Book Title: Pravachansara Anushilan Part 1
Author(s): Hukamchand Bharilla
Publisher: Ravindra Patni Family Charitable Trust Mumbai
Catalog link: https://jainqq.org/explore/008368/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 hajAra pravacanasAra anuzIlana bhAga-1 1hajAra prathama saMskaraNa hindI (1 janavarI, 2005) prathama saMskaraNa marAThI (1 janavarI, 2005) vItarAga-vijJAna (hindI-marAThI) ke sampAdakIyoM ke rUpa meM : kula : 8hajAra 650 14 hajAra 650 mUlya : 30 rupae lekhana evaM gAthA va kalazoM kA padyAnuvAda DaoN. hukamacanda bhArilla zAstrI, nyAyatIrtha, sAhityaratna, ema.e., pIeca.DI. laijara TAipasaiTiMga : trimUrti kampyUTarsa, e-4, bApUnagara, jayapura prakAzaka ravIndra pATanI phaimilI cairiTebala TrasTa, mumbaI evaM paNDita ToDaramala smAraka TrasTa e-4, bApUnagara, jayapura-302015 mudraka: jayapura prinTarsa ema.AI.roDa. jayapura Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya yaha to sarvavidita hI hai ki vigata 28 varSoM meM DaoN. hukamacandajI bhArilla Atmadharma aura vItarAga - vijJAna ke sampAdakIya lekhoM ke rUpa meM jo bhI likhA hai; vaha saba Aja jina-adhyAtma kI amUlya nidhi bana gayA hai, pustakAkAra prakAzita hokara sthAI sAhitya ke rUpa meM pratiSThita ho cukA hai| na kevala hindI bhASA meM unake aneka saMskaraNa prakAzita ho cuke haiM; apitu gujarAtI, marAThI, kannar3a, tamila, aMgrejI Adi aneka bhASAoM meM unake anuvAda ho cuke haiM tathA anekoM bAra prakAzita bhI ho cuke haiN| inameM paramabhAvaprakAzaka nayacakra, samayasAra anuzIlana, dharma ke dazalakSaNa, kramabaddhaparyAya, bArahabhAvanA: eka anuzIlana, caitanyacamatkAra, nimittopAdAna, paMcakalyANaka pratiSThA mahotsava, zAzvata tIrthadhAmaH sammeda zikhara, zAkAhAra : jainadarzana ke pariprekSya meM, AtmA hI hai zaraNa aura gommaTezvara bAhubalI pramukha haiM aura bhI aneka graMtha Apane likhe haiN| DaoN. bhArilla ke dvArA likhita sAhitya kI sUcI anta meM dI gaI hai| ina saba kRtiyoM ne jainasamAja evaM hindI sAhitya ke kSetra meM apanA viziSTa sthAna banAyA hai / unake likhe sAhitya kI abataka ATha bhASAoM meM cAlIsa lAkha se adhika pratiyA~ prakAzita ho cukI haiN| unhoMne abataka lagabhaga 7 hajAra pRSTha likhe haiM, jo lagabhaga sabhI prakAzita haiN| lagabhaga 10 hajAra pRSThoM kA saMpAdana bhI kiyA hai| Aja ke bahucarcita aura jainadarzana ke mahattvapUrNa lagabhaga sabhI viSayoM para unhoMne kalama calAI hai aura unheM sarvAMgarUpa se prastuta kiyA hai| DaoN. bhArilla ke sAhitya para likhita zodha-prabandha DaoN. hukamacanda bhArilla : vyaktitva evaM kRtitva viSaya para sukhAr3iyA vizvavidyAlaya, udayapura ne DaoN. mahAvIraprasAdajI jaina, Tokara (udayapura) ko pIeca.DI. kI upAdhi pradAna kI hai| aneka chAtroM ne laghu zodha-prabaMdha bhI likhe haiM, jo rAjasthAna vizvavidyAlaya meM svIkRta ho cuke haiM evaM aneka zodhArthI abhI bhI DaoN. bhArilla ke sAhitya para zodhakArya kara rahe haiN| unake sAhitya para zodhakArya karanevAle chAtroM ko DaoN. hukamacanda bhArilla cairiTebala TrasTa, mumbaI dvArA chAtravRtti bhI pradAna kI jAtI hai / icchuka vyakti saMparka kara sakate haiN| samayasAra anuzIlana kI lokapriyatA ne pravacanasAra anuzIlana likhane ko prerita kiyaa| apanI ruci evaM pAThakoM kI preraNA prApta hone para vItarAgavijJAna mAsika ke saMpAdakIyoM ke rUpa meM pravacanasAra anuzIlana likhanA AraMbha huaa| vItarAga - vijJAna ke maI, 2003 ke aMka se jaba pravacanasAra anuzIlana sampAdakIya ke rUpa meM prakAzana Arambha huA, taba hI se anukUla pratikriyAyeM Ane lagIM aura ina lekhoM ko pustakAkAra prakAzita karane kI mA~ga bhI Ane lagI; vaise to hama unake sabhI sampAdakIyoM ko pustakAkAra prakAzita karate hI A rahe haiM, inheM bhI karanA hI thA; para jabataka pravacanasAra graMtha kA eka mahAdhikAra pUrNa nahIM huA, tabataka to rukanA hI thA / pravacanasAra kA viSaya gUr3ha, gaMbhIra evaM sUkSma hai| ise samajhane ke lie bauddhika pAtratA bhI adhika caahie| vizeSa ruci evaM khAsa lagana ke binA pravacanasAra ke viSaya ko samajhanA sahaja nahIM hai| ataH pAThakoM ko adhika dhairya rakhate hue isakA adhyayana karanA Avazyaka hai| aba videza meM 23 varSoM se DaoN. bhArilla ke dvArA tattvapracAra hone se isa anuzIlana kA videzI pAThaka bhI lAbha lie binA nahIM raheMge / sundara TAipasaiTiMga hetu zrI dineza zAstrI tathA graMtha ko AkarSaka kalevara meM prakAzita karane hetu prakAzana vibhAga ke mainejara zrI akhila baMsala bhI dhanyavAda ke pAtra haiM / isa grantha ke prastuta saMskaraNa kI kImata kama karane meM jina dAtAroM ne sahayoga diyA hai, unakI sUcI anyatra prakAzita kI jA rahI hai; unheM bhI TrasTa kI ora se hArdika dhanyavAda ! saubhAgamala pATanI adhyakSa ravIndra pATanI phaimilI cairiTebala TrasTa mumbaI bra. yazapAla jaina, ema. e. prakAzana maMtrI paNDita ToDaramala smAraka TrasTa jayapura Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalaza 1 kalaza 2 kalaza 3 gAthA 1-5 gAthA 6 gAthA 7 gAthA 8 gAthA 9 gAthA 10 gAthA 11 gAthA 12 gAthA 13 gAthA 14 gAthA 15 gAthA 16 gAthA 17 gAthA 18 gAthA 19-20 gAthA 21-22 anukramaNikA 6 11 12 15 37 42 49 53 57 67 72 75 79 85 90 101 106 112 121 gAthA 23 gAthA 24-25 gAthA 26 gAthA 27 gAthA 28-29 gAthA 30-31 gAthA 32 gAthA 33 gAthA 34 gAthA 35 gAthA 36 gAthA 37 gAthA 38-39 gAthA 40-41 gAthA 42 gAthA 43 gAthA 44 gAthA 45 gAthA 46 124 129 134 139 144 152 158 163 172 175 180 185 192 195 199 203 207 213 219 gAthA 47 gAthA 48 gAthA 49 gAthA 50-51 gAthA 52 gAthA 53 gAthA 54 gAthA 55-56 gAthA 57-58 gAthA 59 gAthA 60 gAthA 61-62 gAthA 63-64 gAthA 65-66 gAthA 67-68 gAthA 69-70 gAthA 71 gAthA 72 gAthA 73-74 anukramaNikA 0 223 226 232 238 241 248 252 256 261 265 269 274 279 284 289 296 302 308 312 gAthA 75 gAthA 76 gAthA 77 gAthA 78 gAthA 79 gAthA 80 gAthA 81 gAthA 82 gAthA83-84 gAthA 85 gAthA 86 gAthA 87 gAthA 88-89 gAthA 90 gAthA 99 gAthA 92 gAthA padyAnuvAda kalaza padyAnuvAda : 319 324 331 338 344 354 379 383 388 394 405 409 414 419 424 427 436 445 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra anuzIlana pravacanasAra anuzIlana maMgalAcaraNa (aDilla) jJAna-jJeyamaya nija Atama ArAdhya hai| jJAna-jJeyamaya Atama hI pratipAdya hai| jJAna-jJeyamaya eka AtamA sAra hai| jinapravacana kA sArahi pravacanasAra hai||1|| lokAloka prakAzita jinake jJAna meN| kintu AtamA eka hai jinake dhyAna meM / / bhavyajanoM ko jinakA eka adhAra hai| jinakI dhvani kA sAra ye pravacanasAra hai / / 2 / / unake vacanoM meM hI nizadina jo rmeN| unake hI vacanoM kA pratipAdana kreN| kundakunda se una guruoM ko dhanya hai| ___ unake sadRza jaga meM koI na anya hai / / 3 / / unheM namana kara unakI vANI meM rmuuN| jisameM ve haiM jame usI meM maiM jmuuN|| unake hI padacihnoM para aba maiM cluuN| unakI hI vANI kA anuzIlana kruuN||4|| merA yaha upayoga isI meM nita rhe| merA yaha upayoga satat nirmala rhe| yahI kAmanA jaga samajhe nijatattva ko| yahI bhAvanA paramavizuddhi prApta ho / / 5 / / Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThabhUmi jinendra bhagavAna ke pravacanoM (divyadhvani) kA sAra yaha kAlajayI pravacanasAra AcArya kundakunda kI sarvAdhika pracalita adbhuta sazakta saMracanA hai| samasta jagata ko jJAnatattva aura jJeyatattva ke rUpa meM prastuta karanevAlI yaha amara kRti vigata do hajAra varSoM se nirantara paThana-pAThana meM rahI hai| Aja bhI vizvavidyAlayoM ke pAThyakramoM meM ise sthAna prApta hai / yadyapi AcAryoM meM kundakunda aura unakI kRtiyoM meM samayasAra sarvopari hai; tathApi samayasAra apanI vizuddha AdhyAtmika viSayavastu ke kAraNa vizvavidyAlayIna pAThyakramoM meM sthAna prApta nahIM kara sakA; para apanI viziSTa zailI meM vastusvarUpa ke pratipAdaka pravacanasAra kA praveza sarvatra abAdha hai| pramANa aura prameya vyavasthA kA pratipAdaka yaha grantharAja AcArya kundakunda kI aisI praur3hatama kRti hai ki jisameM ve AdhyAtmika saMta ke sAtha-sAtha guru-gaMbhIra dArzanika ke rUpa meM prasphuTita hue haiM, pratiSThita hue haiN| AcArya jayasena ke anusAra yadi paMcAstikAya kI racanA saMkSepa ruci vAle ziSyoM ke lie huI thI, to isa grantharAja pravacanasAra kI racanA madhyama rucivAle ziSyoM ke lie huI hai|' yadyapi isa grantharAja para adyAvadhi vibhinna bhASAoM meM aneka TIkAyeM likhI gaI haiM; tathApi isa grantharAja kI racanA ke lagabhaga eka hajAra varSa bAda aura Aja se lagabhaga eka hajAra varSa pahale AcArya amRtacandrakRta tattvapradIpikA aura usake lagabhaga tIna sau varSa bAda AcArya jayasenakRta tAtparyavRtti saMskRta bhASA meM likhI gaIM aisI TIkAyeM haiM ki jo Aja sarvAdhika pracalita haiM, paThana-pAThana meM haiN| 1. (ka) pravacanasAra : tAtparyavRtti, pRSTha- 1 (kha) paMcAstikAya: tAtparyavRtti, pRSTha 2 pRSThabhUmi 3 tattvapradIpikA eka prAMjala bhASA meM likhI gaI praur3hatama kRti hai aura tAtparyavRtti sarala bhASA aura subodha zailI meM likhI gaI khaNDAnvayI TIkA hai| isa graMtharAja kI viSayavastu ko tIna mahAdhikAroM meM vibhAjita kiyA gayA hai / jahA~ eka ora 'tattvapradIpikA' TIkA meM AcArya amRtacandra ukta tIna mahAdhikAroM ko jJAnatattva prajJApana, jJeyatattva prajJApana aura caraNAnuyogasUcaka cUlikA nAma se abhihita karate haiM; vahIM dUsarI ora 'tAtparyavRtti' TIkA meM AcArya jayasena samyagjJAnAdhikAra, samyagdarzanAdhikAra aura samyak cAritrAdhikAra kahate haiN| prazna- adhikAroM ke nAmakaraNa meM AcAryoM meM isaprakAra ke matabheda kyoM haiM ? uttara - ye matabheda nahIM haiM; kyoMki matabheda to taba ho, jaba viSayavastu ke pratipAdana meM vibhinnatA ho| vaha to hai nahIM, isalie matabheda kA to savAla hI nahIM uThatA / bAta yaha hai ki AcArya kundakunda ne to adhikAroM kA vibhAjana kiyA nahIM; ve to samagrarUpa se vastu kA pratipAdana karate gye| TIkAkAroM pAThakoM kI suvidhA ke lie vargIkaraNa kie haiN| AcArya amRtacandra to prathama TIkAkAra haiM; ataH unakA kisI se matabheda thA; isakI kalpanA bhI nahIM kI jA sakatI hai aura AcArya jayasena ne amRtacandra ke vargIkaraNa ko vinamratApUrvaka svIkAra karate hue apanA vargIkaraNa prastuta kiyA hai| ataH matabheda kI bAta hI nahIM hai| hameM donoM TIkAoM kA bharapUra lAbha lenA hai; ataH isaprakAra vikalpoM kA koI sthAna nahIM honA caahie| merI dRSTi meM pravacanasAra kI viSayavastu ko deva-zAstra-guru ke rUpa meM bhI vibhAjita kiyA jA sakatA hai| jJAnatattvaprajJApana yA samyagjJAna mahAdhikAra meM mukhyarUpa se deva ke svarUpa para hI vicAra kiyA gayA hai| Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra anuzIlana jainamAnyatAnusAra devoM meM arahaMta aura siddha parameSThI Ate haiM aura guruoM meM AcArya, upAdhyAya aura sAdhu parameSThI Ate haiN| arahaMtadeva dvArA pratipAdita aura guruoM dvArA lipibaddha vANI hI zAstra hai / isaprakAra jJAnatattvaprajJApana yA samyagjJAna mahAdhikAra meM deva kA svarUpa, jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra meM yA samyagdarzanAdhikAra meM zAstra kA aura caraNAnuyogasUcaka cUlikA athavA samyakcAritrAdhikAra meM guruoM ke svarUpa kA pratipAdana hai / 4 dhyAna rahe, maMgalAcaraNa meM deva aura guruoM ko yAda kiyA hI gayA hai, vizeSarUpa se AcArya jayasena kI tAtparyavRtti TIkA meM bIca-bIca meM jo gAthAe~ upalabdha hotI haiM aura jo tattvapradIpikA TIkA meM nahIM pAI jAtIM; ve sabhI arahaMta aura siddha parameSThiyoM ke smaraNarUpa hI hai| isase bhI isa bAta kI puSTi hotI hai ki ve isa mahAdhikAra meM deva kA svarUpa hI samajhA rahe haiM / atIndriyajJAna (sarvajJatA-kevalajJAna) aura atIndriya anaMtasukha bhI to arahaMta - siddhoM ko hI prApta hai| isaprakAra zuddhopayoga ke phala meM prApta honevAle atIndriyajJAna aura sukha kA pratipAdana bhI deva ke svarUpa kA hI pratipAdana hai| siddha parameSThI to hamAre lie mAtra Adarza haiM, para arahaMta parameSThI jinazAstroM ke mUlAdhAra bhI haiN| yahI kAraNa hai ki 80vIM gAthA meM sApha-sApha likha diyA ki jo arahaMta bhagavAna ko dravya-guNa-paryAya se jAnate haiM; unakA moha nAza ko prApta hotA hai| tAtparya yaha hai ki moha ke nAza ke lie arahaMta kA svarUpa jAnanA atyanta Avazyaka hai| yahI kAraNa hai ki pUre jJAnatattvaprajJApana nAmaka prathama adhikAra meM arahaMta-siddha bhagavAna ke pramukha guNa anaMtajJAna aura anaMtasukha kA vistAra se nirUpaNa hai| isaprakAra yaha deva ke svarUpa kA pratipAdaka hone se devAdhikAra hI hai| pRSThabhUmi isa devAdhikAra ke anta meM zAstroM ke svAdhyAya karane kI pAvana preraNA dekara agale adhikAra meM zAstroM meM pratipAdita vastu ke svarUpa kA sAmAnya aura vizeSa pratipAdana kiyA gayA hai aura sva-para kA viveka jAgRta karane ke lie jJAna aura jJeya ke vibhAga ko samajhAyA gayA hai aura antima mahAdhikAra meM guruoM ke svarUpa kA pratipAdana hai hii| isaprakAra devAdhidevamahAdhikAra, zAstramahAdhikAra aura gurumahAdhikAra ke rUpa meM bhI vargIkaraNa kiyA jAnA bhI ayukta nahIM hai| zrutaskandhoM ke nAma se abhihita ina mahAdhikAroM ke antargata bhI aneka avAntara adhikAra haiM; jinakI carcA yathAsthAna AvazyakatAnusAra hogI hI / tAtparyavRtti TIkA ke AraMbha meM hI apane vargIkaraNa ko prastuta karate hue AcArya jayasena pUrvavartI AcArya amRtacandra ke vargIkaraNa kA bhI ullekha karate haiN| 'tAtparyavRtti' meM AcArya jayasena ne apane vargIkaraNa ko pAtanikA ke rUpa meM yathAsthAna sarvatra spaSTa kiyA hI hai| yadyapi yahA~ AcArya amRtacandra ke vargIkaraNa ke anusAra pravacanasAra ke pratipAdya kA anuzIlana abhISTa hai; isakAraNa tattvapradIpikA ko mukhya AdhAra banAkara hI yaha anuzIlana kiyA jAyegA; tathApi AvazyakatAnusAra yathAsthAna tAtparyavRtti kA bhI bharapUra upayoga kiyA jaayegaa| prayatna rahegA ki koI bhI nayA prameya anullikhita na raha jAya / isa anuzIlana meM AcArya amRtacandrakRta tattvapradIpikA kI pANDe marAjajI kI vrajabhASA meM kI gaI TIkA kA paNDita manoharalAlajIkRta Adhunika hindI anuvAda, paNDita himmatalAla jeThAlAla zAha ke gujarAtI anuvAda kA paNDita parameSThIdAsajIkRta hindI anuvAda, kavivara vRndAvanadAsajI ke pravacanasAra paramAgama evaM AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI ke pravacanoM kA bhI bharapUra upayoga kiyA jaayegaa| inake atirikta tatsaMbaMdhI Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalaza-1 pravacanasAra anuzIlana anya upalabdha sAhitya kA upayoga bhI viSayavastu ke spaSTIkaraNa kI AvazyakatAnusAra yathAsthAna binA saMkoca ke kiyA jaayegaa| samayasAra anuzIlana ke nirvighna pUrNa ho jAne ke uparAnta usake anuzIlana se prApta abhUtapUrva AdhyAtmika lAbha aura adbhuta Ananda ke kAraNa hI pravacanasAra kA anuzIlana karane kA prayAsa AraMbha kiyA jA rahA hai| yadyapi samayasAra ke anuzIlana karate samaya bhI usake uparAnta pravacanasAra ke anuzIlana karane kA vikalpa nirantara calatA rahA hai aura AtmArthI bandhuoM se bhI isa upakrama ke lie satat preraNA milatI rahI hai; tathApi saMyogoM kI kSaNabhaMguratA dhyAna meM Ate hI tatsaMbaMdhI vikalpa taraMge vilIna ho jAtI thIM; kintu Aja isa upakrama ko AraMbha hotA dekhakara citta AhlAdita hai| AzA hI nahIM, pUrva vizvAsa hai ki samayasAra anuzIlana ke samAna hI yaha prayAsa bhI mujhe to lAbhaprada hogA hI, anya sAdharmI AtmArthI bandhuoM ko bhI upayogI siddha hogaa| pravacanasAra kI AcArya amRtacandrakRta tattvapradIpikA TIkA kA maMgalAcaraNa isaprakAra hai - (anuSTupa) sarvavyApyekacidrUpasvarUpAya praatmne| svopalabdhiprasiddhAya jJAnAnandAtmane namaH / / 1 / / (dohA) svAnubhUti se jo pragaTa sarvavyApi cidruup| jJAna aura Anandamaya namo parAtmasvarUpa / / 1 / / sarvavyApI hone para bhI mAtra eka caitanyarUpa hai svarUpa jisakA aura jo svAnubhava se prasiddha honevAlA hai; usa jJAnAnandasvabhAvI utkRSTa AtmA ko namaskAra ho| maMgalAcaraNa ke ukta chanda meM jJAnAnandasvabhAvI bhagavAna AtmA ko namaskAra kiyA gayA hai| yahA~ jise namaskAra kiyA jA rahA hai, usa AtmA ko paramAtmA na kahakara parAtmA kahA gayA hai| paramAtmA kahane se arahaMtasiddhaparyAyarUpa se pariNamita AtmA arthAt kAryaparamAtmA pakar3a meM AtA hai; kintu yahA~ arahaMta-siddharUpakAryaparamAtmA ko namaskAra na karake para arthAt utkRSTa AtmA trikAlIdhruva kAraNaparamAtmA ko namaskAra kiyA gayA hai| jJAnAnandasvabhAvI kahakara ukta kAraNaparamAtmA ko paribhASita kiyA gayA hai| tAtparya yaha hai ki jJAna aura Ananda hai svabhAva jisakA - aisA dRSTi kA viSayabhUta trikAlI dhruva AtmA hI kAraNaparamAtmA hai aura use hI yahA~ namaskAra kiyA gayA hai| yahA~ eka prazna saMbhava hai ki AtmA kA svabhAva to jJAtA-dRSTA kahA jAtA hai; kyoMki jIva kA lakSaNa upayoga mAnA gayA hai aura upayoga jJAnadarzanarUpa hotA hai| yahI kAraNa hai ki jJAtA-dRSTA Atama rAma' kahA jAtA hai; para yahA~ AtmA ko jJAnAnandAtmaka kyoM kahA gayA hai ? are bhAI ! jisaprakAra jJAna aura darzana AtmA kA svabhAva hai; usIprakAra jJAna aura Ananda bhI AtmA kA svabhAva hI hai| jaba dArzanika yA saiddhAntika carcA hotI hai to jJAna-darzanasvabhAva ko mukhya rakhA jAtA hai aura jaba AdhyAtmika carcA hotI hai to jJAnAnandasvabhAva pramukha ho jAtA hai| jJAna-darzana to caitanya ke hI rUpa haiM; ata: jJAna kahane se darzana bhI A hI jAtA hai aura Ananda kI prApti hI to hamAre AdhyAtmika jIvana kA ekamAtra uddezya hai; isalie yahA~ jJAna ke sAtha Ananda kA ullekha karanA ucita hI hai| dUsare isa pravacanasAra grantha ke prathama mahAdhikAra jJAnatattvaprajJApana Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalaza-1 pravacanasAra anuzIlana meM atIndriya jJAna aura atIndriya Ananda kI antarAdhikAra ke rUpa meM vizeSa carcA hogii| ukta carcA kA bIja bhI 'jJAnAnandAtmane' ke rUpa meM isa kalaza meM A gayA hai| yadyapi yaha jJAnAnandasvabhAvI bhagavAna AtmA sarvapadArthoM ko jAnane ke svabhAvavAlA hone se sarva padArthoM meM vyApaka hai - aisA kahA jAtA hai; tathApi vaha apane eka jJAnadarzanarUpa caitanyasvarUpa hI rahatA hai|| ___bhagavAna AtmA sarvavyApaka hai' isa bAta ko AcArya kundakundadeva Age yathAsthAna svayaM gAthA dvArA spaSTa kareMge; ata: isake saMdarbha meM vizeSa maMthana vahA~ hI hogaa| yahA~ to mAtra itanA kahanA hI paryApta hai ki AtmA sarva padArthoM ko jAnane ke svabhAvavAlA hone se sarvavyApaka hai aura apane jJAna-darzana caitanyasvabhAvarUpa hone se citsvarUpa hai| yaha bhagavAna AtmA sarvavyApaka hokara bhI citsvarUpa hai aura citsvarUpa hokara bhI sarvavyApaka hai| hamArA yaha bhagavAna AtmA hameM svAnubhUti meM prApta hotA hai; isakAraNa use yahA~ svopalabdhiprasiddhAya kahA gayA hai| isaprakAra maMgalAcaraNa ke isa chanda kA sAmAnyArtha yahI hai ki AtmAnubhUti meM prApta honevAlA jJAnAnandasvabhAvI bhagavAna AtmA sarvavyApaka hokara bhI apane caitanyasvarUpa kI maryAdA ke bAhara nahIM jaataa| aisA bhagavAna AtmA maiM hI hU~, koI anya nahIM - aisI pratIti pUrvaka upayoga kA antarmukha honA hI bhagavAna AtmA ko namaskAra hai| tattvapradIpikA ke maMgalAcaraNa saMbaMdhI ukta chanda kA bhAvAnuvAda pravacanasAra paramAgama meM kavivara vRndAvanadAsajI isaprakAra karate haiM - (dohA) mahAtattva mahanIya maha mahAdhAma guNadhAma / cidAnanda paramAtamA baMdauM ramatArAma / / 2 / / apane Apa meM ramaNa karanevAlA jo cidAnanda paramAtmA guNoM kA dhAma hai, mahAna tejavAna hai, mahanIya hai, mahAna hai aura mahAtattva arthAt sarvazreSTha tattva hai; usa cidAnanda paramAtmA kI maiM vaMdanA karatA huuN| prazna - maMgalAcaraNa ke isa chanda meM kAraNaparamAtmA ko hI namaskAra kyoM kiyA gayA; kAryaparamAtmA ko kyoM nahIM ? uttara - eka bAta to yaha hai ki kAraNaparamAtmA ke Azraya se hI kAryaparamAtmA banate haiM; isakAraNa kAraNaparamAtmA kAryaparamAtmA se bhI mahAna hai| dUsare kAryaparamAtmA to hamAre lie abhI paraparamAtmA ke rUpa meM hI haiN| jabaki kAraNaparamAtmA hama svayaM haiN| kAryaparamAtmA hamAre hita meM utkRSTa nimitta to haiM; para upAdAna nhiiN| hamAre hitarUpa kArya kA trikAlI upAdAna to hamArA kAraNaparamAtmA hI hai| prazna - hama to sarvatra aisA hI dekhate haiM ki maMgalAcaraNa meM devazAstra-guru ko hI smaraNa kiyA jAtA hai ? uttara - ApakI bAta satya hai; kyoMki adhikAMzata: vaisA hI dekhane meM AtA hai; tathApi AcArya amRtacandra to sarvaprathama kAraNaparamAtmA ko hI yAda karate haiN| samayasAra kI AtmakhyAti TIkA meM bhI ve namaH samayasArAya kahakara sarvaprathama trikAlIdhrava kAraNaparamAtmA ko hI namaskAra karate haiN| AtmakhyAti aura tattvapradIpikA ke maMgalAcaraNa ke chandoM meM eka adbhuta samAnatA dekhane ko milatI hai| jisaprakAra AtmakhyAti ke maMgalAcaraNa ke prathama chanda meM bhAva kahakara dravya, cidsvabhAva kahakara guNa aura sarvabhAvAntaracchide va svAnubhUtyA cakAsate kahakara paryAyasvabhAva ko spaSTa kiyA gayA hai; usIprakAra yahA~ isa tattvapradIpikA ke maMgalAcaraNa ke prathama chanda meM parAtmane kahakara dravya, cidsvarUpAya evaM jJAnAnandAtmane kahakara guNa aura sarvavyApI evaM svopalabdhiprasiddhAya kahakara paryAyasvabhAva ko spaSTa kiyA gayA hai| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalaza-2 tIsare chandoM meM itanA antara avazya hai ki AtmakhyAti svayaM kI paramavizuddhi ke lie likhI gaI thI aura tattvapradIpikA paramAnanda ke pipAsu bhavyajanoM ke hita ke lie| anekAnta ko smaraNa karanevAlA maMgalAcaraNa kA dUsarA chanda isaprakAra pravacanasAra anuzIlana isI bAta ko aura bhI adhika spaSTa kareM to kaha sakate haiM ki - AtmakhyAti meM svAnubhUtyA cakAsate kahakara aura yahA~ tattvapradIpikA meM svopalabdhiprasiddhAya kahakara eka hI bAta kahI gaI hai ki vaha jJAnAnandasvabhAvI samayasArarUpa bhagavAna AtmA svAnubhUti meM prApta honevAlA tattva hai| svayaM maiMne bhI apane 'maiM jJAnAnandasvabhAvI hU~' gIta meM 'AtmAnubhUti se prApta tattva maiM jJAnAnandasvabhAvI hU~' likhA hai| isIprakAra AtmakhyAti meM sarvabhAvAntaracchide kahakara aura yahA~ tattvapradIpikA TIkA meM sarvavyApI kahakara bhagavAna AtmA ko sarvapadArthoM ko jAnane ke svabhAvavAlA arthAt sarvajJasvabhAvI kahA hai| isIprakAra AtmakhyAti meM citsvabhAvAya aura yahA~ cidrUpasvarUpAya kahakara eka hI bAta kahI gaI hai| vahA~ samayasAra pada se aura yahA~ parAtmA pada se dRSTi ke viSayabhUta trikAlIdhruva AtmA ko hI iMgita kiyA gayA