેદ્રો ચક્રવર્તિ તથા રાજા મહારાજા વિગેરે વિષયભેગની સર્વ સામગ્રીવાળા હેવા છતાં આ લોકમાં જરાપણ સુખશાંતિને પામતાજ નથી. વિષયની સામશીઓથી તેઓ તૃપ્ત પણ થઈ શકતા નથી કારણકે “3 રાદો તો સોદો, સાહા શોધો વિવEEા” વિષયોમાં અસકિતવંતેને જેમ જેમ દ્રવ્યાદિકને લાભ થાય છે તેમ તેમ લેભ થાય છે એટલે તેમ તેમ લેભપણ વધતો જ જાય છે. આમ લાભ કરતા લેભ અનંતગણું વધતો હોવાથી ઈદ્રાદિક ચકવર્યાદિક વાસુદેવાદિ મહેટા સામ્રાજ્યવાલા હોવા છતાં સંતેષ કે સુખશાંતિને જરા પણ અનુભવ નથી કરી શકતા. ત્યારે જેઓ યુગલને મેહ, વિષયને રાગ, સ્ત્રી, ધન કુટુંબને ત્યાગ કરી મહારાજા સનકુમારની પેઠે ભિક્ષુકભાવને ધરનારા, મહાવ્રતપાલનારા, જગતના સર્વ જીવો પ્રત્યે પ્રેમ ધરનારા મહામુનિઓ સાચા સુખને અનુભવ કરે છે. તેમજ સર્વ રાજા કે રંક કેઇપણ જે સત્યપ્રેમગને નથી ધરતા, સર્વત્ર મૈત્રિભાવ નથી ધરતા તેવા આ જગતમાં કઈપણ આત્માના સુખના ભકતા નથી. પણ એક માત્ર દુઃખનેજ ભગવે છે પારદા
પ્રેમવિના બાહ્ય સામ્રાજ્યમાં સુખ નથી बाह्यसाम्राज्यमात्रेण, सुखं नास्ति मनीषिणाम् ।
आन्तरप्रेमसाम्राज्या, दानंदः प्रेमदेहिनाम् ॥२६७।। અથ–બાહ્ય સામ્રાજ્યની પ્રાપ્તિ માત્રથી મનીષિ-ડાહ્યા મનુષ્યને જરાપણ સુખ નથી. પરંતુ અંતરમાં જે પ્રેમભાવનું સામ્રાજ્ય પ્રાપ્ત થાય તે જ પ્રાણિઓ આનંદને અનુભવ કરે છે. શારદા
વિવેચન –જગતના ધન, માલ, મિલકત, રાજ્ય, ત્રદ્ધિ, સ્ત્રી, કુટુંબ, હીરા માણેક મેતી વિગેરે પુદગલરૂપ હોવાથી ક્ષણિક–નશ્વર દેવાથી બાહ્ય છે. આત્માના સ્વરૂપથી અન્ય છે, તેની પ્રાપ્તિથી પુણ્યશાલી જીવાત્મા નરેંદ્ર થાય, ચક્રવતિ થાય, વાસુદેવ થાય, મંડલિક થાય કે શ્રીમંત્ થાય તો પણ તે વડે ડાહ્યા આત્માઓને સુખને અનુભવ જરાપણું નથીજ થતે પણ અનેક દુખને ચિંતાને અનુભવ અવશ્ય થાય છે. પ્રેમગના સાચા અભ્યાસી પરમ મુનીશ્વરે આત્માના સ્વરૂપમાં જગતુ ઉપર પ્રેમનું સમસામ્રાજ્ય સ્થાપન કરતા રાજા, મહારાજા, કુબેર, ચકિ, વાસુદેવ, ઈદ્ર વિગેરે ભેગી દ્રોથી પણ અનંતગણું સુખ-આનંદ ભેગવે છે.
For Private And Personal Use Only
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૫૬
એમબીતા
४[छे -"भूशय्या भैक्षमशनं, जीर्ण वासो गृहं वनम् । तथाऽपि नि:स्पृहस्याऽहा चक्रिणोऽ વધિ સુવિE Nશા પૃથ્વી તેજ શમ્યા-પથારી જેને છે, ભિક્ષામાં આવેલું લુંખુ સુકુ અન્ન
જનરૂપે છે, જુના જીર્ણ થયેલા વસ્ત્ર શરીર ઉપર છે ઘર તે વન છે તેવા અકિંચન તેમજ જગતના પદાર્થોમાં નિસ્પૃહાવાલા હોવાથી શુદ્ધ પ્રેમયેગી મુનિવરે ચક્રવર્તિ અને ઈદ્રોથી વધારે સુખ એટલે આરામ-આનંદને અનુભવ શુદ્ધધર્મધ્યાનવડે પરમાત્માના સ્વરૂપમાં લીન થતાં અનુભવી શકે છે, તથા અંતરમાં-મનમાં જે રાગ-દ્વેષની પ્રવૃતિ ન હાય ઈદ્રિય ભેગની પશુવૃત્તિ ન હોય અને બાહ્ય લૌકિક લાલચ જે નજ હોય તો મને બેને અંતરને શુદ્ધપ્રેમ આખી દુનિયાના રાજ્યની પ્રાપ્તિ કરતાં પણ અનંતગણે આનંદ પારમાનંદ આપે છે ૨૬
શુદ્ધ પ્રેમ વિના લક્ષ્મી વિદ્યા અને રાજ્ય નકામા છે.
किं लक्ष्म्या किं च राज्येन, किं भवेद् बाह्यविद्यया ।
शुद्धात्मप्रेमसाम्राज्यं, विना सर्व हि निष्फलम् ॥२६८॥ અથર–લક્ષમીથી શું આનંદ આવે? રાજ્ય લીલાથી શું આનંદ આવે? બાહ્ય લોકિક વિદ્યાથી શું આનંદ પ્રાપ્ત થાય? શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપને પ્રેમમય સામ્રાજ્ય વિના ઉપરના સર્વ નિષ્ફળ જ છે. ૨૬૮ u
વિવેચન –માનવી લેભથી ઘેરાયે છો અત્યંત વિહ્વળ બનીને અનેક છળ પ્રપંચ કરીને લક્ષ્મી વગેરે માટે હાયવરાળ કરે છે પરંતુ તે “તમતાં ઝી-મયુર્વાયુશિર વધીનુષ્ય-શ્રવર્ મંગુર વF II લક્ષમી નદીના તરંગ જેવી ચપળ છે, આયુષ્ય વાયુની પેઠે સ્થિર રહી શકતું નથી, શરીર પણ શરદઋતુના વાદળા સમાન ક્ષણે ક્ષણે ભંગત્વ સ્વભાવથી યુકત નાશ પામનાર છે. એવું સ્થિર બુદ્ધિવંત અવશ્ય વિચારે છે.
૧ા આ લક્ષ્મી, રાજ્ય ને બાહ્ય વિદ્યાને સ્વભાવ હોવાથી તે ઉપરને પ્રેમ બાઢા પુદ્ગલમય હેવાથી દુઃખનું જ કારણ થાય છે. પરંતુ આત્મસ્વરૂપને જે શુદ્ધ નિર્વિકલ્પ પ્રેમ છે તે રૂપ સામ્રાજ્ય જે આત્માને પ્રાપ્ત થાય તે ઉપર જણાવ્યા તેવા લક્ષ્મી આદિથી અનંતગુણે આનંદ પ્રાપ્ત થાય છે, તે પ્રેમનું સ્વરૂપ સામ્રાજ્ય જે આત્માને ન મળ્યું તે આખી દુનિયાનું રાજ્ય, કુબેરની લક્ષ્મી અને વિશ્વકર્માનું કૌશલ્ય મળે તે પણ આત્માને સત્ય આનંદને અભાવ હોવાથી બધું નકામુંજ છે–નિષ્ફળ જ છે. ર૬૮
શુદ્ધ પ્રેમ ન હોય ત્યાં રહેવાથી શું ફળ?
शुद्धप्रेम न यत्रास्ति, तत्र वासेन कि फलम् ।
शुद्धप्रेम विना सर्व, श्मशानं दृश्यमात्रकम् ॥२६९।। અર્થ–જે આત્માઓમાં શુદ્ધપ્રેમ નથી હોતે તેઓની સાથે એક આવાસમાં વાસ
For Private And Personal Use Only
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૧૫૭
પ્રેમનુ ફળ
કરવામાં શુ ફૂલ પ્રાપ્ત થાય ? વસ્તુતઃ શુદ્ધપ્રેમને અભાવ જ્યાં હોય ત્યાં વાસ કરવાથી મશાન જેવું શુન્યકાર આપણને લાગે છે ારદા
પ્રેમવિના શાસ્ત્ર શસ્ત્રરૂપ બને છે शुद्ध प्रेम विना धर्म - शास्त्र शस्त्रायते भुवि । શુદ્ધપ્રેમમયો ધમો, સૈન્યમઃ ૬ ૩બ્બતે ॥૨૭૦ના
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અઃ—શુદ્ધપ્રેમ વિનાના ધર્મશાસ્ત્ર ભણેલા હાય તે જગમાં શસ્ત્રની આચરણા કરે છે પર’તુ શુધ્ધપ્રેમથી યુકત જ ધર્મ સત્યધર્મ છે તેથી પ્રેમયુકત ધર્મો તેજ જનધર્મ છે એમ પૂજ્ય જણાવે છે ર૭૦ના
વિવેચનઃ—જેનામાં ગુરૂ, દેવ અને ધર્મ ઉપર શુધ્ધપ્રેમ ન હાય તેનું ધર્મશાસ્ત્ર શસ્રરૂપે તેને પિરણામ પામે છે એટલે આત્મઘાત કરાવનારૂંજ થાય છે કહ્યું છે કેઃ" सदसदविसेसाओ भवउजह द्विओवलंभाओ । नाणफलाभावाओ, मिच्छादिडिस्स अन्नाणं || १॥
સ્થ્ય-જગતના દેખાતા પદાર્થાંમાં સત્ય કે અસત્યના સ્વરૂપમય વિશેષજ્ઞાનના અભાવ હાવાથી અવિવેકવડે સંસારના હેતુને નિહ જાણતા હેાવાથી અને જ્ઞાનનું લ નહિ હોવાથી મિથ્યાષ્ટિને અજ્ઞાન હોય છે. ૫૨૭૦ના
શુપ્રેમ એ વૈરાગ્ય છે
शुद्धप्रेमैव वैराग्य-रंगो यस्य भवेद्धृदि ।
तस्य सत्यं भवेत्सर्वं मनोवाक्कायमात्रजम् ॥२७१ ॥
અઃ—શુપ્રેમ તેજ વૈરાગ્ય છે તે વૈરાગ્યના રંગ જેના હૃદયમાં પ્રગટ થયા છે. તેના મન વચન અને કાયારૂપયેગેા સત્યપ્રેમમાં પ્રવૃત્તિ કરનારા થાય છે ર૭૧૫ પ્રેમ વિનાની ક્રિયાએ નકામી છે
किमाहारविहारेण, किं क्रीडाभिः परस्परम् ।
पुरुषाणां स्त्रियां सत्य - प्रेम यत्र न हार्दिकम् ॥ २७२ ॥
અ:—પુરૂષો અને સ્ત્રીઓમાં પરસ્પર સત્ય અંતરના હાર્દિક પ્રેમ ન હોય તે આહાર વિહારની પરસ્પર સર્વ ક્રિયા નિષ્ફળજ સમજવી. ૫ ર૭ર ॥
વિવેચન:—અનેક પુરૂષો અને સ્ત્રીએ પોતપોતાના સ્વભાવને અનુકુળ સર્વ પ્રવૃત્તિ કરે છે, મિત્રા મિત્રની સાથે, કુટુંબીએ કુટુબીની સાથે, સ્રીએ અન્ય સ્ત્રીઓની સાથે, પુરૂષ પોતાની પરણીત સ્ત્રી સાથે એકજભાણે ભેગા બેસીને આહાર કરે, મિત્રા મિત્રાની સાથે આહાર કરે, સાથે દેશપરદેશમાં વિચરે, વ્યાપાર રાજગાર કરે, ખાગમગીચાઓમાં અનેક કામ કિડાની લીલા ખેલે, સર્વ સ`સાર વિષયલેગની ક્રિયાઓ કરે પરંતુ જો પરસ્પર હૃદયના શુદ્ધ અલેપ્રેમ ન હોય તે સત્ય આનદ આવતાજ નથી, એકબીજાને મનમાં તિરસ્કાર હાય
For Private And Personal Use Only
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૫૮
પ્રેમગીતા
તે ભેગાં મળવાથી કોઈપણ લાભ કે કલ્યાણ થતુ જ નથી. માયામય પશુવૃત્તિને બહેકાવે છે. અને અંતે ખેદ ઝેર વેરને જ ઉપજાવે છે. માટે સત્ય શુદ્ધ પ્રેમવિના સર્વ બાહ્ય બહારથી થતી ક્રિયા અંતરના માયામય પડેલ દુર નથી કરી શકતાં. સત્ય પ્રેમ વિના બધું નક્કામુંજ છે. ર૭રા
પ્રેમ વિના કલા કે કથાએથી પણ શું લાભ?
कि कलाभिः कथाभिः कि, यौवनेन च किं फलम् ।
किं फलं भोगसामग्रथा ? शुद्धप्रेमोद्भवं विना ॥२७३॥ અથ–જે શુદ્ધપ્રેમને ઉદય આત્મામાં નજ થાય તે અનેક કલાવડે કે કથાઓ શું લાભ અને યુવાન અવસ્થા મલે અને ભેગની સર્વ સામગ્રીઓ હેય તે પણ શું લાભ મલે છે? કાંઈ નહિ. ર૭૩
વિવેચનઃ—જે કંઈપણ મનુષ્ય શાસ્ત્ર અભ્યાસ કરી અનેક સાયન્સની કલાઓ ભણે, અનેક ઇતિહાસિક કથાઓને જાણે, અનેકદર્શન શાસ્ત્રોને જાણે, તક વિદ્યા જાણે નવરસની શૃંગારકથા જાણે, વૈદ્યકને અભ્યાસ કરીને શરીરના અવયવે તેના રોગો તેની ચિકિત્સા જાણે, છ દર્શનના સર્વ શાસ્ત્રને વિશારદ્દ થાય, યુવાન અવસ્થામાં શરીરને પુષ્ટ કરીને ખાદ્યા ખાદ્યને વિવેક ભલે, ગમ્યાગમ્યને વિવેક ભુલે પણ તે આત્મામાં જે સત્યપ્રેમને શુદ્ધાશય પૂર્વક ગ્રાહક નજ થાય તે સર્વ મેલવેલી ભોગની–સામગ્રીને તેને વાસ્તવિક કાંઈ પણ લાભ થતા જ નથી. માત્ર પશુ જેવું જ તેનું જીવન વ્યય થાય છે. ઘર૩છા
સત્યપ્રેમવિના હવેલી પણ જંગલ સમાન છે वधूभिश्च वरैः किं स्यात् ? हय॑वासेन किं फलम् ? ।
सत्यप्रेम न यत्रास्ति, श्मशानं तत्र चिन्तया ॥२७४॥ અથ:–જ્યાં પરસ્પર સત્યપ્રેમ નથી ત્યાં સારા રૂપગુણ સુભાગ્યવંત સુંદર પતિ સ્ત્રીઓને મળે પુરૂષને સુંદર પત્નીઓ મળે, સુંદર હવેલીઓને વસવાટ મળે, તે પણ શું લાભ મળ્યો ? વિચાર કરતા તે મશાનતુલ્ય શૂન્યકારજ ભાસે છે. ર૭૪
વિવેચન –જ્યાં આત્માઓમાં સત્યપ્રેમ નથી જાગે તેવા જીવેને કદાચિત પુણ્ય યુગે યુવાન અવસ્થાવાલી સુંદરીઓને લાભ થાય, અને અનેક બાગબગીચા હવા ઉજાસવાળું અનેક આરામની સર્વ સામગ્રીવાળું મહાવિશાલ રાજ્ય હવેલી જેવું વસવા માટે ઘર મળે. છતાં સર્વ લેક અને કુટુંબીજનો સાથે શુદ્ધ નીતિયુક્ત સ્નેહ ન હોય તે મશાન જેવું શુન્યકાર લાગે છે. કાંઈ આનંદ આવતોજ નથી ર૭૪
નીતિ માગમાં પ્રવૃત્તિ કરવાથી શુદ્ધપ્રેમ થાય છે
સાવ્યાં , પ્રવૃત્તેિ અશુદ્ધતા ! नीतिमार्गप्रवृत्तेश्व, शुद्धप्रेमोद्भवो भवेत् ॥२७५॥
For Private And Personal Use Only
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૧૫૯
પ્રેમનુ ફળ
અસ વ્યવહારના કરવા ચેાગ્ય કાર્યાની પ્રવૃત્તિ કરતાં પ્રેમની શુદ્ધતા થાય છે તેમજ નીતિમામાં પ્રવૃત્તિ કરવાથી શુદ્ધ સત્યપ્રેમના ઉદ્ભવ થાય છે ાર૭પા
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વિવેચનઃ—ભવ્યાત્માઓને મોક્ષમાર્ગમાં પ્રકૃત્તિ થતાં દેવસ ંબંધી ગુસ ખંધીધ સંબંધી સાધર્મિબંધુ સંબધી સંસારના સંબંધને લગતા દેશ, કાલ, સ્થિતિ વગેરેની ચેગ્યતા અનુસારે જે જે કાર્યાં કરવાયોગ્ય હોય તેના માટે પ્રવૃત્તિ કરતાં મન વચન કાયાની સ્થિરતા થતાં શુદ્ધ આત્મભાવ ઉપર પ્રેમની શુદ્ધતા થાય છે એટલે શુદ્ધપ્રેમ પ્રગટે છે. તેમજ નીતિ ન્યાયવાળા માર્ગ વડે હિંસા અસત્ય ચારી વ્યભિચારનો ત્યાગ કરીને મહાજનરૂપ જે શિષ્ય પુરૂષની આજ્ઞા અનુસારે પ્રવૃત્તિ કરતાં શુદ્ધ પ્રેમનેા પ્રગટભાવ અવસ્ય થાય જ છે “મહાનનો ચેન ગત સપંચા જે માગે મહાજન પુરૂષો પ્રવૃત્તિ કરે તે સદ્ધ પંથ જાણવા અને તે વડે પ્રેમની પ્રગટતા થાય છે ાર૭પા
પ્રેમીઓ આત્માભિમુખ બનતાં પરમાત્મા થાય છે पुण्यपापादितत्त्वानां मन्तारः प्रेमदेहिनः ।
આત્માભિમુવમાવેન, પરાત્માનો મન્તિ તે રા
અઃ—પ્રેમી આત્માઓ પુણ્ય પાપ આદિ તત્ત્વને માનનારા તે પ્રેમથી આત્મતત્વની ગવેષણા તરફ્ ગમન કરતા પરમાત્મા થાય છે ૨૭૬ા
વિવેચનઃ—જે ભવ્યાત્માએ જીવ અજીવ પુણ્ય પાપ આશ્રવ સંવર નિર્જરા અધ અને મેક્ષ વિગેરે તત્વાને જાણનારા, માનનારા તેમજ પુનર્જન્મ, પરભવ, નરક, તિય ચ, દેવ, મનુષ્યરૂપ ચારગતિને માનનારા આત્માએ પ્રેમયેગના અભ્યાસને શ્રદ્ધાપૂર્વક કરી શકે છે કારણ કે તે સમ્યક્ત્વરૂપથી આત્મા “ તે ધના મુખ્યા ગતિ નિયત્તત્તવોર્ફનયા । ને તત્તबोहभोई ते पूजा सव्वभव्वाणं ॥ जेसिं निम्मलनाणं, जायं जायं तत्तसहावभोगित्तं
તેએજ ધન્ય છે, તેજ કૃતાર્થ છે, તેઓજ કૃતપુષ્ટ છે કે જે આત્મતત્વ જ્ઞાનની રૂચિવાલા છે. તેજ તત્વના આત્મ સ્વરૂપના ભાગી છે તેથી તેવા પૂજ્યગુરૂ સર્વ મેાક્ષમાર્ગમાં ગમન કરવાની ઇચ્છાવાલા ભવ્યાત્માએથી પૂજા સેવાભકત કરવાયાગ્ય છે. ૫ જેઓને નિલ કેવલ જ્ઞાનદર્શન પ્રગટ થયેલું છે અને નિજતત્વ સ્વરૂપના પરમાનંદના ભાકતા છે તેએજ પરમતત્વમય પરમાત્મા પરમ પ્રેમયેાગી સર્વ જીવેને કલ્યાણમય મા ના દેખાડનારા છે તે તેમના નામનુ પ્રેમથી રટનારા, તેમના નામને જાપ કરનારાઓનું કલ્યાણ કરનારા છે. એટલે જે આત્મા પરમાત્માને પ્રેમપૂર્વક જપે છે, હૃદયમાં સ્થાપન કરે છે તે આત્માએ પોતાના સ્વરૂપને પ્રાપ્ત કરવામાં સમર્થ થાય છે, એથી આત્માના દર્શનની સન્મુખ થયેલા આત્માએ પ્રેમચેગના ખલથી સ આવરણનો ક્ષય કરી પરમાત્મા થાય છે ર૭૬)
For Private And Personal Use Only
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
૧૬૦
www.kobatirth.org
અજ્ઞાન અને મેહના નાશથી પરમેશ્વર અને છે
सदेहा अपि निर्देहा - आत्मानः सन्ति सत्तया । अज्ञानमोहनाशेन, भवन्ति परमेश्वराः || २७८ ||
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
महावीरस्य भक्ताः स्यु-मार्गानुसारिदेहिनः ।
आत्मान आन्तरास्ते स्युः, सम्यक्त्वप्रेमजीवनाः ॥२७७৷৷
અ:—જે માર્ગાનુસારી જીવાત્મા છે તે ભગવાન્ મહાવીરદેવના ભકતા છે તે તે સમ્યક્દર્શનથી યુકત પ્રેમજીવનથી જીવનારા
આત્માના અંતર પ્રેમવાલાજ હાય છે તેથી
જ હાય છે ॥૨૭ના
વિવેચનઃ—જે ભવ્યાત્માએ પરમામાં ભગવાન્ મહાવીરદેવના ભકત થયા હાય તે માં વ્યવહારથી માર્ગાનુસારિવ આવેલુ હોયજ છે. અહિં માર્ગાનુસારિના પાંત્રીસ ખેલ વિચારવા. ૫૨૦ા
પ્રેમગીતા
અપે
અથ:-સર્વ ભવ્યાત્માએ જો કે દહને ધારણ કરી રહ્યા હોય છે તે પણુ ક્ષાએ આત્મસ્વરૂપની શુદ્ધ સત્તાની અપેક્ષાએ નિર્દેહ છે, તેમના મેહ અને અજ્ઞાન આદિ નાશ થયે છતે પરમેશ્વરા થાય છે ાર૭૮
વિવેચનઃ—સર્વ આત્મસ્વરૂપમાં અપ્રગટભાવે સચ્ચિદાનંદ સ્વરૂપતા હેાવાથી સંગ્રહનચની સત્તાની અપેક્ષાએ સર્વ જીવા સિદ્ધ સનાતન ભગવંતા છે કહ્યુ છે કે- ‘“બાયા નાળનહાવી, તળીનો વિશુદ્ધમુકવો ! તો સંસારે મમરે, ટોનો રવજી મોહમ્સ અઃ- આત્મા જ્ઞાનરૂપ ચૈતન્ય સ્વભાવવંતા છે અને દર્શન સ્વભાવવાલે પણ છે નિશ્ચયથી વિશેષ શુદ્ધ સ્વરૂપવાલા પણ છે, આમ તે અમૂ, અકર્તા, અસંગી, સ્વાભાવથી નિલ આત્મપર્યાયને પરિણામિ હોવા છતાં સંસારમાં ભ્રમે છે તે દોષ માત્ર મેાહક નેાજ છે. તે ક` બંધનથી અંધાયેલા, દીનદુ:ખી થયા છતા નાનાપ્રકારની ચેનિમાં જન્મમરણ કરતા ભમે છે. સ્વ. સ્વરૂપની ચેાગ્યતાવાલા સત્તાથી શુદ્ધ દેડ ઈંદ્રિય કર્મ વગેરેથી ભિન્ન છે છતાં ક્રમ અને મેહમાયાવડે બંધાયેલે હાવાથી દુ:ખી છે, અજ્ઞાનતાના ચેગે આત્મા પરમાત્મા સાથેના પ્રેમને ભુલી ગયા છે, તે જ્યારે અજ્ઞાન માહુરાગ દ્વેષરૂપ અઢાર દોષના ક્ષય કરીને નિલ થાશે ત્યારે તેને પૂર્ણ પ્રેમયાગીદ્ર પરમપૂજ્ય પરમાત્મા વીતરાગ પરમેશ્વરરૂપે પ્રગટ થશે. ર૭૮૫
For Private And Personal Use Only
મેાહથીજ વ્યભિચાર આદિ થાય છે व्यभिचारादि दुष्कर्म, भवेत् कामातिरेकतः । शुद्धप्रेमणि तद्धः, कदापि नैव वर्त्तते ॥ २७९ ॥
અથઃ—વ્યભિચાર આદિ દુષ્ટક જીવા કરે છે તે મેહના અતિશય ઉત્ત્પાદિ
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનું ફળ
વાગે બને છે સુદ્ધપ્રેમ જ્યાં હોય ત્યાં વ્યભિચાર બલાત્કાર કે ઉન્માદભાવની ગંધપણ નથી જ હોતી પર
कुत्र कामोदयो मुख्यः, कदा मोहोऽविवेकतः।
कुत्र सत्प्रेमयोगस्य, मुख्यता वर्तते कदा ॥२८०॥ અર્થ:–મુખ્ય કામને ઉદય ક્યાં થાય ? અવિવેકથી મેહનો ઉદય કયારે થાય? અને કયાં અને કયારે સપ્રેમ ની મુખ્યતા રહે છે ૨૮૦ છે
જિનાગમના સદુધથી સસ્નેમ થાય છે. जिनेन्द्रागमसबोधात् , सत्यप्रेम प्रजायते ।
मनुष्यत्वं भवेत्प्रेम्णा, पशुत्वमन्यथा स्मृतम् ॥२८१॥ અથ–વીતરાગજીનેશ્વરે ઉપદેશ કરેલા આગમ શાસ્ત્રના સાધથી સત્ય પ્રેમ આમાઓમાં પ્રગટ થાય છે તેથી એમ સમજવાનું કે પ્રેમથી મનુષ્ય મનુષ્યત્વ પામે છે અને પ્રેમ વિનાને મનુષ્ય પશુપણાની ગણત્રીમાં આવે છે. જે ૨૮૧ !
વિવેચન –જે ભવ્યાત્માઓ મનુષ્ય શરીર સંબંધી ભેગો ભેગવતા છતાં તેમને સદગતિને અભાવ હોય તે તેઓમાં પશુત્વ સમજવું. કહ્યું છે કે શાસ્ત્રોવેત્તાવાર ર, શા શાશ. શાવાદ મહાના, પ્રાતિ પર પમ ટા અર્થ–વીતરાગપશિત શાસ્ત્રની આજ્ઞા પ્રમાણે સદાચારને પાળનાર શાસ્ત્રજ્ઞ પ્રેમગી ઉપદેશ કરે છે, સર્વદા શંકાનંખા દુર કરવા માટે અને આત્મકલ્યાણમાટે માર્ગ એક શાસ્ત્ર-પરમાત્મા પ્રણિત આગમ જ દેખાડે છે. તેથી આગમ એજ પ્રેમયેગી મુનિવરોને ચક્ષુ સ્વરૂપ છે. ચામડીવાળી ચક્ષુ તે બહારનાજ પદાર્થોને દેખાડે છે ત્યારે આગમશાસ્ત્ર ચક્ષુ તે અદશ્ય એવા મોક્ષમાર્ગ રૂપઆત્મધર્મ રૂપ માગને દેખાડે છે. આવી અવિચલિત શ્રદ્ધા–પ્રેમવાળો મહાન યોગી સર્વ ઉત્કૃષ્ટ ભાવ રૂપ આત્મચાગ્નિને પ્રાપ્ત કરી અંતરંગારિને પરાજય કરી કેવલજ્ઞાન અને કેવળ દર્શનને પ્રાપ્ત કરી પરમપદને લેતા થાય છે. આ ૨૮૧
સત્ય પ્રેમથી પોપકાર અને સહાપ્ય થાય છે.
परोपकारबुद्धित्वं, साहाय्यं च परस्परम् ।
जायते सत्यरागेण, विश्वसेवाविचारणा ॥२८२॥ અથ–મગીજને પરસ્પર પરોપકાર કરવાની બુદ્ધિવાળા હોય છે અને એક બીજાને પરસ્પર સહાય કરનારા થાય છે, આવા સત્યપ્રેમરાગથી આત્માઓ જગતની સેવા કરવાની વિચારણ કરનારા પણ અવશ્ય થાય છે. ૨૮૨
પ્રેમથી પ્રેમીનું હૃદય ભીંજાયેલું છે. प्रेमादितमनुष्याणा-मास्थनेत्रप्रसन्नता । वाग्माधुर्य च सत्कारो, जायते हि परस्परम् ।।२८३॥
For Private And Personal Use Only
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમગીતા
'
અથર--પ્રેમથી જ પ્રેમીનું હૃદય ભીંજાયેલું હોય છે તેવા પ્રેમીમનુષ્યના મુખ તથા આંખેમાં સર્વદા પ્રસન્નતા રહેલી હોય છે. તેમજ વાણીમાં પણ મધુરતા અને પ્રેમીને દેખતાં પરસ્પર સત્કાર-સન્માન કરવા તૈયાર થાય છે. તે ૨૮૩ છે
સંકટમાં પ્રેમી પ્રાણ આપે છે. प्रेमिणां संकटप्राप्ती, प्राणार्पणं परस्परम् ।
कीर्तीहा न भवेन्नृणा-मात्मारामनिवासिनाम् ॥२८४॥ અર્થ –પ્રેમીઆત્માઓમાં કઈને કાંઈ પણ પ્રકારનું સંકટ આવ્યું હોય તે પ્રેમિ આત્મમિત્રે તે સંકટને દુર કરવા સ્વપ્રાણોને અર્પણ કરવા તત્પર બને છે, તેમાં પણ કીર્તિની ઈચછા તેઓને નથી હોતી કારણ કે આત્મસ્વરૂપમાં રહીને તેઓ તેમાંજ રમણતા કરનારા હોય છે. આ ૨૮૪
મૃત્યુ પ્રાપ્ત થાય તે પણ પ્રેમમાં હૃદયભેદ થતું નથી.
हृ दो न भवेन्नृणां, मृत्युप्राप्तावपि स्फुटम् ।
प्रेमिणामीदृशीरीतिः, सुखे दुःखे च सर्वदा ॥२८५।। અથ–પ્રેમીએ પ્રેમીઆત્માઓ પ્રત્યે હૃદયને ભેદ કદાપિ પણ નથીજ રાખતા. મયુઅવસ્થા પ્રાપ્ત થાય છતાં પણ તેમાં પ્રેમ પ્રત્યક્ષભાવે પ્રગટ થાય છે. પ્રેમીઓને સુખ દુઃખના સર્વ પ્રસંગે આવ્યા હોય તે પણ સર્વકાલ પ્રેમની આવી એકધારી દશા તેઓની વર્તે છે. ૨૮૫ .
વિવેચન –જગતમાં જે સાચા શુદ્ધપ્રેમીજને હોય છે તેઓ પરસ્પર એક બીજા પ્રત્યે સર્વદા શુદ્ધ નિર્વિકલ્પ પ્રેમથી રહે છે, તે પ્રેમીઓને ગમે તેવા કપરા પ્રસંગો આવે તે પણ હૃદય-મનથી જુદા થતા નથી એટલે તેઓને મનને પરસ્પર ભેદ પડતજ નથી. જીવન મૃત્યુના કપરા સમયમાં પણ પ્રેમ પ્રગટભાવે પ્રત્યક્ષથી અનુભવાય છે. એકના મરણે અન્ય મરણને માંગે છે. એકના ઉદયમાં અન્ય હષપ્રમેદને ધરે છે, આમ સાચા પ્રેમિઆત્માઓ સર્વકાળ એકજ સરખા પ્રેમને ધારણ કરે છે. સુખ કે દુખના પ્રસંગે પણ તે પ્રેમધારાને પલટે નથીજ ખાતા. આવી રીતે પ્રેમીજનેની દશા કાયમજ વર્તે છે. ૨૮૫
પ્રેમીઓ પરસ્પર એક બીજાનું અવલંબન લે છે
आलंबनं स्वभावेन, प्रेमिणां हि परस्परम् ।।
जायते सत्यमाधुर्य, प्रेमरूपं च हृद्तम् ।।२८६॥ અથ–પ્રેમી આત્માઓ પરસ્પર સ્વભાવથી એક બીજાના અવલંબનને ચાહે છે, તેઓમાં હૃદયગત સત્ય પ્રેમ પ્રગટ થયેલ હોવાથી સત્યતા અને વચનમાં મધુરતા આવે છે અને હદય પ્રેમસ્વરૂપ જ બને છે. . ૨૮૬
For Private And Personal Use Only
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનું ફળ
૧૨
આત્મતીર્થ સનાતન તીર્થ છે. तीर्थ प्रेममयं चित्तं, तीर्थ प्रेममयं वचः ।
तीर्थ प्रेममयो देहः-आत्मातीर्थ सनातनम् ॥२८७॥ અથ–પ્રેમમય જે ચિત્ત તે તીર્થ છે તેમ જાણવું પ્રેમમય વચન પણ તીર્થ સ્વરૂપ જાણવું, પ્રેમમય જે શરીર તે પણ તીર્થ રૂપે સમજવું. આ ત્રણ જેમાં હોય તે આત્મા અનાદિ શુદ્ધ તીર્થસ્વરૂપે સનાતન સમજવો. ૨૮૭
વિવેચન –શુદ્ધપ્રેમતત્વ રૂપ જે આત્માને પરિણામમય ભાવ આત્મસ્વરૂપને શુદ્ધનિર્મળ બનાવે છે. તે પ્રેમભાવથી સુદેવગુરૂ અને ધર્મ અને ધમરાધકની ભક્તિ પૂજા વાત્સલ્ય ભાવને પ્રગટાવે છે. સારા સારા વ્રત નિયમ કરાવે છે. તેથી પ્રેમ આત્માને કમમલ પેઈ આત્માને પવિત્ર કરતા હોવાથી તીર્થ સ્વરૂપજ છે. લૌકિક દૃષ્ટિથી ગંગા, વરદામ, યમુના, નર્મદા, ગોદાવરી, માગધ વિગેરે તીર્થ કહેવાય છે, લોકોત્તર દષ્ટિથી શત્રુંજી નદી, સૂર્યકુંડ, ગજપદકુંડ વિગેરે જલ ક્ષેત્ર તીર્થ જાણવાં ત્યાં દેહસ્નાનથી દેની પવિત્રતા થાય છે, ત્યારે સિદ્ધાચલ, ગિરનાર, સમેતશિખર, અષ્ટાપદ, શ્રી શિલ, આબુ, પાવાપુરી, ભહિલપુરી, ચંપાપુરી વગેરે જ્યાં જ્યાં તીર્થકર ભગવંતના અવન થયા હોય, જન્મ, દીક્ષા, કેવલજ્ઞાન કે નિર્વાણ થયા હૈય, તેમજ ભગવંતે જ્યાં જ્યાં વિચરીને ભવ્યાત્માને ઉપદેશવડે મોક્ષમાર્ગમાં પ્રવૃત્તિ કરાવી હોય તે સ્થળે શુભ કાર્યમાં નિમિત્ત થયેલાં હોવાથી તીર્થ સ્વરૂપ સમજવાં. તેથી તે સર્વ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, ભાવમય તીર્થની ઉપર પૂજ્યભાવે પ્રેમ પ્રગટ કરવાથી ચિત્ત-મનની શુદ્ધતા થાય છે. તે મેક્ષમાં હેતુ બને છે. તેવી જ રીતે શુદ્ધ પ્રેમ યુકત જે મન નિર્વિકલ્પ-વિકાર વાસના રહિત હોય તે અવશ્ય મોક્ષમાર્ગમાં હેતુ હોવાથી તે પ્રેમરૂપ તીર્થ સ્વરૂપજ જાણવું. તેમજ પરમપૂજ્ય તીર્થકર ગણધર વિગેરે આપ્તપુરૂષની વાણી પણ આત્મશુદ્ધિમાં હેતુ હેવાથી તીર્થરૂપે સમજવી. ર૮૭
મૂર્તિપૂજામાં પણ પ્રેમ જ છે. मूर्तिपूजाप्रचारस्य, मूलं सत्प्रेम बोधत ।
जडेष्वपि प्रभुः साक्षात्-कारस्तस्माद्भवेब्रुवम् ॥२८८॥ અથ–મૂર્તિપૂજાને જગતમાં જે પ્રચાર થયેલું છે તેનું મૂળ કારણ તે દેવગુરૂની ઉપર ઉપજેલા સત્ય પ્રેમથી યુક્ત સમ્યગજ્ઞાન જ છે. તે પ્રેમથી જડ વસ્તુમાં પણ પરમાત્મા નું સાક્ષાત્ દર્શન નિશ્ચયથી ભકતેને અવશ્ય થાય છે. ૨૮૮ u
વિવેચન –-પૂર્વકાળમાં જીતરિ નામના રાજાએ સિદ્ધાચલની યાત્રા થાય ત્યારે અન્ન પાણી લેવા એ અભિગ્રહ કરી તે યાત્રળુ સંધ સાથે ગમન કરતાં પૂર્ણ ભક્તિભાવથી મન
For Private And Personal Use Only
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૧૬૪
પ્રેમગીતા
વચનકાયાની એકાગ્રતા થતાં ગામુખયક્ષે તે રાજાને સિદ્ધાચલ પર્વત અને તેમાં રહેલ પરમાત્મા ઋષભદેવની કાંચનમય પૂર્ણ દૈદીપ્યમાન પ્રતિમા વગેરેના સાક્ષાત દન કરાવ્યાં હતાં, તે પણ શુદ્ધપ્રેમના ચેાગે અને છે. જડમાં વિશુદ્ધભાવમય પ્રેમથી પરમાત્માના દર્શન પ્રત્યક્ષ ભાવે અવશ્ય થાયજ છે. ૫ ૨૮૮ ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મૂર્તિના દર્શનમાં દેવનુ દન થાય છે. शुद्धप्रेमातिवेगेन, मूर्ती देवस्य दर्शनम् । નાયતે પ્રેમિમાનાં, શૂયતે સત્યદેશના ।।૨૮।
અ:--શુદ્ધપ્રેમ વડે મૂર્તિમાં પરમાત્માના દર્શન અત્યંત વેગથી સાચા ભકતા પરમાત્માના મુખની સત્યદેશના પણ પ્રેમથીજ સાંભળે છે, એકજ સર્વ બાજુનુ કારણ છે. ૫ ૨૮૯ !!
આ
सत्यप्रेमाश्रये देहे, मानसे चात्मदेहिनाम् ।
व्यक्तप्रेमोद्भवो नित्यो, जायते नैव संशयः ॥ २९०॥
થાય છે અને બન્નેમાં પ્રેમ
અથ:--સત્ય પ્રેમ જ્યાં રહેલા છે તે દેહમાં અને મનમાં આત્મપ્રેમી મનુષ્યને પ્રગટ રીતે નિરંતર પ્રેમને આન ંદ ઉભરાતા અનુભવાય છે. તેમાં જરા પણ સંશય નથી જ. ॥ ૨૯૦ ॥
વિવેચનઃ——જે દુલ્હન કે અભવ્ય આત્મા હોય તેને આત્મસ્વરૂપના પ્રેમ કદાપિ પ્રગટ થતુાજ નથી, કહ્યું છે કે “પાપી અભવ્ય નજરે ન દેખે” જે ભય'કર નિર્દય પાપી આત્મા હોય તેમજ જે છળપ્રપંચામાં કે માયામાં રચીપચી રહેલા હાય તેવા દીર્ઘ`સંસારી અને અભવ્યાત્માએ આત્મપ્રેમ વિનાના હાવાથી શત્રુંજય તીને હૃદયથી નિહાળી શકતા નથી. ॥ ૨૯૦ ॥
પ્રેમથી પાપા નાશ થાય છે कृतकोट्यपराधास्तु, मनुष्यै द्वेषमोहतः ।
सत्यप्रेमणि संजाते, उपशाम्यति वेगतः ॥ २९९ ॥
અર્થ:--જે આત્માઓએ દ્વેષ અને મેાહથી કરાડા ગમે તેવાં પાપ કર્યાં હોય તે પણ જ્યારે તેમના આત્મામાં સત્ય પ્રેમને પ્રગટભાવ થાય છે ત્યારે સર્વે પાપા એકદમ સમાઇ જાય છે—નષ્ટ થઈ જાય છે. ! ૨૯૧ ૫
For Private And Personal Use Only
વિવેચનઃ-શ્રદ્ધારૂચિપૂર્વક ધર્મોના શુદ્ધપ્રેમ પ્રગટ થાય છે ત્યારે રાગદ્વેષના મૂળકારણ મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય વગેરેને ઉદય નષ્ટ થતાં સર્વ પાપે! ઉપશમભાવ પામે છે—દખાઈ જાય છે. એટલે એકદમ હતાં ન હતાં થઇ જાય છે. જેમકે માસમાં તાપની ઉત્કૃષ્ટતાથી દાહવર લેાકેામાં ઉપજે છે તેથી પીડાતા જીવાને આશાડ માસમાં આકાશ
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir
પ્રેમનું ફળ
૧૬૫
પ્રદેશમાં ચડી આવેલ વર્ષાદ પોતાના જળનું જગતને દાન કરવા સાથે તાપ અને દાહજવર વગેરે સર્વને નાશ કરે છે તેમ સત્ય પ્રેમ આત્મામાં પ્રગટ થમે છતે સર્વ પાપ અને પીડા વર્તમાન અને ભાવિની હોય તે પણ નાશ પામે છે. ર૯૧
यस्योपरि भवेत्पूर्ण-सत्यप्रेमस्वभावतः ।
तदर्थ नामरूपादि-स्वार्पणं जायते रयात् ॥२९२॥ અર્થ–જે આત્માની ઉપર આપણે સ્વભાવથી જ પૂર્ણ અને સત્યપ્રેમ પ્રગટ થાય છે તે આત્માને પ્રાપ્ત કરવા માટે પ્રેમી આત્મા પિતાના નામ રૂપ વગેરે જે કાંઈ હોય તે સર્વસ્વ તે પ્રેમી આત્માને જલદીથી સમર્પણ કરી દે છે. તે ૨૯૨ .
વિવેચનઃ—નામ તથા રૂપ વિગેરેની મમતાને ત્યાગ પ્રેમીઓ પ્રેયને માટે કરવામાં જરાપણ પાછા પડતાજ નથી. તેમજ સંસારભાવમાં સ્ત્રી અને પુરૂષ પણ પરસ્પરના અભેદભાવે એકબીજાને પ્રેમથી ઈચ્છતા હોય તો પરસ્પર નામ, રૂપ જાતિ, વિગેરે જે કાંઈ ઉંચ નીચરૂપે ભેદ ગણાતું હોય તેને પણ ત્યાગ કરી છેયને માટે સર્વસ્વને તેમ જલદી કરે છે. ત્યાં લેકનિંદા કે સ્તુતિની દરકાર પ્રેમીઓ રાખતા નથી. તે માટે ઈલાચી પુત્રનું દષ્ટાંત છે. - એલાવર્ધને નગરમાં ધનદત્ત શેઠને ઈલાચી પુત્ર યૌવનવયમાં આવે છે તે વખતે ત્યાં ગામમાં નટ લેકે રમવા આવેલા. તેમાં એક નટપુત્રી ઉપર પૂર્વકાલના સંબંધ મેંગે ઈલાચીને રાગ બંધાણે. નટના મુખી પાસે નટડીની માગણી કરતાં નટમુખીએ કહ્યું: “આ પુત્રી જે અમારી જ્ઞાતિમાં ભળીને નવિદ્યા શિખે અને તેની કમાઈમાંથી અમારી જ્ઞાતિને જોજન કરાવે ત્યારે આ કન્યાને વિવાહ તેની સાથે થાય બીજી રીતે નહીં. આ વાતને ઈલાચીએ સ્વીકાર કર્યો. માતાપિતાને અત્યંત આગ્રહ મમતા છતાં તે ઈલાચીએ માતા, પિતા, કુટુંબ, જ્ઞાતિને ત્યાગ કરી નટની સાથે ચાલી નીકળ્યો. ક્રમે ક્રમે સર્વ નટકલાને જ્ઞાતા થઈને તેના બધા ખેલ સારી રીતે કરીને લેકને ચમત્કાર થાય તેવી સર્વ કલાને પૂર્ણ વિશારદ્દ થયે. પછી અનુક્રમે એક રાજાના નગરમાં તે બધા રમવામાટે ગયા, રાજા, અમાત્ય અને નગરના સર્વ કેઈ આ નટલેકના ખેલ જેવા માટે એકઠા થયા છે, નટડી કે જે યુવાન રૂપવંત કંઠથી કેકિલા હોય તેમ સુંદર રાગથી દેવોના મન ડોલાવે તેવા મધુરકંઠથી ગાતી, પગમાં ઝાંઝરને સ્થાને ઘુઘરાની માળાને રણકારતી છતી ઢેલ વગાડી રહી છે. તેનું ચિત્ત પિતાના વહાલા ઈલાચીપુત્ર ઉપર હેવાથી તેની કુશળતા વાંચછતી રમતમાં પ્રેરણા અને ઉત્સાહ આપી રહી છે ઈલાચી ઉંચા બે વાંસ ઉપર દેરડાના આધારે તાંડવ-નાચ કરતે ઉધે મસ્તકે દેરડા ઉપર દેડતે કુદતે અનેક ચમત્કારી ખેલ કરીને સર્વલકનું મન રંજન કરી રહ્યો છે. રાજા આ સર્વ જીવે છે. પણ તેનું મન ઈલાચી જેના ઉપર પ્રેમ ધરે છે તે નટકમારી ઉપર મેહ પામ્યું છે. તેથી નટ જે ઉપરથી પડીને મરણ પામે તે રાજસત્તાવડે બલાત્કારે નટકુમારીને પકડીને જમાનામાં પુરી દઉં અને તેની સાથે મારી મને ભિલાષાને તૃપ્ત
For Private And Personal Use Only
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૬૬
પ્રેમગીતા
કરૂં. આવા રોદ્રધ્યાનભાવથી નટની માંગણી છતાં દાન નથી આપતે, અને કહે છે કે મેં બરાબર તમારા ખેલો જોયા નથી માટે ફરીથી રમે. આમ બે ત્રણ વખત રાજાએ બેટા ઉત્તર આપ્યા તેથી ઈલાચીના મનમાં રાજાના કુવિચારો જાણવામાં આવી ગયા. પણ રાજા જ્યાં સુધી કાંઈ ન આપે ત્યાં સુધી અન્ય પણ નજ આપી શકે, તેથી ઈલાચી ચોથીવાર વાંસ ઉપર ચડીને ખેલવા લાગ્યો છે. તેવામાં ત્યાંથી નજદીક રહેલા એક શેઠના ઘરના બારણે મહા તપસ્વી મુનિ યુગલ અહાર વહોરવા માટે ઉભેલા છે અને ઘરના બારણુ વચ્ચે સુંદર રૂપ ગુણ સોભાગ્યાદિ શિલગુણથી શોભતી પમિની બાઈ હાથમાં સેનાના થાળમાં જે સિંહકેશરી મેદકથી ભરેલ છે તે લઈ સર્વગ્રહણ કરે તેમ કહે છે. મુનિ એક કકડ વહોરા વધારે નહિ તેમ કહી રહ્યા છે. તે દશ્ય જોતાં ઇલાચી વિચારે છે કે “અહો! અહો ! જુવે તે ખરા એ ત્યાગી મહાપુરૂષ કેટલા સંયમી અને લોભ લાલચ વિનાના છે, તે દાની શેઠાણીને દાન પરિણામ કે મહાન છે, ધન્ય છે તેમના આત્માના શુદ્ધ પરિણામોને, અને હું વિષયમાં લંપટ થઈને જ્ઞાતિ, જાતિ, કુળ, માત-પિતાના પૂર્ણ વાત્સલ્યભાવને તિરસ્કાર કરી આવી લેભ લાલચની વૃદ્ધિ કરનારી વિષયવાસનામાં પ છું. એની પ્રાપ્તિ માટે જીવના જોખમકારક ખેલ કરી રહ્યો છું. જેની ઉપર હું રાગ ધરું છું તેની પ્રાપ્તિ માટે રાજા મારૂં મરણ વાંચ્યું છે, હું રાજા પાસેથી ધનની વાંછા કરું છું. ધિક્કાર છે મને. આવી મોહ-મમતાને ત્યાગ કરી પૂજ્ય સાધુદશાને ક્યારે પામીશ” આમ વિચારની શ્રેણિએ ચડતાં પૂર્વની જાતિસ્મૃતિ જાગતાં આત્માની ઉજજવલ પરિણામની ધારાએ ચડતાં ઘાતિકર્મને સમૂલક્ષય કરી કેવલજ્ઞાનદર્શનની પ્રાપ્તિ કરી. દેવ કેવલીને જ્ઞાન મહોત્સવ કર્યો અને સર્વ લેકો:નાટકને સ્થાને ધર્મનો ઉપદેશ સાંભળી વૈરાગ્યને પામી તિપિતાની શકિત અનુસારે વ્રત પશ્ચક્ખાણું કરીને સ્વસ્થાનકે ગયા. અહીંયાં એજ સમજવાનું કે પૂર્વકાલિન બંધાયેલા સંસ્કારવડે પ્રેમી આત્માને પ્રિયના દર્શન થતાં પ્રેમને પ્રાગટયભાવ થાય છે ત્યારે સર્વસાર વસ્તુને ત્યાગ પ્રેમી માટે તે અવશ્ય જલદીથી કરે છે. શાર૯રા
શુદ્ધ પ્રેમવિના મૂર્તિમાં પરમાત્માનું દર્શન નથી થતું.
शुद्धप्रेम विना मूतौं, शास्त्रस्य ज्ञानमात्रतः ।
नीरसशुष्कता योगा-दिष्टदेवो न दृश्यते ॥२९३॥ અર્થ:--જે હદયમાં શુદ્ધ પ્રેમ ન હોય, માત્ર શાસ્ત્રનું સુકું જ્ઞાન હોય તે પરમાત્માનું દર્શન મૂર્તિમાં નથી થતું. કારણ કે આત્મપ્રેમના રસવિના નીરસ શુષ્ક-સુકાપણમાં ઈષ્ટદેવને ભાવ નથી અનુભવાતે. રહ્યા ભગવાનની મૂર્તિ ઉપર દેહ કરતાં અધિકમ થવો જોઈએ
સT મવેબ્લેમ, તત્રા ન લાવે છે ज्ञानिनां मूर्तिषु प्रेम, जायते तत्र चित्रता॥२९४॥
For Private And Personal Use Only
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનું ફળ
૧૬૭
અર્થ:-સદેહી ઉપર અગર સ્વ શરીર ઉપર પ્રેમજીને અવશ્ય થાયજ છે તેમાં કાંઈ પણ આશ્ચર્ય નથીજ પણ કેવળજ્ઞાનિ પરમાત્માની મૂર્તિ ઉપર જે પ્રેમ થાય તેમાંજ આશ્ચર્ય છે. પર૯૪
સાચ્ચે પ્રેમી સરળ હોય છે निर्दोष बालववृत्तं, प्रेमिणः सरलाशयात् ।
आर्द्रतामयसागं, तस्य पूर्ण विराजते ॥२९५॥ અર્થ–સાચા પ્રેમીજને સરળ આશયવાળા હોવાથી તેઓની પ્રવૃત્તિ નિર્દોષ બાળક ના જેવી હોય છે, તેમના સર્વ અંગમાં સ્નેહ રૂપ આદ્રતા પૂર્ણરૂપે શોભી રહેલી હોય છે. જે ૨૯૫
વિવેચન –તે પ્રેમીઆત્માઓના હૃદયમાં સર્વ અંગ ઉપાંગમાં પૂર્ણભાવે આદ્રતા નેહ-પ્રેમરસની ભિનાશતા વિરાજમાન થયેલી હોય છે. સર્વ આત્માઓ પ્રત્યે પ્રેમ–મૈત્રીભાવ પ્રગટ થયેલે અનુભવાય છે તેથી તે પ્રેમયેગી પરમાનંદને અનુભવ કરે છે. તે માટે કહેવાય છે કે “વારિ નિ નિગાહુયુ વિચ, વિરતીર્ઘતાં તથતિ ધિયાંjરાશેઃ
અર્થજેમ બાળક સરળ આશયવાળો હેવાથી પોતાની બુદ્ધિથી સમુદ્રના પાઈને વિસ્તાર તેણે જે કપેલે હોય છે તે પિતાના બે બાહને પહોળા કરી પિતાનાથી થતા માનને કરે છે તેમાં હું જુઠે પડીશ કે મારી હાંસી મશ્કરી થશે તે ભય તેને નથી થતું તેમ પ્રેમગીઓને પણ પ્રેમની શદ્ધતા હોવાથી છલકપટ વિના સરળતા વડે નિર્દોષ બાળકની જેમ સત્ય શુદ્ધ આત્મભાવમય સર્વત્ર પ્રેમની જ પ્રવૃત્તિ હોય છે. જે ૨૫
લગ્નવિચાર, प्रेमप्रकृतितस्तुल्यं, धर्म्यलग्नं विवेकिनाम् ।
कल्पते स्त्रीपुरुषाणां, समाचारविचारिणाम् ।।२९६।। અર્થ:--જે જગતમાં સત્ય વિવેકવંતે છે તેઓ તે ધમ્ય લગ્ન એને જ કહે છે કે જેઓને પરસ્પર સરખો પ્રેમ હોય સરખી પ્રકૃતિ હોય તેના સંબંધને જ કહે છે એટલે સમાન આચાર અને સમાન વિચારવાળા સ્ત્રી અને પુરૂષના લગ્ન સંબંધ થતા હોય તેને ધર્મલગ્ન કહે છે પર૯૬
વિવેચન --એક કુટુંબના પુરૂષ સ્ત્રી હોય તો તે ભાઈબેન ગણાય તે વિવાહ યોગ્ય ન ગણાય. ધર્મની સમાનતા, વિદ્યાની સમાનતા, કુળ શીલની સમાનતા હોય તે પ્રેમ પરસ્પર જામે છે. તેથી સુખ શાંતિથી આ જીવન જીવાય છે. ધર્મમાં પરસ્પર સહકાર થવાથી સ૬ગતિને પણ લાભ મેળવે છે મારા
राजसानां समं लग्नं, राजसं परिकीर्तितम् । तामसानां समं लग्नं, तामसं परिकीर्तितम् ॥२९७।।
For Private And Personal Use Only
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૬૮
પ્રેમગીતા
-
-
અર્થ –રાજસૂ પ્રકૃતિવાળા સાથેના લગ્નને રાજસ્ લગ્ન કહેવાય છે અને તામસૂ પ્રકૃતિવાળા સાથે જે લગ્ન થાય તે તામસૂ લગ્ન કહેવાય છે. પારકા
વિવેચન –આ જગમાં ત્રણ પ્રકૃતિ જીવમાં રહેલી છે. રાજસ્ તામસુ અને સાત્વિક. તેમાં રાજસ્ પ્રકૃતિવાળા એટલે પુગલના ભોગમાં રાગવાળા તેમજ ભવાળા, જે મળે તેથી સંતેષ નહિ પામનારા એવા રાજસ્ પ્રકૃતિવાળા આત્માઓ રગુણી કહેવાય છે. કહ્યું છે કે રણો માત્મા વિદ્ધિ તૃષ્ણાસંગમુદ્રિવમ્ | અર્થ: રાજસ્ પ્રકૃતિ રજોગુણ જ વિષયભેગના જે જડ વા ચેતનરૂપ પદાથો હોય તેમાં રાગ–પ્રિતિ અર્થાત્ મોહવાળા હોય તેવા તેવા પદાર્થોને સંગ્રહ કરવા તેઓને લેભ તૃષ્ણા થાય છે. ર૯૭ા
सात्विकेन समं सग्नं, सात्विकस्य सुखाप्तये ।
गुणकर्मानुसारेण, वर्णानां लग्गमिष्यते ।।२९८॥ અર્થ-સાત્વિક પ્રકૃતિવંતની સાથે સાત્વિક પ્રકૃતિવાલાના લગ્નસંબંધ સુખની પ્રાપ્તિમાં નિમિત્તકારણ થાય છે આમ સરખા ગુણવાલા અને સરખા કાર્યકરનારા વર્ષોમાં પરસ્પર લગ્ન સંબંધ કરે તે જ યોગ્ય છે પર૯૮
लग्नं समानवर्णानां, वयः साम्यादितः स्मृतम् ।
देहलग्नं च दंपत्यो-रध्यात्म `मयोगतः ॥२९९॥ અર્થ–સમાન વર્ણોવાળા મનુષ્યોમાં સમાન વચઃ આદિથી દેહના લગ્ન સ્ત્રી પુરૂષ માં થાય તે અવશ્ય યંગ્ય છે. અધ્યાત્મ લગ્ન તે પ્રેમથી જ થાય છે. જે ૨૯
વિવેચન –સંસારમાં રહેલા સર્વ મનુષ્યને ચાર પુરૂષાર્થની સિદ્ધિ કડવી જોઈએ. તેમાંથી સર્વ શ્રેષ્ઠ ધર્મની સિદ્ધિ છે. તે ધર્મથી આત્મા મોક્ષની સિદ્ધિ કરી શકે છે. પરંતુ સર્વ આત્મા કાંઈ એક ધર્મ કરવા તૈયાર હેઈ શક્તા નથી. પુલ સુખની ઈચ્છા જેઓને હોય છે તેઓને વ્યવહાર કેવી રીતને હો જોઈએ તે માટે જણાવે છે કે ચાર વર્ષે આ ભારતદેશમાં ઘણુ પ્રાચિનકાળથી ચાલ્યા આવે છે. તેમાં બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય, શુદ્ર એ વર્ણીના સ્ત્રી પુરૂષ સમાન વર્ણ, સમાન જાતિ, જ્ઞાતિમાં એકબીજા પરસ્પર એગ્ય રીતે સમાન વયવાળા એટલે તેર વર્ષની ઉંમરથી કન્યાકાલ પૂર્ણ થાય છે અને વિશ વર્ષ પછી પુરૂષમાં કુમારકાળ પૂર્ણ થાય છે તેટલા અંતરયુક્ત સ્ત્રી પુરૂષની વયઃ સમાન પ્રમાણુતા ગણાય. વર્ણ, જ્ઞાતિ, જાતિ પણ ગુણકર્મના યોગે થયેલી હોવાથી તેવા કર્મ અને ગુણની સમાનતામાં પ્રમાણતા યુકત જે જ્ઞાતિપરંપરાએ માતાપિતા કુટુંબની હોય તેજ સમજવી. કારણ કે તેવા સં. સ્કારે તે વંશપરંપરામાં ચાલ્યા આવેલા હોય છે. તેવા સમાન–એક જ્ઞાતિજાતિવાળી સ્ત્રીઓ અને પુરૂષ સમાન ઉમ્મરવાળા હોય, સમાન સ્વભાવ, સમાન વિદ્યા હોય તેવા સ્ત્રી પુરૂષોના પરસ્પર માતાપિતા કુળના વડેરાઓએ જેમાં સંમતિ આપી હોય તેવાં ન્યાય યુક્ત છે. જે સ્ત્રી
For Private And Personal Use Only
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
પ્રેમનુ ફળ
અને પુરૂષના લગ્નો પરસ્પર પ્રેમસ્નેહને વધારનાર થાય છે તેમાં અંતરના આત્મિકભાવના પરસ્પર પ્રેમ જાગતા હાવાથી ધ લગ્ન કહેવાય છે એટલે સ્ત્રી પુરૂષ એક ધમ', 'આચાર, અનુષ્ઠાનવાળા હોવાથી ધર્મોની વૃદ્ધિવડે માક્ષમાના અનુષ્ઠાનેામાં સંસ્કાર જામવાથી આત્માની શુદ્ધિ તેઓને પ્રાપ્ત થાય છે. ૫ ૨૯૯ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
लग्नं प्रेम विना नैव, घटते नरयोषिताम् ।
भूमिकां पञ्चमीं यावद्, दंपत्योर्लग्नमिष्यते ||३०१ ||
आहारेण विचारेण, राजसादिकसाम्यतः । માધ્યાત્મિઃ વાદ્ય, દ્વૈત્સ્યો સર્વશત્ત્વયે ॥૩૦॥
અઃ—જે સ્ત્રીઓ અને પુરૂષષ વિગેરે રાજસ પ્રકૃત્તિથી આહાર અને વિચારમાં સરખા હાય તા તેમનું બાહ્ય દાંપત્યજીવન ઉત્તમ ગણાય છે પરંતુ તેજ જો પ્રેમથી આ ધ્યાત્મિક દામ્પત્યને પામે તે સર્વ શક્તિને મેળવે છે. ૫ ૩૦૦ ॥
૧૬૯
અ--મનુષ્યામાં જ્યાંસુધી પ્રેમ ન હેાય ત્યાંસુધી લગ્નની ઇચ્છા પુરૂષ અને સ્ત્રીઆને થતી નથીજ તેમજ તેવી લગ્નની ઇચ્છા પાંચમી ધમ ભૂમિકા સુધી સ્ત્રી પુરૂષો
ઇચ્છે છે ૫૩૦૧ા
For Private And Personal Use Only
વિવેચનઃ—જગતમાં જે જે સબધા જોડાય છે તેવા પ્રકારના સ્વ સ્વભાવને અનુ કુળ પરસ્પર પ્રેમીએ વિના નથી જ અનતા. અનુકુલ સ્વભાવેજ પ્રેમ જામે છે એટલે રાજના રાજસ્ સાથે, તામના તામસ સાથે, સાત્વિકના સાત્વિકેાસાથે પ્રેમસંબંધ જોડાય છે અને નલે પણ છે, પણુ સ્વભાવની વિરૂધ્ધતા હોય તો બંધાયેલા પ્રેમ પણ તુટી જાય છે. તેવીજ રીતે સ્ત્રીઓ અને પુરુષ સાથેના લગ્ન સંબંધે તેવા પ્રકારના પ્રેમવાલા પ્રેમીએ પરસ્પર હોય ત્યારેજ ઘટે છે–જોડાય છે, તેથી વિરૂધ્ધતા થતાં પ્રેમ અને લગ્નસંબંધે પણ છુટે છે. આવા પ્રકારના પ્રેમ સંબંધ અને લગ્નસંબંધ સન્ની પંચેન્દ્રિયામાં માત્ર મનુષ્યામાંજ સંભવે છે. દેવાને પ્રેમસંબધ પૂર્વના સંસ્કારથી સ ંભવે છે. નારકને પ્રેમ કરવાને અવસર મલતાજ નથી તિ``ચા પશુ હેાવાથી તેમને વિષયભોગના પ્રેમ અવિવેકથી યુકત હોય છે. ત્યારે મનુષ્યાને માર્ગાનુસારીભાવમાં આવવાથી સાત્વિક પ્રેમપરસ્પર થાય છે. તે સમ્યગ્દર્શન અને દેશિવરિતરૂપ ગુણુની ભૂમિકા કે જે ચેાથી—પાંચમી ભૂમિ કહેવાય છે ત્યાંસુધી વૈયિક પ્રેમ સાત્વિકતાવાલા હૈાવા છતાં રહે છે, એટલે પ્રથમ મિથ્યાત્વગુણુરૂપ માર્ગાનુસારિતારૂપ ભૂમિકામાં તામસ્ અને રાજસ્ પ્રકૃતિના સંભવ હાય છે. બીજી ભૂમિકા સાસ્વાદાન—પૂર્વે સમ્યગ્દર્શનની ભૂમિએ ચડેલા પાછા પડતાં સાસ્વાદાનમાં આવે છે ત્યાંપણુ રાજસ્ તામસ્ ભાવના સ્ત્રી પુરૂષાને પ્રેમ અવશ્ય હોયજ છે, ત્રીજીભૂમિકા મિશ્રભાવની છે ત્યાંપણ રાજસ્ સામત અને સાત્વિકના ગુણને સંભવ સ્ત્રી અને પુરૂષાને હાયજ છે તેથી ત્યાંપણ પ્રેમ
२२
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૭૦
પ્રેમગીતા
સંબંધ બણે પ્રકારે ઘટે છે તેમજ ચેથાગુણસ્થાનકમાં પણ કાયિક તેમજ માનસિક શુદ્ધ પ્રેમ હોયજ છે, તથા પાંચમી ભૂમિકા કે દેશવિરતિ ભાવવાહી છે ત્યાં સમ્યફત્વથી યુકત ભવ્યા
ત્મા “શ્રાવકના બારવ્રત-અહિંસા, સત્યવ્રત, અર્થ, બ્રહ્મચર્ય, પરિગ્રહનો ત્યાગ વિથેરે અંશથી કરે છે તેઓ સ્વદારા સંતોષ અને પરસ્ત્રીના ત્યાગરૂપ બ્રહ્મચર્યવ્રત અંગીકાર કરે છે. ત્યાં સુધી સ્ત્રી-પુરૂષને સાત્વિક શુદ્ધ પ્રેમની અવસ્થિતિ રહે છે ૩૦૧
रोगदोषाधभावेन, पक्कवीर्यादितस्तथा।
प्रेमादिगुणयोगेन, लग्नं हि नरयोषिताम् ॥३०२॥ અર્થ–સ્ત્રી અને પુરૂષના શરીરમાં રોગાદિને અભાવ હોય તેમજ એગ્ય ઉંમર થયે છતે વીર્ય શકિતઆદિ તેમજ ધારણ શક્તિ પરિપૂર્ણ પકવ થઈ હોય તેમજ પરસ્પર પ્રેમ અને બીજા ગુણોની સમાનતા હોય તે લગ્ન કરવાની યોગ્યતા જાણવી ૩૦રા
धर्मदेशप्रगत्यर्थ-मित्थं लग्नं समानकम् ।
कल्पते नरनारीणां, धर्मप्रेमविधायकम् ॥३०३॥ અથર–આવા પ્રકારના પ્રેમયુક્ત લગ્ન ધર્મ, અને દેશની ઉન્નતિ માટે થાય છે. તેથી સ્ત્રી અને પુરૂષની જાતિ, જ્ઞાતિ, સ્વભાવ પ્રકૃતિ વય અને જ્ઞાનની સમાનતા કલ્પવામાં આવી છે તે ધર્મપ્રેમની સ્થાપના જગતમાં કરે છે ૩૦૩
दुष्टविक्रयलग्नेन, पुरुषाणां च योषिताम् ।
धर्मसंघबलादीनां, नाशः स्यान्नैव संशयः ॥३०४॥ અર્થ–પુરૂષોના તથા સ્ત્રીઓના લગ્ન માટે જે વરવહુના પક્ષ દુષ્ટભાવથી પૈસા ધન લઈને આપ લે કરે છે, તે તેથી ધર્મસંઘ અને બળ આદિને નાશ થાય છે તેમાં જરા પણ શંકા નથી. તે ૩૦૪
વિવેચનઃ—જે દેશમાં અગર જે ક્ષેત્રમાં લેકે દ્રવ્ય, પૈસા કે આભૂષણેના ભંથી પિતાની વહાલી પુત્રીને વરવાલા પાસેથી ધન લઈને કન્યા આપે છે, ત્યારે કેટલાક ઉંચકુલના નબીરા ગણાતા કે પિતાના પુત્રને કન્યાવાળા જે અમુક રકમ પૈસા આભૂષણે આપે તે તે કન્યાના લગ્નને સ્વીકાર કરે છે. આવા અધમ અને દુષ્ટ વ્યાપારથી સ્ત્રી અને પુરૂષને કેઈ કારણગે વિખવાદ પણ થાય છે, સાચે હદયને પ્રેમ પરસ્પર જામતે નથી તેમજ વરકન્યાના પક્ષકારે પરસ્પર વેર, ઝેર અને તિરસ્કારવાળા થાય છે, તેથી આત્મધર્મ અને વ્યવહારની હાની થાય છે. સંઘબળની હાનિ થાય છે, તેથી સંઘનું બળ નષ્ટ થતાં ધર્મબળને નાશ થાય છે, તેમાં જરા પણ સંશય નથી. છે ૩૦૪ છે
लग्नमावश्यकं ज्ञेयं, प्रजोत्पत्त्यादिहेतुभिः। अन्यथा देहलग्नं तु, कल्पते नैव देहिनाम् ॥३०५॥
For Private And Personal Use Only
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૧૭૧
પ્રેમનું ફળ
અ:—પ્રજાની ઉત્પત્તિ માટેજ લગ્નની આવશ્યકતા હોઈ શકે છે તે વિના દેહના લગ્ન કરવા તે મનુષ્યાને ચેગ્ય નથી. ॥ ૩૦૫ U
कल्पते प्रेमलोकाना -मात्मलग्नं परस्परम् ।
देहभोगो न तत्रास्ति, सद्गुणानां प्रचारता ॥ ३२६॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અ:- જયાં પ્રેમિલાકેાના આત્માઓ પરસ્પર આત્મપ્રેમ-ભાવરૂપ લગ્ન કરે છે ત્યાં દેડુના ભાગ નથી હતા ત્યાં સદ્ગુણેાના પ્રચાર માત્ર હોય છે. ॥ ૩૦૬ ૫ आत्मप्रेमैव लग्नाय, कल्पते नरयोषिताम् ।
आत्मलग्नं तु सर्वेषां कल्पते प्रेमदेहिनाम् ॥ ३०७ ॥
અથ—આત્માના જે પ્રેમ છે તેજ સ્ત્રી અને પુરૂષોના લગ્નમાં મુખ્ય કારણુ મનાય છે તેથી જે પ્રેમી આત્માએ છે તે સર્વને આત્મભાવવાળા લગ્ના હાયજ છે. ૫ ૩૦૭ | देवलग्नं गुरोर्लग्नं, शुद्धप्रेम्णा प्रकल्पते । મજ્જાનાં નરનારીળાં, મુલ્યે ધર્મમાવતઃ ।।રૂ૦૮વા
અ:--દેવ સાથે તથા ગુરૂએ સાથે શુદ્ધ પ્રેમવડે લગ્ન કરવાં સર્વ જાતિ, જ્ઞાતિવર્ણ કુળવાળા સ્ત્રીઓ અને પુરૂષોને અવશ્ય કલ્પે છે કારણ કે તેવાં લગ્ન જે સ્ત્રીઓ હાય કે પુરૂષો હોય તેઓની મુકિતમાટે ધ ભાવથી થાય છે. ૫ ૩૦૮ ૫
64
વિવેચનઃ——લાકમાં શ્રીમતી મીરાં દેવીએ શ્રીકૃષ્ણદેવ સાથે આત્મસમર્પણ ભાવનારૂપ લગ્ન કર્યાં હતાં. તેથી શુદ્ધપ્રેમયાગથી કુભરાણાએ આપેલ ઝેરના પ્યાલા પીતાં અમૃત એડકાર તેમને આવ્યા હતા. તેવીરીતે જો શુદ્ધ નિર્વિલ્પપ્રેમથી આત્માને પરમાત્મદેવને સમર્પણુ કરતાં તે દેવને આત્માના સ્વામિરૂપે સ્વીકાર કરતાં ભવ્યાત્માએ પરમાત્મભાવને પામે છે કહ્યું છે કે “જીરુ નારી રે સારી મતિ ધરી, વળ્યા નિંત ની । કામ સંગેરે ઉત્તમતા વધે, સાથે બાનર બનતાલી II જેવી રીતે રાજીમતિએ નિર્વિકારી શુદ્ધબુદ્ધિ વડે અરિહંત શ્રી નેમિનાથનું અવલંબન કરીને દેના લગ્નના ત્યાગ કરી આત્મભાવ સમર્પણુ રૂપ આત્મપ્રેમ રૂપ લગ્ન કર્યાં, તેથી તેવા પુરૂષોત્તમની સંગત કરવાથી રાજેમતિ પૂર્ણ શુદ્ધતામય કેવલીદશાને પામી અને અનંત પરમાનંદની પ્રાપ્તિ કરી. આવા લગ્નને દેવલગ્ન જાણવા. ગુરૂને શિષ્ય અત્મ સમર્પણ કરે તે ગુરૂલગ્ન કહેવાય. આ લગ્ન ધના સાચા પ્રેમ વિના નથી બનતાં. જે શિષ્ય મન, વચન કાયાના સંકલ્પ વિકલ્પ છેડીને ગુરૂવચન શિરાવદ્ય કરે તે આત્મસમર્પણ કરવા રૂપ ભાવથી ગુરૂલગ્ન કરી શકે છે, જેમ ચંડરૂદ્રનામના આચાર્ય દેવની પાસે નવપરણિત શિષ્યે દિક્ષા મશ્કરીમાં માગી. ગુરૂએ માથે લેચ કરી સાધુવેશ આપ્યા. શિષ્યે મુખથી જે ખેલ્યા તે અવસ્ય સિદ્ધ કરવુ તે યોગ્ય છે, માટે હવે સત્યભાવે ગુરૂને આત્મસમર્પણ કરી સંસારસંબંધ તોડવા એમ નિશ્ચય કરીને
For Private And Personal Use Only
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૧૭૨
પ્રેમગીતા
ગુરૂને વિનંતિ કરી કે ‘મારા કુટુંબીઓ આપને હેરાન ન કરે માટે અહિંથી આપ વિહાર કરી.’ શિષ્યના ખભા ઉપર ગુરૂને બેસાડીને રાત્રિ આખી ચાલ્યે. રસ્તાના ખાડાખૈયાથી અથડાવાથી ગુરૂએ ક્રોધથી શિષ્યના માથા ઉપર દંડના ઘા કર્યાં તા પણ શિષ્ય ગુરૂ ઉપર અપ્રીતિ ન કરતાં આત્મસમર્પણ ભાવથી સહન કર્યું અને આત્મતત્વનું ચિંતવન કરતાં કૈવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું. આમ ગુરૂ ઉપર પૂજ્ય પૂજકભાવે આત્મસમર્પણુ રૂપ લગ્ન તે ગુરૂ લગ્ન છે. ૫૩૦૮ ૫
समाख्यं शुद्धचारित्रं, धर्मलग्नं मनीषिणाम् । મોક્ષાર્થે ગાયતે નૂન, ચોમનિવાસનામ્ IIરૂ૦૧
અથ—ડાહ્યા મનુષ્યાને તે શુદ્ધચારિત્ર રૂપ ધર્મ લગ્ન કરવા તેજ યાગ્ય છે કે જે લગ્ન શુદ્ધપ્રેમમાં વસનારા ભવ્યાત્માઓને નિશ્ચયથી મેક્ષની પ્રાપ્તિ માટે જ થાય છે તેમ કહેલું છે. ।। ૩૦૯ ૫
પ્રેમ વૃદ્ધિ અને પ્રેમ આશીર્વાદ
つ
.
પ
ॐ ह्रीं श्रीं परप्रेम, प्रियेषु मम वर्धताम् । વૈશિળાનુ પ્રેમ, વધેતાં મમ શ્રુત્તિન્તઃ પ્રાર્શ્ના
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અર્થ:-—મારો | શ્રી વી રૂપ સત્ય શ્રેષ્ડપ્રેમ સ પ્રિયજને ઉપર વધતા જાય તેમજ મારી આત્મભાવની શકિત વડે સર્વ વરી લેાક ઉપર પણ શુદ્ધ પ્રેમ વધતા
જાય. ॥ ૩૧૦ l
વિવેચનૐ મંત્રરૂપ પ્રેમ પરમેષ્ટિમય પ્રેમ સમજવા, ડી મંત્રરૂપ પ્રેમ સ તીર્થંકરના ભાવમય સમજવા, શ્રી મરૂપ પ્રેમ લક્ષ્મીરૂપ સમજવા અને કલી મત્રરૂપ પ્રેમ સ વિાહર શુદ્ધપ્રેમ સમજવે. આ સર્વ પ્રેમ સર્વ જીવા ઉપર જામે. मम मित्रेषु, शत्रुषु प्रेम वेगतः ।
સર્વલેશેજી અંડેજી, શુદ્ધમેન વધેતામ્ ॥૨॥
અઃ—મારા જે મિત્રા છે તેમજ શત્રુ છે. માધ્યશ્ચ ભાવવાલા લાકે છે તે ઉપર મારે પ્રેમ વેગપૂર્ણાંક વધતા જાવ. સર્વ ખંડમાં જે લેકે રહેલા છે તે ઉપર પણ પ્રેમ વધો ।।૩૧૧૫
शुद्धणारा शान्ति भूयात् सर्वत्र सात्विकी । द्रव्येष्वपि परप्रेम, वर्धतां मम भावतः || ३१२||
અર્થ :—શુદ્ધપ્રેમથી આત્મા સર્વ જગ્યાએ સાત્વિક ભાવવાલી શ્રેષ્ઠ શાંતિને પામે છે. તેમજ જડ પદાર્થી જે દૃષ્યરૂપે નજરે પડે છે તે નિરંતર વધે! ॥૩૧૨ા
ઉપર પણ શ્રેષ્ઠ પ્રેમ મારા ભાવપૂર્વક
For Private And Personal Use Only
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનું ફળ
૧૭
परप्रेममयं विश्वं, भूयात् संकल्पशक्तितः ।
प्रादुर्भवतु सत्प्रेम, मयि सर्वेषु सर्वथा ॥३१३॥ અર્થ:–મારી સંકલ્પ શકિતથી આખું જગત શ્રેષ્ઠ પ્રેમમય થાવ, મારામાં સર્વ જગતના સર્વ ચેતન અચેતન પદાર્થો પ્રત્યે સત્યપ્રેમ પ્રગટ થાવ ૩૧૩
વિવેચનઃ-પરસ્પરના વૈર વિરધભાવ નષ્ટ થાવ. તેવા પ્રકારને પરમ શ્રેષ્ઠ શુદ્ધપ્રેમ સર્વ જગતના સર્વ પ્રાણિઓ અને જડ પદાર્થો પ્રત્યે સર્વથા સર્વકાલ સ્થાયિ રહે તે મારા અંતરમાં અને વ્યવહારમાં પ્રગટ થાવ. શત્રી મિત્રે જે સ્વર્ગેનિ મળૉ કૃદ્ધિા મે મ મવિધ્યામિ નિર્વિરોષત્તિઃ તા શા અર્થ-કયારે મારામાં જગતમાં માનેલા શત્રુઓ ઉપર અને મિત્ર ઉપર સરખો પ્રેમભાવ પ્રગટ થશે. તૃણ-કાંટા જેને સ્પર્શ અનિષ્ટ લાગે છે તેવા પદાર્થો અને જેનો સ્પર્શ આનંદ ઉપજાવે છે. જેના દર્શનથી ઈદ્રિયો ઉન્માદ અનુભવે છે તેવા ઈષ્ટ ભેગો, સ્ત્રી, શય્યા વિગેરે ઉપર કયારે સમાનતા આવશે? અને અનિષ્ટ પદાર્થોમાં રતિ અરતિને અભાવ થવારૂપ સમભાવ ક્યારે પ્રગટ થશે? કયારે સુવર્ણ અને પથ્થરમાં સમાનતા લાગશે? મણિ અને માટીના ઢેફાને સમાનભાવે ક્યારે જેવાશે? મેક્ષ કે જે અનંતસુખના ધામમય છે અને સંસાર જે અનંત દુઃખના સ્થાનરૂપે છે તે બન્નેમાં સમભાવ કયારે અનુભવાશે? આત્મ અનુકુલ પદાર્થોમાં વિશેષતા વિના સામાન્યભાવે સમાનતા જેવાય તેવી બુદ્ધિ અને કયારે પ્રગટ થશે? સર્વ પદાર્થોમાં સમાનભાવે શુદ્ધ પ્રેમ યુક્ત મૈત્રી ભાવમય દષ્ટિ અને સર્વથા સર્વકાલ માટે જલદી પ્રગટ થાવ? જેથી ઈષ્ટ અને અનિષ્ટતા રૂપ સંક૯૫ વિકલ્પરૂપ જાલથી મુક્ત સ્વસ્વભાવમાં હું આવું અને પરમાત્માને વીતરાગભાવ મને પ્રગટે. ૩૧૩
शुद्धप्रेमसमावेग-दृढसंकल्पभावनाः।
जनोपरि प्रकुर्वन्तः, कुर्वन्ति प्रेमिणो जनान् ॥३१४॥ અર્થ–શુદ્ધપ્રેમનું સારી રીતે આગમન થવાથી તે વિષયમાં દઢ સંકલ્પ યુક્ત ભાવના પ્રગટ થાય છે, તે પ્રેમ સર્વ માણસ ઉપર સર્વ પ્રેમિકને કરે છે અને તમે સેવે તેમ કરે છેa૧૪ા
नृणां शीर्षोपरि प्रेम-मंत्रजापकयोगिनः।
वशीकुर्वन्ति सत्प्रेम्णा, सर्वलोकान् विवेकतः ॥३१५।। અથ–સર્વ મનુષ્યના માથા ઉપર પ્રેમ મંત્રનો જાપ કરનારા ગિએ સર્વ જગતના લોકોને પ્રેમથી વિવેકપૂર્વક પિતાને વશ કરે છે ૩૧પ
मदीयप्रेमदायन, मद्रपाः सन्तु देहिनः । दूरं यातु महावैरो-मत्तश्च सर्वविश्वतः ॥३१६॥
For Private And Personal Use Only
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
ܐ
પ્રેમગીતા
અ—મારા સાચાપ્રેમની દૃઢતાવડે સર્વ પ્રાણિગણેા મારાસમાન સ્વરૂપવાલા થાવ, તેમજ તેમના અંતરમાં રહેલે। મહાન વૈરભાવ અને ઉન્માદભાવ વિશ્વમાંથી સથા દૂર ચાલ્યા જાવ. ૫૩૧૬
વિવેચન:જગતના સર્વ સ્થારજંગમ પ્રાણિગણેા કયાગથી સંસારમાં જન્મમરણ કરતા આધિવ્યાધિ અને ઉપાધિથી પીડા પામે છે. તે પીડાથી બધા જલદી એકદમ મુકત થાવ ? અને સત્તાએ મારા આત્મગુણુ સ્વભાવ સમાન તેઓ પણ છે તેથી મારા સમાન આન દ સ્વરૂપમાં રમનારા પ્રગટભાવે થાવ. તેમના દોષા, પાપા, રાગ-દ્વેષ, વૈર, વિરાધ, ઝેર, વેર, કુવાસનારૂપ અવગુણા ચારે બાજુથી સમૂલ દૂર થાવ, તેમના સર્વે પાપો ક્ષય થાવ? શિવમસ્તુ સર્વ जगतः परहितनिरता भवन्तु भूतगणाः ॥ दोषाः प्रयान्तु नाशं, सर्वत्र सुखीभवन्तु लोकाः ॥ १ ॥ સર્વ જગતના પ્રાણિઓનું સર્વ પ્રકારે શિવ-કલ્યાણ થાવ, સર્વ પ્રાણિરૂપ ભૂતગણે સ સ્વપરના હિતમય કાર્ય કરનારા પરોપકાર કરનારા થાવ, તેઓના સર્વાં દોષો સદુ:ખા સર્વથા નાશ પામે સર્વ જીવલાકે સર્વથા પુણ્ સુખી થાવ. તેવી ભાવના પૂર્ણ પ્રેમ ચેાગીઓને સદા નિરંતર વર્તે જ છે ૫૩૧૬।।
शुद्धप्रेम विना जीवः, पशुरेव न संशयः ।
शुद्धप्रेमात्मनां नृणां देवत्वं परिकथ्यते ॥३१७॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અઃ—જે જીવાત્મામાં શુદ્ધપ્રેમ નથી પ્રગટયે તેઓને પશુજ કહેવાય તેમાં જરા પણ સંશય નથી. જે આત્મામાં શુદ્ધપ્રેમ આત્મસ્વરૂપે પ્રગટ થયા છે તે આત્માઓને દેવ પશુ પ્રાપ્ત થયુ છે એમ અવશ્ય સમજવુ. ૫૩૧૭ણા
प्रेम्णा सर्वात्मनामेको विश्वात्मा परमेश्वरः । आत्माद्वैतस्वरूपेण, कथ्यते नययुक्तितः ॥ ३९८ ॥
અથ:-પ્રેમથી સર્વ આત્માનું એકાત્મક રૂપે દેખાય છે સવિશ્વના આત્માનુ જે એક્ત્વ તે રૂપ જે પ્રેમ તે પરમેશ્વર સમજવા, આવુ આત્માનુ અદ્વૈતસ્વરૂપ જ્ઞાનની નય યુકિતથી ઘટે છે તેમ જ્ઞાનીઓ કહે છે. ૫ ૩૧૮ ૫
વવેચનઃ—જ્યારે જગતમાં સર્વ આત્મા પરસ્પર સત્ય પ્રેમવડે એક બીજાને સ્નેહભાવથી જોવાને તૈયાર થાય છે ત્યારે તેવા શુદ્ધ સત્યપ્રેમથી સર્વ આત્માઓને એક આત્મારૂપે એટલે ‘ પ્રેમાભા’કહેવાય છે તેમજ સર્વ વિશ્વાત્માઓનુ પ્રેમથી એકત્વ ખને તે પ્રેમધર્મ રૂપ સ્વભાવવડે વિશ્વાત્માનુ જે એકત્વ તેજ પ્રેમરૂપ પરમેશ્વર સમજવા, તેવીજ રીતે સર્વ આત્માનું જે એકવભાવે જોવું તે પ્રેમાભાદ્વૈત પરબ્રહ્માદ્વૈત કહેવાય છે. વિચારતાં એકત્વના પણ એધ થાય છે જેમકે ખાજરીના એક મણમાં વ્યક્તિ ગણના કરતાં કરાડની સંખ્યા ગણાય પણ સંગ્રહની અપેક્ષાએ એક માત્ર માજરી લાવ્યા છીએ તેમ લેાકેા કહે
For Private And Personal Use Only
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનું ફળ
છે. તેવી જ રીતે અનંત આત્માઓમાં સ્વભાવ ગુણની સમાનતા હોવાથી “જે કાયા” એક આમા છે તેમ કહેવાય છે તેમજ સર્વ આત્મા પ્રત્યે પ્રેમસ્વરૂપે વિચારતાં આત્માનું અદ્વૈત તે સંગ્રહનયની સમાનભાવવાળી યુક્તિથી કહેવાય છે. ૩૧૮
અદ્વૈત ગેમમાં રહેવાને વિકલ્પ નથી દેતા. ‘सत्यद्वैतमपि व्यक्त-मात्माऽद्वैते लयं व्रजेत् ।
ज्ञाने ज्ञेयस्य भास्यत्वमात्माद्वैतमनादिकम् ॥३१९॥ અર્થ:–આત્મા અને પરમાત્માનું દૈતભાવપણું વ્યકત હોવા છતાં જ્ઞાનમાં યનું દેખાવાપણું રહેલું છે તેના વડે આત્મા અદ્વૈતમાં લય થાય છે આમ વૈતભાવ અનાદિને પરસ્પર સહેલે છે ૩૧લા
તભાવ અનાદિને છે सोऽहं नैवभवेत् साऽह-मद्वैतप्रेम्णि संस्थिते ।
जन्ममृत्युर्जरानैव, निर्विकल्पकयोगिनाम् ॥३२०॥ અર્થ –નિર્વિકલ્પ દશાવાળા પ્રેમગીઓને તે જે પરમાત્મા છે તેજ હું છું એ સોહંભાવ પ્રેમયોગમાં સદા અનુભવાતે હેય જન્મજરામૃત્યુને અભાવ અનુભવાત હોય તેને તે અને હું એક કે જુદા હોય તેને વિકલ્પ નથી આવતા. ૩ર૦
વિકલ્પપ્રેમ. साऽहं साऽहं भवेत् सोऽहं, भवेत् तत्त्वमसि स्वयम् ।
त्वमेवाऽहं विकल्पेन, विकल्पप्रेम जायते ॥३२१॥ અર્થ– તે છું, તે હું છું તેવા જાપથી સોહં તે પરમતત્વ હુંજ છું એમ સિદ્ધ થાય છે, આવી રીતે તુંજ તે પરમતત્વરૂપ છે, એમ સ્વયં બંધ થાય છે, તું તેજ હું આવા વિકલ્પવડે આત્મપ્રેમ વિક૯૫નાવાળે થાય છે. ૩૨૧
વિવેચન ––આ જગતમાં સજ્ઞિપંચેંદ્રિય પ્રાણી ગણું એટલે વિશેષ કરીને મનુષ્ય અને સામાન્ય કેટીના દે, વ્યંતર, ભૂત, પિશાચ વગેરે જેઓએ પિતાના મગજ ઉપર સંયમે નથી કર્યો તેવાએ પોતાને જેવા થવા ઈચ્છા રાખતા હોય તેના શબ્દ જાપ કરતાં મન અને ઈદ્રિયને તેવા વિકલ્પથી જોડતાં તે શબ્દમાં લય થઈ જતાં પિતાને તેવા આકારે અનુભવે છે, એવું આ સભ્ય જગતમાં આપણને ઘણુ વખત માણસેમાં તેવા વિકારથી પરિણત થયેલા જોવા મળે છે, તેવી જ રીતે સાહંસ–તે પરમાત્મા રૂપ વ્યક્તિ તે જ હું છું એટલે પરમાત્માથી જુદી વ્યકિત રૂપે હું નથી આવા પ્રકારના સંકલ્પમય જાપ કરતે પ્રેમીઆત્મા પરમાત્મામાં તદારભાવે લીન થઈ જાય છે ત્યાં તે સોહે? તે પરમાત્મ હું છું એમ એકત્વભાવે અતરૂપે પિતાને માની લે છે. એટલે મનને જણાવે છે કે “તત્વમસિ”
For Private And Personal Use Only
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuni Cyanmandir
૧૭૬
પ્રેમગીતા
તે પરમાત્મા તું જ છે. તારાથી અન્ય તે નથી એવો વિકલ્પ પ્રેમી આત્મા પિતાની મેળે કરે છે. પિતાના આત્માને પરમાત્માથી અભેદ એક વ્યકિતરૂપે જુવે છે, દૃષ્ટાદૃષ્ટને એકરૂપે અભેદ જાણે છે. પણ સાક્ષિરૂપે પિતાને પ્રભુથી અન્ય નથીજ માનતું, પરંતુ “વં એવ અહં” હે પરમાત્મા જે તમે છે તે જ હું છું. એવા પ્રેમમય અભેદભાવમય વિક૯૫વડે પ્રેમી આત્મા વિકલ૫ પ્રેમિ થાય છે. આ૩૨૧
વ્યતા વ્યક્ત પ્રેમ. व्यक्ताव्यक्तं भवेत्प्रेम, व्यक्ताव्यक्तात्मभावतः।
शुद्धप्रेमात्मचारित्रं, सत्यभक्तस्य लभ्यते ॥३२२॥ અથ–આત્મ સ્વરૂપની વ્યકત અવસ્થામાં પ્રેમભાવ વ્યક્ત પ્રગટે છે અને વ્યક્ત આત્મભાવમાં પ્રેમ પણ વ્યકતજ રહે છે. એટલે શુદ્ધપ્રેમ સ્વરૂપ આત્મ ચારિત્ર સત્ય ભક્તને પ્રાપ્ત થાય છે ૩રરા
વિવેચન –આત્મામાં સામાન્યભાવે સહજ પરિણામિતારૂપ અવ્યકતપ્રેમ સત્તાથી રહેલે જ છે જેમ ચૈતન્ય આત્મ સ્વરૂપ છે તેમ પ્રેમ પણ આત્માનું જ સ્વરૂપ છે. દરેક આત્માને ઈષ્ટ સંયોગ સુખ માટેજ થાય છે, અનિષ્ટ સંગ દુઃખમાં હૈત બને છે, તેથી સુખ માટે જે કારણે તે સમજે છે તે ઉપર પ્રેમભાવ રાખે છે. જો કે આ પ્રેમ અશુદ્ધ છે– માયામય છે. એટલે અનિષ્ટ સંબોધને છોડવા અને ઈષ્ટ સંબંધને મેળવવા પ્રયત્ન કરતે ઈષ્ટ સંબંધની ચાહના કરે છે. તે આત્મા પરમાત્માના સ્વરૂપને મેહના ઉદયથી જાણતે ન હોવાથી તેને પ્રેમ ઈષ્ટ આનંદ હોવા છતાં પરમાત્મા પ્રત્યે અવ્યક્તભાવે પ્રેમનું અસ્તિત્વ છે. પણ વ્યક્તરૂપે નથી તે અજ્ઞાન મેહ મિથ્યાત્વને નાશ થતાં અપૂર્વકરણ રૂપ નથી મેહની ગાંઠ ભેદવાથી આત્મા ઉપરના અજ્ઞાનાદિ અવરણ દૂર થતાં આત્માનું અને પરમામાનું જ્ઞાન પ્રગટ થતાં તેની ઉપર આદર અને પ્રેમ વ્યક્ત થાય છે. તે અપૂર્વ વ્યક્ત પ્રેમથી આત્મવીર્ય પણ પ્રગટભાવે ઉલ્લાસ પામતું છતું પ્રગટરૂપે વ્યક્ત થાય છે અને તેથી શુદ્ધ પ્રેમમય ભાવ ચારિત્ર દ્રવ્ય ચારિત્ર સાથે પ્રગટભાવે સાચા પ્રેમ કેગના પૂર્ણ ભક્તને પ્રગટ થાય છે. ૩રરા
प्रेमी प्रेमैव जानाति यत्र तत्र यदा तदा।
साक्षि परस्परं चित्तं, प्रेमिणां जायते स्वतः ॥३२३॥ અર્થ –પ્રેમી જ્યાં જ્યારે હોય ત્યાં ત્યારે પ્રેમને જાણી અને જોઈ શકે છે તેમાં તે વાતમાં પ્રમાણભૂત સાક્ષી તરીકે પ્રેમીઓના ચિત્તા સ્વયં સ્વભાવથી થાય છે. ૩૨૩
शुद्धोपयोगप्रेमैव, कर्तव्यो भक्तयोगिभिः । आत्मशुद्धोपयोगस्तु शुद्धप्रेमैव बोधत ॥३२४॥
For Private And Personal Use Only
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
પ્રેમનુ ફળ
www.kobatirth.org
અથ:—પ્રેમિભકત યાગીઓએ શુદ્ધાત્મયાગમાં પ્રેમ અવશ્ય કરવા જોઇએ. કારણ કે તે શુદ્ધ ઉપયેગથી આત્મશુદ્ધ પ્રેમને અવશ્ય સમ્યાધથી જાણી શકે છે ૩રા शुद्धप्रेमाशिपक्वानां, मालिन्यं नैव जायते ।
निपातो न भवेत्तेषां या तादृक् प्रवृत्तिः || ३२५॥
અઃ—જે પ્રેમિ આત્માએ શુદ્ધ પ્રેમરૂપ અગ્નિની ભઠ્ઠીમાં પાકીને શુદ્ધ પ્રેમકંચનમયતાને પામેલા છે, તેને મલિનતા કાપિ આવતીજ નથી. તેમજ તેના સંસારમાં પાત–પતન જેવી તેવી પ્રવૃત્તિથી કદાપિ નથીજ થતા. ૫૩૨પા
1333
શુપ્રેમ સાચું જીવન છે
शुद्धप्रेमैव संबोध्यं, स्वात्मलालनजीवनम् ।
भक्तसंगेन संप्राप्यं, पूर्णानन्दस्वरूपकम् ॥३२६॥
૨૩
અઃ—જે શુદ્ધપ્રેમ છે તે જ આત્મસ્વરૂપને આનંદ કરાવનારૂં સાચું જીવન છે તેમજ પરમાત્માના સાચા પ્રેમિભકતાના સંસર્ગ કરવાથી પૂર્ણાન ંદ સ્વરૂપને, તેવા પ્રેમ પ્રાપ્ત થાય છે. તેમ અવશ્ય સમજવુ. ૫૩૨૬ા
વિવેચન:—પૂર્ણ પ્રેમયાગીજનેાજ સાચા આત્મભક્તા સમજવા. તેમના સંસર્ગ કરવા વડે અને તેમના ચરણની ઉપાસનાથી અધ્યાત્મ સ્વરૂપ સમજાય છે અને અનુભવમાં આવે છે. તેથી આત્મા ઉપર સાચા પ્રેમ જામે છે. મવાળ્યેઃ પામત્યેવ, મળ્યા મધ્યમાવતઃ હું મળ્યાગવામળ્યા, મન્યદ્વૈતાદશ મતિઃ ॥॥ અર્થો હું સાચા ભવ્ય સ્વભાવવાલે એટલે સુંદર સ્વભાવના હાઇશ તા કોઇપણ કાળે આ સંસારસમુદ્રના પાર પામવામાં સમ થઇશ પણ હું ભવ્ય સ્વભાવના છું કે અભવ્ય સ્વભાવના છુ... આવા તરૂપ ઉડ્ડા ભવ્યાત્માને આત્મપ્રેમ ચેગેજ ઉઠે છે. પણ અલભ્યને તેવા આત્મપ્રેમના અભાવ હોવાથી આવી ભાવના ઉઠતીજ નથી. ૫૩૨૬ના
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
દેહાધ્યાસના વિસ્મરણવિના શુપ્રેમ થતા નથી शुद्धप्रेम न संप्राप्यं, देहाभ्यासविस्मृतिं विना । નામાવિમો,લ્ય, નાશન હમ્યતે નનૈઃ ॥રૂણા
૧૯૭
અ:—દેહાધ્યાસ–દેહની મમતાનું વિસર્જન ર્યાવિના શુદ્ધપ્રેમની પ્રાપ્તિ નથીજ સંભવતી, તેમજ નામરૂપ આદિના મેહ નાશ થવાથી મનુષ્યને અંતરાત્મભાવે શુદ્ધપ્રેમ
પ્રાપ્ત થાય છે. ૫૩૨૭ના
પ્રેમી આત્મા સવ કાર્યો કર્યા છતાં લેપાતા નથી. संत्यक्तसर्वसंकल्पो, देहाभ्यासविवर्जितः । सर्वकर्माणि कुर्वन्सन्, प्रेमात्मा नैव लिप्यते ॥३२८॥
For Private And Personal Use Only
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuni Cyanmandir
૧૮
પ્રેમગીતા
આ અથડ–દેહાધ્યાસથી રહિત થયેલ પ્રેમાત્માને સંક૯૫ વિકલ્પને પણ ત્યાગજ થાય છે. આ પ્રેમની સર્વ કર્મને કરવા છતાં પણ કર્મથી લેપતે નથી. ૩૨૮
કવિવેચનઃ–પ્રેમગીએ દેહાધ્યાસના સર્વથા ત્યાગીજ હોય છે, તેઓને શરીર, ઈદ્રિય અને મન ઉપર હું અને મારું વિગેરે પ્રાચીન સંસ્કારને ત્યાગ થયેલજ હોય છે, પુદગલ ભેગની લાલચ મનમાં જરા છાયારૂપે પણ નથી રહેતી. તેથી ધન માલ મિલકતનું શું થશે? સ્ત્રી કુટુંબનું શું થશે અથવા શિષ્ય પરિવારનું શું કરવું? તેવા ચિંતામય સંક૯પ વિકલ્પને પણ સંપૂર્ણ ત્યાગ થયેલ હોવાથી ય શોક હાસ્ય રતિ અરતિ તે પ્રેમ
ગીઓને નથીજ હતી. તેના વેગે શરીર સંબંધી, પૂજે કે જે ગુરૂજનો હોય તેમના માટે, તથા બાલ મુર્નાદિકે આપણું આશ્રયે રહ્યા હોય તેના હિત માટે જે જે કર્તવ્ય કરવા પડે તેવા હોય તે કરતા છતાં પણ શુદ્ધ પ્રેમયોગી દ્રો લેવાતા નથી. કહ્યું છે કે – योगयुक्तो विशुद्धात्मा, विजितात्मा जितेंद्रियः ॥ सर्वभूतात्मभूतात्माः कूर्वन्नपि न लिप्यते ॥ અર્થ –જે પ્રેમગથી યુક્ત અને વિશુદ્ધ થયેલું છે આત્મસ્વરૂપ જેનું તે વિજિતાત્મા વિશેષ પ્રકારે આત્મને સંયમમાં રાખનારે તથા ઈદ્રિય અને મનની ચંચલતાને જિતનારે પ્રેમગી આત્મા સર્વ જગતના જીવાત્માઓને પ્રેમથી પોતાની સમાન જાગ્નારો હોય છે. તેમજ પરમાત્માના સ્વરૂપને ધ્યાનયેગથી આત્મસ્વરૂપે અભેદ કરનારે પ્રેમાગવા ગી સંસારમાં શરીરવંત હોવાથી દેહનાં તથા સંબંધીના કાર્યોને કરતા છતાં પાપ કર્મથી લેપાતા નથી. પાઇર૮
શુદ્ધપ્રેમી કેને કહેવો? यदा कर्मस्वनासक्त-इन्द्रियार्थेषु सर्वथा ।
अहं ममत्वसंत्यागी, शुद्धप्रेमी तदोच्यते ॥३२९॥ અર્થ:–જ્યારે આત્મા ઈદ્રિય વિષયોમાં તથા અર્થ આદિ વિષયમાં થતા કર્મ (ક્રિયામાં) આસક્ત ન હોય ત્યારે “અહં મમ” “હું અને મારૂં” એવા વિકલ્પને છેડનારો આત્મા શુદ્ધપ્રેમી કહેવાય છે. ૩૨
, વિવેચનઃ–પ્રેમયોગી ઈદ્રિયોગ કર્મમાં, અથર્જન કર્મમાં આસકિત ધરતેજ નથી તેમજ હું રાજ શેઠ એવા અહંકાર ભાવનાનો ત્યાગ કરે છે, તેમજ આ બધા અર્થ ધન જમીન, બંગલા, બાગ, રાજ્ય, સ્ત્રી કુટુંબ ભાવને પણ સમ્યગ રીતે ત્યાગીને શુદ્ધાત્મભાવે સહજાનંદમાં રમનારો હોય છે તે જ સાચું-શુદ્ધ પ્રેમયેગી કહેવાય છે. ૩૨લા
કર્તવ્યમાં અધિકારી પ્રેમી છે कर्तव्येष्वधिकारोऽस्ति, प्रेमात्मनां स्वभावतः । अप्रेमात्मा न निर्लेपो-भवत्येव प्रभोर्मतः ॥३३०॥
For Private And Personal Use Only
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuni Cyanmandir
પ્રેમનું ફળ
અથર–જે શુદ્ધ પ્રેમવાલે આત્મા છે તેને તે સ્વભાવથી જ તેવા તેવા કાર્યો કરવાને અધિકાર પ્રાપ્ત થયેલે જ છે, પણ જે આત્મા પ્રેમવાલો નથી તે નિલેપ ન હોવાથી તેવા કાર્યોમાં અધિકારી નથી એમ પરમાત્મા મહાવીરદેવને ઉપદેશ છે. ૩૩
પ્રેમથી કર્તવ્યમાં સામર્થ્ય ઉત્પન્ન થાય છે.
प्रेमतः सर्वकर्त्तव्य-सामर्थ्य जायते हदि ।
अनन्तवीर्यसद्रूपं, प्रेमकर्मकरं मतम् ॥३३१॥ અર્થ –આત્માઓમાં સાચા પ્રેમના બળથી સર્વ કાર્યો કરવાનું હદયમાં સામર્થ્ય પ્રગટ થાય છે. તેથી આત્મા અનંતવીર્ય અને સત્યસ્વરૂપ છે તેમજ પ્રેમકર્મને કરનાર છે. તે શાસ્ત્રને મત છે. પ૩૩૧
વિવેચન –આત્મામાં સહજભાવે ચૈતન્ય સ્વભાવરૂપ જ્ઞાનાદિગુણો પ્રેમાદિપરિણામે શાશ્વતા વર્તે છે, તે આત્મામાં તાદાસ્યભાવે ગુણપર્યાયે પરિણમી રહ્યા છે, કહ્યું છે કે – "नाणं च दंसणं चेव चरितं च तवो तहा वीरियं उवओगो अ एवं जीवस्स लक्खणं ॥१॥
અર્થ-જ્ઞાન-વસ્તુને વિશેષરૂપે જાણવાની શકિત, દર્શન-વસ્તુનો સામાન્ય બંધ કરવાની શક્તિ, ચારિત્ર-તત્વસ્વરૂપને પ્રાપ્ત કરવા માટે સત્પ્રવૃતિ, તપ-કર્મ દહન કરવાની શકિત, વીર્ય–આત્માને સ્વરૂપે પ્રાપ્ત થવાનું સહજ સામર્થ્ય અને ઉપગ-તત્વ માટે ધ્યાન કરવું તત્વની ગેસણા માટે મિમાંસા કરવી તે ઉપગ, આ સર્વ આત્મામાં ગુણે બહારથી કે કેઈની કૃપાથી મળતા નથી પણ આત્માના સહજ સ્વરૂપ છે. તેમાં દર્શનરૂપ અથવા તત્વરૂચિરૂપ જે પ્રેમ છે તે પ્રેમને જેને પ્રગટભાવ થયે છે તે આત્મા હૃદયમાં પ્રેમમય સામચ્ચન બલથી સર્વ સંસારને વિનાશ કરી પરમશુદ્ધ બને છે.
આત્મા સરૂપ પ્રેમમય શ્રદ્ધાથી ભાવચારિત્રમાં રમણ કરતાં પરમાનંદને ભેતા બને છે. જગતમાં સર્વપ્રાણિઓને પ્રેમથી મેક્ષમાર્ગમાં પ્રયાણ કરે–કરાવે છે. આ મત પરમાત્મા વીતરાગ સર્વજ્ઞ ભગવંતેને છે, એટલે પ્રેમ કરનાર પ્રેમની આત્મસ્વરૂપને પ્રગટ કરે છે. તેમ સર્વ સંસારીઓને પણ મોક્ષમાર્ગમાં ગમન કરાવીને તેઓને સાચા સ્વરૂપના દર્શન કરાવવામાં અનંતુ સામર્થ્ય ધરાવે છે. ૩૧
પ્રેમયજ્ઞ સર્વ યજ્ઞમય છે सर्वयज्ञस्वरूपोऽस्ति, प्रेमयज्ञः सतां मतः ।
प्रेमयज्ञे निमग्नाना-मन्ययज्ञो न विद्यते ॥३३२॥ અર્થ–સર્વયજ્ઞસ્વરૂપ પ્રેમયજ્ઞ છે એમ સંતપુરુષને મત છે તેથી જણાવે છે કે જે યેગી પ્રેમયજ્ઞ ક્રિયામાં મગ્ન થાય છે તેઓ સર્વ વાંછિત પ્રાપ્ત કરે છે તેથી તેઓને અન્ય યજ્ઞો કરવાના નથી જ હતા. ર૩રા
For Private And Personal Use Only
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૧૮૦
પ્રેમગીતા
વિવેચનઃ—આત્મા સ્વકલ્યાણ માટે અનેક યજ્ઞો કરે છે. તેમાં અજ્ઞાનીઓ પશુ પક્ષી મનુષ્યાદિના પણ યજ્ઞા કરે છે. “સ્વામો યનેત્” સ્વની ઇચ્છાવાળાયે યજ્ઞા કરવા જોઇએ એમ જૈમિનિ ઋષિ કહે છે, એટલે સ્વર્ગના ભાગની લાલચથી યજ્ઞ કરાય છે પણ વસ્તુ સ્વરૂપ વિચારતાં પુણ્યથીજ સ્વર્ગની પ્રાપ્તિ થાય તેવે સંભવ છે. યજ્ઞો હિંસામય હોવાથી માત્ર પાપનાજ કારણે થાય છે, જૈમિની ઋષિ કહે છે કે, “યજ્ઞાર્થે વશવઃ મુાઃ યમેવ સ્વયંપૂવા । યજ્ઞોત્ત્વ મૃત્યુ, સર્વસ્ય તસ્માત્ યજ્ઞ વધોવષઃ ॥ અર્થ :-સ્વયંભૂ ભગવંતે પાતાની મેળેજ યજ્ઞ માટે પશુઓની સૃષ્ટિ રચી છે, માટે આપણા સના કલ્યાણ માટે યજ્ઞ કરવા. જો કે તેમાં પશુ આદિ જવાના વધુ તે થાય છે પણ પશુએ પાતાના વધ થતાં સ્વગમાં પહેાંચી જાય છે. તેથી તે વધ અહિંસા કહેવાય છે. આવુ તે કહે છે તેના યોગ્ય વિચાર નહિ કરનારા મૂર્ખ જના સ્વર્ગની ઇચ્છા પાનાની આખાદિની ઇચ્છા મનમાં રાખીને ગોમેધ, અશ્વમેધ, નરમેધ વિગેરે યજ્ઞો કરે છે. પણ તેવી ક્રિયાથી એકાંત હિંસા થવાથી ભયંકર પાપને પ્રાપ્ત કરી તેઓને નરક કે તિય ગ્યાનમાં અવતરવુ પડે છે, તે યજ્ઞથી લાભ ઈચ્છનારે કેવા યજ્ઞ કરવા તે જણાવે છે, “વઃ મેં મુતવાન રીપ્લે ત્રહ્માનો યાનધાવ્યયા । સ નિશ્ચિતેન યોગેન નિયા પ્રત્તિવૃત્તિમાન્ । જે બ્રહ્મયોગી જવાજવલ્યમાન બ્રહ્માગ્નિ એટલે આત્મસ્વરૂપ અગ્નિમાં અજ્ઞાન માહ, મિથ્યાત્વ, કામ, ક્રોધ, માન, ઇર્ષા, ઝેર, વેર રૂપ અશુભ કર્મોના હેતુ રૂપ સમિધા-લાકડાઓના પ્રેક્ષેપ વેદની ઋચાવડે મત્ર ભણીને કરે તે નિશ્ચયથી ભાવ યજ્ઞને પામે છે. એટલે પ્રેમયુકત ગુરુભક્તિ અને વીતરાગની ઉપાસના કરતાં આત્મા પોતેજ વીતરાગ સજ્ઞ અને છે. જૈમિનિ ઋષિએ યજ્ઞના જે લ કહેલાં છે તે શુદ્ધ પ્રેમરૂપ યજ્ઞ કરવાથી થાય. એટલે સ જીવાત્માએને તમારા બધુ માની તેમના ભલા માટે પ્રયત્ન કરવા રૂપે જે પ્રેમયજ્ઞમાં તમારા અંતરના મિલન કામ ક્રોધ, માન, માયા, લેભ, ઇર્ષા વિગેરે કુકમને ખાળવા હોમ કરવે તેથી ક ંચનસ્વરૂપ આત્મપ્રેમ આ પ્રેમયજ્ઞવડે પૂર્ણ પ્રગટ થશે. માત્ર પ્રેમયોગમાં સર્વ પુદ્ગલભાવની વાસનાને હામી દઇને તે પ્રેમયાગમાં મગ્ન થાવું તેજ ચેાગ્ય હિતકર છે. અન્ય બીજા યજ્ઞોનુ કાંઇ પ્રત્યેાજન નથી.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જ્ઞાનરૂપ અગ્નિમાં નામ રૂપ વિગેરેનો નાશ કરવા शुद्धप्रेममहायज्ञे, ज्ञानाग्निदीपिते शुभे ।
નામસ્વામિોહત્સ્ય, હોમઃ વ્હાય† મનીિિમઃ ૫રૂવંશા
અઃ——શુભ જ્ઞાનરૂપ અગ્નિ જેમાં પ્રદીપ્ત છે તેવા પ્રમસ્વરૂપ મહાન્ યજ્ઞમાં જે મહાબુદ્ધિવંત ચાગીદ્રો પોતાના નામરૂપ આદિના મેહના હામ કરે છે તે પ્રેમયાગીઓ પરમાત્મભાવને પામે છે ૫૩૩૩ા
For Private And Personal Use Only
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
પ્રેમનુ ફળ
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૮૧
સ્વાથ વિગેરેના હામ કરવાથી શુપ્રેમી થવાય स्वार्थकीर्त्यादि होमेन, शुद्धप्रेमी भवेजनः । सर्वकर्माणि कर्तु स - ईश्वरो भवति स्वयम् ॥ ३३४ ॥
અર્થ:-—સાચા પ્રેમીજના પોતાના સ્વાર્થમય કીર્તિ આદિ ભાવાના હામ કરવાથી સાચા પ્રેમીજના બની શકે છે, તેવા પ્રેમીએ સર્વકર્માં કરવામાં સમર્થ થઈ ને સ્વભાવેજ ઈશ્વરા પાતેજ અને છે. ૩૩૪ા
પ્રેમમય યજ્ઞમાં આત્માના શુભ ગુણા થાય છે. शुद्धप्रेममये यज्ञे, भस्मीभूतमनीषिणाम् । दिव्यतेजोमयाचित्रा - आत्मनः स्युर्गुणैः शुभाः ॥ ३३५॥ અ:—શુદ્ધ પ્રેમમય યજ્ઞમાં
ભસ્મિભૂત થયેલા હાવાથી આત્માના આશ્ચય કારી શોભામય બનાવે છે. ૩૩પા
વિવેચનઃ—જે તત્વાતત્વની વિચારણારૂપ સૂક્ષ્મ બુદ્ધિવાલા ડાહ્યા મનુષ્ય છે તે સ્વપર આત્મસ્વરૂપ અને પુદ્ગલ સ્વરૂપને પૂર્ણ વિવેક સમ્યગ્ જ્ઞાનથી કરીને પરમાત્મ સ્વરૂપ પરમબ્રહ્મની પ્રાપ્તિની ઇચ્છાવાળા થયા છતાં શુદ્ધપ્રેમરૂપ યજ્ઞ કરવાને શક્તિશાલી થાય છે એટલે પ્રેમયજ્ઞમાં પરમબ્રહ્મ સ્વરૂપાત્રધમય જ્ઞાનરૂપ પવિત્ર ઘીના સંયોગથી શુકલધ્યાન વા ધર્માંધ્યાનરૂપ તપમય પવિત્ર અગ્નિને પ્રગટકરીને તેમાં મેહ, કામ, ક્રોધ, માયા, લેબ, ઇર્ષા, રાગ-દ્વેષ વગેરે છે. આઠેક રૂપ અશુભ પુદ્ગલલને હામીને ભસ્મરૂપે બનાવે છે, “આત્મીયધ્યાનધાર મિયાત મળઃ । આત્મનઃ સ્વચ્છતાં હલ્લા મૂવસેનન્ત પુર્વ સવા III અર્થઃ-જીવાત્માઓ આત્મસ્વરૂપની પરમાત્મસ્વરૂપની ધ્યાનમય ધારાવડે આત્માને લાગેલા કર્માંદલાની રજ જે અનાદિકાળની પરંપરાએ આવેલી છે તેને ધર્મ ધ્યાન અને શુકલધ્યાનરૂપ ધારા—શ્રેણિવડે ધોઇને દુર કરે છે અને તે વડે આત્માને સ્વચ્છ ખનાવીને દિવ્ય સ્વરૂપવંત પરમાત્મભાવના જ્ઞાનદર્શન ચારિત્રમય સહજાનંદના અનંત સુખાને સદા ભાગવે છે ૫૩૩૬ા
સાચા અને જ્ઞાની વિચક્ષણ મનુષ્યના પૂર્વ દોષા શુભ ગુણા દીવ્યતેજથી યુકત થયા છતાં આત્માને
For Private And Personal Use Only
શુપ્રેમમાં સ્નાન કરેલા ખરા સ્નાતક છે
शुद्धप्रेमणि संस्नातः, स्नातको योगिभिर्मतः ।
',
स्वतंत्रः सर्वथा कत्तु-मकर्तु विश्वरूपवान् ॥३३६॥
અથ:--જે શુદ્ધપ્રેમમાં સંપૂર્ણ પાર પામેલા હાય તેઓને પ્રેમયેાગીદ્રો સ્નાતકે કહે છે. તે સ્નાતકે વિશ્વસ્વરૂપ પ્રેમવાલા હોવાથી કરાવા યાગ્ય અને ન કરવા યોગ્ય કાર્યાંના નિશ્ચયમાં સ્વતંત્ર હાય છે.
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
૧૮૧
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
નિલેશ્પ સ્નાતક પ્રેમી કમના બંધ કરતા :નથી सदाचारविचारेषु, प्रवृत्तोऽपि स्वभावतः ।
निर्लेपः स्नातकः प्रेमी, तेन कर्म न बध्यते ॥ ३३७ ॥ અથ:—નાતકપ્રેમયેગી સદાચાર વિચારામાં પ્રવૃત્તિ કરતે હાવાથી તેમજ સ્વભાવથી નિલે૫ હાવાથી શુભાશુભ કર્મોના બંધથી અધાતા નથી ૫૩૩૭ગા
गुरुप्रेमीस बोद्धव्यः, कोटिविनैर्न भिद्यते । अन्तश्चक्षुर्भवेत्तस्य, गुरुश्रद्धा न जीवितुः ॥ ३३९ ॥
પ્રેમગીતા
સત્યપ્રેમી પ્રેમથી શું નથી પામતા ? करोति किं न सत्प्रेमी, व्यक्तप्रेमप्रभावतः । નનનીમિક્ષત્રીત્વા, નિર્વીયો વીયવાન્ મવેત્ ॥૩૮॥
અઃ—સત્યપ્રેમિજના વ્યક્તપ્રેમના પ્રભાવથી શું કરવાની શક્તિ નથી ધરાવતા ? સર્વાં કામ કરવાની શક્તિ તેઓમાં હોય છે. સત્યપ્રેમી આત્મા માતા તથા જન્મભૂમિના સાચા પ્રેમથીજ નિવીય પણ મહા મળવાન થાય છે ૫૩૩૮૫
ગુરૂપ્રેમી વિશ્નોથી ડરતા નથી
અથ—તેનેજ સાચા ગુરૂના પ્રેમી આત્મા જાણવા કે જે કરાડો વિશ્નો આવે તે પણ તેનું મન જરાપણ ભેઢાય નહિ. આવા ગુરૂપ્રેમીને અંતથ્યક્ષુ પ્રગટેલા હોવાથી જીવન કાલ સુધી તેની ગુરૂશ્રદ્ધા નથીજ ભેદાતી. ૫૩૩ના
For Private And Personal Use Only
વિવેચનઃ—ગુરૂઓના જે સાચા પ્રેમી શિષ્યા હેાય છે તેએ તે ગુરૂ ઉપર સર્વીસ્વ સમર્પણ કરીને તેમનીજ ઉપર એકત્વભાવે અભેદ પ્રેમ ધરતા હાય છે. તે .કદાપિ પશુ પલટાતા નથી. લેાકપ્રચારથી ગુરૂ ઉપર દોષો સ્થાપન કરાય કે બીજી રીતે ગુરૂની વગેાવણી કરાય તે તે સાચા ગુરૂને શિષ્યએ એળખ્યા હાય, તેમના સ્વભાવ ચારિત્રશકિત ને યથાસ્વરૂપે જાણતા હોય, ગુરૂના જ્ઞાન, અલ અને ચારિત્ર પ્રભાવને જાણીને આત્મ સમપણ કર્યું. હાય તેવા પાકા સુશિષ્યે ગુરૂના પૂર્ણ પ્રેમી થયેલાજ હેાય છે. તેઓને લેકે તરફથી અનેક અડચણા વિઘ્ના ભકિત પ્રેમમાં નાખવામાં આવે, મનેભેદ કરવા તરકટા રચાય તે પણ સાચા સુવર્ણ ને તપાવતાં જેમ કાળાશ મલીનતા રૂપે નથી આવતી તેમ શુદ્ધ પ્રેમી શિષ્યાને પ્રેમમાં કેાઇ કરોડો વિઘ્ના નાખે તે પણ ભેદ પડતાજ નથી, કારણુ કે તેવા શિષ્યાને વિવેક રૂપ અંતઃકરણ નિરાવરણ રૂપે શુદ્ધ હૈાય છે. તેથી ગુરૂના યથાર્થ સ્વરૂપને અવશ્ય જાણેજ છે. તેથી યવત્ જીવન સુધી ગુરૂઉપરની પ્રેમ શ્રદ્ધા પ્રીતિના ભેદ નથીજ પડતા. ૫ ૩૩૯ ॥
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
પ્રેમનું ફળ
www.kobatirth.org
ગુરૂપ્રેમી કેવળી બને છે. एक एव गुरोः प्रेमी, सर्वज्ञो जायते भुवि
સ્વવાનુ ાતઃ સૌં, ગાયને વ્યરત્તિમાન્ ॥૨૪॥
પ્રેમના વિકાસની સાત ભૂમિકા
aa भूमिका बोध्या: प्रेम्णोऽनुक्रमभावत । गुर्वाज्ञातो जनैर्धार्याः, स्वाधिकारविशेषतः || ३४१ ॥
અઃ—આ પૃથ્વીમાં એક માત્ર ગુરૂ ઉપરજ સત્યપ્રેમ ધરનારો કેવલજ્ઞાનને પામે છે. જે આત્માઓ સ્વયાગ્ય સન્માર્ગોમાં અનુસરનારા હોય તે પ્રેમવડે વ્યકતકિતમાન-સન થાય છે ।।૩૪૦ના
જોઇએ. તેમજ ગુરૂની આજ્ઞાથી સર્વ લોકેાએ તે અધિકાર પ્રમાણે આદરવી જોઇએ. ૫ ૩૪૧ ૫
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અર્થ:—પ્રેમના વિકાસમાં અનુક્રમે સાત ભૂમિકા કહેલી છે તે અવશ્ય જાણવી ધારવી અને વિશેષથી પોતાના
૧૮૩
आद्यायां भेदरूपेण, स्वार्थदोषेण मिश्रितम् ।
જામ્યું આ મવૃતિ પ્રેમ, સદ્દોષદ્વેતંત્ oરા
વિવેચનઃ-મેાક્ષસ્વરૂપની પ્રાપ્તિમાં જેમ ચૌદ ગુણસ્થાનકની ભૂમિકા વતે છે, તેવી રીતે પ્રેમાગના અભ્યાસમાં પારંગત થવામાં સાત વિભાગી ભૂમિકા જણાવી છે. તેની પ્રાપ્તિ અભ્યાસના ચથાયેાગ્ય ક્રમથી થાય છે, તેમજ પ્રેમયેગના અર્થિઓએ ગુરૂની સેવાભકિત કરતાં ઉપદેશમય આજ્ઞા વડે પ્રેમની સપ્ત ભૂમિકાનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવું અને પાતાની ચે।ગ્યતાના અધિકાર પ્રમાણે પ્રેમભૂમિમાં આગળ વધવા માટે હૃદયમાં ધારણ કરવી. કે જેથી સ્નાતક્યેાગી થવા માટેની આપણામાં ચેાગ્યતા આવે. ૫ ૩૪૧ ॥
પ્રથમ ભૂમિકા
અ:--પ્રથમ ભૂમિકામાં જે પ્રેમ થાય છે તે ભેદરૂપવડે વ્યકત હોવાથી સ્વાર્થ દોષ થી મિશ્રિત છે, તેમજ કામ્યભાવ યુક્ત પ્રેમ હોય છે. તે પ્રેમ ચાહનાવાળા ડાવાથી દોષ ના સ'ગવાળેાજ આત્માને કરે છે. ૫ ૩૪ર !