hai| maMgalAcaraNa ke isa prathama chanda meM aneka ullekhanIya bAteM haiM; jinakI carcA samayasAra anuzIlana meM maMgalAcaraNa ke prathama chanda ke anuzIlana meM vistAra se kI gaI hai; ata: yahA~ likhakara piSTapeSaNa karanA ucita pratIta nahIM hotA / jijJAsu pAThaka samayasAra anuzIlana se apanI jijJAsA zAnta kara sakate haiN| ___ isaprakAra hama dekhate haiM ki samayasAra kI AtmakhyAti TIkA ke maMgalAcaraNa ke prathama chanda aura pravacanasAra kI tattvapradIpikA TIkA ke maMgalAcaraNa ke prathama chanda meM eka adbhuta samAnatA hai| donoM meM eka hI AtmA ko lagabhaga eka se hI vizeSaNoM se yAda kiyA gayA hai| yaha adbhuta samAnatA maMgalAcaraNa ke prathama chanda taka hI sImita nahIM hai; zeSa do chandoM meM bhI vahI samAnatA dRSTigocara hotI hai| donoM ke hI dUsare chandoM meM anekAnta ko smaraNa kiyA gayA hai aura tIsare chandoM meM TIkA karane kI pratijJA kI gaI hai| ( anuSTupa) helolluptamahAmohatamastomaM jytydH| prakAzayajjagattattvamanekAntamayaM mahaH / / 2 / / (dohA) mahAmohatama ko kare krIr3A meM nisteja / saba jaga Alokita kare anekAntamaya teja / / 2 / / jo mahAmoharUpI aMdhakArasamUha ko lIlAmAtra meM naSTa karatA hai aura jagata ke svarUpa ko prakAzita karatA hai; vaha anekAntamaya teja sadA jayavaMta vartatA hai| jagata kI pratyeka vastu anantadharmAtmaka hone se anekAntasvarUpa hai| vastu ke anekAntasvarUpa ko prakAzita karanevAle jJAna aura vANI bhI anekAntarUpa hI hote haiN| isaprakAra anekAntAtmaka vastusvarUpa ko jAnanevAlA pramANanayAtmaka samyagjJAnarUpa prakAza mahAmohAndhakAra kA nAza karanevAlA hai tathA ekAntapakSa ke kathanarUpa aMdhakAra kA syAdvAdamayI sApekSavANI nAza karatI hai| ekAntapakSa ko grahaNa karanevAlA grahIta-agrahIta mithyAtva hI mahAmohAndhakAra hai| usa andhakAra ko anekAntamayI samyagjJAna aura syAdvAdamayI vANI hI dUra kara sakatI hai, karatI hai| anekAntasvarUpa kA pratipAdana karanevAlI syAdvAdamayI vANI meM hI vaha zakti hai ki vaha tattvasaMbaMdhI ajJAnAndhakAra ko khela-khela meM hI naSTa kara detI hai| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra anuzIlana yaha jinavANI sadA jayavaMta vartatI hai| tAtparya yaha hai ki tIna kAla meM kabhI bhI aisA samaya nahIM AtA ki jaba yaha sarvatra - sarvathA lupta jAve; kyoMki videha kSetroM meM bIsa tIrthaMkara to sadA vidyamAna rahate hI haiM aura unakI divyadhvani bhI sadA khiratI hI rahatI hai| ho 12 anekAnta aura syAdvAda kA svarUpa maiMne 'paramabhAvaprakAzaka nayacakra' meM vistAra se spaSTa kiyA hai| ataH yahA~ vistAra se carcA karanA ucita bhI nahIM lagatA aura Avazyaka bhI nahIM hai| jinheM vizeSa utsukatA ho, ve paramabhAvaprakAzaka nayacakra ke 'anekAnta aura syAdvAda' saMbaMdhI adhikAra kA adhyayana avazya kreN| ukta chanda ke bhAvAnuvAda meM kavivara vRndAvanadAsajI anekAntAtmaka vastusvarUpa ko pratipAdana karanevAlI syAdvAdamayI jinavANI ko yAda karate haiM; jo isaprakAra hai - (dohA) kunaya - damani suvacana avani ramana syAtapada suddha / jinavANI mAnI munipa ghaTa meM karahu subuddhi ||3|| jisa jinavANI ko zreSTha munirAjoM ne isa pRthvI meM suvacanarUpa samyak nayoM se kunayoM kA damana karanevAlI syAt pada meM ramana karanevAlI zuddhi pradAtA mAnI hai; vaha jinavANI mere hRdaya meM subuddhi utpanna kareM / aba maMgalAcaraNa ke tIsare chanda meM AcAryadeva pravacanasAra kI TIkA likhane kI pratijJA karate haiM; jo isaprakAra hai - ( AryA ) paramAnandasudhArasapipAsitAnAM hitAya bhavyAnAm / kriyate prakaTitatattvA pravacanasArasya vRttiriyam / / 3 // (dohA) pyAse paramAnanda ke bhavyoM ke hita hetu / vRtti pravacanasAra kI karatA hU~ bhavasetu || 3 || 13 paramAnandarUpI amRta ke pyAse bhavyajIvoM ke hita ke lie tattva ko pragaTa karanevAlI pravacanasAra kI yaha (vRtti) TIkA racI jA rahI hai| kalaza-3 yaha to pahale spaSTa kara hI Aye haiM ki AcArya amRtacandradeva ne samayasAra kI AtmakhyAti TIkA svayaM ke pariNAmoM kI paramavizuddhi ke lie banAI thI aura yaha pravacanasAra kI tattvapradIpikA TIkA paramAnanda ke pyAse bhavyoM ke hita ke lie banAI hai| yadyapi AtmakhyAti se bhI bhavyoM kA hita to sadhatA hI hai aura tattvapradIpikA se bhI AcAryadeva ke pariNAmoM meM nirmalatA bhI AI hI hogI; tathApi mukhya-gauNa kI apekSA hI ukta kathana hai / samayasAra paramAdhyAtma kA grantha hone se usake anuzIlana meM Atmahita kI mukhyatA rahI aura pravacanasAra vastuvyavasthA kA pratipAdaka grantha hone se isakI TIkA racane meM parahita mukhya ho gyaa| yadyapi isa TIkA kI racanA meM parahita mukhya hai; tathApi sAmAnya logoM ke laukika hita kI bAta kadApi nahIM hai; apitu atIndriyAnanda ke pyAse atinikaTa bhavyajIvoM ke saMsArasamudra se pAra honerUpa hita kI hI bAta hai / mUla grantha to vastusvarUpa kA pratipAdaka grantharAja hai hI, isa TIkA meM tattvoM kA svarUpa hI pragaTa kiyA jAyegA, nyAya aura yukti se samajhAyA jAyegA / isaprakAra yaha vRtti arthAt TIkA tattvoM ko pragaTa karanevAlI hogI aura paramAnanda ke pyAse bhavyajIvoM kI pyAsa bhI avazya bujhAyegI / isa pravacanasAra granthAdhirAja kI tAtparyavRtti TIkA likhate hue AcArya jayasena maMgalAcaraNa ke rUpa meM mAtra eka chanda hI likhate haiM; jisameM ve ekamAtra siddhabhagavAna ko hI smaraNa karate haiN| tAtparyavRtti ke maMgalAcaraNa kA ukta chanda mUlataH isaprakAra hai Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 namaH (anuSTupa ) paramacaitanyasvAtmotthasukhasampade / parameSThine / / 1 / / paramAgamasArAya pravacanasAra anuzIlana siddhAya (dohA) cidAnanda Atmotthasukhasampatti se sampanna / paramAgama ke sAra zrI namo siddha bhagavanta // 1 // paramacaitanyamaya nijAtma ke Azraya se utpanna sukharUpI sampadA se sampanna paramAgama ke sArabhUta siddhaparameSThiyoM ko namaskAra hai| yahA~ siddhabhagavAna ko paramAgama kA sAra batAyA gayA hai| tAtparya yaha hai ki paramAgama meM nirUpita zuddhAtmatattva ke jJAna, zraddhAna aura dhyAna ke phalasvarUpa hI siddhapada kI prApti hotI hai| isalie siddhabhagavAna paramAgama ke sArabhUta paramapadArtha haiN| dUsarI bAta yaha batAI gaI hai ki siddhabhagavAna apane AtmA ke Azraya se utpanna honevAle atIndriya avyAbAdha ananta Ananda se sampanna haiN| hama sabhI bhavyAtmAoM kI bhAvanA bhI usI atIndriya Ananda kI prApti kI hai| bhUtArtha abhUtArtha para se bhinna aura apane se abhinna isa bhagavAna AtmA meM pradezabheda, guNabheda evaM paryAyabheda kA bhI abhAva hai| bhagavAna AtmA ke abheda-akhaNDa isa paramabhAva ko grahaNa karanevAlA naya hI zuddhanaya hai aura yahI bhUtArtha hai, satyArtha hai, zeSa sabhI vyavahAranaya abhUtArtha haiM, asatyArtha haiN| jo vyakti isa zuddhanaya ke viSayabhUta bhagavAna AtmA ko jAnatA hai, vaha samasta jinazAsana kA jJAtA hai; kyoMki samasta jinazAsana kA pratipAdya eka zuddhAtmA hI hai, isake hI Azraya se nizcaya samyagdarzana-jJAnacAritrarUpa mokSamArga pragaTa hotA hai| - sAra samayasAra, pRSTha 4-5 jJAnatattvaprajJApana mahAdhikAra ( gAthA 1 se gAthA 92 taka ) pravacanasAra gAthA 1-5 isaprakAra maMgalAcaraNa aura TIkA likhane kI pratijJA karane ke uparAnta aba AcArya amRtacandra AcArya kundakunda racita pravacanasAra ke maMgalAcaraNa aura pratijJAvAkya saMbaMdhI pA~ca gAthAoM kI utthAnikA likhate haiM; jisakA bhAva isaprakAra hai - "jinake saMsArasamudra kA kinArA ati nikaTa hai, jinheM sAtizaya vivekajyoti pragaTa ho gaI hai, jinakA ekAntavAdarUpa samasta avidyA kA abhiniveza (Agraha) asta ho gayA hai; aise koI (AcArya kundakundadeva) pAramezvarI anekAnta vidyA ko prApta karake, samasta pakSoM kA parigraha tyAga dene se atyanta madhyastha hokara; samasta puruSArthoM meM sArabhUta hone se AtmA ke lie atyanta hitatama, paMcaparameSThiyoM ke prasAda se utpanna honeyogya, paramArthasatya, akSaya mokSalakSmI ko upAdeyarUpa se nizcita karate hue pravartamAna tIrtha ke nAyaka zrI varddhamAnapUrvaka paMcaparameSThiyoM ko praNAma aura vaMdana se honevAle namaskAra ke dvArA sammAna karake; sarvAraMbha se mokSamArga kA Azraya karate hue pratijJA karate haiN| aba gAthA sUtroM kA avataraNa hotA hai|' ukta utthAnikA meM mUlataH mAtra itanA hI kahA gayA hai ki AcArya kundakunda madhyastha hokara mokSalakSmI ko upAdeya karate hue bhagavAna mahAvIra ke sAtha-sAtha parameSThiyoM ko namana-vaMdana karake pUrI zakti se mokSamArga meM sthita hote hue pratijJA karate haiN| bAta mAtra itanI-sI hone para bhI vizeSaNoM ke samAyojana se vAkya lambA ho gayA hai| tIna vizeSaNa to AcArya kundakunda ke hI haiM, jinameM Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra anuzIlana kahA gayA hai ki unake saMsArasamudra kA kinArA ati nikaTa A gayA hai arthAt ve Asannabhavya haiM, zIghrAtizIghra mokSa jAnevAle haiM; unheM sAtizaya vivekajyoti pragaTa ho gaI hai arthAt unheM sva aura para kA utkRSTatama viveka jAgrata ho gayA hai, bhedajJAna ho gayA hai aura ekAntavAdarUpa mithyAmAnyatA kA pUrNata: abhAva ho gayA hai| tAtparya yaha hai ki AcArya kundakundadeva sAtizaya viveka ke dhanI, nikaTabhavya aura pakke anekAntavAdI the| dekho ! yahA~ AcArya kundakunda se eka hajAra varSa bAda hue AcArya amRtacandra unheM sAtizaya viveka ke dhanI, pakke anekAntavAdI aura nikaTabhavya batA rahe haiN| yadyapi AcArya amRtacandra ne unheM dekhA nahIM thA, sunA nahIM thA, hajAra varSa kA antara hone se yaha saMbhava bhI nahIM thA; tathApi unake granthoM kA gaMbhIra adhyayana kara ve ukta niSkarSa para pahu~ce the| isaprakAra AcArya kundakunda kI vizeSatAoM ke ullekha ke uparAnta atyanta hitakArI, paMcaparameSThI ke prasAda se prApta honeyogya, paramArtha satya aura akSaya - ye cAra vizeSaNa mokSalakSmI ke diye gaye haiN| prazna - yahA~ mokSalakSmI kI prApti kA kAraNa paMcaparameSThI ke prasAda ko kahA gayA hai| yaha bAta kucha ThIka nahIM lagatI; kyoMki vItarAgiyoM kA prasAda kaise saMbhava hai ? uttara - AptaparIkSA kI svApejJaTIkA meM AcArya vidyAnaMdi ne svayaM isIprakAra kA prazna uThAkara usakA samAdhAna isaprakAra kiyA hai - "parameSThI meM jo prasAda-prasannatA guNa kahA gayA hai, vaha unake ziSyoM kA mana prasanna honA hI unakI prasannatA hai; kyoMki vItarAgiyoM ke tuSTyAtmaka prasannatA saMbhava nahIM hai| jisaprakAra unameM krodha kA honA saMbhava nahIM hai; usIprakAra prasannatA kA honA bhI saMbhava nahIM hai; kintu jaba ArAdhakajana prasanna mana se unakI upAsanA karate haiM to bhagavAna prasanna hue - aisA kaha diyA jAtA hai| gAthA-1-5 jisaprakAra prasanna mana se rasAyana (auSadhi) kA sevana karake usake phala ko prApta karanevAle samajhate haiM aura kahate bhI haiM ki rasAyana ke prasAda se hameM ArogyAdi phala milA hai arthAt hama acche hue haiN| usIprakAra prasanna mana se bhagavAna parameSThI kI upAsanA karake usake phala-zreyomArga ke jJAna ko prApta hue unake ziSyajana mAnate haiM ki bhagavAna parameSThI ke prasAda se hameM zreyomArga kA jJAna huA hai|" __zeSa vizeSaNoM kA bhAva to spaSTa hI hai ki mokSa ananta sukhamaya hone se atyantahitakArI hai, paramasatya hai aura akSaya arthAt kabhI naSTa honevAlA nahIM hai, avinAzI hai| isaprakAra yaha mokSalakSmI ke vizeSaNoM kA spaSTIkaraNa huaa| anekAnta vidyA ko yahA~ pAramezvarI vidyA kahA gayA hai| tAtparya yaha hai ki yaha anekAnta vidyA sAmAnyajanoM dvArA nirUpita laukika vidyA nahIM hai, yaha to paramezvara sarvajJabhagavAna dvArA nirUpita vastu ke vAstavika svarUpa kI pratipAdaka pAramArthika alaukika vidyA hai| nayapakSa kA AgraharUpa parigraha ke tyAga kI bAta karake yaha kahA jA rahA hai ki naya kA pakSa (pakSapAta) hI mithyAtvarUpa hone se sabase bar3A aMtaraMga parigraha hai; kyoMki caubIsa parigrahoM meM mithyAtva kA sthAna sabase pahale AtA hai| isaprakAra isa utthAnikA meM sabakucha milAkara yahI kahA gayA hai ki Asannabhavya, paramavivekI, anekAntavAdI, aparigrahI aura anAgrahI AcArya kundakundeva atyanta madhyastha hokara parama hitakArI akSaya mokSalakSmI ko upAdeya mAnate hue vartamAna tIrtha ke nAyaka hone se sabase pahale mahAvIra svAmI ko namaskAra karake paMca parameSThiyoM ko namaskAra karate hue pUrI zakti se mokSamArga kA Azraya karate hue pratijJA karate haiN| 1. AptaparIkSA : svopajJaTIkA, kArikA 2, pRSTha 11 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra anuzIlana mahAzAstra pravacanasAra kI maMgalAcaraNa saMbaMdhI ukta pA~ca gAthAoM kI utthAnikA likhate hue AcArya jayasena tAtparyavRtti meM isa TIkA ko na kevala madhyama rucivAle ziSyoM ke lie likhA gayA nirUpita karate haiM; apitu yaha bhI likhate haiM ki yaha TIkA zivakumAra nAmaka Asannabhavya rAjA ke nimitta se likhI gaI hai| AcArya amRtacandra kI tattvapradIpikA kisI vyakti vizeSa ke lakSya se nahIM; apitu paramAnanda ke pyAse sabhI bhavyoM ke hita kI bhAvanA se likhI gaI hai; kintu AcArya jayasena kI tAtparyavRtti zivakumAra nAmaka rAjA ke nimitta se likhI gaI hai| zivakumAra rAjA ke nimitta se likhI gaI yaha TIkA bhI sarvopayogI hai, sabake hita kA utkRSTa nimitta hai| maMgalAcaraNa aura pratijJAvAkya saMbaMdhI gAthAsUtra mUlataH isaprakAra esa surAsuramaNusiMdavaMdidaM dhodaghAikammamalaM / paNamAmi vaDDhamANaM titthaM dhammassa kattAraM / / 1 / / sese puNa titthayare sasavvasiddhe visuddhasabbhAve / samaNe ya NANadasaNacarittatavavIriyAyAre / / 2 / / te te savve samagaM samagaM pattegameva pattegaM / vaMdAmi ya vaTTate arahate mANuse khette / / 3 / / kiccA arahaMtANaM siddhANaM taha Namo gaNaharANaM / ajjhAvayavaggANaM sAhUNaM ceva savvesi / / 4 / / tesiM visuddhadaMsaNaNANapahANAsamaM samAseja / uvasaMpayAmi sammaM jatto NivvANasaMpattI / / 5 / / (harigIta) sura asura indra narendra vaMdita karmamala nirmalakarana / vRSatIrtha ke karatAra zrI vardhamAna jina zata-zata namana / / 1 / / avazeSa tIrthaMkara tathA saba siddhagaNa ko kara namana / gAthA-1-5 maiM bhaktipUrvaka namUM paMcAcArayuta saba zramaNajana / / 2 / / una sabhI ko yugapata tathA pratyeka ko pratyeka ko| maiM namUM vidamAna mAnasa kSetra ke arahaMta ko / / 3 / / arahaMta siddhasamUha gaNadharadevayuta saba sUrigaNa / ara sabhI pAThaka sAdhugaNa ina sabhI ko karake namana / / 4 / / parizuddha darzanajJAnayuta samabhAva Azrama prApta kara / nirvANapada dAtAra samatAbhAva ko dhAraNa karU~ / / 5 / / jo surendroM, asurendroM aura narendroM se vaMdita haiM tathA jinhoMne ghAtikarmarUpI mala ko dho DAlA hai; aise tIrtharUpa aura dharma ke kartA zrI varddhamAna tIrthaMkara ko namaskAra karatA huuN| vizuddha sattAvAle zeSa tIrthaMkaroM, sarvasiddhoM aura jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra tathA vIryAcAra se sahita sabhI zramaNoM ko namaskAra karatA huuN| una sabhI ko aura manuSyakSetra arthAt DhAI dvIpa meM sadA vidyamAna rahanevAle arahaMtoM ko samudAyarUpa se ekasAtha aura vyaktigatarUpa se pratyeka ko alaga-alaga vaMdana karatA huuN| ___ isaprakAra arahaMtoM ko, siddhoM ko, gaNadharAdi AcAryoM ko, upAdhyAyoM ko aura sarvasAdhuoM ko namaskAra karake unake vizuddha darzana-jJAna pradhAna Azrama ko prApta karake, jisase nirvANa kI prApti hotI hai, usa sAmyabhAva ko maiM prApta karatA huuN| ina gAthAoM meM vartamAna tIrtha ke nAyaka hone se ekamAtra bhagavAna mahAvIra ko nAmollekhapUrvaka namaskAra kiyA gayA hai; zeSa parameSThiyoM ko yadyapi sAmUhika rUpa se hI yAda kiyA gayA hai; tathApi aisA likhakara ki sabhI ko sAmUhika rUpa se aura pratyeka ko vyaktigatarUpa se namaskAra karatA hU~, unake prati honevAlI upekSA ko kama karate hue parokSarUpa se yaha Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra anuzIlana bhI vyakta kara diyA gayA hai ki sabakA nAmollekhapUrvaka smaraNa saMbhava nahIM hai| sadA vidyamAna bIsa tIrthaMkaroM kI vidyamAnatA ko vizeSa mahattva dete hue yadyapi unheM vizeSarUpa se yAda kiyA gayA hai; tathApi nAmollekha to unakA bhI asaMbhava hI thA / 20 isataraha hama dekhate haiM ki maMgalAcaraNa kI ina gAthAoM meM na to atisaMkSepa kathana hai aura na ativistAra; apitu vivekapUrvaka madhyama mArga apanAyA gayA hai| prazna- AcArya kundakunda ke kAla meM to varddhamAna bhagavAna AThoM hI karmoM kA nAza kara cuke the; phira bhI yahA~ unheM mAtra cAra ghAti karmoM ko dho DAlanevAlA hI kyoM kahA hai ? uttara- jisa avasthA kA nAma varddhamAna hai athavA jisa avasthA meM unhoMne dharmatIrtha kA pravartana kiyA thA; vaha avasthA arahaMta avasthA hI thI aura arahaMta avasthA meM mAtra cAra ghAtikarmoM kA hI abhAva hotA hai| yahI kAraNa hai ki yahA~ unheM cAra ghAtiyA karmoM ko dho DAlanevAlA kahA gayA hai| dhyAna rahe yahA~ varddhamAna bhagavAna kI tIrthaMkara pada meM sthita arahaMta avasthA ko hI smaraNa kiyA gayA hai, namaskAra kiyA gayA hai; kyoMki unhoMne arahaMta avasthA meM hI vartamAna dharmatIrtha kA pravartana kiyA thA aura abhI unakA hI zAsanakAla cala rahA hai| ukta gAthAoM kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM - "yaha svasaMvedanapratyakSa darzana - jJAnasvarUpa maiM; jo surendroM, asurendroM aura narendroM se vaMdita hone se tIna loka ke eka (ekamAtra, ananya, sarvotkRSTa) guru haiM; jinameM ghAtikarmarUpI mala ko dho DAlane se jagata para anugraha karane meM samartha anaMta zaktirUpa paramezvaratA hai; jo tIrthatA ke kAraNa gAthA-1-5 yogiyoM ko tArane meM samartha haiM aura dharma ke kartA hone se zuddhasvarUpa pariNati ke kartA haiM; una paramabhaTTAraka, mahAdevAdhideva, paramezvara, paramapUjya aura jinakA nAma grahaNa bhI acchA hai; aise zrI varddhamAnadeva ko pravartamAnatIrtha kI nAyakatA ke kAraNa prathama hI praNAma karatA hU~ / usake bAda vizuddha sattAvAle hone se tApa (antima tAva) se uttIrNa uttama svarNa ke samAna zuddhadarzanajJAnasvabhAva ko prApta zeSa atIta 23 tIrthaMkaroM aura sarvasiddhoM ko tathA jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra aura vIryAcAra se yukta hone se jinhoMne paramazuddhopayoga bhUmikA ko prApta kiyA hai; aise AcAryoM, upAdhyAyoM aura sAdhuoM isaprakAra sabhI zramaNoM ko namaskAra karatA hU~ / - 21 usake bAda inhIM paMcaparameSThiyoM ko arthAt parameSThI paryAya meM vyApta honevAle sabhI ko, vartamAna meM isa kSetra meM utpanna tIrthaMkaroM kA abhAva aura mahAvideha kSetra meM unakA sadbhAva hone se manuSyakSetra (DhAI dvIpa) meM pravartamAna vartamAna kAla gocara tIrthanAyakoM sahita sabhI parameSThiyoM ko vartamAna ke samAna vidyamAna mAnakara hI samudAyarUpa se ekasAtha aura vyaktigatarUpa se pratyeka kI alaga-alaga saMbhAvanA karatA hU~, ArAdhanA karatA hU~, sammAna karatA hU~ / prazna - kisa prakAra saMbhAvanA karatA hU~ ? uttara - mokSalakSmI ke svayaMvara samAna parama nirgranthatA kI dIkSA ke utsava ke yogya maMgalAcaraNabhUta kRtikarmazAstropadiSTa vandanoccAra ke dvArA saMbhAvanA karatA hU~ / isaprakAra arahaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sarva sAdhuoM ko praNAma aura vandanoccAra se pravartamAna dvaita ke dvArA tathA bhAvya-bhAvakabhAva se bar3he hue atyanta gAr3ha itaretara milana ke kAraNa samasta sva- para kA vibhAga vilIna ho jAne se pravartamAna advaita ke dvArA namaskAra karake unhIM Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 pravacanasAra anuzIlana arahaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sarvasAdhuoM ke Azrama ko; jo ki vizuddhajJAnadarzanapradhAna Azrama hone se sahaja zuddhadarzanajJAnasvabhAvavAle Atmatattva kA zraddhAna aura jJAna hai lakSaNa jisakA, aise samyagdarzana aura samyagjJAna kA saMpAdaka hai, use prApta karake samyagdarzana-jJAna-cAritra sampanna hokara, jisameM kaSAyakaNa vidyamAna hone se jIva ko jo puNyabaMdha kI prApti kA kAraNa hai - aise sarAgacAritra ko krama se A par3ane para bhI ullaMghana karake jo samasta kaSAya klezarUpI kalaMka se bhinna hone se nirvANa kI prApti kA kAraNa hai - aise vItarAga cAritra nAma ke sAmya ko prApta karatA huuN| samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra kI ekatArUpa ekAgratA ko maiM prApta karatA hU~ - pratijJA kA yahI artha hai / isaprakAra unhoMne (AcArya kundakunda ne) sAkSAt mokSamArga ko aMgIkAra kiyaa|" loka meM 'maiM' zabda kA prayoga asamAnajAtIya dravya-paryAyarUpa manuSyaparyAya ke artha meM hotA hai / vahI artha yahA~ na samajha liyA jAya - isa bAta ko dhyAna meM rakhakara ina gAthAoM kA artha AraMbha karane ke sAtha hI AcAryadeva sarvaprathama 'maiM' zabda kA artha karate hue kahate haiM ki svasaMvedanajJAna se pratyakSa jJAta honevAlA jJAna-darzanasvabhAvI AtmA hI maiM huuN| tAtparya yaha hai ki ina gAthAoM ke mAdhyama se jJAna-darzanasvabhAvI AtmA meM hI apanApana anubhava karanevAle AcArya kundakundadeva paMcaparameSThI ko smaraNa karate hue sAmyabhAva ko prApta hote haiM, sAmyabhAva ko prApta hone kI pratijJA karate haiN| isa yuga ke antima yA caubIsaveM tIrthaMkara varddhamAnasvAmI ko vartamAna tIrtha ke nAyaka hone se AcArya kundakunda sarvaprathama namaskAra karate hue kahate haiM ki urdhvaloka ke adhipati surendroM, adholoka ke adhipati asurendroM aura madhyaloka ke adhipati narendroM se pUjita hone se jo tIna gAthA-1-5 loka ke ekamAtra guru haiM; ghAtikarmarUpI mala ko dho DAlane se jinameM jagata kA upakAra karanerUpa anaMtazaktisampanna paramezvaratA pragaTa huI hai; jo tIrthaMkara hone se yogiyoM sahita sabhI kA kalyANa karane meM samartha haiM, dharma ke kartA hone se apanI zuddhasvarUpa pariNati ke kartA haiM aura jinakA nAma grahaNa bhI paramahitakArI hai - una zrI paramabhaTTAraka, mahAdevAdhideva, paramezvara, paramapUjya varddhamAnasvAmI ko namaskAra karatA huuN| dekho, yahA~ arahaMta bhagavAna ko paramabhaTTAraka kahA hai| arahaMta bhagavAna paramabhaTTAraka haiM, gaNadharadeva bhaTTAraka haiM aura akalaMkadeva jaise samartha AcAryoM ke lie 'bhaTTa' zabda kA prayoga kiyA jAtA hai, unheM bhaTTAkalaMkadeva kahA jAtA hai / isaprakAra hama dekhate haiM ki bhaTTa, bhaTTAraka, paramabhaTTAraka pada bar3e hI mahAna pada haiM; jinakA Aja kitanA avamUlyana ho gayA hai| prazna - yahA~ varddhamAna bhagavAna ko tInaloka kA guru kahA gayA hai; kintu loka meM hajAroM loga aise haiM, jo unheM nahIM mAnate haiM, unakA virodha karate haiN| aisI sthiti meM unheM tInaloka kA guru kaise mAnA jA sakatA hai ? uttara - jisaprakAra bhArata ke pradhAnamaMtrI jisa samajhaute ko svIkAra kara lete haiM, jisa samajhaute para hastAkSara kara dete haiM; vaha samajhautA sampUrNa bhAratavarSa ko mAnya hai - aisA mAna liyA jAtA hai| usIprakAra tIna loka meM vidyamAna zata indroM dvArA pUjya ho jAne para, zata indroM ke guru ho jAne para tIrthaMkara tIna loka ke guru mAna liye jAte haiN| isaprakAra Urdhvaloka ke adhipati surendroM, madhyaloka ke adhipati narendroM aura adholoka ke adhipati asurendroM dvArA guru mAna lene para bhagavAna mahAvIra bhI tIna loka ke guru mAna liye gaye haiN| isaprakAra prathama gAthA meM bhagavAna mahAvIra ko namaskAra kara aba dUsarI gAthA meM AcArya kundakunda zeSa RSabhadeva Adi 23 tIrthaMkara arahaMtoM, sabhI siddhoM tathA paMcAcAra se yukta aura zuddhopayoga kI bhUmikA ko prApta Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra anuzIlana AcAryoM, upAdhyAyoM aura sarvasAdhuoM ko namaskAra karate haiN| isake bAda binA kisI bhedabhAva ke una sabhI ko jo parameSThI paryAyoM ko prApta kara cuke haiM; samudAyarUpa se evaM vyaktigatarUpa se smaraNa karate haiN| vartamAnakAla meM isa bharatakSetra meM arahaMtoM kA abhAva hone se aura mahAvideha kSetra meM sadbhAva hone se manuSyakSetra meM arthAt DhAIdvIpa ke sabhI videha kSetroM meM vidyamAna sImandharAdi tIrthaMkaroM ko atyanta bhaktibhAvapUrvaka zAstroM meM ullakhita vidhipUrvaka namaskAra karate haiN| prazna - yahA~ manuSyakSetra meM vidyamAna arahaMtoM ko - aisA kyoM likhA hai ? aisA kyoM nahIM likhA ki vidyamAna bIsa tIrthaMkaroM ko................