For Private And Personal Use Only
વિવેચનઃ—-પ્રેમયેાગના અભ્યાસકેને માટે જે સાત વિભાગ રૂપ ભૂમિકાને ઉપદેશ કરાયા છે. તેમાં પ્રથમ ભૂમિકામાં પ્રેમ કેવો હાય તે જણાવતાં કહે છે કે—પ્રથમભૂમિકાના પ્રેમ સ્વાર્થ દોષથી મિશ્રિત હાય છે, એટલે લેક વ્યવહારમાં આપણા વ્યાપારીએ વ્યાપારી ની સાથે સંબંધ કરે છે, સ્ત્રી અને પુરૂષો પરસ્પર સંબંધ કરે છે, શેઠ નાકરની સાથે સંબંધ કરે છે, કામિજના કામીની સાથે સંબંધ કરે છે, રાજા રાજાઓની સાથે અને એક દેશની પ્રજા અન્ય દેશની પ્રજા સાથે પરસ્પર પ્રેમમૈત્રી બાંધે છે, પ્રેમના કરારા લખે
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૧૮૪
પ્રેમગીતા
છે, તેમાં સહિએ પણ થાય છે, તે બધા પ્રેમા માત્ર સ્વાર્થની સિદ્ધિએ માટેજ કરાયેલા હોય છે. તેથી જો સ્વાર્થ ન સરે તો એ પ્રેમના કરાશને કાગળના ટુકડાની માફક ફેંકી દેતાં અચકાતા નથી. તે કારણે પ્રથમ ભૂમિકાના પ્રેમાભ્યાસ સ્વાર્થ માત્રતાવાળા હોય છે તેથી દોષયુકત સમજવા. તેવા પ્રેમમાં પરસ્પર ઉપકારની ભાવના પ્રાય: નથીજ હાતી, આવે ભાગ લાલચથી યુકત પ્રેમ સ્ત્રીપુરૂષોને કામ્યભાવે થાય છે. આ પ્રથમ ભૂમિકાનો પ્રેમ સ્વાર્થ પૂરતા હોવાથી કાયમ ટકતા નથી. હૃદયની શુદ્ધતા લાવતા નથી. તેથી દેષિત જ સમજવા, ૫ ૩૪૨ ૫
नामरूपादिषु व्यक्त - काम्यबुद्धिर्भवेत् खलु । જૈનયાર પ્રેમ, થમાવી પ્રેમતા મવેત્ ॥રૂકા
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અર્થ:—નામ રૂપાદિમાં જે પ્રેમ વ્યકત થાય છે તે કામ્યબુદ્ધિવાળાજ નિશ્ચયે હાય છે, તેમજ જૈનધર્મીની ઉપર પણ પ્રથમભૂમિકાના પ્રેમ યમ નિયમાદિની પ્રેમતાથીજરાગથીજ થાય છે. ૫ ૩૪૩ ૫
વિવેચનઃ—જગતમાં સર્વ પ્રાણીઓ પ્રાયઃ ઘણુ કરીને કામ્યતા એટલે ભેગના સાધન ની પ્રાપ્તિ માટે જે જે વિષયા પોતાને અનુકુળ જણાય, જ્યાં પેાતાના નામની પ્રતિષ્ઠા થાય, પોતાના રૂપગુણ, દાનગુણુ, અલગુણ, દક્ષતા, સામર્થ્ય પંકાતા હોય, પોતાના કહેવા પ્રમાણે ધાર્યા કાર્યો થતાં હાય તેવા આત્માએ ઉપર પ્રથમ કોટિના કામ્યબુદ્ધિવાળા પ્રેમ વ્યક્ત કરે છે. પાતાના પક્ષવાળા ઉપર પ્રેમ વ્યક્ત કરાય છે તે બધા કામ્ય સ્વાર્થ બુદ્ધિવાળાજ પ્રેમ સમજવા, તેમજ પ્રથમ ભૂમિકામાં આવેલા પ્રેમીજન જૈનધર્મ ના શાસ્ત્રોને દેખીને જિનેશ્વર દેવની વિશિષ્ટતા સમજે, તેમજ સાધુ વિગેરેની ક્રિયા અનુષ્ઠાનમાં પ્રવૃત્તિ જાઇ તે ઉપર પ્રેમ કરે, તેમના મહાવ્રત તથા શ્રાવકના અનુવ્રત, નિયમ દેવપૂજા, ગુરૂભકિત, સાધાર્મિક ભકિત, દાન સન્માન આદિ નિયમેની ઉપર પ્રેમ પ્રગટ કરે તેમાં કામ્યભાવ–ધના ફળ રૂપે સંસાર સુખની વાસના હોય છે. જોકે અહિં દેવગુરૂ ધ ની આરાધના પુદ્ગલ ભાગની હોવા છતાં પ્રથમ પગથિયારૂપે કામ્યભાવવાળી પ્રેમષ્ટિ ચાગ્ય જ ગણાય છે. જેમ માખા બાળકાને પ્રથમ નિશાળે લઇ જવા માટે મિઠાઇ, ફટાકડા વિગેરેની લાલચ આપે છે તે ચેગ્ય છે. તેમ અજ્ઞાનીઓને માર્ગોમાં લાવવા માટે કામ્યપ્રેમ ચેાગ્ય કાર્યકર થાય છે. ॥ ૩૪૩
પ્રથમભૂમિકાના પ્રેમ ફળાશા પૂર્વકના હાય છે.
फलाशापूर्वकं यत्र, प्रेमिणां प्रेम जायते ।
द्विष्टेषु वैरबुद्धिश्व, रागस्य क्रयविक्रयम् ॥ ३४४॥
અ:--જ્યાં ફળની આશા રાખવા પૂર્વક પ્રેમીજના પરસ્પર પ્રેમવાલા થાય છે,
For Private And Personal Use Only
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૧૫
પ્રેમનું ફળ
તેમજ દ્વેષી ઉપર વૈરભાવની બુદ્ધિ રૂપ દ્વેષના ક્રય વિક્રય રૂપ વ્યાપાર પણ પ્રથમ ભૂમિકામાંજ સંભવે છે. ૫૩૪૪૫
વિવેચન:—આ પ્રથમ પ્રેમની ભૂમિકામાં જીવાત્માએ મિથ્યાત્વ, અજ્ઞાન, રાગ, અને અવિરતિ ભાવથી યુક્ત હેાવાથી તેઓને પ્રેમ અને દ્વેષ, રાગ અને શત્રુતા આદિના ફૂલની અપેક્ષાવાળાજ હાય છે, એટલે જ્યાં જ્યાં પરસ્પર સમાન સ્વાર્થ પણાની સિદ્ધિએ જણાય ત્યાં પરસ્પર પ્રેમના સંબંધ બંધાય છે. સ્ત્રીએ અને પુરૂષોને વિષયાભિલાષથી પ્રેમસબંધ થાય છે. મિત્રામિત્રામાં એક બીજાને પરસ્પર પોતપાતાના સ્વાર્થની અભિલાષાથી પ્રેમ અધાય છે. ત્તા માતાના પુત્રપુત્રીઓ ઉપર પ્રેમ ભાવિકાળમાં અમારી સેવા ભક્તિ કરશે એવા ફળની આશાથી પ્રેમ ખંધાય છે, રાજા પ્રજાને પરસ્પર પ્રેમ કર અને રક્ષણની અપેક્ષાથી બધાય છે. વ્યાપારી વ્યાપારીને પ્રેમ દ્રવ્યા લાભની અપેક્ષાથી ખંધાય છે, પણ તેમાં જે ઇષ્ટ ફળની આશા નાશ પામે તે તે પ્રેમને ઠેકાણે દ્વેષબુદ્ધિથી તે તે વ્યકિતઓને શત્રુરૂપે જાણે છે. તેમજ જે પોતાના ઇષ્ટકામેામાં વિઘ્ન નાખે છે તેઓને શત્રુ માની તેઓ ઉપર વેરબુદ્ધિ કરે છે આમ પ્રેમના ક્રય વિક્રય: લેવડદેવડ પ્રેમરાગથી થાય છે અને દ્વેષને ક્રય વિચ-દ્વેષ શત્રુતાથી થાય છે. એટલે પ્રેમનુ ફળ એકમીજાને પરસ્પર સહાયતા કરવામાં થાય છે અને વૈરનુ ફળ એક બીજાના ઘાત હિંસામાં પરિણામ પામે છે. ૫ ૩૪૪ ૫
कामस्य मुख्यता यत्र, युद्धं च दुष्टवैरिषु । મેદેન્દ્રિયાલિમોનાનાં, સૌન્યં શ્રૃતિમંતઃ ॥રૂષ્ણા
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અથ:જ્યાં જ્યાં પ્રેમ જણાય ત્યાં ત્યાં કામની મુખ્યતા વ્યવહારમાં સમજવી તેમજ દ્વેષની મુખ્યતાએ દુષ્ટ વૈરીની સાથે યુદ્ધ કરવાનું સમજવુ. તેમાપણુ અંતરમાં દેહ ઈન્દ્રિયના ભાગની પ્રીતિ અંતરથી રહેલી છે તેમ સમજી ભોગના સુખ માંટે પ્રેમ અને યુદ્ધ કરાય છે. તે માલ પદ્ધતિના સહેજ ધર્મ છે. ૩૪પા
વિવેચનઃ——આ ચાલુ પ્રેમની પ્રથમ ભૂમિકામાં રહેલા જીવાત્માઓને જે પ્રેમને ઉર્દુભવ દેખાય છે તે મુખ્યતાએ કામ્ય કામભોગની અભિલાષાથી યુકત હાવાથી અશુદ્ધ સ્વાર્થીમય અને પ્રાયઃ ક્ષણિક હાય છે એટલે જે ઈન્દ્રિય, દેહ, મન અને કામભોગની અભિલાષા સિદ્ધ થવામાં અનુકુળ, સાધન પૂર્ણ કરવામાં મદદગાર થાય તેના પ્રત્યે પ્રેમરૂપ રાગ ઉપજે છે, અને તેમાં જે વિરાધ કરીને અંતરાય કરે તે દુષ્ટ વૈરી ગણાય છે. તેથી તેની સાથે ઘાત્ય ઘાતક ભાવે ઝેર વૈર વર્ષાવતાં યુદ્ધો ખેલાય છે. ૫૩૪પા
हिंसालीकादिदोषाणां प्रवृत्तिर्मुख्यभावतः । યમાડીનામમાવેન, ફેવજી વિનનમ્ ॥રૂ
અઃ—જે હિંસા અસત્ય આદિ દોષાની પ્રવૃત્તિ મુખ્યપણે જાય છે તે પ્રવૃત્તિ
२४
For Private And Personal Use Only
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૮૬
પ્રેમગીતા
અધર્મથી ઉપજેલા પ્રેમથી સમજવી અને જ્યાં યમ નિયમ શૌચ આદિના નામથી યુકત ભાવવડે દેવગુરુ આદિના પૂજનરૂપે પ્રવૃત્તિ થાય છે તેમાં કામ્યભાવ હોવાથી પ્રથમ પ્રેમની ભૂમિકા સમજવી ૩૪૬ાા
વિવેચન:-જીવાત્માઓ વિષયભોગની અપેક્ષા રાખીને તેની પ્રાપ્તિ માટે જે મેજ કરવાની ઈચ્છાથી હિંસા કરે, અસત્ય બેલે, ચોરી કરે, વ્યભિચાર મિથુન કરે વિગેરે પશુવૃતિરૂ૫ અઢાર પપસ્થાનકરૂપ દેષની પ્રવૃત્તિ કરે, યુદ્ધ વગેરે ખેલે તે બધામાં મુખ્ય ભાવથી પ્રથમ ભૂમિકારૂપ અશુદ્ધ પ્રેમભાવના હૈયાની વર્તે છે. આ પ્રવૃત્તિ તામસ પ્રકૃતિવંતને મુખ્યતાએ વતે છે. તેમજ રાજસ પ્રકૃતિવાલા યમ નિયમ શૌચ આદિ કરે છે, જીવદયા કરે, સત્ય બોલે, ચેરીને ત્યાગ કરે, પરદાર વેશ્યા કુમારિ અપરિગ્રહીત વા ગુલામ સ્ત્રીના ભેગને ત્યાગ કરી સ્વદારામાં સંતેષભાવ ધરે, ભયંકર કર્માદાનરૂપ મહારંભને ત્યાગ કરે, દારૂ માંસ માખણ મધને ત્યાગ કરે, તપ ઉપવાસ આદિ કરે, શોચ-પવિત્રતા રાખે, દેવ ગુરૂની ભક્તિ પૂજા કરે, સંઘ સાધમિકની ભક્તિ વાત્સલ્ય કરે, વ્યાપાર રોજગાર ન્યાયથી કરે, અનીતિનું દ્રવ્ય ન લે, અનિતિને ઉપદેશ ન આપે. આ બધામાં જે આ લેક પરલકના સુખના અભિલાષાથી કરે તે ત્યાં પ્રથમ ભુમિકારૂપ સુખપ્રેમની સ્થિતિ સમજવી. ૩૪૬
स्वार्थार्थ सर्व कर्माणि, कर्त्तव्यानि सुखाप्तये ।
अज्ञानमोहदोषाद्यै-जीवनं यत्र देहिनाम् ॥३४७॥ અથ:--જ્યાં જીવાત્માએ માત્ર સુખ અને સ્વાર્થ માટે સર્વ કર્મબંધના કાર્યો કરે છે ત્યાં અજ્ઞાન મેહ આદિ દેથી યુક્ત પ્રેમજીવન ચલાવાતું હોવાથી પ્રાણીઓની તે પ્રેમની પ્રથમ ભૂમિકા સમજવી. ૩૪છા
એમની બીજી ભૂમિકા द्वितीयायां फलाशाया-मुख्यता कामभोगता।
साधूनां संगतेरिच्छा, योगः किं चित्प्रजायते ॥३४८॥ અર્થ –-બીજી ભૂમિકાની પ્રેમની પ્રવૃત્તિમાં ફલની આશા મુખ્ય રીતે તે કામભેગથી યુક્ત હોય છે. સાથે સાથે સાધુ પુરુષના દર્શન અને તેમની સાથે સંગતિ કરવાની ઈચ્છા કાંઈક ઉપજે છે ૩૪૮
વિવેચન ––બીજી પ્રેમયોગ ભૂમિકામાં આવેલે ભવ્ય જીવાત્મા પ્રેમીજને સાથે જે પ્રેમ સંબંધ કરવા પ્રેરાય છે, ત્યાં મુખ્યતાએ કામગરૂપ પાંચ ઈદ્રિના વિષયના ફલની ઈચ્છાથી પ્રેમ સંબંધ કરવા પ્રેરિત થાય છે, તે અંશ અશુદ્ધ હોવા છતાં પ્રથમથી આ ભુમિકા એટલા માટે સારી ગણાય છે કે ત્યાં સદગુણ સંપન્ન સદાચારી પૂજ્ય સાધુજનોની સંગત
For Private And Personal Use Only
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મનું ફળ
૧૮૭
કરવાની પ્રેમભાવનારૂપ ઈચ્છા થાય છે. તેમજ તેઓના વંદન, પૂજા, ઉપદેશ શ્રવણરૂપ ગુણાનુરાગમય પ્રેમ જીવમાં જાગે છે. આ ભૂમિકામાં પ્રેમપેગ બીજરૂપે પ્રગટ થાય છે, તે જે કે અશુદ્ધતાવાળો છે, તે પણ મોક્ષમાર્ગમાં લાવનાર હોવાથી ધમપ્રેમને અંશ ગણાય છે. ૩૪૮
देहप्राणादितो भिन्न-आत्माऽस्ति देहसंस्थितः ।
इत्येवं ज्ञायते किंचित्, तत्त्वानां गुरुसंनिधौ ॥३४९॥ અથ:-–દેહ પ્રાણ આદિથી ભિન્ન છતાં આત્મા દેહમાં રહેલું છે એવું સમ્યગજ્ઞાન પ્રેમવંત આત્માઓને પૂજ્યગુરૂની પાસે પ્રેમથી રહેનારા ભવ્યાત્માઓને કાંઈક અંશે થાય છે. ૩૪લા
વિવેચન –બીજી ભૂમિકામાંના પ્રેમવાલા આત્માને જ્ઞાનાવરણ કર્મ, દર્શનાવરણકમ મેહનીય કર્મ, અંતરાય કર્મ, રૂપ કર્મને કાંઈક અંશે ક્ષયપક્ષમ થવાથી વિશેષ પ્રકારને વિવેક ગુરૂની ઉપાસના કરતાં પ્રાપ્ત થાય છે. તેથી દેહ, શરીર, ઈદ્રિય, પ્રાણુ અને મન વિગેરેને અને આત્માના સ્વરૂપને ઉપદેશથી જાણે છે. આત્મા અને દેહાદિ લક્ષણ સ્વભાવ જુદા છે. આત્મા ચૈતન્ય સ્વરૂપ છે અને દેહ પ્રાણુ મન ઈદ્રિ પુદગલરૂપ હોવાથી જુદાં છે. સૂક્ષણ મિનવ૬ મે જ્યાં લક્ષણનું ભિન્નત્વ આવતું હોય તેમાં ભેદ હેયજ છે માટે, દેહ ઈદ્રિય મન પ્રાણથી આત્મા ભિન્ન છે–જુદે જ છે, પરંતુ દેહ અને આત્માને વિવેક કરે ભવે થઈ શક અત્યંત દુર્લભ હોય છે, આમ છતાં પણ પૂજ્ય ગુરૂની ઉપાસના કરનારો પ્રેમી આત્મા બીજી ભૂમિકામાં આવેલ હોય તો કાંઈક દેહ અને આત્મા આદિને ભેદ સમજે છે તેમજ અન્ય અધ્યાત્મભાવના તત્ત્વને પણ યથાગ્ય ક્ષપશમભાવે જ્ઞાનાનુભવ મેળવે છે. ૩૪
स्वार्थार्थ सर्वकार्याणां, प्रवृत्तिर्भेदबुद्धितः ।
તપચાલિસા , મિરાવપૂર્વવાદાર અર્થ –પિતાના લાભ માટે સર્વ કાર્યો કરવા છતાં પ્રેમની પ્રવૃત્તિ ભેદબુદ્ધિવાળી વર્તે છે. તેમજ પતિ પત્નીના સંબંધ શુદ્ધ પ્રેમયુકત નથી હોતા પણ કામ રાગ આદિ થી યુક્ત હોય છે. ૩૫૦
વિવેચન –પ્રેમગની બીજી ભૂમિકામાં પણ છે પ્રથમની પેઠે સ્વાર્થ માટે સર્વ કાર્યો કરે છે તે પણ તે પ્રવૃત્તિમાં પોતાના અંગત સ્વાર્થોનું ધ્યાન રાખીને પિતાને ગેરલાભ ન થાય તેવી ભેદબુદ્ધિપૂર્વક લેકેના કાર્યોમાં પરમાર્થભાવને દેખાવ કરવા પૂર્વક કાર્યો કરવામાં પ્રવૃત્ત રહે છે. જે ૩૫૦ છે
आत्मज्ञानाद्यभावेन, देहादीनां प्ररक्षणम् । बाह्यदेहेन सम्बन्धो, न च रागेण रागिणाम् ॥३५१॥
For Private And Personal Use Only
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuni Cyanmandir
પ્રેમથી
અથ–આત્મજ્ઞાન આદિ તત્વના બેધને અભાવ હોવાથી દેહ ઈદ્રિય આદિનું જ રક્ષણ કરવું તેવા બાહ્યદેહવડે સંબંધિત પ્રેમ હોય છે પણ રાગીજને ઉપર રાગથી સંબંધ નથી હોત. ૩૫૧
लौकिकाचारनीतीनां, सुखाय पालनं भवेत् ।
दयादाक्षिण्यसञ्चारः, किश्चित्किञ्चित्प्रजायते ॥३५२॥ અથર–આ ભૂમિમાં પ્રેમથી લોકિક આચાર નીતિના પાલને પિતની સુખશાંતિને અર્થે નિરંતર પળાય છે તેમજ દયા દાક્ષિણ્યતાને પણ મનમાં કાંઈક કાંઈક સંચાર થાય છે. જે ૩૫ર છે
વિવેચન –હવે આ બીજી પ્રેમયોગની ભૂમિમાં વર્તતે જીવાત્મા લૌકિક આચારે કે જેમ શરીર શુદ્ધ રાખવું, રાજા શેઠ પટેલનું તથા રાજકર્મચારિઓનું બહુમાન કરવું, રાજા અને રાજ્યને પ્રામાણિકભાવે વફાદાર રહેવું. લોકથી વિરૂદ્ધ આચરણ ન કરવું, રાજકથા દેશકથાને ત્યાગ કરે, આ બધું વ્યવહારમાં અને સુખ આપનારૂં થાય છે. એટલે તેઓ તરફથી અપ્રેમ-દ્વેષ ન થાય. આપણુ તથા કુટુંબ ઉપર લેકને તિરસ્કાર ન થાય તે માટે લોકાચારની આચરણ કે જે આપણા ઈષ્ટ ધર્મથી વિરૂદ્ધ ન હોય તે કરવી તેમજ ન્યાયનીતિએ દ્રવ્યાન કરવું, તેને યેચ વેષ વિગેરે રાખવે. તેમજ સર્વ જીવે ઉપર દયા રાખવી, દીન અનાથનું ભરણપોષણ કરવું. તથા તે લેકેની સાથે પ્રેમસંબંધ ગાઢ જામે તેવી દાક્ષિણ્યતા રાખવી. માનમરતબા સાચવવા, તથા દયા દાક્ષિણ્ય તેને સંચાર પણ કાંઈક કાંઈક બીજી ભૂમિકામાં થાય છે. ઉપર
આ બીજી ભૂમિકા પ્રેમધર્મમાર્ગમાં માર્ગનુસરણ કરવામાં ઉપગિતા પ્રાપ્ત કરાવે છે. હવે ત્રીજી ભૂમિકાનું સ્વરૂપ જણાવતાં પૂજ્ય જણાવે છે કે
तृतीयायां भवेदन्त-श्चित्तरागप्रसन्नता।
प्रेमिणां गौणभावेन, सम्बन्धः प्रेमिदेहिषु ॥३५३॥ અથ–ત્રીજી પ્રેમ ભૂમિકામાં ચિત્તમાં અંતરંગ રાગ અને પરસ્પર ચિત્તની પ્રસન્નતા ઉપજે છે. આમ પ્રેમી આત્માઓને પ્રેમીઓ ઉપર શુદ્ધ પ્રેમ સંબંધ ગૌણભાવે થાય છે. ૩૫૩ છે - વિવેચનઃ–પ્રેમગની બે ભૂમિકાનું વિવરણ કરાયું હવે ત્રીજી પ્રેમભુમિકામાં પ્રેમ કે હેય તે જણાવતાં કહે છે કે, ત્રીજી પ્રેમભૂમિમાં પ્રેમીજને પરસ્પર અંતરંગ ચિત્તની પ્રસન્નતા યુકત સ્નેહ-પ્રેમ ધરનારા હોય છે. એટલે એક બીજાનાં દર્શન કરતાં, સ્મરણ કરતાં, વાર્તા કરતાં અંતઃકરણ રૂ૫ ચિત્તમાં આનંદ ઉભરાય છે. મન પ્રસન્ન થાય છે. આ પરસ્પર પ્રેમ તેઓને હોય છે, તેમજ ધર્મપ્રેમ પણ આ ભૂમિકામાં બીજરૂપે હોય તે
For Private And Personal Use Only
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
પ્રેમનુ ફળ
વિકસિત થાય છે. એટલે દેવપૂજા, ગુરૂભકિત, સામિ`ક ભકિત, સર્વ સજ્જનાની સત્કારપૂ, સામાન્યજન ઉપર પ્રેમ, દીન દુ:ખીની દયા અને તેઓના ઉદ્ધાર કરવા ભાવના જાગે છે. તપ નિયમ શૌચ વિગેરે ધર્માનુષ્ઠાનમાં પ્રેમ કાંઇક વિશેષભાવે થાય છે. ધર્મ શ્રવણુ કરવાને અને આત્મા પરમાત્મા તથા પુદ્ગલ રૂપ દ્રવ્યેાના વિવેક થાય તેવું જ્ઞાન પણ કાંઈક કાંઈક ત્રીજી ભૂમિકામાં પ્રગટે છે, તેમજ દેહ-શરીર કેંદ્રએ અને તેને અનુકુળ વિષયભાગા, યશેાવાદ, કીર્તિ તેમજ દ્રવ્યમય હીરારત્ન, માણિકય, સુવણું, રૂપું વિગેરે ઉપર : અગૌણ-મૂખ્યભાવે પ્રેમ હોય છે. સંસારના ધર્મ, અર્થ, કામ વિગેરે મધ્યમભાવે સેવાય છે. પ્રેમીઓ પ્રત્યે ધર્મિ`ઓ પ્રત્યે પણ મધ્યમભાવે પ્રેમ હોય છે, એટલે આ ભૂમિકામાં ધર્મોમાં ગૌણુતા મય પ્રેમ હાય છે અને વિષય પ્રવૃત્તિમાં પ્રાયઃ મુખ્યતા રહે છે. ૫ ૩૫૩ ૫ मुख्यभावेन देहस्य, भोगसौख्यप्रवृत्तयः ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
आत्मनो जडवस्तूनां, सुखे मिश्रप्रवृत्तयः || ३५४ ॥
અથઃ—મુખ્યતાએ દેહના સુખ અર્થે ભેગસુખની પ્રાપ્તિ માટે જીવાને તે પ્રવૃત્તિએમાં પ્રેમ હોય છે. ત્યારે આત્માના તથા જડવસ્તુઓના સુખ અથે મિશ્રભાવવાળી પ્રવૃત્તિ હાય છે. ૫૩૫૪ા
प्रकृतीनां बलेनैव, यत्र बाह्यप्रवृत्तयः ।
देबादिषु भवेत्प्रेम, गौणभावेन रागिणाम् ॥ ३५५॥
૧૮૯
વિવેચનઃ—ત્રીજી પ્રેમ ભૂમિકામાં જીવાત્માએને પ્રેમની પ્રવૃત્તિઓ પૂર્ણ શુદ્ધ નથી જ હાતી પણ કાંઈક શુદ્ધ કાંઇક અશુદ્ધ એમ મિશ્રભાવવાળી હોય છે, એટલે મુખ્યરીતે તે ત્રીજી ભૂમિકાવાલા પ્રેમીઓ દેહ-શરીરના સુખભાવના અધ્યવસાયથી યુક્ત ઈ ંદ્રિયાના વિષયાને અનુકુલ થતાં ભાગોમાં પ્રેમવાળા હોવાથી તેવા વિષયાની પ્રાપ્તિ અર્થે દેવપૂજા, શુરૂ ભક્તિ, સાધર્મિક વાત્સલ્ય, તપ જપ સામાયિક પૌષધ વિગેરે ધર્માનુષ્ઠાન કરે છે. તે પણ મુખ્યધ્યેય શરીરના પુદ્ગલરૂપ જડ વસ્તુના ભાગ સિદ્ધિ માટે પ્રાયઃ હોય છે. તેમ છતાં મેાક્ષમાર્ગ ઉપર આવવાના કાંઇક મનારથા પણ રચાય છે, તે પ્રાયઃ ગૌણુતાવાલા હાય છે. આત્મસુખ માટે તેઓની મિશ્ર પ્રવૃત્તિ હોય છે. એટલે તેમના પ્રેમ વિષયામાં મુખ્યતાએ રહે છે. અને ગૌણુતાએ ધર્માનુષ્ઠાનમાં રહે છે તેમ સમજવુ. રપ૪ા
For Private And Personal Use Only
અઃ—જ્યાં બહારની પ્રવૃત્તિએ સર્વ પ્રવૃતિના ખળવડેજ થતી હાય ત્થા દેવ ગુરૂ ધર્મની પ્રવૃત્તિઓ ઉપર પ્રેમ ગૌણુ ભાવથીજ હોય છે. તેમજ બાહ્યપ્રેમી રાગીઓને ધ પ્રેમ ગૌણુ હોય છે. ૩પપા
વિવેચનઃ ત્રીજી પ્રેમયોગની ભૂમિકામાં આવેલા જે પ્રેમીજના હાય તેને બાહ્ય ભાવની પ્રવૃત્તિઓ એટલે પુદ્ગલના અનુકુલ ભાગોમાં મુખ્યભાવે પ્રેમ હાવાથી તેવા સાધના આપનારા રાજા શ્રી આદિ ઉપર ભાવની મુખ્યતા હાવાથી પ્રેમની પ્રવૃત્તિ પણ ત્યાં મુખ્ય
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૧૯૦
પ્રેમગીતા
તાએ સમજવી અને દેવગુરૂની પૂજા ભકિત, દયા, તપ, જપ, સ્વાધ્યાય રૂપ ધર્માનુષ્ઠાનમાં પ્રેમની પ્રવૃત્તિઓ ગૌણ ભાવથી હાય છે. ૩૫૫ા
मिश्रबुद्धिर्भवेद् यत्र, ब्रह्मज्ञानं न जायते ।
तथापि जैनशास्त्राणां, स्वाध्यायादिप्रवृत्तयः ॥ ३५६ ॥
અથ :—જ્યાં પ્રેમયેગીમાં મિશ્રભાવની બુદ્ધિ હૈાય ત્યાં સત્ય બ્રહ્મજ્ઞાન નથીજ સંભવતું. તે પણુ જૈનાદિશાસ્ત્રોના અધ્યયન અને સ્વાધ્યાય વિગેરે પ્રવૃત્તિએ હોયજ છે.
ારૂપા
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વિવેચન:——આ ભૂમિકામાં શાસ્ત્રોના અભ્યાસ અને મનન હોવા છતાં, તેવી પ્રવૃત્તિ પણ હાવા છતાં, ત્રીજી ભૂમિકામાં વર્તતા પ્રેમયેગી બ્રહ્મજ્ઞાન આત્મત્વના ભાવને નથીજ પામતે. ૫૩પ૬॥
लग्नादि सर्वसम्बन्धा, भवन्ति स्वार्थ मिश्रिताः । नो पारमार्थिकी बुद्धि - रेकैव तत्र विद्यते ॥ ३५७॥
અ:—લગ્ન આદિ સર્વ પ્રેમ સંબંધો સ્વાર્થ થી મિશ્રિત હાય છે. પણ પારમાર્થિક ભાવે વતી એક પણ બુદ્ધિ આ ભૂમિકામાં પ્રાય: હોતી નથી. ગા૩પા
વિવેચનઃ——પ્રથમની એ ભૂમિ કરતાં આ ત્રીજી ભૂમિમાં પ્રેમની વિશેષ શુદ્ધતા હાય છે. તાપણુ ત્યાં જે જે પ્રેમીઓમાં મિત્ર સખંધા થાય, સગાવહાલાના સમંધા થાય છે, પુરૂષોના આખી જીંદગીના એકબીજાના એકાંગભાવે લગ્નાદિ સંબધો થાય છે તેમાં પણ પાંચ ઇંદ્રિયાના વિષયભોગની અનુકુળતા આપનારા પ્રત્યે પ્રેમ અને વિરોધ ભાવવાળા માટે શત્રુ ભાવ થાય છે. એટલે તે પ્રેમમાં પણ દ્રાદિકના અ` લાભ થાય તેવી સ્વામય ભાવનાવાલા પ્રેમ સંભવે છે પણ પારમાર્થિક શુદ્ધબુદ્ધિવાળા પ્રેમસંબંધ નથી હોતા. આ ભૂમિકાવાળા જીવનાં ધર્મક્રિયા અનુષ્ઠાના પણ પુદ્ગલ ભોગની લાલચથી મિશ્ર હોવાથી એક પરમાર્થ ભાવના તે પ્રેમમાં અભાવ આવે છે. તેથી તપ જપ સંયમ, પ્રભુપૂજા, ગુરુભકિત વિગેરે સ્વાપૂર્વક થતાં હોવાથી પારમાર્થિક પ્રેમના લાભ તેઓને નથી મલતા.
તપ કરે, સંયમ ધરેા ગાળા નિજ દેહ,
આત્મ સ્વરૂપ પામ્યા વિના નહિ હાય દુઃખના છેઠ. ॥૧॥
આત્મતત્ત્વની પ્રાપ્તિ સત્યપ્રેમ વિના નથીજ સંભવતી. આમ ત્રીજી ભૂમિકાના પ્રેમના વિચાર કહ્યો ॥૩પળા હવે ચાથી પ્રેમ ભૂમિકાને જણાવે છે.
ચેાથી પ્રેમભૂમિકા,
चतुर्थ्यां भेदबोधेन, प्राकट्यमात्मनः स्फुटम् । जायते सत्यरागस्य, मुख्यता प्रेमयोगिनाम् ||३५८ ||
For Private And Personal Use Only
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનું ફળ
૧
અથ–ચેથી પ્રેમભુમિકામાં પ્રેમગી આત્માઓને ભેદજ્ઞાનવડે આત્માનું પ્રગટભાવે જ્ઞાન થાય છે, તેમાં સત્ય પ્રેમરાગને મુખ્ય કારણ સમજવું. ૩૫૮
વિવેચન --પૂર્વપ્રેમયોગની ત્રણ ભૂમિકાનું સ્વરૂપ પૂજ્ય ગુરૂદેવે જણાવ્યું છે તેમાં પહેલીમાં બાદા આત્મભવને એકાંત પ્રેમ હોય છે, તેમાં પરમામા કે આત્માને પ્રેમ સંભવતે જ નથી. બીજીમાં બાહાત્મા ઉપર પ્રેમ હોવા છતાં તપ જપ આદિ પુણ્ય ક્રિયા થાય છે. પણ મુખ્યતા બાહ્યાત્મભાવની જ હોય છે. ત્યારે ત્રીજીમાં આત્માને પણ
ડે છેડો રાગ હોય છે. તે પણ પુલભેગ ઉપર કાંઈક વધારે પક્ષપાત રહે છે. ધર્મપ્રેમ કાંઈક ગૌણ ભાવે-ઓછા આદર–વાલે તેઓને લાગે છે."હવે ચેથી ભૂમિકામાં આવેલ પ્રેમ
ગી આત્મા ગુરૂની ઉપાસનાના વેગે કે સહજ ભાવે મેહરૂપ આવરણને ક્ષય થવાથી અપૂર્વ કરણ કરી બાહ્યાભભાવના કારણુરૂપ મિથ્યાત્વના બીજમય મેહનીય કમની ગાઢ ગાંઠને વિવેકરૂપ કુહાડા વડે ભેદે છે અને આત્મા અને પુગલના સ્વભાવને ભેદ જાણે છે. તેના વેગે આમા અને પરમાત્માના ઉપર ગુણ સ્વભાવના પ્રેમગે સત્યપ્રેમ મુખ્યભાવે પ્રેમ
ગીઓને આત્મા પરમાત્મા અને પુદગલ કર્મ આદિને પ્રગટ પ્રત્યક્ષ ભેદ ગુરૂની કૃપા યેગે થાય છે, એટલે અપુનબંધક સમ્યગદર્શનવાળા આત્માઓ આ ચેથી ભૂમિકામાં હોય છે. ૩૫૮
महावीरोपरि, प्रेम, जायते सद्गुरौ तथा ।
जैनधर्मोपरि प्रेम, जायते तत्त्वबोधतः॥३५९॥ અર્થ–મહાવીર પરમાત્મા ઉપર તથા સદગુરૂઓ ઉપર અને જૈનધર્મની ઉપર તત્વબોધવડે સત્યપ્રેમ ભવ્યાત્માઓને અવશ્ય થાય છે. જે ૩૫૯
વિવેચન –ભગવાન મહાવીર દેવ પરમાત્મા અને તે પૂર્વે અનંત તીર્થકર થયા તે તેમજ સિદ્ધ પરમાત્મા તથા સામાન્ય કેવલી સર્વ ઉપર જે પ્રેમ થાય છે તે રૂ૫ ગુણ કે ચમત્કાર માત્રને ક્ષણિક પ્રેમ નથી પણ પરમાત્મ સ્વરૂપને યથાર્થ બેધ તેમાં કારણ છે. આ ભૂમિકા આત્માને પ્રગટ સ્વરૂપે પ્રાપ્ત થાય છે તેમજ તેમાં તત્વબેધને મુખ્ય હેતુ રહેલ છે. “યથાર્થવસ્તુપરિષ પરમાવામvi વારમાં તવા થનૈત્વાનુમવઃ” વસ્તુસ્વરૂપના યથાર્થ જ્ઞાનમય અનુભવની જે ઉપલબ્ધિ થઈ હોય તેને યોગે પુલ રૂપ પરભાવમાં રમણતાને ત્યાગ કરીને આત્મસ્વરૂપમાં રમણતા કરતાં તેના આનંદમય રસના આસ્વાદમાં જે તલ્લીનતા થવા રૂપે એકત્વને અભેદભાવને પ્રેમમય અનુભવ થાય તેમાં જ્ઞાનની મુખ્ય ઉપાદાન સ્વરૂપે હેતુતા રહેલી છે. અજ્ઞાનીને તે પ્રેમ કે અનુભવ નથી જ આવતે, આથી એમ સમજવાનું કે ચોથી ભુમિકામાં આવેલે પ્રેમની સત્યજ્ઞાનના અનુભવ બળથી દેવગુરૂ ધર્મમાં અનન્ય ભાવથી શુદ્ધ પૂર્ણ પ્રેમને ભજે છે. ૩૫૯ છે
धर्म्ययुद्धादिकार्याणां, स्वाधिकारप्रवृत्तयः । देवगुर्वादिसंपूजा, सत्यप्रेममवाहतः ॥३६०॥
For Private And Personal Use Only
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuni Cyanmandir
પ્રેમગીતા
અ ધર્મના રક્ષણ અર્થે યુદ્ધ આદિ જે જે કાર્યો કરવાના હેય તે તે પિતપિતાને અધિકારને અનુસારે સત્યપ્રેમી આત્માઓ કરે છે. તેમજ દેવપૂજા, ગુરૂપૂજા વિગેરે પણ સત્યપ્રેમના પ્રવાહથીજ ઘટે છે. ૩૬
जैनेन्द्रश्रीमहावीर-धर्मचिह्नस्य धारणम् ।
मिथ्यात्वकुप्रवृत्तिनां, वारणं प्रेमभावतः ॥३६॥ અર્થ –જેનેન્દ્ર મહાવીર પરમાત્માએ ઉપદેશ કરેલા ધર્મના ચિન્હને ધારણ કરવું તેમજ મિથ્યાત્વ આદિ કુપ્રવૃત્તિઓનું વારણ કરવું વગેરે પ્રેમથી ચેથી ભૂમિકામાં થાય છે.
વિવેચન --ચેથી પ્રેમ ભૂમિકામાં આવેલા પ્રેમગીઓ શુદ્ધ પવિત્ર પ્રેમના પ્રભાવિક ભાવથી પરમાત્મા મહાવીર પ્રભુ આદિ તીર્થકરોથી ઉપદેશ કરાયેલા સભ્ય જ્ઞાન, ચારિત્ર,
ગમય ધર્મના ચિન્હને ધારણ કરે છે. તેમજ હિંસા, અસત્ય, ચેરી, વ્યભિચાર, લડાઈ, ટંટા વગેરે અધર્મ પ્રવૃત્તિઓનું વારણ કરે છે. ૩૬૧ છે
देहात्मनोमवेद्भेदो-ज्ञानेन तत्र निश्चयः।
आत्मज्ञानी भवेत्प्रेमी, देहादिभोग्यपि स्वतः ॥३६२॥ અથર—આ ભૂમિકામાં જ્ઞાનવડે દેહ આત્માના ભેદને નિશ્ચય પ્રેમયેગી આત્માને થાય છે. આ આત્મજ્ઞાની સાચા પ્રેમયેગી થાય છે. જો કે દેહ ઈદ્રિયોને ભકતા છે તે પણ સ્વતઃ ભેદજ્ઞાની થાય છે. જે ૩૬૨ છે
વિવેચન --આ ચેથી ભૂમિકામાં આવેલે પ્રેમયેગી દેહ-શરીર ઈન્દ્રિયોને સારી રીતે ભેગવનારે હોય છે. તે પણ ગુરૂના સદુપદેશ વડે સ્વપવસ્તુને જ્ઞાતા થાય છે, તેથી શરીર ઈદ્રિયે, મન, પ્રાણ, કર્મ વગેરે પુગલના સ્વરૂપથી આત્મસ્વરૂપ ભિન્ન છે, ભિન્ન સ્વભાવવાળું છે તેમ સમજે છે. ૩૬ર છે
अल्पदोषमहालाभ-पूर्वकमात्मबुद्धितः ।
सर्वकर्तव्यकार्याणां, कर्ता भवति निश्चयी ॥३६३।। અથા–જે પ્રેમગી આત્મલાભની બુદ્ધિ વડે સર્વ કરવા એગ્ય કાર્યો કરતાં અલ્પ દે હોવા છતાં મહાન લાભને જાણીને કરનારે હોવાથી તે કામમાં અવશ્ય નિશ્ચિયતાવાળા હોય છે. ૩િ૬૩
વિવેચન ––જે સાચા વિવેકવંત પ્રેમયોગી પુરૂષ હોય છે, તેઓ સમય, દેશ, લેક સ્વભાવને સમજનારા હેવાથી તે તે કાળને યોગ્ય હોય તેવા કાર્યોમાં જે કે આરંભને કારણે હિંસા થાતી હાય અપવાદ લાગતા હય, વ્યવહાર ચારિત્રમાં અતિચાર લાગતા હોય તે પણ જ્યાં જે કાર્ય કરવામાં ઘણે લાભ જેવા હોય એટલે અલ્પષ અને મહાન લાભ થાય છે તેવું પિતાને વિચાર કરતાં પિતાની જ્ઞાનાનુભવ પૂર્વક બુદ્ધિમાં નિશ્ચય થતું હોય તેવું સર્વ કર્તવ્ય-કાર્યો ધર્મશાસનની ઉન્નતિ માટે કાલિકાચાર્યની પેઠે પ્રેમયોગી મહા
For Private And Personal Use Only
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનુ ફળ
૧૯૩
પુરૂષા કરે છે તેમાં શરીરને નાશ થતા હોય અનેક વિજ્ઞો દેખાતા હાય તાપણુ પાછા પડતાજ નથી. ૫૩૬૩ણા
इच्छायोगस्य मुख्मत्वं, शास्त्रयोगस्य मुख्यता ।
आन्तराः सर्वसम्बन्धा - मुख्यभावेन रागिणाम् || ३६४ ॥
અર્થ:—આ ચેાથી પ્રેમયેગની ભૂમિકામાં ઈચ્છાયાગ તથા શાયેાગની મુખ્યતા તે છે તેમજ તે એ ચેગની મધ્યમાં રહેલ સર્વે અનુષ્ઠાન ભાવના સ'ખ'ધો પણ પ્રેમચેાગીઓને મુખ્યત્વે હાય છે. ૫૩૬૪ા
વિવેચન:-ચેાથી પ્રેમયેગ ભૂમિકામાં આત્માને પરમાત્મા વીતરાગના ઉપદેશિત ધર્મ તત્વનું સભ્યજ્ઞાન થયેલુ હોવાથી દેવપૂજા, ગુરૂભકિત, સાધમિક–વાત્સલ્ય, સામાયિક, પૌષધ, અહિંસા, સત્ય, અચૌર્ય, બ્રહ્મચર્ય, અપરિગ્રહતા વિગેરે વ્રતા, તપ સંબંધી અનુષ્ઠાનો, ક્રોધ, માન, માયા, લાભ વિગેરેના ત્યાગ કરવાની ભાવના, સંયમની ઇચ્છા વિગેરેની ભાવના થાય છે. તેમજ અનુભવજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાની તીવ્ર અભિલાષા પણ પ્રગટ થાય છે. પણ તે કરવા પ્રવૃત્તિ કરી શકતા નથી. તેને શાસ્ત્રકારા ઇચ્છાયાગ કહે છે. પ્રેમયાગની ચાથી ભૂમિકામાં અવિરતિ સભ્યષ્ટિ પ્રેમયેાગીને ઉપર કહ્યો તે ઇચ્છાયોગ અવશ્ય હોયજ છે. તેમજ સર્વ ઉપાદેય ભાવમય મેક્ષમાર્ગના અનુષ્ઠાના ઉપર પ્રાપ્ત કરવાના જે પ્રેમ
તે ઇચ્છાયાગ કહેવાય છે. ‘“તુમિચ્છા શ્રૃતાર્થવ, જ્ઞાનતેવિ કમાવતઃ વિજ્રો થથાયો ય આ ફન્દ્રાયોગ યંતે III અ:-શાસ્ત્ર કે જે વીતરાગ પ્રણિત છે તેના જ્ઞાતા હોવા છતાં તેમજ તે ધર્માનુષ્ઠાન કરવાની ભાવના (ઇચ્છા) હોવા છતાં સંસાર ભેગની આતિને કારણે તપક્રિયામાં પ્રમાદને કારણે અનુષ્ઠાનમય ચારિત્ર ધર્મયોગથી વિકલ–રહિત હાય એટલે પૂર્ણ રીતે ન કરતા હાય, તપ, જપ, ધ્યાન, સ્વાધ્યાય વિગેરે વંદનામાં પ્રમાદી થઇને યથાર્થ ન કરતા હોય, મનમાં ધ્યાનની સ્થિરતા ન પ્રાપ્ત કરતા હોય તેવા ચેાગને ઇચ્છાચેાગ જ્ઞાનીઓ કહે છે, તેને યાગ ચેાથીભૂમિવાલા પ્રેમયોગીઓને મુખ્યતાએ વતે છે. આ ઇચ્છાયાગમાં સ ંસારના વિષયે અહિત કરનારા જાણે છે. તેા પણ મેહ કે પ્રમાદના ચેાગે છેડી શકતા નથી, તેમજ શાસ્ત્રયાગ પણ ચાથી ભુમિમાં મુખ્યતાએ વર્તે છે. એટલે પરમાત્મા વીતરાગ સર્વજ્ઞ ભગવંતા પ્રણિત જે આગમ શાસ્ત્રો અંગ ઉપાંગ મૂલ પ્રકરણેા વિગેરે દ્રવ્યાયેાગ, ગણિતાનુયોગ, ચણકણાનુયોગ ધ કથાનુયોગરૂપ જે શાસ્ત્રગ્રંથાને શકિત અનુસારે ધર્માનુષ્ઠાનમાં ઉદ્યમ કરાવે, અને પ્રભુની આજ્ઞાને અનુસરવામાં આગમના બેધને સૂક્ષ્મ ઉપયોગ રાખવા પ્રવૃત્તિ કરાવે તે શાસ્ત્રયાગ કહેવાય છે “શાસ્ત્રયો વિજ્જ, જ્ઞેયો યથા રાત્રત્યાગમાનિઃ। શ્રાદ્રશ્ય તીવ્ર ચોથેન, ન વ૨સા, વિત્તયા ।। અ:-પ્રેમયોગની ચાથી ભૂમિકામાં વતા પ્રેમયાગીને ઇચ્છાયાગ હોય છે તેમજ બીજો શાસ્રયાગ હાય છે શાસ્રયાગ એનેજ કહેવાય છે શાસ્ત્ર માગમ અંગ ઉપાંગ-આદિની આજ્ઞાને અનુસારે આત્મ
૫
For Private And Personal Use Only
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૯૪
પ્રેમગીતા
શકિતવડે પ્રમાદના ત્યાગ કરવાપૂર્વક દયા, સત્ય, અચૌર્ય, બ્રહ્મચર્ય પરિગ્રહને નિગ્રહ વિગેરે અનુષ્ઠાનમાં જરા દેષ લાવવા દેતો નથી. આ સૂક્ષ્મ ઉપયોગ પ્રેમયોગી આત્મા રાખે છે એટલે વ્રતધારી શ્રાવક પુરૂષે કે જે પાંચમાં ગુણસ્થાનમાં વતે છે તેવા મહાપુરૂષ પ્રેમ યેગની ચતુર્થ ભૂમિકામાં વર્તતા જાણવા. ૩૬૪
મેમોગની પાચમી ભૂમિકા पंचम्यां वर्तते प्रेमी, श्रुतचारित्रदेशतः ।
प्रवृत्तिधर्मसंसेवी, निवृत्तिगौणभावतः ॥३६५॥ અથ–પાંચમી યોગભૂમિમાં પ્રેમીઓને શ્રુત અને ચારિત્ર દેશથી વર્તે છે તેમજ ધમની પ્રવૃત્તિને મુખ્ય સેવે છે તથા નિવૃત્તિરૂપ ચારિત્રભાવ ગૌણભાવે લેવાય છે t૩૬પા
वैरिणां प्रतिकर्मत्वं, जायते प्रेमधर्मिणाम् ।
सर्वधर्मस्य रक्षार्थ, शुद्धप्रेमोपजायते ॥३६६॥ અથ–પ્રેમધર્મીઓ ઉપર વેર કરનારા વેરીઓને પ્રેમથી પ્રતિકાર કરવા માટે સર્વ ધર્મોનું રક્ષણ કરવા માટે શુદ્ધ પ્રેમજ એકજ ઉપકારક થાય છે. માદાદા
देहेन्द्रियादि भोगानां, सौख्यस्य गौणता भवेत् ।
मैन्यादि भावनाः सर्वा, जायन्ते यत्र बोधतः ॥३६७॥ અર્થ –શરીર ઈદ્રિય આદિ જે ભેગોનાં સુખ પ્રેમગીઓ આ ભૂમિકામાં ગૌણ ભાવને ધરે છે, સમ્યગુબોધવડે મિત્રી આદિ સર્વે ભાવનાઓ જ્યાં પ્રગટેલી હોય ત્યાં એમજ બને છે. પ૩૬ના
जैनसंघस्य वात्सल्यं, सत्यप्रेम्णा विधीयते ।
साधूनां श्रावकाणां च, वैयावृत्यं स्वभावतः ॥३६८॥ અર્થ –નસંઘનું વાત્સલ્ય સાચા પ્રેમથીજ કરાય છે. તેમજ સર્વ સાધુ સાધ્વીએનું તથા શ્રાવક શ્રાવિકાઓનું વાત્સલય અને વૈયાવચ્ચ પ્રેમમય સ્વભાવથી નિત્ય થાય છે. ૩૬૮
देहिनां सर्वदोषाणां, दर्शनं च प्रकाशनम् ।
प्राणान्ते विद्यते नैव, गुणानां वर्णनं तथा ॥३६९॥ અર્થ –પ્રાણિઓના સર્વ દેનું દર્શન અને પ્રગટ કરવાનું પ્રેમગીઓને પ્રાણને નાશ થાવાને પ્રસંગ આવે તે પણ નથી બનતું પણ ગુણોનું વર્ણન થાય છે ૩૬લા : વિવેચનઃજે સાચા પ્રેમગીઓ હોય છે તેઓને એવું અનુભવજ્ઞાન પ્રગટે છે કે – " परपरिभवपरिवादादात्मोत्कर्षाच्च, बध्यते कर्म नीचैर्गोत्रं प्रतिभवमनेकभवकोटिदु -
For Private And Personal Use Only
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
પ્રેમનુ ફળ
૧૯૫
ચમ્ ॥ અર્થ :-અન્ય ગુણવંત કે દોષવંત ગમે તે હાય પણ તેની નિ ંદા કરવી અને પોતે અનેકગુણ સંપન્ન હોય તેવા ગુણ્ણાની સ્તુતિ કરવી તેથી પ્રાયઃ નીચગેાત્ર કર્મ બંધાય છે અનેકભવમાં તે કર્મ ભાગવતાં દુઃખે મુકત થવાય એવા પરાભવનો હેતુ થાય છે. તેથી સાચા પ્રેમયેાગી મહાપુરૂષો પ્રાણના અંત આવવાને પ્રસંગ દેખે તેપણ સુદનશેઠની પેઠે પારકા અને શત્રુ ખનેલા એવા નીચ મનુષ્યના પશુ દેષ કહેતા નથી તેમ પેાતાના ગુણ્ણા અને શકિતની પ્રશંસા નથીજ કરતા પણુ, “ વસ્તુપાળુપર્યંત નૃત્ય નિત્યં ગુણા કે ઉપકારને મહાન માને છે પરમાણુ જેવા ગુણને પર્વતસમાન દેખે છે, પ્રેમયેાગી આત્મપ્રશંસા કે પરદોષ નિદાના સથા ત્યાગ કરે છે ૫૩૬૯ના
''
પારકાના નાના
प्रारब्धकर्मभोक्तृत्वं, यमादीनां प्रपालनम् ।
स्वार्पण जैनधर्माय, देवाय गुरवे तथा ॥ ३७० ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અર્થ :—પ્રારબ્ધ-ઉદયમાં આવેલા કને પ્રેમિ જીવાત્માને ભાતૃત્વ સમભાવે હાય છે તેમજ યાદિનું પાલનપણું પણ સમભાવે હોય છે. જૈનધર્મ માટે આત્માનું સર્વસ્વઅપણુ કરવાપણું તેમજ દેવગુરૂમાટે અર્પણુપણુ હોય છે. ૫૩૭૦ના
जैनधर्मस्य स्वीकारः, स्वात्मभोगेन पालनम् । નૈનધર્મપ્રવાાય, જો કાળાવિલાના ૫રૂછા
અ:--~જૈનધમ ના સ્વીકાર કરવા અને તેનું યથાર્થરૂપે પાલન કરવુ તે આત્માને સર્વસ્વને ભેગ આપીને કરી શકાય છે, આ કલિકાલમાં પ્રાણાદિનું દાન કરીને જૈનધર્મ ના પ્રચાર પ્રેમયાગીએ કરી શકે છે ૫૩૭૧૫
प्रशस्याचारनीत्यादि - पालनं शास्त्रयुक्तितः ।
સેવનુર્વાસિંઘેવા, વળધર્માદ્રિપાલનમ્ ।રૂ॰રા
અથશાસ્ત્રની આજ્ઞાપ્રમાણે પ્રશસ્ય આચાર નીતિ ન્યાય આદિ વ્યવહારનું પાલન કરવું. દેવ ગુરૂ ધર્મ આદિની સારી રીતે સેવા કરવી અને વર્ણ ધર્મ આદિંતુ પાળવું તે પ્રેમયાગીનુ કચ્ છે. ૫૩૭રા
नामरूपादि संमोहो - धर्म्य कामोदयस्तथा ।
देहात्माभ्यासताकिश्चित् कषायाणां समुद्भवः ॥ ३७३॥
,
અઃ—નામ રૂપ આદિને મેહ પણ કાંઇક અહિયાં હોય છે. ધ કમાય પણ કાંઇક હાય છે તેમજ દેહનું મમત્વપણુ કાંઇક હાય છે તેમજ કષાયાના ઉડ્ડય પણ વર્તે છે. ૩૭૩મા
વિવેચનઃ~~આ પાંચમી પ્રેમયેગની ભૂમિકામાં વર્તતે પ્રેમયેગી ‘“વાર્થસિદ્દો થીમાન, માયામી મહારાવઃ ॥ ગુળાની તથત્યાત્, સતુર્થ ઢોવિ ॥॥ તે પ્રેમયેગી
For Private And Personal Use Only
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૯૬
પ્રેમગીત
મહાન બુદ્ધિવંત હોવા છતાં પારકા કામ કરવામાં—પરોપકારમાં રસવાલા હાય છે, મહાન પ્રભાવક હોવા છતાં ગુણાનુરાગવાલા ગુણાની પ્રશંસા કરનાર હોય છે. તેમજ સર્વ પ્રકારે એધિસત્વ અને સમ્યગ્દષ્ટિરૂપ આત્મગુણાના વિકાસ પણ સરખા હોય છે. ૫૩૭૩મા सत्यमोदयो यत्र, प्रेमिणां हि परस्परम् ।
भवेद् बुद्धिः स्थिरा शुद्धा, परात्माभिमुखा जनाः || ३७४॥
અ:—જે પ્રેમની પાંચમી ભૂમિકામાં પ્રેમીઓને પરસ્પર સત્યપ્રેમના ઉદય થાય છે, ત્યાં શુદ્ધતાયુક્ત સ્થિર એવી બુદ્ધિ પ્રગટે છે અને તે પ્રેમયાગીને બુદ્ધિવડે પરાબુદ્ધિ તરફ ગમન કરતી થાય છે. ૫૩૭૪ા
व्यवहारिकसम्बन्धे, शुद्धप्रेम प्रजायते
arter भवन्ति निष्काम्याः, पदार्था यत्र वस्तुतः || ३७५ ॥
અ:પ્રેમયાગના અભ્યાસીઓને જે લૌકિક વ્યવહાર સંબંધથી પ્રેમ થાય છે તે પશુ શુદ્ધપ્રેમસ્વરૂપે પ્રગટ થાય છે. કામ્ય પ્રેમપણુ નિષ્કામ્ય પ્રેમમાં પરાવર્તન પામે છે, પદાર્થા પૂર્વે જે કામ્ય લાગે છે તે પણ નિષ્કામ્ય લાગે છે. ૩૭પપ્પા
प्रेमास्ति निन्दके नैव, न तथा दोषदर्शिषु ।
નિત્યેવુ ન મૈં પ્રેમ, તથા પ્રેમવિરત્રિપુ ।।રૂદ્દા
અ:--પ્રેમરૂપ આત્મ પરિણામ નિદા કરનારામાં નથીજ હાતા, તેમજ દોષ દેખવાના સ્વભાવવાળામાં પણ પ્રેમના અભાવજ હાય છે નિર્દય મનુષ્યમાં પણ નથી હાતા તેમજ પ્રેમના વિધિઓમાં પણ તેના અભાવજ હોય છે. ૫૩૭૬ા
गुरुशिष्यादिसम्बन्धाः, सत्यप्रेममयाः शुभाः ।
पितृपुत्रादिसम्बन्धाः, परस्परोपकारकाः || ३७७ ||
અ:વ્યવહારમાં ગુરૂ શિષ્યાદિકોના જે સંબંધ બંધાયા હૈાય છે. તે સત્યપ્રેમમય હોય તોજ સુખને આપનારા થાય છે અને તે શુભ સમજવા. તેમજ પિતા પુત્રાદિના સંબંધો પણ પરસ્પર ઉપકારક થાય છે. ૩૭૭ના
त्यागिनां गृहिणां धर्माः, सत्यप्रेममयाः सदा ।
सदाचारः स्वभावेन, दयादानप्रवृत्तयः || ३७८ ||
અર્થ:—ત્યાગીસાધુએ અને ગૃહી-ગૃહસ્થાના જે ધર્માં છે તે સર્વે સત્યપ્રેમથી યુકત હાય છે તેથી સદા સર્વદા સ્વાભાવિક રીતે સારા ઉંચકેટિના આચારા તેમજ દયાદાન આદિ વ્યવહાર પ્રવૃત્તિ પ્રેમમય સદા હોય છે. ૫ ૩૭૮ ૫
आत्मवत्सर्वजीवेषु, सत्यप्रेमोद्भवो भवेत् ।
ગાત્મા વિશ્વમયઃ કેમ્પ, માપ્તિ યંત્ર સ્વમાવતઃ ॥ર્૭o||
For Private And Personal Use Only
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનું ફળી
અથ-જ્યારે પિતાના આત્માના સમાન સર્વ જીવો પ્રત્યે સત્ય પ્રેમને ઉદ્દભવ થાય છે ત્યારે આત્મા વિશ્વવ્યાપક પ્રેમી થઈને સ્વગુણમય સ્વભાવથી શોભે છે. ૩૭૯ છે
सोऽहं सोऽहं भवेत् साऽहं, प्रेमिणां च परस्परम् ।
सवेभोगेषु निर्लेपः, सत्प्रेमी सवकर्मकृत् ॥३८०॥ અર્થ–સોડહં તેજ હું તેજ હું તેવા જાપવડે પ્રેમીજનેનું પરસ્પર એકc–તે અને હું એક અભેદ છીએ એવું અનુભવવામાં આવે છે, આ સત્ય પ્રેમિઆત્મા સર્વ ભોગમાં નિલેપ હોવાથી સર્વ કાર્ય કરવા સમર્થ બને છે. ૩૮૦
વિવેચન –સોડÉ એવા પ્રકારના મંત્રમય જાપથી તે પરમાત્મા હુંજ છું એ જેમ અનુભવ થાય છે તેવી જ રીતે સર્વ જગતમાં રહેલા છે જે આત્મા હોય તે પ્રત્યે પણ સોહં તે અને હું અભેદભાવે છીએ તેનું અને મારું ચૈતન્ય સમાનભાવે કથંચિત્ અભેદભાવે એક રૂપજ છે એ સર્વ પ્રેમીજનને પરસ્પર પ્રત્યક્ષભાવે અભેદભાવને અનુભવ પ્રેમબલથી થાય છે. આ અનુભવ પાંચમીભૂમિમાં આવેલા સમ્યગૃષ્ટિ આત્માને જ થાય છે તે પૂર્વની ભૂમિકાના પ્રેમિઓને નથી હોતે.
છઠ્ઠી પ્રેમભૂમિકા षष्ठयां पूर्ण भवेत् प्रेम, निर्दोष च मनः सदा ।
शुद्धात्मबोधरूपं हि, शुद्धप्रेमेव गीयते ॥३८१॥ અર્થ –ઠ્ઠી પ્રેમભૂમિકામાં પૂર્ણ શુદ્ધ પ્રેમ પ્રગટ થાય છે ત્યાં મન: સર્વદા સદા શુદ્ધ નિર્દોષ રહે છે. તે પ્રેમ શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપના બેધમય છે એમ પૂજ્ય જણાવે છે. ૩૮૧ છે
વિવેચન –હવે પ્રેમની પાંચમી ભૂમિકા સુધી પ્રેમ અશુદ્ધતા યુક્ત હોય છે કારણ કે ત્યાં લગી કામ્યભાવને અંશ રહેલો હોવાથી સ્વાર્થતા કાંઈક અંતઃકરણમાં રહે છે. ત્યારે આ છઠ્ઠી પ્રેમગની ભૂમિકામાં જ્યારે પ્રેમયેગી અભ્યાસના બળથી આત્મતત્વની શુદ્ધિ કરતા કરતા આવે છે ત્યારે છઠ્ઠીમાં સર્વ વિષયવાસના લેકેષણ વગેરે અશુદ્ધતાને સર્વથા ક્ષય થવાથી પૂર્ણ શુદ્ધ અને દેવરહિત કપટ શલ્યરહિત પ્રેમ અભેદભાવે પ્રેમગીને પ્રગટ થાય છે, ત્યાં મન સંક૯૫ વિક૯પ વિનાનું રાગદ્વેષના અભાવવાળું થાય છે, સાહિમિરના क्रान्तं, क्रोधादिरक्षितम् ॥ आत्मारामं मनःकुर्वनिर्लेपः सर्वकर्मसु ॥४॥ विरतकामभोगेभ्यः
શરે gિ:નિષ્ઠા સંવેદનિમઃ સમતાં સર્વત્ર શ્રા પણ તે પ્રેમયોગી છઠ્ઠી ભૂમિકામાં આવેલ હોવાથી, રાગદ્વેષ આદિથી રહિત હેવાથી, ક્રોધાદિ કષાયોથી દુષિત નથી હોતે. તેનું મન માત્ર આત્માની રમણતામાં લાગેલું હોવાથી સર્વજગતના કર્મોથી સર્વથા શુભાશુભભાવથી સંપૂર્ણ નિર્લેપ રહેલું હોય છે, સર્વ કામગની વાસનાથી અને શરીરની સ્પૃહાથી તેમનું મન સર્વથા વિરામ પામેલું હોય છે માત્ર એ સંવેગથી હૃદયવ્યાપક
For Private And Personal Use Only
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
પ્રેમગીતા
૧૯૮
હાવાથી સર્વોત્ર સર્વ જીવાજીવ પદાર્થ પ્રત્યે અનુકુળ પ્રતિકુળ વિષય પ્રત્યે સમાનભાવવાળુ રહેલ હોય છે, તેવા મહાન પ્રેમયેગીશ્વરાના એક આત્મસ્વરૂપના શુદ્ધ બેધમાં રમણુસ્વરૂપ એવા જે સ્વભાવ તે જ આ છઠ્ઠી પ્રેમભૂમિકાના શુદ્ધ પ્રેમજ છે એમ પરમપુજ્ય તીથેશ્વરા કહે છે. ૫ ૩૮૧ ॥
અઃ—જ્યાં પ્રેમીઓ વડે સ ભેદતા નથી હાતી.