| uttara - are, bhAI ! mUlagAthA meM hI mANuse khette pada kA prayoga kiyA gayA hai; usI kA anusaraNa TIkA meM kiyA gayA hai| prazna - mUla gAthA meM isaprakAra ke prayoga karane kA koI vizeSa abhiprAya hai kyA ? uttara - manuSya DhAIdvIpa meM arthAt mAnuSottara parvata ke isatarapha hI pAye jAte haiM; ata: DhAIdvIpa ko manuSyakSetra kahate haiN| manuSyakSetra arthAt DhAIdvIpa meM pA~ca videha haiN| unameM kama se kama 20 tIrthaMkara arahaMta to sadA hote hI haiM; kintu yadi adhika se adhika hoM to 170 tIrthaMkara bhI eka sAtha ho sakate haiN| bhagavAna ajitanAtha ke samaya 170 tIrthaMkara arahaMta avasthA meM ekasAtha vidyamAna the| abhI vartamAna meM kitane haiM - isakA ullekha prApta na hone se yaha likhanA hI ThIka hai ki vartamAna meM manuSyakSetra arthAt DhAIdvIpa meM jitane bhI tIrthaMkara arahaMta avasthA meM vidyamAna hoM; una sabhI ko namaskAra karatA huuN| isaprakAra hama dekhate haiM ki mANuse khette pada pUrNata: sArthaka hone ke sAtha-sAtha atyanta viveka pUrvaka kiyA gayA prayoga hai| AcArya kundakundadeva kA yaha pravacanasAra grantha hI eka aisA grantha hai gAthA-1-5 25 ki jisake maMgalAcaraNa meM ve itane vistAra se vizeSa ullekhapUrvaka paMcaparameSThI bhagavantoM ko namaskAra karate haiN| __AcArya amRtacandra kahate haiM ki AcArya kundakundakA yaha maMgalAcaraNa paramanirgrantha munidazA kI dIkSA kA utsava hone se mAno mokSalakSmI ke svayaMvara kA hI utsava hai| jisaprakAra svayaMvara meM rAjakanyA ko prApta karane ko vibhinna dezoM ke suyogya rAjakumAra ekatrita hote haiM; usIprakAra yahA~ muktirUpI rAjakanyA ko varaNa karane ke lie paramanirgrantha dIkSA ke dhAraka sAdhusaMta ikaTThe hue haiN| jisaprakAra svayaMvara ke utsava meM samAja ke pratiSThita puruSoM ko bhI bulAyA jAtA hai aura unakA yathAyogya Adara-satkAra kiyA jAtA hai; usIprakAra yahA~ muktikanyA ke svayaMvara meM use varaNa kI abhilASA vAle dIkSArthI to Aye hI haiM; apitu paMcaparameSThiyoM kA bhI AhvAna kiyA gayA hai aura unheM kiyA jAnevAlA dravya-bhAvanamaskAra hI unakA zAstravihita vidhi ke anusAra sammAna hai| svayaMvara meM mAnya atithiyoM ke svAgata meM jisaprakAra maMgalagIta gAye jAte haiM; maMgalAcaraNa ke ye chanda bhI usIprakAra ke gIta haiN| ukta prakaraNa kA sAMgopAMga varNana AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI bar3e hI bhAvuka hokara karate haiM; jisakA mahattvapUrNa aMza isaprakAra hai__"mokSalakSmI cAritra dhAraNa karanevAle ko hI varaNa karatI hai| mokSalakSmI kA svayaMvara maNDapa lagAyA gayA hai, jisameM sabhI bhagavAnoM ko ekatrita kiyA gayA hai| svarUpa meM ramaNa karanA hI cAritra hai| mokSarUpI lakSmI cAritravaMta ke kaMTha meM hI hAra (varamAlA) DAlatI hai|' isa mahotsava meM kundakundAcArya ne sabhI bhagavaMtoM ko bulAyA hai| jaise vivAha meM bar3e logoM ko sAtha meM lAte haiN| yadi kanyA kA pitA inkAra kare 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-28 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra anuzIlana to bar3e loga bIca meM par3akara samaya para lagna karA dete haiN| hameM bhI pratiSThita arthAt ijjatavAloM ko sAtha meM lAnA caahie| vaise hI prabhu ! hamane bhI svayaMvara maMDapa lagAyA hai| AtmA meM pUrNa zuddhatA, zakti vidyamAna hai| usakI vyaktatA pUrNa huI, vaha mokSa hai| mokSalakSmI kA sAdhana cAritra hai| jo cAritra grahaNa karatA hai; use mokSalakSmI varaNa kiye binA nahIM rhtii| he bhagavAna ! mokSalakSmI mujhe varaNa karanevAlI hai| hameM hamArA bharosA hai ki - maiM pUrNadazA ko pAU~gA aura mokSa prApta karU~gA / hamane paMcaparameSThiyoM ko sAtha meM rakhA hai, isalie mokSalakSmI jarUra varaNa kregii| isaprakAra jinhoMne mokSalakSmI ko prApta kiyA hai aura prApta karanevAle haiM, una sabhI ko hAjira rakhA hai| ____ maiM to mokSalakSmI ko varaNa karanevAlA huuN| mere cAritra ke teja kI zobhA dvArA mokSalakSmI pIche haTanevAlI nahIM hai| aise apratihata bhAva kA yahA~ varNana hai| ananta siddha aura arhanta Adi hAjira hoM aura mokSalakSmI nahIM mile - aisA nahIM ho sktaa| ___ jaise mehamAnoM ko lene jAte haiM aura padhAro ! padhAro !! kahate haiM; unameM bhI yadi cakravartI Ae to use rAjA lene jAte haiM aura padhAro ! padhAro !! kahakara sanmAna karate haiN| aise hI bhagavatI jinadIkSArUpa cAritra ArAdhanA ke svayaMvara maNDapa meM he tIrthaMkara bhagavAna paMcaparameSThI padhAro ! padhAro !! jitane arahaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu jo vartamAna meM vartate haiM aura pUrva meM ho gae haiM; una sabhI ko kAlagocara karate haiN| jaise vivAha meM koI sagA sambandhI nahIM A sake to usakA nAma lekara yAda karate haiM, kintu unakI kamI nahIM Ane dete; vaise hI bIsa virahamAna tIrthaMkara bhagavAna yahA~ upasthita nahIM haiM; phira zrI kAmakA tathA anya kA nAma lekara Adara karake sabhI ko upasthita 2. vahI, pRSTha-29-30 gAthA-1-5 karate haiN|" ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki maMgalAcaraNa ke rUpa meM paMcaparameSThiyoM kA bhaktibhAvapUrvaka smaraNa karake AcArya kundakundadeva muktilakSmI kI prApti ke lie sAmyabhAva dhAraNa karane kA apratihata puruSArtha karate haiN| AcArya amRtacandra kahate haiM ki isaprakAra paramapUjya paMca parameSThiyoM ko dravya-bhAva se namaskAra karake AcArya kundakunda svayaM ukta zubhabhAva kI bhUmikA ko pArakara zuddhopayogarUpa sAmyabhAva ko prApta hote haiN| kAyA se praNAma karanA aura vANI se 'vaMdanA' Adi zabdoM kA sammAnapUrvaka uccAraNa karanA dravyanamaskAra hai; kyoMki isameM dvaita vidyamAna hai| jise namaskAra kiyA jA rahA hai, vaha bhinna hai aura jo namaskAra kara rahA hai, vaha bhinna hai| isaprakAra ke dvaitapUrvaka honevAle namaskAra ko dravyanamaskAra yA vyavahAranamaskAra kahate haiN| sva-para ke vikalpoM ke vilayapUrvaka pravartamAna advaita ke dvArA nizcaya samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa pariNamana karanA hI bhAvanamaskAra hai| dvaitanamaskAra aura advaitanamaskAra kA svarUpasvAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM - "arahanta, siddha, AcArya, upAdhyAya tathA sarvasAdhuoM ko praNAma tathA vandanoccAra dvArA pravartate dvaita dvArA maiM vandana karanevAlA hU~ aura paMcaparameSThI vandana karane yogya haiM - isaprakAra praNAma aura vacana dvArA dvaita (do panA) vartatA hai| paMcaparameSThI vyavahAra se dhyeya haiM aura dhyAna karanevAlA svayaM hai| sva kI ora jhukane para aisA bheda miTa jAtA hai| maiM vandana karanevAlA haiM aura paMcaparameSThI vaMdya haiM - aisA bheda miTa gayA hai| paMcaparameSThI ke prati atyanta ArAdhya bhAva ke kAraNa ArAdhya aise paMcaparameSThI bhagavaMtoM ko aura ArAdhaka aise svayaM ke bheda vyApAra Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 pravacanasAra anuzIlana vilaya ko prApta hote haiN| isaprakAra namaskAra meM svasanmukha lInatArUpa advaita pravartatA hai| cidAnanda svabhAva meM ekarUpa Dhala jAnA vaha abheda-advaita namaskAra dravyanamaskAra aura bhAvanamaskAra kA svarUpa spaSTa karate hue AcArya jayasena tAtparyavRtti meM likhate haiM ki maiM ArAdhaka hU~ aura ye arahaMtAdi ArAdhya haiM - isaprakAra ke ArAdhya-ArAdhaka kI bhinnatA ke vikalparUpa namaskAra dvaitanamaskAra (dravyanamaskAra-vyavahAranamaskAra) hai aura rAgAdi upAdhirUpa vikalpoM se rahita paramasamAdhi ke bala se svayaM meM hI ArAdhya-ArAdhaka bhAva advaitanamaskAra (bhAvanamaskAra-nizcayanamaskAra) kahA jAtA hai| dravyanamaskAra zubhabhAvarUpa hone se kaSAyakaNa kI vidyamAnatA ke kAraNa puNyabaMdha kA kAraNa hai aura bhAvanamaskAra kaSAyakalaMka se bhinna zuddhopayogarUpa hone se nirvANa kA kAraNa hai| ataH AcAryadeva dravyanamaskArapUrvaka zuddhopayogarUpa sAmyabhAva ko prApta hokara bhAvanamaskAra karate haiN| tAtparya yaha hai ki AcAryadeva zuddhopayogarUpa sAmyabhAva ko prApta hokara sAmyabhAvarUpa dharma ke pratipAdana kI pratijJA karate haiN| ___ AcArya jayasena kI tAtparyavRtti kI yaha vizeSatA hai ki prAya: sarvatra hI nizcaya-vyavahAra kI saMdhipUrvaka khaNDAnvaya paddhati se viSayavastu ko spaSTa karate haiM / ukta paddhati kA prayoga unhoMne yahA~ bhI kiyA hai| udAharaNa ke rUpa meM dhammassa kattAraM kA artha karate hue ve likhate haiM ki nizcaya se nirUparAga Atmatattva kI nirmala pariNatirUpa nizcayadharma ke upAdAnakAraNa hone se ve bhagavAna varddhamAna nizcayaratnatrarUpa dharma ke kartA haiM aura vyavahAra se dUsaroM ko uttamakSamA Adi anekaprakAra ke dharmoM kA upadeza denevAle 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-30-31 gAthA-1-5 hone se vyavahAra dharma ke kartA haiN| visuddhadaMsaNaNANapahANAsamaM pada kI vyAkhyA meM ve spaSTarUpa se likhate haiM ki maTha caityAlaya Adi rUpa vyavahAra Azrama se bhinna lakSaNavAle, rAgAdi se bhinna apane AtmA ke Azraya se utpanna sukhasvabhAvI paramAtmA hai - aisA bhedajJAna tathA sukhasvabhAvI AtmA hI pUrNata: upAdeya hai - aisI rucirUpa samyaktva - ina lakSaNoMvAle jJAna-darzanasvabhAvI Azrama hI bhAvAzrama hai, nizcaya Azrama hai, vAstavika Azrama hai| AcArya jayasena ke samaya meM na kevala maThoM kI sthApanA ho gaI thI; apitu unakA varcasva bhI sarvatra ho gayA thA aura unheM Azrama mAnA jAne lagA thaa| AcAryadeva kA ukta kathana maThoM ke sandarbha meM arucipUrvaka kI gaI zuddha sAttvika TippaNI hai| AcAryadeva ne Azrama zabda kI ukta AdhyAtmika vyAkhyA bhI isI bAta ko dhyAna meM rakhakara buddhipUrvaka kI hai| yadi aisA na kiyA jAtA to AcArya kundakunda bhI maTharUpa Azrama ko prApta hue hoMge - aisA samajha liyA jaataa| prazna - yahA~ AcArya munirAjoM ke kaSAyakaNa vidyamAna haiM - aisA likhate haiN| are ! munirAjoM ne to ghara-parivAra sabakucha tyAga diyA hai, yadi unake bhI kaSAya vidyamAna hai to phira usa kaSAya kA kyA rUpa hogA? uttara - nirantara chaThaveM-sAtaveM guNasthAna meM jhUlanevAle munirAjoM ke yadyapi anantAnubaMdhI, apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha tathA tatsaMbaMdhI hAsyAdi kaSAyoM kA abhAva hai; tathApi abhI saMjvalana kaSAya to vidyamAna hI haiN| yahA~ vaha saMjvalana kaSAya hI kaSAyakaNa hai aura usake udaya meM honevAle mahAvratAdi ke zubhabhAva hI unakA vyakta svarUpa haiN| paNDita ToDaramalajI ke anusAra munirAjoM ke azubhopayoga kA to Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 pravacanasAra anuzIlana sadbhAva hI nahIM hai; aba zubhopayoga hI rahA, so yahA~ use kahA jA rahA hai| ukta sandarbha meM svAmIjI kA spaSTIkaraNa isaprakAra hai - " jabataka vItarAga nahIM huA, tabataka aisA maMda kaSAyarUpa rAga AtA hai; jise kaSAyakaNa kahate haiM / munidazA meM anantAnubaMdhI, apratyAkhyAna, pratyAkhyAna nAma kI tIna kaSAya caukar3I kA abhAva huA hai, alpa saMjvalana kaSAyakaNa bAkI hai, jo puNya kA kAraNa hai| 28 mUlaguNa aura zuklalezyA puNya kA kAraNa hai, usakA bhI abhAva karake muni, mokSadazA prApta karate haiM; isalie usakA abhAva karanevAle ko, zubharAga paramparA se mokSa kA upacAra mAtra kAraNa kahA hai, kintu 'mithyAdRSTi kA zubharAga to paramparA se sarva anartha kA kAraNa hai|' isaprakAra paMcAstikAya zAstra meM zrI jayasenAcArya ne TIkA meM kahA hai| taka munirAja ko pUrNa abheda kA avalambana nahIM hai, vahA~ taka pratyAkhyAna, sAmAyika, vandana Adi kA rAga AtA hai; kintu vaha AtmA kA svabhAva nahIM hai; kyoMki vaha kaSAyakaNa hai, puNya bandha kA kAraNa haiM; svabhAva kI prApti kA kiMcit bhI kAraNa nhiiN| taba bhI aisA zubharAga bIca meM A jAtA hai / ata: usakA jJAna karAyA hai| jJAnAnandasvabhAva kI ekAgratA hI munidharma hai; kintu paMca mahAvrata Adi aTThAIsa mUlaguNa munidharma nahIM, apitu kaSAya kI kaNikA hai| jagata dRzya hai, jJeya hai aura maiM dRSTA jJAtA hU~; kintu rAga ko lAnevAlA maiM nahIM hU~ - aise bhAna binA samyagdarzana nahIM hotaa| jise samyagdarzana huA hai, unheM rAga ko lAne kI buddhi nahIM hotI; phira bhI bhUmikA anusAra rAga, krama meM A jAtA hai| 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-33 2. vahI, pRSTha-34 gAthA-1-5 31 jo kaSAya ko lAnA cAhate haiM; ve to mithyAdRSTi haiM / dharmAtmA ko krama meM jo rAga A jAtA hai; vaha to cAritra kA doSa hai; kintu zraddhA kA doSa nahIM / 'rAga ko lAnA aura rAga kA A jAnA' isameM aMtara hai / jahA~ chaThaveM guNasthAna ke cAritra kA svakAla hai aura vahA~ itanA (amuka) doSa hai, use ve doSarUpa jAnate haiN| nizcayanaya kahatA hai ki muni rAga ko nahIM pAlate; kintu bhUmikA meM rAga A jAtA hai| sahacara jAnakara use mahAvrata kA pAlana kahate haiM- aisA kahane meM AtA hai / muni to use nimittarUpa - jJeyarUpa jAnate haiN| merA svabhAva saccidAnanda svarUpa hai aisI dRSTi tathA jJAna to unheM huA hai; kintu lInatA thor3I huI hai aura thor3A kaSAyAMza bAkI hai| ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya, aparigraha kI vRtti puNyabaMdha kA kAraNa hai; vaha mokSa kA kAraNa nahIM hai| hiMsA, jhUTha, corI, abrahmacarya aura parigraha kA pApa pariNAma tIvrakaSAyarUpa kleza hai aura ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura niSparigraha kA puNya pariNAma maMdakaSAyarUpa kleza hai / isataraha donoM hI kaSAya-klezarUpa kalaMka hai| niSkalaMka - nirmalAnanda kA kAraNa to vItarAgabhAva hI hai / svabhAva - sanmukhatA - lInatA kA honA hI mukti kA kAraNa hai| sAdhakadazA meM jo bhI rAga AtA hai, vaha mukti kA kAraNa nahIM; puNyabaMdha kA kAraNa hai|' vItarAgadazA hI mokSa kA kAraNa hai aura vahI sAmyabhAva hai| mahAvrata puNyabaMdha ke kAraNa kahe haiM aura vItarAgacAritra nirvANa kA kAraNa hai| " AcArya kundakunda kI mUla gAthAoM, unakI tattvapradIpikA TIkA tathA ina donoM kI brajabhASA meM likhI gaI pANDe hemarAjajI kI TIkA ko AdhAra 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-34 3. vahI, pRSTha-36 4. vahI, pRSTha- 36 6. vahI, pRSTha-37 2. vahI, pRSTha-35 5. vahI, pRSTha-37 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-1-5 pravacanasAra anuzIlana banAkara chandobaddha kiye gaye pravacanasAra paramAgama meM kavivara vRndAvanadAsajI dvArA AcArya kundakundakRta maMgalAcaraNa kI pA~cagAthAoM aura unakI TIkA kAvistArasekiyA gayA chandobaddha bhAvAnuvAda isaprakAra hai (mattagayanda) zrImata vIra jineza yahI, tinake pada vaMdata hauM lvlaaii| vandata vRnda surinda jinheM, asurinda narinda sadA haraSAI / / jo cau ghAtiya karma mahAmala, dhoi ananta catuSTaya paaii| dharma dudhAtama ke karatA prabhu, tIratharUpa triloka ke rAI / / 7 / / jinheM surendra, asurendra aura narendra harSita hokara namaskAra karate haiM, jinhoMne cAra ghAti karmarUpa mala ko dhokara ananta catuSTaya kI prApti kI hai, nizcaya aura vyavahAra donoM prakAra ke dharma ke jo kartA haiM, jo svayaM hI tIrtharUpa haiM aura tInaloka ke rAjA haiM; aise zrImAn mahAvIra bhagavAna haiN| maiM lau lAkara unake caraNoM kI vaMdanA karatA huuN| (caupAI) baratata hai zAsana aba jinko| ucita pranAma prathama likha tinko| kundakunda guru vandana kiinaa| syAdvAdavidyA paravInA / / 8 / / jinakA abhI zAsana varta rahA hai, una mahAvIra bhagavAna ko syAdvAdavidyA meM pravINa guru kundakundadeva ne sabase pahale praNAma kiyA hai - yaha bAta ucita hI hai| (manaharaNa) zeSa tIratheza vRSabhAdi Adi teIsa au, siddha sarva zuddha buddhi ke karaMDavata haiN| jinako sadaiva sadbhAva zuddhasattA hI meM, tAranatarana ko teI taraMDavata haiM / / AcAraja uvAya sAdhu ke suguna dhyAya, paMcAcAramAMhi vRnda je akhaMDavata hai| yeI paMca parma iSTa deta hai abhiSTa ziSTa, tineM bhakti bhAva soM hamArI daMDavata hai / / 9 / / RSabhadeva Adi zeSa 23 tIrthaMkara aura jinakA sadbhAva sadA zuddha sattA meM hI hai - aise jJAna ke nidhAna sabhI siddhabhagavAna tAraNataraNa haiN| jo paMcAcAroM ko akhaNDarUpa se pAlana karate haiM - aise AcArya, upAdhyAya aura sarvasAdhuoM ke guNoM ke dhyAna pUrvaka ina atyanta ziSTa, parama iSTa, evaM pUrNata: abhISTa paMcaparameSThiyoM ko atyanta bhaktibhAvapUrvaka hamArA daNDavata namaskAra ho| (dohA) deva siddha arahaMta ko nija sattA AdhAra / sUra sAdhu uvajhAya thita paMcAcAramajhAra / / 10 / / jJAna daraza cAritra tapa vIraja parama punIta / ye hI paMcAcAra meM vicarahiM zramaNa sanIta / / 11 / / arahaMta aura siddha deva haiM aura ve apanI sattA ke AdhAra se hI haiN| jJAna, darzana, cAritra, tapa aura vIrya - ye hI paramapavitra paMcAcAra haiM aura zramaNajana nIti ke sAtha inameM hI vicaraNa karate haiN| (azokapuSpamaMjarI) paMca zUnya paMca cAra yojana pramAna je, manuSyakSetra ke virSe jineza vartamAna haiN| tAsa ke padAraviMda eka hI su vAra vRnda, phera bhinna-bhinna vaMdibhavya-abja-bhAna haiN| vartamAna bharta meM abai suvartamAna nahiM, zrIvidehathAna meM sadaiva rAjamAna haiN| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra anuzIlana dvaita au advaitarUpa vandanA karauM trikAla, so dayAla deta riddhi siddhi ke nidhAna haiM / / 12 / / 45 lAkha yojana pramANa jo manuSyakSetra hai, usameM jitane bhI tIrthaMkara arahaMta vartamAna meM vidyamAna haiM; bhavyarUpI kamaloM ke sUrya una vidyamAna tIrthaMkara arahaMtoM ke caraNa kamaloM meM ekasAtha evaM pratyeka ko bhinna-bhinna rUpa se maiM vaMdana karatA huuN| yadyapi vartamAna meM bharatakSetra meM arahaMta vidyamAna nahIM haiM; tathApi videhakSetra meM to sadA hI virAjamAna rahate haiN| dayAvAna Rddhi aura siddhiyoM ke nidhAna ko denevAle una sabhI ko maiM dvaitarUpa se aura advaitarUpa se trikAla vaMdana karatA huuN| prazna - ukta chanda meM paiMtAlIsa lAkha yojana kI bAta kahA~ hai ? uttara - paMca zUnya paMca cAra kA artha 45 lAkha hai| aMkAnAMvAmato gatiH' isa niyama ke anusAra aMkoM kI ginatI ulTI hotI hai| cAra aura pA~ca likhakara usa para pA~ca zUnya rakho to 4500000 (paiMtAlIsa lAkha) ho jAte haiN| (dohA) AThauM aMga navAikai bhU meM daMDAkAra / mukhakara sujasa ucAriye so vandana vivahAra / / 13 / / nija caitanya subhAvakari tinasoM hai lavalIna / so advaita suvandanA bhedarahita paravIna / / 14 / / bhUmi meM daNDa ke AkAra meM AThoM aMgoM ko navAkara mukha se guNagAna karanA vyavahAra namaskAra athavA dvaitanamaskAra hai| pravINa logoM ke dvArA nija caitanyasvabhAva se paMcaparameSThI meM lavalIna ho jAnA athavA nijasvabhAva meM lavalIna ho jAnA, ekAkAra ho jAnA, abheda ho jAnA advaitanamaskAra yA nizcayanamaskAra hai| (mAdhavI) gAthA-1-5 kari vaMdana deva jiniMdana kI, dhruva siddha vizuddhana ko ura dhyaavoN| timi sarva ganiMda guniMda namoM, udaghATa kapATaka ThATa manAvoM / / muni vRnda jite naralokavirSe, abhinaMdita hai tinake guna gaavoN| yaha paMca padasta prazasta samasta, tinheM nija mastaka hasta lagAvoM / / 15 / / inake visarAma ko dhAma lasai, ati ujvala drshnjnyaanprdhaanaa| jahaMzuddhopayoga sudhArasa vRnda, samAdhi samRddhi kI vRddhi vakhAnA / / tihi ko avalaMbi gahoM samatA, bhavatApa miTAvana megha mahAnA, jihiteM niravAna suthAna milai, amalAna anUpama cetana vAnA / / 16 / / araMhata jinendroM ko vaMdana karake pUrNata: vizuddha dhruvasiddha bhagavAnoM ko hRdaya meM dhAraNa karo / isIprakAra sabhI guNavAna gaNadharadevoM, AcAryoM aura hRdaya ke kapATa khola denevAle upAdhyAyoM ko namaskAra karo tathA naraloka arthAt DhAIdvIpa meM jitane bhI abhinaMdita munirAja haiM, unake guNoM kA gAna karo / ina pA~ca prazasta padoM meM sthita samasta parameSThiyoM ko hAtha jor3akara mastaka nvaao| ina paMcaparameSThiyoM ke vizrAma karane kA ati ujjvala dhAma darzanajJAnapradhAna Azrama hai| ukta darzana-jJAnapradhAna Azrama meM samRddhi aura vRddhi denevAlA samAdhimaya zuddhopayogarUpa amRta barasatA hai| usakA avalaMbana lekara samatA bhAva grahaNa karo; kyoMki samatAbhAva saMsAratApa ko miTAne ke lie megha ke samAna hai| usa samatAbhAva se hI amala, anupama aura caitanyamaya nirvANa (mukti) kI prApti hotI hai| kavivara vRndAvanadAsajI dvArA racita ukta chandoM ke AdhAra para yaha sunizcitarUpa se kahA jA sakatA hai ki isameM ve mAtra gAthAoM ke bhAva taka sImita nahIM rahe haiN| udAharaNa ke rUpa meM mUla gAthAoM meM dvaitanamaskAra aura advaitanamaskAra kI bAta nahIM hai; inakI carcA TIkAoM meM AI hai; phira bhI vRndAvanadAsajI Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra anuzIlana na kevala unakI carcA hI karate haiM; apitu unake svarUpa para bhI prakAza DAlate haiM, unheM paribhASita karate haiN| isIprakAra manuSyakSetra ko 45 lAkha yojana TIkAoM ke AdhAra para hI likhA gayA hai| banArasIdAsajI ke nATaka samayasAra kA AdhAra to mAtra AtmakhyAti TIkA meM samAgata kalaza (chanda) aura rAjamalajI pANDe dvArA likhita una kalazoM kI TIkA hI hai| usameM AcArya kundakunda ke samayasAra kI gAthAoM va AtmakhyAti TIkA ke gadyabhAga ko AdhAra nahIM banAyA hai; kintu pravacanasAra paramAgama meM vRndAvanadAsajI pravacanasAra kI mUla gAthAoM; unakI AcArya amRtacandrakRta tattvapradIpikA nAmaka saMskRta TIkA aura pANDe hemarAjajIkRta hindI TIkA ko AdhAra banAkara bAta karate haiN| isa bAta kA ullekha bhI unhoMne svayaM kiyA; jo isaprakAra hai - tAmeM pravacanasAra kI bA~ci vacanikA maMju / chandarUpa racanA racoM ura dhari gurupadakaMju / / 57 / / AcArya kundakundakRta una granthoM meM pravacanasAra grantha kI AcArya amRtacandrakRta tattvapradIpikA TIkA kI pANDe rAjamalajIkRta sundara vacanikA (TIkA) par3hakara maiM guruoM ke caraNa kamaloM ko hRdaya meM dhAraNa kara chandarUpa racanA karatA hU~ dRr3ha saMkalpa __ isakavAra materekhate haiM vidAsikala simabanakasIramajIta nATaka samayamAha meM paira kRvikatA jhAktanajhAmahIkUla tAnAzcatarUpasaisa meM majakidaSTaparapadArtha se haTakara svabhAvasanmukha hogI, apane AtmA kI tarapha hogI; taba ise svayameva hI AtmA kA jJAna, AtmA kA darzana, AtmA kA dhyAna arthAt samyagdarzana-jJAna-cAritra kI prApti ho jaayegii| - samayasAra kA sAra, pRSTha102 pravacanasAra gAthA-6 maMgalAcaraNa saMbaMdhI pA~ca gAthAoM meM se pA~cavIM gAthA meM vizuddhadarzanajJAna pradhAna Azrama ko prApta karake nirvANa kI prApti ke lie sAmyabhAva ko prApta hone kI bAta kahI thii| ukta darzanajJAnapradhAna Azrama yA sAmyabhAva samyakcAritra hI hai| ata: aba isa chaTavIM gAthA meM ukta cAritra ke phala kA nirUpaNa karate haiM; kyoMki jabataka hameM yaha patA na cale ki jisa kArya ko karane ke lie hameM prerita kiyA jA rahA hai; usake karane se hameM kyA lAbha hogA; tabataka usa kArya meM hamArI pravRtti rucipUrvaka nahIM hotii| mUla gAthA isaprakAra hai - saMpajadi NivvANaM devaasurmnnuraayvihvehiN| jIvassa carittAdo daMsaNaNANappahANAdo / / 6 / / (harigIta) nirvANa pAvaisura-asura-nararAja ke vaibhava sahita / yadi jJAna-darzanapUrvaka cAritra samyak prApta ho / / 6 / / isa jIva ko darzanajJAnapradhAna cAritra se devendra, asurendra aura narendroM ke vaibhava ke sAtha-sAtha nirvANa kI prApti hotI hai| ukta gAthA kA bhAvAnuvAda kavivara vRndAvanadAsajI pravacanasAra paramAgama meM isaprakAra karate haiM - (caubolA) jo jana zrI jinarAjakathita nita cittavirSe cAritta dhrai| samyakdarzanajJAna jahA~ amalAna virAjita joti bharai / / so sura inda vRnda sukha bhogai asura indra ko vibhava vrai| hoya narinda siddhapada pAvai pheri na jaga meM janma dharai / / 17 / / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 pravacanasAra anuzIlana jo vyakti jinarAjakathita samyagdarzana-jJAna sahita nirmalajyoti se zobhAyamAna cAritra ko nitya dhAraNa karatA hai; vRndAvana kavi kahate haiM ki vaha vyakti devendra ke sukha bhogatA hai, asurendra ke vaibhava ko prApta karatA hai aura cakravartIpada ko prApta kara anta meM siddhapada ko prApta karatA hai| eka bAra siddhapada ko prApta kara lene para phira saMsAra meM janma nahIM letaa| ___tAtparya yaha hai ki mukta ho jAne para vaha anaMtakAla taka anaMtasukha bhogatA hai, kabhI bhI saMsAra meM nahIM bhttktaa| 'jIvoM ko darzana-jJAnapradhAnacAritra se devendra, asurendra aura cakravartIpada kI prApti ke sAtha-sAtha nirvANa kI prApti hotI hai' gAthA meM kahI gaI ukta bAta Upara se ekadama sAmAnya-sI pratIta hotI hai; parantu usameM atyanta gaMbhIra bAta kahI gaI hai - isakA patA AcArya amRtacandra kI tattvapradIpikA TIkA ke adhyayana se calatA hai| nirvANa aura devendrAdi padoM kI prApti kA mArga eka kaise ho sakatA hai; kyoMki nirvANa muktisvarUpa hai aura ye devendrAdi pada baMdharUpa haiM - isa zaMkA kA samAdhAna TIkA se hI prApta hotA hai| ukta zaMkA kA samAdhAna TIkA meM cAritra ke sarAgacAritra aura vItarAgacAritra - aise do bheda karake kiyA gayA hai; jo isaprakAra hai "darzanajJAnapradhAna cAritra se yadi vaha cAritra vItarAgacAritra ho to mokSa prApta hotA hai aura usase hI yadi vaha sarAgacAritra ho to devendra, asurendra aura narendra ke vaibhavaklezarUpa baMdha kI prApti hotI hai| isalie mumukSuoM ko iSTaphalavAlA hone se vItarAgacAritra grahaNa karane yogya hai, upAdeya hai aura aniSTaphalavAlA hone se sarAgacAritra tyAgane yogya hai, heya hai|" ___pahalI bAta to yaha hai ki gAthA aura usakI TIkA - donoM meM hI cAritra ke darzana-jJAnapradhAna vizeSaNa para vizeSa bala diyA gayA hai| tAtparya gAthA-6 yaha hai ki samyagdarzana aura samyagjJAna ke binA cAritra arthAt samyakcAritra hotA hI nahIM hai, kyoMki samyagdarzana-jJAna ke binA cAritra ke nAma para jo bhI kriyAkANDa yA zubhabhAva dekhane meM Ate haiM; ve saba to ekamAtra mithyAcAritra hI haiN| ___ dUsarI bAta yaha hai ki sarAgacAritra aura vItarAgacAritra - ye donoM bheda samyakcAritra ke hI haiN| yaha samajhanA bahuta bar3I bhUla hogI ki sarAgacAritra mithyAcAritra aura vItarAgacAritra samyakcAritra hogA; kyoMki cAritra ke samyakpane kA AdhAra samyagdarzana-jJAna sahita honA hI hai| tAtparya yaha hai ki sarAga aura vItarAga - donoM hI cAritra samyagdRSTi dharmAtmAoM ke hI hote haiM, mithyAdRSTiyoM ke nhiiN| aisA hone para bhI sarAgacAritra rAgasahita hone ke kAraNa aniSTa - phalavAlA hai, baMdha kA kAraNa hai aura vItarAgacAritra vItarAgatA sahita hone ke kAraNa iSTaphalavAlA hai, mokSa kA kAraNa hai - aisA kahA gayA hai| vastuta: bAta yaha hai ki baMdha kA kAraNa to rAga hI hai, cAritra nahIM; kyoMki nizcaya se cAritra to vItarAgabhAva kA hI nAma hai / rAga ko to sahacArI hone se vyavahAra se cAritra kaha diyA gayA hai / vastuta: to vaha cAritra nahIM, cAritra kA doSa hai| ___AcArya amRtacandra ne yaha bAta utthAnikA meM hI spaSTa kara dI thI ki vItarAgacAritra iSTaphala vAlA hai; isalie upAdeya hai aura sarAgacAritra aniSTaphalavAlA hai; ata: heya hai - aba yaha batAte haiN| tIsarI bAta yaha hai ki jina indrAdi padoM ko aura cakravartI ke vaibhava ko jagata iSTa mAnatA hai, sukharUpa mAnatA hai; unheM yahA~ aniSTa kahA hai, klezarUpa kahA gayA hai, baMdharUpa kahA gayA hai| isIprakAra kA bhAva AcArya jayasena kI tAtparyavRtti meM bhI vyakta kiyA gayA hai| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-6 pravacanasAra anuzIlana ___tAtparyavRtti meM eka nayA prameya yaha prastuta kiyA gayA hai ki asurendra to bhavanatrika meM hote haiM aura samyagdRSTi jIva bhavanatrika meM paidA hI nahIM hote - aisI sthiti meM yaha kahanA ki darzana-jJAnapradhAnacAritra se asurendrapada prApta hotA hai - kahA~ taka ThIka hai ? isaprakAra kA prazna svayaM uThAkara usakA samucita samAdhAna prastuta kiyA hai| ve likhate haiM - "nidAna baMdha se samyaktva kI virAdhanA karake asurendroM meM utpanna hotA hai - aisA jAnanA caahie|" ukta gAthA kA bhAva AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM - ___"AtmA kI zraddhA-jJAna-cAritrarUpa nirmaladazA arAgI pariNAma hai aura mahAvrata ke pariNAma rAga pariNAma haiM - ye donoM paraspara viruddha haiM; isalie donoM ko ThIka nahIM mAnA jA sktaa| unameM arAgI pariNAma upAdeya hai aura rAga pariNAma sarva prakAra se heya hai - aisA mAne to yathArtha hai; kintu donoM ko upAdeya mAneM, samAna mAne to vaha yathArtha nahIM hai| mahAvrata kA pariNAma nimitta hai va sahacara hai, use mAtra jAnane yogyarUpa vyavahAra se upAdeya kahA hai, kintu nizcaya se vaha upAdeya nahIM hai| rAga heya hai, zarIra-mana-vANI kI kriyA jJeya hai, svabhAva sanmukhadazA hokara jo arAgI pariNAma hotA hai, vaha upAdeya hai; isaprakAra jise heyajJeya-upAdeya - ina tIna kI khabara nahIM, vaha mUr3ha hai| AhAra pAnI ko maiM grahaNa kara sakatA hU~ athavA tyAga kara sakatA hU~ - aisA merA svarUpa hI nahIM hai| ve to jJeya haiM tathA unake lakSya se rAga kI maMdatA hotI hai, vaha heya hai aura jo svabhAva-sanmukhadazA hotI hai, vaha upAdeya hai| isaprakAra tInoM ko jAnanA caahie| nimitta jJeya, vibhAva heya aura trikAla svabhAva upAdeya hai - aise nirNaya binA dharma nahIM hotaa| 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-42 2. vahI, pRSTha-42 zuddha cidAnanda AtmA kI dRSTipUrvaka lInatA nizcaya hai, usakA phala mokSa hai aura jo mahAvrata kA pariNAma AtA hai, vaha vyavahAra hai, usakA phala saMsAra hai| isaprakAra (sAdhakadazA meM) eka samaya meM do bhAga vartate haiN| ____dharmI jIva ko svarUpa kI dRSTi aura lInatA aMgIkAra karane yogya hai; kyoMki usakA phala mokSa hai / svayaM kI lInatA kI kamI se, pA~ca mahAvrata kI vRtti uThatI hai, jisakA phala aniSTa hai| rAga nimitta hai, isalie use upacAra se sarAgacAritra kahA hai| jabataka pUrNa vItarAga na ho, tabataka rAga AtA hai; kintu rAga AdaraNIya nahIM hai / cAritra to vItarAga bhAvarUpa eka hI prakAra kA hai| sarAgatA vaha cAritra nahIM hai| yadi rAga ko AdaNIya mAne to usane svabhAva ko AdaraNIya nahIM mAnA; ata: vaha mithyAdRSTi hai|" ukta sampUrNa vizleSaNa kA sAra yaha hai ki sAdhaka kI bhUmikA meM samyagdarzana aura samyagjJAna ke sAtha-sAtha AMzika rAga aura AMzika vItarAgatA rahatI hai| samyagdarzana, samyagjJAna aura usake sAtha rahanevAlI vItarAgatA to niyama se mukti kA hI kAraNa hai; kintu usake sAtha rahanevAlA rAga baMdha kA hI kAraNa hai| ukta rAga ke kAraNa jo baMdha hotA hai; usake phala meM devendrAdi ucca padoM kI prApti hotI hai; kyoMki vaha rAga prazasta hotA hai| yaha bAta to sarvavidita hI hai ki cakravartIpada aura devendrAdipada prApta karAnevAlA prazasta rAga samyagdRSTi jJAnI dharmAtmAoM ko hI hotA hai| dhyAna meM rakhane kI mUla bAta yaha hai ki cAritravaMta jJAnI dharmAtmAoM ko bhI sAdhakadazA meM devendrAdi padoM ko prApta karAnevAlA puNyabaMdha hotA hai; tathApi vaha upAdeya nahIM, heya hI hai| 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-44 3. vahI, pRSTha-45 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-7 pravacanasAra gAthA-7 chaTavIM gAthA meM cAritra ke phala kA nirUpaNa karate hue vItarAgacAritra ko mukti kA kAraNa batAyA gayA hai| ata: yaha jijJAsA honA svAbhAvika hI hai ki Akhira vaha vItarAgacAritra yA nizcayacAritra kyA hai, jisakA phala anantasukhasvarUpa mukti kI prApti honA hai| yahI kAraNa hai ki isa sAtavIM gAthA meM nizcayacAritra kA svarUpa spaSTa karate haiN| cAritra kA vAstavika svarUpa spaSTa karanevAlI vaha gAthA mUlata: isaprakAra hai - cArittaM khalu dhammo dhammo jo so samo tti nniddittttho| mohakkhohavihINo pariNAmo appaNo hu samo / / 7 / / (harigIta) cAritra hI basa dharma hai vaha dharma samatAbhAva hai| dugamoha-kSobhavihIna nija pariNAma samatAbhAva hai||7|| vastuta: cAritra hI dharma hai| vaha dharma sAmyabhAvarUpa hai - aisA kahA gayA hai| darzanamoha aura kSobha (cAritramoha - rAga-dveSa) se rahita AtmA kA pariNAma hI sAmyabhAva hai| ukta gAthA ke bhAva ko kavivara vRndAvanadAsajI pravacanasAra paramAgama meM tIna chandoM meM prastuta karate haiM; jo isaprakAra hai - (caubolA) nihacai nija subhAva meM thiratA, tihi carita kahaM dharama khai| soI parma dharma samatAmaya, yo sarvajJa kRpAla mahai / / jAmeM moha kSobha nahiM vyApata, cidvilAsa duti vRnda ghai| so parinAmasahita Atama ko, zAma nAma abhirAma ahai / / 18 / / (dohA) cidAnanda cidrUpa ko, parama dharama zamabhAva / jAmeM mohana rAga risa, amala acala thira bhAva / / 19 / / soI vimala cAritra hai, zuddha siddhapadaheta / zAmasarUpI AtamA, bhavika vRnda lakhi leta / / 20 / / atyanta dayAvAna sarvajJa bhagavAna kahate haiM ki samatAbhAvapUrvaka nijasvabhAva meM sthiratA hI cAritra hai, paramadharma hai| ukta dharma meM darzanamoha aura kSobha arthAt rAga-dveSamaya cAritramoha vyApta nahIM hotA, caitanya kA vilAsa prakAzamAna rahatA hai| ukta vItarAgI pariNAma sahita AtmA sAmya hai, abhirAma hai| ___ moha-rAga-dveSa se rahita, amala, acala, sthira bhAvahI caitanyasvarUpI cidAnanda AtmA kA paramadharma hai / mukti kA hetubhUta vahI nirmalacAritra hai| bhavyajIva ukta samabhAvasvarUpI AtmA ko hI dekhate haiN| cAritra ko dharma ghoSita karanevAlI ukta gAthA sarvAdhika carcita gAthA hai| bAhya kriyAkANDa ko cAritra mAnanevAle loga isa gAthA ke AdhAra para svayaM ko mahAna aura dUsaroM ko tuccha samajhane lagate haiN| ve loga isa bAta para dhyAna hI nahIM dete ki cAritra ko dharma batAnevAlI yaha gAthA cAritra ke svarUpa ko bhI paribhASita karatI hai| isa gAthA meM sApha-sApha likhA hai ki na to jar3adeha kI kriyA kA nAma cAritra hai aura na zubhabhAvarUpa rAgabhAva kA nAma hI nizcayacAritra hai| cAritra to moha-kSobha se rahita arthAt mithyAtva aura rAga-dveSa se rahita AtmA kA vItarAgI pariNAma hI hai| isa gAthA kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "svarUpa meM caraNa karanA (ramanA) cAritra hai| isakA artha (tAtparya) Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 gAthA-7 pravacanasAra anuzIlana svasamaya meM pravRtti karanA hai| vastu kA svabhAva hone se yahI dharma hai aura zuddhacaitanya kA prakAza honA - isakA artha hai| yahI yathAvasthita AtmaguNa hone se sAmya hai| vaha sAmya darzanamohanIya tathA cAritramohanIya ke udaya se utpanna honevAle samasta moha aura kSobha ke abhAva ke kAraNa atyanta nirvikArI - aisA jIva kA pariNAma hai|" ukta kathana meM dhyAna dene kI bAta yaha hai ki cAhe sarAga cAritra ho cAhe vItarAga cAritra, para hogA to vaha niyama se jIva kA pariNAma hI; vaha deha kI kriyArUpa nahIM ho sakatA, vaha jar3a kI kriyArUpa nahIM ho sktaa| hameM AtmanirIkSaNa karanA cAhie ki hama jisa kriyA ko cAritra mAna rahe haiM; kyA vaha jIva kA pariNAma hai? yadi vaha deha kI kriyA jIva kA pariNAma nahIM hai to vaha na to sarAgacAritra hogI aura na vItarAga cAritra; kyoMki samyagdarzana-jJAna sahita vItarAga-pariNAma ko vItarAga cAritra kahate haiM aura samyagdarzana-jJAna sahita zubhabhAva ko sarAgacAritra kahate haiN| dUsarI bAta yaha hai ki yahA~ jisa cAritra kI bAta cala rahI hai, vaha na to dravyarUpa hI hai aura na guNarUpa hI; vaha to niyama se paryAyarUpa hI hai, pariNAmarUpa hI hai; kyoMki yahA~ atyanta spaSTa zabdoM meM likhA hai ki moha aura kSobha se rahita jIva kA pariNAma hI cAritra hai| are bhAI! na to deha kI kriyArUpa, jar3a kI kriyArUpa bAhya kriyAkANDa kA nAma cAritra hai aura na vaha dravya yA guNarUpa hai; apitu AtmA ke Azraya se utpanna huA jIva kA vItarAgI pariNAma hI cAritra hai, vahI dharma hai / isa gAthA kA ekamAtra yahI bhAva hai| TIkA meM bhI sApha-sApha likhA hai ki svarUpa meM caraNa karanA hI cAritra hai| svarUpa meM caraNa karane kA tAtparya svasamaya arthAt nija bhagavAna AtmA meM pravRtti karanA hai; usI ko nijarUpa jAnanA-mAnanA aura usI meM jamanA ramanA hai| isaprakAra kA cAritra hI vAstavika dharma hai, nizcayadharma hai, zubhabhAvarUpa sarAgacAritra ko vyavahAra dharma kahate haiM, nizcaya se nhiiN| tAtparyavRtti meM bhI ukta gAthA kA artha tattvapradIpikA ke samAna hI hai; tathApi 'sama' zabda kA artha tattvapradIpikA meM 'sAmya' kiyA gayA hai aura tAtparyavRtti meM 'zama' kiyA hai| __ AcArya amRtacandra yathAvasthita dazA kI apekSA 'sama' ko 'sAmya' kahate haiM aura AcArya jayasena vikArI bhAvoM ke zamana kI apekSA 'sama' ko zama kahate haiN| yaha koI matabheda nahIM hai, apitu mAtra vyAkhyAbheda hI hai| isa gAthA kA bhAva svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM - "svayaM kA aura para kA svarUpa kyA hai ? sarvaprathama use yathArtharUpa se jAnanA caahie| merA svarUpa mere meM hai aura para kA svarUpa para meM hai| puNyapApa vibhAva hai, vaha merA svarUpa nahIM; isalie vaha mujhe madadagAra nahIM hai| 'maiM zuddha cidAnanda hU~, isameM ramaNa karanA hI cAritra hai|' isa gAthA meM cAritra kA artha karate haiN| svasamaya arthAt apanA AtmapadArtha - zuddha cidAnanda meM ekAgra honerUpa pravRtti karanA vaha cAritra kA artha hai| para kI pravRtti AtmA nahIM kara sakatA tathA puNya-pAparUpa pravRtti bhI AtmA kI pravRtti nahIM hai| tathA koI kahatA hai ki ahiMsA ke prabhAva ke kAraNa pAsa meM AyA huA hiMsaka jIva bhI zAnta ho jAtA hai, baira ko tyAga detA hai to yaha bAta bhI asatya hai; kyoMki ahiMsA kA prabhAva dUsaroM ke Upara nahIM hotaa| svabhAva meM lInatA hone para apane meM baira kA nAza hotA hai / muni ko sarpa kATa letA hai, bAgha phAr3akara khA jAtA hai; phira bhI antara meM paripUrNa ahiMsA hai| __ siMha muni ke zarIra ko khA jAya to usase muni kA ahiMsAmaya cAritra 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-48 2. vahI, pRSTha-49 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-7 pravacanasAra anuzIlana calA jAtA ho - aisA nahIM hai| siMha to zarIra ko khAtA hai, kintu vaha muni kI AtmA ko kiMcit bhI nahIM mAra sktaa| koI kahatA hai ki muni ke pAsa sarpa AyA aura muni ke prabhAva se Dase binA calA gayA; kintu cAritra kA phala para meM nahIM hotaa| pavitra muni ko bhI yadi asAtA kA udaya ho to sarpa Dasa jAtA hai aura muni kI mRtyu ho jAtI hai; to kyA usase muni kI ahiMsA calI jAtI hai? nahIM; ata: vastu kA jaisA svataMtra svabhAva hai, vaisA nirNaya karanA caahie| cAritra kA prabhAva paradravya ke Upara nahIM par3atA / yadi paradravya ke Upara prabhAva par3atA ho to muni ke bAIsa pariSaha asatya hue, jabaki muni ko macchara Adi kATa lete haiN| sva meM ramaNa karanA arthAt sva meM pravRtti karanA - aisA cAritra kA artha hai| dUsarA koI Akara muni ko na mAre - aisA cAritra kA artha nahIM hai| samyak prakAra se jJAna kA pariNamana vaha sva-samaya hai| zarIra meM roga na Ave, vaha cAritra kA phala nahIM hai| muni kA vacana nikale, dRSTi par3e aura kisI ko nirogatA ho jAya - aisI labdhi ho athavA na ho; usake sAtha cAritra kA koI saMbaMdha nahIM hai| svayaM jJAnamUrti hU~ - aisA anubhava cAritra hai; kintu puNya meM pravRtti cAritra nahIM hai| aTThAIsa mUlaguNa pAlana kI pravRtti, zuddha AhAra-pAnI lene kI vRtti rAga hai; cAritra nhiiN| dharmI ko koI Akara mAra jAve to svasamaya pravRtti aTaka jAtI ho - aisA nahIM hotaa| bhUmikA ke anusAra bAhara ke nimitta hote haiM; kintu usase viruddha nahIM hote / tathApi bAhya nimitta ke sAtha svasamaya kI pravRtti kA saMbaMdha nahIM hai|' bahuta upadeza deve, aneka maMdira banAve, bahuta pAThazAlAyeM calAye; ve muni - aisA muni kA artha nahIM hai| para padArtha to unake kAraNa banate haiN| 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-49 2. vahI, pRSTha-50 3. vahI, pRSTha-50 yadi kadAcit bAhara meM aisA yoga na bane to usase munipanA nahIM calA jAtA / cAritra kA artha jJAyakasvarUpa meM svasamaya kI pravRtti hai| vratAdi kA zubhabhAva A jAtA hai - kintu ve use nahIM lAte / maiM aise rAga ko lAU~ aura isa nimitta ko banAU~ - aisA mAnanevAlA mUr3ha hai, paryAyabuddhi hai| ___koI kahatA hai ki 'bahuta upadeza denA, zAstra likhanA, dUsaroM ko uddhAra karanA muni kA kAma hai|' - to usakA yaha kathana asatya hai; kyoMki AtmA para kA kucha bhI nahIM kara sktaa| vikalpa kamajorI ke kAla meM AtA hai; kintu vaha muni kA cAritra nahIM hai| apitu svabhAva meM caraNa karanA cAritra hai| svarUpa meM caraNa karanA cAritra hai| isalie svarUpa kyA hai ? usakA sarvaprathama nirNaya honA caahie| svayaM jJAna aura Ananda svarUpa hai - aisA nirNaya honA caahie| yaha muni ke cAritra kI bAta hai; peTe meM (garbhitarUpa se) zrAvaka kA cAritra bhI A jAtA hai| sarvaprathama satsamAgama meM nirNaya karanA cAhie ki sarvajJa bhagavAna dvArA kahA gayA AtmA pUrNa jJAna aura Ananda svarUpa hai; usameM ramaNa karanA cAritra hai| yahA~ cAritra ke cAra bola kahe haiM - 1. cAritra, 2. dharma, 3. sAmyabhAva, 4. nirvikArI pariNAma / ___ pUrNa zuddha, Ananda svarUpa AtmA meM pravRtti karanA cAritra hai| kisI kA kalyANa karanA, uddhAra karane kI vRtti cAritra nahIM hai| azubha se nivRtti lekara zubha kI pravRtti karanA yaha to vyavahAra kA sthUla cAritra hai| jJAnAnanda svarUpa kI pravRtti karanevAle ko zubharAga AtA hai; lekina use heyarUpaahitakara mAne to vaha zubhabhAva vyavahAra se cAritra kahA jAtA hai| prazna - yadi vaha asatyArtha cAritra hai to phira use cAritra kyoM kahA? 