प्रेमरूपं जगत् सर्व, शुद्धप्रेम्णा प्रभासते ।
યંત્ર વૈરી ન વૈર ન, કેમિવુ નૈવ મેતા ૮૨ા
આત્માઓમાં પરસ્પર વૈરી નથી તેમજ અંતઃકરણમાં વૅર નથી તેવા જગત શુદ્ધ પ્રેમના પ્રભાવથી પ્રેમ સ્વરૂપે અનુભવાય છે પ્રેમીઓમાં ૫૩૮૨ા
दोषा यत्र न भासन्ते, शुद्धप्रेमप्रवाहतः ।
અહિં તાવિમુળા યંત્ર, મૂળા: સ્વમાનન્તઃ ॥૮॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અઃ—જ્યાં જીવામાં રહેલા દોષો શુદ્ધ પ્રેમના પ્રવાહને કારણે નથી દેખાતા ત્યાં અહિં સાદિ ગુણા પૂર્ણ સ્વરૂપે સ્વસ્વભાવથી અનુભવાય છે ૫૩૮ા
यत्रात्मा परमात्मास्ति, शक्तिव्यक्तिमयो महान् । निरञ्जनं निराकार - मात्मतत्त्वं प्रभासते ॥ ३८४ ॥
અથઃ—જ્યાં આત્મા તે પરમાત્મા છે તેવા અનુભવ થાય છે એટલે સ્વશકિત સ્વરૂપે અને આત્મવ્યકિત સ્વરૂપે મહાન આત્મસ્વરૂપના અનુભવ થાય ત્યારે નિરંજન નિરાકાર એવું આત્મસ્વરૂપ પ્રત્યક્ષ અનુભવાય છે ૫૩૮૪૫
आत्मदृष्टिर्भवेन्मुख्या, व्यापकप्रेमयोगिनाम् ।
धारणाध्यानलीनानामुन्मनीभावमुख्यता ॥ ३८५ ॥
અર્થ :વ્યાપક પ્રેમયોગીઓને મુખ્યતાએ જ્યારે સંપૂર્ણ શુદ્ધ આત્મભાવની ષ્ટિ પ્રગટે છે ત્યારે તે યાગીએ ઉન્સનીભાવની મુખ્યતાવડે તે ધ્યાનવડે ધ્યેયમાં ધારણા
સાથે લીન ખને છે.
नरो नैव तथा नारी, जातिर्नैव च पौदगली ।
अरूपोऽस्ति स्वयंशुद्धः, देहस्थोऽपि न देहवान् ||३८६॥
અર્થ:આત્મા નરમાત્ર છે તેમ નથી, નારીમાત્ર પણ નથી, જાતિ રૂપ નથી, તેમજ પુદ્ગલ સ્વરૂપ પણ આત્મા નથી પણ આત્મા અરૂપી અને સ્વયંશુદ્ધ છે, દેહમાં વસે છે તાપણુ દેહી (દેહના સ્વામિ) નથી ૫૩૮૬૫
વિવેચનઃ—આત્મા એટલે જીવ તે એક નર–પુરૂષ સ્વરૂપ માત્ર છે એમ નથીજ, ત્યારે સ્ત્રી-નારી સ્વરૂપેજ છે એમ પણ નથી જો પુરૂષમાત્ર જીવાત્મા હૈાય તો નારી અજીવ કહેવી
For Private And Personal Use Only
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનું ફળ
પડે. નારી માત્રજ જીવ હાય તેા પુરૂષોને જીવાભાવવાલા માનવા પડે. નપુ ́સકપણુ આત્માનુ સ્વરૂપ નથી. આ ત્રણે વસ્તુ નિશ્ચયથી જોતાં આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપથી પર છે. નરત્ન, સ્ત્રીત્વ, નપુ ંસકત્વ એ પુદ્ગલના વિકારી ભાવેા છે આત્માના અશુદ્ધ ભાવમય ક અ ધનવડે ગ્રહણ કરાયેલા તેવા પ્રકારના શરીરના વિકારીભાવે છે. આત્મા તેથી અન્ય સ્વભાવવત હોવાથી અન્યજ છે. પુદ્ગલ સ્વરૂપ ન હેાવાથી પુદ્ગલ સ્વરૂપમય નરનારી નપુ ંસકરૂપ નથી, તેમજ તે આત્મા કુલ, જાતિ, જ્ઞાતિ, રૂપ પણ નથી, આત્માસ્વયં શુદ્ધ નિશ્ચયનયે સહજભાવે શુદ્ધ છે. अमिको खलु सुद्धो निम्मओ नाणदंसणसम्मग्गओ तम्मि ठिओ तच्चित्तो सव्वे एए खयं नेमि || અં:-હુ એક આત્મ સ્વરૂપે નિશ્ચયથી શુદ્ધ છું, નિર્માળ છુ, જ્ઞાન, દર્શન-સમ્યક્ત્વયુકત ચારિત્ર અને આણંદમય છુ, તે ભાવમાં સ્થિર થયા છતાં આ સર્વ માહ્ય ભાવે ક સંચેગથી આવેલા છે તે અજ્ઞાન મિથ્યાત્વ કષાય અશુભયોગ વિગેરેને ક્ષય કરીશ, તે કારણે જો કે હું શરીર-દેહમાં રહેલા હાવા છતાં સર્વદા અનાદિ અન ંતભાવે દેહવાલા નથી. આત્મસ્વરૂપ જ્ઞાનદન ચારિત્રયાગને ક્ષાયિકભાવે પ્રાપ્ત કરીને સર્વ બાહ્ય ભાવને ત્યાગ કરનારા આ આત્મા શરીરમાં રહ્યો છતા પણ ઢેડ્ડી રૂપે નિત્ય નથી, તેમજ સર્વે ભવ્યાત્માએ પણ એવાજ સ્વભાવવાળા હોવાથી તારા ખંધુએ છે. તેમ તારે પ્રેમભાવથી જાણવુ. આવે આત્મભાવના પ્રેમ સર્વ આત્મા સાથે છઠ્ઠી ભૂમિકાવાલા પ્રેમયેગીઓને હાય છે ૫૩૮૬૫ कर्मबन्धो भवेनैव कृतेषु सर्वकर्मसु ।
૧૯૯
भवे मुक्त समा बुद्धिः, समप्रेमस्वभावतः || ३८७॥
અ:—સાચા પ્રેમયોગીએને આવશ્યક પ્રયોજન પડે પ્રાણિઓના હિતમાટે સ કાર્યો કરવા છતાં કર્મ બંધ નથી જ થતેા. કારણ કે સમભાવવાલા પ્રેમસ્વભાવથી ભવ અને મુકિતમાં સમાનવૃત્તિ તેઓને હાય છે તેથી કર્મ બંધ નથી લાગતા ।।૩૮ા अन्तर्बहिर्महावीरः, शुद्धप्रेम्णैव दृश्यते ।
महावीरमयं विश्वं यत्र तत्र ग्रदृश्यते ||३८८ ||
અ અંતરષ્ટિ અને ખાદ્યષ્ટિથી ભગવાન મહાવીરપ્રભુને જે આત્મા શુદ્ધ પ્રેમ વડે જોઇ શકે છે તે પ્રેમયોગી મહાત્માએ જ્યાં જ્યાં દ્રષ્ટિ કરે ત્યાં ત્યાં સર્વ વિશ્વ તે મહાવીરમય જોઈ શકે છે. ૫ ૩૮૮ ૫
For Private And Personal Use Only
વિવેચનઃ—સાા પ્રેમયેાગી મહાનુભાવે પરમ વિશ્વોપકારી ભગવાન મહાવીર દેવ પરમાત્માને અંતર દૃષ્ટિથી તેમના આત્મસ્વરુપને બ્રહ્મસ્વભાવે જ્ઞાનદર્શન આનંદ (ચારિત્ર) વીય ઉપયાગ રૂપે અનુભવ કરીને શુદ્ધપ્રેમથી જોઇ શકે છે. માત્મા વરં→ત્તિઃ परमेष्ठिनिरंजनः अजः सनातनः शंभुः स्वयंभू जयताज्जिनः ॥ नित्यविज्ञानमानन्दं ब्रह्म यत्र પ્રતિષ્ઠિત શુદ્ધબુદ્ધસ્વમાવાય નમઃ તમે પરમામને ૨ પરમ શ્રેષ્ઠ આત્મા કે જે પરમ અ
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૦૦
પ્રેમગીતા
પૂર્વ તમય છે, તેવા મુખ્ય પરમેષ્ઠી અને વર્ણ ગંધાદિપૂગલભાવથી રહિત, નિરંજન છે. તેમજ જન્મમૃત્યુથી રહિત અજન્મ-અજ છે. તેમજ પૂર્ણપવિત્ર અને સર્વ સુખકલ્યાણ ને આપનારા સ્વયંભુ છે. કઈ પણ વ્યકિતથી ઉપજેલા નહિ એવા નાના સ્વરૂપે સ્વશકિતથી પૂર્ણભાવે પ્રગટ થયેલા એવા વીતરાગ જનેશ્વર જયવંતા વર્તે તેમજ નિત્ય નિરંતર જ્ઞાનદર્શન રૂપ વિજ્ઞાનમય અને આત્મસ્વરૂપમાં રમણતા રૂપ ચરિત્રમય આનંદસ્વરૂપ શુદ્ધ પરબ્રહ્મ જ્યાં સ્વભાવે પ્રતિષ્ઠિત થયેલું છે તેવા અને શુદ્ધજ્ઞાન એટલે બેધસ્વભાવવાળા વીર પરમાત્માને નમસ્કાર થાવ, તેનું મને અંરભાવે દર્શન થાઓ. તેથી હું જગતને ગુણાનુરાગી થાઉં એટલે પૂર્ણ પ્રેમવાળો થાઉં, એમજ બાહ્યદષ્ટિથી જે સાત હાથ ઉંચા કંચનવાન શરીરને ધરનારા, ચોવીશ અતિશયવંત જેમના વચને શ્રવણ કરતાં જગતના આધિ વ્યાધિ ઉપાધિ નાશ પામે છે તેવા વીર પરમાત્માની મૂર્તિને જેમણે શુદ્ધ પ્રેમવડે દર્શન કર્યા છે. એવા પ્રેમભાવમય ભેગીઓ સર્વ જગતને પરમબ્રહ્મ મહાવીરમય જુવે છે. જ્યાં જ્યાં દષ્ટિ કરે ત્યાં ત્યાં પરમાત્મા રૂપે પ્રત્યક્ષભાવે દેખે છે. તે ૩૮૮ છે
आत्मैव श्रीमहावीर, आत्मना परिवेद्यते ।
शुद्धात्ममग्नतायोगा-दानन्दो हृदि जायते ॥३८९॥ અથ –આત્મા તેજ શ્રી મહાવીર પરમાત્મા છે તેને આત્માવડે જાણી શકાય છે, એટલે શુદ્ધ આત્મભાવમાં મગ્ન થવાથી હૃદયમાં આનંદ અનુભવ પ્રેમયોગીઓને થાય જ છે. . ૩૮૯ છે
વિવેચન –આ પ્રેમયોગીની છઠ્ઠી ભૂમિકામાં પ્રાપ્ત થયેલે મહાનુભાવ માગી આત્મામાં સત્તાએ જે ચૈતન્ય રૂપ જ્ઞાનાદિ ગુણે અપ્રગટ રહેલા છે, તેજ ગુણે પરમપુરૂષોત્તમ–મહાવીરદેવમાં ઘાતક આવરણ નષ્ટ થયેલાં હોવાથી પ્રગટભાવે અનુભવાય છે, તેથી આત્મા તેજ શ્રી મહાવીર પરમાત્મા છે. આત્મા પોતાના જ યોગ્ય પ્રયત્નથી ની રે શિર =” આત્મા એજ પરમાત્મા થાય છે તેમ જે આત્મા અનુભવથી જાણે છે તે પરમ પ્રેમયેગીમહાશય શુદ્ધાત્મ સ્વરૂપમાં મગ્નતા પ્રાપ્ત થવાથી હૃદયમાં પરમાનંદને પૂર્ણ લાભ મેળવે છે “પણ જ્ઞાનસુધાસિંધ પાત્રમણિ મનતાવિધાનસંવત દાદા પારા જે પ્રેમની આત્મા સમ્યગજ્ઞાન રૂપ અમૃતસમુદ્રમાં મગ્ન થયે છત પરબ્રહ્મ ના ગુણાસ્વાદને અનુભવ કરતે છતે જે પરમાનંદને અનુભવ કરે છે તેને છળપ્રપંચવાદ કે ઇંદ્રિયભેગમાં ગમન કરવું તે ભયંકર વિષયનું પાન કરવા જેવું દુઃખ ઊપજાવે છે. આત્મરમણતા રૂપ પરમાત્મા મહાવીરદેવના સ્વરૂપને આત્મસ્વરૂપને મુકાબલે કરતા પૂજ્ય ભાવે પરમાનંદને અપૂર્વ આનંદ પ્રેમીને થાય છે. આ ૩૮૯
For Private And Personal Use Only
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
પ્રેમનુ ફળ
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
आत्मन आन्तरक्रोडा, बुद्धयादिवृत्तिभिः सह । यत्रानुभूयते प्रेम्णा, तत्र दुःखस्य नाम किम् || ३९० |
અથ—જ્યાં આત્મા આત્માની અતવૃત્તિવાળા બુદ્ધિ અનુભવ વડે આંતરવૃત્તિવાળી આત્મક્રીડામાં રમી રહ્યા હાય છે ત્યાં દુ:ખનુ નામ કે નિશાન કેસ હેય ? ૫૩૯૦ના
વિવેચન-યાં આત્મપ્રદેશમાં પ્રેમયેગીએ આત્મવભાવના અનુભવવાળી બુદ્ધિથી યુકત પરિણામભાવવાળી વૃત્તિ વડે સચ્ચિદાન દસ્વરૂપ આત્મભાવની આ ંતરિક મણતામાં રમતા–ક્રીડતા હોય તેને પુદ્ગલભાવના-ઇંદ્ર ચંદ્ર નાગેદ્રના ક્રિડાભુવને અને સ્ત્રીના ચંચલસ્વભાવવાલા વિષયના સુખામાં સુખની વૃત્તિ કદાપિ જાગે ? તેમાં તા તેને કિપાક ફળના આસ્વાદના અનુભવ થયા છે તેથી આત્મરમણની કીડામાં જ શુદ્ધ પ્રેમથી મતા છતાં શુદ્ધાત્માના એકાંત નિદ્વંદ્વ આનંદ અનુભવે છે, તેથી ત્યાં તે યાગીઓના આત્મપ્રદેશમાં એકાદ પ્રદેશે પણ શું દુ:ખના અનુભવ આવે છે ? નથી જ આવતો. દુ:ખના નામની સ્મૃતિ પણ તેવા પ્રેમયોગીને પ્રાપ્ત નથીજ સભવતી. સ્વમાવતુ વનસ્ય, जगतत्वावलोकिनः હું નાન્યમાવાનાં, સાક્ષિત્વમશિબ્દતે ॥ જે આત્મા પોતાના જ્ઞાનદર્શન અને ચારિત્રાનંદ સ્વભાવમય સુખમાં મગ્ન થઇ રમણતા કરતાં જગના તત્ત્વ સ્વરૂપને જ્ઞાનવડે અવલાકતા છતાં તેમાં પેાતાનું કર્તૃત્વ ધરતા નથી. માત્ર શુભાશુભ અનુભવમાં સાક્ષિ માત્ર હોય છે, તેથી દુ:ખના અનુભવ તે પ્રેમયોગીને નથી હેતે શરીરમાં વેદના લાગવાતી હોય તેમાં પણ પ્રત્યક્ષભાવે માત્ર સાક્ષિભાવને ભરે છે. પોતાનુ તેમાં તેઓ માનતાજ નથી. ૫૩૯૦ના atra vaarse, et स्वभावतः ।
गुरुशिष्यादिभेदस्तु, किञ्चिन्नैवात्र विद्यते । शुद्धप्रेमपरब्रह्म, सर्वत्रैवयं प्रकाशते ।। ३९२ ||
૨૦૧
दोपत्वं च गुणत्वं च - आपेक्षिकं न वस्तुतः ||३९१।।
અથ આવા પ્રેમયે ગિજને કઇ પણ સ્થાને દોષત્વ નધી જોઇ શકતા, વસ્તુઓના સ્વભાવને કારણે તેવા રૂપે થાય છે તેથી દેષપણુ` કે ગુણણુ વસ્તુએમાં અપેક્ષાએ મનાય છે તેજ વાસ્તવિક છે. ૩૯૧૫
For Private And Personal Use Only
અથ—ગુરૂ અને શિષ્યાદિના ભેદ આ પ્રેમયાગની ઊંચી ભૂમિકામાં જરાપણ નથી હતા. શુદ્ધ પ્રેમરૂપ પરમબ્રહ્મ સત્ર એક સ્વરૂપતાનેા પ્રકાશ કરે છે. ૩૯૨ા एक एव महावीरो - जिनेन्द्रः परमेश्वरः ।
महाभक्तस्य हृद्येव, भाति विश्वमयः प्रभुः || ३९३॥
અર્થ:એકજ મહાવીર પરમાત્મા નેધર પરમેશ્વર મહાભક્તના હૃદયમાં વસતા હાવાથી તે પ્રેમયોગી ભક્ત પરમાત્માને આખા વિશ્વમાં વ્યાપેલ પ્રેમ બ્રહ્મરૂપે જુવે છે. ૩૯૩
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમગીતા
વિવેચન–છઠ્ઠી પ્રેમભૂમિકામાં વર્તતા સાચા શુદ્ધ પ્રેમયોગીઓને હૃધ્યમાં એકજ ભગ વાન મહાવીરદેવ તીર્થંકર પરમેશ્વર વસેલા હેય છે. એટલે સંપૂર્ણ પૂર્ણ માગી મહાવીર જેવા ભૂતકાળના સર્વ વીતરાગ પરમાત્મા સમજવા. ‘‘કાળ કરતે હar વાર્દિ, સો ના બ્લા, મોહો વહુ સારુ તરસ લે છે. જે ચોગી પુરૂષ એક મહાવીર પરમાત્મા અરિહંત ને દ્રવ્યગુણ પર્યાયની વિવક્ષા વડે અનુભવથી જાણે છે. તે સર્વ ભૂત ભાવિ વર્તમાનમાં થયેલા અરિહંતોને પણ યથાસ્વરૂપે જાણે છે. આમ સર્વ પદાર્થોને પણ તેના દ્રવ્યગુણ પર્યાયથી યુક્ત યથાર્થ સ્વરૂપે જાણે છે, તેમજ આત્માના સ્વરૂપને પણ જાણે છે. “વો gf વાળનો સર્ચ ના એક મહાવીર પરમાત્માના સ્વરૂપને જાણ્યા પછી તે જીવ દ્રવ્ય સ્વરૂપની પરિણામક ભાવની વૃત્તિથી આત્માને પણ જાણે છે. તેથી મહાવીર આદિ સર્વ તીર્થકરે, ગણધરે, કેવલીઓ અને સિદ્ધ પરમાત્માના સ્વરૂપને જાણનારા તે મહાન ભક્ત થાય છે. તેવા આત્મસમર્પણ કરનારા ભક્તોના હૃદયમાં ભગવંતેના સ્વરૂપે પ્રતિબિંબિત થયેલા હોય છે. તેથીજ સર્વ જગતના આત્માઓ પ્રત્યે તે ભક્તોને સ્વાત્મવત પ્રેમ પ્રકાશમાન થાય છે. તેમજ રાગ, દ્વેષ, કામ, ક્રોધ, માન, માયા, લેભ, ઈર્ષા વિગેરે મહાદિક દે તે ભક્તોના લય-નાશ પામે છે અને તેઓ સર્વ વિશ્વને પરમાત્મા સમાન જાણે છે. અભેદભાવે તેમની આત્મદષ્ટિ થયેલ હોવાથી અદ્વૈતભાવે પ્રેમમય જગતને જાણે છે. ૩૩
शुद्धप्रेम्णा महावीरः, शुद्धात्मैव स्वयं भवेत् ।
अप्रमत्तः सदा जाग्रत् , ज्योतिषां द्युतिभास्करः ॥३९४॥ અથ–જેમ શુદ્ધપ્રેમથી ભગવાન મહાવીર શુદ્ધાત્મસ્વરૂપને પ્રાપ્ત થયા છે. તેમ સર્વ પ્રેમગીઓ શુદ્ધ પ્રેમના બળવડે પિતાના સહજભાવે મહાવીર બને છે અને અપ્રમત્ત ભાવે સર્વદા જાગતા છતાં જ્યોતિષમાં સૂર્ય સમાન પરમશેભાને પ્રાપ્ત થાય છે. ૩૯૪
વિવેચન –જેવી રીતે સર્વ વીતરાગ ભગવંતે અને ભગવાન મહાવીર દેવ શુદ્ધ નિર્વિકારી પ્રેગના બળથી સર્વ જગતને પરમ સુખી કરવાની મૈત્રી ભાવમય ધ્યાનબેલે શુદ્ધાત્મ સ્વરૂપ એવંભૂત નયની અપેક્ષાથી ભાવપૂર્ણ મહાવીર થયા. તેમ સાચા પ્રેમ યોગીઓ અપ્રમત્તભાવે સર્વદા જાગતા છતાં કામક્રોધાદિ બાહ્ય અત્યંતર આત્મવેરીઓને નાશ કરી શુદ્ધાત્મ ભાવમય પૂર્ણ પ્રેમને પિતાના સ્વયં વીર્યના ઉલ્લાસથી પ્રાપ્ત કરે છે. आत्मानमात्मना वेत्ति मोहत्यागान् यदात्मनि । तदेव तस्य चारित्रं तज्ज्ञानं तच्च दर्शनम् ॥१॥ મેહને ત્યાગ કરવાથી આત્મા સ્વયં પોતાની શક્તિથી જ પિતાના સ્વરૂપને જાણે છે. જેમ કે જગતના સર્વ પદાર્થોને જાણવામાં બીજા પ્રકાશની જરૂર પડે છે, પણ સૂર્યાદિક તિઓ સ્વયં પ્રકાશક હેવાથી તેમને અન્ય પ્રકાશની જરૂર પડતી નથી. તેવી જ રીતે જ્યાં સુધી હાદિ કમને અવરણરૂપ પદે હોય ત્યાં લગી આત્મા પિતાને જાણ નથી–જોઈ શકતો નથી. તે
For Private And Personal Use Only
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનુ ફળ
માટે ગુરૂરૂપ દીપકનુ આલંબન લેવુ પડે છે. તેમજ ગુરૂની ઉપાસના કરતાં ને સભ્યજ્ઞાન દર્શન ચારિત્રની આરાધના કરતાં વીતરાગ પરમાત્માના સ્વરૂપના સાચા એધ થાય છે. તેમનુ ધ્યાન કરતા મેહાર્દિક કર્મોનો ક્ષય થવાથી પૂર્ણ પ્રેમયેગના ખલથી શુદ્ધાત્મવીચેલાસ વડે આત્મા પોતે શુદ્ધાત્મ સ્વરૂપ મહાવીર થાય છે અને કેટિ સૂર્ય સમાન પ્રભાપૂર્ણ પરમાત્મા રૂપે દીપે છે. ૫૩૯૪૫
૨૦૩
आचाराणां विचाराणां नैयत्यं नैव वर्तते ।
सर्व कर्त्तमर्त्तयः, समर्थों जिनरागवान् ||३९५ ॥
અઃ—જે પ્રેમયેગી વીતરાગ પરમાત્મા પ્રત્યે પૂર્ણ પ્રેમવાન હોય, તેને આચાર તથા વિચારાનુ એક ધારૂં પ્રવર્તન નથીજ હાતુ કારણ કે તે સર્વ કાર્યો કરવા કે ન કરવામાં સ્વયં સમર્થ છે. ૫૩૯પા
અનન્ય શ્રદ્ધા,
વિવેચનઃ—જે પ્રેમયેાગી મુનીશ્વરા છે. તે જીનેશ્વર પરમાત્મામાં વિશ્વાસ, પ્રેમ, ભક્તિયુક્ત ગુણાનુરાગ ધરાવે છે. આવા શુદ્ધ પ્રેમયેગીએ પ્રેમયાગની છઠ્ઠી ભૂમિકામાં પૂર્ણ રીતે આવેલા જાણવા. તેએ સ` ઇન્દ્રિયા મન અને શરીરના વિકારી ભાવાને સથા દુર કરી કષાયા ઉપર પૂર્ણ વિજય મેળવે છે અને પ્રાય: વીતરાગ જેવી અવસ્થા ભોગવે છે તે દેશ, ક્ષેત્ર, કાલ, લેાક, ભાવના પરિણામેાની અપેક્ષાને જાણતા હેાવાથી આ પ્રકારેજ આચારમય દ્રવ્યચારિત્ર અને ભાવચારિત્ર પાળવું. એવા એકાંત નિશ્ચયરૂપ નથી હાતા. જો કે ભાવચારિત્ર તેનુ પૂર્ણ નિર્દોષ હોય છે તે પણ દ્રવ્યચારિત્રના વ્યવહાર અનિશ્ચિત આકારવાળા હોય છે, જે જે સમયે જે જે કરવા ચેાગ્ય કે ન કરવા ચાગ્ય કાર્યના તે પૂર્ણ ગીતા મહા પ્રેમયોગી જાણકાર અને કરવામાં સમર્થ છે. ૩૯પા
साकार निराकारः, शुद्धात्मा हृदि भासते ।
શુદ્ધામૈવ પ્રેમ, પૂર્ણજ્ઞત્તિમયઃ પ્રg: IIરૂoછા
निर्गतः शास्त्रसंज्ञातो, लोकसंज्ञा विनिर्गतः । વેદમંજ્ઞાવમાવેન, શુદ્ધપ્રેમી મમ્મુ: સ્વયમ્ IIર્o૬॥
અર્થ :~ ચેગીએ શાસ્ત્ર સંજ્ઞાથી નિકળી ગયા હોય. લેક સંજ્ઞાથી પણ નિકળી હોય તેમજ દેહાર્દિકની સંજ્ઞાના પણ અભાવ થયા હોય તેજ શુદ્ધપ્રેમી સ્વય' પ્રભુ ખની શકે છે. ૫૩૯૬૫
For Private And Personal Use Only
અથ—શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપવંત ચેગીએને પરમપ્રેમથી પરમાત્માનું સાકાર સ્વરૂપ તથા નિરાકાર સ્વરૂપ હૃદયમાં પ્રગટ થાય છે એટલે આત્માનુ શુદ્ધાત્મ જે સ્વરૂપ તેજ પરમ પ્રેમ અને તેજ પૂર્ણ શક્તિવંત પ્રભુ છે તેમ જાણવુ. ૩૯લ્ઝા
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
૨૦૪
www.kobatirth.org
जीवन्मुक्तो भवेच्छुद्ध - प्रेमी सर्वत्र सर्वदा । नामरूपादिमोहस्य, नाशो भवति सर्वथा ।। ३९८ ||
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમગીતા
અથ તેવા પ્રેમયોગી સર્વ જગ્યાએ સર્વ કાળમાં નામ રૂપ અહિંદ મેહના સથા વિનાશ કરનાર હેાવાથી સર્વત્ર સર્વથા જીવન્મુકત થાય છે. ૫૩૮૫
વિવેચન—છઠ્ઠી પ્રેમયેાગની ભૂમિકામાં રહેલા શુદ્ધ સાચા પ્રેમયેગીને નામરૂપ આદિ-એટલે હું રાજા, શેડ, મુસદ્દી વિગેરે નામની કીર્તિ, મારૂં સનત્કુમાર જેવું સુદર સૌંદય છે, મારૂ મોઢુ કુટુંબ છે હુ નિગી છું, હું ભાગી છું વિગેરેના જે મમત્વભાવ રૂપ માહ છે તેવા માહને જે મહાપુરૂષોએ તે મારૂ નથી, ઇંદ્રિય શરીર મન તે હું નથી તે જડ છે. હું જ્ઞાનદન ચારિત્રવીર્ય ઉપયોગ ગુણલક્ષણવાળે છું તેવા આત્મભાવના ઉપચેાગથી મેહના સર્વથા જે પ્રેમયોગી નાશ કરે છે તે પ્રેમયાગી બાહ્ય અને અભ્ય તરભાવે પૂર્ણ શુદ્ધ નિવિકારી થઇ રૂપાતીત પરમાત્માનું ધ્યાન કરી શુકલધ્યાન વડે સર્વ ઘાતિકના ક્ષય કરીને જીવન્મુકત મહાત્મા શુદ્ધપૂર્ણ પ્રેમયોગી થાય છે અને તે શુદ્ધ પ્રેમયેગી જીવનમુકત દશામાં જીવના ઉપકાર માટે અાતિ ક`સમુહ હોય ત્યાં લગી વિચરીને તેઓને આત્મા તથા પમાત્માના સ્વરૂપનો ઉપદેશ કરીને પ્રમોદ માધ્યસ્થ અને મૈત્રીભાવનાવાલા પ્રેમયોગના અભ્યાસી બનાવે છે, તેવા જીવનમુકત યોગી સાચા પ્રેમીજના બની શકે છે. ૫૩૯૮૫ अभेदप्रेम सामर्थ्य, सर्वत्र व्यापकं खलु । सविकल्पपरप्रेम, पूर्णानन्दमयं सदा ॥ ३९९ ॥
અથ—અભેદભાવવાલા પ્રેમનું સામર્થ્ય નિશ્ચયથી સ` વ્યાપક જ હાય છે, તેમજ સર્વિકલ્પ ભાવવાલે પરમ પ્રેમ સદા પૂર્ણ સ્થાન ને આપનારા થાય છે. ૫૩૯૯ા यत्रैक्यं परमप्रेम-भावेन सर्वदेहिषु ।
निष्काम प्रेमशुद्धात्मा पूर्णानन्दोरसात्मकः || ४०० ||
અં—જયાં પરમશ્રેષ્ઠ પ્રેમભાવથી સર્વ પ્રાણિઓ ઉપર ઐકયભાવ પ્રગટ થાય છે ત્યાં યોગીને નિષ્કામ પ્રેમયુકત શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપ પ્રગટ થાય છે તેથી તે યાગીપૂર્ણ પ્રેમમય આનંદરૂપ રસમય બને છે. ૫૪૦૦ા
For Private And Personal Use Only
વિવેચન—આ ભૂમિકામાં પ્રેમયોગીઓને સર્વ જગતના પ્રાણિઓ ઉપર અભેદભાવે ઐકયતાવાલા સ્વાર્થ વિનાના શુદ્ધ નિષ્કામ પ્રેમ પ્રગટ થાય છે તથા આત્માનું ઐકય અદ્વૈતરૂપે અનુભવાતું હાવાથી સર્વત્ર સ્વપરના ભેઢ નષ્ટ થાય છે. તેથી છઠ્ઠી ભૂમિના ચેગી શુદ્ધાત્મ ભાવ અને અકષાય ભાવયુકત અની પૂર્ણ પ્રેમરૂપ આનદના રસ કે જે ભાવમૃત સમાન છે તેને આસ્વાદે છે અનિચ્છનૢ મવૈવë, ત્રહ્માંરોન સમજ્ઞત્। લામા મેટ્રેન, ય
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનું ફળ
યેસૌ, મોક્ષગામી શમી ।। જીવેામાં કર્માંની વિચિત્રતાથી જીવામાં વિચિત્રતા હાવા છતાં તે ક ભાવ રૂપ શાને મુખ્યભાવે નહિ માનના શુદ્ધ પ્રેમયોગી બ્રહ્મસ્વરૂપ ભાવથી સર્વ આત્માને આનંદ ભાવે જોતે પ્રેમથી વર્તે છે. સમભાવપૂર્ણ પ્રેમભાવવાલે છઠ્ઠી ભૂમિ કાના પ્રેમયાગી અવશ્ય મોક્ષગમી-મોક્ષને પ્રાપ્ત કરનારા જ છે તેમ જાણવુ. ૫૪૦૦ના પ્રેમની સાતમી ભૂમિકા. सूक्ष्मकामादिसंकल्पः, किञ्चिद् भवति नो कदा |
सप्तम्यां भूमिकायां च निर्वाच्यं प्रेमवस्तुतः || ४०१ ॥
અથ—સાતમી પ્રેમભૂમિકામાં સૂક્ષ્મ કાયાદિક સ’કલ્પે જરાપણ કોઇ વખત નથી જ થતા અને ત્યાં એક માત્ર નિર્વચનીય પ્રેમ વાસ્તવિકતાએ અનુભવાય છે. ૫૪૦૧૫ सत्प्रेमैव कot मोक्षः, सत्प्रेमपरिभाषया ।
૫
अप्रमत्तदशां यावत्, शुद्धात्मप्रेम योगिनाम् ||४०२ ॥
અ—સત્ય પ્રેમ એજ આ કલિકાલમાં મેક્ષ રૂપ છે. તે સત્યપ્રેમની જે પરિભાષા છે તે વસ્તુત: આત્માનું શુદ્ધ ચારિત્ર છે અપ્રમત્ત ભાવની દશામાં જે વતે છે તુજ શુદ્ધ પ્રેમરૂપ હોવાથી શુદ્ધાત્મ પ્રેમયેાગીને આનંદ આપનાર થાય છે. ૪૦૨ા
अप्रमत्तदशा जीवन-मुक्तिरेव कलौ शुभा । अप्रमत्तदशां यावत्, सत्प्रेम्णः सप्तभूमिकः || ४०३॥
અ—આ કલિકાલમાં જે અપ્રમત્ત દશાએ આત્મજીવન તેજ વસ્તુત: શુભ ભાવવાલી મુક્તિ છે તેમ સમજવું. આ અપ્રમત્ત દશાનું આત્મચારિત્ર જીવન તેજ સત્ય પ્રેમનું સાતમી ભૂમિકાની પ્રાપ્ત સ્વરૂપ છે તેમ જાણવું ૫૪૦૩
For Private And Personal Use Only
વિવેચન—સાતમી પ્રેમભૂમિકામાં વતા પ્રેમયોગીઓને અપ્રમત્ત ચારિત્ર યાગવાલુ શુદ્ધ નિર્વિકલ્પભાવે ધર્મ ધ્યાનમય છત્રન વર્તે છે. તેને લીધે તેને સંસાર અને મુક્તિ ઉપર સમાનતા હોય છે. વૈવિજ્ઞમાળા ન સપ્રુમંત્તિ, ફૈઝીઝમાનાન સમુન્નત્યંતિકે તંતે વિત્તળ અરતિ ધીરા, મુળી સમુળ્યાય રામોસા IIII અપ્રમત્ત પ્રેમયેાગી મુનિવરે વંદન પુજન કરતા લોકોને જોઇને પોતાની ઉત્કૃષ્ટતાના ઉલ્લાસ નથી સેવતા. તેમજ કાઈ જાતની તર્જના નિંદા આકેશ કરતા લેાકેા ઉપર ક્રોધ વડે અગ્નિની જેમ ધમમમતા નથી, તેમજ ચિત્ત એટલે મન અને કષાયાને ઢમતા છતાં રાગદ્વેષાને ધીરતાએ નાશ કરે છે. તેવા ધીર વીર પુરૂષા–મુનિવરે પ્રેમયોગીઓને આ કલિકાલમાં શુદ્ધ પરિણામવાલી અપ્રમત્ત દશા તેજ વસ્તુતઃ મુક્તિ છે. આવી અપ્રમત્ત દશાથી સત્ય પ્રેમયેગીને મુનિવરેશ સાતમી પ્રેમભૂમિકા સુધી પહેાંચે છે અને ત્યાં આત્મસ્વરૂપમાં રમતા સચ્ચિદાનંદ-આણંદને અનુભવે છે. ૪૦૩૫
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
૨૦૬
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अप्रमत्तदशा शुद्ध- प्रेममुक्तिर्मनीषिभिः । अत्रैव वेद्यते साक्षात्, तत ऊर्ध्वं न वेद्यते ||४०४||
અ—અપ્રમત્ત દશારૂપ શુદ્ધ પ્રેમમય મુકિત અહિયાં આ સમયમાં સાચા પંડિતે વડે સાક્ષાત્ અનુભવાય છે તેથી મુક્તિની શેષ માટે અન્ય ઉચ્ચ સ્થાન નથી, ૪૦૪ા आत्मानुभवमोक्षोऽत्र, भाषितं परिभाषया ।
अप्रमत्तगुणस्थानं यावत् भक्तिमहत्तया ॥४०५॥
પ્રેમગીતા
અર્થ:——અ ક્ષેત્રમાં અપ્રમત્ત ગુણસ્થાનકની પ્રાપ્તિ સુધી જે દેવગુરૂની પૂર્ણ શુદ્ધપ્રેમમય ભક્તિ કરતાં જે શુદ્ધાત્મ ભાવને અનુભવ થાય તે પરિણામે યાગની પિરભાષાવડે માક્ષ કહેવાય છે. ૪૦પા
अष्टम्यां शुक्लयोगेन, शुद्धचारित्रयोगिनः । घातिकर्मक्षयान्मोक्षः, शुद्धपर्यायवान् भवेत् ॥ ४०७॥
अप्रमत्तदशाशुद्ध- प्रेमोर्ध्वं पूर्णशुद्धता ।
जायते तीर्थदेवानां केवलज्ञानयोगतः ||४०६ ॥
લગી શુદ્ધ પ્રેમ
અઃ—જ્યાં સુધી અપ્રમત્તદશાવાળુ શુદ્ધ ચારિત્ર પ્રાપ્ત થાય ત્યાં વર્તે છે. તેની ઉપર અપૂર્વકરણ રૂપ પૂર્ણ આત્મિક શુદ્ધતા પ્રાપ્ત થતાં અને પરિણામે આત્મશુદ્ધતા જાગતાં આત્મા કેવલજ્ઞાન યોગને પ્રાપ્ત કરે છે. તેથી દેવ મનુષ્ય વિગેરેને પૂજ્ય તી સ્વરૂપ પ્રેમયોગી બને છે. ૪૦૬ા
પ્રેમની આઠમી ભૂમિકા
અથ :—આઠમી પ્રેમયેગ ભૂમિકામાં શુકલધ્યાનના યાગથી શુદ્ધચારિત્રવાન પૂર્ણ પ્રેમચે ગીઓ ઘાતિ કર્મોના ક્ષય કરી કેવલજ્ઞાન અને કેવલર્દનના શુદ્ધ પર્યાયને ઉપજાવનારા થઇને અંતે મેાક્ષને પ્રાપ્ત થાય છે. ૫૪૭ા
For Private And Personal Use Only
વિવેચનઃ—-સાત પ્રેમ ભૂમિકાના વિવેચનમાં આત્માના સ્વરૂપની જ્ઞાનદર્શન ચારિત્ર ગુણની પૂર્ણ શુદ્ધતા અપ્રમત્ત યાગની પ્રાપ્તિ અને ગુણુ શ્રેણિમાં ક્ષાયિકભાવે આગળ ચડવુ વિગેરે જણાવ્યું. હવે આઠમી પ્રેમયોગ ભૂમિકામાં આવેલા પ્રેમયોગી શુદ્ધચારિત્ર ચેગ યુક્ત અપ્રમત્ત તથા અપૂર્ણાંકરણ ચેગમાં આવીને શુકલધ્યાનના પ્રથમ અને બીજા વિભાગ સમાધિ યુક્ત ધ્યાન કરતાં સર્વ, ઘાતિકમની સ્થિતિ વગેરેને ઘાત કરે છે, તે માટે કહે છે કેઃ “ર્મળાં સ્થિતિષાતાદ્દીનપૂનિતે યતઃ । તમ્મા પૂર્વર: સુપર મમઃ |||| અપ્રમત્ત શુદ્ધ ચારિત્રવાન પ્રેમ ચોગીએ સ્થિતિ ઘાત વિગેરે કરીને શ્રેણિમાં આગળ વધે છે, તેથી
અપૂર્ણાંકરણ વડે તેને પૂ
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuni Cyanmandir
પ્રેમનું ફળ
કરણ કહેવામાં આવે છે. ત્યારપછી આગળ વધતે તે બી જે કર્મની સ્થિતિને ઉપશમ કરે-દબાવીને સત્તામાં રાખે ઉદયમાં ન આવવા દે તે તેને ઉપશમભાવ કહેવાય છે અને જે કર્મદલને સ્થિતિપૂર્વક ઘાત કરે તે ક્ષેપક કહેવાય છે. એટલે અહિંયાં ગુણ શ્રેણિએ ચડનારા યેગીઓ બે પ્રકારના હોય છે. જે સર્વ ઘાતિ કમને ખપાવવાવાલા હાય તે ક્ષેપક જાણવા અને જે તે કર્મને ઉદયમાં ન આવવા દેતાં દબાવી રાખે ક્ષય ન કરે તે શમક (ઉપશમ) કહેવાય છે તે જાણવું. આમ ક્ષેપક શ્રેણિએ ચડી બારમા ગુણસ્થાનકે આવી શુકલધ્યાનના પ્રથમ તથા બીજા પાયાનું ધ્યાન કરતાં કેવલજ્ઞાન-દર્શનને તે યથાખ્યાતચારિત્રયોગને પ્રાપ્ત કરી સગી કેવલી રોમેગી થાય છે. તેમજ જ્યારે તે મન વચન કાયરૂપગને ચૌદમાં ગુણસ્થાનકે રૂંધે ત્યારે અગી કેવલી થઈને મેક્ષના શાશ્વત સ્થાનકને પામે છે.
अष्टम्यां तीर्थकद्देवः, केवली विश्वदेशकः ।
परमात्मा जिनेन्द्रः स-जायते विश्वपावकः ॥४०८॥ અર્થ –આઠમી મગની ભૂમિકામાં આવેલા પ્રેમગી તીર્થકરદેવ કેવલી થઈને સર્વ જગતને મેક્ષ ભાવની દેશના આપે છે. તે પરમાત્મા અનેં ભગવાન સર્વ વિશ્વને પવિત્ર કરે છે. ૪૦૮
વિવેચન –આઠમી પ્રેમની ભૂમિકામાં આવેલા શુદ્ધ પૂર્ણ પ્રેમ ગીશ્વરે સર્વ ઘાતિકર્મને ક્ષયથી ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે શુકલધ્યાનને વેગે કેવલજ્ઞાન કે જે વિશ્વને પૂર્ણ જાણવા સમર્થ છે. તેવા આત્મ સ્વરૂપને પૂર્ણ વિશ્વાસથી પ્રાપ્ત કરી જે સર્વ ચેતન્યમય વિશ્વને ધર્મને ઉપદેશ આપીને સર્વ જગતને પ્રેમ વડે પવિત્ર કરે છે.
તે આઠમી પ્રેમ ભૂમિકામાં આવેલા પૂર્ણ પ્રેમયોગી ભગવાન્ તીર્થકર દેવ કેવલજ્ઞાન, દર્શન કે જે અન્યને દુર્લભ છે તેને પ્રાપ્ત કરીને તે પ્રેમ યોગીશ્વર કાલેકના સર્વ દ્રવ્ય ગુણ પર્યાયમય પદાર્થોને યથાસ્વરૂપે જાણતા દેખતા છતાં વિચરે છે. તેમજ પ્રેમની ભગવાન અનંત ગુણેથી યુક્ત સર્વ જગતના પદાર્થોને યથાસ્વરૂપે ઉપદેશ કરતા દેવ અસુર મનુષ્યાદિ પ્રાણિગણથી નમસ્કાર કરતા પૃથ્વીને પવિત્ર કરતા વિચરે છે. અને જે મુખ રૂપ ચંદ્રમાંમાંથી પ્રવાહિત થયેલી પ્રકાશમાન જતિ સમાન વાણી વડે સર્વ કુમુદ વનના કમલ સમાન ભવ્યાત્માના હૃદયને વિકસ્વર કરતા દ્રવ્યથી અને ભાવથી મિથ્યાત્વરૂપ અંધકારને ક્ષણવારમાં ઉમૂલન કરે છે. તે પૂર્ણ માગી તીર્થંકરદેવના પ્રેમગના મહાન પ્રભાવથી તે પરમાત્માના નામે ગ્રહણ માત્રથી વા દર્શન માત્રથી ભવ્યાત્માઓના અનાદિ સંસાર બ્રમથી થનારા દુઃખને એક ક્ષણમાં ક્ષય થાય છે. તેમજ ત્રણ ભુવનમાં એટલે સ્વર્ગ મૃત્યુ પાતાલમાં રહેનારા દેવ દાનવ વ્યંતર તિષિક વિગેરે દે માન અને તિર્યએ પણ પિતાપિતાની ભાષામાં પરમાત્માના ઉપદેશને સાંભળીને પ્રતિબોધ પામીને સંસારને ક્ષય કરવા પ્રયત્નશીલ થાય છે. તેમજ પૂજ્ય પ્રેમાગીના પ્રેમ ભાવના
For Private And Personal Use Only
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuni Cyanmandir
૨૦૮
મગીના
પ્રભાવથી જ્યાં તે પ્રેમયોગીશ્વર વિચરતા હોય ત્યાંથી લગભગ સો જનના મંડળમાં ભયંકર રોગ મારામારી વિગેરે પરમાત્માના પ્રેમગના પ્રભાવથી ક્ષય થઈ જાય છે. સેંકડો કરડે ગમે તે સંખ્યાથી યુક્ત દેવદિકો પણ પરમાત્માના ચરણની ઉપાસના કરતા તે પરમાત્માને પ્રેમભાવથી એક જન માત્ર ક્ષેત્રમાંજ સમાઈ જાય છે. તેમજ મારિ દુભિક્ષ અતિવૃષ્ટિ, અનાવૃષ્ટિ, તીડ, વૈર, વિરોધ પણ સો એજનમાં નથી થતા. હજારે કીરણવાળ જ્વાજલ્યમાન સૂર્ય પોતાની પ્રભા પ્રગટ કરે ત્યારે અંધકાર નાશ પામે છે. તેમ પૂર્ણ પ્રેમયેગી ભગવંત વિચરે ત્યારે જગતના સર્વ પ્રાણીઓ પોતાના વર વિરોધ ઝેર વેર જન્મથી હેય તે પણ નથી જ રાખતા. પરમાત્મના પ્રેમથી જગતના છમાં પૂણ્ય વેગની પવિત્રતા આવે છે. આમ પરમાત્મા શ્રી જિનેંદ્ર દેવ મહાવીર પ્રભુ વિગેરેના વિહારથી જગત સંપૂર્ણ પવિત્ર બને છે. ૪૦૮
सर्वांशेन भवेद् जीवन-मुक्तः सर्वज्ञ योगिराट् ।
अष्टमी भूमिमुल्लंध्य, भवेत् सिद्धो निरअनः ॥४०९॥ અથ–તે પૂર્ણ પ્રેમ ગિરાજ સર્વજ્ઞ ભગવાન્ સર્વાશ વડે પૂર્ણ જીવન મુક્ત થાય છે. તે આઠમી માગ ભૂમિકાનું ઉલ્લંઘન કરીને નિરંજન સિદ્ધ ભગવંત થાય છે ત્યારે બને છે. ૪૦૯
વિવેચન –સર્વ ઘાતિ કમને ખપાવીને સર્વ થયેલા પ્રેમગીશ્વરેને જગતના કેઈપણ સચેતન અચેતન પદાર્થો પ્રત્યે રૂચિ કે અરૂચિ નથીજ હતી. તેમને અમુક ઈષ્ટ અમુક અનિષ્ટ એવા ભેદવાળા અધ્યવસાયે નથીજ હતા, તે કારણે સર્વ અંશેથી મને વ્યાપારમાં મુક્ત હવાથી શરીર ઇદ્રિ મન તથા કર્મના અંશો પણ અઘાતિ સ્વભાવવાળા હોવા છતાં તેનો વ્યાપાર કરવા આત્મ પ્રેરણાને અભાવ હોવાથી દશ પ્રાણ વડે શરીરમાં જીવન વ્યાપાર હોવા છતાં આત્મ પ્રેરણાને સર્વથા સર્વાશે અભાવ હોવાથી તેવા સર્વજ્ઞ પરમાત્મા કેવલીરૂપ પરમ પ્રેમયેગી પૂર્ણ જીવન મુક્ત કહેવાય છે. આમ આઠમી મગની છેલી ભૂમિકામાં જ્યાં સુધી આયુષ્યાદિ ચાર કર્મના દળો બાકી ભોગવતા હોય ત્યાં લગી એ વિચરતા યોગી જગતને આત્મ સ્વરૂપના તત્ત્વભાવને ગમય સંદેશ આપીને જગતને પાવન–પવિત્ર કરે છે. તે કર્મના સર્વ અને સર્વથા ક્ષય થયે છતે શુકલધ્યાનના છેલ્લા બે અંશેને ધ્યાન વડે ધ્યાવતા છતાં સર્વશે પરમુકત થાય છે. તદત્ત સમુન્નયિમવર્મવેદ્રયોજયા બાને થીયો
તિર્ના િવત્વારિકા છેવટે શરીર મન વચન અને કાયાની જે ક્રિયાઓ છે તેને સર્વ અઘાતિ કમને ક્ષય કરવા સાથે કાયા વચન યોગની ક્રિયાના સંબંધને ક્ષય કરી ને પછી लघुवर्णपञ्चकोगिरणतुल्यकालम वाप्य शैलेशीम् । क्षपयति युगपत् परितो वेद्यायुर्नामगोत्राणि આપણા અ ઈ ઉ લ રૂ૫ પાંચ લધુ સ્વર ઉચ્ચારના કાલ પ્રમાણ સમયમાં મેરૂના સમાન
For Private And Personal Use Only
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનું ફળ
૨૦૯
દઢસ્થિરતાવાળું શૈલેશીકરણ કરીને સર્વ કર્મ કે જે અઘાતિ છે તે વેદનીય આયુષ્ય નામ અને ગત્રકમરૂપ છે તેના સર્વ દળને એકી સાથે ક્ષય કરીને પરમ મુકત થાય છે. એટલે રૂપ રસ ગંધ સ્પર્શ શબ્દાદિક જે પગલા લેપમય છે તેને ત્યાગ કરી પરમ નિરંજન સિદ્ધ ભગવંત સ્વરૂપે બને છે એટલે આઠમી પ્રેમગભૂમિને ઉલંધીને પરમસુકત થાય છે, ૪૦૯ છે
परब्रह्ममहावीरे, तन्मया प्रेमभावतः ।
पश्यन्ति ते द्वयोरेक्यं, मुक्ता भवन्ति सत्वरम् ॥४१०॥ અર્થ—જે પ્રેમયોગી જ્યારે પરબ્રહ્મ મહાવીર પરમાત્મામાં તન્મયભાવે પ્રેમમય થાય છે ત્યારે તે દેગી અંતરાત્મા રૂપ સાધક અને સાધ્યરૂપ પરમાત્મા બેને અભેદ એક રૂપે જુવે છે. તે વડે જલદી તે પ્રેમયેગી મુક્તાત્મા થાય છે. કે ૪૧૦
વિવેચન –જ્યારે શુદ્ધાત્મ પ્રેમયોગને ઇચ્છનારે સાચે પ્રેમયોગી પૂર્ણ પ્રેમગીશ્વર પરમબ્રહ્મ આત્મસ્વરૂપ જેમનું પૂર્ણ ભાવે નિરાવરણ થયું છે તેવા તીર્થકર મહાવીર ભગવંત આદિમાં શુદ્ધ પ્રેમભાવથી તન્મયતાએ લીન થાય છે ત્યારે તીર્થકરોને પરમાત્મ ભાવ અને આપણે અંતરાત્મ ભાવ રૂપ બે સ્વરૂપને એક-એકત્વ-અવૈત ભાવે
ધ્યાતાળેયને એકરસ રૂપે પ્રેમની જુવે છે “દયાતાતથા કથાન, ત્ર થવા અનન્યવિશ્વ, તી કુવે ન વિદ્યતે શા ધ્યાન કરનારા અંતરાત્મા, ધ્યેયસ્વરૂપ પર મામે મહાવીર વીતરાગ અને તેમનું ધ્યાન એ ત્રણ તવનું એક રસ રૂપે થવું તે મુનીવરનું અનન્ય ચિત્તરૂપ જે ધ્યાન થાય ત્યાં જરાપણ તન મન ધનનું દુઃખ નથી જ હતું. ધ્યાનમાં પ્રેમીસ્વરૂપ ધ્યાતા ધ્યેયની સમાપ્તિ થાય છે ત્યાં જે ક્ષાયિકભાવે ધ્યાન હોય તે કર્મબંધનને મૂળથીજ અભાવ હોય છે. ૧૦ |
धनपुष्पादिना नैव, प्रभुप्राप्तिः कदाचन ।
प्रभुप्राप्तिः परप्रेम्णा, प्रभुजीवनजीविनाम् ॥४११॥ અથ–ધન પુષ્પાદિના સમર્પણથી કદાચિત્ પ્રભુની પ્રાપ્તિ નથી થતી પણ પ્રભુ ઉપર આપણું શુદ્ધ પ્રેમવડે જ પ્રભુના જીવન પ્રમાણે જીવન ચલાવનારાઓને અવશ્ય પ્રભુની પ્રાપિત થાય જ છે. જે ૪૧૧ છે
महावीरस्य भक्तानां, प्रेमिणां शुद्धनिश्चयात् ।
नैव जातिस्तथालिङ्गं, नामरूपे न वेषता ॥४१२॥ અથ–પ્રેમી એવા પરમાત્મા મહાવીર દેવના ભક્તોના શુદ્ધ પ્રેમમય નિશ્ચયથી પરમાત્માના દર્શન થાય છે પણ તે અમુક જાતિમાં, અમુક લિંગમાં–આકારમાં, કે નામરૂપ કે વેષમાં પ્રભુના દર્શન થાય તેમ નથી. ૧
શિ૭
For Private And Personal Use Only
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuni Cyanmandir
પ્રેમગીતા
गुरुरेव प्रभुः साक्षात् ,प्रभुरेव गुरुः स्वयम् ।
प्रभुरूपं जगत् सर्व-मिति प्रेमी विलोकते ॥४१३॥ અથ–પૂજ્ય ગુરૂ તેજ સાક્ષાત્ પ્રભુ છે, તેમજ પ્રભુ પણ સ્વયં ગુરૂજ છે આ જે પ્રેમગીએ નિશ્ચય કર્યો હોય તેને સર્વ જગત્ પ્રભુમય અનુભવાય છે તેમ જાણવું છે ૪૧૩ છે
भक्तानां रोदने हास्ये दिव्यानन्दोद्भवः स्फुटः ।
पूज्यानामान्तरं बाह्य-मिष्टं स्यात् प्रेमदेहिनाम् ॥४१४॥ અથ–સાચા પ્રેમભક્તિના રૂદનમાં અને હાસ્યમાં પણ દિવ્ય આનંદ પ્રત્યક્ષ ભાવે દેખાય છે એટલે પ્રેમીજનેને પૂજ્ય એવા ગુરૂજને કે દેવાધિદેવનું બાઢા કે અત્યંતર સ્વરૂપનું દર્શન પરમ ઈષ્ટ જ હોય છે. ૧૪૧૪
सद्गुरोर्जन्म वृत्तान्तं, स्थानादिकं सदा प्रियम् ।
જાતે બેનિમનાં, અત્ર તત્ર સ્વભાવે ? અર્થ પૂજ્ય સદ્દગુરૂના જન્મ સંબંધી જે જે વૃત્તાંત હૈ ય તથા જ્યાં જ્યાં તેમના જન્મ સ્થાનાદિ વસ્તુ હોય તે ત્યાં સહજ ભાવે પ્રેમભકતને સદા પ્રેમ ઉપજાવે છે તેવાં હોય છે. જે ૪૧૫
जीवने न स्पृहा किञ्चित् , मृत्योर्भीतिन जायते ।
भक्तानां वस्त्रयदेह-धारणत्यजनं तथा ॥४१६॥ અથ–સાચા પૂર્ણ પ્રેમગીઓને જીવન જીવવાની જરાય ઈચ્છા નથી જ હતી તેમજ મરણને ભય પણ નથી જ હેતે, પ્રેમભકતોને આપેલા વસ્ત્રની જેમ દેહને ધારણ કરવું કે ત્યાગ કર તે પણ ઈચ્છા વિના જ થાય છે. ૪૧દા
વિવેચન–સાચા પ્રેમગીઓ ધર્મના ઉદ્ધાર માટે લેકના કલ્યાણ માટે દેહને વસ્ત્ર સમાન આત્માથી જુદુ જાણી મમતા વિના ધારણ કરે છે. તેમજ ભકતોને માટે એગ્ય લાભમાં કારણ જાણે તે દેહને ત્યાગ પણ મમતા વિના કરી શકે છે, જેમ કે "वासांसि जीर्णानि यथा विहाय, नवानि गृह्णाति नरोऽपराणि । तथा शरीराणि विहाय નીચાનિ સંથાતિ નવનિ કે શા જેમ મનુષ્ય જીર્ણ થયેલાં વસ્ત્રોને ત્યાગ કરીને નવા વસ્ત્રોને પહેરે છે તેમ આત્મા પણ કર્મ સંબંધ ગે ધારણ કરેલા દેહને તે કર્મ બંધાયેલ સંબંધ પૂર્ણ થાય ત્યાં લગી રાખીને ત્યાગ કરે છે અને નવા કર્મ સંબંધ વેગે મળેલા હાદિકને ધરે છે, પણ તેમાં જીવાત્માનું આત્મસ્વરૂપ નથી બદલાતું તેમજ મમત્વ પણ નથી થતે તેવી રીતે તે પ્રેમયોગીપણામાં હોવાથી તે કાર્ય લેકહિતનું હોય તે તે અર્થે
For Private And Personal Use Only
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૧૧
પ્રેમનું ફળ
શરીર ધારે છે–રાખે છે તેમજ શરીરના ત્યાગ કરવાથી કાર્ય થવા ચાગ્ય જાણે તે શરીરને પણ ત્યાગ કરી શકે છે તેમાં જરા પણ મમત્વ મેહ રાખતા નથી ૫૪૧૬૫ विश्वोद्धाराय सत्प्रेम-प्रभुः स्यात् सर्वशक्तिमान् । રવષ્ણુ-ફેશ—સમાજ્ઞાના-સૈન્ય સાધયતિ સ્વયમ્ ॥૪ના
અથ—સર્વ વિશ્વના ઉદ્ધાર કરવા માટે એક સત્ય પ્રેમમય . પરમાત્માજ સ શકિતવતુ હોય છે. તે પ્રેમવડેજ સર્વ ખડા, દેશે। અને સમાજોનું અકય શુદ્ધ પ્રેમયેગી મહાત્મા પેાતાના સ્વયં પ્રયાસથી સાધી શકે છે. ૫ ૪૧૭ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
शुद्धप्रेम न यत्रास्ति, तत्र पापतमो महत् ।
शुद्धप्रेम न यत्राsस्ति, तत्राऽधर्मप्रवृत्तयः ||४१८ || અ—યાં શુદ્ધ પ્રેમ નથીજ હતા ત્યાં પાપ અને અજ્ઞાનનું મહાન જોર હાય છે તેમજ જ્યાં શુદ્ધ પ્રેમના અભાવજ છે ત્યાં માત્ર અધર્મ નીજ પાપમય પ્રવૃત્તિ વર્તે છે. I! ૪૧૮ ।
"
शुद्धप्रेम भवेद् यत्र तत्र व्यक्तः प्रभुः सदा । ત્યા–સયાધિમાંળાં, તંત્ર વાતોઽત્તિ સર્વા
||
અથ
જયાં શુદ્ધ પ્રેમ રહેલા હાય છે ત્યાં ત્યકત–પ્રત્યક્ષ પરમાત્માના દર્શીન થાય છે કારણકે શુદ્ધ પ્રેમીને ત્યાં યા, સત્ય આદિ ધર્મને સર્વદા વાસ હાય છે, તેથી પરમાત્માને! વાસ પશુ ત્યાંજ હાય છે. ૫ ૪૧૯ !
शुद्धप्रेम विना शुष्कं चित्तं सर्वमनीषिणाम् ।
शुद्धप्रेम्णा जगत् सर्व-मात्मरूपं प्रभासते ||४२० ||
અથ—જો ચિત્તમાં શુદ્ધ પ્રેમ ન હોય તે સર્વ મનુષ્યાનું ચિત્ત સુકું લાકડા જેવું સત્વહીન લાગે છે અને જો મનુષ્યના હૃદયમાં શુદ્ધ પ્રેમ હોય તે સર્વ જગત આત્મા સમાન અનુભવાય છે. ॥ ૪૨૦ ॥
सर्वेषां हृदयैः सार्द्धं, भक्तानामेकता भवेत् ।
માનાં મુ યહોસ્તિ, મહાવીર: પ્રમુઃ સા ।।૪૨૨॥
અથ—સર્વ પ્રેમી ભકતાના હૃદયની સાથે પ્રભુની એકત્વતા જ્યારે થાય છે ત્યારેજ તે ભતાના હૃદય પ્રદેશમાં ભગવાન શ્રી મહાવીર દેવ સદા વ્યકત ભાવે અનુ
ભવાય છે. ! ૪૨૧ ॥
વિવેચન—પ્રેમભકતે ના પવિત્ર હૃદય પ્રદેશમાં ભગવાન મહાવીર દેવ સત્તા વિરાજમાન થયેલા જ હાય છે, ‘‘રાત્રે પુરસ્કૃત તમામ્ વીતરાગ: પુરસ્કૃતઃ પુરસ્કૃતે પુનસ્તમિ૬ નિયમાન્સવૅસિદ્ધયઃ III) જે પ્રેમયોગી પરમાત્માના ધર્માજ્ઞામય
શાસ્રને મુખ્ય કરીને
For Private And Personal Use Only
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૧૨
પ્રેમગીતા
આત્મકલ્યાણના માર્ગમાં ચાલે છે તેઓએ નિશ્ચયથી પરમાત્માને પિતાના હૃદયમાં મુખ્ય
સ્થાન આપ્યું છે તેમ સમજવું કે તે શાસથી પરમાત્માના ભાવનું જુદાપણું નથી જ આવતું તેજ શાસ્ત્ર અને પરમાત્મત્વ ભાવથી એકત્વ ભાવે જ છે. ૪૨
पश्यन्तु प्रेमिहत्स्वेवं, प्रभुवीरं जिनेश्वरम् ।
जाग्रत् प्रभुर्जनद्रश्यो-भक्तानां देहमंदिरे ॥४२२॥ અથ–પરમાત્મા શ્રી મહાવીર જનેશ્વરને સર્વ પ્રેમગીજને પિતાના હૃદય કમલમાં જોઈ શકે છે. ભકત પ્રેમગીજનેને જાગતા પ્રભુ તમે સમજે કે જે ભક્તોના દેહમંદિરમાં પ્રભુ હોય છે. ૪૨૨
व्यक्त जाग्रत् परब्रह्म-जिनेन्द्रस्य सुभावतः ।
आरात्रिकं प्रकुर्वन्ति, प्रेमिण आन्तरं स्वतः ॥४२३।। અથ–પ્રેમીજને સારા ભાવથી પ્રગટ સ્વભાવે જાગતા પરમ બ્રહ્મ જીતેંદ્ર ભગવંતની આરાત્રિક અંતરંગ દષ્ટિથી પ્રત્યક્ષભાવે કરી રહ્યા છે. ૪૨૩
विश्वस्थाल्यां रविचंद्रौ-दीपकावेवस्ततः ।
केवलज्ञानदेवेन्द्र-मभितो गच्छतः सदा ॥४२४॥ અથ–વિશ્વરૂપ સ્થાલીમાં રવિ અને ચંદ્ર રૂપ બે દીપકેને સ્થાપન કરીને તે રૂપ દીપકપુજાને વસ્તુ સ્વરૂપના જ્ઞાતા, કેવલજ્ઞાની, જીનેશ્વર અને સર્વ દેવના મહાન દેવની ચારે બાજુએ સર્વદા આત્મપ્રેમી ફેરવે છે. ૪૨૪
विश्वस्थाल्यां महातेजः, शुद्धप्रेमैव बोधत ।
देहस्थाल्यां भवेत् दीप- आत्मैव प्रेमजीवनम् ॥४२५॥ અથ–જેમ વિશ્વરૂપ સ્થાલીમાં મહાન તેજમય શુદ્ધપ્રેમ પ્રકાશે છે. તેવી જ રીતે દેહરૂપ સ્થાલીમાં આત્મપ્રેમરૂપ દીપક તેજ પ્રેમમય આત્મજીવન છે. તેમ જાણવું. શકરપા
જીવોને શુદ્ધપ્રેમ મંગળ છે. परस्परं तु जीवानां, शुद्धप्रेमैव मंगलम् ।।
भवेदतीव सन्धान-कारकं च मनीषिणाम् ॥४२६॥ અર્થ-જીવાત્માઓને પરસ્પર જે શુદ્ધપ્રેમ જામે છે તેજ મંગલ સ્વરૂપ છે, કારણકે તે પ્રેમવડેજ ડાહ્યા મનુષ્ય પરસ્પર પ્રેમ સંબંધનું જોડાણ કરવામાં સમર્થ બને છે. ૨૬
સભક્તોનાં દર્શન કરવાં જોઈએ. शुद्धप्रेमात्म सद्भक्ता, दृश्या वीरस्य भावतः ।
तेषां पुण्यप्रवाहेण, सुवृष्टि विमङ्गला ॥४२७॥ અર્થ–શુદ્ધ પ્રેમરૂપ સારી ભક્તિવડે સારા ભાવયુક્ત થઈને ભગવાન મહાવીરના
For Private And Personal Use Only
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રમનું ફળ
૧૩
જે ભક્ત છે તેનાં દર્શન કરવા જોઈએ. તેના દર્શનથી પુણ્યને જે પ્રવાહ પ્રગટે છે તે યોગે સારી વૃષ્ટિ થાય છે અને જગતમાં દુઃકાલ મહામારી તથા પર ચક્રના ભયને નાશ થાય છે અને મહામંગલ વર્તે છે. જરા પ્રભુ મહાવીરમાં સદા મન રાખનાર સાચે પ્રેમભક્ત છે.
संसारे वर्तमानस्य, महावीरे मनः सदा ।
यस्य स प्रेमभक्तोऽस्ति, निर्लेपः सर्ववस्तुषु ॥४२८॥ અથ–સંસારમાં વર્તમાન કાળે વર્તતા જે પ્રેમભક્તોનું ભગવાન મહાવીરદેવમાં મન સદા વતે છે તે પ્રેમ ભક્ત કહેવાય છે તેમજ તે પ્રેમભક્તો સદા સર્વ વસ્તુઓ પ્રત્યે નિલેપ જ હોય છે. ૪૨૮
વિવેચન–સંસારમાં વસતા પ્રાણી સમુહમાં જે ભવ્યાત્મા આત્મ ભાવમય પ્રેમ પ્રગટ કરે છતો પરમાત્મા ભગવાન શ્રી મહાવીર દેવ ઉપર જે પરમભક્તિને વિશુદ્ધ નિવિકલ્પ-નિર્વિષય પ્રેમ સદા જેના મનમાં પૂર્ણભાવે પ્રગટ થયેલ હોય છે. તેવા સાચા પ્રેમભક્તોને સંસારની સર્વ વાસનાને વિનાશ થાતા સર્વ કષાય ઈદ્રિય અને મનને સર્વ પ્રકારે નિગ્રહ થાય છે. તેથી તે પ્રેમભક્ત જગતની સર્વ વસ્તુઓ પ્રત્યે વિલેપ-ઈચ્છા વિનાને બનીને પરમાત્મ સ્વરૂપમાં એકત્વભાવ કરવા સમર્થ બને છે, સર્વને તે પરમાત્માના માર્ગમાં પ્રવૃત્તિ કરાવે છે, કે વિઝનંતિ પથ ને તોડે છે તે જોવે છે, परम पुरुषथी रागता एकतवता हो दाखी गुणगेह के अजितजिणंदशुं प्रीतडी । पास ભેગની પર સ્વરૂપતાની પ્રીતિ તોડે છે તે જ પરમાત્મા વીતરાગની સાથે અનન્ય ભાવની એકત્વ રૂપ પ્રીતિ જેડી શકે છે એટલે જે નિર્લેપ થાય તે જ મહાવીર પરમાત્માને શુદ્ધ સાચો ભક્ત બનીને મનથી તેમને ધ્યાતા છતાં પરમાનંદને ભેતા બને છે. ૪૨૮
ઘણુ જગતને રક્ષક પ્રેમ છે. शुद्धप्रेमैव जीवानां, रक्षकोऽस्ति जगत्त्रये ।
शुद्धप्रेम विना नास्ति, दयादानादिसत्क्रिया ॥४२९॥ અથ–શુદ્ધ પ્રેમ એક જ સર્વ જીવોનું સર્વથા રક્ષણ ત્રણે જગતમાં કરનાર છે. શુદ્ધ પ્રેમ વિના દયાદાન આદિ સારી સવે ક્રિયા બનતી જ નથી. જરા
दुष्कृतानां विनाशाय, धर्मिणां रक्षणाय च ।
शुद्धप्रेमपरिणामा, भवन्ति प्रेमयोगिनाम् ।।४३०॥ અથ-દુકૃત્યના વિનાશ માટે અને ધર્મિઓના રક્ષણ માટે જગતના પ્રેમયોગીઓ ને શુદ્ધ પ્રેમમય પરિણામે-વિચારે પ્રગટ થાય છે. ૪૩૦
For Private And Personal Use Only
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૪
પ્રેમગીત
શુદ્ધપ્રેમ પ્રભુ છે. शुद्धप्रेम प्रभुः साक्षा-दन्तर्यामी प्रवर्त्तते ।
भक्तानां हृदि संवेद्यो-जैनधर्मः स उच्यते ॥४३१॥ અથ–જે શુદ્ધપ્રેમ છે તે સાક્ષાત્ પ્રેમીના અંતકરણમાં પરમાત્મા પ્રભુ રહેલા છે તેમ સમજવું વસ્તુતઃ તે જ પ્રેમભાવ ભક્તોના હૃદયમાં અનુભવાય છે, તે પ્રેમ જ સત્ય જૈનધર્મ કહેવાય છે. ૪૩૧
મૃત્યુને ભય હોય ત્યાં સુધી પ્રભુ પ્રેમ મળતો નથી.
यावन्मृत्युभयं चित्ते, तावत् सत्प्रेम नो प्रभौ ।
बाह्यानां ममता यावत् , तावद्वीरे न रागता ॥४३२॥ અથજીમાં જ્યાં સુધી મરણ આદિને ભય ચિત્તમાં રમે છે ત્યાં સુધી સત્ય પ્રેમ પરમાત્મા ઉપર નથી જ જામતે એટલે જ્યાં સુધી બાહ્ય વસ્તુમાં મમતા હોય ત્યાં લગી વીર પરમાત્મામાં રાગ-પ્રેમ નથી આવતા. ૪૩રા
વિવેચન–જ્યાં સુધી આપણામાં એટલે સર્વ પ્રાણીઓમાં મરણ ભય, વ્યાધિ ભય આજીવિકા ભય, રેગ ભય, રાજ્ય ભય, ઈહલેક ભય, પરલેક ભય, ચોય ભય, અપયશ ભય વિગેરે ભલે આપણા ચિત્તમાં વર્તતા હોય છે, ત્યાં સુધી પરમાત્મા સશુરૂ ધર્મ વિગેરે આરાધ્ય ત ઉપર સાચા હૃદયને પ્રેમ નથી જ પ્રગટતો. કહ્યું છે કે સુવેશ્વમુનિમનઃ મુકુ વિગતpઃ તિરીમિયોધઃ સ્થિતીનિતે ગીતા જે આત્મા દુઃખે પડતાં ઉગ ધરતે નથી ભાવી દુઃખ માટે ભય રાખતે નથી સુખ પ્રાપ્ત થતાં હs પામતું નથી. અનુકુલ કે પ્રતિકુલતામાં ભય કે ઈચછા વિનાને સાનુકુળતાની સ્પૃહા વિનાને તેમજ રાગદ્વેષ ભય તથા કોધ માન માયા લેભ વિગેરેથી રહિત થાય તે પ્રેમયોગી સ્થિર બુદ્ધિવાળો ગણાય છે. એટલે પરમાત્મા પરમ બ્રહ્મ ભગવાન મહાવીર ઉપર પ્રેમરાગ પ્રગટે છે અને તે રાગથી ચામરાગ–ોમ પ્રગટે છે. ૪૩રા
મર|તે પણ જેનેધમને ત્યાગ ન કરો.
जैनधर्मे वरं मृत्यु-र्मा तत् त्यागेन जीवनम् ।
शुद्धप्रेमी स विज्ञेयो-जैनधर्मार्थजीवकः ॥४३३।। અથ—નધર્મમાં વર્તતા છતાં જે મરણ થાય તે તે કલ્યાણકારક છે જ પણ ને જન ધર્મને ત્યાગ કરીને જીવવું તે શ્રેષ્ઠ જીવન નથી તેથી જે શુદ્ધ પ્રેમી હોય છે તે તે જેન ધર્મ માટે જ જીવે છે અને જૈન ધર્મ માટે જ મરે છે. ૪૩૩
For Private And Personal Use Only
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
પ્રેમનું ફળ
www.kobatirth.org
કલિયુગમાં સાધુ કે શ્રાવકમાં સરાગ ધમ હાય છે.
aat सरागधर्मोऽस्ति, त्यागिनां गृहिणां तथा । સ્વાસ્થ્યાન વિધર્મળ, મત્તાનાં મુત્તિમાતા //કરૂ૪/
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અ—આ કલિયુગમાં ત્યાગી અને ગૃહસ્થાને ધર્મની આરાધના સરાગભાવે-પ્રેમભાવે જાગે છે ને ન્યાયનીતિ વિગેરે ઉપર પ્રેમ રાખવે! ઇત્યાદિ રાગ વડે ધર્મની આરાધના રતા ભક્તોને મુક્તિના માર્ગ પ્રાપ્ત થાય છે.
૧૫
કલિયુગમાં વીતરાગતા સ્વાભાવિક આવતી નથી. वीतरागो भवेन्नैव, कलौ कोऽपि स्वभावतः । अतो देवादिसेवायां शुभ रागादयः स्मृताः ॥ ४३५॥
અ—આ કલિકાલમાં કેઇષ્ણુ સ્વભાવથી વીતરાગ નથી જ બનતા તેથી દેવાદિની સેવા કરવામાં શુભ રાગાદિ અવશ્ય હાવા જોઇએ એમ ગીતાર્થેાઁ પાસે સાંભળ્યુ છે. ૪૩પા भक्तानां स्थूलबुद्धीनां साकारस्यावलंबनम् ।
भक्तानां सूक्ष्मबुद्धीनां शुद्धात्मालंबनं शुभम् ||४३६॥
અથ—સ્થૂલબુદ્ધિવાળા પ્રેમભક્તોને માટે સાકારપણાવાળું આલેખન હિતકર છે, અને સૂક્ષ્મ બુદ્ધિવંત ભક્તા! એને માટે શુદ્ધાત્મભાવનું આલંબન ઉત્તમ છે તેમ સમજવું. ૫૪૩૬ા
भक्तानां नैव भेदोsस्ति, वर्णादिर्बाह्यकल्पितः । महावीरमयाः सर्वे, शुद्ध प्रेमाधिकारिणः ||४३७||
અથ—સાચા પ્રેમયેાગી ભક્તોને · પરસ્પર પ્રેમમાં જરાપણ ભેદભાવ નથી હતા, વર્ણ-જાતિના ભેદ પણ નથી જ હાતા. વજાતિ ભેદ ખાદ્ય લગ્નાદિક વ્યવહારમાં કલ્પવા ચેાગ્ય છે પણ ભગવાન મહાવીરના ભક્તો શુદ્ધપ્રેમ ચેગીને મહાવીરમય જ લાગે છે. ૫૪૩૭ણા मनोवशीकृतं येन शुद्धप्रेमी सभक्तराट् ।
जीवन्मूर्त्तिः प्रभुर्बोध्य - स्तत्सेवाऽर्हत्पप्रदा ||४३८ ||
અથ—જે પ્રેમયેાગીએ મનને વશ કર્યું હોય તે જ સાચા શુદ્ધ પ્રેમ પ્રભુભકતા છે તેમજ તે જ શરીરથી જીવન મૂર્તિમય પ્રભુ જાણવા અને તેવા પ્રેમીની સેવા અહુ પદને આપનારી થાય છે. ૫૪૩૮૫
दया दानं दमः सत्यं, श्रद्धौदार्य च शुद्धता ।
क्षमा साम्यं च निर्लोभो - माध्यस्थ्यं लघुता तथा ॥ ४३९ ॥
For Private And Personal Use Only
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૧૬
પ્રેમગીતા
सौजन्यं च तपोधैर्य, साक्षित्वं सर्ववस्तुषु ।
शुद्धप्रेरणा प्रजायन्ते, गुणा एते मनीषिणाम् ।।४४०।। અથ–દયા, દાન, દમન, સત્ય, શ્રદ્ધા, ઉદારતા, શુદ્ધતા, ક્ષમા, સામ્યતા, નિલેભિપણું, માધ્યય્યતા, લધુતા તેમજ સજજનપણું, તપ, ધૈર્ય, સર્વ પદાર્થોમાં સાક્ષિતા સ્થિરતા એ સર્વ ગુણે પ્રેમવરે મનુષ્યમાં પ્રગટ થાય છે. તેમાં મુખ્ય પ્રેમની જ કારણુતા છે. ૪૩૯-૪૪ના
शुद्धात्मप्रेमसामर्थ्यात् , क्षणिकेषु न रागता ।
तथात्मनो महावीरे, समाधिर्जायते स्वयम् ॥४४१॥ અથ–શુદ્ધ પ્રેમના સામર્થ્યથી ક્ષણિક પદાર્થોમાં રાગપણું નથી જ થતું. અને ભગવાન મહાવીર દેવમાં આત્મ સ્વરૂપે સહજભાવે સમાધિ પ્રગટે છે. ૪૪૧
लयं यान्ति महावीरे, मनांसि शुद्धरागिणाम् ।
स्वयं भूत्वा महावीरा-गच्छन्ति परमंपदम् ॥४४२॥ અથ–જે શુદ્ધપ્રેમ યોગીજનોના મન ભગવાન મહાવીરના સ્વરૂપમાં લય પામ્યા હોય તે ચગીઓ સ્વયં મહાવીર સ્વરૂપને સ્વભાવે પામીને પરમપદને મેળવનારા થાય છે. જરા
त्यजन्तु स्वार्थसंबंधानू , भजन्तु भक्तयोगिनः ।
आत्मशुद्धिं प्रकुर्वन्तु, शुद्धात्मप्रेमयोगिनः ॥४४३॥ અથ–શુદ્ધ આત્મ સ્વરૂપ જેમને પ્રગટ થયું છે તેવા પ્રેમયોગીજને સ્વાર્થમય સર્વ સંબંધને ત્યાગ કરે અને પરમાત્માના ભક્ત એવા હે! યેગીઓ! તે પરમાત્માની ભક્તિ કરે તેમજ આત્મ સ્વરૂપની પૂર્ણ શુદ્ધિ કરે. ૪૪૩
शुभाशुभं न दृश्येषु यदा किञ्चिद् भविष्यति ।
तदा शुद्धात्मसत्प्रेमी, कर्मयोगी भविष्यसि ॥४४४॥ અથ–જ્યારે દેખાતા સર્વ પદાર્થોમાં આ શુભ અને આ અશુભ રૂ૫ વિક જરા પણ નહિ ઉઠે ત્યારે હે! સત્યપ્રેમી આત્મા તું કમયેગી બની શકીશ. ઇજા
संप्रति विपरीतं त्वं, पश्यसि मोहचक्षुषा ।
शुद्धप्रेमणि संजाते, सत्यं द्रक्ष्यसि सर्वथा ॥४४५॥ અથ–વર્તમાન કાલમાં તું માહથી ઘેરાયેલી આંખેથી જે ભાવો વીતરાગ કથિત સ્વરૂપથી વિપરીત ભાવે જુવે છે, પણ જ્યારે તને વસ્તુ શુદ્ધ પ્રેમ પ્રગટ થશે, ત્યારે સર્વ ભાવોને સત્ય સ્વરૂપે બરાબર જોઈ શકીશ. જપા
For Private And Personal Use Only
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
એમનું ફળ
૨૧૭
प्रेग्णस्तु वैखरीभाषा, नास्ति सर्वत्र बोधत ।
तथापि प्रेमभाषाऽस्ति, सर्वत्रैका परात्मिका ॥४४६॥ અથ–પ્રેમને બોધ વૈખરી–ભાષા નથી કરી શકતી પ્રેમ સર્વત્ર વ્યાપક હોવાથી તેને પરસ્પર બંધ થાય છે, તે ઘેરીથી નહિ પણ પ્રેમના ભાવને પ્રગટ કરનારી સર્વત્ર આભામાં એક પરા સ્વરૂપે ભાષા વર્તે છે. તેનાથી જ થાય છે. કદા
સન્તવંશમની, રૈનાનાં સંર્તિ હા
नास्तिकाऽधर्मिपापानां, सर्वथा संगतिं त्यज ॥४४७॥ અર્થ—અંતઃકરણમાં પરમ શુદ્ધ પ્રેમવત જૈન ભકતો હોય તેઓની તું સંગતિ કર અને જે નાસ્તિક અને અધર્મિ પાપાચાર્વતો હોય તેની સબતને ત્યાગ કર. ૪૪
પ્રેમના વિક્ષેપનો ત્યાગशुद्धप्रेमणि विक्षेपं, कर्तृणां संगतिं त्यज ।
शुद्धप्रेमविहीनानां, ग्रन्थानां वाचनां त्यज ॥४४८॥ અથ–જેઓને શુદ્ધ પ્રેમમાં વિક્ષેપ કરવાને સ્વભાવ હોય તેવા મનુષ્યાદિની સંગતિને ત્યાગ કરે. અને જે ગ્રંથમાં શુદ્ધ પ્રેમ પ્રગટાવવાની શક્તિ નથી તેવા શેનું વાંચન મનન પણ ત્યાગ કરવું જોઈએ. ૪૪૮
મહાવીરને જાપ જપે, कुरु सर्वत्र सत्प्रेम, स्वार्थमोहं निवारय ।
शुद्धप्रेग्णा महावीर-जापं कुरु प्रतिक्षणम् ॥४४९॥ અર્થ–હે! આત્મા તું સર્વત્ર સત્યપ્રેમ કર, અને સ્વાર્થમય મેહને દુર કર. તેમજ શુદ્ધ પ્રેમવડે ભગવાન મહાવીર દેવના નામને જાપ દરેક ક્ષણે નિરંતર કર. ૪૪લા
ગુરૂને સર્વ સમપણ કરો. गुर्वाज्ञा मस्तके धृत्वा, सर्व तस्मै समर्पय ।
सद्गुरुदेवसेवायां, निःशको भव सर्वथा ॥४५०॥ અર્થ છે પ્રેમયેગી તું ગુરૂની આજ્ઞા મસ્તકે ધારણ કરીને સર્વસ્વ તેમને તું સમર્પણ કરી છે. કારણ કે સદ્દગુરૂ દેવની સેવામાં સમર્પણ કરવાથી સર્વત્ર તું નિઃશંક થઈ જઈશ. ૪૫૦ શુદ્ધ પ્રેમીને સંસાર અને મુકિતમાં સમાનતા હોય છે.
भवे मुक्तौ च सर्वत्र, समत्वं यस्य जायते । पूर्णशुद्धात्मस प्रेमी, कुत्रापि नैव लिप्यते ॥४५१॥
For Private And Personal Use Only
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૧૮
પ્રેમગીતા
અથ—સંસાર અને મુક્તિમાં જેને સર્વ પ્રકારે સમત્વ પ્રગટે છે તેવા પૂણ્યેાગી સત્ય શુદ્ધપ્રેમી આત્માઓ કેઇ પણ વસ્તુઓમાં કાપિ પણ નથીજ લેપાતા. ૫ ૪૫૧ ૫ વિવેચન—જે અપુન ધક ભવ્યાત્મા વસ્તુસ્વરૂપના યથાર્થ એધવડે સમ્યગ્દર્શન જ્ઞાનને પ્રાપ્ત કરીને સ' જગત્ના પદાર્થાંમાં સથા સમાન દૃષ્ટિવાલા થયા હોય છે તેવા પૂણુ ભાવ ચારિત્રયેગીદ્રો સત્યપ્રેમી મહાત્માઓને સંસારના સર્વ અનુકુલ કે પ્રતિકુલ પદાર્થોંમાં પણ રાગદ્વેષના અભાવયુકત સમભાવ પ્રગટેલા હાય છે એટલુંજ નહિ પણ પરમાનંદના સ્થાનરૂપ મુક્તિમાં પણ અતિ નથી હોતી એટલે સમભાવજ હોય છે. લ માટે વ્યાકરણ ન્યાયના અભ્યાસ કરતાં મહાવીરને નમે. शाब्दिकता किंकग्रन्थ- कोटिपाठेन किं फलम् ? |
किं तत्त्वशास्त्रपाठेन ? महावीरं सदा भजः || ४५२॥
અય—શાબ્દિક અને તાર્કિક ગ્રંથાના ક્રોડા શ્ર્લેાકેા ભણ્યાથી શું ફલ પ્રાપ્ત થાય? અથવા તત્ત્વશાસ્ત્રના પાઠા ભણી જવાથી પગ શું લાભ થાય ? માટે મહાવીર દેવનું જ સદા ભજન કર. ।। ૪પર
ક્રિયાકાંડ યજ્ઞ કે વિવાદ ર્યાં વિના ભગવાન મહાવીરને સેવા.
कर्मणा किं च यज्ञेन, कि विवादेन बाह्यतः ? | પત્રામહાવીર, ત્રેા મગત માનવાઃ ! ।।૪॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અમાહ્ય કર્મ-ક્રિયા માત્રથી શું લાભ ? ખાહ્ય યજ્ઞથી પણ શું લાભ ? ખાદ્ય વિવાદથી પણ શુ લાભ થાય તેમ છે ? તેથી હું ભવ્ય ! તું પરમ બ્રહ્મ મહાવીરને પ્રેમ
વડે ભજ. ૫ ૪૫૩ ૫
વિવેચન—અંતરના શુદ્ધ ઉપયોગ વિના માહ્ય દૃષ્ટિથી જે કમ કાંડ કરાય, જે ક્રિયાઓ કરાય, તપ જપ કરાય, અગ્નિહેત્રી બનીને અનેક પ્રકારના યજ્ઞ કરાય તેમાં ગરીખ રાંક પશુ હામાય તેથી પશુ શુ લાભ પ્રાપ્ત થાય છે ? તેમાં કાંઈ આત્મહિતને લાભ નથીજ મળતા. તે માટે બૃહત્કલ્પમાં જણાવે છે કે નિગાળતો મુખ્ય મુદ્દા સમાદ્રિયતિ જન્મ । જન્મા તેા નંત્ તિ મનસાગરમાંતે॥ જે આત્મહિતને જ્ઞાન વિના નથી જાણી શકતા તેવા મૂઢ–મૂર્ખ મનુષ્ય પ્રાણિ અજ્ઞાન ભાવે જે જે ક્રિયા કરે છે તેમાં શુભ ભાવ ન હેાવાથી તેના વડે અશુભ કમને ભેગા કરીને જીવાત્મા ભવસાગરમાં અનંતભવ અન ંત કાલ સુધી ભમે છે. ૫ ૪૫૩ ૫
સમાં ઐક્યભાવના રાખા जैनधर्म महावीरं, गुरुं च पूर्णरागतः । भज श्रद्धाबलेनैव सर्वेष्वैक्यं विभावय ॥४५४ ॥
For Private And Personal Use Only
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનું ફળ
જાહ
અથ– જૈનધર્મ ઉપર તથા ભગવાન મહાવીર ઉપર તેમજ ગુરૂ ઉપર પૂર્ણ રાગથી શ્રદ્ધાના બલથી યુકત થઈને સેવા કર અને સર્વ આત્મા પ્રત્યે એકતાને કર. ૪૫૪
અપેક્ષાએ જે ભવના હેતુ તે મોક્ષના હેતુ બને છે.
भवस्य हेतवो ये ये, ते ते मोक्षस्य हेतवः ।
भवन्त्यपेक्षया सत्य-प्रेमयुक्तमनीषिणाम् ॥४५५।। અર્થી–જગતના પ્રાણિઓને સંસારની વૃદ્ધિમાં જે જે ક્રિયા હેતુ બની શકે છે તે ક્રિયાઓ પ્રેમયેગના અભ્યાસક મનુષ્યને સત્યભાવમય પ્રેમની અપેક્ષાએ મેક્ષ પ્રાપ્તિના હેતુપણે થાય છે. કે ૪૫૫ છે
પ્રેમથી સમાધિ થાય છે, शुद्धप्रेमात्मनो ध्यानं, भवत्येव न संशयः ।
शुद्धात्मप्रेमलीनस्य, समाधिः सततं भवेत् ॥४५६॥ અર્થ–જે શુદ્ધ આત્મપ્રેમમાં લીન થયેલા પ્રેમામગીને શુદ્ધ પ્રેમમય મરમાત્માના દયાનમાં સતત અભ્યાસથી અસંશય સમાધિની સિદ્ધિ અવશ્ય થાય છે. પ૪પદા
महावीरोपरि प्रेम्णा, लीनानां हि समाधयः।
अहर्निशं भवन्त्येव, यत्रतत्र यदा तदा ॥४५७॥ અથ–ભગવાન મહાવીર દેવ ઉપર પ્રેમવડે લીન થયેલા ભવ્યાત્માને અહનિશ જ્યાં તે હોય ત્યાં જ્યારે લીન હોય ત્યારે તેને સમાધિઓ પ્રાપ્ત થાય છે. ૪૫૭ .
પ્રેમ વિના ઊંચ નીચના ભેદો છે.. उच्चनीचादिभेदास्तु, प्रेमौदार्य विना भुवि ।
प्रेमौदार्य विना विश्वे, कदापि नैव शान्तिता ॥४५८॥ અર્થ-જ્યાં આત્માઓમાં પરસ્પર પ્રેમ અને ઉદારતા નથીજ હતી ત્યાં આ ઉંચ છે આ નીચ છે તેવા પરસ્પર ભેદની કલ્પના કરાય છે. તેવા પ્રેમ અને ઉદારતાની ભાવના વિશ્વમાં જ્યાં સુધી વ્યાપક ન બને ત્યાં સુધી કદાપિ પણ જગમાં સાચી શાંતિ પ્રાપ્ત થવાની નથી જ. . ૪૫૮
વિવેચન-જગતમાં પ્રાણિમાત્રને તેવા તેવા શુભાશુભ કર્મ સંબંધના એગે ઉંચ ગોત્ર વા નીચગેત્ર, યશ અપયશ, સાતા અસાતા વિગેરે શુભ અને અશુભ ભાવને ભેગવવા પડે છે, પરંતુ આત્માનું સ્વરૂપ વિચાર કરતાં મહાન ઈદ્ર અને વિષ્ણાના કીડામાં સમાન સ્વભાવેજ અનુભવાય છે. સર્વ જમાં ચેતન્ય સ્વભાવ સમાન જ છે. તેથી નિશ્ચય નયથી જોતાં કઈ પણ ઉંચ નથી કે કેઈ નીચ નથી.
For Private And Personal Use Only
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuni Cyanmandir
માગી
અમો ને તમે સમાજાતિ, અમે ને તમે સમાં જ્ઞાતિ, પશુ પંખી અમારા છે, અમારા તે તમારા છે. ૧ નહિ કેઈ કેઇનું વેરી, નહિ કેઈ કોઈનું ઝેરી,
સહુ જીવ મિત્ર અમારા છે, મમત્વભાવ વિસાય છે. ૨ એટલે સર્વ પ્રાણું ચેરાસી લાખ જીવાયેનિમાં ભ્રમણ કરે છે ત્યાં કોઈવાર ઉંચ જાતિમાં બ્રાહ્મણ રૂપે જન્મે છે અને કોઈ વખત નીચ ચંડાલ જાતિમાં પણ જન્મે છે એટલે સમાન અને અસમાન જાતિ અને કુલ સર્વને સમાન ભાવે પ્રાપ્ત થાય છે કેઈને ઉંચાવને અભિમાન કરવા ગ્યજ નથી. અન્ય કેઈને સર્વથા નીચે હલકે માને તે પણ યોગ્ય નથી. તે માત્ર કર્મવિપાકની વિચિત્રતાજ છે. તેથી પ્રેમગીજને સર્વત્ર આત્મસ્વરૂપની અપેક્ષાએ ઉંચ નીચના ભેદને ઉઢાર ભાવથી દુર કરીને પ્રેમથી મિત્રીનવડે સમાન ભાવે જે ગાયા એકત્વ ભાવે જુવે છે. ૪૫૮ છે
પ્રેમ એજ દાન તપ ભક્તિ અને આનંદ છે.
प्रेमौदार्य महादानं, प्रेमौदार्य महत्तपः।
प्रेमौदार्य महाभक्तिः, प्रेमौदार्य शुभार्जवम् ॥४५९॥ અર્થ–પ્રેમ અને ઉદારતા તેજ મહા દાન, મહાન તપ, મહાન ભકિત અને મહાન શુભ સરલતા છે તેમ જાણવું. કે ૪૫૯
સએમથી હદયમાં ભગવાન પ્રગટે છે. ज्ञानादिसर्वयोगेषु, रसः सत्प्रेम वर्त्तते ।।
अतः सत्प्रेमयोगेन, हृदि व्यक्तः प्रभुभवेत् ॥४६०॥ અથ-જ્ઞાન દર્શન ચરિત્ર આદિ ગેમાં જે રસ વર્તે છે. તે સત્ય પ્રેમ છે. આ સત્યમ યેગથી હૃદયમાં પ્રગટપણે પરમાત્માને અનુભવ થાય છે. ૪૬ળા
વાણુથી પ્રેમ વર્ણવી શકાતું નથી. मधुरं प्रियं हृद्यं यत् तत्प्रेमैवानुभूयते ।
ज्ञानिना व्यक्तभावेन, वैखर्या नैव वर्ण्यते ॥४६१॥ અથ–જે જે વસ્તુ આત્માને મધુર પ્રિય અને મનગમતી જણાય ત્યાં પ્રેમને અનુભવ થાય છે. આ પ્રેમને જ્ઞાનીઓ જાણતા છતાં તેનું પૂરેપૂરું ખરી-વાણીથી વર્ણન કરી શક્તા નથી. ૪૬૧
કીતિ વિગેરેની વાસના વિનાને શુદ્ધપ્રેમી કહેવાય.
आनन्दोल्लसितं चित्तं, रागादौ यस्य विद्यते ।। कीर्त्यादिवासनातीतः, शुद्धप्रेमी स उच्यते ॥४६२॥
For Private And Personal Use Only
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મનું ફળ
૨૧
અર્થ–જેનું ચિત્ત આનંદથી ઉલસિત હય, પ્રેમ ભક્તિથી યુક્ત હોય અને કીતિ વિગેરે વાસનાથી રહિત હોય તે શુદ્ધપ્રેમી ગણાય છે. ૪૬રા
રેખ અને ભયને જીતનાર મહાપ્રેમી કહેવાય.
गालीदानादितो रोषो, यस्य चित्ते न जायते ।
भयदुःखादिवृत्तीनां, जेता प्रेमी महान् स्मृतः॥४६३॥ અર્થ–પ્રેમગીને કઈ ગાલી દાન કરે છે તેથી તેના મનમાં રોષ-ક્રોધ ન પ્રગટે તેમજ ભય આદિ દુઃખાદિની વૃત્તિઓને તે જીતનારો હોય છે. તેથી તેજ મહાન પ્રેમી છે, તેમ સમજવું. ૪૬૩
प्रेमानौ स्वार्थहोमस्तु, यत्र नृणां परस्परम् ।
ગાયતે તત્ર સુદ્ધાત્મ-તીમાવો મનીષિણીમ્ II૪૬૪ અથ–પ્રેમરૂપ અગ્નિમાં જ્યારે સર્વસ્વાર્થને તેમ કરવામાં આવે છે. ત્યારે જ મનુષ્યને પરસ્પર શુદ્ધ આત્મ સ્વરૂપને પ્રેમ પ્રગટ થાય છે. ૪૬૪
શુદ્ધએમીએ કૃત્રિમ પ્રેમથી સાવધ રહેવું कृत्रिमप्रेमचेष्टाभि-धृतविश्वं प्रवंचितम् ।
सावधानतया भाव्यं, शुद्धात्मप्रेमधारकैः ॥४६५॥ અથ–કુત્રિમ પ્રેમ ચેષ્ટાઓ વડે ધૂર્ત લેકે જગને છેતરે છે તેથી શુદ્ધાત્મભાવના સાચા પ્રેમગીઓએ નિરંતર સાવધાન-જાગૃત રહીને સત્યપ્રેમમાં પ્રવૃત્તિ કરવી. ૪૬પા
પ્રેમ એ શીતલ અને મધુર છે. शीताच्छीततरं प्रेम-मिष्टनिद्रा समं शुभम् ।
प्रेमाग्नौ पतनं याति, प्रेमी शलभवन् रयात् ॥४६६॥ અર્થ–પ્રેમતત્તવ પ્રેમીઓને શીતલ દ્રવ્યથી પણ અધિક શીતલ લાગે છે, તેમજ પ્રેમ મિષ્ટ નિદ્રાના જે મધુર લાગે છે. પ્રેમરૂપ અગ્નિમાં પ્રેમી શલભ-પતંગની પે જલદી પડે છે. (૪૬૬u
જેના હૃદયમાં પ્રેમ છે તેને બાહ્ય શૌચની જરૂર નથી.
संज्वलत्परमप्रेम, हृदि यस्य निरंतरम् ।
तस्य किं कर्मकाण्डेन, बाह्यशौचेनं तस्य किस् ॥४६७॥ અથ– જે ભવ્યાત્માના હૃદયમાં નિરંતર પરમ પ્રેમ સમ્યગ્ર રીતે જળહળ હેય તેવા પ્રેમીઓને બાદ કર્મકાંડ કે બામ શૌચ આદિ શું પ્રોજન હેય? ૪૬ળા
For Private And Personal Use Only
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૨૨
• શ્રેમગીતા
ભગવાન મહાવીર પ્રેમી ભક્તની સર્વત્ર રક્ષા કરે છે.
जलेऽरण्ये स्थले द्वीपे, दिने रात्रौ च देहिनाम् ।
भक्त्या रक्षेन् महावीरो, जैनेन्द्रः परमेश्वरः ॥४६८॥ અર્થ-જલમાં, અરણ્યમાં, દ્વિપમાં, દિવસ અને રાત્રિમાં જે ભવ્યાત્મા પરમાત્માની સર્વદા ભક્તિ કરી રહ્યા છે, તેની ભગવાન મહાવીર જીતેંદ્ર પરમેશ્વર રક્ષા કરે જ છે. ૪૬૮
વિવેચન–સર્વ જગતુના ભવ્યાત્માઓનું પ્રેમથી ભગવાન રક્ષણ કરે છે. તે માટે શ્રીમાનતુંગસૂરિ પ્રવર જણાવે છે કે “ મદિમૃrગવાનાહિ, સંગ્રામવિધિમધોदरबन्धनोत्थम् । तस्याशु नाशमुपयाति भयं भियेव, यस्तावकं सवमिमं मतिमानधीते ॥१॥ અર્થ-જે ભવ્યાત્મા પ્રેમગી છે તે પરમ કૃપાળુ હે ભગવાન મહાવીર દેવ ! તમારા ગુણનું સ્તવન કરતાં તમારું નામ સ્મરણ કરતાં મન્મત્ત હાથી સામે આવ્યું હોય તે તેના ભયથી બીતે નથી, મૃગરાજ સિંહથી પણ ભય પામતો નથી. ભયંકર દવાનળની વચ્ચે આવી ગયા છતાં નિર્ભય જ રહે છે. સંગ્રામમાં પણ ભયંકર શત્રુની સામે કે. ભિલાદિઓ સામે પણ નિર્ભય જ રહે છે. તેમજ ભયંકર તેકાને ચડેલા સમદ્રમાં પણ તેને ભય નથીજ લાગતે, તેમજ નાગપાશાદિના બંધનથી પણ તે નિર્ભય હોય છે કારણકે સર્વ ભયંકર વિદ્દોનો નાશ કરનાર એવા હે પ્રભુ ! આપના નામનું સ્મરણ કરતાં. આપના ગુણોનું સ્તવન કરતાં સર્વ ભયે જ ભય પામીને નાસી જાય છે. તેથી સર્વ પ્રેમગીઓ જે ભગવત ઇનંદ્ર વીતરાગના પૂર્ણપ્રેમભક્ત છે તેઓનું આપ જ રક્ષણ કરનારા છે. ૪૬૮
ભગવાનના પ્રેમીના દેશે ગુણરૂપ બને છે. दोषाः सर्वे गुणायन्ते, वीरस्य प्रेमिणां स्वयम् ।
दुष्टवृत्तिविजेतारो-जैना भक्ताः सुरागिणः ॥४६९॥ અથ–મહાવીર પરમાત્માના પ્રેમભકતના સર્વે દે ગુણરૂપ બને છે. કારણકે તે જેનભકતો દુષ્ટવૃત્તિ જીતનારા અને સારા ગુણોની પ્રાપ્તિના રાગવાળા હોય છે. જલ્લા શુદ્ધપ્રેમીની સરળ ભાવે થતી સવ કિયા મોક્ષ માટે હોય છે.
___ शुद्धात्मप्रेमिजैनानां, जन्ममृत्युन विद्यते ।
तेषां कर्माणि मोक्षाय, भवन्ति शुद्धबुद्धितः ।।४७०।। અથ–શુદ્ધ આત્મ સ્વરૂપના પ્રેમીજનને જન્મ મૃત્યુ હોતાં નથી. તેઓની જે ધર્માચરણરૂપ ક્રિયાઓ હોય છે, તે શુદ્ધ બુદ્ધિથી થતી હોવાથી કર્મ મલને ક્ષય કરીને મોક્ષના હેતુરૂપ થાય છે. ૪૭
For Private And Personal Use Only
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનું ફળ
૨૩
નામ રૂપમાં આસકિતવાળો પ્રેમ તે નામ માત્ર છે.
नपुंसकसमास्ते स्युः, प्रेमिणो नाममात्रत ।
नामरूपादिके सक्ता-धैर्यशौर्यपराङ्मुखाः ॥४७१।। અર્થ–નામ અને રૂપ વિગેરેમાં આસકત બનેલા અને શૌર્ય પ્રસંગે ગુણથી પરમુખ રહેનારા પુલભોગ એટલે નામ રૂપાદિ બાહ્ય વસ્તુના પ્રેમીએ નામ માત્રથી જ પ્રેમી છે. ખરી રીતે તે નપુંસક પ્રેમી સમજવા. ઘ૪૭૧
वीरप्रेमावधूतानां, प्रारब्धकर्मवेदिनाम् ।
સાળિ સુવાપુ, મુતિઃ સાક્ષાત માસ ૪૭રા. અથ વીર પ્રભુના પ્રેમમાં અવધુત થયેલા અને ઉદયમાં આવેલા કમને વેદતાં જે સુખ દુઃખ થાય તેમાં પિતાને સાક્ષિરૂપે જાણતા આત્માને પ્રત્યક્ષ મુકિત દેખાય છે. ૪૭૨
વિવેચન–જે ભવ્યાત્માઓ ભગવાનના પ્રેમમાં આત્મભાવને સમર્પણ કરતાં પ્રેમ યેગી બનેલા છે એટલે સર્વ પ્રકારના ભેગની તૃષ્ણા ત્યાગ કરીને અવધૂત થયા છે શરીર ઈદ્રિયની મમતા છે.ડીને સાનુકુલ કે પ્રતિકુલ દેશકાલના સંયેગમાં માધ્યચ્યભાવને ધરતા આનંદ અને ખેદને ત્યાગ કરીને પૂર્વકાલિન શુભ વા અશુભ કર્મનો જે સાતાએ કે અસાતાએ વેદાય તેવા અને પ્રકારના વિપાકમાં મધ્યસ્થ રહતા નવા કર્મના બંધને નથીજ બાંધતા એવા અવધૂત મોક્ષ સ્વરૂપને પ્રત્યક્ષભાવે અનુભવે છે. “નાગ૬ gવારમવાનાં, कर्ता कारयिताऽपि च । नानुमन्ताऽपि चेत्यात्मज्ञानवान् लिप्यते कथम् ॥१॥ लिप्यते पुद्गल રા , ન હિષે પુગલ ભાવને ક્ન, કરાવનાર કે અનુમોદનાર નથી આ આત્મજ્ઞાની કેમ લેપાય? તેમજ પુગલસ્કંધ લેપાય પણ હું પુદગલથી ન લેપાઉં આ રીતે સાચા ભકતે લેપતા નથી. ૪૭૨ .
आत्मा साक्षितया यस्य, सर्वदृश्यादि कर्मसु ।
शुद्धप्रेम्णा भवेत्तस्य, सिद्धता मुक्तिरूपिणी ॥४७३॥ અથ–જગતમાં જોવાતા પદાર્થો અને કર્મના ભેગમાં જેઓને આત્મા માત્ર સાણિરૂપ હોય છે. તેઓ મુકિતરૂપી સ્ત્રીની પ્રાપ્તિ કરી શકે છે. ૪૭૩
વીરને જાપ સવ જાપમાં શિરેમણિ છે. वीरवीरेति सजापः, सर्वजापशिरोमणिः ।
महावीरेति मैत्रेषु, मंत्रः सर्वार्थसाधकः ।४७४॥ અર્થ–વીર વીર એ સ્વાધ્યાયમય જાપ સર્વ જાપમાં મુગુટ સમાન જાપ છે. સર્વ મંત્રમાં “મહાવીર એ પ્રમાણેને મંત્ર સર્વ અર્થને સાધક છે. શ૪૭૪
For Private And Personal Use Only
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
૧૧૪
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમગીતા
મરણકાળે મહાવીર ભગવાનના જાપ મુક્તિ આપે છે. मृत्युकाले महावीर - जापो मुक्तिप्रदः शुभः । घोरातिघोरकर्माणि नाशयेत् प्रेमयोगिनाम् ॥ ४७५ ॥
અ-મૃત્યુ અવસ્થામાં મહાવીર ભગવાનને શુદ્ધ જાપ મુકિતને આપનાર છે. આ જાપ પ્રેમયેગીઓના ભયંકરમાં ભયંકર કર્યાંના નાશ કરનાર છે. ૪૭પા ગુગળા મહાવીર—મયઃ પ્રેમી:મવેત્ ધ્રુવમ્ । વહિન્તમહાવીર, વિના જિશ્વિન વયત્તિ ।।૪૭૬॥ અથ—જે આત્મા શુદ્ધ પ્રેમથી એક ભગવાન આત્મા નિશ્ચયથી મહાવીર પ્રભુમય અવશ્ય થાય છે તે પ્રેમીને સર્વત્ર ભગવાન મહાવીર જ દેખાય છે તે નથી. ૫૪૭૬॥
મહાવીરનું ધ્યાન કરે છે, તે પ્રેમી કેમકે બહારથી કે અંતરમાં જોતાં વિના કાંઇ તેની દૃષ્ટિમાં આવતું જ
વિશેચન—જે શુદ્ધપ્રેમી આત્માએ નિરંતર ભગવાન શ્રી મહાવીરને એક શુદ્ધ પ્રેમવડે જીવે છે. પ્રેમથી ધ્યાન કરે છે અને તે ભગવાન સિવાય અન્ય જગતના સ પદાર્થાંમાં ઇચ્છા પ્રેમ કે ભાગની વૃત્તિ નથી હોતી. જગત જ ́તુ ઉપર પ્રેમ-મૈત્રીભાવને પરે છે. તેવા પ્રેમયેગીએ તે સદા ભગવાન મહાવીરમય જ બની જાય છે. કહ્યું છે કે श्रयते सुवर्णभावं, सिद्धरसस्पर्शतो यथा लोहम् । आत्मध्यानादात्मा परमात्मत्वं तथाऽमोति । १ । જડ એવું લેાહ પણ સિદ્ધરસના સ્પર્ધા થવા માત્રથી સુવર્ણ ભાવને પામે છે. તેમ આત્મા પશુ પરમાત્માના ધ્યાનમાં પરમાત્મદશાને પ્રાપ્ત થાય છે. ૪૭૬૫
પ્રેમી હષ શાક કરતા નથી. कृतकर्मानुसारेण, सुखं दुःखं भवेत् सदा ।
ज्ञात्वैवं प्रेमिणो वीर-वीरेति जापका जनाः || ४७७॥ शुभ जायते यत्तद्, जानन्ति प्रेमयोगिनः ।
हर्षशोकं न कुर्वन्ति, कर्मसिद्धांतवेदिनः || ४७८||
For Private And Personal Use Only
અથ—કરેલા કર્માંને અનુસારે જીવાને સુખને દુઃખના ક્રમ સદા ચાલે છે, એવુ જાણીને પ્રેમી આત્મા વીર વીરા જાપ કરનારા થઇને હર્ષ કે શાક નથીજ કરતા. કારણુ કે કર્મના સિદ્ધાંતના પૂર્ણ અભ્યાસ થવાથી હુ કે શાક દુર કરીને જે કાંઇ શુભ અથે થાય તેને પ્રેમયેગીએ જાણીને સમત્વભાવે ભજે છે. ૫૪૭૭–૪૭૮૫
વિવેચન—સર્વ જીવાને જે સુખ મળે છે તે પુણ્યના ચેગ અને દુઃખની પ્રાપ્તિ થાય તે અર્જુભ (પાપ) કના ચેગ છે, એટલે જે કાંઈ સુખ કે દુ:ખ જીવાત્માને થાય તે શુભાશુભ કર્મો કે જે પૂર્વકાલમાં કરેલા હાય તેના અનુસાર વિપાકકાલે ભાગવાય છે.
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનું ફળ
૨૨૫
प्रयुछे "कृतकर्मक्षयं नास्ति, पूर्वकाटिशतैरपि। अवश्यमेव भोक्तव्यं कृतं कर्म शुभाशुभम् ।। કરેલા કર્મોને કરડે લાખ હજારે પૂર્વે સાગર કહે કે વર્ષો વચમાં આવી જાય તે પણ જ્યારે તે સત્તામાં રહેલાં કર્મઉદયમાં આવે અને ભગવાય ત્યારેજ નષ્ટ થાય છે. સમતા મુક્તિને આપનાર અને મને નાશ કરનાર છે.
महावीरे प्रलीनस्य, समत्वं सर्ववस्तुषु ।
जायते मुक्तिदं नित्यं. नाशकं सर्वकर्मणाम् ॥४७९॥ અથ–જે આત્મા ભગવાન મહાવીરના સ્વરૂપમાં પ્રકૃષ્ટભાવે લીન થાય છે. તેને સર્વ વસ્તુઓમાં સમત્વ પ્રગટે છે. તે સમત્વ સર્વકમ નાશ કરીને નિત્યાનંદમય મુક્તિને આપે છે. u૪૭૯
દેવ, ગુરૂ અને ધર્મની દઢતામાં મુક્તિ છે. ____ ममत्वं जायते यस्य, महावीरप्रभौ दृढम् ।
सुगुरौ जैनधर्म च, तस्य मुक्तिध्रुवं भवेत् ॥४८॥ અથ—જે પ્રેમયોગીને ભગવાન મહાવીર પ્રભુમાં દઢ મમત્વ આવે તેમજ સદગુરૂમાં અને તેમણે ઉપદેશ કરેલા જૈનધર્મમાં દઢ મમત્વ આવે તેની અવશ્ય મુક્તિ થાય છે. ૪૮૦
घोरातिघोरपापानां, महावीरस्य रागतः ।
मृत्युप्रान्ते भवेन्मुक्ति-मुह्यन्ति तत्र नास्तिकाः ॥४८१॥ અર્થ-મરણ વખતે ભયંકરમાં ભયંકર મહા પાપીઓ પ્રેમથી ભગવાન મહાવીરનું શરણ સ્વીકારે તે તેઓ મુકિતના ગામી છે. પરંતુ આ બાબતમાં નાસ્તિક અવશ્ય મુઝાય છે. ૪૮૧
વિવેચન-દઢપ્રહારી અર્જુનમાલી અને ચંદ્રશેખર વિગેરે મહા હત્યારાઓ ભગવાનનું શરણ સ્વીકારી મુક્તિને પામ્યા છે. ૪૮૧
जैनधर्मोपरि द्वेषो, यस्य वीरे गुरौ तथा ।
नास्तिकेषु महापापी, स याति दुर्गतिं सदा ॥४८२॥ અથ–જન ધર્મ ઉપર ભગવાન મહાવીર ઉપર અને ગુરૂ મહારાજ ઉપર જેને છેષ છે તે નાસ્તિકમાં મહા પાપી છે. અને તે દુર્ગતિમાં રખડે છે. ૪૮રા
વિવેચન–અભવ્ય દુર્ભવ્ય અને દીર્ઘ સંસારીને દેવગુરૂ ધર્મ ઉપર હમેશાં ઠેષ હોય છે. અને આ બ્રેષને લઈ તે લાંબે વખત સંસારમાં રખડે છે. ૪૮૨ા
नास्तिकानां प्रतीकारातः, महावीरस्य रागिणः।।
स्वर्गादिसद्गतिं यान्ति, व्रतायै रहिता अपि ॥४८३॥ ૨૯
For Private And Personal Use Only
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ર૬
પ્રેમગીતા
અથ–નાસ્તિકાદિ અધર્મિઓના વિચારોનો વિરોધ કરનારા અને મહાવીર પ્રભુ ઉપર પ્રેમરાગ ધરનારા વ્રતાદિક વિના પણ સ્વર્ગાદિકની સંપદા મેળવે છે. ૪૮૩
વિવેચન-નાસ્તિકે કે જે ભયંકર પાપને ઉપદેશ કરે છે, યજ્ઞયાગાદિમાં પશુઓને પક્ષીઓને તથા મનુષ્યાદિક પ્રાણીઓને વધ કરવા ઉપદેશ કરી રહ્યા છે તેવા નરાઅધમો નાસ્તિકના પાપમય ઉપદેશની સામે પ્રતીકાર એટલે ન્યાયનીતિની તર્કમય યુક્તિઓ વડે તેઓની પ્રવૃત્તિને રોકનારા અને સમ્યગુ ધર્મમય અહિંસા સંયમ તપ દાન શિયલ તપ ભાવમય સમ્યગદર્શન જ્ઞાન ચારિત્રને યથાર્થ ઉપદેશ કરનારા જે પરમાત્મા વીતરાગ તીર્થ કરેના જે સાચા પૂર્ણ પ્રેમરોગયુકત ભક્ત છે તેઓ પરમાત્મા મહાવીર ભગવંતના પૂર્ણ પ્રેમરાગી હોયજ છે, તેઓ અવશ્ય અધાર્મિક પ્રવૃત્તિઓ કે જે નાસ્તિકાદિ પાપીઓએ ચલાવી હોય તેને નિષેધ કરે છે. ૪૮૩
ધદ્વારા ગાયત્તે, ગુમાવેતર !
दुष्टानां सर्वथा नाश, कुर्वन्ति सर्वशक्तितः ॥४८४॥ અર્થ—જે શુદ્ધ પ્રેમના અવતારને ધારણ કરનારા પ્રેમગીઓ છે તેઓ ધર્મને ઉદ્ધાર કરવા અને અધર્મને નાશ કરવા સર્વશકિતવડે સમર્થ બને છે. ૪૮૪
વિવેચન-જગમાં અનાદિ કાલથી ધર્મને પ્રવાહ ચાલે છે, તેના કરતાં અધર્મના ઉત્પાદકો વધારે પ્રમાણમાં પ્રગટે છે, કઈ કઈ વખત તે અધર્મજ ધર્મને નામે જગતમાં જોરશોરથી ચાલે છે. હિંસા પણ ધર્મ તરીકે મનાય છે. આમ અધર્મનું જ્યારે જેર હોય ત્યારે એવી અંધાધુંધી ચાલે તેમાં નવાઈજ નથી. એવા અવસરે ધર્મનું રક્ષણ કરવા સાચા પરમ પ્રેમગીઓનો અવતાર પ્રગટ થાય છે. ગીતામાં જણાવ્યું છે. કે 'यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिर्भवति भारते । अभ्युत्थानमधर्मस्य, तदाऽत्मानं सृजाम्यहम् ।। परित्राणाय साधूनां विनाशाय च दुष्कृताम् । धर्मसंस्थापनार्थाय संभवामि युगे युगे ॥२॥
જ્યારે જ્યારે ધર્મનું બલ નષ્ટ થાય છે અને અધર્મનું બળ વધે છે ત્યારે તે અર્જુન હું ધમનું બેલ પ્રગટ કરવા અધર્મ અનાચારના જુલમને નાશ કરવા માટે પ્રેમાવતારને પ્રગટ કરવા હું અવતાર ધારણ કરું છું એટલે જાહેરમાં મારા આત્મસ્વરૂપને મુકું છું તેથી સાધુ ધર્મ કે જે પરમપદની પ્રાપ્તિમાં કારણે થાય છે તેને પ્રકાશક બનીને સાધુ સંતનું રક્ષણ કરું છું અને સત્યધર્મની સ્થાપના કરું છું. ૪૮૪
શ્રદ્ધાપૂર્વક પ્રેમ સમજ. पूर्णश्रद्धा सदा कार्या, वीरगुर्वादिके जनैः ।
श्रद्धामूलं भवेत् प्रेम, जैनधर्मे मनीषिणाम् ॥४८५॥ અથ–મનુષ્યએ પરમાત્મા, વીર તથા ગુરૂઓ ઉપર પૂર્ણ સમ્યમ્ શ્રદ્ધા કરવી જોઈએ. કારણકે જૈનધર્મમાં ડાહ્યા માણસને પ્રેમ શ્રદ્ધારૂપ મૂલથીજ પ્રગટ થાય છે.
For Private And Personal Use Only
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
પ્રેમનુ ફળ
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ભગવાનના કહેલા તત્ત્વ પર શંકા ન કરવી. सर्कादिकं न कर्त्तव्यं, महावीरप्रभौ कदा |
महावीरोक्ततच्चेषु, शङ्का कार्या न रागिभिः || ४८६ ॥
અથ —ભગવાન શ્રી મહાવીરના અસ્તિત્વમાં કાંપિ તર્કવિતર્કાદિક ન કરવા તેમજ ભગવંતે કહેલા લૌકિક લેકેત્તર તત્ત્વમાં પ્રેમીઓએ કદાપિ પણ શંકા ન કરવી જોઇએ. ૫૪૮૬૫
तर्कशङ्कादितः श्रद्धा प्रेमनाशी भवेत् खलु ।
विवादोऽपि न कर्त्तव्यः, कदापि जैनधर्मिभिः || ४८७॥
૨૨૭
વિવેચન-પરમાત્માના ગુણાનુરાગી સમ્યક્ત્વવત જ્ઞાન ચારિત્રવત પ્રેમચેાગીએ વચનામાં કાપિ પણ શ ંકા કરતા જ નથી, ‘દ્દિો મળેવો ગાયકીય મુસાદુળો | ગુરૂત્તે નિનપમાં સત્ત, હવ સમ્મત્ત મટે નહિ । અરિહંત વીતરાગ પરમાત્મા તેજ મહાન મેક્ષના માર્ગ દેખાડનારા મહાન દેવાધિ દેવ પરમેશ્વર માટે દેવરૂપ સદા પૂજ્ય છે. સદાચાર પાળનારા સજીવાનુ રક્ષણ કરનારા મન, વચન, કાયાથી કેાઈને પણ પીડા થાય તેવા વ્યાપારના સર્વથા ત્યાગ કરનારા પૂજયે મારે ગુરૂરૂપે પુજ્ય છે અને જીનેશ્વરાએ પ્રરૂપેલા તત્ત્વાને હું સમ્યગ્ રીતે સાચા માનું છું એવું સમ્યગ્દર્શન શ્રદ્ધા રૂચિરૂપ સદન મેં મન, વચન, કાચા વડે ગ્રહણ કર્યું છે. એવા હૃદયમાં નિશ્ચય કરી કોઇપણ શંકા ન કરવી ૫૪૮૬૫ તર્ક અને શકાથી પ્રેમના નાશ થાય છે.