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-51 2. vahI, pRSTha-51-52 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra anuzIlana uttara - AtmA kA bhAna hone para isIprakAra kA rAga zeSa raha jAtA hai; isalie use sahacara jAnakara sarAgacAritra kahA hai; kintu yaha upacAra kA kathana hai| vAstava meM cAritra eka hI hai, rAga cAritra nahIM hai|' __svarUpa meM ramana karane ko cAritra kahA; vahI vastu kA svabhAva hone se dharma hai| zuddha caitanya kA prakAzita honA - aisA usakA artha hai aura jaisA AtmA kA svabhAva hai; vaisA yathAsthita bhAva hone se vaha sAmya hai| AtmA zuddha caitanya svabhAva meM sthita huA, vaha AtmaguNa hai| yahA~ guNa kA artha nirmala paryAya samajhanA / yaha viSamatA rahita susthita AtmA kA guNa hai, vaha sAmya hai| jo nirvikArI pariNAma kahane meM AyA hai, vahI samatAbhAva hai| koI lakar3I se mAre aura samatA rakhe, vaha vAstavika samatA nahIM hai, apitu puNya-pApa donoM ko eka jAnakara cidAnanda svarUpa meM sthiratA huI, vahI vAstava meM samatA hai| ___mahAvratAdi kA pariNAma AMzika sva se haTakara, cAritramoha meM jur3ane se hotA hai| muni ko pramAdakAla meM jo vyavahAraratnatraya kA vikalpa AtA hai; usase rahita, jitane aMza meM jIva kA nirvikArI pariNAma hai athavA sva padArtha meM ramaNatA hone para jo pariNAma hotA hai, use dharma athavA cAritra kahA hai| deha kI kriyA va puNya kI kriyA to para meM jAtI hai, use dharma nahIM khte|" ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki zubhAzubhakriyA aura zubhAzubha-bhAva cAritra nahIM hai; cAritra to apane trikAlI dhruva bhagavAna AtmA ke Azraya se utpanna vItarAgI pariNAma hI haiN| bAhya anukUlapratikUla saMyogoM se bhI dharma kA koI saMbaMdha nahIM hai; kyoMki anukUla aura pratikUla saMyoga to puNya-pApa ke udaya se saMbaMdha rakhate haiM; unakA avinAbhAva to puNya-pApa ke udaya ke sAtha hai, vItarAgabhAvarUpa dharma ke sAtha nhiiN| ukta tathya kA spaSTIkaraNa svAmIjI ne apane pravacana meM vistAra se 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-52 2. vahI, pRSTha-56 3. vahI, pRSTha-51 pRSTha-58-59 kiyA hai, tatsaMbaMdhI katipaya uddharaNa yahA~ bhI diye hI gaye haiN| pravacanasAra gAthA-8 vigata gAthA meM yaha kahA gayA thA ki samyagdarzana-jJAna sahita vItarAga bhAva hI cAritra hai aura aba isa AThavIM gAthA meM yaha spaSTa karate haiM ki AtmA jisa samaya jisa bhAvarUpa se pariNamita hotA hai; usa samaya usI bhAvamaya hotA hai| ata: dharmabhAva se pariNamita AtmA hI dharma hai| gAthA mUlata: isaprakAra haipariNamadi jeNa davvaM takkAlaM tammayaM ti paNNattaM / tamhA dhammapariNado AdA dhammo muNeyavvo / / 8 / / (harigIta) jisakAla meM jo darava jisa pariNAma se ho pariNamita / ho usImaya vaha dharmapariNata AtamA hI dharma hai / / 8 / / dravya jisa samaya jisa bhAva se pariNamita hotA hai, vaha usa samaya usImaya hotA hai - aisA jinendra bhagavAna ne kahA hai| isalie dharma pariNata AtmA hI dharma hai| isa gAthA kA padyAnuvAda kavivara vRndAvanadAsajI isaprakAra karate haiM (savaiyA teIsA) jaba jihi paranati daraba paranamata, taba tAsoM tanmaya tihi kAla / zrIsarvajJakathita yaha mAraga, grathita guru ganadhara gunamAla / / tAteM dharama svabhAva paranamata, Atamaha kA dharama samhAla / dharamI dharama ekatA naya kI, ihAM apekSA vRnda vizAla / / 21 / / jaba jo dravya jisa pariNatirUpa pariNamita hotA hai, taba vaha usase tanmaya hotA hai - yaha trikAla abAdhita sarvajJakathita mArga hai aura guNoM ke dhAraka guru gaNadharadeva ne ise gUMthA hai, lipibaddha kiyA hai| ukta abAdhita niyama ke AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki abhedanaya kI apekSA se dharmI aura dharma kI ekatA ke AdhAra para dharmarUpa pariNamita AtmA hI dharma hai| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-8 pravacanasAra anuzIlana ukta gAthA kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM - "jisaprakAra uSNatArUpa pariNamita lohe kA golA usa samaya uSNa hI hai; usIprakAra jo dravya jisa samaya jisa bhAvarUpa se pariNamita hotA hai; usa samaya usI bhAvarUpa hotA hai| isI niyama ke anusAra dharmabhAva se pariNamita AtmA svayaM dharmarUpa hI hai| isaprakAra AtmA svayaM cAritra hai - yaha bAta siddha hotI hai|" prazna - yahA~ para TIkA meM uSNatArUpa pariNamita lohe ke gole kA udAharaNa dekara dharma pariNata AtmA hI dharma hai - yaha bAta samajhAI gaI hai| ukta udAharaNa meM to lohA alaga hai aura uSNatA alaga hai| uSNatA to agni kI hai, lohe kI nahIM; jabaki AtmA aura zuddhopayogarUpa pariNati to eka apekSA se abhinna hI hai| jisaprakAra zuddhopayoga aura AtmA abhinna haiM, usIprakAra uSNatA aura lohe ko to nahIM mAnA jA sktaa| ata: yaha udAharaNa yahA~ pUrNataH ghaTita nahIM hotaa| uttara - ukta AzaMkA kavivara vRndAvanadAsajI ke hRdaya meM bhI utpanna huI thI, jisakA samAdhAna unhoMne isaprakAra kiyA hai - (dohA) ayamaya golA agani teM, lAla hota jihi kAla / anala tAhi taba saba kahata, dekho buddhi vizAla / / 26 / / taise jina jina dharma kari, praNavahi vasta samasta / tanmaya tAsoM hohiM taba, yaha subhAva anaasta / / 27 / / agni pRthaka golA pRthaka, yaha saMjogasaMbaMdha / tyoM dharmI aru dharma meM, bheda nahIM hai khaMdha / / 28 / / sikha saMbodhana ko suguru, deta vidita dRSTAMta / ekadeza so vyApatA, suno bhavika taji bhrAMta / / 29 / / dharmI dharma duhUna ko tAdAtmaka sambandha / hai pradeza prati ekatA, sahaja subhAva asaMdha / / 30 / / yadi bauddhika vizAlatA se dekheM to lohe kA golA agni ke saMyoga se jisa samaya lAla ho jAtA hai; usa samaya use sabhI loga agni hI kahate haiN| ___ usIprakAra sabhI vastue~ jisasamaya jina dharmoM (paryAyoM) meM pariNamita hotI haiM; usa samaya ve vastue~ una dharmoM (paryAyoM) se tanmaya (ekAkAraabheda-abhinna) hotI haiN| yaha kabhI asta na honevAlA vastu kA sahaja svabhAva hai| yahA~ eka prazna upasthita hotA hai ki agni aura lohe kA golA to pRthak-pRthak vastue~ haiM; inameM to paraspara saMyogasaMbaMdha hai, tAdAtmya saMbaMdha nhiiN| are bhAI ! dharmI aura dharma meM to saMyoga saMbaMdha nahIM hotA; unameM to tAdAtmya saMbaMdha hI hotA hai ? ukta prazna ke uttara meM kavivara vRndAvanadAsajI kahate haiM ki he bhavya jIvoM ! bhrAnti chor3akara yaha bAta suno ki suguru ziSyoM ko samajhAne ke lie aneka-prakAra ke dRSTAMta dete haiM; unameM aneka dRSTAMta to ekadeza hI vyApta hote haiN| yaha bAta to ekadama saccI hai ki dharmI aura dharma (paryAya) meM tAdAtmya saMbaMdha hI hotA hai; kyoMki donoM meM pradeza eka hote haiN| dharmI aura dharma (paryAya) meM sAMdha nahIM hotI; sahaja svAbhAvika ekatA hotI hai| yadyapi AcArya jayasena bhI tAtparyavRtti meM isa gAthA ke bhAva ko isIprakAra spaSTa karate haiM, udAharaNa bhI garma lohe ke gole kA hI dete haiM; tathApi dharma paryAya se pariNamita AtmA hI dharma hai - isa bAta ko spaSTa karate hue dharma ke nizcaya aura vyavahAra - aise do bheda kara dete haiN| sAtha meM nijazuddhAtma pariNati ko nizcayadharma aura paMcaparameSThI kI bhakti Adi zubhabhAvarUpa pariNati ko vyavahAradharma kahate haiN| hA Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra anuzIlana eka bAta aura bhI hai ki ve upAdAnakAraNa ke samAna hI kArya hotA hai| - isa niyama kA smaraNa karAte hue upAdAnakAraNa ke zuddhopAdAna aura azuddhopAdAna - aise do bheda karake nizcaya-vyavahAra dharma ko ghaTita karate haiN| 52 ukta gAthA kA bhAva svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM - "jisa samaya jo pariNAma hotA hai, usase AtmA pRthak nahIM hai| AtmA kA svabhAva jJAyaka hai; usa svabhAva ke avalambana dvArA arAgI pariNAmasvarUpa se pariNamita huA AtmA svayaM dharma hai| jisa samaya AtmA ne apane svarUpa kI dRSTi kI zakti kI vyaktatA kI, usa paryAya ko dharma na kahakara, usa samaya ke AtmA ko dharma kahA hai| dharmarUpa se pariNamita huA AtmA svayaM dharma hai| usa samaya zubharAga sahacara hotA hai; isalie nimitta dekhakara use vyavahAra dharma kahate haiM; kintu use dharma mAnanA to mithyAtva hai| dayA dAnAdi ke pariNAma vastu haiM - yaha bAta sahI hai; kintu ve dharmarUpa nahIM haiN| " ukta sampUrNa maMthana se eka hI bAta spaSTa hotI hai ki isa gAthA meM dravya aura paryAya kI abhinnatA spaSTa kI gaI hai| isa apekSA ko samajhe binA kucha loga dravya aura paryAya ko sarvathA bhinna prarUpita karane lagate haiN| unheM isa bAta para vizeSa dhyAna denA cAhie ki yahA~ AcAryadeva zuddhopayogarUpa nizcayadharma aura zubhopayogarUpa vyavahAradharma se pariNamita AtmA ko hI dharma kaha rahe haiN| bAta yahA~ taka hI nahIM hai ki dharmaparyAyarUpa pariNamita AtmA dharma hai; apitu AgAmI gAthA meM to yahA~ taka kaha rahe haiM ki zuddhabhAvarUpa pariNamita AtmA zuddha hai, zubhabhAvarUpa pariNamita AtmA zubha hai aura azubhabhAvarUpa pariNamanyatmA azubha hai| 2. vahI, pRSTha-63 3. vahI, pRSTha-64. pravacanasAra gAthA - 9 jIvo pariNamadi jadA suheNa asuheNa vA suho asuho / suddheNa tadA suddhA havadi hi pariNAmasabbhAvo / / 9 / / ( harigIta ) svabhAva se pariNAmamaya jiya azubha pariNata ho azubha | zubhabhAva pariNata zubha tathA zudhabhAva pariNata zuddha hai // 9 // jIva pariNAmasvabhAvI hone se jaba vaha zubha yA azubhabhAvarUpa pariNamita hotA hai, taba svayaM bhI zubha yA azubha hotA hai aura jaba zuddhabhAvarUpa pariNamita hotA hai, taba zuddha hotA hai| ukta gAthA kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM "jisaprakAra lAla javAkusuma aura kAle tamAlapuSpa ke saMyoga se sphaTikamaNi unake raMgarUpa pariNamita hotA dekhA jAtA hai; usIprakAra yaha bhagavAna AtmA jaba zubha yA azubhAvarUpa pariNamita hotA hai; taba pariNAmasvabhAvI hone se svayaM hI zubha yA azubharUpa hotA hai aura jaba yaha bhagavAna AtmA zuddhabhAva arthAt arAgabhAva se pariNamita hotA hai; taba zuddha arAga (raMgarahita) pariNamita sphaTika kI bhAMti pariNAmasvabhAvI hone se svayaM hI zuddha hotA hai| isaprakAra jIva kA zubhatva, azubhatva aura zuddhatva siddha hotA hai|" javApuSpalAla hotA hai aura tamAla puSpa kAlA hotA hai| dhyAna rahe yahA~ lAla puSpa ko puNya kA aura kAle puSpa ko pApa kA pratIka mAnakara bAta kI hai| gAthA aura TIkA - donoM ke bhAva sameTate hue kavivara vRndAvanajI likhate haiM Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra anuzIlana gAthA-9 (SaTpada) jaba yaha pranavata jIva, dayAdika zubhapayogamaya / athavA azubha svabhAva gahata, jaha~ viSaya-bhogalaya / / kiMvA zuddhapayogamayI, jaha~ sudhA bahAvata / juta parinAmika bhAva, nAma taha~ taiso pAvata / / jimi seta phaTika vaza jhAMka ke, jhAMka vRnda raMgata gahata / taji jhAMka jhAMka jaba jhAMkiyata, taba aTAMka sadapada mahata / / 31 / / jaba yaha AtmA dayAdikarUpa zubhopayogamaya athavA viSayabhoga meM lIna hokara azubhopayogamaya pariNamita hotA hai athavA pAriNAmikabhAva ke Azraya se jharate hue AnandAmRta se yukta zuddhopayogamaya pariNamita hotA hai; taba apane pariNamana ke anusAra zubha, azubha yA zuddha nAma pAtA hai| tAtparya yaha hai ki zubhopayogamaya pariNamita AtmA zubha hai, azubhopayogamaya pariNata AtmA azubha hai aura zuddhopayogamaya pariNamita AtmA zuddha hai| yaha saba usIprakAra hotA hai ki jisaprakAra nirmala sphaTikamaNi jhAMka ke saMyoga se raMgata ko grahaNa karatA hai aura jhAMka ke binA nirmala svabhAvarUpa hI rahatA hai| yadyapi tAtparyavRtti meM AcArya jayasena isa gAthA kA artha AcArya amRtacandra kI tattvapradIpikA ke samAna hI karate haiM; tathApi kiMca likhakara kisa guNasthAna meM mukhyarUpa se kauna-sA upayoga hotA hai - isa bAta kA bhI ullekha kara dete haiN| vaha mUlata: isaprakAra hai - "mithyAtva, sAsAdana aura mizra - ina tIna guNasthAnoM meM tAratamya se (ghaTatA huA) azubhopayoga; isake bAda asaMyata samyagdRSTi, dezavirata aura pramattasaMyata - ina tIna guNasthAnoM meM tAratamya se (bar3hatA huA) zubhopayoga; isake Age apramattasaMyata guNasthAna se kSINakaSAya paryanta chaha guNasthAnoM meM tAratamya se (bar3hatA huA) zuddhopayoga, isake bAda sayogIjina aura ayogIjina - ye do guNasthAna zuddhopayoga ke phala haiM - yaha bhAva hai|" isa gAthA kA bhAva svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM - ___ "yahA~ cAritra kyA hai - yaha bAta calatI hai| cAritra AtmA kA moha-kSobharahita pariNAma hai| zubha athavA azubharAgabhAva se jaba AtmA pariNamita hotA hai, taba vaha svayaM zubha athavA azubha hotA hai| ___ AtmA svayaM pariNAma svabhAvavAlA hone se usa samaya vaha zubha athavA azubharUpa hotA hai; kintu para ke kAraNa vaha zubha athavA azubharUpa nahIM hotaa| jaba hiMsAdi pApabhAvarUpa se pariNamita hotA hai, taba vaha svayaM apane pariNAma svabhAva ke kAraNa azubharUpa pariNamita hotA hai aura jaba vaha dayA Adi zubhabhAvarUpase pariNamita hotA hai, taba svayaM apane pariNAma svabhAva se hI zubharUpa hotA hai; kintu bAhara kI kriyA ke kAraNa vaha zubha-azubharUpa pariNamita nahIM hotaa| zubha pariNAmarUpa se pariNamita AtmA bhI dharma nahIM hai; dharma pariNAma to mohAdirahita zuddha hai| zubha, azubha aura zuddha ye tIna prakAra ke pariNAma haiN| usameM zubha athavA azubha - donoM hI pariNAma dharma nahIM, kintu rAga hai| dharma to zubhAzubha moha-kSobha rahita zuddha pariNAma hai| jisaprakAra sphaTika maNi raMga ke nimitta ke saMbaMdha rahita akele zuddharUpa pariNamita hotA hai; usIprakAra AtmA nirmala svabhAva kA bhAna karake, nimitta ke avalambana rahita, puNya-vyavahAra ke pariNAma ke avalambana rahita, akele nizcaya eka jJAtApane meM pariNamita hotA hai| AtmA zuddha pariNAma ko dhAraNa karatA hai - isalie zuddha hai| 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-70 2. vahI, pRSTha-72 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra anuzIlana AtmA svabhAva se zuddha hI hai, azuddha nhiiN| azuddhatA to kSaNika paryAya meM hai| svayaM cUkakara para ke avalambana se nayA azuddha pariNamana karatA hai|" isaprakAra hama dekhate haiM ki isa gAthA meM yahI batAyA gayA hai ki dravya aura paryAya abhinna hI haiM; kyoMki dravya aura paryAya meM kSaNikatAdAtmya saMbaMdha hai| dravya aura paryAya meM tAdAtmya saMbaMdha hone se yahA~ pratipAdita dravya aura paryAya kI abhinnatA kI bAta nizcayanaya kA kathana hai| yaha kathana to vyavahAra kA hai - aisA kahakara ukta kathana kI upekSA karanA ucita nahIM vizeSa dhyAna rakhane kI bAta yaha hai ki yahA~ jisa AtmA kI bAta cala rahI hai; vaha AtmA dRSTi kA viSayabhUta bhagavAna AtmA nahIM hai; apitu vartamAna paryAya se pariNamita AtmA kI hai; kyoMki jaba dRSTi ke viSayabhUta bhagavAna AtmA kI bAta calatI hai, taba dravya aura paryAya kI cicavasatibhAvAta mukhyarahatI hai| dRSTi ke viSayabhUta bhagavAna AtmA ko sAmAnya, anAdi-ananta-trikAlI dhruva nitya, asaMkhyAtapradezI-abheda evaM anaMtaguNAtmaka-akhaNDa, eka kahA gayA hai| isameM jisaprakAra sAmAnya kahakara dravya ko akhaNDa rakhA gayA hai, asaMkhyAtapradezI-abheda kahakara kSetra ko akhaNDa rakhA gayA hai aura anaMtaguNAtmaka akhaNDa kahakara bhAva ko akhaNDa rakhA gayA hai; usIprakAra anAdiananta trikAlI dhruva nitya kahakara kAla ko bhI akhaNDita rakhA gayA hai| anta meM eka kahakara sabhIprakAra kI anekatA kA niSedha kara diyA gayA hai| isaprakAra dRSTi ke viSayabhUta trikAlIdhruva dravya meM svakAla kA niSedha nahIM kiyA gayA hai, apitu viziSTa paryAyoM kA hI niSedha kiyA gayA hai| - dRSTi kA viSaya, pRSTha-79 pravacanasAra gAthA-10 sAtavIM gAthA meM kahA gayA thA ki moha aura kSobha se rahita AtmA kA pariNAma hI sAmya hai, cAritra hai, dharma hai| AThavIM gAthA meM kahA gayA ki dharma se pariNamita AtmA hI dharma hai aura nauMvI gAthA meM kahA gayA ki AtmA pariNAmasvabhAvI hai| isI krama meM dazavIM gAthA meM aba yaha kahA jA rahA hai ki pariNAma vastu kA svabhAva hai| gAthA mUlata: isaprakAra haiNatthi viNA pariNAmaM attho atthaM viNeha prinnaamo| davvaguNapajjayattho attho atthittaNivvatto / / 10 / / (harigIta) pariNAma bina nA artha hai ara artha bina pariNAma naa| astitvamaya yaha artha hai basa dravyaguNaparyAyamaya / / 10 / / isa loka meM pariNAma ke binA padArtha nahIM hai aura padArtha ke binA pariNAma nahIM hai; padArtha dravya-guNa-paryAya meM rahanevAlA aura astitva se nirmita hai| vizeSakara dRSTi ke viSaya ke sandarbha meM adhyAtma ke jora meM Atmavastu ko paryAya (pariNAma) se bhinna batAyA jAtA hai; kintu yahA~ jora dekara yaha batAyA jA rahA hai ki pariNAma vastu se abhinna hotA hai| __ pariNamana ko AtmA se sarvathA bhinna mAnane para AtmA ekAnta se nitya siddha hogA aura sarvathA abhinna mAnane para ekAnta se anitya siddha hogaa| isaprakAra yA to nityaikAnta kA prasaMga AyegA yA phira anityaikAnta kA prasaMga aayegaa| isI AzaMkA ko dUra karane ke lie AcArya jayasena tAtparyavRtti meM Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra anuzIlana isa gAthA kI utthAnikA meM likhate haiM ki nityaikAnta aura anityaikAnta (kSaNikaikAnta) ke niSedha ke lie yaha batAte haiM ki pariNAma aura pariNAmI meM kathaMcit abheda hai| ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki pariNAma aura pariNAmI dravya meM kathaMcit bheda aura kathaMcit abheda hotA hai| jaba dRSTi ke viSayabhUta bhagavAna AtmA kI bAta calatI hai, taba dRSTi ke viSayabhUta bhagavAna AtmA ko pariNAma arthAt paryAya se bhinna batAyA jAtA hai; kintu jaba dharmAtmA, puNyAtmA yA pApAtmA kI bAta calatI hai, taba AtmA ko vartamAna paryAya se tanmaya batAyA jAtA hai| yahA~ vartamAna paryAya se tanmaya AtmA kI bAta cala rahI hai; ata: yahA~ dravya aura paryAya ke abheda kI mukhyatA hai| ukta gAthA kA artha tattvapradIpikA meM isaprakAra kiyA gayA hai - "pariNAma ke binA vastu astitva ko dhAraNa nahIM karatI; kyoMki vastu dravya-kSetra-kAla-bhAva ke dvArA pariNAma se bhinna dekhane meM nahIM AtI; kyoMki pariNAma se rahita vastu gadhe ke sIMga ke samAna hai, usakA dikhAI denevAle gorasa (dUdha-dahI Adi) ityAdi ke pariNAmoM ke sAtha virodha AtA hai| isIprakAra vastu ke binA pariNAma bhI astitva ko dhAraNa nahIM karatA; kyoMki svAzrayabhUta vastu ke abhAva meM nirAzraya pariNAma ko zUnyatA kA prasaMga AtA hai| vastu to UrdhvatAsAmAnyasvarUpa dravya meM, sahabhAvI vizeSasvarUpa guNoM meM tathA kramabhAvI vizeSasvarUpa paryAyoM meM rahI huI aura utpAda-vyayadhrauvyamaya astitva se banI huI hai; isalie pariNAmasvabhAvI hai|" jo vyakti adhyAtma ke jora meM vastu ko paryAya se sarvathA bhinna mAnanA cAhate haiM, unheM AcArya amRtacandra ke ukta kathana para vizeSa dhyAna denA gAthA-10 caahie| yahA~ atyanta spaSTa zabdoM meM kahA gayA hai ki jisaprakAra gadhe ke zira para sIMga kA astitva hI nahIM hotA; usIprakAra paryAya ke binA bhI vastu kA astitva saMbhava nahIM hai| are bhAI! pariNamana vastu kA sahaja svabhAva hai| AcArya jayasena tAtparyavRtti meM ukta gAthA ke bhAva ko siddhoM para ghaTita karake samajhAte haiN| ve likhate haiM ki siddhaparyAyarUpa zuddhapariNAma ke binA zuddhajIvapadArtha nahIM hai; kyoMki saMjJA, lakSaNa aura prayojanAdi ke bheda hone para bhI siddhaparyAya aura zuddhajIva meM pradezabheda kA abhAva hai| ___ isIprakAra zuddhajIva ke binA siddhaparyAyarUpa zuddha pariNAma bhI nahIM ho sakatA; kyoMki saMjJAdi saMbaMdhI bheda hone para bhI unameM paraspara pradezabheda nahIM hai| dhyAna rahe yahA~ pariNAma aura pariNAmI ke abheda para hI jora diyA gayA hai| ___ gAthA aura usakI TIkA ke bhAvoM ko apane meM samAhita karate hue kavivara vRndAvanadAsajI ukta tathya para cAra chandoM meM vistAra se prakAza DAlate haiM; jo mUlata: isaprakAra haiM - (soraThA) darabana bina parinAma paranati daraba binA nhiiN| daraba gunaparajadhAma sahita asti jinavara kahI / / 32 / / dravya ke binA pariNAma aura pariNAma ke binA dravya nahIM hotaa| jinendra bhagavAna ne dravya kA astitva guNa-paryAya kA dhAma kahA hai| (manaharaNa) keI mUDhamatI kaheM dravya meM na guna hota, dravya aura guna ko nyAro nyAro thAna hai| guna ke gahana taiM kahAvai dravya gunI nAma, jaise daMDa dhArai taba daMDI paradhAna hai / / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 pravacanasAra anuzIlana tAsauM syAdavAdI kahai yaha to virodha bAta, binA guna dravya jaise khara ko viSAna hai| bina parinAma taineM dravya pahicAne kaise, parinAmahU ko kahA thAna vidyamAna hai ||33|| koI mUrkha kahatA hai ki dravya meM guNa nahIM hote, dravya aura guNoM kA sthAna alaga-alaga hai| jisaprakAra DaMDe ko dhAraNa karanevAlA DaMDI (DaMDevAlA) kahalAtA hai; usIprakAra guNoM ko grahaNa karane se dravya guNI kahA jAtA hai| usase syAdvAdI kahate haiM ki yaha to vastusvarUpa ke viruddha bAta hai; kyoMki guNoM ke binA to dravya gadhe ke sIMga ke samAna astitvavihIna hogA / are bhAI ! binA pariNAmoM ke dravya ko tUne pahicAnA hI kaise aura dravya ke binA pariNAmoM kA aura kauna-sA sthAna hai ? dekho eka gorasa trividha parinAma dharai, dUdha dadhi ghRta meM hI tAko vistAra hai| taise hI daraba parinAma binA rahai nAhiM, parinAmahU ko vRnda daraba adhAra hai / / gunaparajAyavanta dravya bhagavanta kahI, subhAva subhAvI aise gahI ganadhAra hai / jaise hema dravya guna gaurava supItatAdi, parajAya kuNDalAdimaI niradhAra hai / / 34 / / isa bAta para dhyAna do ki eka gorasa dUdha, dahI aura ghI ina tInoM pariNAmoM ko dhAraNa kie hai aura usakA vistAra ina tInoM meM hI hai| jisaprakAra pariNAma ke binA dravya kA astitva nahIM hai; vRndAvana kavi kahate haiM ki usIprakAra pariNamana kA AdhAra dravya hai| jisaprakAra sonA dravya hai, pIlApAna Adi usake guNa haiM aura kuNDalAdi usakI paryAyeM haiM - isaprakAra dravya guNa - paryAyavAna hai yaha bAta bhagavAna ne kahI hai aura gaNadharadeva ne svabhAva-svabhAvI kA svarUpa isIprakAra grahaNa kiyA hai| gAthA - 10 61 jaise jo daraba tAko taiso parinAma hota, dekho bhedajJAnasoM na parau daura dhUpa meM / tAtaiM jaba AtamA pranavai zubha vA azubha, athavA vizuddhabhAva sahaja svarUpa meM 11 tahA~ tina bhAvanisoM tadAkAra hota taba, vyApya aru vyApaka ko yahI dharma rUpa meM / kundakunda svAmI ke vacana vRnda indu se haiM, dharA ura vRnda to na parau bhavakUpa meM / / 35 / / are bhAI ! aura daur3a-dhUpa meM par3e binA bhedavijJAna se yaha nirNaya kara lo ki dravya jaisA hotA hai, usakA pariNamana bhI vaisA hI hotA hai| isalie jaba yaha AtmA zubha yA azubha athavA sahaja zuddhabhAvarUpa svarUpa meM pariNamita hotA hai; taba vaha una bhAvoM se tadAkAra hotA hai, tanmaya hotA hai; kyoMki vyApya aura vyApakabhAvoM kA yahI svabhAva hai| vRndAvana kavi kahate haiM ki he bhAI! yadi kundakundasvAmI ke ukta vacanoM ko hRdaya meM dhAraNa karoge to saMsAra samudra meM nahIM par3oge / ukta chandoM meM eka bAta to yaha kahI gayI hai ki dravya, guNoM ke saMyoga se guNI nahIM hai; apitu guNasvarUpa hI hai| dUsarI bAta yaha hai ki pariNAma ke binA dravya kI pahicAna hI saMbhava nahIM hai tathA Agama vastuko guNa - paryAyavAna kahA hai| anta meM ve salAha dete haiM ki tuma vyartha kI daur3a-dhUpa meM kyoM par3ate ho; basa itanA jAna lo ki jo dravya jaisA hai, usakA pariNamana bhI vaisA hI hotA hai - isa niyama ke anusAra zubhabhAva se pariNamita AtmA zubha hai, azubhabhAva se pariNamita AtmA azubha hai aura zuddhabhAva se pariNamita AtmA zuddha hai| AcArya kundakunda ke ukta vacanoM ko sacce dila se svIkAra kara lo to saMsAra samudra se pAra ho jAvoge / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-10 pravacanasAra anuzIlana ukta sampUrNa viSayavastu para svAmIjI vistAra se isaprakAra prakAza DAlate haiM - "bhagavAna kI vANI meM yaha AyA ki pariNAma ke binA vastu astitva ko dhAraNa nahIM krtii| pratyeka samaya meM vastu dhruva rahakara badalatI hai| jagata ke jitane bhI padArtha haiM, yadi ve nitya hone para bhI avasthAMtarapane nahIM badaleM to aMza ke binA aMzI vastuhIna ho / aMza-paryAya, aMzI-pariNAmI ke binA nahIM hotI aura pariNAmI arthAt aMzI-dravya binA, pariNAma nahIM hote; isalie nizcita hotA hai ki paravastuoM kI avasthA ko karane meM koI samartha nahIM hai; kyoMki sabhI padArtha svayaM apane pariNAma (svabhAva) vAle haiN| vastu apane dravya-kSetra-kAla-bhAva se pariNAma se pRthak dekhane meM nahIM aatii| pariNAma ke binA vastu gadhe ke sIMga ke samAna hai|' guNa, guNI ke binA nahIM hote aura pariNAma, pariNAmI ke binA nahIM hote arthAt ve pRthak nahIM hote; kintu vastu svayaM hI jJAna-ajJAna, rAgaarAga, sukha athavA duHkharUpa pariNamita hotI hai| kisI ke pariNAma, kisI dUsare ke kAraNa se nahIM hote / bhagavAna ke kAraNa tere pariNAma nahIM hue