અથ—ભવ્યાત્માઓએ ત` શકાદિ ન કરવા તેથી શ્રદ્ધા અને પ્રેમના અવશ્ય નાશ થાય છે. તેમજ વિવાદ પણ ન કરવા કેમકે તે કાપિ જૈનધિમ એને ચેગ્ય નથી. ૪૮૭ા તર્ક કે કુયુક્તિથી તત્ત્વ પામી શકાતું નથી. श्रद्धाप्रेमविनाशाय, कुयुक्तितर्क कोटयः ।
तत्पारं याति नो कोऽपि तत्त्वस्य तर्ककोटिभिः ॥ ४८८ ॥
અથ—કુતર્ક અને કુયુક્તિની કેટીએ તે। શ્રદ્ધા અને પ્રેમના નાશને માટે જ થાય છે. કારણકે ગમે તેવા મગજના માણસ પણ સત્યતત્ત્વને તર્ક કેાટિથી નિશ્ચય કરી શકતા નથી. ૫૪૮૮૫
For Private And Personal Use Only
ભગવાન મહાવીર સત્ય ભાષક હાવાથી તેમના ઉપરની શ્રદ્દા સુખ આપનાર છે. सर्वज्ञः श्रीमहावीरः, सर्वथा सत्यभाषकः ।
पूर्ण श्रद्धा बलेनैव तस्मिन् प्रेम सुखावहम् ||४८९||
અ-સર્વજ્ઞ શ્રી મહાવીર પરમાત્મા સર્વથા સત્યભાષક છે તેથી તેમની ઉપર
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમગીતા
૨૮
પૂર્ણ શ્રદ્ધાના ખલનુ જેણે અવલ બન કર્યુ હોય તેને પરમાત્મા ઉપરનો પૂર્ણ પ્રેમ સુખ અપાવનારે થાય છે. ૫૪૮૯ા
જૈનધમ સમાન બીજે ધમ નથી. जैनधर्मसमो धर्मो, नैव भूतो भविष्यति । वेदादनादिकः सत्य-स्तस्य श्रद्धा महाफला ॥४९०॥
અ—જૈનધર્મ સમાન અન્ય કેઇ ધર્મ ભૂતકાલમાં થયે નથી અને થવાને પણ નથી. કારણકે વેદથી પશુ જૈનધર્મી અનાદિ છે એવી સાચી શ્રદ્ધા પ્રેમયોગીને મહાન ફ્લ આપનારી થાય છે. ા૪૯૦ના
જૈનધર્મીની શ્રદ્દાના બલથી પ્રેમ અને તેથી સદ્ગતિ થાય છે. तस्य श्रद्धावनैव, पूर्णप्रेम प्रजायते ।
पूर्णप्रेमबलेनैव, प्रेमी याति परां गतिम् ॥४९९ ॥
અથ——તે ધર્મની શ્રદ્ધાના ખલચી આત્મામાં પૂર્ણ પ્રેમના ભાવ પ્રગટ થાય છે તે પૂર્ણ પ્રેમના ખલથી પ્રેમી આત્મા શ્રેષ્ઠ ગતિને પ્રાપ્ત કરે છે. ૫૪૯૧૫
જીનવાણીની શ્રદ્ધા મુકિત આપનાર છે. सर्वज्ञ श्री महावीर - देवेन सत्यभाषितम् । तद्वाच एव सदा -स्तस्य श्रद्धैव मुक्तिदा ||४९२॥
અ-સર્વજ્ઞ શ્રી મહાવીર દેવ ભગવો વડે સત્ય જ કહેવાય છે. તેથી તેમની વાણી તે અવશ્ય સાચા પ્રમાણિક વે છે તેમ સમજવું. જીનવાણીની શ્રદ્ધા એજ મુક્તિ
આપનાર છે. ૫૪૯૨૫
વિવેચન—ભગવાન શ્રી મહાવીરદેવે સાડા બાર વર્ષ ઘેાર તપ કરી દેવ અને અસુરાએ કરેલા તેમજ અનાર્ય મનુષ્યાએ તથા તિય ચાએ કરેલા ભયંકર ઉપસર્ગાને સમભાવે સહી જ્ઞાનાવરણીય, દર્શોનાવરણીય, મેહનીય, અંતરાય કતા સથા ધાત કરીને કેવલજ્ઞાન અને કેવળદર્શીનને પ્રગટ કરી સર્વજ્ઞ થયા, ત્યારપછી ભગવાને જે જે ભવ્યામાને આત્મભાન કરાવવા ઉપદેશ કર્યાં છે, તે વચના પૂર્ણ` સત્ય વેદો જ છે. કહ્યુ` છે કે 'शासनात् त्राणशक्तेश्च बुधैः शास्त्रं निरुच्यते । वचनं वीतरागस्य तत्तु नान्यस्य कस्यचित् ॥ વેદવુ' એટલે વસ્તુ સ્વરૂપને જેના અવલંબનથી જાવુ. તે વેદ એટલે જ્ઞાન તેવાં વચને વડે વસ્તુ સ્વરૂપને બેધ થવામાં જે નિમિત્ત કારણ થાય તે શાસ્ત્રવે સમજવા. તે દુતિમાં પડતા જીવોને હિતોપદેશ આપી બચાવવાની પૂર્ણ શકિત ધરાવતાં હોવાથી બુદ્ધિવા પ્રભુના વચન સમુહને શાસ્ત્ર વેદ કહે છે. આવી ચેાગ્ય વ્યુત્પત્તિવાળા અયુક્ત વેદશાસ્ત્ર ભગવાન વીતરાગ સજ્ઞના વચનામાં જ ઘટે છે, બીજા અસજ્ઞના વચનામાં કે અપૌરૂષય
For Private And Personal Use Only
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
પ્રેમનુ ફળ
૧૨૯
ગ્રંથામાં પ્રમાણિકતા ઘટતી જ નથી તેવાં શાસ્ત્રો વેદો શ્રી મહાવીરદેવે ઉપદેશેલ છે. તેજ સાચા વેદો છે એવી શ્રદ્ધા પ્રેમયુકત હોવાથી જ્ઞાનદર્શન ચારિત્રના ખલની વૃદ્ધિ કરાવીને આત્માને મોક્ષ માર્ગમાં ગમન કરાવી મેક્ષના પરમાનદ આપે છે. ૪૯૨ા
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વીર ભગવાનનું શરણ સ્વીકારા, महावीरागमेष्वेव, श्रद्धाप्रेम सुखप्रदम् ।
सर्वधर्मान् परित्यज्य, वीरस्य शरणं व्रज ॥ ४९३ ॥
અ—ભગવાન મહાવીરના આગમેામાં જ એક શ્રદ્ધા યુકત પ્રેમ જ સત્ય સુખ આપનાર છે. માટે સર્જે અન્ય ધર્મોને સર્વથા ત્યાગ કરી ભગવાન વીર પરમાત્માના શણુને પ્રાપ્ત કર. ૫૪૯૩૫
જૈનાગમની રક્ષા કરા.
वीरागमेषु सत्प्रेम, कलौ मुक्तिप्रदायकम् ।
मुक्तिप्रयुक्तिभिर्भक्तै- रक्ष्या जैनागमाः सदा ||४९४ ||
અથ—પ્રેમીજનાએ વીર પરમાત્માએ ઉપદેશ કરેલા આગમ શાસ્ત્રો ઉપર સત્યપ્રેમ રાખવો તેજ આ કલિકાલમાં મુકિત માર્ગની પ્રાપ્તિ કરાવનાર છે તેથી મુક્તિ પ્રાપ્તિ કરાવનારા સર્વ નાગમાની સદા રક્ષા કરવી. ૫૪૪ા
જૈન સંઘ અને આગમ ઉપર પ્રેમ રાખનાર ભકતને નમસ્કાર, जैन संघोपरि प्रेम, तथा जैनागमोपरि ।
यस्य स सर्वभक्षु, श्रेष्ठस्तस्मै नमोऽस्तु नः || ४९५॥
અજૈન સંઘ તથા જૈનાગમે ઉપર પ્રેમ રાખવા જોઇએ. જેના એવા પ્રેમ વતે છે તે સ` પ્રભુ ભકતા શ્રેષ્ઠ છે. તેવા ઉત્તમ પુરૂષોત્તમાને મારા સદા નમસ્કાર હો. ૫૪૫ા
અન્તઃ–પ્રેમ અને બહુ પ્રેમથી આત્મા વ્યાપક થાય છે.
अन्तःप्रेम बहिः प्रेम, यस्य प्रेममयं जगत् ।
तस्यात्मा व्यापको भूयात्, केवलज्ञानतः स्वयम् ॥४९६॥
અ—જેનામાં અન્તરના પ્રેમ છે તેમજ બાહ્યથી પણ પ્રેમ છે તેથી સર્વ જગત્ પ્રેમ સ્વરૂપ છે. એમ જે જાણે છે. તે આત્મા કેવલજ્ઞાનથી સ્વયં સર્વત્ર વ્યાપક થાય છે. ક્ષમાદિ ધમવાળામાં દુષ્ટતા નથી હોતી, धर्मक्षमा भवेद्यस्य, दुष्टता नैव विद्यते ।
तस्य भक्तिर्भवेत् सत्या, परमात्मप्रदर्शिका ||४९७||
For Private And Personal Use Only
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
૩૦
www.kobatirth.org
પ્રેમગીતા
વિદ્યમાન હાય, ત્યાં કોઈપણ પ્રશ્નારની દુષ્ટતા ભકત થાય છે તે સત્ય જ હાય છે. અને તે થાય છે. ૫૪લ્લ્લા
અક્ષમાદિક દેશ ધર્મ જેમાં નથી જ હાતી. તેની પરમાત્મા ઉપર જે ભકિત પરમાત્માના સ્વરૂપને દર્શન કરાવનારી
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વિવેચન—જે પરમાત્મા મહાવીરના પરમ ભકત પ્રેમયેગીએ છે તેઓને ક્ષમા, આવ માર્દવ, મુકતતા, તપાચરણુ, સંયમ, શૌચ. સત્ય, અકિંચન, બ્રહ્મચર્ય વિગેરે દશ ગુણુ ધર્મની પાલણા અવસ્ય હોય છે. કહ્યું છે કે “તત્તસદ્ધાળુ નાયાક્ તત્તવોદ્દો મુમુદ્દો ને ગામમશિવા દે, તત્ત યુગ્ધતિ સંતુળો o૦૮॥ તત્ત વિદ્દો ધમો, વતી મવ બાય । મુત્તી તો ત્યા સજ્જ સૌથૈવમળ ॥૨૮॥ અર્થ- જીવને પુછ્યાયથી તત્ત્વની શ્રદ્ધા થાય પણ જ્ઞાનાવરણીયના તેવા પ્રકારના ક્ષયાપશમના અભાવે તત્ત્વ સ્વરૂપના પૂર્ણ આધ જીવાને નથી પ્રાપ્ત થતો, કાઇક નજીકમાં મેક્ષ પામવા યોગ્ય આત્માને તત્ત્વ સ્વરૂપને આધ થાય છે. તે તત્વને બેધ ચાસ્ત્રિ ગુણુ રૂપે દશ પ્રકારના છે (૧) ક્ષમા એટલે ક્રોધના નાશ કરવા તે અપરાધીને માફી આપવી તે ક્ષમા લેાકપ્રસિદ્ધ છે. (૨) મૃદુતા માનનું– અભિમાનનું દમન કરવું તે મળ્વ, (૩) આવ સરલતા સ્પર્ટના નાશ કરવા તે (૪) મુકિત પરિગૃહરૂપ ગ્રંથીને ત્યાગ કરવા તે બે પ્રકારે છે. દ્રવ્યથી ધન ધાન્યાદિ નવ પ્રકારે અને ભાવથી કષાયાદિના ત્યાગ કરવા તે. (૫) તપ: એટલે ભાગોપભોગની ઇચ્છાને રાધ કરવા તે પણ એ પ્રકારે છે. દ્રવ્યથી અણુસણુ ઉપવાસાદિ છ પ્રકારે ભાવથી મન વચન કાયાના વ્યાપારના ભાગની ઈચ્છાને રાધ કરવા તે સ્વાધ્યાય ધ્યાન કાયોત્સર્ગ કરી દેહને મમત્વ છેડવા તે. (૬) દૈયા સજીવા ઉપર કરૂણા રાખવી, (૭) સત્ય મેલવું. (૮) શોચતા એટલે પવિત્રતા (૯) બ્રહ્મચર્ય' અઢાર પ્રકારના ભેઢથી યુક્ત દ્રવ્ય ભાવમય મૈથુન ના સથા ત્યાગ કરવા તે. (૧૦) અકિંચન એટલે જગમાં જે જડ પદાર્થો છે તેમાં પણ મારૂં કોઇપણ પ્રકારનું સ્વામિત્વપણું નથી. આ દશ ધર્મમાં ક્ષમા મુખ્ય ધર્મો છે. જા ભક્તિમાર્ગથી વિનિપાત થતા નથી.
पूर्ण प्रामाण्ययोगेन, प्रेमभक्तिः प्रजायते ।
भक्तिमार्गाधिरोहेण, विनिपातो न जायते ॥ ४९८ ॥
અથ—પૂર્ણ પ્રામાણ્યતાના યાગ વડે સાચી પ્રેમભક્તિ પ્રગટ છે, એવી ભક્તિથી પ્રેમ માગ માં ચાલતા પ્રેમયેાગીને પડવાના પ્રસંગ નથી આવતા. ૫૪૯૮
ધર્મકાર્યમાં ભકતને મુશ્કેલી નડતી નથી.
प्रत्यवायो न जायेत, भक्तानां धर्मकर्मसु ।
जैनधर्मबलेनैव, प्रान्ते मुक्तिर्न संशयः ॥ ४९९ ॥
અથ સાચા પ્રેમભક્તોને ધર્મના કાર્યો કરતા કદાપિ પણ પ્રત્યેવાય-અડચણ
For Private And Personal Use Only
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૨૩૧
પ્રેમનુ ફળ
નથી આવતી પણ જૈન ધર્મના અલથી ભકતાને અવશ્ય મુક્તિની પ્રાપ્તિજ થાય છે તેમાં જરાપણુ સંશય નથી. ૫૪૯
જૈત્ર શકિત વિના ભક્તિજ્ઞાન આવતું નથી.
पूर्ण प्रेम महाभक्ति- जैनानां नान्यदेहिनाम् । जैत्रशक्तिविहीनानां, भक्तिर्ज्ञानं न जायते ॥ ५००॥
અથ—પૂર્ણ પ્રેમ ચુત જે મહા ભકિત છે તે સાચા જૈન ભકતાને જ પ્રાપ્ત થાય છે તે અન્ય પ્રાણીઓને નથી મળતી. જ્યાં જૈત્ર-જીતવાની શક્તિ નથી ત્યાં ભક્તિયોગનું જ્ઞાન નથી જ ઉપજતું. ાની
जैत्रशक्तिर्भवेद्यत्र तत्राsस्ति जैनशासनम् ।
जैत्रशक्तिप्रतापेन, शुद्धप्रेम प्रजायते ॥ ५०१ ||
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અજીતવાની શક્તિ જેમાં હાય તેમાં જ જૈનશાસનનુ અસ્તિત્વ રહેલુ છે કારણ કે જીતવાની શક્તિના પ્રતાપે જ શુદ્ધપ્રેમ આત્મામાં પ્રગટ થાય છે. પ૦૧૫ ભકતા સદા નિર્દેષિ હાય છે.
भक्तानां परिणामेषु, कृत्येषु नैव दोषता ।
મહાઃ સર્વત્ર નિાિ, ધર્માંતવ્યારા: ૧૦૨।।
અથ સાચા ભક્તોના પરિણામેામાં કે કબ્યામાં કયાં પણ દોષતા હોતી જ નથી; પરમાત્માના ભકતા સદા સત્ર નિર્દોષ હાવાથી ધર્મ સંબધી કાર્યોંને જ કરનારા હાય છે. ૫૦ા
ભકતા જ શુપ્રેમના પાત્ર છે. अब्धिवत् पूर्णगंभीराः, क्षुद्रादिदोषवर्जिताः । भक्ता भवन्ति सत्पात्रं, शुद्धप्रेमाधिकारिणः ॥ ५०३॥
અથ-સમુદ્રની પેઠે ગ ંભીર હૃદયવાળા ક્ષુદ્રતાદિ દોષ વિનાના એવા પરમાત્માના ભકતા જ શુદ્ધપ્રેમની પ્રાપ્તિ માટે અધિકારના પાત્ર છે. પા
ભકિત ચેાગની સાધનામાં સયાગની સાધના છે. हठादिसर्वयोगानां, लयो भक्तौ प्रजायते ।
साधिते भक्तियोगे तु सर्वयोगाः प्रसाधिताः ॥ ५०४ ॥ g,
અથ—હઠયોગ, રાજયગ, જ્ઞાનચેગ, ક્રિયાયોગ, ભક્તિયોગ વિગેરે ચેાગેાના લય એક ભક્તિ ચાગમાં સમાઈ જાય છે. કારણકે ભક્તિયોગ સાધતાં સ પ્રાપ્ત થાય છે. ા૫૦૪ના
યેાગાનુ ફૂલ સ્વયં
For Private And Personal Use Only
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir
૨૩૨
પ્રેમગીતા
વિવેચન-હઠગ એટલે બલાત્કારથી મન, ઇદ્રિય અને શરીર ઉપર કિયાઓ કરવાની ફરજ પાડવી તેને હઠગ કહે છે જેમકે યમ, નિયમ, આસન, પ્રાણાયામ, પ્રત્યાહાર એ સર્વ હઠગ કહેવાય છે. તે એટલા માટે કે યમ એટલે અહિંસા સત્ય અચૌર્ય બ્રહ્મચર્ય અકિંચન વ્રત પાલવા માટે મન વચન કાયા ઉપર કેટલે સંયમ મુક પડે છે? તે સર્વ સુવિદિત છે, રાજયોગ અને જ્ઞાનવેગ મનના નિગ્રહથી ફલિત થાય છે. ક્રિયાગ સામાયિક પ્રતિક્રમણ પૂજા વિગેરે નિયમે તે પણ મન ઉપર સંયમ કરાવે છે. તે સર્વે અભ્યાસથી સિદ્ધ થાય છે. ભકિતગ જે પ્રેમી આત્માઓએ સિદ્ધ કર્યો છે તેવા ભકતને સર્વને સહજભાવે સિદ્ધ થાય છે. ભકિત-વિનય વડે ગુરૂદેવનું ચિત્ત પ્રસન્ન થવાથી સમ્યજ્ઞાન મળે તેથી આત્મા હિતાહિત જાણે તેના વિષય વિકારે નષ્ટ થાય એટલે જ્ઞાનયોગ, ચારિત્રગ અને ધ્યાનસમાધિયોગ તે સર્વ ભક્તિથી સિદ્ધ થાય છે. ૫૦૪ મહાવીર ભગવાનના જાપથી સર્વ શકિત ઉત્પન્ન થાય છે.
सर्वजातीयमंत्राणां, लयोऽस्ति वीरनामनि ।
सर्वशक्तिसमुत्पत्ति-महावीरस्य जापतः ॥५०५॥ અથ–સર્વ જાતના કલ્યાણકારી મંત્રને લય વીર નામના મંત્રમાં જ લય થઈ જાય છે, કારણકે ભગવાન મહાવીરના નામને જાપ કરવાથી સર્વ પ્રકારની શક્તિ આત્મા પ્રગટ કરી શકે છે. પ૦૪
વિવેચન—આ જગતમાં અનેક દેવ દેવીઓને પ્રસન્ન કરવા માટે અનેક મંત્રો ઉભા કરાયા છે. તે દેવે પાસે સંસારી સુખની ચાહના કરનારા અનેક જીવાત્માઓ તે તે દેવદેવીએના જાપ, તપ અનુષ્ઠાન કરે છે. તેમાં કેઈથી કાંઈક સિદ્ધિ થયેલી કેઈને જણાતી હશે અને કેઈને ઈષ્ટ સિદ્ધિ નહિ પણ થતી હોય તેમાં કર્મનું કારણ અવશ્ય હોય છે. જેને લાભદય હોય તેને મંત્ર જાપ કરતાં ઈષ્ટ વસ્તુ મળે એટલે બાળકે રમત કરતાં ઢેખાળો ઉડાડતાં કેને ભીંતમાં રહેલા ગોખલામાં પેસી જાય ત્યારે તેને આપણે તાકેડુ માની લઈએ છીએ. તેમજ તે દેવની પ્રસનતાથી ઈષ્ટ વસ્તુ મળી તેમ માની શુભ કર્મના ઉદયને ભુલી જઈએ છીએ, અને જે તપ કરતા છતાં ઇટ વસ્તુને લાભ ન થાય તે તે દેવને અલહીન કે અપ્રસન્ન માનીએ છીએ. પણ કમને અંતરાયથી વસ્તુ ન બની તે વાતને નથી સ્વીકારતા. આવા મંત્રોથી કાર્ય સિદ્ધિ થાય કે ન થાય પણ પરમાત્મા મહાવીરદેવનું નામ સ્મરણ કરતાં અનંતભવના પાપોનો નાશ થાય છે. તે માટે પૂજ્ય ગુરૂદેવ જણાવે છે કે, 'त्वनामस्मरणाद् देव ! फलनु मे वांच्छितं सदा । दूरीभवन्तु पापानि, मोहनाशयवेगतः ॥५॥ ॐ ही अहं महावीर मंत्र जापेन सर्वदा । बुद्धिसागरशक्तिनां प्रादुर्भावो भवेद् ध्रुवम् ॥६॥ ભગવંતનું નામ સ્મરણ કરતાં મન, વચન, કાયાની એકાગ્રતાથી ધ્યાતા ધ્યેયમાં એક અભેદભાવે થઈ જતાં આત્મા સર્વ શકિતને પ્રાગટય ભાવ અવશ્ય કરી શકે છે. સર્વ
For Private And Personal Use Only
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનું ફળ
ર
કાર્યને પ્રાપ્ત કરી શકે છે, કહ્યું છે કે ફલોવિન મુને વિનવવરણ વદ્ધમાણસ આ ક્ષેસારHORTગો તરફ ન વ ના વ ! ભગવંત મહાવીરદેવ નવરના એકનામ માત્રના જાપ વડે નમસ્કાર કરતા નરનારીઓને સંસાર સમુદ્રથી તારે છે. તેથી ભગવાનનું નામ પણ કાર્ય સિદ્ધિ કરતું હોવાથી મહાન મંત્ર છે. પ૦પા
सर्वकर्मविनाशोऽस्ति, महावीरेति जापतः ।
महावीरप्रभोर्जापे, बुद्धिलक्ष्मीसमृद्धयः ॥५०६॥ અર્થ–ભગવાન મહાવીર એવા નામના જાપ કરતાં સર્વ કર્મને વિનાશ થાય છે, તેમજ મહાવીર પ્રભુને જાપ કરતાં આત્મા, બુદ્ધિ, લક્ષ્મી અને સમૃદ્ધિએને પ્રાપ્ત કરે છે. પ૦૬
ભક્તને દેવદેવીની સહાયતા महावीरस्य भक्तानां, देवदेवीसहायता।
यत्र तत्र भवेद् गुप्त-रूपेण सत्यनिश्चयः ॥५०७।। અથ–ભગવાન શ્રી મહાવીર દેવના ભક્તોને દેવદેવીની સહાયતા અવશ્ય હોય છે. તેઓ ભકતો જ્યાં વિચરતા હોય ત્યાં ગુપ્ત–અદશ્ય રૂપ વડે નિશ્ચયતાથી સારી રીતે સત્ય સહાયતા કરે છે. પછા
વિવેચન–ભગવાન વીતરાગ પરમાત્માના જે સાચા શુદ્ધપ્રેમ યુક્ત ભકતે હોય છે. તેને તે જૈનશાસનના રક્ષણ કરનારા યક્ષયક્ષિણી દેવદેવી અવશ્ય સહાય-મદદ કરનારા થાય છે. કહ્યું છે કે “વિત્ત અનંતી ગામમાંહિ મૃી સાં પૂરા મતે, બાતમી રાવો મળ્યો दुष्टधृत्तिओ दमो ॥ सत्य शर्म छे आतममांहे, जडमां सुख आशा त्यजो सिद्धायिका सहाय જાતિ મથી મુવિત્ત સન છો આપણે જ્યાં હોઈએ ત્યાં શાસનનું રક્ષણ કરનારા દેવદેવીએ આપણને પરમાત્માની ભક્તિના બળથી ગુપ્ત રીતે પણ સહાયક થાય છે. ૫૦ચ્છા
दर्शनं देवदेवी मां, वीरभक्तस्य जायते ।
स्वमेऽपि तस्य बोधस्य, प्रदाता सद्गुरुर्भवेत् ॥५०८॥ અથ–પરમાત્મા મહાવીરદેવના ભક્તોને દેવદેવીઓનાં દર્શન સ્વમામાં થાય છે. અને તે ધર્મને બેધ આપવાથી સગુરૂ રૂપે બને છે. પ૦૮
શ્રી મહાવીરના ભકતે મહાવીરની ગર્જના કરે છે.
महावीरप्रभोर्भक्ता-महावीरेतिगर्जनाम् । कुर्वन्ति पूर्णभावेन, वीरकल्याणकोत्सवे ॥५०९॥
For Private And Personal Use Only
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ર૩૪
પ્રેમગીતા
અથ–ભગવાન શ્રી મહાવીર પ્રભુના જે પૂર્ણ સત્ય ભકતો છે તે તે પૂર્ણ શુદ્ધભાવથી તે પ્રભુના કલ્યાણકોના મહોત્સવમાં મહાવીર નામની ગર્જના કરે છે. પલા
जिनेन्द्रश्रीमहावीरे, सद्गुरौ जैनशासने ।
नामरूपलयं कृत्वा, वर्तितव्यं सुरागिभिः ॥५१०॥ અર્થ–જનેશ્વર શ્રી મહાવીર ઉપર તથા ગુરૂ અને જૈનશાસન ઉપર સુંદર રાગ વાળા આત્માએ પિતાના નામરૂપ આદિને લય કરીને નામ રૂપ, કીતિ આદિના લેભને ત્યાગ કરીને વર્તવું જોઈએ. પ૧
મમત્વ ત્યાગીને કાર્ય કરવું, पूर्ण विश्वाससत्प्रेग्णा, प्रत्यक्षसद्गुरौ जनैः ।
ममत्वस्य लयं कृत्वा, कर्तव्यं कर्म सर्वदा ॥५११॥ અથ–મનુષ્યોએ સાચા પ્રેમથી પ્રત્યક્ષ રહેલા સદ્ગુરુ ઉપર પૂર્ણ વિશ્વાસ કરે અને મારા તારાની મમતાને ત્યાગ કરી સર્વદા કરવા ગ્ય કર્મ કરવાં. ૫૧૧
જ્યાં પ્રેમ ત્યાં ચિત્તની એકાગ્રતા થાય છે. सत्कर्तव्योपरि प्रेम, कर्त्तव्यं शुद्धरागिभिः ।
यत्र प्रेम भवेत् तत्र, चित्तैकाग्रयं प्रजायते ॥५१२॥ અથ–પરમાત્માના શુદ્ધાગીઓએ સારા કાર્યો ઉપર અવશ્ય પ્રેમ કરે જ જોઈએ કારણકે જ્યાં પ્રેમ હોય ત્યાં એકાગ્રતા આત્માની પ્રગટ થાય છે. ૫૧રા
આત્મા જ કૃષ્ણ, વાસુદેવ અને મહાવીર છે.
धर्माऽकर्षणयोगेन, आत्मा कृष्णो भवेत् स्वयम् ।
निजात्मा वासुदेवोऽस्ति, महावीरः स्ववीर्यतः ॥५१३॥ અથ–આત્મા ધર્મ સ્વરૂપનું આકર્ષણ કરનારે હોવાથી તે કૃષ્ણ કહેવાય છે અને સ્વરૂપમાં વસતો હોવાથી વાસુદેવ પણ કહેવાય છે. આત્મા વીર્યના સામર્થ્યથી મહાવીર પણ તેજ બને છે. પ૧૩
गोप्यस्तु वृत्तयः सर्वा-स्तासामन्तःप्रपालकः।
गोपालः सर्वथात्मैव, न च देहो विनश्वरः ॥५१४॥ અથ–આત્માને તેની સર્વ અંતરની વૃત્તિઓનું રક્ષણ કરવાનું રહે છે તે વૃત્તિએને પાલક હેવાથી આત્માજ ગેવાલ છે. પણ વિનાશ સ્વભાવવાળે દેહ નેપાલ નથી.
For Private And Personal Use Only
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનું ફળ
૨૩૫
પ્રેમશક્તિથી વજુથી કઠણ હૃદયે પણ કુલથી કમલ હદ થાય છે.
वज्रादपि कठोराणि, हृदयानि मनीषिणाम् ।
मृदनि पुष्पवच्छीघ्र, भवन्ति प्रेमशक्तितः ॥५१५॥ અથ–જે મનુષ્યના હૃદયે વજાથી પણ અત્યંત કઠોર હોય છે તેઓને પણ શુદ્ધ પ્રેમ શક્તિવાલા ગીઓ પુષ્પથી પણ કોમલ હૃદયવાલા જલદી બનાવી શકે છે. ૫૧પ
વિવેચન-સંસારમાં અનેક વિચિત્ર પ્રકારના માણસ અને પશઓ હોય છે. કેટલાક ભયંકર રાક્ષસ વૃત્તિના હોય છે. કેટલાક માયાવી હોય છે અને કેટલાક હિંસક વૃત્તિઓવાળા હોય છે, કેટલાક પરસ્પર જન્મથી વેર ધરનાર પણ હોય છે, કેટલાક તેથી વિપરિત વૃત્તિવાળા પણ પ્રાણીઓ હોય છે. તેમાંથી બીજાની વાત બાજુએ મુકીએ જે ભયંકર દુર અને વજની પેઠે કઠોર મનના પણ હોય છે. તેઓ બીજાને માટે સારો કે બેટે નિશ્ચય કર્યો હોય તે કઈપણ પ્રકારે પાર પાડે અન્યને તેમાં કેવાં દુઃખ પડશે. તેને વિચાર નથી કરી શકતા. આવા કઠેર હૃદયવાળા અને ભયંકર કાર્યો કરવા તૈયાર થયેલા મનુષ્ય કે પશુઓને જે પૂર્ણ પ્રેમયોગીઓ હોય છે તેઓ પ્રેમવડે તેવા ભયંકર વા જેવા કઠણ હૃદયના માણસોને પ્રેમદષ્ટિથી નિહાલતાં પ્રેમથી ઉપદેશ કરતાં તે કઠોર માણસના હૃદયને પલટે કરે છે. ભગવાનના દર્શનથી ચંડકૌશિકના હૃદયને પલટ થયે હતું, તેમ શુદ્ધ પરમાત્મા સમાન પ્રેમગના પૂર્ણ સ્નાતક એવા યોગીઓના દર્શનથી ભવ્યાત્માઓના મિથ્યાત્વ અવિરતિ કષાય અને અશુભ ગને પલટો થાય છે. તેઓના મન પુષ્પ જેવા કેમલ થઈ જાય છે. તે માત્ર એક પ્રેમશક્તિને જ પ્રભાવ છે. પ૧પ
પ્રેમામૃતનું ફ્લ. निष्ठुरस्यापि कारुण्य-मज्ञस्यापि प्रकाशता ।
सर्वात्मसु च सौन्दर्य, शुद्धप्रेमामृताद् भवेत् ।।५१६॥ અર્થ–શુદ્ધપ્રેમરૂપ અમૃત નિર્દય કઠેર મનવાળાના હૃદયમાં કરૂણભાવ પ્રગટાવે છે અને અજ્ઞાનીને પ્રકાશ પ્રગટાવે છે અને સર્વ આત્મામાં સુંદરતા દેખાડે છે. પલા
आस्तिक्यं नास्तिकस्यापि, शुष्काणामाद्रता हृदि।
शुद्धप्रेमामृतस्वादाद् , जायते स्वीयभक्तितः ॥५१७॥ અર્થ–પ્રેમગીઓ શુદ્ધ પ્રેમરૂપ અમૃતના આસ્વાદથી અને સર્વત્ર પિતાની પ્રેમ ભક્તિ વડે નાસ્તિકને પણ આસ્તિક બનાવે છે અને સુકા લુખા પ્રેમ વિનાના માણસમાં પણ હૃદયની સ્નેહતા–પ્રેમાળતા પ્રગટાવે છે. ૫૧છા
પ્રેમીને જગત પ્રેમમય લાગે છે. यस्यात्मा प्रेमरूपोऽस्ति, तस्य प्रेममयं जगत् । प्रेमात्मा यः स्वयं नास्ति, तस्य शून्यं जगद् भवेत् ॥५१८॥
For Private And Personal Use Only
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
પ્રેમગીતા
અથજેના આત્મસ્વભાવ પ્રેમસ્વરૂપ છે તેને સર્વ જગત્ પ્રેમરૂપેજ જાય છે. અને જ્યાં આત્મામાં સ્વયં પ્રેમ વસતા નથી તેને સર્વ જગત્ શૂન્યરૂપે ભાસે છે. ૫૫૧૮૫
શુદ્ધુ પ્રેમ વિના રાજાએ અને ઇન્દ્રો રાંક જેવા છે.
मानवेन्द्राः सुरेन्द्राव, दानवाश्चक्रवर्तिनः ।
वराका इव विज्ञेयाः, शुद्ध प्रेमामृतं विना ॥५१९॥
અય રાજા દેવાના ઇન્દ્રો દાનવા અને ચક્રવર્તી એ પણ જો તેમાં પ્રેમ ભાવનાનુ અમૃતપાન ન થયું હોય તો બીચારા ગરીબડાજ જાણવા. ૫૫૧૯લા
જેના જીવનમાં સાત્વિક પ્રેમ હોય ત્યાં દોષ રહેતા નથી. साच्चिकप्रेमसाम्राज्यं यस्य जीवनताभृतम् ।
तस्याग्रे निष्ठुर स्वार्थ- दोषा जीवन्ति नो कदा ॥५२०॥
અ—જેના જીવનમાં સાત્વિક પ્રેમનું સામ્રાજ્ય ભરેલુ છે. તેની પાસે નિષ્ઠુરતા અને સ્વાતાના દોષ! કાપિ જીવતા રહેતા નથી અર્થાત્ સત્ય શુદ્ધપ્રેમ પ્રગટ થવાથી સર્વે દુર્ગુણ-દોષ વિનાશ પામે છે. ાપરના
આત્મપ્રેમ અને જપ્રેમ
आत्मप्रेम भवेन्नित्य-मानन्दाद्वैतरूपकम् ।
प्रेम भवेद्देह - वित्तादिसंभवं तथा ।। ५२१ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અથ—આત્મા ઉપરના શુદ્ધ પ્રેમ તે શાશ્વત અદ્વૈત આનદરૂપ છે. અને દેહ અને ધનવૈભાદિ ઉપરના રાગ તે ક્ષણમાં વિનાશ થનારા જપ્રેમ છે. પર૧૫
आत्मप्रेम्णा भवेन्मुक्ति-र्जडप्रीत्या तु संसृतिः ।
ईश्वरोपासको ह्यात्म - प्रेमी चाऽन्यो भवेजडः ॥५२२॥
અથ—આત્મા ઉપરના જે પ્રેમ તે મુકિત આપનારા થાય છે અને જડની પ્રીતિ તે સંસાર ભ્રમણ આપે છે. તેમાં જે ઇશ્વરના ઉપાસક હોય તેજ આત્મા ઉપરના પ્રેમી જાણુવે અન્ય તા જડ મુર્ખ છે તેમ જાણવું. ૫૫૨૨ા
देहस्य भोगिनो नैव, किन्तु सौन्दर्य भोगिनः ।
आत्मनां मनसां चैव, ज्ञानाग्निपक्चरागिणः ॥ ५२३॥
અથ—જે દેહના ભાગમાં પ્રેમવાલા હોય છે તે મુકિતની યોગ્યતાવાલા નથીજ હાતા પણ આત્મસૌદર્યના જે પ્રેમી હાય છે તેજ મેાક્ષની યાગ્યતાવાળા હાય છે કારણ કે જ્ઞાન રૂપ અગ્નિ વડે પૂર્ણ પકવ રાગ તેમને જાગે છે. પરા
For Private And Personal Use Only
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
પ્રેમનુ ફળ
www.kobatirth.org
પ્રેમના પ્રભાવ
ते प्रेमतो विश्वं, गुप्तभेदं प्रकाशते । प्रेम्णा विश्वं वशीभूतं जायते भक्तियोगिनाम् ||५२४ ॥
અથ—પ્રેમથી સ વિશ્વ-જગત્ ડોલે છે. પ્રેમથી જગતના ગુપ્ત ભેદુ પ્રગટ થાય છે. પ્રેમવડે આખું જગત વશ કરી શકાય છે. આ બધી શિત ભકિતયેગીએના ખલમાં હાય છે. ! પર૪ ॥
शुद्धप्रेम जगत्स्वामी, कोऽपि नास्ति च तत्समः |
प्रिय आत्मा प्रभुर्देवः प्रिय एवं जगत् प्रभुः || ५२५ ॥
વિવેચન—ભકિત પ્રેમયેગી શુદ્ધ પ્રેમના ખલથી સર્વ વિશ્વને પ્રેમરાગમાં ગાંડા બનાવીને ડાલાવે છે, નચાવે છે, નિયતિ લગ્નો નિત્યં વૈળિોવિવસ્વમ્ પિ સ્વાયત્તતે સામ્ય-માનઃ સાપો પ્રમાવતઃ ॥ અર્થ-પ્રેમયોગી સાધુઓના પ્રેમચારિત્રના પ્રભાવથી સ્વાર્થ માટે પરસ્પર વૈર કરતા લડતા એવા જંતુઓ પણ પ્રેમી બનીને સ્નેહીપ્રેમી બને છે. ૫ ૪૨૪ ૫
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૭
અથ—શુદ્ધ પ્રેમ છે તેજ એક જગતના સ્વામિ છે તેના સમાન જગતમાં કાઈ નથી, તેથી સર્વને આત્મા પ્રથમ પ્રિય છે પછી પરમાત્મા પ્રિય છે દેવા પણ પ્રિય છે તેમજ જગત્પ્રભુ પણુ પ્રિય છે. પરપા
आत्माग्नौ प्रेमिणो भक्ता, पतन्ति शलभा इव ।
વંન્તિ મમ્મસાત્ વેદાન, ચાઇન્તિ પમાં ગતિમ્ કરા
અથ—જેમ પતગીઆએ અગ્નિમાં પડીને દેહને ભસ્મ કરે છે તેમ પ્રેમમય જીવાત્માઓ આત્મપ્રેમરૂપ અગ્નિમાં પડીને દેહને વિલય કરી પરમ મોક્ષગતિ પામે છે. ાપર૬ા यत्र तत्रापि सत्प्रेरणा, प्रभुं मत्वा विवेकिभिः ।
कर्त्तव्यं तन्मयं चित्तं, ततो व्यक्तः प्रभुर्भवेत् ||५२७॥
शुद्धप्रेम महायोगो-यस्य वीरोपरि स्फुटः ।
समाधिस्तस्य भक्तस्य यत्र तत्र निरन्तरम् ॥ ५२८ ॥
અ—જ્યાં સત્ય પ્રેમવડે વિવેકી આત્માએ સત્ર પ્રભુ છે એમ માનીને ચિત્તને પ્રભુમય કરે છે ત્યાં તે આત્માને પ્રત્યક્ષ પ્રભુનાં દર્શીન થાયછે.
शुद्धप्रेम महायोगो, यस्य शुद्धात्मनः सदा । वर्त्तते तस्य भक्तस्य, समाधिः स्यादहर्निशम् ||५२९॥
For Private And Personal Use Only
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૩૮
પ્રેમગીતા
અર્થા–જે આત્માને ભગવાન વીર પરમાત્મા ઉપર પ્રગટભાવે શુદ્ધપ્રેમરૂમ મહાયેગ પ્રગટ થયા છે. તે ભક્તાત્માને જ્યાં હોય ત્યાં નિરંતર સમાધિ વતે છે, આ રીતે જે શુદ્ધાત્માને શુદ્ધ મહાપ્રેમરોગ હોય તે પ્રેમભક્તને અહર્નિશ સમાધિ હોય છે.
सर्वेषां धर्मिणां धर्मः, सत्प्रेमैव महीतले ।
___ सर्वधार्मिकलोकाना-मैक्यं सत्प्रेमतो भवेत् ॥५३०॥ અથ–આ સર્વ પૃથ્વીમાં સત્ય પ્રેમ જ સર્વ ધર્માત્માને મુખ્ય ધર્મ છે. તે સત્યપ્રેમથી સર્વ ધર્મવાળાઓનું એકત્વભાવે મિલન થાય છે. ૫૩
શુદ્ધ રસથી જાતિ લિંગ આદિનો નાશ થાય છે.
जातिलिङ्गादि भेदानां, नाशः प्रेम्णा प्रजायते ।
सर्वात्मनां भवेदेक्यं शुद्धप्रेमरसाद् ध्रुवम् ॥५३१॥ અથ–જાતિ લિંગ આદિના ભેદનો નાશ પ્રેમથી જ થાય છે. અને તે પ્રેમથી સર્વ જીવાત્માઓનું અભેદભાવે શુદ્ધપ્રેમરૂપ અમૃતરસથી નિશ્ચયભાવે એકવ થાય છે. પ૩૧
અનેકાન્ત પ્રેમ. अनेकान्तनये ज्ञाते, शाश्वते, जैनशासने ।
अनेकान्तमहामेम, जायते भेदनाशकम् ॥५३२॥ અથ—અનેકાંતનના સ્વરૂપમય શાશ્વતા જૈનશાસનને જ્યારે આત્મા જાણે છે. ત્યારે પ્રેમમય પ્રવૃત્તિમાં કયાંય ભેદ નથી રહેતું કારણકે અનેકાંત સર્વ વ્યાપક મહાન પ્રેમ ખરેખર ભેદને નાશક છે. પ૩રા
વિવેચન–અનેકાંત ન્યાયને જાણનારા પ્રેમગીએ શાશ્વતા જનશાસનને જાણે છે. એટલે જે સ્વાવાદ ન્યાયથી જગતના સર્વ પદાર્થોને અનેક દૃષ્ટિએ વિચારે ત્યારે તે પદાર્થોને સત્ય અનુભવ થાય છે. તે અનેકાંત સિદ્ધાંતસ્ય જે ન્યાયને સમ્યભાવે સમજે છે. તેજ સર્વ તીર્થકરના ઉપદેશેલા જેનશાસનરૂપ આગમને જાણે છે. તે વાળવું સવ્વ , જે સવં જ્ઞાન છે સારુ જે આત્મા એક આત્માદિક કેઈ દ્રવ્યને દ્રવ્યત્વરૂપ વા ગુણત્વ રૂ૫ વા પર્યાયરૂપે જાણે છે. તે આત્મા જગતના સર્વ પદાર્થોને પણ યથાસ્વરૂપે જાણે છે. પ૩રા
आत्मरूपमहावीर-प्रियस्य पूर्णरागतः ।
गेयानि सर्वगानानि, सर्ववाद्यैर्जनः खलु ॥५३३॥ અર્થ આત્મ સ્વરૂપ એવા ભગવાન મહાવીર કે જે આપણને પૂર્ણ પ્રિય છે. તેમના ગુણેનું ગાયન પૂર્ણ રાગથી મહોત્સવપૂર્વક વાજીંત્રાદિ સહિત કરવું. પ૩૩
For Private And Personal Use Only
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuni Cyanmandir
પ્રેમનું ફળ
૨૩૯
आत्मतानस्य गानेन, तन्मयो गायको भवेत् ।
हर्षोल्लासस्ततो वीर-दर्शनं जायते स्फुटम् ॥५३४॥ અથ–આવી રીતે આત્મા ઉપરના રાગમય તાનથી તેના ગુણમાં એકત્વભાવે મસ્ત બનેલ પ્રેમયેગી હર્ષના પૂર્ણ ઉલ્લાસમાં જ્યારે આવે છે ત્યારે પ્રગટભાવે ભગવાન મહાવીરના દર્શન કરે છે. પપ૩૪
પ્રેમયેગના ભગવાન્ સ્વામી છે. परिणीतपति र्या-व्यवहारनयात्मतः ।
परब्रह्म महावीरः, सर्वेषामान्तरः पतिः ॥५३५॥ અથ—જે વ્યવહારથી પરણેલા પતિપત્નીમાં નારીને સ્વામિ પતિ ગણાય છે તેમ નિશ્ચયભાવે સર્વ પ્રેમગીઓના ભગવાન મહાવીર અંતરાત્મભાવે પતિ રૂપે જ સમજવા.
પ્રેમના પાઠથી પ્રેમ પ્રગટ થતું નથી. प्रेमशास्त्रस्य पाठेन, शुद्धप्रेम न जायते ।
प्रेमिणां संगतेः प्रेम, जायते पूर्ण निश्चयः ॥५३६॥ અથ–પ્રેમશાસ્ત્રોના પાઠ કરવાથી કદાપિ પણ સત્યપ્રેમ પ્રગટ થતું નથી. પરંતુ પ્રેમી આત્માઓની સંગત કરવાથી જ માયા, લેભ, ઈર્ષા, વિગેરે દુર થવાથી સત્યપ્રેમ નિશ્ચયથી પ્રગટ થાય છે. ૪૩૬ શુદ્ધ સસ્ત્રીતિ હોય ત્યાં નય નિક્ષેપ વિગેરેનું પ્રયોજન નથી.
शुद्धानुभवसत्प्रीत्यां, नास्ति किञ्चित् प्रयोजनम् ।
नयप्रमाणनिक्षेप-बुद्धिवादस्य वस्तुतः ॥५३७॥ અથ–શુદ્ધ સત્ય અનુભવથી ઉપજેલી સત્યપ્રીતિ જ્યાં હોય ત્યાં નય, પ્રમાણ, ભંગ, નિક્ષેપ અને સંકલ્પ વિકલ૫મય બુદ્ધિ અને તકવાદ વિગેરેનું કાંઈ પ્રજન નથી. ૫૩છા
તર્કવાદના લયથી શુદ્ધ પ્રેમ જાગે છે. न च तर्कादिभिः प्रेम, जायते भक्तदेहिनाम् ।
तर्कवादलयेनेव, शुद्धप्रेम प्रजायते ॥५३८॥ અર્થી—તર્કઆદિ વાદથી ભકતાત્માઓમાં પ્રેમને પ્રગટ ભાવ નથી થતું પણ તક વાદના લય-નાશથીજ શુદ્ધ પ્રેમ પ્રગટ થાય છે. ૫૩૮ શુદ્ધ પ્રેમીને કેઈ જાતને ભય કષાય કે મિથ્યાત્વ નથી રહેતું,
सर्वजातिभयं नास्ति, शुद्धप्रेमणि योगिनाम् । संति नैव कषायाश्च, मिथ्याबुद्धिर्न वर्त्तते ॥५३९॥
For Private And Personal Use Only
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૪૦
પ્રેમગીતા
અથ–ોગીઓને શુદ્ધ પ્રેમમાં પ્રવૃત્તિ કરતા કોઈપણ પ્રકારના ભયે રહેતા નથી તેમજ કષા પણ નથી જ રહેતા તથા મિથ્યાત્વમય બુદ્ધિ પણ નાશ પામે છે. ૫૩લા
निर्विकल्पात्मरूपस्य, दर्शनं प्रेमभक्तितः ।
जायते पूर्णभक्तानां, तद्दशा नैव गुप्यते ॥५४०॥ અથ–પરમાત્માના પૂર્ણ પ્રેમભક્તને પ્રેમભક્તિના બળથી નિર્વિકલ્પ શુદ્ધાત્મ સ્વરૂપનું દર્શન થાય છે અને તે દશા કઈ પણ રીતે છાની રહેતી નથી. આપણે
શુદ્ધ ગેમ સરખી જગતમાં બીજી કઈ શકિત નથી.
शुद्धप्रेमसमा शक्ति-विद्यते न जगत्त्रये ।
यस्य शक्त्या भवेत् सेवा, विश्वस्य सर्वहोमतः ॥५४१॥ અથ–શુદ્ધ પ્રેમમાં જે શકિત રહેલી છે તેવી ત્રણે જગત્માં કોઈની પણ શકિત નથી જે શકિત વડે સર્વ જગતની દષ્ટિમાં ઈષ્ટ ગણાતું હોય તેવા માન, હા, આબરૂ, કીર્તિ તથા ભેગના સર્વ સાધન હોય તેને હેમ કરી સર્વ વિશ્વની સેવા કરાય છે. પ૪૧
શુદ્ધ પ્રેમ સરખે કે મંત્ર તંત્ર કે યંત્ર નથી,
शुद्धप्रेमसमं मंत्र, यंत्रतंत्रं न विद्यते ।
व्यापकं विश्वसत्प्रेम, ब्रह्मप्रेमैव कथ्यते ॥५४२।। અર્થ–શુદ્ધ પ્રેમ સમાન જગતુમાં કે ઈ મંત્ર યંત્ર કે તંત્ર નથી. જે સત્ય પ્રેમ જગત પ્રત્યે વ્યાપક ભાવે વર્તે છે તે જ સત્ય પ્રેમ બ્રહ્મપ્રેમ કહેવાય છે. ૫૪રા
जीवाजीवादितत्त्वज्ञः आन्तरप्रेमयोगतः ।
मृत्युकालेऽपि वीरस्य, स्मृतेर्भक्तः शिवं व्रजेत् ॥५४३॥ અર્થ–આંતરના પ્રેમગથી જીવાજીવ આદિ સર્વ તત્ત્વના જ્ઞાતા ભકત મૃત્યુના સમયે ભગવાન્ શ્રી વીરનું સ્મરણ કરતાં કાલ કરે તે શિવભાવને પરમ મેક્ષભાવને પામે છે. ૫૪૩
પ્રેમીના સમાગમમાં શુદ્ધ પ્રેમ પ્રગટ કરે. शुद्धात्मप्रेम कुर्वन्तु, भक्ताः प्रेमिसमागमात् ।
महावीरस्य भक्तानां, तत्प्रेमैव परंतपः ॥५४४॥ અથ–સર્વે પ્રેમગીએ પ્રેમીજનેના સમાગમમાં શુદ્ધ આત્મમય પ્રેમ પ્રગટ કરે છે શ્રી મહાવીર પરમાત્માના સર્વ પ્રેમીભકતેને સત્ય પ્રેમ એજ મહાન તપ છે. ૫૪૪
For Private And Personal Use Only
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનું ફળ
૨૪
મહાવીર ઉપરનો પ્રેમ યમ ધ્યાન સમાધિ ગની ગરજ સારે છે.
महावीरोपरि प्रेम-मात्रं सर्व यमादिकं ।
तद्ध्यानं तत्समाधिश्व, लययोगो भवेत्ततः ॥५४५॥ અથ–ભગવાન શ્રી મહાવીર પરમાત્માની ઉપર જે સારો પ્રેમ તે એકજ હોય તે પણ તેમાં સર્વ યમ આદિ વ્રત ધાન તથા સમાધિ અને લય–ગો તેને પણ સમાવેશ થઈ જાય છે. I૪૪પા
વિવેચન–જે ભવ્યાત્માઓને તપ ન બન હોય, વત નિયમ ન બનતા હોય, મન વચન, કાયાની શુદ્ધિ ન બનતી હોય. જ્ઞાનાભ્યાસ ન બનતે હોય, દાનાદિકની પ્રવૃત્તિ ન બનતી હોય, ધ્યાન, સમાધિ કે એકવભાવને લય પણ ન થતો હોય તે કાંઈ હરકત નથી પણ એકજ વાત ધ્યાનમાં રાખવાની છે કે ભગવાન શ્રી મહાવીર દેવ વીતરાગ સર્વજ્ઞ ઉપર એક નિર્વિકલ્પ પેમજ પ્રગટ કરવામાં આવે તે તેમાં સર્વ વેગને સમાવેશ થાય છે. કહ્યું છે કે "इक्कोवि नमुक्कारो जिनवरवसहरस बद्धमाणस्स संसारसागराओ तारेइ नरं व नारी वा" એક માત્ર પરમાત્મા જીનવમાં વૃષભ સમાન શ્રી વિદ્ધમાન સ્વામિને કરેલ નમસ્કાર સ્ત્રી હોય કે પુરૂષ છે તેને તારે છે. ૫૪પા
अभेदप्रेमयोगेन, मानवपशुपक्षिणाम् ।
देहोत्सर्गात्मिका सेवा, जायते दुःखनाशिका ॥५४६॥ અર્થ—અભેદભાવવાલા પ્રેમગથી પ્રેમથી મનુષ્ય પક્ષી પશુ આદિની સેવા દેહના મમત્વને ત્યાગ કરીને પણ કરી શકે છે અને તે સેવા સર્વના દુ:ખને નાશ કરનારી થાય છે. પ૪૬મા
अभेदः सर्वजीवेषु, भवेनिर्भेदरागतः ।
पश्चात् सर्वत्र शुद्धात्म-चीर एव प्रदृश्यते ॥५४७॥ અથ–-નિર્ભેદ રાગ-પ્રેમથી સર્વ જીવે ઉપર અભેદભાવ પ્રગટ થાય છે. તેના બલથી સર્વત્ર શુદ્ધાત્મ સ્વરૂપ ભગવાન મહાવીરને મળવા આત્મા પ્રત્યક્ષભાવે ખે છે. પડા
વિવેચન–જ્યારે આમા સર્વ જેને પોતાના સમાન ચૈતન્યરૂપ જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, વીર્ય, ઉપયોગરૂપ સ્વભાવના જાણે છે તેથી સર્વ મારા સમાન છે મારામાં અને તેમનમાં કઈ ભેદ નથી. જો કે જ્ઞાતિ, જાતિ, દેશ, કાલ, કર્મ અને તેના ઉદયિક ભાવે તથા કર્મના ક્ષયપશમ ભાવે જીવોની રહેણી કરણી સ્વભાવની પ્રકૃતિઓમાં ભેદ દેખાય છે તે પણ સામાન્ય મૂલ ધર્મથી સર્વ જીના સરખાજ સ્વભાવે હેાય છે. “TITIો વથા મધમશે વથા કૃત तिलमध्ये यथा तैलं, देहमध्ये यथा शिवः ॥१॥ काष्टमध्ये यथा वह्निः, शक्तिरूपेण तिष्ठति ।
૩૧
For Private And Personal Use Only
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuni Cyanmandir
૨૪૨
પ્રેમગીતા
ગામમિત શાપુ પો નાનાતિ સ gfoeતઃ રા પાષાણુમાં જેમ સોનું, દુધમાં જેમ ઘી, તલમાં જેમ તેલ રહેલું છે તેમ દેહમાં શિવ રહેલું છે. કાષ્ઠમાં જેમ અગ્નિ શકિતરૂપે અદશ્ય રહેલ છે તેમ શરીરમાં ચૈતન્યગુણવાળો આત્મા રહેલ છે. આમ સર્વે શરીરધારી આપણુ સમાન શિવ થવા ગ્ય ગુણવાળા હોવાથી અભેદભાવે આપણા બંધુ સમજવા, અને તેઓ ઉપર અભેદ આત્મભાવને પ્રેમ પ્રગટ કરે, તેથી અનુક્રમે તે પ્રેમ સર્વ જગતમાં વ્યાપક થવાથી પ્રેમગી સર્વ આત્માઓને ભગવાન મહાવીરના પ્રતિનિધિ માની સર્વમાં શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપ યુકત મહાવીર દેવને દેખે છે. ૫૪૭
ब्रह्मज्ञानान्महत्प्रेम, जायते दिव्यदेहिनाम् ।
आन्तरिकसमुत्क्रान्ति-आयते च प्रतिक्षणम् ।।५४८।। અર્થ–બ્રહ્મજ્ઞાનથી દિવ્ય દેહધારિ–મનુષ્યને મહાન પ્રેમ પ્રગટ થાય છે, અને તે પ્રેમથી દરેક ક્ષણે અંતરમાં ઉત્તમ પ્રકારના ભાવેની પ્રવૃત્તિની સુમુતકાન્તિ થાય છે. પ૪૮ પ્રેમના દિવ્ય સુખના આસ્વાદથી માણસ અવધુત બને છે.
आत्मिकं मानसं प्रेम, जायते ज्ञानचक्षुषाम् ।
ततो दिव्यसुखास्वादा-दवधूतो भवेजनः ॥५४९॥ અર્થ-જ્ઞાનચક્ષુવાળા શુદ્ધ પ્રેમીઓને આત્મિક અને માનસિક પ્રેમ પ્રગટ થાય છે તેથી તે મનુષ્ય દિવ્ય સુખને આસ્વાદ કરવાથી સહજ અવધુતવેગી બને છે. પલા
વિવેચન–કહ્યું છે કે નૈવાતિ નિરાશ, ન્યુ વિ ટુવરઝરવા તત્સુમિરૈવસોળ્યાતિસ્થ” રાજાઓના રાજા ચકવૃત્તિઓને જે સુખ નથી. જે સુખ દેવરાજ ઇદ્રોને નથી, તેવું અપૂર્વ દિવ્ય સુખ લેકસમ્મત પ્રવૃત્તિવિનાના માગી સાધુઓને અવશ્ય હોય છે. ૫૪૯ાા સત્ય પ્રેમ એજ સ્વગ અને સત્ય પ્રેમ વિના નરક સમજવી
स्वर्ग एवाऽस्ति सत्प्रेम, यत्र तत्र मनीषिणाम् ।
सत्प्रेमतो विहीनानां, श्वनमेव गृहं वनम् ॥५५०॥ અર્થ–સત્ય પ્રેમ એજ મનુષ્યને જ્યાં હોય ત્યાં સ્વર્ગ સમજવું અને તે સત્ય પ્રેમ જેમાં ન હોય તેને ઘર હોય કે ન હોય તો પણ તે નરકગૃહ સમજવું. ૫૫૦
વિવેચન–મનુષ્યમાં જે સાચો પવિત્ર કોમ પરસ્પર કુટુંબમાં હોય તે સુખ દુખ ના સમયમાં પરસ્પર સહાયક થાય છે, એક બીજાને સર્વ કામકાજમાં મદદ કરે છે, એક બીજાના મુખને પ્રેમથી જોતાં હર્ષ પામે છે. તે ગુરૂશિષ્ય હોય, માતા પુત્ર, પિતા પુત્ર, સાસુ પુત્રવધુ, ભાઈ બેન હય, સ્ત્રી પુરૂષ હેય, ભાઈઓ ભાઈઓ હેય, તેઓ એક કુટુંબના હોય, એકજ ભાણાની પંક્તિમાં જમતા હોય, કે નેહથી રહેતા કામકાજ કરતા હોય, તે ઘર સ્વર્ગને
For Private And Personal Use Only
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
પ્રેમનુ ફળ
આનંદ અનુભવે છે. જ્યાં રાજા અમાત્ય સદાચારથી ચાલતા હાય તે દેશ સુખી છે.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રાસ સોંપ પ્રેમથી રહેતા હાય, અનુકુલ
‘હળીમળી સ ંપીને સહુએ ચાલવુ, ઘરમાં નહિ કરવા ખટપટથી ખાર જો ’ સમજી નરને શિખામણ છે સાનમાં. ॥૧॥
હળીમલીને ચાલા સહુની સાથમાં, કિંદ ન કરવા કે ક્રોધ કડવા કલેશ જો, સગાસ્નેહિ મિત્રાદિકની સાથમાં, રીસાવાની ટેવ ન રાખે લેશ જો.
કારણ કે જ્યાં સ્નેહથી એકબીજાના આનંદ વધતા હાય તે ઘર તે ગામ તે નગર તે દેશ સ્વર્ગનું ધામ સમજવું અને જયાં તે નથી તે નરકસમુ જાણવુ. "પપા શુદ્ધ પ્રેમ વિનાના મનેારાજ્યવાળાને ક્યાંય શાંતિ નથી. शुद्धप्रेम विना यस्य, मनोराज्यं प्रवर्त्तते ।
विश्वराज्यस्य संप्राप्तौ तस्य शान्तिर्न जायते ॥ ५५१ ॥
૨૪૩
અથ—કદાચિત્ શુદ્ધ પ્રેમ વિના જેમનું મનારાજ્ય કામકાજ કરતુ હોય તેવા પુરૂષને જો સમગ્ર વિશ્વનું એક છત્ર રાજ્ય પ્રાપ્ત થાય તે પણ અંતરમાં શાંતિ મળતી
નથી. ॥ ૫૫૧ ॥
ભૌતિકભાવમાં રાગ હોય ત્યાં સુધી શુદ્દાત્મ પ્રેમના અધિકાર નથી. यावद् भौतिकभावेषु, दृढरागोऽभिजायते ।
तावत् शुद्धात्मसत्प्रीते-रधिकारो न संभवेत् ||५५२ ||
અથ જયાં સુધી જીવાત્માને ભૌતિક પદાર્થોમાં ગાઢ રાગ–પ્રેમ વર્તે છે ત્યાં લગી તેને શુદ્ધાત્મ ભાવમાં પ્રેમી ખનવાના અધિકાર નથી સંભવતા. પપરા
ક્ષમા એ પૃથ્વી રૂપ છે તેમ પ્રેમ પણ પૃથ્વી રૂપ છે. क्षमा पृथ्वीस्वरूपास्ति, सत्यप्रेम विभावय ।
जलं शान्तिस्वरूपं तत्, सत्यप्रेम हृदि स्मर || ५५३॥
અ—ક્ષમા તે પૃથ્વી સ્વરૂપ છે તેમ સત્યપ્રેમ પણ ક્ષમા રૂપ હોવાથી પૃથ્વીરૂપ જાણા તેમજ જલ પણ શાંતિનુ કારણ હોવાથી શાંતિને જલરૂપે જાણીને સત્યપ્રેમનુ હ્રદયમાં સ્મરણ કરે. ૫૫૫૩ા
For Private And Personal Use Only
વિવેચન—દશ યતિધર્મીમાં ક્ષમા મુખ્ય છે એ ક્ષમા એટલે અપરાધિને તેના અપરાધની માફી આપવી તે ક્ષમા કહેવાય છે તેમ પૃથ્વીને પણ ક્ષમા કહેવાય છે તે પૃથ્વી અસંખ્યાતા સર્વ જીવાજીવાનો ભાર સહન કરે છે. પ્રેમયેગીને તે ક્ષમા ગુણુ મુખ્ય જ હાય છે. તેથી ક્ષમા તે પૃથ્વીસ્વરૂપ જણાવે છે તે ક્ષમા પ્રેમ વિનાના લેાકથી નથી
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuni Cyanmandir
પ્રેમગીતા
બનતી તેથી સાચા પ્રેમરૂપ તમે ક્ષમાને માને તેમજ જલ-પાનું રૂપ શાંતિ અંતરના અગ્નિને શાંત કરે છે. પક્ષવા
સત્ય પ્રેમરૂપ અગ્નિ કમને ભસ્મીભૂત કરે છે.
ज्ञानं वह्रिस्वरूपं तत्, सत्यनेम जगत् प्रभुः।
रागादिकर्मणां भस्म-सात् करोति मनीषिणाम् ॥५५४॥ અથ–સાન તે ગ્નિ વરૂપેજ છે અને તેજ સત્યપ્રેમરૂપ મહાન પ્રભુરૂપ પણ છે કારણ કે તે પ્રેમરૂપ સમ્યગ જ્ઞાનવડે સર્વ રાગાદિ કમને મનુષ્ય ક્ષણવારમાં ભસ્મરૂપ કરી નાખે છે. પ૫૪
વિવેચન-આત્મામાં જ્યાં સમ્યગ્ર વિવેક યુકત જ્ઞાન પ્રગટ થાય છે તે સત્ય શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપ પ્રેમ રૂપ મહાન પરમપ્રભુને પ્રગટ થવામાં પૂર્ણ ઉપાદાન કારણ છે તેથી સત્ય જ્ઞાન તે પણ મહાન્ પ્રેમરૂપ પરમાત્મભાવ છે. તે જ્ઞાનરૂપ વહૂનિ અંતરના સર્વ કમને રાગાદિ કષાયને અને વિષયના દેહને ભસ્મરૂપે કરે છે “ધેધર સમિધોનિમલજીતેન્નડા તથા જ્ઞાનાનિ જા મમતી તે તારૂણી ગીતા “હે અર્જુન જેમ લાકડાથી સળગાવેલા અગ્નિ તે લાકડાને તથા હોમવા ગ્ય સર્વ દ્રવ્યને ભસ્મરૂપે કરે છે તેમ જ્ઞાનરૂપ અગ્નિ અનાદિ કાળના લાગેલા કર્મને સમુહને ભસ્મરૂપે કરીને આત્માને પૂર્ણ શુદ્ધ પ્રેમયોગી કરે છે તે માટે ભવ્ય મનુષ્ય તમે પણ સમ્યગ જ્ઞાનને પ્રેમરૂપ જ્ઞાનને ગુરૂ પાસેથી ત્રણ કરીને પૂર્ણ પ્રેમયેગી બને. પપ૪ સત્યપ્રેમ પ્રાણવાયુ છે જેના વિના જીવ જીવી શકતું નથી.
ध्यानं वायुस्वरूपं तत् , सत्यप्रेम महाविभुः ।
जीवति नैव जीवोऽपि, यं विनात्मस्वभावतः । ५५५॥ અથ–ધ્યાનરૂપ એક વાયુ છે તે જ સત્ય પ્રેમરૂપ મહાન પ્રભુ છે તેમ જાણો. તે પ્રાણવાયુ વિના જીવ જીવી શક નથી તેમ ધ્યાન રૂપ સત્યપ્રેમ પ્રભુ વિના આત્મચૈતન્ય જીવતું નથી તે તેને સ્વભાવ અનાદિને છે. તે આત્મપ્રેમ સર્વવ્યાપક હેવાથી વિષ્ણુ છે. છે પપપ .
આકાશની પેઠે પ્રેમ વ્યાપક છે. आत्माकाशस्वरूपोऽस्ति, व्यापकप्रेम बोधत ।
भूतरूपकसत्प्रेम, तत्प्रतीकं जगत् सदा ॥५५६॥ અર્થ–આત્મા વ્યાપકભાવે સર્વત્ર પ્રેમ ધારણ કરતા હોવાથી આકાશરૂપે છે તેમ સમજવું ભૂતરૂપ પણ પ્રેમ છે. કારણ કે તે ભૂતના પ્રતીમાં પ્રેમથી આત્મા ખેંચાય છે તેથી પ્રેમ તે જગતરૂપ છે. પપદા
For Private And Personal Use Only
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
પ્રેમનુ ફળ
૨૪૫
વિવેચન-આત્મા આકાશરૂપ સત્ર નિલે પભાવે વ્યાપક છે જેમ આકાશ સત્ર લેાકમાં વ્યાપક છે સર્વ અન્ય દ્રવ્યેને ધારણ કરવામાં આધારક છે. તેમ આત્મા પણ અનરંગ ભાવના પ્રેમથી સર્વ જગતના જીવો પ્રત્યે મારા બંધુઓ છે ‘મિત્તિ મે સન્વયેતુ સની સાથે મારે મૈત્રી છે. વેર ન મા છું મારે કાઇની સાથે વૈર વિરાધ નથી. આમ મૈત્રીરૂપ પ્રેમથી આકાશની જેમ સર્વત્ર વ્યાપક ભાવે આત્મપ્રેમ હેાવાથી આત્મગુણુ વડે આત્માપણાની અપેક્ષાએ વ્યાપક છે તેમ અવબાધવુ. તેમજ સભ્ય પ્રેમ ભૂતરૂપે હાવાનુ પશુ સમજવુ. જેમ પાંચ ભૂત સત્ર વ્યાપક છે પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ, આકાશરૂપ ભૂતનું પ્રતીક-પ્રતિબિંબ સર્વ જગતમાં વ્યાપક છે તેમ મહાન પ્રેમયેગી પરમાત્માના પરમ વિશુદ્ધ નિવિકલ્પ પ્રેમ છે તેનુ પ્રતિષિ`બ સર્વ ભૂતામાં સવ જીવાત્માએમાં સર્વ ભૂતકાર્યામા પડે છે પરમાણુથી માંડીને મેરૂ પતમાં પણ માધ્યસ્થ્ય ભાવને પ્રેમ સદા વર્તે છે. ૫૫૫૬૫ પ્રેમ સૂર્ય ચંદ્ર અને તારારૂપે છે.
आत्मभास्करसत्प्रेम, तथात्मचंद्ररूपकम् । तारका संख्यरूपेण, सत्प्रेमात्मा स्वयं सदा ||५५७।।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અથ—આત્માના પ્રેમ ભાસ્કર-સૂર્યની પેઠે તેજસ્વિતા ધરે છે તેમજ ચંદ્રરૂપે પણ પ્રેમ છે કેમકે તેમાં શિતલતા હોવાથી તેમજ પ્રેમ તારકરૂપ અસ ંખ્ય રૂપને પશુ ધારણ કરે છે તે સત્ય પ્રેમ સ્વયં સદા વ્યાપક છે. ૫૫૫ગા
શુપ્રેમથી આત્માનું અનંત સામર્થ્ય પ્રકાશે છે,
सह्यन्तेऽनन्तदुःखानि, सत्यप्रेमबलाञ्जनैः ।
आत्मनोऽनन्तसामर्थ्य, शुद्धप्रेम्णा प्रकाशते ॥ ५५८।।
અથર્—સત્યપ્રેમના ખલ વડે મનુષ્યે અનંત દુઃખને સુખથી રહે છે, કારણકે આત્મામાં અન ંત સામ એટલે ખલ રહેલુ' છે. તે શુદ્ધપ્રેમથી પ્રકાશ પામે છે. ૫૫૫૮૫ સર્વ વિદ્યાઓને પ્રગટ કરનાર અને સ્વતંત્રતાની રક્ષા કરનાર પ્રેમ છે. सर्वजातीयविद्यायाः, प्रेमशक्तिप्रदर्शकम् ।
स्वातन्त्र्यरक्षकं प्रेम, तदभावे हि शून्यता ।। ५५९ ।।
અથ—સર્વ પ્રકારની વિદ્યાએને પ્રેમશક્તિ પ્રગટપણે દેખાડનાર છે. સ્વાતંત્ર્યની રક્ષા કરનાર એકમાત્ર પ્રેમ જ છે. તે વિના સર્વથા શૂ યતા સમજવી. પપા સ` આશાનું જીવન એ પ્રેમ છે. यत्र प्रेम भवेत्तत्र, मरणं जीवनं समम् । सर्वाशाजीवनं प्रेम, यत्र तत्र प्रयत्नता ॥ ५६० ॥
For Private And Personal Use Only
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૪૬
પ્રેમગીતા
અર્થ-જ્યાં પ્રેમ હોય છે ત્યાં મરણ પણ જીવન સમાન આનંદદાયિ થાય છે. પ્રેમ સર્વત્ર જીવનની આશા પ્રગટ કરાવે છે માટે જ્યાં ત્યાં પ્રેમ પ્રગટાવવા પ્રયત્ન કરે.
પ્રેમથી જ જગતનું સામ્રાજ્ય ચાલે છે. सर्वविश्वकसाम्राज्यं, शुद्धप्रेग्णा प्रवर्तते ।
यस्याग्रे कालचक्रस्य, भयं किञ्चिन्न वर्त्तते ॥५६१॥ અર્થ—આખા વિશ્વનું સામ્રાજ્ય શુદ્ધ પ્રેમવડે જ ચાલે છે કે જેની પાસે કાલચક્રને ભય પણ નથી પ્રગટતે. પ૬૧
પ્રેમી પિતાની માન્યતામાં પરાભવ પામતો નથી.
शुद्धप्रेमी स्वमंतव्ये, ग्रामोति न पराभवम् ।
प्रेमसंस्कारसामर्थ्यात् , कार्यसिद्धिकरो भवेत् ।।५६२॥ અર્થ–જે શુદ્ધપ્રેમી આત્મા છે તે પિતાના મંતવ્યોમાં કદાપિ પણ પરાભવ નથી પામતે કારણે પ્રેમના જે સંસ્કાર તેને પ્રાપ્ત થયા છે તેના સામર્થ્યથી કાર્યસિદ્ધિ જ થાય છે. પ૬રા
અશકય વસ્તુને પ્રેમી શક્ય બનાવે છે. प्रेमाये हि गिरीन्द्रोऽपि, कम्पते नास्ति संशयः ।
अशक्यमपि सत्प्रेमी, करोति सर्वथा भुवि ॥५६३।। અથ–પ્રેમની પાસે ગિરી દ્રો પણ કંપાયમાન થાય છે તેમાં સંશય નથી જ. સર્વથા અશકય હોય તે પ્રેમી પૃથ્વીમાં કરી શકે છે. પ૬૩ મહાવીર ભગવાનના પ્રેમી લોકે સર્વ સિદ્ધિઓ મેળવી શકે છે.
महावीरोपरि प्रेमि-लोकानां सर्वसिद्धयः।
शीघ्रं भवन्ति सर्वेषां, तत्र किञ्चिन्न संशयः ॥५६४॥ અથ–ભગવાન શ્રી મહાવીરદેવ ઉપર જે આત્મા પ્રેમી થયા છે. તેને લેકની સર્વે ઇષ્ટ સિદ્ધિઓ શિધ્ર અવશ્ય થાય છે તેમાં જરાપણ સંશય નથી. પ૬૪ શુરવીરે જ પ્રેમ મેળવી શકે છે, નિર્બળનું તેમાં કામ નથી.
शूरैरवाप्यते प्रेम, निर्बलैव लभ्यते ।
धर्म्यकामस्यभोगोऽपि. शुद्धप्रेम्णालयं ब्रजेत् ॥५६५॥ અથ–મ તે જે શૂરવીર હોય તેજ પ્રાપ્ત કરી શકે છે પણ બલીન પ્રાપ્ત નથી જ કરી શકતા. પ્રેમશક્તિમાં ધર્મ સંબંધી કાર્યો બીજા વ્યવહારના કાર્યો અને ભેગોનો લય થઈ જાય છે. પ૬પા.
For Private And Personal Use Only
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનું ફળ
૨૪૭
વિવેચન-જગમાં સાચે શુદ્ધ પ્રેમ પ્રાપ્ત થવે કઠણ છે, સામાન્ય જીવાત્માઓ તે પ્રેમ પામી શકતા નથી. પરંતુ જે શૂરવીર હોય છે તે જ પ્રેમને પ્રાપ્ત કરવાનું સામર્થ્ય ધરાવે છે, કહ્યું છે કે “જે વર્ષે તે ઘરને ફૂ' જે કર્મ કરવામાં શૂરવીર હોય છે તે ધર્મમાં પણ શૂરવીર હોય છે, તેવી રીતે જે શૂરવીરે શૂરવીરની સાથે વેર પણ કરે છે અને તેના કારણ નષ્ટ થતાં અનન્યભાવે પ્રેમ પણ ધારણ કરે છે, એમ શૂરા પુરૂષે કાર્ય કરવામાં પાછા નથી જ પડતા. પદપા જ્યાં સ્વાર્થ ત્યાગ અને પ્રમાણિકતા હોય ત્યાં દિવ્ય પ્રેમ પ્રગટ થાય છે.
सत्यपामाण्यसद्भाव-स्वार्थत्यागपरार्थतः।
विशुद्धोमदिव्यात्मा, प्राप्यते भव्यमानवैः ।।५६६॥ અર્થ-જ્યાં સત્યતાનું અને પ્રમાણિક્તાનું સ્થાન હય, સ્વાર્થતાને ત્યાગ હેય, પરમાર્થના કાર્ય કરવાની પ્રવૃત્તિ હોય, ત્યાં ભવ્ય મનુષ્ય વિશુદ્ધ દિવ્યાત્મ સ્વરૂપ પ્રેમને પ્રાપ્ત કરી શકે છે. પ૬ દા
आगतस्वागतं प्रेम्णा, सत्कारात्मनिवेदनम् ।
प्रणिपातादिकं दिव्य, जायते भक्तयोगिनाम् ।।५६७।। અથ–પ્રેમથી સન્મુખ આવેલા આત્માઓનું આગતા સ્વાગતા, સત્કાર સન્માન. થાય છે. પિતાની સ્થિતિનું નિવેદન કરાય છે, પ્રણિપાતરૂપ નમસ્કારાદિક થાય છે. આમ ભક્તયોગીઓને દિવ્ય પ્રેમ પ્રગટ થાય છે. પ૬૭
અન્તર્યામકું સંક્ષિાત, ર૬ સર્વત્ર દિg
तेषां पूजा च सत्सेवा, प्रेमभक्तैर्विधीयते ॥५६८॥ અથ–સર્વ પ્રાણીઓમાં અંતર્યામિ સાક્ષાત પ્રભુને નિરખીને પ્રમભક્તો સર્વ પ્રાણીઓની પૂજા અને સેવા દ્વારા અંતર્યામિ ભગવાનની સેવા-પૂજા કરે છે. પ૬૮
सत्यप्रेम विना लग्नं, कल्पते न द्वयोः कदा।
कायलग्नमपि प्रेम, विना न नरयोषिताम् ॥५६९॥ અથ–સત્યપ્રેમ વિના સ્ત્રી પુરૂષનાં કદાપિ કાયાલગ્ન પણ કરવા ન જોઈએ, કેમકે સત્યપ્રેમ વિના કદાપિ કાયા લગ્ન પણ સાચું સંભવતું જ નથી. પદા
आर्याणां प्रेमशुद्धत्वं, प्रामाण्यं तद्वलाद्भवेत् ।
आत्मनां गुप्त सज्झानं, शुद्धप्रेम्णा प्रकाशते ॥५७०॥ અથ–આર્ય લેકેના પ્રેમની શુદ્ધતારૂપ પ્રામાણ્ય પ્રેમના બલથી જ છે અને તેમનું ગુપ્ત સુંદર જ્ઞાન પણ પ્રેમથી જ પ્રકાશે છે. પ૭૦
For Private And Personal Use Only
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૪૮
પ્રેમગીતા
- વિવેચન –આ ભારતવર્ષના વાસી શુદ્ધાચાર વિચારવંત લેકે સદુધર્મ, દયા, દાન. દાક્ષિણ્યતા વિગેરે સદગુણવાળા હોવાથી આર્ય ગણાય છે. તે આર્ય લોકોમાં શુદ્ધ સર્વ જગતના પ્રાણી માત્ર પર વ્યાપકભાવે હોય છે. તેઓના ગૃહાંગણે આવેલા અજાણ્યા અતિ ધિનું પણ તેઓ સત્કાર સન્માન કરી પ્રેમથી બહુમાન કરી તેમને જમાડીને જમે છે, તેમનું જે કાર્ય પિતાથી બને તેવું હોય તે કરી આપે છે તે વડે તેમનામાં રહેલું પ્રેમનું પ્રમા
પણું આત્મામાં જે ગુપ્ત જ્ઞાન રહેલું છે તેથી સિદ્ધ કરી શકાય છે, જ્યાં નજરે પડતા ગમે તે મનુષ્ય હેય તેનું સન્માન કરવાથી તેમાં પ્રેમ છે તે સિદ્ધ કરે છે જ એટલે પ્રેમ છે કે નહિ તે આત્મામાં રહેલા બહાર નહિ કહેવાયેલા જ્ઞાન વડે આત્માઓ જાણી શકે છે એ આ શુદ્ધ સત્ય પ્રેમ છે કે નકલી છે તે પણ અનુભવરૂપ ગુપ્ત જ્ઞાનથી પ્રગટ થાય જ છે. પ૭ સુર્યોદય વખતે કમલ ખીલે તેમ પ્રેમીના સમાગમમાં ચિત્ત ખીલે છે.
सूर्योदयन पद्मानां, विकालोऽस्ति यथा भुवि ।
तथाचित्तविकासस्तु, नृणां प्रेमिसमागमात् ॥५७१॥ અથ–સૂર્યનો ઉદય થવાથી પવકમલે વિકાસને પામે છે, એ સર્વે પૃથ્વીવાસી જાણે છે તેમ ચિત્તને વિકાસ મનુષ્યને પ્રેમીઓના સમાગમથી પ્રગટ થાય છે.
अभेदप्रेमयोगेन, मनुष्याणां परस्परम् ।
अद्वैतं जायते पूर्ण, सापेक्षं निरपेक्षकम् !।५७२।। અથ—અભેદ પ્રેમયોગ વડે મનુષ્યને પરસ્પર અદ્વૈતભાવે પ્રેમ પૂર્ણ પણે પ્રગટ થાય છે, તેમાં પરસ્પર અપેક્ષાભાવ પણ હોય છે. તેમ નિરપેક્ષભાવે શુદ્ધ પણ પ્રેમ હોય છે.
આન્તર આદિ પ્રેમ સત્ય પ્રેમ છે. आन्तरं मानसं प्रेम, तथात्मिकं चिदात्मकम् ।
कायाधुपाधिभेदेन, बाह्यं हि क्षणिकं स्मृतम् ॥५७३॥ અથ—અંતરને, માનસિક, આત્માને, શુદ્ધજ્ઞાનને, ચૈતન્યને પ્રેમ સત્ય છે અને બાહ્યથી કાયાદિકને પ્રેમ ઉપાધિજન્ય હેવાથી ભેદ જ્ઞાનથી સમજાય છે અને તે ક્ષણિક છે તેમ સમજવું. પ૭૩ શુભ પ્રેમ સ્વર્ગ માટે અને અશુભ પ્રેમ નરક માટે થાય છે.
अशुभं च शुभं ज्ञेयं, मानसं प्रेम मानवैः।
शुभं स्वर्गादि सौख्याय, श्वभ्राय चाशुभं स्मृतम् ॥५७४॥ અર્થ–મનુષ્યએ માનસિક પ્રેમ જે પ્રગટ કર્યો હોય તે બે પ્રકાર હોય છે, એક
For Private And Personal Use Only
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મનું ફળ
૨૯
શુભ અને બીજો અશુભ, તેમાં શુભ પ્રેમ સ્વર્ગાદિના સુખ માટે અને અશુભ પ્રેમ નરકની વેદના માટે થાય છે. પ૭૪ આત્મિક ગેમ મોક્ષ માટે અને બાહ્ય ગેમ દુઃખ માટે થાય છે.
__ आत्मिकं प्रेम मोक्षाय, बाह्यं दुःखाय देहिनाम् ।
आत्मिकं मानसं बाह्य, प्रेमसापेक्षबुद्धितः ।।५७५॥ અર્થ આત્મા ઉપરને પ્રેમ મિક્ષ માટે થાય છે અને બાહ્ય પ્રેમ દુઃખને માટે જ પ્રાણીઓને થાય છે તે આત્મિક પ્રેમ, માનસ પ્રેમ અને બાહ્ય પ્રેમ અપેક્ષા બુદ્ધિથી થાય છે. પપ્પા જૈનેના પરસ્પર સમાગમમાં ભકિતયેગથી અપૂર્વ આનંદ આવે છે.
महावीरस्य जैनानां, परस्परसमागमे ।
अपूर्वानन्दसंप्राप्ति-र्जायते भक्तियोगतः ॥५७६॥ અથ–ભગવાન મહાવીરના ભકત જેને પરસ્પર એકબીજાને મળે છે ત્યારે તેઓને ભકિતગના પ્રભાવથી અપૂર આનંદ પરસ્પર પ્રગટ થાય છે. ૫૭૬
महावीरोपरि प्रेमि-जैनानां हि परस्परम् ।
जीविकाव्यवहारेण, साहाय्यं सर्वथा भवेद् ॥५७७॥ અથ–ભગવાન શ્રી મહાવીરદેવની ઉપર સર્વ પ્રેમ રાખનારા કેમિજને પરસ્પર આજીવિકાદિ વ્યયહારમાં નિત્ય સર્વથા સહાય કરનારા થાય છે. ૫૭છા
शुप्रेमामृतं पूर्ण, सच्चिदानन्दजीवनम् ।
अहमेव त्वमेवास्मि, मत्वर्दोदो न भासते ॥५७८॥ અથ–જે પ્રેમગીએ શુદ્ધ પ્રેમરૂપ અમૃતનું પાન કર્યું છે તેનું જીવન પૂર્ણ સચ્ચિદાનંદમય થતું હોવાથી પ્રેમીઓ પ્રત્યે તું તે હું રૂપ એકત્વ થાય છે. તેને મારા તારાને ભેદ નથી દેખાતે. ૫૭૮
क्रोधक्लेशविनाशेन, मैत्रीभावस्य जीवनम् ।
सर्वधर्मस्य सन्मूलं, शुद्धप्रेम प्रजायते ॥५७९॥ અર્થક્રોધ આદિ કલેશને વિનાશ થાય ત્યારે આત્મા મત્રીભાવનું જીવન પ્રાપ્ત કરે છે તે મિત્રીભાવ સર્વ જગતના ધર્મોનું મૂળ છે અને તે શુદ્ધ પ્રેમ રૂપે પ્રગટ થાય છે. એ પ૭૯
પ્રેમવૃક્ષનું ફળ એ વિશ્વસેવા છે. ज्ञानेनोत्पद्यते प्रेम, निःस्वार्थेन प्रवधी । विश्वसेवाफलं शिघ्र, प्रेमवृक्षस्य जायते ॥५८०॥
For Private And Personal Use Only
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuni Cyanmandir
૫૦.
પ્રેમગીતા
અથ–પ્રેમ જ્ઞાન વડે ઉત્પન્ન થાય છે અને નિઃસ્વાર્થભાવ રૂપ રસની પ્રાપ્તિથી વૃદ્ધિ પામે છે. આ પ્રેમરૂપ મહા વૃક્ષના વિશ્વ સેવારૂપ ફલને શુદ્ધ પ્રેમ થડા કાળમાં પ્રાપ્ત કરે છે. કે ૫૮૦ છે
प्रेममेघेन सिञ्चन्तु, जीवा विश्वद्रुमावलिम् ।
प्रेमात्मवायवो वान्तु, विश्वोद्यानेषु सत्वरम् ॥५८१॥ અથ–પ્રેમરૂપ મેઘ વડે જરૂપ વિધવૃક્ષના સમુહનું સિંચન થાવ. વિશ્વરૂપ ઉદ્યાનમાં એકદમ પ્રેમરૂપ વાયુઓ વાઓ. ૫૮ના
विश्वविश्वासयोगेन, स्नानं कुर्वन्तु सजनाः ।
निमजन्तु च भावेन, शुद्धप्रेमात्मवारिधौ ॥५८२॥ અર્થ–સજજને વિવમય વિશ્વાસ વડે શુદ્ધ પ્રેમજળમાં સ્નાન કરે અને ભાવપૂર્વક પ્રેમરૂપ સ્વયંભૂરમણ સાગરમાં નિમગ્ન થઇ પરમાનંદને અનુભવ કરે. ૫૮રા
વિવેચન–હે ભવ્યાત્મભાવી સજજને ! તમે પ્રેમરૂપ જલથી સ્નાન કરીને પવિત્ર બને તેથી તમારા આત્મા સાથે અનાદિકાલિન રહેલા ઝેર, વૈર, ઈર્ષા, કોધ, માન, માયા, લોભ, કામ આદિ સર્વ અનાદિકાલિન ભયંકર રાજરોગો નષ્ટ થાય અને જગતના સર્વ આત્માઓ તમારા જેવા સ્વભાવ સત્તામાં રહ્યા છે તેથી બંધુસ્વરૂપે જણાય તેના વેગે જગતાત્માઓ પ્રત્યે તમને સર્વ આત્માઓ ઉપર વિશ્વાસ પ્રગટ થશે તેના બળથી પ્રેમ જલમાં સ્નાન કરતા આત્માને સમતાભાવ રૂપ ઠંડક થવાથી આત્માના ક્રોધાદિક કષાયરૂપ મૂલથી રેગ નષ્ટ થઈ જશે અને અનુભવ ગુરૂજ્ઞાન પ્રાપ્ત થવાથી તમે શુદ્ધ નિર્વિકલ્પ પરમાનંદ દાતા વિશ્વવ્યાપક પ્રેમરૂપ સ્વયંભૂરમણ મહાસમુદ્રમાં નિમગ્ન થઈને સહજાનંદનાં ભકતા બને તેમ પૂજ્ય ગુરૂઓના આશીર્વાદ તમને છે. ૫૮રા
आत्मपाथोधिरूपस्त्वं, शुद्धप्रेमाऽस्तु जीवनम् ।
त्वयि मृत्युनं कस्याऽपि, मृत्युः पुद्गलपर्ययः॥५८३॥ અર્થ—આત્મા તું તે એક મહા સમુદ્રસ્વરૂપ છે શુદ્ધ પ્રેમ તે તારૂં જીવન સમજવું તારામાં મૃત્યુ કેઈથી આવવાનું નથી મૃત્યુ એક પુગલના જાને પર્યાયજ છે. ૫૮૩
વિવેચનપ્રેમી આત્માનું મૃત્યુ કદાપિ થતું જ નથી. મૃત્યુ તે શરીર ઇદ્ધિ અને મનનું તથા પ્રાણનું જ થાય છે. શરીર, ઇદ્રિયે, મન તથા તે બધાનું ઉપાદાન કારણ કમદ્રવ્ય સદાય નાશવંતજ છે સન્તવત્ત “જે તે નિયોજાશારીરિક “આ દેહે ઇંદ્રિય વિગેરે નાશવંત છે અને નિત્યધર્મવાલા આત્માએ ઉપજાવેલા છે એમ અર્જુન તું અવશ્ય જાણ આમ શરીરને જ મૃત્યુને સંબંધ છે તેમ જાણ તું અવિનાશી એવા આત્માને પ્રેમ
For Private And Personal Use Only
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
પ્રેમનુ ફળ
કર તેનું સાચું જીવન સત્ય શુદ્ધ નિર્વિકારી પ્રેમ છે તેને તમારે પ્રગટ કરવા જોઈએ. ।। ૫૮૩ ૫
पशुपक्षिगणेष्वेव, वनस्पत्यादिषु स्फुटम् ।
मानवदेवलोके, प्रेमज्योतिः प्रकाशते ॥ ५८५ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
विश्व विकासते प्रेम-रसयोगेन सर्वदा ।
ગામવું નાત્ સર્વે, તત્વ પ્રેમવિશ્વાસનમ્ ।૧૮૪
અપ્રેમરસના યાગથી સર્વદા વિશ્વના વિકાશ થાય છે સર્વ જગત આત્મસ્વરૂપ છે તેને પ્રેમ એકજ સ ધર્મોમાં મુખ્ય ધર્મ છે તે પ્રેમના વિકાશ કરવા જોઇએ. ૫૫૮૪૫ સત્ર પ્રેમāાતિ પ્રકાશે છે.
૫૧
અ—પશુ પક્ષિગણામાં તેમજ વનસ્પતિ આદિમાં માનવ તથા દેવલાકમાં પણ પ્રગટ ભાવે પ્રેમની જ્યોતિઃ પ્રકાશમાન જણાય છે. ૫૫૮પાા
પ્રેમ દૈવ કર્તા વિગેરે બધું છે. सर्वजीवाधिदेवत्वं, प्रेम विश्वस्य जीवनम् ।
afe विश्वस्य कर्तृवं भासते त्वत्स्वभावतः ||५८७||
પ્રેમનુ સામ્રાજ્ય સ્વગીય સુખ છે. पशुपक्ष्यादिगीतेषु, सत्प्रेमात्मा विलासते । प्रेममाधुर्य साम्राज्यं, स्वर्गादिशर्मरूपकम् ॥ ५८६ ॥
અ—પશુ પક્ષિ આદિના બેલાતા શબ્દની ગાયન જેવી વાણીમાં પશુપ્રેમસ્વરૂપતા વિલાસ પામે છે, આમ પ્રેમની મધુરતાનું સામ્રાજ્ય સ્વર્ગાદિકના સુખ સમાન જોવાય છે. ૫ ૫૮ ૬ ॥
અથ—પ્રેમ તું સર્વ જીવાના અધિદેવ છે. પ્રેમજ વિશ્વનું જીવન છે. હું પ્રેમ! તારામાં સર્વ વિશ્વનું કર્તાપણુ` રહેલુ છે તેમ તારા સ્વભાવથી મને ભાસે છે. ૫૫૮૬૫
For Private And Personal Use Only
વિવેચન—હે પ્રેમ ! તારૂં મહાત્મ્ય કેવુ' મહાન છે તે હું વિચારૂ છું તેા તારામાંજ સર્વ જગત જીવાનુ દેવાધિદેવત્વ સભવે છે. ઇંદ્ર, ચંદ્ર, હરિ, હર, બ્રહ્મા, ભવાની વિગેરે દેવાને જગતમાં દેવ માનવામાં આવે છે પણ તે માનનારના હૃદયમાં તે દેવા પ્રત્યે પૂય ભાવના પ્રેમ ન હોય તે તે દેવ ગમે તેવા બળવાન હોય તે પણ તેમાં જીવાને દેવત્વ નથી દેખાતું પણ તિરસ્કાર ઉપજાવે છે. માટે વસ્તુસ્વરૂપ જતાં માનવાદિન જે તેને દેવ દેવીઓ પ્રત્યેના પ્રેમ હોય તેવા તે તે દેવને માને છે. કોઈ શંભુને, તો કોઇ વિષ્ણુને, તે કોઇ બ્રહ્માને, તેા કોઇ ભવાનીને, ત્યારે કાઇ અમિકાને વિશ્વનું કર્તાપણુ આપે છે એટલે જે વ્યક્તિ
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
પર
પ્રેમગીતા
ઉપર પ્રેમથી વિશ્વાસ બેઠા હાય તેને વિષે દેવાધિદેવની કલ્પના લોકો કરે છે, તેને વિષે જગતનુ કર્તાપણુ ક૨ે છે. પરંતુ તેમાં એક પ્રેમભાવજ મુખ્ય કારણ સંભવે છે. માટે તે પ્રેમજ વિશ્વમાં મહાન છે, એમ મને અનુભવથી ભાસે છે. ૫૫૮૭૫
જૈનધમ ને સસ્વ સમર્પણ કર. परब्रह्म महावीर ! त्रैलोक्यजीवजीवन ! । शुद्धप्रेमस्वरूपं श्री - जैनधर्म समय || ५८८ ||
અથ—પરમ બ્રહ્મસ્વરૂપ શ્રી મહાવીર દેવ કે જે ત્રણ લેાકના જીવાને જીવનરૂપ છે તે રૂપમય શુદ્ધાત્મ પ્રેમસ્વરૂપ શ્રી જૈનધર્મ છે તેને તુ સર્વસ્વ સમર્પણુ કર. ૫૫૮૮૫ પ્રેમરસના સાગર જીવ તુ બધાને પ્રસન્ન કર, पूर्णानन्दरसोऽसि त्वं, सर्वजीवान् प्रफुल्लय । શુપ્રેમરસાબે ! હ્યું, પ્રેમ સમર્પય ૧૮૧
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અહું આત્મા તું પૂર્ણાનદ રૂપ રસમય છે. હું શુદ્ધ પ્રેમરસના મહાસમુદ્ર તુ સર્વ જીવાને પ્રષુલ્લિત કર અને સર્વાત્માને શુદ્ધ પ્રેમરસનું સમર્પણુ કર. ૫૫૮મા જૈનશાસન શુદ્ધ પ્રેમરસાદ્વૈતવાળુ છે. शुभ रसाद्वैतं वर्त्तते जैनशासनम् ।
જોડવ્યને વાહન્-સ્વમેન પુત્રમો ! ॥૧૬૦ના
અથ—જૈનશાસન શુદ્ધ પ્રેમરસાદ્વૈત છે અને હે જગત્પ્રભુ પ્રેમ તુ એક છતાં અનેક રૂપે ભાસે છે. પ૯ના
ક્ષણિક પદાર્થોં પ્રેમના આધાર નથી. यद्यत् क्षणिक रूपं तत्, प्रेमाधारो न विद्यते ।
नित्यात्मा शुद्धोधादि - प्रेमाधारो निगद्यते ॥ ५९१ ॥
અર્થા—જગતમાં જે જે ક્ષણિક પદાર્થોં છે તે કદિપ પ્રેમના આધાર નથી બનતા પરંતુ જે નિત્ય છે તેવા આત્મા અને તેનામાં રહેલ શુદ્ધ આધ આદિ પ્રેમને ધારણ કરનારા આધાર છે તેમ કહેવાય છે. ૫૫૯૧૫
सदेवात्माsस्ति विश्वस्य, ज्ञायकश्च प्रशासकः । आत्मभिन्नमसद्द्रव्यं, जडमेवास्ति सर्वथा ॥ ५९२ ॥
અ—આત્મા તેજ વિશ્ર્વને! દેવ છે, નાયક છે અને પ્રકાશક છે, આત્માથી અન્ય સભ્યે અશ્વદ્ અને સર્વથા જડ છે, પ૯૨ા
For Private And Personal Use Only
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રમનું ફળ
-
-
-
આત્મા પ્રેમસાગર છે. सदात्मा प्रेमपाथोधि-नन्तज्ञानवान्महान् ।
यत्र प्रेम भवेत्तत्र, रसः सज्ज्योतिषां सदा ॥५९३॥ અથ–આત્મા સદા સર્વદા પ્રેમને મહાન સમુદ્ર છે. અનંત જ્ઞાનવલે હેવાથી મહાન છે. જ્યાં જ્યાં પ્રેમ પ્રગટ થાય તે સ્થાને પ્રેમની તિ સદા પ્રગટ રહે છે. ૧૯૩
પ્રેમી પૂર્ણતાને પામે છે, - સની પૂર્ણતાનેતિ, Tઃ પૂર્વેન જૂથો
शुद्धात्मनि सदा सन्ति, पूर्णस्य कारकाणि षट् ॥५९४॥ અથ–જે સાચે પ્રેમી આત્મા છે તે પૂર્ણતાને પામે છે, જે પૂર્ણ તેજ પૂર્ણતા વડે પૂરાય છે તે શુદ્ધાત્મામાં સદા પૂર્ણ સ્વરૂપના છએ કાર સદા રહે છે. પલ્ટા
વિવેચન–જે આત્મ જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર,વી, ઉપગ યુક્ત પ્રેમથી પૂર્ણ હોય છે તે આનંદથી પણ પૂર્ણ જ હોય છે. તેમજ સર્વ આત્માઓ પ્રત્યે પ્રેમરસથી નિરંતર પૂર્ણતાને પામતે છતે આત્માજ પ્રેમથી પૂર્ણ થાય છે એટલે પૂર્ણ આત્મા પૂર્ણપ્રેમને પ્રેમ વડે પ્રેમ માટે પ્રેમથી પ્રેમને પ્રેમમાં એમ છએ કારકેથી આત્મા પૂર્ણ હોય છે, તે પ્રેમી શુદ્ધાત્મામાં પ્રેમના છએ કારક સદા ઘટી શકે છે. ૫૯૪
શુદ્ધ પ્રેમ એજ શુદ્ધાત્મા છે. प्रेमशब्देन वाच्योऽस्ति, सदात्मा विश्वपर्यवी।
शुद्धोमैत्र शुद्धात्मा, ज्ञानज्ञेयस्वरूपवान् ।।५९५॥ અથ–સત્ય આત્મા કે જે વિશ્વમય પ્રેમના પર્યાયવાલે છે તે પ્રેમ શબ્દથી વા બને છે આથી એજ પરમાર્થ આવે છે કે શુદ્ધ પ્રેમ તેજ શુદ્ધાત્મા અને તે જ્ઞાન અને રેય સ્વરૂપને પામેલ હોય તેજ સમજ. પલ્પા જેને કીતિ આદિને ભય નથી તેને જ સાચે પ્રેમ મળે છે.
प्रतिष्ठाया भयं नास्ति, यस्य कीर्तेर्भयं तथा।
तस्य प्रेमरसावाप्ति-भवेत्तत्र न संशयः ॥५९६॥ અય–જે પ્રેમગીને પ્રતિષ્ઠાનો ભય નથી, કીર્તિને પણ ભય નથી, તેવા પ્રેમગીઓને શુદ્ધ પ્રેમરસની પ્રાપ્તિ અવશ્ય થાય છે તેમાં સંશય નથીજ પદા
પ્રેમની વિશુદ્ધતા નિર્ભયાવસ્થામાં સમજવી.
सर्वभयप्रसंगेषु, महावीरस्य जापतः । यस्यान्मा निर्मयो भाति, तस्य प्रेमविशुद्धता ॥५९७॥
For Private And Personal Use Only
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૫૪
- પ્રેમગીતા
અર્થ–સર્વ પ્રકારના ભયના પ્રસંગે પ્રાપ્ત થયે છતાં જે આત્મા ભગવાન મહાવીર પ્રભુને જાપ કરતાં જે નિર્ભય થાય તો તે આત્માને વિષે પ્રેમની વિશુદ્ધતા આવી છે એમ માનવું. ૫૭
भीतिरूपं न यस्यास्ति, किञ्चिदपि जगत्त्रये ।
कामादिवासनामुक्तो-वीरः स एव वीर्यवान् ॥५९८॥ અથ–જેના આત્મામાં ભયનું સ્વરૂપ ત્રણે જગતમાં જરાપણ રહ્યું નથી, જે કામદિક વાસનાથી મુક્ત થયેલ છે તે આત્મા વીર અને વીર્યવાન સમજ. ૫૯૮
વીરના રાગી બની વીર બને, आत्मा वीरोऽस्ति लोकानां, सर्वपापाऽपहारकः ।
अतो जीवाः प्रयत्नेन भवन्तु वीररागिणः ॥५९८॥ અર્થ–આત્મા એજ વીર છે કારણ કે સર્વ લેકના પાચારને તે નાશ કરે છે, તેથી હે જીવાત્માઓ પ્રયત્ન વડે પરમાત્મા વીર ઉપર પૂર્ણ પ્રેમ ધરનારા થાવ. પલ્લા
ભગવાન મહાવીરનું શરણું સ્વીકારે. महावीरस्य शरणं, व्रजन्तु सर्वदेहिनः ।
वीस्वीरेति जापेन, जीवन्तु रसयोगतः ॥६००॥ અથ–સર્વ આત્માઓ ભગવાન શ્રી મહાવીર દેવના શરણમાં જાવ? વીર વીર એવા મહાવીર પરમાત્માના જાપ વડે જે પ્રેમરસ પ્રગટ થાય તે રૂપ પ્રાણુ વડે સદા પ્રેમમય જીવન જી. ૬૦૦માં ભગવાન વીરના જાપથી શુદ્ધ પ્રેમસ્વરૂપ આત્મા બને છે.
विचाराचारलालित्यं, शुद्धप्रेमरसात्मकम् ।
शुद्धप्रेमात्मनां स्वच्छं, जायते वीरजापतः॥६०१॥ અર્થા–વિચાર અને આચારનું સુંદરત્વ શુદ્ધ પ્રેમસ સ્વરૂપજ છે, તે વીર પરમાત્માના નામને જાપ કરવાથી સ્વચ્છ-નિર્મલ શુદ્ધ પ્રેમાત્મક આત્મા બને છે. પ૬૦ના
ભગવાનનું સાકાર અને નિરાકાર ધ્યાન ધરવું.
સા રેશન, નિરાશા પર
महावीरो हृदि ध्येयः, शुद्धप्रेममयेजनः ॥६०२॥ અથ–ભગવાન મહાવીરદેવને સાકાર ભાવે દેહના યેગે જાણવા અને નિરાકાર સહજ સ્વરૂપથી જાણવા, એવી રીતે જાણી શુદ્ધ પ્રેમવડે મનુષ્યએ તેમનું ધ્યાન ધરવું.
For Private And Personal Use Only
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
એમનું ફળ
२५५
निराकारादपि श्रेष्ठो, वीरः साकाररूपवान् ।
નમોઃ સરળ, વિશ્વોઢા મવેઢયાત દુરૂપ અથ–ભગવાન વિર પરમાત્મા નિરાકાર સ્વરૂપ કરતાં સાકાર રૂપવાન વધારે છેષ્ઠ સમજવા. કારણકે સાકાર એવા શરીરથી તેઓ સર્વ વિશ્વને ઉપકાર અને ઉદ્ધાર જલદી કરી શકે છે. ૬૦૩
पूर्णाऽनन्तोपकारस्तु, देशनाद्यैर्भवेद्यतः ।
अतः साकारवीरस्य, श्रेयस्ता चोपकारता ॥६०४॥ અથ ભગવાન તો દેશના દર્શન આદિ વડે પૂર્ણ અનંત ઉપકાર કરનારા થાય છે, તેથી સાકાર વીર પરમાત્માની સાકારતા શ્રેયસ્કર છે અને ઉપકારતા પૂર્ણ છે. ૫૦૪
आकारः पुद्गलैर्योगात् , स तु प्रकृतिरुच्यते ।
प्रकृतिमन्तरा कोऽपि, नास्ति विश्वोपकारकः ॥६०५॥ અર્થા–આત્માને આકારતા પુગલેના સંબંધ યોગથી થાય છે તે પુલને પ્રકૃતિ કહેવાય છે. આવી પ્રકૃતિ વિના જગતમાં કઈ પણ વિશ્વને પૂર્ણ ઉપકારક થતા નથી. ૬૦પા.
प्रकृतिमन्तरा कोऽपि, प्रकृत्या न विमुच्यते ।
परस्परोपकारस्तु, साकारात् सर्वदेहिनाम् ॥६०६।। અથ–પ્રકૃતિની સહાયતા વિના કેઈ પણ યોગી પ્રકૃતિથી મુક્ત થઈ શકતું નથી, પરસ્પર પોપકાર તે સાકાર શરીરથીજ સર્વદેહિને માટે થાય છે. ૬૦૬
___ अतोऽनन्तगुणश्रेष्ठो-वीरः साकाररूपवान् ।
ને પૂછ્યું: સા થે, ઘffમામ ૬૦૭ના અથ–આ કારણથી અનંત ગુણ વડે સર્વ કરતાં શ્રેષ્ઠ વર પરમાત્મા સાકાર રૂપવાનું છે તે ગુણ સ્તવન વડે ગાવા ગ્ય અને પૂજ્યમાં પણ પૂજ્ય છે તેમજ પ્રેમીઓ વડે સદા ધ્યેય છે. ૧૯૦૭
निराकारो महावीरः पूर्णशुद्धोपयोगिभिः ।
देहस्थ आन्तरः पूर्णः, प्राप्यते व्यापको महान् ॥६०८॥ અર્થપૂર્ણ પ્રેમગીઓ કે જે શુદ્ધ ઉપગવંત છે તેને જ નિરાકાર મહાવીર ભગવંત પ્રાપ્ત થાય છે તેથી દેહમાં અંતરભાગે રહેલા મહાન, પૂર્ણ, વ્યાપક ભગવંતને પ્રેમગીઓ પ્રત્યક્ષ કરે છે. ૫૬૦૮
अन्तरात्ममहावीर-साकारस्य कलौ सदा । जापः स्मृतिश्च सत्पूजा, कर्तव्या प्रेमतानतः ॥६०९॥
For Private And Personal Use Only
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuni Cyanmandir
૫૬
પ્રેમગીત
અર્થ–આ કલિકાલમાં સદા અંતરાત્માને ધ્યાનમાં રાખીને સાકાર સ્વરૂપે ભગવાન મહાવીર દેવના જાપ, સ્મરણ અને પૂજન સારી રીતે પ્રેમાનપૂર્વક કરવાં જોઈએ. છેલ્લા
વિવેચન—આ ભયંકર કલિકાલમાં જીવાત્માઓને રાગ દ્વેષ મેહ માયા વિષયની પિપાસા રૂપ ભયંકર ઝેરનું પાન થઈ રહ્યું છે તેને વિનાશ કરવા માટે સાકાર શરીર સ્વરૂપ પરમાત્મા મહાવીરની મૂર્તિને અંતરાત્મામાં ધ્યેય રૂપે રાખીને ગઈ મહાવીર ૨૫ મંત્રમય જાપ કરતાં તથા સમ્યગ પ્રકારે અષ્ટવિધ પૂજા વિગેરે વિધિપૂર્વક બહુમાન સહિત હૃદયમાં અનન્ય પ્રેમસહ કરતે આત્મા પૂર્ણ પ્રેમગી બને છે. અજાતશત્રુ પણ પરમાત્માના શુદ્ધ ભાવમય ધ્યાનથી આત્મા બને છે. માટે પ્રેમ અને તાન એટલે તન્મય ભાવે પ્રભુપૂજા ભવ્ય પ્રેમાત્મા યેગીઓએ કરવી જોઇએ. ૬૦લા
નઃ સદાડમેર-ગરમ સર્વથા વI
तदा स्वयं महावीरो-भक्त्यात्मा जायते खलु ॥६१०॥ અથ–સર્વ જીવાત્માઓની સાથે આત્માનો સદા સર્વથા અભેદ ભાવ જ્યારે આત્મા પ્રગટ કરે છે ત્યારે તે પિતેજ સ્વયં પરમ ભક્તિ વડે મહાવીરજ બને છે તેમાં સંશય નથી જ. ૬૧
સત્યભાવમાં પરમાત્માને વાસ છે. भावेषु विद्यते वीरो, नाभावेषु कदाचन ।
आत्मभावानुसारेण, भवेद् वीरः फलप्रदः ॥६११॥ અથ–જે આત્મામાં સત્ય ભાવ હાય ત્યાં વીર પરમાત્માને વાસ હોય છે પણ તેવા ભાવને અભાવ હોય ત્યારે કદાપિ તે નથી રહેતા, આત્માના ભાવને અનુસાર વીરત્વ ફલ આપે છે. ૬૧૧ાાં
વિવેચન–જ્યારે આત્મામાં સમ્યમ્ જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રમય ભક્તિપૂજાથી યુક્ત આત્મભાવને વિશુદ્ધ પ્રેમભાવ પ્રગટ થયે હેય ત્યારે ભગવાન શ્રી મહાવીર દેવ હૃદયમાં વાસ કરીને રહેલા છેજ તેમ સમજવું પણ જ્યાં તેવા વિશુદ્ધ ભાવને સર્વથા અભાવ હેય, બાહ્યથી ગમે તેટલે મહાન આડંબર હોય, દેખાતી સખાવતે થતી હોય પણ હૃદયમાં પ્રેમની શૂન્યતા હોય તે જ્યાં ત્યાં પરમાત્માને વાસ નથી જ સંભવતે જ્યાં જ્યાં જેવા જેવા ભાવપરિણામે વર્તતા હોય તેને અનુસરે તે આત્માઓને તેવા તેવા ફલના લાભ પ્રાપ્ત થાય છે. ૬૧૧
મહાવીર ઉપરને પ્રેમ સર્વ સંપત્તિ આપે છે.
महावीरोपरि प्रेमि-लोकानां सर्वसंपदः। जायन्ते पुत्रपौत्राद्या-स्तत्र किञ्चित्र संशयः ॥६१२॥
For Private And Personal Use Only
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
પ્રેમનુ ફળ
www.kobatirth.org
૨૫૭
-ભગવાન શ્રી મહાવીર દેવ ઉપર જે પૂર્ણ પ્રેમી લેાકે છે તેને સ સંપદા પ્રાપ્ત થાય છે પુત્ર પૌત્ર આદિ જે ઇચ્છા હોય તે મળે છે તેમાં જરા પણ સંશય નથી. ૬૧૨ાં
મહાવીર ઉપરના પૂર્ણ પ્રેમથી સમ્રુત્ક્રાન્તિ થાય છે. महावीरोपरि प्रेमि- लोकानां पूर्णभक्तितः ।
विद्यासत्तादितः पूर्णा, समुत्क्रान्तिर्भवेत्सदा ॥ ६१३॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અથ་-ભગવાન મહાવીર પ્રભુ ઉપર પ્રેમીલેાકની પૂર્ણ ભક્તિથી વિદ્યાસત્તાદિથી પૂર્ણ ભાવે સારા પ્રકારની ઉત્ક્રાંતિ રૂપ ઉન્નતિ સદા વૃદ્ધિ પામે છે. ૫૬૧૩ા
વિવેચન—જે ભવ્ય લેાકેા પરમાત્મા મહાવીર દેવની પૂર્ણ શુદ્ધ ભાવે મન વચન કાયાની એકાગ્રતાપૂર્વક ભક્તિ પૂજા વિગેરે અનેક પ્રકારે ઉપાસના કરે છે તેને અનેક પ્રકારની સારી વિદ્યા પ્રાપ્ત થાય છે. જ્ઞાનાવરણીય કર્મોના શુભ ક્ષયેાપશમથી જગમાં રહેલા હૈય જ્ઞેય ઉપાદેય પદાર્થાના સમ્યગ્ એધ પણ થાય છે તેમજ દેશ પરદેશના સ રાજ્ગ્યા ઉપર સહજભાવે પ્રભાવ પડવાથી તે દેશ રાજ્યાદિ ઉપર સાચા પ્રભુભકતાની પૂર્ણ સત્તા પણ ચાલે છે. આમ પરમાત્મા ઉપર પૂર્ણ ભક્તિ પ્રગટાવનારા સાચા પ્રેમભકતા આખીયે દુનિયામાં સંપૂર્ણ ઉદયવાળી ઉન્નતિમય ઉત્ક્રાંતિ સદા પ્રેમખલથી કરી શકે છે એ વાતમાં જરાપણ અવિશ્વાસ કે સંશય રાખવાના નથીજ. ૫૬૧૩૫
महावीरोपरि प्रेम, यस्य पूर्ण भवेत् खलु ।
तस्योपरि महावीर - कृपा पूर्णा सदा भवेत् ॥ ६१४ ॥
અથ—જેએને ભગવાન શ્રી મહાવીર દેવ ઉપર પૂર્ણ પ્રેમ નિશ્ચયથી હોય છે તેની ઉપર અવશ્ય ભગવંત શ્રી મહાવીરદેવની પૂર્ણ કૃપા સદા હોયજ છે. ૫૬૧૪ા महावीरोपरि प्रेम - जैनानां पशुपक्षिषु ।
समाजे च भवेत्सेवा, वित्तादिस्वार्पणात् सदा ॥ ६१५ ॥
અં—મહાવીર પરમાત્મા ઉપર જેનાને સદા પ્રેમ હાય છે, તેમજ પશુપક્ષી આદિ ઉપર પણ પ્રેમ હોયજ છે. સમાજની સેવા વિત્તાદિનું સ્વાર્પણુ દાન કરવા વડે સદા થાયજ છે. ૫૬૧મા
પરસ્પરની સહાયથી મુક્તિ મળે છે. जैनानामुपरिव्यक्त-प्रेमिजैना भवन्ति ये । महावीरपदं यान्ति परस्परसहायतः ||६१६||
અથ—નેની ઉપર જે જૈન ભવ્યાત્માએ પ્રેમ ધરે છે તે જેને અવશ્ય મહા
૩૩
For Private And Personal Use Only
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ર૫૮
પ્રેમગીતા
વીરના પરમ પદને પ્રાપ્ત થાય છે. એમ પરસ્પર સહાયતા કરવાથી પ્રેમી બનેલાઓ પણ તેવા પદની યેગ્યતાને પામે છે. ૬૧દા
જૈનધર્મ વિના જગતને ઉદ્ધાર નથી. उद्धारो नास्ति विश्वस्य, जैनधर्माश्रयं विना .
महावीरसदाझैवं, प्रेम्णा सर्वत्र गर्जति ॥६१७॥ અથ–સર્વ વિશ્વને ઉદ્ધાર જૈન ધર્મને આશ્રય જ્યાં સુધી વિશ્વ ન કરે ત્યાં સુધી કદાપિ બનવાને નથી, આવી પ્રભુ શ્રી મહાવીર દેવની સાચી આજ્ઞા સર્વ ઠેકાણેથી પ્રેમથી ગજે છે. ૬૧૭
महावीरोपरि प्रेमि-जैनाः शौर्यादिसंयुताः।
प्राणादिसर्वनाशेऽपि, भ्रष्टा भवन्ति नो कदा ॥६१८॥ અર્થ–મહાવીર ભગવંત ઉપર પ્રેમ રાખનારા પ્રેમી જૈને અવશ્ય શુરવીર આદિ ગુણથી યુક્ત હોય છે તેઓ પ્રાણદિ સર્વને નાશ થાય તેવા પ્રસંગે પણ ન્યાયથી ભ્રષ્ટ કદાપિ થતા નથી. ૬૧૮
સાચે જૈન કદી ચલિત થતું નથી. अन्य धर्मोपदेशेऽपि, मिथ्यागुरुसमागमात् ।
महावीरस्य विश्वासात् , चलन्ति कर्हिचिन्न ते ॥६१९॥ અથ–સાચા નો અન્ય મિથ્યાધમને ઉપદેશ મિથ્યા ગુરૂઓના સમાગમથી સાંભલે તે પણ પરમાત્મા શ્રી મહાવીરને વિશ્વાસ નિશ્ચયથી હોવાથી તેઓ કદાપિ પણ ચલિત થતા નથી. ૬૧લા
સત્યપ્રેમી કઈ પ્રલોભનથી દેવગુરૂને છોડતા નથી.
महावीरस्य सत्प्रेमा, कन्यावित्तादिलोभतः ।
तथान्यरागयोगेन, न जैनेन्द्र गुरुं त्यजेत् ॥६२०॥ અથ–મહાવીર ભગવાનના સત્યપ્રેમીઓ કન્યાવિક્તાદિક લેભથી અથવા અન્ય વિષના કે ગુરૂ આદિ ઉપરના રાગથી જનવર દેવ અને પૂજ્ય ગુરૂને ત્યાગ કરતા નથી. ઘરના
भावना प्रेमसामर्थ्य, बीजरूपं प्रबोध्यते ।
सर्वसेवाप्रवृत्त्या तु, फलरूपं प्रजायते ॥६२१॥ અથ–ભાવના તે પ્રેમનું સામર્થ્ય પ્રગટાવવામાં બીજરૂપે સમજવું અને સર્વત્ર વ્યાપક સેવા કરવા રૂપ જે પ્રવૃત્તિ તે તે ફલ રૂપે પ્રગટ થાય છે. ૨૧
For Private And Personal Use Only
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuni Cyanmandir
પ્રેમનું ફળ
૨૫૦
वार्त्तारूपं तु यत्प्रेम, तत्तु भावस्य कारणम् ।
भावनाप्रेमपाकेन, कार्यप्रेम प्रजायते ॥६२२॥ અર્થ–વાત કરવા રૂપ જે પ્રેમ છે તે ભાવપ્રેમને પ્રગટાવવામાં કારણે થાય છે, અને જે ઉપર ભાવના કહેવાઈ છે તે પ્રેમને પૂર્ણ પાક તૈયાર કરે છે. તેથી જગત્ સેવા રૂપ કાર્યમય પ્રેમ પ્રગટ થાય છે. દરરા
सर्वकर्त्तव्यकार्येषु, यस्य प्रेम भवेद् दृढम् ।
तस्य कार्यस्वरूपेण, सत्यप्रेम निगद्यते ॥६२३॥ અર્થ–સર્વ કરવા એગ્ય કાર્યોમાં જેને પ્રેમ અત્યંત દઢ હોય છે તેને તેના કાર્યોના સ્વરૂપમાં સત્યપ્રેમ અવશ્ય હોય છે તેમ કહેવાય છે. ૬ર૩
કાર્યોમાં પ્રેમીને અધિકાર છે. अधिकारोऽस्ति कार्येषु, दिव्यप्रेमात्मनां सदा ।
कामस्वार्थादियुक्तानां-तत्रास्ति नैव योग्यता ॥६२४॥ અર્થ—જેઓ દિવ્ય પ્રેમાત્મક ભાવવાલા હોય છે, તેઓને તે તે કાર્યો કરવાને અધિકાર તેમની યોગ્યતાથી સદા પ્રાપ્ત થયેલું જ હોય છે પણ જે કામ વાસના આદિક સ્વાર્થથી યુક્ત હોય તેમને તેમની અગ્યતા હોવાથી તે અધિકાર પ્રાપ્ત થતી નથી.
दिव्यप्रेमी भवेज्जैनो-धर्म्यलग्नादिकर्मठः ।
आत्मनां पूजकः पूर्णो, जडस्य न च पूजकः ॥६२५॥ અથ_દિવ્ય પ્રેમી જનધર્મથી યુક્ત લગ્નાદિક કાર્યો કરવામાં સમર્થ હોય છે. કારણકે તે સદા આત્મ સ્વરૂપને પૂર્ણ પૂજક હોય છે પણ જડ ભાવને જરાપણ પૂજક નથી હોતો. ૬૨પા
આત્મા સિવાય બીજું કોઈ પ્રેમરૂપ નથી.
आत्मानमन्तरा कोऽपि, प्रेमरूपो न बोध्यते ।
ज्ञानिना ज्ञानयोगेन, ज्ञायते सर्वदा खलु ॥६२६॥ અથ–આત્માથી અન્ય કોઈપણ પ્રેમ સ્વરૂપ હોય તેવું જણાતું નથી, જ્ઞાનીઓને જ્ઞાનેગથી સર્વદા નિશ્ચયપૂર્વક આ સત્ય જણાયું છે. વદરા
पिण्डब्रह्मांडकार्येषु, दिव्यप्रेम विलोकते ।
आत्मभावेन दिव्यात्मा, यत्र तत्र यदा तदा ॥६२७॥ અથ–આત્મા દિવ્ય આત્મભાવે જ્યાં અને જ્યારે દષ્ટિ કરે છે ત્યાં અને ત્યારે સર્વ બ્રહ્માંડમાં તથા પિતાના શરીરરૂપ પિંડમાં સર્વત્ર અભેદ દિવ્યપ્રેમ પૂર્ણભાવે જુવે છે. ૨૭
For Private And Personal Use Only
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
૨૦
www.kobatirth.org
खण्डनं मण्डनं नैव, न च तर्कविवादता ।
शुद्धप्रेमणि भक्तानां दृश्यो वीरो जिनेश्वरः ||६२८॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અથ પ્રેમયાગીઓને સ્વતત્ત્વ માન્યતાની સ્થાપના માટે ખંડન કે મંડન કરવાનુ તેમજ તવિવાદ કરવાનુ નથી જ હેતું પણુ, શુદ્ધપ્રેમિભક્તોને પ્રેમસ્વરૂપમાં ભગવાન્ વીર જીનેશ્વરને જોવાના હેાય છે. ૫૬૨૮૫
પ્રેમીતા
મહાવીર ભગવાન જ પ્રેમીને આધારરૂપ છે.
परब्रह्म महावीर - एक एव महाप्रभुः ।
प्रेमिणां सर्वथाssधारः, कलौ प्रेम्णैव तारकः ॥ ६२९ ॥
અ—પરબ્રહ્મ એવા મહાવીર પ્રભુ એક જ મહાન પરમેશ્વર છે, તે આ કલિકાલમાં સર્વ પ્રેમિઓને સર્વથા આધાર છે અને તે એક જ પ્રેમવડે આપણા તારક છે. ૫૬૨ા सर्व विश्वमयं वीरं, जानाति तस्य वीरता ।
वीरस्य प्रेममात्रेण, कलौ मोक्षोऽस्ति देहिनाम् ॥६३०॥
અ—સર્વ વિશ્વમય વીરને જાણે તેની જ ખરેખર વીરતા છે. વીરના–વીર ભગવાત્ ઉપરના પ્રેમ માત્રથી કલિયુગમાં પ્રાણીઓને મોક્ષ મળે છે. અર્થાત્ ભગવાનની વીરતા જંગમાં પ્રસિદ્ધ છે. ૫૬૩૦ના
વમાન જિનવર તણું શાસન અતિ સુખકારેાજી, ચૌવીહ સંઘ વિરાજતા દુ:ષમ કાલ આધારે જી.
ભગવાનના ઉપર પ્રેમ રાખવાથી મેાક્ષ થાય છે. परब्रह्म महावीरे, प्रेमधारणमात्रतः ।
कृत्स्नकर्मक्षयो मोक्षो, भवेत् तत्र न संशयः ॥ ६३१॥
વિવેચન—પરમાત્મા શ્રી વીર પ્રભુ જીનેદ્રની વીરતા સર્વ જગમાં પ્રસિદ્ધ છે. જગતના સર્વ ચદ્ધામાં પ્રભુ મહાવીર તુ મેટા.
હઠાવ્યા માહુને જલદી મને હેા વીરનું શરણું ॥૧॥ આમ અનેક પ્રકારે લેાકેાત્તર વીરતા પરમાત્મામાં છે. તેમનું શરણ લેતાં અને તેમની ઉપર આત્મ ભાવમય પ્રેમ પ્રગટાવતાં એ પ્રેમ માત્રથી પણ આ કલિકાલમાં જીવાત્માએ અનાદિના દોષોને અને કર્મને ક્ષય કરવા સમ બને છે. તે માટે શ્રી દેવચંદ્ર વાચક કહે છે કેઃ
For Private And Personal Use Only
કરે છે, તે પ્રેમ
અથ—પરમબ્રહ્મ શ્રી મહાવીરદેવ ઉપર જે આત્મા શુદ્ધપ્રેમ ધારણ માત્રથી પણ સર્વ કર્મના ક્ષય કરીને મોક્ષને પ્રાપ્ત કરે છે તેમાં જરાપણુ સંશય નથી.
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
પ્રેમનું ફળ
કલિયુગમાં પણ ભગવાન ઉપરના પ્રેમથી નિષ્કુસી જીવ થાય છે. सम्यक्त्वस्य रुचिः प्रेम, भाषितं तीर्थनायकैः ।
જો વીરસ્ય મેગૈવ, નિમાઁ નાતે નનઃ II૬૩૨॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અથ—સમક્તિરૂપ જે દર્શનની રૂચિ તે પ્રેમ કહેવાય એમ તીના નાયકા કહે છે, આ કલિકાલમાં વીર્ પરમાત્મા ઉપર જેને સત્યપ્રેમ છે તેથી તે આત્મા નિષ્ક્રમ અવશ્ય થાય છે. ૬૩૨ા
રા
महावीरस्य भक्तानां नराणां योषितां शिवम् । भवत्येव कलौ प्रान्ते, तत्र किञ्चिन्न संशयः ॥ ६३३॥ અથ—ભગવાન્ શ્રી મહાવીરના ભક્તો કે જે પુરૂષા હાય કે સ્ત્રીઓ હાય તે અવશ્ય માક્ષને પામે છે. કલિયુગમાં અને તેના અંત ભાગમાં પશુ શિવ ભાવને પામે છે તેમાં જરા સોંશય નથી. ૫૬૩૩ા
महावीरस्य वृत्तान्त-गीतस्तुत्यादिभिर्जनैः । નૈબ્યા નવા મહિ-નિશ્ચયવ્યવહારતઃ ॥દ્ર્ષ્ટા
વિવેચન—અ —આ કલિકાલ દુષમ સમયમાં પણ જે પરમાત્મા મહાવીર ઉપર અદ્વૈત રૂપ અભેદભાવના પ્રેમ ધરે છે તે સાચા મહાવીર ભક્તો છે. કારણકે તે પરમાત્માના સ્વરૂપને યથાસ્વરૂપે જાણે છે તેથી તે કદાપિ પણુ સ્વનિશ્ચયથી ચલાયમાન થતા નથી, સુલસા, રેવતી, ચંદનબાલા, મૃગાવતી, સુનંદા, ધારણી વિગેરે સ્ત્રીઓ અને આનંદ, કામદેવ. અભયકુમાર, ધન્યકુમાર, મેઘકુમાર વિગેરેને પ્રભુ મહાવીરદેવ પ્રત્યે જે અનન્ય પ્રેમ છે તેમાં તે સ્થિર-અચલ રહેવાથી શિવરૂપ મોક્ષની પ્રાપ્તિ કરનારા થાય છે, તેમજ આ કલિકાલમાં પાંચમાં આરામાં પણ કુમારપાલ, તેજપાલ, વસ્તુપાલ આદિ પ્રભુ ભક્તો અને અનુપમાદિક સ્ત્રી પણ મેાક્ષપદની યાગ્યતા સ્વઆત્મમલથી મેળવે છે, તેથી કલિકાલને અંતે શિવપદને પ્રાપ્ત કરશે તેમાં જરાપણુ સંશય નથી. ૫૬૩૩૫
ભગવાન મહાવીરની ભક્તિ નવ પ્રકારે કરવી.