haiN| isIprakAra kisI kI kRpA athavA AzIrvAda se kisI ke pariNAma nahIM hote| vastu trikAlI hai, kintu usake pariNAma, eka samaya meM eka hotA hai| eka hI pariNAma sadA kAyama nahIM rahatA, kintu pariNAma binA kabhI vastu nahIM hotii| pratyeka AtmA, pratyeka pudgala paramANu svayaM apane pariNAmoM se abheda aura para se pRthakpane pariNamana karatA hai| pratyeka ke vartamAna pariNAma unhIM ke trikAlI pariNAmI dravya ke AdhAra se hote haiM, usake binA nahIM hote - aisA jAnakara, svadravya anantazakti kA piNDa hai, usake sAmane dekhe to 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-81 2. vahI, pRSTha-82 nirmala paryAya kA AdhAra, svayaM kA AtmA hai aura vaha svayaM hI hai; ata: aba, para kI ora dekhane kI jarUrata nahIM rhii| gadhe ke sIMga kI avasthA nahIM hai to sIMga bhI nahIM hai| gorasa ho aura dUdha, dahI Adi koI bhI pariNAma na ho - aisA kabhI nahIM hotaa| isaprakAra padArtha ke binA pariNAma astitva ko dhAraNa nahIM krtaa| isalie jo vastu hai vaha pariNAma sahita hone se, svAzrita pariNAma rahita vastu nahIM hotii| mithyAtva bhrAMti ke pariNAma AtmA ke binA nahIM hote| AtmA na ho to bhrAMti pariNAma kA AdhAra jo AtmA hai, usake binA bhrAMti kauna kare ? jar3akarma to nimittamAtra hai| nimitta hai isalie jIva meM bhrAMti huI hai - aisA yahA~ nahIM kahA, kintu jIva hai isalie usakI vibhAva kI yogyatA se vibhAva huA hai - yaha kahA hai| avasthA ke binA, vastu nahIM hotI aura vastu ke binA pariNAma nahI hote| ina donoM bAtoM ko isa taraha barAbara samajhe to - usane tIrthaMkara bhagavAna kI vANI kA sAra samajha liyA hai| sarvatra sadA ina donoM bAtoM kA nizcaya rakhakara vastu ko dekhe to saccA samAdhAna aura svasanmukha jJAtA rahanerUpa dharma ho| AtmA, paramANu ityAdi chahadravyarUpa vastu pariNAmasvabhAvI hai, anAdi-ananta hai| vastu to UrdhvatAsAmAnyasvarUpa dravya meM, sahabhAvI vizeSasvarUpa guNoM meM aura kramabhAvI vizeSarUpa paryAyoM meM rahatI huI, utpAdavyaya-dhrauvyamaya astitva se anAdisiddha hai; isalie vastu pariNAma svabhAvavAlI anAdi-ananta hai, isalie use koI banAnevAlA-racanA karanevAlA nahIM hai| UrdhvatA arthAt kAla kI apekSA se uuNcaaii| trikAlI pravAharUpa pariNAma, usakA sAmAnyapanA vaha dravya hai, usameM sAtha meM rahanevAle ananta 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-83 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 pravacanasAra anuzIlana guNa jo eka samaya meM haiM aura una samasta guNoM kI kramabhAvI paryAyeM eka samaya meM eka hotI haiM / pariNAma arthAt paryAyeM / guNa meM se nayI-nayI paryAyeM kramasara- kramabaddha huA karatI haiN| isaprakAra UrdhvatA - sAmAnyarUpa dravya meM, nityatAdAtmyarUpa sahabhAvI guNoM meM aura unakI kramabhAvI anityatAdAtmyarUpa paryAyoM meM vastu rahatI hai| chahoM dravyoM ko vastu kahA jAtA hai| eka-eka paramANu bhI vastu hai, ve bhI unake dravya-guNa-paryAya meM rahate haiN| paravastu ke kAraNa kisI dravya kI paryAya hotI ho aisA nahIM hai| dravya-guNa ekarUpa ekasAtha trikAla rahate haiM aura utpAda-vyayarUpa paryAya eka guNa kI eka paryAyapane rahatI hai aura vaha kramabaddha badalatI hai| vastu sAmAnya dravya-guNarUpa se trikAla hai| vartamAna pariNAma nayA utpanna hotA hai, badalatA hai; isataraha vastu svayaM apane utpAda-vyayavyamaya astitva se siddha hai, usakI sattA utpAda-vyaya-dhrauvya meM samA jAtI hai; jo bAhara meM kisI anya ke sAtha saMbaMdha nahIM rakhatI; isalie vastu pariNAmasvabhAvavAlI hI hai| vastu utpAda - vyaya - dhrauvyayukta sat hai| vaha apane astitva se banI huI hai; isakA artha yaha hai ki koI naI vastu nahIM banI hai vaha to anAdi se hai / dravya to sat hai, kintu usakI anAdi-ananta paryAya haiM, unakI pratyeka samaya kI paryAyeM bhI sat haiM, jise koI anya dravyAdi racanA karanevAlA nahIM hai| isaprakAra pratyeka vastu, apane pariNAmasvabhAvI hone se apane dravyakSetra-kAla-bhAva meM rahakara, apane pariNAma ko karatI hai; kintu vaha, svayaM se bhinna paradravya ke pariNAma ko karane meM samartha nahIM hai - aisA bhedajJAna vaha vItarAgI - vijJAna hai / 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-84 2. vahI, pRSTha- 85 gAthA - 10 65 AtmA ke bhAna sahita aura rAgarahita, zuddha pariNAma kA honA vaha dharma hai; aura yahI AtmA kA cAritra hai| samyagdarzana - jJAna binA svarUpa meM sthiratA - zAntirUpa pariNAma nahIM hotA aura usarUpa AtamA hI pariNamita hotA hai| pariNAma, pariNAmI vastu binA nahIM hote| aho ! yaha siddhAnta samajhe to yathArtha svataMtra vastusvarUpa kA nirNaya ho aura vahI AtmA sukharUpa - dharmarUpa pariNamita hotA hai| pariNAma arthAt vastu kA jo kArya hai, usase vastu pRthak nahIM hai / vastu trikAlI to ho aura usakI vartamAna avasthA na ho - aisA kabhI nahIM hotaa| vartamAna pariNAma kArya hai, usakA kAraNa vaha dravya hai, kintu koI paravastu usakA kAraNa nahIM hai| paradravya ko kAraNa kahanA - yaha vyavahAra kA kathana hai| isaprakAra pariNAma, vastu ke binA nahIM hote| mithyAtva, rAga, dayA, - dAnarUpa pariNAma athavA samyagdarzana - jJAna - cAritrarUpa pariNAma AtmA ke binA nahIM hote / pariNAmI binA pariNAma nahIM aura pariNAma ( pariNamana) binA pariNAmI vastu nahIM hotii| isataraha zuddha athavA azuddha pariNAma, vaha vastu kA pariNAma hai| AtmA binA pariNamana nahIM hotaa| isalie nizcita hotA hai ki paravastu binA pariNAma hotA hai; kintu svavastu ke binA pariNAma nahIM hotaa| vastu to dravya-guNa- paryAyamaya hai, vahA~ trikAlI UrdhvapravAhasAmAnya vaha dravya hai, dravya ke sampUrNa bhAga meM vyApaka nityatAdAtmyapane sAtha rahanevAlI zaktiyA~ guNa haiM aura krama-krama se honevAle bheda paryAyeM haiN| aise dravya-guNa- paryAya kI ekatA ke binA vastu nahIM hotI / 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha- 85-86 2. vahI, pRSTha-86 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra anuzIlana isaprakAra vastu dravya-guNa-paryAyamaya hone se vahI utpanna hotI hai, usI kA vinAza hotA hai aura vahI dhrauvya rahatI hai; isI se usameM kriyA (pariNAma) huA hI karatI hai| isalie zubha, azubha aura zuddha pariNAma Atmavastu kA svabhAva hI hai| ___puNya-pApa kaSAya aura ghora hiMsArUpa pApa ke pariNAma, ve AtmA ke pariNAma hone se vastu kA svabhAva hai, use jar3akarma pariNamana karAnevAlA nahIM hai| jIva hI tIna prakAra ke pariNAma karatA hai; anya to nimitta mAtra haiN|" svAmIjI ke ukta uddharaNoM para gaharAI se dRSTi DAlane para eka bAta hAtha para rakhe AMvale ke samAna spaSTa ho jAtI hai ki para aura paryAya se bhinna, dRSTi ke viSayabhUta, bhagavAna AtmA kA svarUpa DaMke kI coTa isa yuga meM prastuta karanevAle AdhyAtmikasatpuruSa zrIkAnajI svAmI bhI isa prakaraNa para vyAkhyAna karate samaya atyanta jora dekara kahate haiM ki guNa, guNI ke binA nahIM hote; pariNAma, pariNAmI ke binA nahIM hote arthAt guNa-guNI aura pariNAma-pariNAmI pRthak-pRthak nahIM hote, abhinna hI hote haiN| gadhe ke sIMga kI avasthA nahIM hai to sIMga bhI nahIM hai / gorasa ho aura dUdha, dahI Adi koI pariNAma na ho - aisA kabhI nahIM hotaa| ve to yahA~ taka likhate haiM ki avasthA ke binA vastu nahIM hotI aura vastu ke binA pariNAma nahIM hote / ina donoM bAtoM ko jo barAbara samajhe usane tIrthaMkara bhagavAna kI vANI ke sAra ko samajha liyaa| * 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-87 apane ko nahIM pahacAnanA hI sabase bar3I bhUla hai tathA apanA sahI svarUpa samajhanA hI apanI bhUla sudhAranA hai| - tIrthaM. mahA. aura unakA sarvodaya tIrtha, pRSTha-84 pravacanasAra gAthA-11 vigata gAthA meM yaha kahA thA ki paryAya ke binA padArtha nahIM hotA aura padArtha ke binA paryAya nahIM hotii| aba isa 11 vIM gAthA meM yaha kahA jA rahA hai ki zuddhopayogarUpa paryAya se pariNamita AtmA mukti prApta karate haiM aura zubhopayogarUpa paryAya se pariNamita AtmA svargAdi ko prApta karate haiN| mUla gAthA isaprakAra hai - dhammeNa pariNadappA appA jadi suddhasaMpayogajudo / pAvadi NivvANasuhaM suhovajutto ya saggasuhaM / / 11 / / (harigIta) prApta karate mokSasukha zuddhopayogI AtamA / para prApta karate svargasukha hi zubhopayogI AtamA / / 11 / / dharmarUpa pariNamita AtmA yadi zuddhopayoga se yukta ho to mokSasukha ko prApta karatA hai aura yadi zubhopayoga se yukta ho to svargasukha ko prApta karatA hai| ukta gAthA kI utthAnikA meM AcArya jayasena to mAtra itanA hI likhate haiM ki vItarAga aura sarAga cAritra hai nAma jinakA - aise zuddhopayoga aura zubhopayoga kA phala batAte haiM; kintu AcArya amRtacandra zubhopayoga ke tyAga ke lie aura zuddhopayoga ke grahaNa ke lie unake phala ke saMbaMdha meM gaMbhIratA se vicAra karate haiM - aisA likhate haiN| ___ AcArya amRtacandra apane ukta abhiprAya ko TIkA meM vistAra se spaSTa karate haiM; jo mUlata: isaprakAra hai - "jaba yaha dharmapariNata svabhAvavAlA AtmA zuddhopayoga pariNati ko dhAraNa karatA hai, taba virodhI zakti se rahita hone ke kAraNa apanA Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra anuzIlana kArya karane meM samartha cAritravAna hone se sAkSAt mokSa ko prApta karatA hai aura jaba dharmapariNata svabhAvavAlA hone para bhI zubhopayoga pariNati se yukta hotA hai, taba virodhI zakti sahita hone se svakArya karane meM asamartha aura kathaMcit viruddha kArya karanevAle cAritra se yukta hone se agni se garma kiye gaye ghI ko kisI manuSya para DAla dene para jisaprakAra vaha manuSya usakI jalana se duHkhI hotA hai; usIprakAra AtmA bhI svargasukha ke baMdha ko prApta hotA hai| isalie zuddhopayoga upAdeya hai aura zubhopayoga heya hai|" dekho, yahA~ AcArya amRtacandradeva zubhopayoga ko baMdha kA kAraNa, heya, virodhI zakti sahita, Atmahita kA kArya karane meM asamartha aura muktimArga meM kathaMcit viruddha kArya karanevAlA batA rahe haiN| zubharAga ko dharma mAnane vAloM ko AcArya amRtacandra ke ukta kathana para gaMbhIratA se vicAra karanA caahie| AcArya jayasena isa gAthA kA artha mUlata: to AcArya amRtacandra ke anusAra hI karate haiM; tathApi dharma kI carcA karate hue gRhasthadharma-munidharma, uttamakSamAdi daza dharma, ratnatrayadharma kI bhI carcA karate haiN| isIprakAra cAritra ke apahRta saMyama-upekSA saMyama athavA sarAga saMyamavItarAga saMyama aura zubhopayoga aura zuddhopayoga - aise bheda bhI karate haiN| gAthA aura TIkA kA bhAva kavivara vRndAvanadAsajI 3 chandoM meM isaprakAra sameTate haiM (mattagayanda) dharma sarUpa jabai pranavai yaha, Atama Apa adhyAtama dhyAtA / zuddhapayoga dazA gahi kai, sulahai niravAna sukhAmRta khyAtA / / hota jabai zubharUpapayoga, tabai suragAdi vibhau mili jaataa| Apahi hai apane parinAmani ko phala bhoganahAra vidhaataa||36 / / AtmajJAnI AtmadhyAnI AtmA jaba dharmasvarUpa pariNamita hote haiM; gAthA-11 taba zuddhopayogadazA ko prApta karake nirvANa sukha ko prApta karate haiM aura jaba zubhopayogarUpa pariNamita hote haiM; taba sahajabhAva se svargAdika vaibhava kI prApti ho jAtI hai| isaprakAra yaha bhagavAna AtmA apane pariNAmoM kA svayaM bhogatA hai| (motIdAma) jabai jiya dhArata cArita zuddha / tabai pada pAvata siddha vizuddha / sarAga caritta dharai jaba citta, lahe suragAdi virSe vara vitta / / 37 / / jaba jIva zuddhacAritra arthAt zuddhopayogarUpa cAritra ko dhAraNa karatA hai; taba paramapavitra vizuddha siddhapada prApta karatA hai aura jaba sarAgacAritra dhAraNa karatA hai, taba svargAdi meM honevAle viSayasukha ko prApta karatA hai| (dohA) tAteM zuddhupayoga ke je sammukha haiM jIva / tinako zubha cAritra maha~ ramano nAhiM sadIva / / 38 / / isalie jo jIva zuddhopayoga ke sammukha hai; unheM zubhopayogarUpa cAritra meM kabhI bhI ramaNa nahIM karanA caahie| ukta gAthA para prakAza DAlate hue AdhyAtmikasatpuruSa zrIkAnajI svAmI kahate haiM - ___"jaba yaha AtmA saMyoga aura vibhAva kI dRSTi-ruci chor3akara, svadravya ke AlambanarUpa zuddha pariNAmavAlA huA hai; taba vaha AtmA, vastu ke svabhAvarUpa nizcala ratnatrayarUpa se pariNata huA hai| maiM zuddha cidAnanda AtmA hU~ - isaprakAra vicAra kara usake Azraya se nirmala vItarAgI pariNAmarUpa - AMzika dharmarUpa se vartatA hai| isataraha svayaM apane Alambana se vItarAgI zuddhopayoga pariNati ko vahana karatA hai, banAe rakhatA hai, andara ekAgra-sthira hotA hai| zuddhopayoga abaMdhasvabhAvI hone se, virodhI (zubhAzubharAga) zakti Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 70 pravacanasAra anuzIlana rahita hone ke kAraNa, apane nirvikArarUpa mokSa kA sAkSAt kAraNa hone se, apanA kArya karane meM samartha hai - aise cAritravAlA hone se vaha sAkSAt mokSa ko prApta karatA hI hai| ___ jo zubharAga jJAnI muni ko bhI bAdhaka hai, bandha kA kAraNa hai; use kucha loga dharma kahate haiM, hitakara kahate haiM; kintu AcAryadeva to munidazA ke zubha upayoga ko, vyavahAraratnatraya ke zubhabhAva ko bhI cAritradharma se viruddha zaktivAlA, dharmakArya karAne ke lie asamartha aura kathaMcit viruddha kArya karanevAlA kahate haiN| sAdhakadazA meM AMzika nizcayaratnatrayarUpa abhedaratnatrayavAna muni ko, AMzika sarAga aura AMzika vItarAgarUpa cAritra hone se - aise cAritravAle munirAja zubhabhAva meM aisA anubhava karate haiM jaise agni se garama kiyA huA ghI kisI ke Upara DAlA jAve to vaha puruSa dAhya duHkha ko hI prApta hotA hai| muni ko zubharAgarUpa arthAt vyavahAracAritrarUpa jitanA zubhopayoga hai, usake phala meM ve svarga ke AkulatAmaya sukha ke bandha ko hI prApta hote haiN| dekho, AcArya svayaM bhAvaliMgI muni haiM, unheM zubharAga bhI hai, jisake phala meM svarga hai - aisA ve jAnate haiM; phira bhI bhava aura bhava ke kAraNa kA vartamAna se hI niSedha karate haiN| pA~ca mahAvrata, chaha Avazyaka Adi aTThAIsa mUlaguNa ke zubhabhAva munidazA meM hote haiM, kintu usase viruddha jAti kA rAga munidazA meM nahIM hotA; phira bhI vaha zubharAga ubalate hue garma ghI ke chIMTe jaisA duHkharUpa, baMdhana kA kAraNa hai aura baMdhana hI usakA phala hai| ___ isalie eka zuddhopayoga hI upAdeya hai aura zubhopayoga heya hai - 1.divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-89 2. vahI, pRSTha-89 3. vahI, pRSTha-89-90 gAthA-11 aisA prasiddha karate haiN|" ukta sampUrNa pratipAdana kAsAra yahI hai ki sAkSAt mukti kA mArga to ekamAtra zuddhopayoga yA zuddhapariNatirUpa vItarAgacAritra hI hai, zubhopayoga yA zubhabhAvarUpa sarAgacAritra nhiiN| yahA~ eka prazna saMbhava hai ki yadi aisA hai to chaThaveM guNasthAnavartI zubhopayogI munirAja kyA muktimArgI nahIM hai, kyA ve dharmAtmA nahIM haiM ? yadi ve dharmAtmA haiM, muktimArgI haiM to phira zubhopayoga ko bhI dharma mAnanA hogA, mukti kA mArga mAnanA hogaa| are bhAI! chaTaveMguNasthAnavAle munirAja zubhopayoga ke kAraNa dharmAtmA nahIM hai, apitu tIna (anaMtAnubaMdhI, apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa) kaSAya ke abhAva se utpanna vItarAgabhAvarUpa zuddhapariNati ke kAraNa dharmAtmA hai, muktimArgI haiN| yadyapi vyavahAra se zubhopayoga yA sarAgacAritra ko bhI dharma kahA jAtA hai, muktimArga kahA jAtA hai; ata: vyavahAra se unheM dharmAtmA bhI kahA hI jAtA hai, muktimArgI kahA jAtA hai; tathApi nizcaya se to vItarAgabhAva hI dharma hai,jJapitamuraAna hAzimAgadarza meM hI AtmA kI khoja kA puruSArtha prAraMbha hotA hai| yadi guruoM kA saMrakSaNa na mile to yaha AtmA kuguruoM ke cakkara meM phaMsakara jIvana barbAda kara sakatA hai tathA yadi guruoM kA sahI dizA-nirdeza na mile to aprayojanabhUta bAtoM meM hI jIvana barbAda ho jAtA hai| ata: Atmopalabdhi meM guruoM ke saMrakSaNa evaM mArgadarzana kA bhI mahattvapUrNa sthAna hai| gurujI apanA kArya (AtmonmukhI upayoga) chor3akara ziSya kA saMrakSaNa aura mArgadarzana karate haiM; usake badale meM unheM zreya ke atirikta milatA hI kyA hai ? Atmopalabdhi karanevAle ko to AtmA mila gayA, para guruoM ko samaya kI barbAdI ke atirikta kyA milA? phira bhI hama unheM zreya bhI na denA cAheM - yaha to nyAya nahIM hai| ata: nimittarUpa meM zreya to guruoM ko hI milatA hai, milanA bhI cAhie, upAdAna-nimitta kI yahI saMdhi hai, yahI sumela hai| - AtmA hI hai zaraNa, pRSTha 167 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra gAthA-12 11 vIM gAthA meM zuddhopayoga aura zubhopayoga ke phala kI carcA karane ke uparAnta aba 12 vIM gAthA meM azubhopayoga ke phala ke saMbaMdha meM carcA karate haiN| mUla gAthA isaprakAra hai asuhodaeNa AdA kuNaro tiriyo bhavIya nnerddyo| dukkhasahassehiM sadA abhidudo bhamadi accaMtaM / / 12 / / (harigIta) azubhopayogI AtamA ho nArakI tiryaga kunara / saMsAra meM rulatA rahe ara sahastroM dukha bhogatA / / 12 / / azubhopayoga se yaha AtmA kunara, tiryaMca aura nArakI hokara hajAroM duHkhoM se pIr3ita saMsAra meM sadA hI paribhramaNa karatA rahatA hai| __ AcArya amRtacandra isa gAthA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM - "jaba yaha AtmA kiMcitmAtra bhI dharmapariNati prApta na karatA huA azubhopayoga pariNati kA avalaMbana karatA hai; taba vaha kumanuSya, tiryaMca aura nArakI ke rUpa meM paribhramaNa karatA huA hajAroM duHkhoM ke baMdhana kA anubhava karatA hai; isalie azubhopayoga meM cAritra kA lezamAtra bhI na hone se vaha azubhopayoga atyanta heya hI hai|" tAtparyavRtti meM bhIisa gAthA kA isIprakAra kA bhAva vyakta kiyA gayA hai| isa gAthA aura TIkA kA bhAva kavivara vRndAvanadAsajI aneka chandoM meM isaprakAra vyakta karate haiN| (mAdhavI) azubhodaya se yaha AtamarAma, anaMta kaleza niraMtara paayo| kumanuSya tathA tirajaMcani meM, bahudhA narakAnala meM paci Ayo / / nahiM pAra milyo parivartana ko, ihi bhAMti anAdi kukAla gamAyo / aba Atama dharmagaho sukhakanda, jiniMdajathA bhavivRnda batAyo / / 39 / / gAthA-12 isa bhagavAna AtmA ne azubhopayoga ke kAraNa niraMtara anaMta du:kha prApta kiye haiN| kumanuSyoM meM, tiryaMcagati meM aura anekoMbAra naraka kI agni meM paca-paca kara duHkha bhoge haiN| isaprakAra paMca parivartana karate hue saMsAra samudra kA pAra nahIM pAyA hai aura yoM hI anAdi se bure dina dekhe haiN| vRndAvana kavi kahate haiM ki he bhavyajIvo! aba to jinendra bhagavAna ke dvArA kahe gaye sukha ke kanda Atmadharma ko grahaNa kro| (dohA) mahA duHkha ko bIja hai azubharUpa pariNAma / yAke udaya ananta dukha bhugate AtamarAma / / 40 / / dArida dukhanara nIcapada ityAdika phala deta / nArakagati tirajaMcagati yAko sahaja niketa / / 41 / / tAtai tajiye sarvathA avrata viSaya-kaSAya / yAke udaya na bani sakata ekau dharma upAya / / 42 / / zubha parinAmana ke virSe hai vivahArika dharma / dayA dAna pUjAdi bahu tapa saMyama zubhakarma / / 43 / / tAhi kathaMcita dhAriye lakhiye aatmruup| zivamaga ko sahakAra yaha yoM bhAkhI jinabhUpa / / 44 / / azubhabhAva mahAdukha ke bIja haiN| ina azubha pariNAmoM ke udaya meM AtmA ne anaMta du:kha bhoge haiN| ina azubhabhAvoM ne manuSyagati meM daridratA aura nIcapada prApti Adi phala diye haiM aura narakagati va tiryaMcagati to ina azubha pariNAmoM ke sahaja AvAsa hI haiN| isalie ina azubhabhAvarUpa avrata pariNAmoM aura viSaya-kaSAyabhAvoM ko sarvathA chor3a denA cAhie; kyoMki inake rahate hue dharma kA eka bhI upAya nahIM bana sakatA hai| dayA, dAna, pUjA, tapa, saMyama Adi zubhakarmoM ke karanerUpa zubhabhAvoM Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 pravacanasAra anuzIlana ko vyavahAradharma kahA jAtA hai| AtmAnabhavI jIva ke dvArA inheM dhAraNa karanA bhI mukti ke mArga meM kathaMcit (kisI apekSA) sahakArI haiM - aisA jinendra bhagavAna ne kahA hai| isa gAthA kA bhAva svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM - ___"jaba yaha AtmA kiMcitmAtra bhI dharma pariNati ko prApta nahIM karatA huA, kudevAdI ko mAnatA hai, saMsAra ke tIvra abhimAna meM lIna rahatA hai, 'maiM para kA kAma kara sakatA hU~, puNya-pApa karane yogya haiM, puNya se dharma kA lAbha hotA hai' - aise mithyAtvarUpa azubha upayogarUpa pariNati kA avalambana letA hai; kintu mithyAdRSTi chor3akara, svayaM zuddha caitanya atIndriya Ananda-kanda hai, usakA avalambana nahIM letA; taba viparIta abhiprAya rUpa mithyAtva kA jora hone se, usake phala meM vaha jIva kumanuSya, tiryaMca, nigoda, ekendriya Adi meM utpanna hotA hai aura naraka meM bhI utpanna hotA hai| svayaM avinAzI ananta guNoM kI samAjavAlA, mahimAvaMta prabhu hai; usakI arucivAle ne ananta guNoM kI zuddhatA kA tIvra virodha kiyA hai, jisase vaha usake phala meM, ananta pratikUlatA ke vedana ke sthAna meM jAtA hai| jahA~ use niraMtara arati kaSAya ke kAraNa milate haiM aura svayaM bhI tIvra AkulatA vedana karane kI yogyatA kiyA karatA hai| isataraha vaha ajJAna dvArA zraddhA-jJAna-Ananda kI viparItadazA ke phala meM, saMsAra paribhramaNarUpa hajAroM du:kha ke bandha ko anubhavatA hai| isameM zAntimaya cAritra lezamAtra bhI nahIM hone se yaha azubha upayoga atyanta heya hai|" / ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki azubhopayoga atyanta heya hai; kyoMki vaha pApapariNatirUpa hai| vaha svayaM to dharmarUpa hai hI nahIM, usameM rahate hue dharmaprApti ke avasara bhI nahIM haiN| ata: AtmArthiyoM ko vaha sarvathA chor3ane yogya hai| 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-91-92 zuddhopayogAdhikAra (gAthA 13 se gAthA 20 taka) pravacanasAra gAthA-13 yaha eka vicitra sahaja saMyoga hI hai ki samayasAra kI AraMbhika 12 gAthAoM meM pIThikA hai, jisameM saMkSepa meM sampUrNa samayasAra kA sAra A gayA hai| 12 gAthAoM ke bAda 13 vIM gAthA se bAta vistAra se AraMbha hotI hai athavA yaha bhI kaha sakate hai ki 13 vIM gAthA se jIvAdhikAra athavA jIvAjIvAdhikAra AraMbha hotA hai| yahA~ pravacanasAra meM bhI, pravacanasAra ke jJAnatattva prajJApana meM bhI AraMbha kI 12 gAthAoM meM pIThikA hai; jisameM saMkSepa meM saba kucha A gayA hai aura usake bAda 13 vIM gAthA se zuddhopayogAdhikAra AraMbha hotA hai| pravacanasAra ke isa jJAnatattvaprajJApana mahAdhikAra meM cAra antarAdhikAra haiM; jo kramaza: isaprakAra haiM - 1. zuddhopayogAdhikAra, 2. jJAnAdhikAra, 3. sukhAdhikAra aura 4. shubhprinnaamaadhikaar| pravacanasAra kI prAraMbhika 12 gAthAoM meM se 5 gAthAoM meM to maMgalAcaraNa hI hai; zeSa sAta gAthAoM meM kahA gayA hai ki samyagdarzanajJAnasahita cAritra se svargAdika ke vaibhava ke sAtha nirvANa kI bhI prApti hotI hai| jo cAritra sAkSAt dharma hai aura jisase nirvANa kI prApti hotI hai vaha cAritra moha aura kSobha se rahita AtmA kA pariNAma hai| jo dravya athavA jo AtmA jisa samaya jisa pariNAma se pariNamita hotA hai, usa samaya vaha usase tanmaya hotA hai / isaprakAra zuddhabhAva se tanmaya AtmA zuddha, zubhabhAva se tanmaya AtmA zubha hai aura azubhabhAva se tanmaya AtmA azubha hai| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-13 76 pravacanasAra anuzIlana zuddhopayoga kA phala siddhadazA kI prApti hai, zubhopayoga kA phala svargAdika kI prApti aura azubhopayoga kA phala narakAdi gati kI prApti honA hai| isaprakAra isa granthAdhirAja kI AraMbha kI 12 gAthAoM meM yahI kahA gayA ki azubhopayoga sarvathA heya hai, zubhopayoga bhI baMdha kA kAraNa hone se heya hI hai; kintu zuddhopayoga mukti kA kAraNa hone se parama upAdeya hai| yahI kAraNa hai ki 13 vIM gAthA se zuddhopayogAdhikAra AraMbha karate haiN| tattvapradIpikA TIkA meM isa adhikAra ke AraMbha meM hI AcArya amRtacandra likhate haiM ki isa samasta zubhopayogarUpa aura azubhopayogarUpa vRtti ko nirasta kara, tiraskRta kara zuddhopayogavRtti ko AtmasAta karate hue zuddhopayogAdhikAra AraMbha karate haiN| usameM sabase pahale isa 13 vIM gAthA meM zuddhopayoga ko protsAhana dene ke lie usase prApta honevAle vAstavika sukha kA svarUpa batAte haiN| gAthA mUlata: isaprakAra hai - aisayamAdasamutthaM visayAtIdaM aNovamamaNaMtaM / avvucchiNNaM ca suhaM suddhavaogappasiddhANaM / / 13 / / (harigIta) zuddhopayogI jIva ke hai anUpama Atmotthasukha / hai naMta atizayavaMta viSayAtIta ara avichinna hai / / 13 / / AtmA ke Azraya se AtmA meM hI utpanna honevAle zuddhopayoga se sampanna AtmAoM kA sukha atizaya, anupama, anaMta, avicchanna aura viSayAtIta hai| isa gAthA meM samAgata sukha ke sabhI vizeSaNoM ko spaSTa karate hue AcArya amRtacandra tattvapradIpikA meM likhate haiM - "zuddhopayoga se prApta honevAlA sukha anAdi saMsAra se kabhI bhI anubhava meM nahIM Ane se apUrva evaM parama adbhuta AlhAdarUpa hone se atizaya hai; apane AtmA ke Azraya se utpanna hone se Atmotpanna; parAzraya se nirapekSa hone se arthAt sparzAdi viSayoM se nirapekSa hone se viSayAtIta; atyanta vilakSaNa hone se arthAt laukika sukhoM se bhinna hone se, bhinna jAti kA hone se anupama; ananta AgAmI kAla meM kabhI bhI nAza ko prApta na hone se anaMta aura binA antara ke arthAt nirantara pravartamAna hone se avicchinna hotA hai; isalie yaha sukha sarvathA prArthanIya hai, parama upAdeya hai|" isa gAthA kA artha karate hue AcArya jayasena bhI sabhI vizeSaNoM kI vyAkhyA isIprakAra prastuta karate haiN| eka bAta vizeSa dhyAna dene yogya yaha hai ki zuddhopayoga to arahaMta avasthA ke pahale bhI hotA hai; tathApi yahA~ zuddhopayogiyoM se tAtparya zuddhopayoga kI pUrNatA ko prApta arahaMta aura siddhoM se hI hai| yadyapi gAthA aura tattvapradIpikA TIkA meM aisA koI spaSTa ullekha nahIM hai; tathApi AcArya jayasena tAtparyavRtti meM isa bAta kA spaSTa ullekha karate haiM tathA yahA~ diye gaye zuddhopayoga ke phala meM prApta honevAle sukha ke vizeSaNoM se bhI yahI siddha hotA hai ki yahA~ zuddhopayogiyoM se Azaya arahaMta aura siddhoM se hI hai| kavivara vRndAvanadAsajI bhI isa gAthA ke bhAvAnuvAda meM arahaMta aura siddhoM kA spaSTa ullekha karate haiM; jo isaprakAra hai - ( manaharaNa kavitta) zuddha upayoga siddha bhayo hai prasiddha jinheM / aiso siddha arahaMtana ke gAyayatu hai / / Atama subhAva se upajo sAhajika sukha / saba taiM adhika anAkula pAiyatu hai / / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra anuzIlana akSa pakSa teM vilakSa viSaisoM rahita svaccha / upamA kI gaccha soM alakSa dhyAiyatu hai / / nirAbAdha haiM ananta ekarasa rahaiM saMta / aise zivakaMta kI zarana jAiyatu hai / / 45 / / zuddhopayoga pUrNata: siddha huA hai jinako - aise arahaMta aura siddha bhagavantoM ke AtmA ke svabhAva ke Azraya se utpanna huA sarvAdhika anAkula sahaja sukha pAyA jAtA hai| vaha sahaja sukha indriyoM ke sukha se vilakSaNa, viSayAtIta, atyanta nirmala aura kisI se bhI jisakI upamA denA yA tulanA karanA saMbhava nahIM hai - aisA anupama tathA nirAbAdha, anaMta aura eka rasa hotA hai| isaprakAra kA sukha jinheM prApta hai, una muktivadhU ke kaMta (pati) kI zaraNa meM maiM jAtA huuN| ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki zuddhopayoga se prApta honevAlA atIndriya Ananda hI vAstavika sukha hai / pA~ca indriyoM aura mana ke sparzAdi viSayoM se prApta honevAlA sukha to nAmamAtra kA sukha hai| ___vastuta: vaha sukha sukha nahIM, duHkha hI hai; kyoMki vaha parAdhIna hai, AkulatArUpa hai, samaya pAkara naSTa ho jAnevAlA hai; ata: heya hai, chor3ane yogya hai aura zuddhopayoga ke phala meM prApta honevAlA paramArthasukha atIndriya hai, viSayAtIta hai, svAdhIna hai, kabhI bhI naSTa nahIM hotA aura nirantara rahatA hai tathA anAkula hai; ata: upAdeya hai, grahaNa karaneyogya hai| para se bhinnatA kA jJAna hI bhedavijJAna hai aura para se bhinna nija cetana bhagavAna kA jAnanA, mAnanA, anubhava karanA hI AtmAnubhUti hai, AtmasAdhanA hai, AtmArAdhanA hai| sampUrNa jinAgama aura jina-adhyAtma kA sAra isI meM samAhita - dRSTi kA viSaya, pRSTha-79 pravacanasAra gAthA-14 zuddhopayogAdhikAra AraMbha karate hue vigata gAthA meM kahA gayA hai ki zuddhopayogiyoM ko prApta sukha hI saccA sukha hai aura aba isa AgAmI gAthA meM yaha batA rahe haiM ki jinake aisA paramAnanda hai, anaMta AnaMda hai; ve zuddhopayogI kauna haiM aura ve hote kaise haiM ? gAthA mUlata: isaprakAra hai - suvididapayatthasutto saMjamatavasaMjudo vigdraago| samaNo samasuhadukkho bhaNido suddhovaogo tti / / 14 / / (harigIta) ho vItarAgI saMyamI tapayukta ara sUtrArtha vid / zuddhopayogI zramaNa kesamabhAva bhavasukha-dukkha meM / / 14 / / jinhoMne jIvAdi padArthoM aura unake pratipAdaka sUtroM ko bhalIbhAMti jAna liyA hai, jo saMyama aura tapa se saMyukta haiM, jo vItarAga haiM, jinheM sAMsArika sukha-duHkha samAna haiM - aise zramaNoM ko zuddhopayogI kahA gayA hai| ukta gAthA kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM__ "sva-para ke pratipAdaka jinasUtroM ke bala se svadravya aura paradravya ke vibhAga ke parijJAna meM, zraddhAna meM aura AcaraNa meM samartha hone se jo sUtrArtha ke jAnakAra haiM; chahakAya ke sabhI jIvoM kI hiMsA ke vikalpa se aura pA~coM indriyoM kI abhilASA ke vikalpa se AtmA ko vyAvRtta karake AtmA ke zuddhasvarUpa meM saMsthApita karane se saMyamayukta aura svarUpa meM vizrAnta, vikalpa taraMgoM se rahita tathA caitanya meM pratapana hone se tapayukta haiM; isaprakAra saMyama aura tapa se yukta haiM; sampUrNa mohanIya karma ke vipAka se Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 pravacanasAra anuzIlana utpanna moha-rAga-dveSa bhAvoM se bhinnatA kI utkRSTa bhAvanA se nirvikArI AtmasvarUpa ko pragaTa karane se jo vigatarAga haiM arthAt vItarAga haiM; paramakalA ke avalokana ke kAraNa sAtA-asAtA vedanIya ke vipAka se utpanna honevAle sukha-du:khajanita pariNAmoM kI viSamatA kA anubhava nahIM hone se jo sAMsArikasukha aura duHkhoM ke prati samAnabhAva rakhanevAle haiM, samasukha-duHkha haiM - aise zramaNoM ko zuddhopayogI kahate haiN|" yadyapi AcArya jayasena tAtparyavRtti meM tattvapradIpikA se baMdhakara hI calate rahe haiM; tathApi isa gAthA meM zuddhopayogI munirAja ke jo vizeSaNa diye gaye haiM; unakI vyAkhyA nizcaya-vyavahAra kI saMdhipUrvaka prastuta karate haiN| dUsarI vizeSa ullekhanIya bAta yaha hai ki suvididapayatthasutto kI vyAkhyA meM nijazuddhAtmA para bala dete hue likhate haiM ki jo nijazuddhAtmAdi padArthoM aura unakA pratipAdana karanevAle sUtroM ko saMzayAdi rahita jAnate hai; unheM suviditapadArthasUtra kahate haiN| isa gAthA ke bhAva ko kavivara vRndAvanadAsajI eka manaharaNa kavitta aura tIna dohe - kula cAra chandoM meM isaprakAra prastuta karate haiM - (manaharaNa kavitta) zuddha upayoga jukta jati je virAjata haiN| suno tAsu lacchana vicacchana budhaarsii|| bhalIbhAMti jAnata yathAratha padAratha ko| tathA zrutasiMdhu mathi dhArata sudhArasI / / saMjama soM maMDita taponidhAna paMDita haiN| rAga-doSa khaMDikeM bihaMData sudhArasI / / jAke sukha-dukha meM na harSa-viSAda vRnda / soI parma dharma dhAra dhIra mo udhArasI // 46 / / he buddhimAna puruSo ! jo munirAja zuddhopayoga se yukta hokara virAjate gAthA-14 ____81 haiM, unake vicakSaNa lakSaNoM ko dhyAna se suno| ve buddhimAna munirAja zAstrarUpI sAgara kA maMthana karake usake amRta ko dhAraNa karate hue sampUrNa padArthoM ke svarUpa ko yathArtharUpa se bhalIbhAMti jAnate haiN| ve mahAvidvAna tapa ke nidhAna aura saMyama se maMDita hote haiM aura mUr3hatA ko nAzakara rAga-dveSa ko khaNDita karanevAle hote haiN| unake na to sAMsArika sukha meM harSa hotA hai aura dukha meM viSAda hotA hai - aise munirAja hI paramadharma dhAraka dhIra-vIra hote haiN| (dohA) jo muni suparavibheda dhari kare zuddha saradhAna / nijasvarUpa Acarana meM gADai acala nizAna / / 47 / / sakala sUtra siddhAnta ko bhalIbhAMti rasa leta / tapa saMjama sAdhai sudhI rAga doSa taji deta / / 48 / / jivana maraNa virSe nahIM jAke haraSa viSAda / zuddhapayogI sAdhu so rahita sakala apavAda / / 49 / / jo munirAja sva-para ke bhedavijJAnapUrvaka zuddha zraddhAna ko dhAraNa karate haiM aura nijasvarUpa meM AcaraNa karate haiM, lIna hote haiM; ve munirAja dharmadhvaja ko acala rUpa se sthApita karate haiN| ve munirAja siddhAnta ke pratipAdaka sampUrNa sUtroM kA rasa bhalIbhAMti lete haiM, tAtparya yaha hai ki rasa le-le kara siddhAnta sUtroM kA adhyayana karate haiM tathA ve mahAbuddhimAna munirAja saMyama ko dhAraNa karate haiM, tapa ko tapate haiM aura rAga-dveSa ko chor3a dete haiN| jina munirAjoM ke jIvana meM harSa aura mRtyu meM viSAda nahIM hotA; ve hI sampUrNa apavAdoM ko chor3akara zuddhopayogI sAdhu hote haiN| ukta gAthA ke bhAva ko svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM - "yahA~ zuddhopayogarUpa pariNamita hue AtmA kA svarUpa kahate haiN| puNya-pApa se haTakara, svabhAvasanmukha sAvadhAnI ko zuddhopayoga Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 pravacanasAra anuzIlana kahate haiM, usakA phala mokSa hai| muni kaise hote haiM ? ve zAstra ko tathA zAstra meM kahe hue dravyoM ko jAnate haiN| chahakAya kI hiMsA ke pariNAma se rahita hue haiM aura svarUpavizrAntapane caitanya kA pratapana kara rahe haiN| samyaktva rahita vrata-tapa, zIlAdi vyavahAra nAma ko prApta nahIM hote| aise bAlavrata se jIva ko lAbha nahIM hotA / samyagdarzana ke binA vrata-tapa sacce nahIM hote| yadi zubharAgarUpa vrata ke pariNAma ho to bhI puNya hotA hai, kintu dharma nahIM hotaa| svarUpavizrAnta nistaraMgapratapanarUpa tapa hotA hai - aise tapa kI yahA~ vyAkhyA kI hai| roTI na khAye vaha jar3a kI kriyA hai; rAga kI maMdatA puNya hai aura svarUpa meM sthiratA vaha tapa hai| AtmA para ko lAnevAlA nahIM hai; kintu dekhanevAlA hai| svabhAva ke bhAnasahita icchA kI vRtti na uThe aura Ananda kI kalloMle uThe, vaha tapa hai - aise tapa sahita muni hote haiN| sakala mohanIya ke vipAka se, bheda kI bhAvanA ke utkRSTapane dvArA nirvikAra, AtmasvarUpa ko pragaTa kiyA hone se, muni vItarAga haiN| 'iSTaaniSTa saMyogoM ke samaya muni ko viSamatA nahIM hotii|' ___ tathA kaise haiM muni ? AtmA kA svabhAva jAnanA-dekhanA hai, yahI unakA sarvasva hai; unake aMtarabala ke avalokana ke kAraNa, sAtAvedanIya tathA asAtAvedanIya ke vipAka se utpanna honevAlA jo sukha-duHkha hai, usa sukha-duHkhajanita pariNAma kI viSamatA ko ve anubhava nahIM krte| muni ko bicchU-sarpa kATe, siMha mArane Ae, cakravartI vandanA kare, AhAra-pAnI acche se mile athavA nahIM mile - ye sabhI karmajanita saMyoga haiN| ajJAnI jIva mAnatA hai ki dhyAna nahIM rakhe to bicchU kATa 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-100-101 gAthA-14 jAyegA - to yaha bAta asatya hai| AtmA kI icchA ke kAraNa para meM pheraphAra nahIM hotA; kintu saMyoga kA milanA vaha pUrva ke karmAnusAra hai| AcAryadeva kahate haiM ki karma ke vipAka se sukha-duHkha ke saMyoga milate haiN| sukha-duHkha ke pariNAma arthAt harSa-zoka unheM nahIM hai| sukha-duHkha kI kalpanA vaha to viSamatA huI, vaha muni ko nahIM hotii| yahA~ sukhaduHkha arthAt bAhya saMyoga kI bAta hai| vIrasena svAmI dhavala meM kahate haiM ki saMyogoM ke milane meM vedanIya karma nimitta hai, anya karma nahIM / vahA~ unhoMne tarka uThAyA hai ki vedanIya karma to jIvavipAkI hai aura yadi use saMyoga ke milane meM nimitta mAnoge to vedanIya karma pudgalavipAkI ho jAvegA? samAdhAna - vedanIyakarma pudgalavipAkI bhI hai, vaha hameM mAnya hai; isaprakAra dhavala meM vIrasenasvAmI likhate haiN| saMyoga ke kAla meM saMyoga aura roga ke kAla meM roga hai, usameM pUrva meM baMdhA huA vartamAna udayarUpa karma-nimitta hai| ___ loga jise iSTa mAnate haiM, usI ko aniSTa mAnate haiN| una sarvasaMyogoM ke prati munirAja ko samatAbhAva hai, kisI bhI prasaMga meM unheM viSamatA nahIM hotii| muni ko viSamatA kyoM nahIM hotI ? kyoMki munirAja paramasukharasa meM lIna-nirvikAra svasaMvedanarUpa paramakalA ke anubhava ke kAraNa ve iSTaaniSTa saMyogoM meM, harSa-zokAdi viSamatA kA anubhava nahIM karate; isalie unheM iSTa-aniSTa saMyoga samAna haiM - aise zramaNa zuddhopayogI kahe jAte haiN| zuddhopayoga kA phala mokSa hai| zuddhopayoga kAraNa hai aura mokSa kArya terahavIM gAthA meM zuddhopayogiyoM ke sukha kA varNana thA aura yahA~ caudahavIM 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-101-102 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 pravacanasAra anuzIlana gAthA meM zuddhopayogI munirAjoM ke svarUpa kA varNana hai| terahavIM gAthA meM arahaMta aura siddhoM ke zuddhopayoga kA varNana thA aura yahA~ arahaMta avasthA prApta karane ke pUrva jo zuddhopayogadazA hotI hai, usakA nirUpaNa hai; kyoMki yahA~ caudahavIMgAthA meM zuddhAtmA Adi tattvArthoM ke pratipAdaka sUtroM ke jAnakAra zrutajJAnI zuddhopayogiyoM kI bAta hai aura vahA~ 13 vIM gAthA meM avyAbAdha anaMtasukha ke dhAraka kevalajJAnI zuddhopayogiyoM kI bAta hai| donoM gAthAoM kI donoM TIkAoM ke gahare adhyayana se yaha bAta sahaja hI spaSTa ho jAtI hai| dhyAna rahe sAtaveM aura sAtaveM guNasthAna se Age ke sabhI munirAja zuddhopayogI hI to haiN| yadyapi AcArya jayasena 13 vIM gAthA se zuddhopayogAdhikAra kA AraMbha svIkAra karate haiM; kyoMki 13 vIM gAthA kI utthAnikA meM zuddhopayogAdhikAra AraMbha hone kI bAta ve kaha cuke haiM; tathApi 14 vIM gAthA taka pIThikA mAnate haiN| ve likhate haiM ki isaprakAra yahA~ caudaha gAthAoM aura pA~ca sthaloM meM vibhakta pIThikA nAmava pU rNa huaa| para ke prati merA sahaja udAsInabhAva hai| na jAnane kA vikalpa hai aura na nahIM jAnane kA vikalpa hai| jAnane meM A na jAeM - aisA bhaya bhI nahIM hai| jaba AtmA kA dhyAna karane baiThe haiM; taba paradravya jAnane meM na A jAeM - aisI ciMtA nahIM hai| jAnane meM A jAe to use bhI jAna leNge| netroM meM koI paradravya ghusa nahIM rahA hai, jise hameM haTAnA ho| AtmA kI tIvra ruci jahA~ ho; upayoga svayameva vahA~ calA jAtA hai| -samayasAra kA sAra, pRSTha-247 pravacanasAra gAthA 15 caudahavIM gAthA meM sUtrArthavedI, saMyamI, tapasvI, zuddhopayogI zramaNoM kI carcA kI thI aura isa pandrahavIM gAthA meM zuddhopayoga ke phala meM tatkAla prApta honevAle zuddhAtmasvabhAva kI bAta karate haiM, kevalajJAna prApta hone kI bAta karate haiM / gAthA mUlataH isaprakAra hai - uvaogavisuddho jo vigdaavrnnNtraaymohro| bhUdo sayamevAdA jAdi paraM NeyabhUdANaM / / 15 / / (harigIta) zuddhopayogI jIva jaga meM ghAta ghAtIkarmaraja / svayaM hI sarvajJa ho saba jJeya ko haiM jAnate / / 15 / / jo vizuddha upayogavAlA zuddhopayogI hai; vaha AtmA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, aMtarAya aura moharUpa raja se svayameva rahita hotA huA samasta jJeyapadArthoM ke pAra ko prApta karatA hai arthAt kevalajJAnI ho jAtA hai, sarvajJa ho jAtA hai| ___ dhyAna rahe terahavIM gAthA meM zuddhopayoga se prApta honevAle anaMta, avyAbAdha, atIndriya sukha kI bAta thI aura yahA~ isa pandrahavIM gAthA meM zuddhopayoga se prApta honevAle atIndriyajJAna kI bAta hai, anaMtajJAna kI bAta hai; kevalajJAna kI bAta hai| __ Age ke adhikAroM meM atIndriya jJAna aura atIndriya sukha kI carcA svataMtra adhikAroM ke rUpa meM vistAra se AnevAlI hI hai, usI kA bIja yahA~ DAlA jA rahA hai| isa gAthA kA bhAva tattvapradIpikA meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM - "caitanyapariNAmarUpa upayoga ke dvArA yathAzakti vizuddha hokara Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-15 pravacanasAra anuzIlana vartanevAlA; pada-pada para viziSTa vizuddhazakti pragaTa hote jAne se anAdi saMsAra se baddha dRr3hatara mohagranthi chUTa jAne se atyanta nirvikAra caitanyavAlA aura samasta jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa tathA antarAya ke naSTa ho jAne se nirvighna vikasita AtmazaktivAna hotA huA bhagavAna AtmA jJeyoM ke anta ko pA letA hai, sabhI jJeyoM ko jAna letA hai| yahA~ yaha kahA hai ki AtmA jJAnasvabhAvI hai aura jJAna jJeyamAtra (jJeya pramANa) hai; isalie samasta jJeyAntaravartI jJAnasvabhAvI AtmA ko yaha AtmA zuddhopayoga ke prasAda se prApta karatA hai; jAnatA hai, anubhavatA hai, AtmatallIna hotA hai|" ukta kathana kA mUla tAtparya yahI hai ki jaba isa AtmA kA svabhAva jAnanA hI hai aura cAra ghAtiyA karmoM ke abhAva se samasta pratibaMdha samApta ho gaye haiM to yaha bhagavAna AtmA samasta jJeyoM ko kyoM nahIM jAnegA? samasta jJeyoM meM apanA bhagavAna AtmA bhI hai; ata: use bhI kyoM nahIM jAnegA ? isaprakAra yaha bhagavAna AtmA sva aura para sabhI jJeyoM ko jAna letA hai, zuddhopayoga ke pratApa se kevalajJAna ko prApta kara letA hai, sarvajJa ho jAtA hai| isase yahI niSkarSa nikalatA hai ki zuddhopayoga ke prasAda se yaha AtmA svayaM ko jAnatA hai, dekhatA hai, anubhavatA hai, usameM tallIna hotA hai| ___AcArya jayasena tAtparyavRtti meM ukta gAthA kI TIkA likhate hue kevalajJAna prApti kI karaNAnuyoga sammata prakriyA ko batAte haiN| isaprakAra ve sAtaveM guNasthAna se terahaveM guNasthAna taka kI prakriyA meM zukladhyAna ke do pAyoM kI carcA karate haiM; jo mUlata: paThanIya hai| kavivara vRndAvanadAsajI gAthA aura usakI TIkA ke bhAvoM ko do chandoM meM isaprakAra spaSTa karate haiM - (mattagayaMda) jo upayoga vizuddha vibhAkara maMDita hai cinmuurtraaii| so vaha kevalajJAna dhani saba jJeya ke pAra tatacchana jaaii|| ghAti catuSTaya tAsa tahA~ svayameva vinAza lahaiM dukhdaaii| zuddhupayoga parApati kI mahimA yaha vRnda muniMdana gAI / / 50 / / vRndAvana kavi kahate haiM ki munirAjoM ne zuddhopayoga kI prApti kI mahimA isaprakAra gAI hai ki jaba yaha caitanyamUrti AtmA zuddhopayogarUpI sUrya se maMDita hotA hai; taba vaha kevalajJAna se maMDita hokara tatkAla jJeyoM ke pAra ko pA letA hai| aisI sthiti meM duHkha denevAle ghAtiyA karma svayameva hI nAza ko prApta ho jAte haiN| (SaTpada) jisa Atama ke parama suddha upayoga siddha huva / tisake juga Avarana mohamala vighana nAsa dhuva / / sakala jJeya ke pAra jAta so Apa tatacchana / jJAna phuranta ananta soI arahaMta sulacchana / / mahimA mahAna amalAna nava kevala lAbha sudhAkarana / zivathAnadAna bhagavAna ke vRndAvana vaMdata carana / / 51 / / jisa AtmA kA zuddha upayoga paramazuddha hotA hai, usa AtmA ke jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya karmoM kA nAza ho jAtA hai| aisA AtmA tatkAla hI jJeyoM ke pAra ko prApta kara letA hai, aise AtmA ko kevalajJAna pragaTa ho jAtA hai aura arahaMta avasthA pragaTa ho jAtI hai| vRndAvana kavi kahate haiM ki nirmala zuddhopayoga kI mahAna mahimA hai ki jisase nava kevalalabdhiyA~ pragaTa ho jAtI haiN| aise siddhadazA ko prApta bhagavAna ke caraNoM kI maiM vRndAvana kavi vaMdanA karatA huuN| ukta sampUrNa kathana para prakAza DAlate hue svAmIjI likhate haiM - Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-15 88 pravacanasAra anuzIlana ___ "svabhAva ke avalambana se jisa zuddhatA kA aMza pragaTa huA hai, usI se kevalajJAna pragaTa hotA hai / jaise saMkucita kalI khilatI hai; vaise hI paramasvabhAva jo zaktirUpa se thA aura jisakI vartamAna paryAya saMkucita thI, vaha aba pUrNa svabhAva ke bala se khila jAtI hai| zraddhA-jJAna-cAritra tathA matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana:paryayajJAnarUpa apUrNa vikAsa khilA huA thA; kintu yaha to pUrNadazA pragaTa ho gaI hai| sarvaprathama, jJAnasvabhAva kI dRSTi-jJAnapUrvaka sthiratA se cAritradazA ko prApta karate haiM, usameM vizeSa sthiratA se zukla dhyAna pragaTa hotA hai| sampUrNa sva-Azraya se ve kevalajJAna ko prApta hote haiN| AtmA kI zraddhA karake sthiratA ke aMza bar3hate jAte haiM aura pUrNa vItarAgadazA prApta karake AtmA svayameva kevalajJAna ko prApta hotA hai| yahA~, 'svayameva' zabda kA prayoga kiyA gayA hai, kintu vajrakAya kI bAta nahIM kii| jitane jJeya haiM, una sabhI ko kevalajJAna jAnatA hai| jJAta hone yogya sabhI padArthoM ko kevalajJAna jAnatA hai| adhUrIdazA meM vikalpa AtA hai; kintu vikalpa ke kAraNa samyagdarzana-jJAna-cAritra athavA zukla dhyAna pragaTa nahIM hotA / AtmasanmukhadazA eka hI kAraNa hai| vibhAva aura nimitta se bhedajJAna kiyA hai, svabhAvasanmukhatA huI hai| svabhAva sanmukha hote hI ve kevalajJAna ko prApta hote haiN| yahA~ aisA kahA ki AtmA jJAnasvabhAvI hai aura jJAna, jJeyapramANa hai| rAga ko karanA, vyavahAra ko karanA aura vyavahAra ko chor3anA usakA svabhAva nahIM hai; isItaraha nimitta ko lAnA aura chor3anA bhI usakA svabhAva nahIM hai, kevalajJAnI kI eka samaya meM anantazakti hai, ananta lokAloka ko jAna lene kI zakti hai; kintu jJAna, jJeyapramANa hai - aisA kahane kA artha yaha hai ki jJAna sabhI jJeyoM ko jAna letA hai, koI bAkI nahIM rhtaa| pratyeka samaya meM tInoM kAla kA, chahoM dravyoM kA svarUpa pUrI taraha se kevalajJAna jAnatA hai| 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-104-105 