For Private And Personal Use Only
અથભગવાન શ્રી મહાવીર દેવના ચિરત્રો, ગીત, તથા સ્તુતિઓ વડે ભક્તજનાએ નવ પ્રકારની ભગવાનની ભક્તિ નિશ્ચય-ભાવથી અને વ્યવહારની ક્રિયાવડે કરવી જોઇએ.
વિવેચન—પ્રેમયેાગના અભ્યાસીએ મહાવીર પરમાત્માની નવધા ભક્તિ નિશ્ચય નયથી અને વ્યવહાર નયથી કરતાં આત્મદર્શન અવશ્ય કરે છે તે નવધા ક્રિયા ભક્તિ આ પ્રમાણે છે. (૧) શ્રવણ ક્રિયાભક્તિ. (૨) કીર્તન ક્રિયાભક્તિ. (૩) સેવન ક્રિયાભક્તિ. (૪) વચન ક્રિયાભક્તિ. (૫) વંદન ક્રિયાભકિત. (૬) ધ્યાન ક્રિયાભકિત. (૭) લઘુતા ક્રિયાભકિત. (૮) એક્તા ક્રિયાભકિત (૯) સમતા ક્રિયાભકિત. એમ નવ પ્રકારે પરમાત્માની ભકિત
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuni Cyanmandir
૨૬ર
પ્રેમગીતા
કરતે આત્મા પરમાત્મા પ્રત્યે અદ્વૈત પ્રેમમાં એકત્વ ભાવે થઈ સર્વ શત્રુ મિત્રમાં સમતા ભાવે સ્થિર થતાં પરમાનંદને ભોક્તા બને છે. ૬૩૪
महावीरप्रभुः सेव्य, एक एव सनातनः।
महापापात्मनां मुक्ति, ददास्येव स्वभावतः ॥६३५॥ અર્થ–મહાવીર પ્રભુ એકજ નિશ્ચયથી પૂર્ણ પવિત્ર હોવાથી સેવવા યોગ્ય છે કારણ કે તેમની સેવા મહા પાપાત્માઓને પણ મુક્તિ સહજ ભાવે આપે છે. ૬૩૫
आत्मनः श्रीमहावीराः, सर्वेषां सत्तया सदा ।
શુદ્ધાતમપ્રેમતત્તે યુતિઃ પરમેશ્વરઃ ગદ્દરૂદ્દા અથ–સર્વ જનના આત્માઓની સમાન સત્તા હોવાથી સર્વ આત્માઓ મહાવીરજ છે અને શુદ્ધાત્મ ભાવમય પ્રેમ પ્રગટ થવાથી વ્યકિતભાવે પરમેશ્વરે બને છે. ૬૩૬
વિવેચન–જગતમાં જે જે આત્માએ છે તે સર્વ સહજ ચેતન્યરૂપ જ્ઞાનદર્શન ચારિત્રવીર્ય ગુણે વડે પરમાત્મા મહાવીર સમાન સત્તાઓ-અવ્યક્ત ભાવે મહાવીરે જ છે. ૬૩૬
महावीरोपरि प्रेम-कारिणां भक्तदेहिनाम् ।
नैव विघ्नादिसंपातो-भवत्येव सुभक्तितः ॥६३७॥ અથ–ભગવાન શ્રી મહાવીર દેવ ઉપર પ્રેમ કરનારા ભકત જીવાત્માઓને વિધ્રોને સમુહ સારી ભકિતને લઈ કદાપિ નડતા નથી. ૬૩ળા
महावीरस्य नामादि-प्रेमिणां भक्तदेहिनाम् ।
अतिशीघ्रतया मुक्ति-र्जायते नान्यथा कदा ॥६३८॥ અથ–ભગવાન મહાવીર દેવના નામાદિ પણ પ્રેમી ભકત મનુષ્યોને અત્યંત શિધ્રતાથી મુક્તિ આપવા સમર્થ થાય છે આ સિવાય બીજી રીતે કદાપિ મુક્તિ મળે તેમ નથી.
प्रेमामृतमयं विश्वं, दृश्यते प्रेमदृष्टितः ।
प्रेमज्योतिर्मयं विश्वं, प्रेमदृष्टया विलोक्यते ॥६३९॥ અથ–સર્વવિશ્વ પ્રેમરૂપ અમૃતથી વ્યાપક છે અને તે પ્રેમદ્રષ્ટિથી જોનારનેજ દેખાય છે, જેણે આત્મામાં પ્રેમ પ્રગટ કરી હોય તે આત્મા વિશ્વને પ્રેમષ્ટિથી જોઈ શકે છે. ૬૩લા
વિવેચન–જે કે સર્વ વિશ્વના જ સ્વભાવથી પ્રેમરૂપ અમૃતથી સર્વદા ભરેલાજ છે, તે પ્રેમગીઓ શુદ્ધ પ્રેમમય દષ્ટિ વડે જુવે છે. અન્ય જોઈ શક્તા નથી. ૬૩લા
जैनधर्मे रुचिर्यस्य, तस्मै कि रोचतेऽपरम् । तृषितः स्वर्णदीतीरे, कूपं वांच्छति कः सुधीः १ ॥६४०॥
For Private And Personal Use Only
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનું ફળ
અર્થ—જેન ધર્મમાં જેની રૂચિ–પ્રેમ પ્રગટ થયેલ હોય તેને શું બીજા મુદ્દગલરૂપ પરમાં પ્રીતિ થશે? ન થાય, જેમકે સ્વર્ણ નદીના તીરે તૃષાવાલે થયેલે અન્ય કુવાની વાંછા ડાહ્યો માણસ કરે ? ન કરે. ૬૪
यस्य जैनोपरि प्रेम, जैनधर्म च सर्वथा ।
वर्तते स्वात्मभोगेन, तस्य मुक्तिन संशयः ॥६४१॥ અથ–જેઓને જૈન ઉપર પ્રેમ છે અને જન ધમ ઉપર સર્વથા ઉત્તમ પ્રેમ છે તે આત્મા પિતાના ધન માલ મિલકતના ભેગે પણ તે પ્રેમ ત્યજતો નથી તે આત્માની અવશ્ય અસંશય મુકિત થાય છેજ. ૬૪૧
वीरभक्तिर्जनैः साध्या, सर्वकल्याणकोत्सवैः ।
મહાવીરત્રય, વાત માન મત દ્રા અર્થ–સર્વે એ સર્વ કલ્યાણકના ઉત્સ વડે ભગવાન મહાવીરની નવ પ્રકારે ભકિત કરવી. આ ભકિતમાં વીર ભગવાનના ચારિત્ર શ્રવણથી જીવ સાચો પ્રેમી બને છે. દિકરા
ભગવાન ઉપરના વિશ્વાસથી શુદ્ધ પ્રેમ થાય છે.
परब्रह्म महावीरः, सर्वज्ञपरमेश्वरः।
तस्मिन् विश्वासयोगेन, शुद्धप्रेम प्रजायते ॥६४३॥ અથ–ભગવાન શ્રી મહાવીરદેવ પરમ બ્રહ્મ સર્વજ્ઞ પરમેશ્વર છે, તેમની ઉપર ૫ વિશ્વાસના યોગથી આત્મા શુદ્ધપ્રેમને પ્રાપ્ત કરી શકે છે. ૬૪૩ ભગવાન વીર જેના હૃદયમાં હોય તે સાચો પ્રેમી જાણુ.
सर्वद्रव्यजगच्छेष्ठ-कर्ता हर्ता प्रभुः स्वयम् ।
वीरो यस्य हृदि व्यक्तः, शुद्धप्रेमी स उच्यते ॥६४४॥ અથ–ભગવાન શ્રી મહાવીર જગના સર્વ દ્રવ્યમાં શ્રેષ્ઠ છે, સર્વ આત્માઓ પિતાના કર્તા હર્તા છે જેમના હૃદયમાં ભગવાન વ્યક્તપણે વસે છે તે શુદ્ધમી કહેવાય છે. ૬૪૪
દેવ ગુરૂ ધમ ઉપરનો પ્રેમ પરમપદને આપે છે.
देवप्रेम गुरोः प्रेम, धर्मप्रेम च मुक्तिदम् ।
विज्ञायते महावीर-भक्तो याति परं पदम् ॥६४५॥ . અથ–દેવ ઉપર ગુરૂ ઉપર અને ધર્મ ઉપર જે ભવ્યાત્માને પ્રેમ થાય છે તે મુકિત આપનારે થાય છે, તેથી ભગવાન મહાવીરના ભકતો પરમપદને પામે છે તેમ પ્રત્યક્ષ અનુભવાય છે. ૬૪પા
For Private And Personal Use Only
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuni Cyanmandir
૨૬૪
પ્રેમગીતા
सर्वात्मानो महावीराः, संग्रहसत्तया स्फुटम् ।
तेषामुपरि सत्प्रेम, सेवा मोक्षाय देहिनाम् ॥६४६॥ અથ–સર્વે આત્માઓ સંગ્રહ નયની અપેક્ષાએ પ્રગટ મહાવીરે છે તેમ સમજવું તેઓ ઉપર શુદ્ધ પ્રેમ અને તેમની સેવા મેક્ષ માટે થાય છે તેમ માનવું. ૬૪૬
દેવ ગુરૂની પૂજા કરનાર મુક્તિ પામે છે. प्रतिघस्रं महावोर-भूर्तिपूजाविधायकः ।
गुरोः पूजाविधाता च, भक्तो मोक्षाय कल्पते ॥६४७॥ અથ–જે આત્મા પ્રેમપૂર્વક દરેક દિવસે ભગવાન મહાવીદેવની મૂર્તિની પૂજા કરે છે, તેમજ ગુરૂની પૂજા કરે છે, તે પ્રેમીભક્ત મેક્ષ માટેની યોગ્યતાવાળે કપાય છે. ૬૪
વિવેચન–જે ભવ્યાત્મા દેવ, ગુરૂ, ધર્મને સત્યસ્વરૂપને યથાર્થ જાણું તે તરવ પ્રત્યે અનન્ય પ્રેમને ધરતે છતે. દરેક દિવસે ત્રણ વખત પરમાત્મા શ્રી મહાવીરદેવ આદિ તીર્થકરોની પૂજા ભક્તિ વિધિ સહિત મનના ઉદલાસપૂર્વક શુદ્ધભાવથી કરે છે તે અવશ્ય મોક્ષની ગ્રતાવાલે છે તેમ પંડિતે ક૯પે છે. ૬૪ળા
व्यापकप्रेमसद्भवत्या. सर्वविश्वस्य देहिनाम् ।
उपकाराय जीवेद्यो चीरभक्तः स सर्वथा ॥६४८॥ અથ–જે ભવ્યાત્મા જગત વ્યાપક પ્રેમરૂપ સુંદર ભકિત વડે જગના સર્વ જીવાત્માની ઉપર ઉપકાર કરવા અર્થેજ જીવન ધરે છે તે જ સર્વથા વીર પ્રભુને ભકત સમજો. ૬૪૮
प्रेमयोगं समाश्रित्य, अनन्ताः परमं पदम् ।
याता यान्ति च यास्यन्ति, जीवा आन्तरजीवनाः ॥६४९॥ અર્થ–પ્રેમગને આશ્રય કરી આંતરજીવનવાળા અનંતા જીવ પરમપદને પામ્યા છે પામે છે અને પામશે. ૬૪લા
असंख्यदृष्टिभिर्मोक्षो-महावीरेण दर्शितः।
तत्र सत्प्रेमतो मुक्ति-र्जायते सर्वदेहिनाम् ॥६५०॥ અથ—અસંખ્ય દૃષ્ટિરૂપ ક્રિયા વડે મિક્ષ થાય છે, તેમ ભગવાન મહાવીરે ઉપદેશ કર્યો છે તેમાં સત્ય પ્રેમથી સર્વ પ્રાણિઓ મુક્તિ પામેજ છે.
વિવેચન–આત્માઓને મુકિતની ઈછા કાયમજ હોય છે પણ સત્ય ઉપાય વિના તેની પ્રાપ્તિ થતી નથી તેથી મુકિતની પ્રાપ્તિ માટે કયો ઉપાય છે. તે વિચારવું જોઈએ,
For Private And Personal Use Only
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૨૬૫
પ્રેમનુ ફળ
શાસ્ત્રોમાં મેક્ષની પ્રાપ્તિ માટે અનેક નિમિત્ત કારણેા તથા ઉપાદાન કારણેા વર્ણવ્યાં છે એ કારણમાં જે જે ભવ્યાત્માને જે જે કારણનુ અવલખન લેતાં પ્રેમ જાગે તે તે અવલંબનરૂપ દૃષ્ટિ તે ભવ્યાત્માને નિમિત્તરૂપે પુષ્ટાલ'અન કારણુ થાય છે ૫૬૫૦ના
कलौ तु प्रेमयोगेण, मुक्तिमार्गः प्रवत्स्यैते ।
सर्वभव्यात्मनां शान्ति-दायकः पापरोधकः ||६५१ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અથઆ કલિકાલમાં તે માત્ર પ્રેમયેાગવડે જ સર્વ ભવ્યાત્માઓને માટે મુક્તિમાર્ગ પ્રવૃત્તિ કરાવવા સમર્થ છે, કારણકે તે પ્રેમયોગ શાંતિને દાતા અને પાપાને રાધ કરનારી છે. ૫૬૫૧૫
સેકડો યુક્તિથી જૈનધમને બાધ નથી આવવાના
मिथ्यायुक्ति शतेनाsपि, जैनधर्मान्न यश्वलेत् ।
जैनधर्मः स विज्ञेयः सत्यप्रेमा स्थिरायः ||६५२ ||
અ—હજારો મિથ્યા યુક્તિથી પણ જે જૈનધર્મથી સ્થિર આશયવાળે! સત્યપ્રેમી ચલિત થતા નથી તેજ જૈનધર્મ માં સ્થિર આશયવાળા અને સત્યપ્રેમવાળા જાણવા. પરા
વિવેચન—જગમાં અનેક ધર્મ પન્નુના હાલમાં વર્તે છે, દરેના સિદ્ધાંતા અને માન્યતાએ પ્રાયઃ એકબીજાથી ભિન્ન પ્રકારની હોય છે, જેમકે ના સન્નનું મિથ્યા વ બ્રહ્માદ્વૈત કહે છે કે એક માત્ર બ્રહ્મરૂપ સામાન્ય ચૈતન્ય જ સત્ય છે, તે વિના વ્યક્તિમય સર્વ જે દશ્યાશ્ય જગતુ માત્ર મિથ્યા જ છે, વેદાંત કહે છે કે ત્રણ પત્ર નિત્યમ્” બ્રહ્મ એક નિત્ય જ છે. લપતોયમનિયોગનવાયડિયમુચ્યતે। તમારેવં વિધિસ્પેન, નાનુશોવિતમતિ । આત્માને તુ દ્રિયથી અગ્રાહ્ય અવ્યક્ત મનથી પણ અચિંત્ય કામાદિક વિકારોથી રહિત છે તેમ તુ જાણુ, આમ એર્કાત નિત્ય સાંખ્ય દ ન માને છે, કહે છે કે " न कर्त्ता नापि भोक्ता कालानां तु दर्शने । जन्यधर्माश्रयो नाऽयं, प्रकृतिः परिणामिनी ॥ શ્રી કપિદેવના શિષ્યા કહે છે કે આત્મા કર્માદિકને કર્તા કે ભેક્તા નથી, તેમજ જન્ય જનક ધર્મના આધાર પણ નથી. ફકત માયારૂપ જે પ્રકૃતિ તેજ પરિણામનુ કામ કરે છે નાસ્તિકવાદીએ આત્માને નિષેધ કરે છે, તે કહે છે કે “નાક્ષેત્રભેતિ ચાર્જ, પ્રત્યક્ષાનુવમ્મતઃ । ગા વ્યવયેશય, શરીરેોવત્તિતઃ ।। આત્મા નથી એમ જે ચાર્વાક કહે છે તેમાં તે કારણ બતાવે છે કે જે હુ' અને મારૂ એ જે બેલાય છે, તે તેા શરીરથી ખેલાય છે, આત્મા કેઇએ :આંખે વડે પ્રત્યક્ષ જોયા નથી, હવે બૌદ્ધો કહે છે કે "ज्ञानक्षणावलीरूप, नित्यो नात्मेति सौगताः । क्रमाक्रमाभ्यां नित्यत्वे युज्यतेऽर्थक्रिया નહિં II૮૧] જ્ઞાન ક્ષણની પર પરારૂપ આત્મા હોવાથી તે નિત્ય નથી કદાચિત્ નિત્ય કહીયે તે
૪
For Private And Personal Use Only
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૬૬
પ્રેમગીતા
તેમાં ક્રમવડે કે ક્રમ વિના અક્રિયા સંભવી શકતી નથી અને અક્રિયારૂપ સ્વધર્મ ન હાય તેા તે અવસ્તુ જ થાય છે, માટે આત્મા ક્ષણિક પરંપરારૂપ છે. આવા પ્રકારની અનેક મિથ્યાદર્શનના પડિતાની કુયુક્તિએવડે પણ જૈનદર્શન ચલિત થતુ નથી તે સ એકાંતવાદની યુક્તિઓ હાવાથી સ્યાદ્વાદથી સને યથાવસ્થિત ઉત્તર આપે છે કે યઃ જો મ મેવાનાં, મોવતા મ હસ્ય ૬ । સંદ્યુત નિયંતા, સધામા નાન્યક્ષમ્ | જે સ્વસ્વકર્માંના કર્તા છે અને તે કર્મના ક્લેના ભેાક્તા છે, એટલે શુભ અશુભ પરીતિવડે શુભાશુભ કર્માંના તે પોતે જ કર્યાં છે, અન્ય કઇ તેને તેમાં પ્રેરણા કરનારા નથી, તેમજ તે કર્માંના લેાના તે પોતે જ પોતાની મેળે જ સ્વભાવથી ભાગવે છે. કોઇપણ ઇશ્વરાદિ તેને સુખ કે દુઃખ આપવાને સમર્થ નથી. આત્મા જ્યાંસુધી મિથ્યાત્વ, અજ્ઞાન, અવિરતિ કષાય અને અશુભ યોગની ક્રિયામાં રહે છે, ત્યાંસુધી સંસારમાં ભ્રમણ કરે છે પણ જ્યારે એ મિથ્યાત્વાદિકના ત્યાગ કરી સમ્યગ્દર્શન જ્ઞાનયુક્ત અની ઇંદ્રિય મનના સચમ કરીને અપ્રમત્ત ચારિત્ર ચેગ તથા તપ યગવડે સર્વ શુભાશુભ કર્મીને નાશ કરે છે, ત્યારે તેજ સંસારી આત્મા પરિનિર્વાણ-માક્ષ પ્રાપ્ત કરે છે. તેજ જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, તપ, વીર્ય, ઉપયેાગવત આત્મા છે, તેજ તેનુ સર્વ વ્યાપક લક્ષણ છે, તેથી અન્ય ખીજા કોઇ લક્ષણ તેમાં નથી. આ લક્ષણથી તે સ્યાદ્ ક་ચિત્ દ્રવ્યત્વરૂપે નિત્ય છે અને જ્ઞાનદર્શનના પિરણામેાથી કથંચિત અનિત્ય પણ છે. ક`ના સંબંધ લય થતાં પૂર્ણ નિર્વાણુ પદ્યને પ્રાપ્ત કરી સચ્ચિદાનંદના તેજ આત્મા ભેાક્તા થાય છે. આમ સયુક્તિવડે સ્યાદ્વાદ સિદ્ધાંતરૂપ જેને પૂર્ણ શુદ્ધતત્ત્વ પ્રાપ્ત થયેલું છે તે જૈનધર્મી અન્ય મિથ્યાત્વમય દર્શનાથી ચલિત કે નષ્ટ કરી શકાય તેમ નથી, ધર્મી ઉપર આત્માપ્રેમ પ્રગટ કરી તેનું શરણુ સ્વીકારીને મન, વચન કાયાથી યુક્ત આત્મસ્વરૂપને જૈનધર્મ અને વીતરાગ પરમાત્મા વીર પ્રભુ તથા તેમની આજ્ઞાથી વતા સાધુરૂપ ગુરૂને જે સમર્પણ કરે છે, તે પ્રેમયોગી આત્મા મોક્ષમાર્ગમાં પ્રયાણુ કરનારા સમજવા. ૫૬૫રા
મહાવીર વિના બીજા કાઈ ખરા ધ્રુવ નથી. परब्रह्म महावीरं, विना देवा न विद्यते ।
इत्येवं निश्चयो यस्य, तस्यैव भक्तियोग्य | ॥६५३॥
અથ—પરમ બ્રહ્મ સ્વરૂપ ભગવાન્ મહાવીરદેવ વિના અન્ય કોઇ મહાન દેવ નથી, આવા જેના આત્મભાવમાં અવિચલિત નિશ્ચય હાય તેમાં જ ભક્તિની ચેાગ્યતા છે. ૬૫ણા વિવેચન—આ જગતમાં અનેક દેવા છે, તે ખલથી જગતને ધ્રુજાવનારા છે. પ્રસન્ન થતાં કાઇને કાંઇક શક્તિ વિગેરે પણ આપે છે, કઇ જગત્ કર્તાનું નામ પણ ધરે છે, કેાઈ સંહારકતાનું બિરૂદ લઇને આનંદ પામે છે. પરંતુ વસ્તુ સ્વરૂપે તે દેવા કાઇ કોઇનું કલ્યાણ કરનારા કે ઉદ્ધાર કરનારા ખની શક્ય જ નથી.
For Private And Personal Use Only
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનું ફળ
कोइ देव हाथे असिचक्रधारा, कोइ देव गले पालेरुंडमाला ॥ कोइ देव उत्संगे राखे छे वामा, कोइ देव साथे रमे बुंदरामा ॥
कोइ देव जपे लेइ जापमाला, कोइ मांसभक्षि महाविकराला ॥ એટલે જે પરમ બ્રહ્મ સ્વરૂપને પ્રગટ કર્યું હોય તે જ પરમાત્મા કહેવાય છે. આગમ અને સાધુ ઉપરની શ્રદ્ધામાં પ્રેમપાત્રતા સમાયેલી છે,
संप्रति विद्यमानाना-मागमानां तथा कलौ ।
सूरिवाचकसाधूनां, श्रद्धया प्रेमपात्रता ॥६५४॥ અથ—આ કલિકાલમાં હાલમાં વિદ્યમાન આગની ઉપર તથા સૂરિવાચક અને સાધુઓ ઉપર જે પૂર્ણ શ્રદ્ધા રાખીને તેમના ઉપદેશને અનુસરવું તેજ પ્રેમગની પાત્રતા છે. ૬૫૪
વિવેચન—આ પાંચમાં આરામાં વિચરતા સર્વજ્ઞ કેવલિ પરમાત્મા તીર્થકરને આ ભરતુમાં અભાવ છે તેમજ પૂર્ણ દ્વાદશાંગી પણ નથી અને મન:પર્યવ જ્ઞાન પણ નથી, તેમજ કાલબળથી સ્મરણ શક્તિ પણ તેવી નથી તેથી આત્મગુણોમાં સચ્ચારિત્રની પ્રાપ્તિ માટે આપણે જે જે સાઘનેનું અવલંબન જોઈએ તે માત્ર કેવલી પરમાત્માએ ઉપદેશે કરાયેલા જે આગામે હાલમાં વિદ્યમાન છે તે તેમજ પૂજ્ય આગમધર અપ્રમત્ત ચારિત્રવંત આચાર્યવરે તથા ઉપાધ્યાયે કે જે ચતુર્વિધ સંઘને ધર્માનુષ્ઠાન ક્રિયા વડે દેવગુરૂ ધર્મની પ્રવૃત્તિઓ પૂજા, સામાયિક, પ્રતિક્રમણ, કાઉસગ્ગ, ધ્યાન સમાધિને પ્રેમથી ઉપદેશ કરે છે અને સાધુસાધ્વીઓ તેમની આજ્ઞાથી તપ જપ કિયાવડે ઉત્તમ સચ્ચારિત્રને પાલે છે તેમની ઉપર શ્રદ્ધા રાખી તેમને ધર્મકાર્યમાં જોઈતી સહાય કરવી, જ્ઞાન ધ્યાનમાં વધારવા યોગ્ય અનુકુળતા કરી આપવી વિગેરેથી ભવ્યાત્માઓ શુદ્ધ પ્રેમની યેગ્યતા પ્રાપ્ત કરે છે. ૬૫૪
મહાવીરના ભકતનું ગાંભીર્ય સાગર જેવું હોય,
वीरभक्तस्य गांभीर्य, पूर्णसागरवद् भवेत् !
चाल्यते नैव देवेन्द्र-देहादिनाशतः कदा ॥६५५॥ અથ–ભગવાન શ્રીમાન વીર પ્રભુના ભક્તોમાં પૂર્ણ ગંભીરતા સ્વયંભૂ રમણ જેવીજ હોય છે. ઇંદ્રાદિક દેના પ્રયત્નથી કે દેહાદિકના નાશથી પણ ચલિત થતા નથી. ૬૫૫
महावीरस्य सत्प्रेम, भक्तानां शरणं सदा।
सर्वधर्मान् परित्यज्य, वीरस्य शरणं व्रज i६५६॥ અર્થ–ભગવાન શ્રી મહાવીર દેવના સત્ય પ્રેમભક્તોને તે સદાય પરમાત્માનું શરભુજ હોયજ છે તું પણ અન્ય સર્વ ધર્મને ત્યાગ કરીને વીર પ્રભુના શરણને સ્વીકાર. ૬૫૬
For Private And Personal Use Only
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
૨૬૪
www.kobatirth.org
પ્રેમગીતા
વિવેચન-પરમાત્મા શ્રી મહાવીર સ્વામિની ઉપર અનન્ય પ્રેમ રાખનારા તેમની આજ્ઞાને શિરાવદ્ય માનનારા સ્વાત્મસ્વરૂપ પરમાત્માસ્વરૂપ અને અન્ય આત્મસ્વરૂપના યથાર્થ આધવાલા હોવાથી પુદ્ગલના ક્ષણક્ષણુ વિનાશી રવરૂપને પણ જાણે છે તેથી વિષયમેહના ત્યાગ કરીને આત્માને પરમાત્માના ચરણમાં પૂર્ણ પ્રેમથી સમર્પણ કરીને તેમનાજ એક શરણના સ્વિકાર કરે છે, તેથી પરમાનંદના ભાકતા થાય છે. તેમ હું આત્મા તને સંસારમાં કઇ શરણ આપનાર નથી એક માત્ર પરમાત્માના ધજ શરણે રાખનાર છે, संसारे दुःखदावाग्निर्ज्वलज्ज्वालाकरालिते वनमृगार्भकस्येव शरणं नास्ति, देहिनः ॥ સંસારમાં દુઃખમય ભયંકર દાવાગ્નિની જવાલામાં પડેલા મૃગલાના બાલકની જેમ પીડાતા જીવને કેઇ પણ શરણે રાખનાર નથી એક પરમાત્માના કહેલા ધર્મ જ શરણ આપે છે. ૫૬૫૬ પ્રાણાન્તે પણ જનધને ન મુકે તે પ્રેમયેાગ જાણવા, प्राणान्तेऽपि न मुञ्चन्ति महावोरं च सद्गुरुम् । जैनधर्म न मुञ्चन्ति लोकास्ते प्रेमयोगिनः ||६५७।।
46
""
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અર્થા—જે ભવ્યાત્માએ પ્રાણના અંત સમયે પણ મહાવીર ભગવંત અને સદ્ગુરૂ તથા જૈનધર્મીને છેડતા નથી તે લેાકેાને પ્રેમયેગીએ જાણવા. ૫૬૫ગા
મન, વચન અને કાયાથી ભગવાન વીરનું પ્રેમથી પૂજન કરવું. चित्तेन क्रियते यद्यत् क्रियते यच्च वाचया ।
देहेन क्रियते तत्स्यात्, वीरस्य प्रेमपूजनम् ||६५८||
અ—ચિત્તથી જે જે કરાતુ હાય, વાણીથી જે જે ખેલાતુ હોય અને દેહથી જે ક્રિયા વડે કરાતુ હાય તે સર્વ પ્રકારે શુદ્ધપ્રેમથી ભગવાન મહાવીરદેવની પૂજા થાય છે. ૬૫૮ા
વિવેચન—ચિત્ત મનના શુભ યા શુદ્ધ પરિણામે વડે દેવતત્ત્વ સંબંધી, ગુરૂતત્ત્વ સબંધી, ધર્મતત્ત્વ સંબંધી વિચારા થાય, મનન કરાય, અભ્યાસ કરતાં પૂર્ણ ચિત્તની સ્થિરતા થાય, મનની ચંચલતા અને વિષયમાં પ્રવૃત્તિખંધ થાય, તે પણ ભગવાન વીર પ્રભુની પૂજા છે, કહ્યું છે કે “ટ્યામ્મના નૃતજ્ઞાન, સંતોષગુમવત્રમૃત । વિવવામ તિરુશ્રાની, માવનાપાવનારાયઃ IIII દયારૂપ પવિત્ર જળવડે જેણે સ્નાન કર્યું હોય અને સ ંતેાષરૂપવિત્ર ઉજવલ વર્ઝને પહેરનારા, વિવેકરૂપ શુભ તિલક કપાલમાં શેાભાવનાર અને ભાવના મૈત્રી આદિથી પવિત્ર પરમાત્મા મહાવીર આદિ દેવની દ્રવ્ય પુજા કરાય છે, વચન વ્યાપાર વડે પ્રભુના ગુણુ સ્તવન કરાય છે, તે પ્રભુના સ્વરૂપનું ધ્યાન કરવાથી ભાવપૂજા થાય છે. આવી રીતે મન, વચન, કાયાની શુદ્ધતા પૂર્વક પરમાત્મા મહાવીરદેવનુ પ્રેમચેગવડે ભાવ અને દ્રવ્ય પૂજન પ્રેમયેગીએ કરે છે.
For Private And Personal Use Only
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રેમનું ફળ
મારા મન, વચન, કાયા મહાવીરમય થાઓ.
महावीरमयं चित्तं, महावीरगयं वचः।
महावीरमयो देहो-भूयान्भे सर्वथा सदा ॥६५९॥ અથ–મારૂં ચિત્ત હંમેશાં મહાવીરમય બને, મારા વચનને વ્યાપાર પણ મહાવીરમય થાવ અને આ દેહ તે પણ ભગવાન મહાવીરરૂપે સદા સર્વથા બને એવું પ્રેમ યેગી નિરંતર ભાવે છે. ૬૫૯
વિવેચન–સા પૂર્ણ ભગવાન મહાવીરદેવને ભક્ત એકજ પ્રકારને નિરંતર વિચાર કરે છે કે હું પરમાત્મા સ્વરૂપમાં કયારે સમાઈ જાઉં. જ્યારે મારા મનને જગ તના સર્વ પુગલના ભેગથી નિવારૂં અને ક્યારે મારું ચિત્ત પ્રભુના ગુણે પ્રભુના ઉપકારને વિચારતાં મહાવીર પ્રભુના સ્વરૂપમાં એકાકારભાવને પામે? તે ભાવનાથી કહે છે, કે “મુના ને બમ બમ (મનમાં) પધાર્યા (પ્રકાશ્યા) પ્રદી સુરવન હુમા રે ગુદ્ધિસાગર મહાવીર लगनी प्रगटी न उतरे उतारी रे, ॐ अहं महावीर जिनेश्वर ॥ મેં સારું કર્યું હોય, કરતો હોઉં કે કરવાનો હેઉ તે સર્વનું વીરચરણમાં સમર્પણ
कृतं करोमि यत्सर्व, करिष्यामि च भावतः ।
तत्सर्व प्रेमयोगेन, भूयाद् वीरार्पणं सदा ॥६६०॥ અર્થ–મેં જે પૂર્વે કર્યું હોય, હાલમાં કરૂં છું તે અને ભવિષ્યમાં જે કરીશ તે સર્વે ભાવપૂર્વક થનારૂં પ્રેમગવડે સદા ભગવાન વીર પ્રભુના ચરણમાં અર્પણ થાવ. ૬૬ના
विश्व प्रेममयं भूयात् , तथा श्रीजैनशासनम् ।
सर्वसंघस्य मांगल्यं, भूयात्सर्वत्र सर्वदा ।।६६१॥ અથ–સર્વ વિશ્વ-જગત્ સદા સર્વદા પ્રેમમય બને શ્રી જૈનશાસનના પ્રેમથી સર્વ વ્યાપક થાવ, સર્વ ચતુર્વિધ સંઘનું સદા સર્વદા સર્વત્ર મંગલ થાવ. ૬૬૧
મહાવીરાયાં, મ િવશિતઃો.
तत्र सत्प्रेमतो मुक्ति-महावीरेण दर्शिता ॥६६२॥ અથ_શ્રી મહાવીર ગીતા નામના અધ્યાત્મયોગ ગ્રંથમાં ભક્તિયોગ પ્રકરણ પ્રગટ થયું છે તેમાં સત્ય પ્રેમથી આત્મા મુકિતને મેળવે છે તેમ ભગવંતે ઉપદેશ્ય છે. ૬૬૨
વિવેચન–પ્રભુશ્રી મહાવીર વીતરાગ ભગવંતે ચતુર્વિધ સંઘને આત્મસ્વરૂપની પ્રાપ્તિને માર્ગ દેખાડવા માટે જે શુદ્ધ તત્વસ્વરૂપને ઉપદેશ કર્યો છે તેના સૂક્તના સંગ્રહ રૂપ આપણા પરમ પૂજ્ય મહર્ષિ મુનિવરેએ મહાવીર ગીતા રૂપ મહા ગ્રંથરત્ન રચ્ચે છે, તેમાં ભકિતયેગ એટલે પરમાત્મ સ્વરૂપની પ્રાપ્તિ પરમાત્માની તથા દેવગુરૂ ધર્મના
For Private And Personal Use Only
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૭૦
પ્રેમગીતા
અંગાની ભક્તિ કેવી રીતે કરવી એટલે કે મન વચન કાયાની ભકિતનું ત મયપણું કેવી રીતે પ્રગટ થાય તે સ તેમાં પ્રગટ કર્યુ છે સત્ય અનન્ય ભાવમય પ્રેમયેગની પ્રાપ્તિથી ભવ્યાત્મા મેાક્ષ પ્રાપ્ત કરી શકે છે તેમ પરમગુરૂ જગતતારક મહાવીર ભગવતે જણાવ્યું છે ‘તુવેંડાળા મોલો, યોગસ્તસ્ય વ્હારમ્ | જ્ઞાનબદ્વાનચાત્રિ,-પત્નત્રયં ચ સઃ શા જગતના સર્વાં પ્રાણિવ ચાર સાધ્યા સિદ્ધ કરવાની પ્રવૃત્તિવાલા હાય છે કેાઇ અને, કોઇ કામને, કાઇ ધર્મોને અને કાઇ મેાક્ષને સાધ્ય માને છે. કેઇ એ ચારમાંથી કામ કે અને માને, તે કોઇ અર્થ અને ધર્મને માને છે, કોઇ ધર્મને અને મેાક્ષને માને છે તે કાઇ ચારેને માને છે કોઇ ત્રણને માને છે એમ જેને જે રૂચે તેમ માને છે. એક મેાક્ષ સ પુરૂષામાં મુખ્ય પુરૂષાર્થ છે તેની પ્રાપ્તિથી સ` સુખ પ્રાપ્ત થાય છે માટે ચારમાં મેક્ષ માત્ર એકજ મુખ્ય છે. તે મેાક્ષની પ્રાપ્તિ માટે મેક્ષનુ ધ્યેય રાખીને ધ પુરૂષા સાધ્ય કરાય છે. ાદદા
ઉપસહાર
मया तदनुसारेण, प्रेमगीता प्रदर्शिता ।
મહાવીશ્રમો: પત્નીયશોવા પ્રેમીિ ૬૬ા
અ—આ પ્રેમગીતા મેં પૂર્વ પુરૂષના કરેલા ભકતયેગને અનુસારે દેખાડી છે તેમાં ભગવાન મહાવીર પરમાત્મા પ્રેમસ્વરૂપ છે તેમની પત્ની યશેદ્યાદેવી પ્રેમરૂપિણી આત્મ પરિણતિ રૂપે જાણવી. ૫૬૬૩ા
વિવેચન—પૂ. સદ્ગુરૂ શ્રી બુદ્ધિસાગરસૂરીશ્વરજી જણાવે છે કે આ પ્રેમગીતા મેં પૂજ્ય પૂર્વ પુરૂષ મહિષ આએ જે ભકિતયેાગ પ્રદર્શિત કર્યાં છે તેના અર્થને અનુસારે કરી છે તેમાં આત્મા રૂપ તત્વ પરમાત્મા મહાવીર દેવ સમજવા અને આત્મપરિણતિ રૂપ પરમાત્મ મહાવીર દેવની ધર્મ પત્ની શ્રી યશેઢાદેવી પ્રેમરૂપણી સમજવી. જે પ્રેમ ગૃહસ્થ ધર્મ રૂપ અને ત્યાગ ધરૂપને પ્રગટભાવે દેખાડવામાં સમર્થ થાય છે u૬૬૩ા
गृहादर्शस्तु लोकाना -मादेयो द्रव्यभावतः ।
महावीरस्य मे भूयात्, तथा प्रेमप्रवर्धकः ॥ ६६४ ॥
અથ ભગવાન મહાવીર દેવના ગૃહસ્થ જીવનના આદર્શ સર્વ લેાકાને ગ્રહણ કરવા ચેાગ્ય દ્રવ્ય અને ભાવથી થાવ અને તે શુદ્ધ પ્રેમ મારા માટે પ્રેમના અત્યંત વધારે કરનારા થાવ. ૫૬૬૪ા
વિવેચન-પરમાત્મા શ્રી મહાવીર દેવનુ ગૃહસ્થ જીવન અધુ કચેગથી શુદ્ધપ્રેમમય પૂણૅ પવિત્ર હાવાથી જગતના સર્વ સામાન્ય અને વિશેષ ભિન્નભિન્ન પ્રકૃતિના લેકાને પોતાનું સુંદર જીવન ઘડવા માટે આદરૂપ થાય તેમ છે. દ્રવ્યથી બાહ્ય આચારની સુ ંદર
For Private And Personal Use Only
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૨૧
પ્રેમનુ ફળ
તાને જીવન આદર્શ પૂર્ણ કરે છે. ભાવથી આત્મપરિણામેની ભકિતપ્રેમની શુદ્ધતા પરમામાના ગૃહસ્થાઇનું ચરિત્ર પણ સારી રીતે પૂર્ણ કરે છે તેથી ભગવાન મહાવીરના દ્રબ્ય ભાવમય ગાસ્થ્ય આદર્શોં મારા અંતરપ્રેમની પ્રવૃદ્ધિ કરનારા થાય છે.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
त्यागादर्शमहावीरः, त्यागिनां मोक्षहेतवे ।
भूयात् सत्प्रेमयुक्तानां सर्वकल्याणकारकः ||६६५||
અથ-ભગવાનના ત્યાગરૂપ આદર્શ સ` ત્યાગીઓને મેાક્ષની પ્રાપ્તિમાં પુષ્કાલ ખન હેતુ માટે થાય છે તેમજ સત્ય પ્રેમ યુકત સર્વ ભવ્યાત્માઓના કલ્યાણના કરનારા
થાય છે. પ્રા
त्थागादर्शे महावीरे, गौतमस्वामिनश्व मे ।
शुद्धमास्तु लोकानां सात्विकं शरणं महद् ||६६६ ॥
અથ ભગવાન શ્રી મહાવીર દેવના ત્યાગમય આદર્શોમાં શ્રી ગૌતમસ્વામિને મને અને સર્વ જગતના લેાકેાને ઉપજેલા શુદ્ધ પ્રેમ તેજ એક સાત્વિક મહાન શરણ આપે છે. ૫૬૬૬ जैनानां जैनशास्त्राणां, सद्गुरुगां विशेषतः । સપ્રેમ પૂર્ણમોલાય, ગાયતે વમાવે
છI
અ—સર્વ જેના અને જૈન શાસ્ત્રો તથા સદ્ગુણુવાલા સદ્ગુરૂએ ઉપર સત્ય શુદ્ધ પ્રેમ આ પાચમા આરામાં પણ પૂર્ણ મેાક્ષના સુખમય લાભને માટે થાય છે. ૫૬૬છા तपोभिः संयमैर्जापैः किं फलं जायते कलौ ? |
महावीरप्रभुप्रेम्णा, मोक्षो भवति देहिनाम् ||६६८||
અથ--તપથી સંયમથી અને જાપથી શું ફૂલ થાય છે ! આ કલિકાલમાં તે એક ભગવાન મહાવીર ભગવત ઉપર શુદ્ધ પ્રેમ વડેજ મનુષ્ય મેક્ષને પ્રાપ્ત કરે છે. ૬૬૮૫ ॐ तत्सत् परमप्रेमिन् ! महावीर महाप्रभो ! । सर्वविश्वोपकाराय, भवतु त्वत्पदाम्बुजम् ||६६९|| અથ—હે પરમસત્ય પરમેશ્વર મહાવીર પ્રભુ
તમેજ
ૐ તત્ સત્
એ પદને પ્રાપ્ત થયા છે કારણ કે તમારા ચરણુ કમલ સર્વ વિશ્વને પરમ ઉપકારક થયેલા છે અને થાય છે. ૫૬૬લા
शमस्तु सर्वलोकानां, जैननशासनरागिणाम् ।
कलौ प्रेममयं जैन- शासनं जयतात्सदा ॥६७० ॥
For Private And Personal Use Only
""
અથ—સવ જગતના લાકે શમ–સમભાવવાલા થાવ, જૈનશાસનના પ્રેમીને સમભાવ પ્રગટ થાવ, આ કલિકાલમાં તે આ એકત્વ. પ્રેમમય જૈનશાસન સદા જયવંતુ ર્ડા. ૫ ૬૭૦ ॥
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
૨૭૨
www.kobatirth.org
પ્રેમ ગીતા શામાંથી ઉદ્દભવી. परंपराप्रवाहेण, प्रेमगीता प्रवर्त्तिता । उद्धृता भक्तियोगेन, यशोभद्रेण सूरिणा ||६७१ ||
અથ—આ પ્રેમગીતા પર'પરાના પ્રવાહથી ચાલતી આવેલી છે તેને શ્રી યશોભદ્રસૂરીશ્વરજીએ ભકિતયોગ વડે ઉદ્ધાર કરેલે છે. ૫ ૬૭૧ ૫
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વિવેચનઆપણા સન્મુખ જે પ્રેમગીતાનું વિવેચન કરાય છે તે પ્રેમગીતા આજકાલની ઉપજી છે એમ માનવાનુ નથી એ તો ભગવાન શ્રી મહાવીર દેવના શ્રીમુખે ભવ્યાત્માના ઉદ્ધાર માટે ઉપદેશ કરાયેલી છે તેના સૂકતા સર્વ આગમમાં ગુંથાયેલાં છે તે પરંપરાએ એટલે સુધર્મ સ્વામિના શિષ્ય પ્રશિષ્યની પરપરાએ ગવાતી આવેલી છે તેના ઉદ્ધાર શ્રીમાન જૈનાચાર્ય સર્વ શાસ્ત્ર સમુદ્રપારંગત ભગવાન્ શ્રી યશેાભદ્રસૂરીશ્વરજીએ ભક્તિયોગમાં પ્રેમભકિત પ્રકરણ રૂપે ઉદ્ધાર કર્યો હતે. તે અર્થરૂપે છે. ૫૬૭૧૫ परंपरोद्धृता भूयात्, सर्वत्र पञ्चमारके ।
भक्तियोगस्य सद्बोध-दायिनी मुक्तिवाहिनी || ६७२॥
પ્રેમગીતા
અ—ભકતયેાગના બેધ કરનારી, મુકિતની વહન કરનારી, પરોપકારથી ઉદ્ધાર પામેલી આ પ્રેમગીતા પાંચમા આરામાં સર્વત્ર વિષયવતી વગે†. ૫૬૭રા गृहत्यागदशापूर्ण - महावीरयशोदयोः ।
निष्कामप्रेमयोगोsस्तु, लोकानां शरणं सदा ||६७३ ||
नेत्रद्वीप रस क्षोणी- १९७२ प्रमिते वैक्रमे शुभे । वत्सरे श्रावण शुक्ल पञ्चम्यां भृगुवासरे ॥६७४ || विद्यापुरीय संघेन, पार्थितेन महर्षिणा । चतुर्मासस्थिति तत्र - विधाय सुसनाधिना ॥ ६७५ ||
અ -ભગવાન શ્રી મહાવીર તથા યશેાદા દેવીને ગૃહ સંસાર અને ત્યાગ દશાપૂ જે નિષ્કામ પ્રેમચેગ સર્વાં જગતના લેકે!ને આદર્શ રૂપે શરણ આપનારા સદા
ચાવ. !! ૬૭૩ ||
प्रेमगीता सुगीतेयं, बुद्धिसागरसूरिणा ।
लोकत्रयी पठित्वेमां नन्दतात्सुचिरं भुवि ॥ ६७६॥
For Private And Personal Use Only
આ
માગણીસસા મ્હેાંતેરના વિક્રમ સંવચ્છરે શ્રાવણુ માસના શુકલ પક્ષમાં પાંચમ અને માંગલવારે વિજાપુરના શ્રી સંઘના અત્યંત આગ્રહપૂર્ણાંક પ્રાના કરવાથી અનેક મહષિ મુનિવરેાની સાથે ચામાસાની સ્થિરતા કરીને સારી રીતે સમાધિ વડે ધર્મ
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
પ્રેમનુ ફળ
ધ્યાન કરીને વસતા છતા સં વિજાપુરના શ્રાવક શ્રાવિકારૂપ સંધને ધર્મ પ્રવૃત્તિ ધરાવતાં આન ંદ પ્રવર્તાવ્યે અને આ પ્રેમગીતા સારી રીતે ગાવા ચાગ્ય ભણવા યોગ્ય શ્રીમાન્ જૈનાચા સ્રવ શાસ્ત્રવિશારદ્ યાગનિષ્ઠ અધ્યાત્મજ્ઞાનદિવાકર શ્રીમાન્ બુદ્ધિસાગરસૂરિશ્વરે રચી તેના વડે ત્રણ જગતના ભવ્ય આત્માએ ઘણા કાલ સુધી આ પ્રેમયેગ ભૂમેમાં–આત્મ સમાધિમાં આવીને સર્વ લેકે આનદને અનુભવ કરે. ૫૬૭૪-૬૭૫-૨૭૬૫
यावद्भूमण्डलं धत्ते, यावच्चन्द्रदिवाकरौ । तावदुल्लासतामेतु, प्रेमगीतेयमुत्कटा ||६७७॥
અથ—યાં સુધી આ ભૂમંડલ ધારણ કરાયુ છે જ્યાં સુધી ચંદ્ર અને દિવાકર પ્રકાશ કરી રહ્યા છે ત્યાં સુધી આ પ્રેમગીતાસ લોકોને ઉત્કૃષ્ટ ઉલ્લાસ આપનારી
ચાવ. ॥ ૨૭૭ ૫
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्यात्मरसनिर्भिन्ना, प्रेमगीतेयमद्भुता ।
प्रेमिणां प्रेमतो धेया, यादृक्ताहरू जनस्य नो ॥६७८||
અથ
આ પ્રેમગીતા અધ્યાત્મ રસથી ભરપુર અને અત્યંત અદ્ભૂતતાવાલી છે તે પ્રેમીજનોને અવશ્ય પ્રેમથી આપવા યોગ્ય છે. પરંતુ જેવા તેવા માણસે.ને તે આપના ચોગ્ય નથીજ. ૫૬૭૮૫
छद्मस्थत्वात्प्रमादाद्वा, काऽपि दोषस्य संगतिः । दृश्यते मतिमद्भिश्चेत्- क्षन्तव्यं कृपया मयि ॥ ६७९ ॥
અથ પ્રેમગીતામાં છદ્મસ્થપણાને લઇને કે પ્રમાદને લઇને જે કાંઈપણ દોષના સંભવ રહ્યો હોય તેને બુદ્ધિમાન વિદ્વાનેાએ મારા ઉપર કૃપા લાવીને ક્ષમા કરવી. ૫૬૭૯૫
વિવેચન-ગ્રન્થકાર ૫. પૂ. ગુરૂદેવ બુદ્ધિસાગરસૂરીશ્વરજી મહારાજ જણાવે છે કે આ પ્રેમગીતામે શાઓ અને અનુભવ ખન્ને દ્વારા તૈયાર કરી છે. આમ છતાં હું છદ્મસ્થ જીવ છું તેથી તિદ્વેષથી મારી સ્ખલના થાય તે સ્વાભાવિક છે. તેમજ પ્રમાદને લઈને પણ કેટલીક ભૂલા રહેવા પામી હાય તેને વિદ્વાના ઉદાર દીલ રાખી ક્ષમા કરશે. તેની શુદ્ધિ કરશે. ૫૬૭૯ના
मङ्गलं भगवान् वीरो - मङ्गलं गौतम प्रभुः ।
ગમાર્યનેયે સર્વે-સૈનયમંડિતુ મમ્ II૬૮૦||
અ
—ભગવાન મહાવીર પરમાત્મા મંગળરૂપ છે, લબ્ધિનિધાન ગૌતમસ્વામી મહારાજ મગલરૂપ છે, નેગમ સ ંગ્રહ વગેરે નયા પ્રમાણેાથી યુતિયુકત જૈનધર્મમંગલરૂપ
હૈ. ॥૬૮૦ના
For Private And Personal Use Only
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२७४
પ્રેમગીતા
सर्वमङ्गलमाङ्गल्यं, सर्वकल्याणकारणम् ।
प्रधानं सर्वधर्माणां, जैनं जयतु शासनम् ॥६८१॥ અથ–સર્વ મંગલમાં માંગલિક સર્વ કલ્યાણનું કારણ સર્વ ધર્મોમાં પ્રધાન શાસન જૈનશાસન જયવંતુ વર્તો. ૬૮૧
प्रशस्ति: श्रीमच्छासनमद्भूतं, समभवच्छ्रीमन् महावीरतः । तस्मिन् पादप इष्टसिद्धिफलदः, श्रीमान् तपागच्छकः ॥ यः शाखाभिरतीव शान्तिजनकः ख्यातोऽस्ति विख्यातिभियस्य स्वादुफलान्यतीव सुभगान्यास्वाद्य धर्मप्रियः ॥१॥ तदीयसच्छासनमारवोढा, श्रीहरिमरिः क्रमतः प्रभावी । प्रबोधितो येन महाधिराजा, श्रीजैनधर्मार्थनिरूपणेन ।। २ ॥ तदीयपट्टे च परंपरातो, वैराग्यसंगी मुनिनेमसागरः । योऽनेकजीवान्प्रतिबोध्य भव्यानाचारचंचुर्व्यचरअनेषु ॥३॥ तस्पट्टपूर्वाचलभानुभास्वरः, सम्यक्रियाज्ञानप्रचारलक्षः । कक्षीकृतात्मोन्नतिमुरव्यमार्गों, जीतान्तरारी रविसागरोऽभूत् ॥ ४ ॥ तत्पट्टपंकेरुहषट्पदश्रियं, वभार भव्यां सुखसागरसुधीः । चारित्रचूडामणिः शुद्धभावतः, सम्यक्त्वबोधप्रथनैकतत्परः ॥५॥ तदीयपट्टाम्बरभानुमाली, परः शतग्रन्थविधानदक्षः । . योगिप्रधानः श्रुतधर्मनिष्ठः कृतावधानः शुभतत्वराशौ ॥६॥ विशुद्धभावोऽजनि बुद्धिसागरः, सूरीश्वरो बुद्धिनिधानमुख्यः । पीयूपतुल्यानि वचांसि यस्य, निपीय सन्तोषमियाय भव्यः ॥७॥ तत्पट्टलक्ष्मी रुचिरां द्वितीयो, बुद्धयब्धिमूरीन्द्रपदाजसेवी । दधाति शिष्यस्वयमृद्धिसागरः, सूरीश्वरः शास्त्रविदां वरेण्यः ॥ ८॥ श्री प्रेमगीतारव्ये शास्त्रे, आत्मवोधकृते मुदा। प्रणीता विकृतिर्बुद्धिप्रकाशारव्या सतां मुदे ॥९॥
For Private And Personal Use Only
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पार्थे
જ્ઞાનાદિ સુ
સવ
.
એક
તા
,
૧૨ ર૦
શુદ્ધ પ્રેમ
9
સુચને
ધર્મનું
૨૩
શુદ્ધિ પ ત્ર ક. અશુદ્ધિ શુદ્ધિ પૃષ્ઠ લીટી અશુદ્ધિ શુદ્ધિ પૃષ્ઠ सर्वभाव व सर्वभावा व
ભાગમાં બાહભેગમાં પર ૨૮ पार्श्वऽपि
જતરંગ જલતરંગ ૫૩ ૨૭ અનાદિ
પર આત્મામાં પરમાત્મામાં
૫૪ ૧૧ ૫ ૨૩ રહેલા
રહેલા દેને પપ આત્મભાવનું
નિમિત્તા આમભાવનું
નિમિત્ત-કારણે ૬૫
એક પ્રકારની સયમ
૬૫ ૧૭ ૭ ૧૯ સં ચમ
વીતરાગ વિતરાગ
૭ ૨૦
ભાવના વંદન માટે ૭૦ ભાવતા
વિભાવિક વિભાવિક અનંદમય આનંદમય
૧૦ ૨૧ થાય? થાય
તારતમ્ય
તરતમ્ય પ્રેમ
૧૪ ૨૪
સુખને એકભી એકત્વભાવે ૧૫ ૨૫
ધર્યનું ચેતનના ચેતનાના
૧૬ ૯
આત્મસમર્પણ આમરમણ
વાસલ્યતાથી ધર્મ
૧૬ ૨૩
વાત્સલ્યતાથી ધર્મ સ્વરૂપ शुद्धात्माहि १६
પ્રમથી २९
પ્રેમથી शुद्धात्मा
૯૧ ૧૪ પૂર્વકાલિન મૈત્રીભાચ મૈત્રીભાવ
૯૪ ૨૩ પૂર્વન
૧૮ ૩૦ યાતા
રાગદ્વેષ ગ્યાના
રાગદ્વેષ પામી
નિર્દોષભાસે આપી
૯૬ ૨૬
હદયકલમાં નાભિકમળમાં ૯૭ ૨૧ आचरमाग्र શવળમાં -
ધ્યાન
ધ્યેય ૧૦૮ ૧૨ शिखागाय शिखाया
અભાવ
અભેદ "बुज्झ बुझ ३२ २५
पुनर्ममहाप्रेम्णा पुनर्महाप्रेणा ११० २ આમ આમાં ૩૬ ૧
પ્રત્યક્ષ સંક૯પ
પ્રત્યક્ષ ૧૧૦ અક૯૫
| વિતરાગ વીતરાગ ૧૧૪ ભવ્યાત્માઓના ભવ્યાત્માઓને ૪૧ ૨૦
૯ માડે
માટે ૪૧ ૨૫ સfહું संवरेहि પ્રમથી
પ્રેમથી ૪૧ ૨૭ એકત્વ એકત્વભાવે ૧૧૫ ૧૭ મત મન
૪૫ ૯ સન્ય . સત્ય ૧૨૧ ૬ નમી
પ્રાપ્તિથી શક્તિથી ૧૨૩ ૧૮ વાસના
વાસના છે. પર ૭, ક્ષપશમ ક્ષપશમભાવે ૧૨૬ ૧૫ શમૃદ્ધિ
પર ૨૧ ! મનકદાર મતદાગ ૧૨૮ ૨૦
૨૪ ૧૬ નિર્દોષ
૧૦૮ ૧૪
११४ २०
નથી
For Private And Personal Use Only
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
૨૬
અશુદ્ધિ
જે
એકસિક
, .,
જ્ઞ, ઞ. દ
અવસ્થ
અવશ્ય
सलेम्णा
सत्प्रेम्णा
બ્રહ્મપ્રમમે
બ્રહ્મપ્રેમને
पीयतनं
पीयंताणं
અપેલવે
આભવે અનુભવે
વૃદ્ધિભાવ
ગૃદ્ધિભાવ
સ
સર્પના ડંશ
श्रीन्देही
श्री देहिदेह
વિવેચનુ
વિવેચન
ધોન્સ્ટેાશ્વાસમાં શ્વાસેાશ્વાસમાં
સભ્યજ્ઞાન निन्दिषु
સમ્યગજ્ઞાન
निन्दषु
सझते
અદ્વૈતભાથે
કેવળપ્રા
અને
भवेदि
યાગે
શુદ્ધિ
જે છ ખુણાવાળું એકાંતરસિક
बागू
बोधत
सग्नं
^મયોગતઃ
રાજશ
સામત
વિથરે
सह्य અદ્વૈતભાવે
કેવલમ્રા
અનેક સાય સાદિ
भवेदि
ચેાગે
वाग्
बोधतः
लग्नं
प्रेमयोगतः
રાજસાદિક
તામસ
વિગેરે
પૃષ્ઠ લીટી
www.kobatirth.org
૧૨૮
૨૨
૧૨૮ ૨૩
१२९ २९
૧૪૧ ૨૪
१४२ ३८
૧૪૩ ૨૦
१४४
૧૪૪
૧૪૬
૧૪૬
અશુદ્ધિ
અત્મ
તત્વમસિ
વ્યક્ત અવસ્થામાં પ્રેમ વ્યક્ત પ્રગટે છે.
યુવત
જાય
ઇષ્ટ કામેામાં
२
૧૭ તેના
૧૧ | કરાવે
૧૨ મુદ્દોવાળાં
१४८ १७ दुर्भीचम्
૧૪૯
૧૯
લાગે છે
૧૪૯ ૨૮
ચેવિસ
૧૫૦
૧૭
o ૨૮ १५२ १०
૧૫૨
૧૫૪ ૧૬
२८ दीपकावेवस्ततः
दन्तर्यामी
૧૫૭ ૧૩ बोत ૫૭ ⟨૬ અશક્તિ
૧૬૧ ૧
સરમાત્માના
૬
१६३ २४
१६८ ૧ | જૈનશાસનરૂપ ૨૬૮૯ હેમ
૧૬૯ ७ बिभु
૧૬૯ ૩૦ સમ્ય
૧૭
3
રૂ? | જીતવાની
સુખથી
૧૯૩ ૨૨ ૧૯૩ २४
१९४ २४
दुर्मोचम्
१९४
२९
ભાગ્ય લાગતા હતા ૧૯૬
૧૩
ચેત્રિસ
૨૦૦
♦
અવરણરૂપ
આવરણરૂપ
૨૦૨ ૩૧
ભાવમૃત
ભાવામૃત
૨૦૪ ૨૮
यस्यैकता यस्यैकतां २०९ १५
For Private And Personal Use Only
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
યાવત્
જોઈ
શુદ્ધિ
આમ
તત્ત્વમસિ
અવ્યક્ત અવસ્થામાં અવ્યક્ત
પ્રેમ પ્રગટે છે. ૧૭૨
૧૮૨
ઇષ્ટ કામેામાં
તેવા
કરે અને કરાવે
सर्वदोषाणा
પ્રેમગીતા
પૃષ્ઠ લી’ટી
૧૧
૨૫
૧૭૫ ૩૦
પરમાત્માના
અંતરંગ શત્રુને જીતવાનો
જૈનશાસનરૂપ હામ-ત્યાગ
વિમુ
સત્ય
સહેલાઇથી
***.
૧૮૪ ૨૦
૧૮૫ ૧૨
जीपक वेववस्तुत: २१२ २३
दन्तयामी २१४ २ बोधतः
२१७
१
આસક્તિ
૨૧૮ .
૨૧૯ ૧૨
૨૩૧ ૧
૨૩૮ ૨૨
૨૪૦
૧૨
२४४ १९
૨૪૫
૨૪૫
..
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private And Personal Use Only
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir પરમપૂજ્ય આચાર્ય દેવ ઋદ્ધિસાગરસૂરિપ્રણીત પ્રકાશિત ગ્રંથો થાગબિન્દુપ્રકરણ [ બુદ્ધિસાગર વિવરણ સહિત ] સંસતિ શતસ્થાનક પ્રકરણ [ ગુજરાતી વિવરણ સહિત ] યોગાનુભવ સુખસાગર અને ગવિશિકા [ ગુજરાતી વિવરણ સહિત ] 1 -4 પ્રાપ્તિસ્થાન 1 વિજાપુર બુદ્ધિસાગર જૈન જ્ઞાન મંદિર વિજાપુર 2 પેથાપુર જૈન બુદ્ધિસાગર સમાજ સ્ટે. રાંધેજા, પેથાપુર 3 5, મફતલાલ ઝવેરચંદ ખેતરપાળની પોળ, અમદાવાદ 4 સરસ્વતી પુસ્તક ભંડાર રતનપાળ, હાથીખાના, અમદાવાદ પ માસ્તર નગીનદાસ નેમચંદ ડોશીવાડાની પાળ, અમદાવાદ For Private And Personal Use Only