jaba, sthUla buddhivAle jyotiSa-jJAnI bhI bhaviSya kI amuka bAtoM ko nizcitapane jAnate haiM tosarvaprakAra se nirmala kevalajJAnI bhaviSya ko nizcita rUpa se kyoM nahIM jAneMge? ata: jitane bhI jJeya haiM, una sabhI ko ve jAnate haiN|' jJAna jJeyoM meM praviSTa nahIM hotA; kintu lokAloka ko jAna letA hai| aise jJAnasvabhAvavAle AtmA ko AtmA, zuddha upayoga ke prasAda se hI prApta karatA hai, yaha samyak ekAnta hai| zubha rAga athavA vyavahAra se kisI ko kevalajJAna ho jAe aura kisI ko svadravya ke AlambanarUpa nizcaya se bhI kevalajJAna ho jAe - aisA anekAnta kA svarUpa nahIM hai; kintu yaha niyama hai ki zuddhopayoga ke prasAda se hI samyaktva, cAritra aura kevalajJAna prApta hotA hai| ___ AtmA kevalajJAnamaya zuddha caitanya mUrti hai, usakI dRSTi, jJAna aura ramaNatA se hI jIva kevalajJAna prApta karatA hai; kintu kisI nimitta athavA vyavahAra se usakI prApti nahIM ho sktii|" ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki kevalajJAna kI prApti kA ekamAtra kAraNa zuddhopayoga hai; na to koI bAhya kriyAkANDa hai aura na zubhopayogarUpa puNyabhAva hI hai| isaprakAra terahavIM gAthA meM yaha batAyA ki zuddhopayoga se atIndriya ananta sukha prApta hotA hai aura yahA~ isa pandrahavIM gAthA meM yaha batAyA ki usI zuddhopayoga se atIndriya anaMtajJAna pragaTa hotA hai| ___ anaMta atIndriyajJAna aura anaMta atIndriyasukha - donoM ekamAtra zuddhopayoga ke phala haiM; isalie unheM prApta karane kI bhAvanAvAle bhavyajIvoM ko ekamAtra nija bhagavAna AtmA kI ArAdhanA karanA hI upAdeya hai; anya bAhya vikalpoM meM ulajhane se koI lAbha nahIM hai| 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-106-107 2. vahI, pRSTha-107 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra gAthA 16 vigata gAthAoM meM yaha bAta A gaI hai ki anantadarzana, anantajJAna, anantasukha aura anaMtavIrya ekamAtra zuddhopayoga ke phala haiM, zuddhopayoga se prApta honevAlI nidhiyA~ haiN| zuddhopayoga AtmA ke Azraya se AtmA meM hI utpanna honevAlA vItarAgI pariNAma hai / ata: yaha sahajasiddha hai ki yaha bhagavAna AtmA svayaM hI apanI nidhiyoM ko prApta karatA hai; ata: svayaMbhU hai| isI bAta ko AgAmI gAthA meM kahA gayA hai; jo isaprakAra haitaha so laddhasahAvo savvaNhU svvlogpdimhido| bhUdo sayamevAdA havadi saMyabhu tti NihiTTho / / 16 / / (harigIta) trailokya adhipati pUjya labdhasvabhAva ara sarvajJa jina / svayaM hI ho gaye tAH svayambhU saba jana kaheM / / 16 / / isaprakAra vaha AtmA svabhAva ko prApta, sarvajJa aura sarvaloka ke adhipatiyoM se pUjita svayameva huA hone se svayaMbhU hai - aisA kahA gayA hai| isa gAthA kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA meM isaprakAra spaSTa karate haiM "zuddhopayoga kI bhAvanA ke prabhAva se samasta ghAtikarmoM ke naSTa ho jAne se jisane zuddha ananta zaktivAna caitanyasvabhAva prApta kiyA hai - aisA yaha pUrvokta AtmA (1) zuddha anaMta zaktiyukta jJAyakasvabhAva ke kAraNa svataMtra hone se jisane kartRtva ke adhikAra ko grahaNa kiyA hai - aisA, (2) zuddha anaMtazaktiyukta jJAnarUpa se pariNamita hone ke svabhAva ke kAraNa svayaM hI prApya hone se karmatva kA anubhava karatA huA, (3) zuddha anantazaktiyukta jJAnarUpa se pariNamita hone ke svabhAva se svayaM sAdhakatama gAthA-16 hone se karaNatA ko dhAraNa karatA huA, (4) zuddha anaMtazaktiyukta jJAnarUpa pariNamita hone ke svabhAva ke kAraNa svayaM hI karma dvArA samAzrita hone se saMpradAnatA ko dhAraNa karatA huA, (5) zuddha anaMtazaktirUpa jJAnarUpa se pariNamita hone ke samaya pUrva meM pravartamAna vikala jJAnasvabhAva kA nAza hone para bhI sahaja jJAnasvabhAva se svayaM hI dhruvatA kA avalambana karane se apAdAnatA ko dhAraNa karatA huA aura (6) zuddha anaMtazaktiyukta jJAnarUpa se pariNamita hone ke svabhAva kA svayaM hI AdhAra hone se adhikaraNatA ko AtmasAta karatA huA svayameva chaha kArakarUpa hone se athavA utpatti apekSA se dravya-bhAva bhedavAle ghAtikarmoM ko dUra karake svayameva AvirbhUta hone se svayaMbhU kahalAtA hai| ata: nizcaya se para ke sAtha AtmA kA kArakatA kA saMbaMdha nahIM hai ki jisase zuddhAtmalAbha kI prApti ke lie bAhyasAmagrI DhUMDhane kI vyagratA se jIva vyartha hI parataMtra hote haiN|" isa gAthA kA artha karate hue AcArya jayasena bhI tAtparyavRtti meM abhinna SaTkAraka kI bAta karate haiM aura unakI vyAkhyA bhI tattvapradIpikA ke anusAra hI karate haiN| ___ gAthA meM to mAtra itanA hI kahA gayA hai ki yaha bhagavAna AtmA svayaM hI svabhAva ko prApta kara sarvajJa aura sarvaloka pUjita hotA hai; isakAraNa svayaMbhU hai / SaTkArakoM kI carcA gAthA meM nahIM hai| para ke sahayoga ke binA jo svayaM ke bala para pratiSThita hotA hai, kucha kara dikhAtA hai; use loka meM svayaMbhU kahA jAtA hai| ataH yahA~ donoM TIkAoM meM svayaMbhU kI vyAkhyA meM svAdhIna SaTkArakoM kI carcA kI hai| ___paMcAstikAya kI 62vIM gAthA meM vikArI paryAya bhI AtmA svAdhInapane hI pragaTa karatA hai - yaha batAte hue vikArI paryAya saMbaMdhI abhinna SaTkArakoM kI carcA kI hai aura yahA~ anaMtasukha aura sarvajJatArUpa nirmala paryAya saMbaMdhI abhinna SaTkArakoM kI bAta kI gaI hai| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 pravacanasAra anuzIlana mUla bAta yaha hai ki yaha AtmA svabhAva se to bhagavAna hai hI, paryAya meM bhI bhagavAna svayaM hI banatA hai, svAdhInapane hI banatA hai, para ke sahayoga ke binA hI banatA hai; ata: sarvajJa bhagavAna svayaMbhU haiN| abhinna SaTkAraka hI nizcaya SaTkAraka haiM, bhinna SaTkAraka to vyavahAra se SaTkAraka kahe jAte haiN| sAmAnya pAThakoM kI dRSTi se nizcaya aura vyavahAra SaTkArakoM kA sAmAnya svarUpa jAna lenA ucita pratIta hotA hai| isI gAthA ke bhAvArtha meM pANDe hemarAjajI nizcaya-vyavahAra SaTkArakoM kA svarUpa isaprakAra samajhAte haiM - "kartA, karma, karaNa, sampradAna, apAdAna aura adhikaraNa nAmaka chaha kAraka haiN| jo svataMtratayA-svAdhInatA se karatA hai, vaha kartA hai; kartA jise prApta karatA hai, vaha karma hai; sAdhakatama arthAt utkRSTa sAdhana ko karaNa kahate haiM; karma jise diyA jAtA hai athavA jisake lie kiyA jAtA hai, vaha sampradAna hai; jisameM se karma kiyA jAtA hai, vaha dhruvavastu apAdAna hai aura jisameM arthAt jisake AdhAra se karma kiyA jAtA hai, vaha adhikaraNa hai| yaha chaha kAraka vyavahAra aura nizcaya ke bheda se do prakAra gAthA-16 karaNa hai, anya sampradAna; anya apAdAna aura anya adhikaraNa hai| paramArthata: koI dravya kisI kA kartA-hartA nahIM ho sakatA, isalie yaha chahoM vyavahArakAraka asatya haiN| ve mAtra upacarita asadbhUta vyavahAranaya se kahe jAte haiN| nizcaya se kisI dravya kA anya dravya ke sAtha kAraNatA kA sambandha hai hI nhiiN| nizcaya kArakoM kA dRSTAnta isaprakAra hai - miTTI svatantratayA ghaTarUpa kArya ko prApta hotI hai| isalie miTTI kartA hai aura ghar3A karma hai| athavA, ghar3A miTTI se abhinna hai; isalie miTTI svayaM hI karma hai; apane pariNamana svabhAva se miTTI ne ghar3A banAyA; isalie miTTI svayaM hI karaNa hai; miTTI ne ghar3ArUpa karma apane ko hI diyA isalie miTTI svayaM sampradAna hai; miTTI apane meM se piMDarUpa avasthA naSTa karake ghaTarUpa karma kiyA aura svayaM dhruva banI rahI, isalie vaha svayaM hI apAdAna hai; miTTI ne apane hI AdhAra se ghar3A banAyA, isalie svayaM hI adhikaraNa hai| isaprakAra nizcaya se chahoM kAraka eka hI dravya meM haiN| paramArthataH eka dravya dUsare kI sahAyatA nahIM kara sakatA aura dravya svayaM hI, apane ko, apane se, apane lie, apane meM se, apane meM karatA hai; isalie nizcaya chaha kAraka hI paramasatya haiN| __uparyukta prakAra se dravyaM svayaM hI apanI anantazaktirUpa sampadA se paripUrNa hai| isalie svayaM hI chaha kArakarUpa hokara apanA kArya karane ke lie samartha hai, use bAhyasAmagrI koI sahAyatA nahIM kara sktii| isalie kevalajJAna prApti ke icchuka AtmA ko bAhyasAmagrI kI apekSA rakhakara parataMtra honA nirarthaka hai| zuddhopayoga meM lIna AtmA svayaM hI chaha kArakarUpa hokara kevalajJAna prApta karatA hai / vaha AtmA svayaM anaMtazaktivAna jJAyakasvabhAva se svataMtra hai, isalie svayaM hI kartA hai; svayaM anantazaktivAle kevalajJAna ko prApta ke haiN| jahA~ para ke nimitta se kArya kI siddhi kahalAtI hai, vahA~ vyavahAra kAraka hai aura jahA~ apane hI upAdAna kAraNa se kArya kI siddhi kahI jAtI hai, vahA~ nizcaya kAraka hai| vyavahAra kArakoM kA dRSTAnta isaprakAra hai - kumhAra kartA hai, ghar3A karma hai; daMDa, cakra, cIvara ityAdi karaNa haiM; kumhAra jala bharanevAle ke lie ghar3A banAtA hai, isalie jala bharanevAlA sampradAna hai; TokarI meM se miTTI lekara ghar3A banAtA hai, isalie TokarI apAdAna hai aura pRthvI ke AdhAra para ghar3A banAtA hai, isalie pRthvI adhikaraNa hai| yahA~ sabhI kAraka bhinna-bhinna haiN| anya kartA hai; anya karma hai; anya Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-16 pravacanasAra anuzIlana karane ke kAraNa kevalajJAna karma hai athavA kevalajJAna se svayaM abhinna hone se AtmA svayaM hI karma hai; apane ananta zaktivAle pariNamanasvabhAvarUpa utkRSTa sAdhana se kevalajJAna ko pragaTa karatA hai, isalie AtmA svayaM hI karaNa hai; apane ko hI kevalajJAna detA hai, isalie AtmA svayaM hI sampradAna hai; apane meM se mati-zrutAdi apUrNa jJAna dUra karake kevalajJAna pragaTa karatA hai, isalie aura svayaM sahaja jJAnasvabhAva ke dvArA dhruva rahatA hai, isalie svayaM hI apAdAna hai; apane meM hI arthAt apane hI AdhAra se kevalajJAna pragaTa karatA hai, isalie svayaM hI adhikaraNa hai| isaprakAra svayaM chaha kArakarUpa hotA hai, isalie vaha 'svayaMbhU' kahalAtA hai| athavA anAdikAla se ati dRr3ha baMdhe hue (jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura aMtarAyarUpa) dravya tathA bhAva ghAtikarmoM ko naSTa karake svayameva AvirbhUta huA arthAt kisI kI sahAyatA binA apane Apa hI svayaM pragaTa huA, isalie 'svayaMbhU' kahalAtA hai|" isa gAthA aura TIkA kA bhAva kavivara vRndAvanadAsajI teraha chandoM meM samajhAte haiM; jisameM ve svayaMbhUkA svarUpa samajhAte hue nizcaya aura vyavahAra SaTkArakoM kI bhI carcA karate haiN| nizcaya aura vyavahAra SaTkArakoM kI bAta hemarAja ke bhAvArtha meM spaSTa ho hI gaI hai; ata: unhIM ke AdhAra para banAye gaye vRndAvanadAsajI ke chandoM ke dene kA koI aucitya nahIM lgtaa| ataH SaTkArakoM ke svarUpa saMbaMdhI chandoM ke atirikta chanda yahA~ prastuta haiN| jinako sabhI chandoM kA Ananda lenA ho ve mUla grantha kA svAdhyAya kreN| (manaharaNa) tAhI bhAMti vimala bhaye je aapcidaannd| tAsa ko svayaMbhU nAma aiso darasAyo hai|| prApata bhaye ananta jJAnAdi svabhAvaguna / ApahIte ApamAMhi sudhA barasAyo hai / / soI saravajJa tihU~kAla ke samasta vasta / hastarekha se prazasta lakhai sarasAyo hai / / tAhI ke padAraviMda devainda naagind| mAnuSeda vRnda baMdi pUja haraSAyo hai / / 52 / / jo AtmA zuddhopayoga ke dvArA nirmala hue haiM, jinheM anaMta jJAnAdisvabhAvaguNa prApta hue haiM, jinake antara meM AnandAmRta barasA hai, jinakI sarvajJatA meM tInakAla kI samasta vastue~ hAtha kI rekhA ke samAna dikhAI detI haiM aura jinake caraNa kamaloM kI vaMdanA karake devendra, nAgendra aura cakravartI harSita hote haiM; una sarvajJa-vItarAgI bhagavAna ko svayaMbhU kahate haiN| (caubolA) jaba saMsAra dazA taja cetana zuddhupayoga svabhAva ghai| taba Apahi SaTkArakamaya hai kevalapada parakAza lahai / / tahA~ svayaMbhU Apa kahAvata sakala zakti nija vyakta ahai| cidvilAsa Anandakanda pada vaMdi vRnda dukhadvaMda dahai / / 64 / / jaba yaha bhagavAna AtmA sAMsArika durdazA ko chor3akara zuddhopayoga ke dvArA apane svabhAva kA grahaNa karatA hai; taba svayaM SaTkArakarUpa pariNamita hokara kevalajJAna ko prApta karatA hai aura tabhI svayaMbhU kahA jAtA hai; kyoMki svayaM se hI svayaM kI sabhI zaktiyA~ vyakta ho jAtI haiN| isaprakAra ke AnaMda ke kaMda caitanya AtmA ke vilAsa kI vRndAvana vandanA karake apane duHkha aura Antarika dvandoM ko jalAtA hai| ukta gAthA kA bhAva svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM - "zuddha upayoga se honevAlI zuddhAtmasvabhAva kI prApti anya kArakoM se nirapekSa hI hai; arthAt use nimitta kArakoM kI apekSA nahIM hotI / isItaraha azuddhatA meM bhI nimitta kArakoM kI apekSA nahIM hai; azuddhatA ke kartA, karma, karaNa, sampradAna, apAdAna aura adhikaraNa - ye chahoM kAraka nirapekSa haiM - aisA paMcAstikAya meM kahA hai| vikAra ke chahoM kAraka nirapekSa haiN| yahA~suddhalisake kArakoMkIbAta hai|' Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra anuzIlana aba, zuddha upayoga se honevAlI kevalajJAna kI prApti anya kArakoM se svataMtra hone se atyanta AtmAdhIna hai, lezamAtra bhI parAdhIna nahIM hai - aisA prasiddha karate haiN| yaha AtmA zuddha cidAnandasvarUpI hai; usakI aMtarmukha dRSTi aura sthiratA dvArA kevalajJAna kI prApti hotI hai, usameM vyavahAraratnatraya kA zubharAga AtA hai, kintu usakI apekSA nahIM hotii| zuddha cidAnanda ke Azraya se hI jIva samyagdarzana, cAritra aura kevalajJAnadazA prApta karate haiN| kevalajJAna atyanta AtmAdhIna hai, lezamAtra bhI parAdhIna nahIM hai| pravacanasAra ke sArarUpa yaha gAthA bahuta utkRSTa hai| AtmA apanI mokSaparyAya pragaTa karatA hai; vaha apane kartA, karma, karaNa, sampradAna, apAdAna aura adhikaraNa - aise chaha kArakoMrUpa hokara karatA hai| svayaM zuddha cidAnanda nirmala hai| AtmA svayaM, puNya-pApa kI ruci chor3akara zuddha caitanya svabhAva kI lInatA karake, svayaM kartA hokara, dharmaparyAya pragaTa karatA hai aura svayaM kartA hokara mokSarUpI phala pragaTa karatA hai| vaha svayaM hI kartA, karma, sAdhana hai, apane meM se svabhAva letA hai aura apane ko hI detA hai, apane meM se apane AdhAra se hI dharma pragaTa karatA hai| jar3akarma ko dUra kiyA - yaha to nimitta kA kathana hai| svabhAva meM lIna hote hI jar3akarma svayameva dUra ho jAte haiN| zuddha caitanya bhagavAna AtmA kI dRSTi karake apane svabhAva kA kartA hokara,apane svabhAva kA kArya karake, apane svabhAva ko sAdhana banAkara, apane meM se svabhAva pragaTa hotA huA, apane AdhAra se kAma karatA hai - yaha mokSamArga hai - aise chaha kArakoM rUpa hokara kevalajJAna prApta karate haiN| gAthA-16 yahA~ kahate haiM ki ghAtikarma ko dUra karate haiM - aisA kahanA to asadbhUtavyavahAranaya kA kathana hai| rAga-dveSa, dayA-dAnAdi ke zubhabhAva caitanya jAgRti se viruddha hone se ve bhAva ghAtikarma haiN| zuddhacaitanyasvabhAva ke Azraya se hI dharma hotA hai, kintu vyavahAra ke kAraNa dharma nahIM hotaa|' samyagdarzana-samyakcAritra kI zuddhatA ke chaha kArakoM kI prApti ke lie tathA kevalajJAna kI prApti ke lie bAhya sAdhanoM ko DhU~Dhane kI vyagratA se (ajJAnI) jIva vyartha hI parataMtra hote haiM aura socate haiM ki aise vItarAgI nimitta mile to dharma ho - aisA ajJAnI kahatA (mAnatA) hai| to usase pUchate haiM ki kyA paradravyoM ko milAyA jA sakatA hai ? bilkula nahIM ! bhAI ! yaha sabhI AkulatA hai| aise nimitta aura aisA vyavahAra ho to ThIka, yaha mAnakara mithyA abhiprAya karake, jIva svayaM parataMtra hotA hai| vAstava meM svabhAva ke chaha kAraka svabhAva se hI hote haiM - aisA samajhakara jaba jIva parAzraya kIruci aura nimitta kA lakSya chor3akara, svabhAva kA sAdhana karatA hai to kevalajJAna ko prApta karatA hai| vAstava meM paradravya ke sAtha AtmA kA saMbaMdha nahIM hai; isIlie para sAmagrI ko milAne kI AkulatA karanA vyartha hai| pratyeka hI AtmA aura paramANu Adi sabhI padArtha, svayaM chaha kArakarUpa hokara apanA kArya utpanna karane ke lie samartha hai, jise bAhya sAmagrI kucha bhI madada nahIM kara sktii| bAhya sAmagrI akiMcitkara hai| isIlie jisako mukti prApta karanA ho athavA siddha bhagavAna bananA ho, una AtmAoM ko bAhya sAmagrI kI icchA rakhakara parataMtra honA nirarthaka hai| maiM zuddha cidAnanda AtmA hU~' - aisA dhyAna karake lIna hokara, AtmA svayaM hI chaha kArakarUpa hokara kevalajJAna prApta karatA hai| svabhAva meM chaha kAraka batAye haiN| isaprakAra svayaM, svayaM se svayaMbhU hotA hai| 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-119 2. vahI, pRSTha-121-122 3. vahI, pRSTha-132 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-111 2. vahI, pRSTha-118 3. vahI, pRSTha-119 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 pravacanasAra anuzIlana isaprakAra dharma ke lie bAhyasAmagrI kI jarUrata nahIM hotI-svayaM kA AtmA hI sAdhana hai| pratyeka AtmA aura paramANu meM ananta zakti vidyamAna hai, jisase vaha svayaM hI, apanA kArya karane meM samartha hai| kartA, karma, karaNa, sampradAna, apAdAna aura adhikaraNa - ye chaha kAraka svayaM aMtarasvarUpa ke AdhAra se pariNamita hote haiM, jisameM bAhya sAmagrI kucha bhI madada nahIM krtii|' AtmA apanA kArya svayaM karatA hai| AtmA svayaM jJAnajyoti Anandamaya zuddha hai - aise bhAnavAlA AtmA svayaM kArya karatA hai; jo svayaM, apane kevalajJAnAdi kArya se abhinna hai| apanI caitanyajyoti meM ekAgra hone se jo zuddhadazA hotI hai; usase AtmA bhinna nahIM hai| isalie AtmA svayaM karma hai| AtmA svayaM anantazakti sampanna hai, jisakA svayaM apanA badalane kA svabhAva hai| yadi AtmA sarvathA kUTastha ho to vividhaprakAra ke kArya nahIM ho sakate aura Ananda kA anubhava bhI nahIM ho skegaa| ata: svayaM hI pariNamana ke svabhAvavAlA hone se svayaM hI kevalajJAna kA sAdhana hai, jise vajravRSabhanArAca saMhanana kI apekSA nahIM hai| yaha samajhakara nimitta aura vibhAva kI apekSA chor3akara, AtmA apanA sAdhana svayaM karatA hai, jisameM bAhara ke sAdhana kI apekSA nahIM hotii| nicalIdazA meM bhI samyagdarzana-jJAna-cAritra pragaTa hone meM svayaM hI sAdhana hai| svayaM kevalajJAna apane lie pragaTa karake apane meM rakhatA hai; isIlie AtmA svayaM sampradAna hai| apUrNajJAna ke nAza hone para bhI, svayaM dhruvarUpa rahakara kevalajJAna pragaTa karatA hai, isalie svayaM apAdAna hai aura svayaM apane hI AdhAra se kevalajJAna pragaTa karatA hai, isalie svayaM adhikaraNa gAthA-16 hai| yadi zarIra majabUta ho, svastha ho to dhyAna hotA hai - aisA hai hI nhiiN| mati, zruta, avadhi aura manaHparyaya - ina cAra apUrNajJAna kA nAza hokara, kevalajJAna kI pUrNadazA kA utpAda huA hai aura AtmA svayaM dhruva rahA hai| isataraha svayaM chaha kArakoMrUpa hone se AtmA svayaMbhU kahalAtA hai|" ukta sampUrNa kathana kA tAtparya yaha hai ki pratyeka AtmA svabhAva se bhagavAna hai aura usameM paryAya meM bhagavAna banane kI sAmarthya hai| kAlalabdhi Ane para sampUrNa jagata se dRSTi sameTakara apane trikAlIdhruva bhagavAna AtmA kA anubhava kara, usameM apanApana sthApita kara, use hI nijarUpa jAnakara, usameM hI jama-ramakara jaba yaha AtmA zuddhopayogarUpa pariNamita hotA hai; taba paryAya meM bhI paramAtmA bana jAtA hai| yahA~ pradarzita nizcayaSaTkAraka kI prakiyA yaha batAtI hai ki isa AtmA ko paryAya meM paramAtmA banane ke lie para ke sahayoga kI raMcamAtra bhI AvazyakatA nahIM hai| yaha bhagavAna AtmA svayaM hI kartA hokara zuddhopayogarUpa pariNamita hotA hai, svayaM hI zuddhopayogarUpa karma (kArya) ko prApta karatA hai, yaha saba prakriyA svayaM ke sAdhana se sampanna hotI hai aura yaha sabakucha svayaM ke lie, svayaM meM se, svayaM ke AdhAra se hI hotA hai| jaba bhI 'para ke sahayoga kI AvazyakatA nahIM haiM' - yaha kahA jAtA hai to kucha loga aisA kahane lagate haiM ki hame Apa sabameM se kisI ke sahayoga kI AvazyakatA nahIM hai; para yaha nahIM samajhate ki Akhira yaha zarIra bhI para hai; isake mAdhyama se sampanna honevAlI kriyA bhI to apanI nahIM hai| bhojanAdi nahIM karanerUpa upavAsAdi va IryA-bhASA samiti kI dehagata kriyA bhI para kI kriyA hai| paramAtmA banane meM, zuddhopayoga prApta karane meM inakA bhI to koI yogadAna nahIM hai| 1.divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-132 2.vahI, pRSTha-132-133 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-134 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra anuzIlana ina kriyAoM ko karane kI mAnyatArUpa kartRtva aura inheM apanI mAnanerUpa ekatva-mamatva to mithyAtva haiM tathA inheM sampanna karane kA rAgabhAva cAritramohajanya pariNAma hai| ye saba AtmA ke kalyANa ke kAraNa nahIM haiM / AtmA kA kalyANa to ekamAtra zuddhopayogarUpa svAdhIna pariNati se hI hotA hai - isa abhinna SaTkAraka kI prakriyA se AcAryadeva yahI saMdeza denA cAhate haiN| 100 yahA~ eka prazna upasthita hotA hai ki kAraka to ATha hote haiM; para yahA~ to chaha hI batAye gaye haiN| saMbaMdha aura saMbodhana ko kyoM chor3a diyA hai ? are bhAI ! vAstavika kAraka to chaha hI hote haiN| ATha to vibhaktiyA~ hotI haiM, kAraka nhiiN| kAraka kahate hI use haiM; jisakA kriyA se sIdhA saMbaMdha ho| saMbaMdha aura saMbodhana kA kriyA se koI saMbaMdha hI nahIM hai| jaise hama kahe ki dazaratha ke putra rAma ne rAvaNa kA vadha kiyaa| isa vAkya meM badha karanerUpa kriyA se dazaratha kA koI saMbaMdha nahIM hai| dazaratha kA saMbaMdha to rAma se haiM, rAvaNa kI mRtyurUpa kriyA se nahIM / isIprakAra jise saMbodhita kiyA jAtA hai, usakA bhI kisI kriyA se koI saMbaMdha nahIM hotA / isaprakAra mUlata: to chaha hI kAraka hote haiM; ATha nhiiN| isa gAthA aura usakI TIkA meM AcAryadeva yahI kahanA cAhate haiM ki AtmA ko paramAtmA banane ke lie para ke sahayoga kI raMcamAtra bhI AvazyakatA nahIM hai / zubhopayoga kI bhI yahI sthiti hai; kyoMki svayaM ke Azraya se, svayaM meM se, svayaM ke lie, svayaM ke dvArA sampanna honevAlI zuddhopayogarUpa pariNati hI anaMtajJAna aura anaMtasukha kA ekamAtra kAraNa hai| ataH para ke sahayoga kI AkAMkSA se parasAmagrI ko khojane kI vyagratA se vyagratA ke atirikta kucha bhI prApta honevAlA nahIM hai / pravacanasAra gAthA - 17 16 vIM gAthA meM yaha spaSTa karane ke uparAnta ki sarvajJatA ko prApta bhagavAna AtmA svayaM svayaMbhU hai, svayaM ke puruSArtha se hI isa sthiti meM pahu~cA hai; aba yaha batAte haiM ki utpAda-vyaya aura dhrauvya se saMyukta isa svayaMbhU bhagavAna AtmA ne vyaya se vihIna utpAda aura utpAda rahita vyaya karane kA mahAna kamAla kara dikhAyA hai| mUla gAthA isaprakAra hai - bhaMgavihUNo ya bhavo saMbhavaparivajjido viNAso hi / vijjadi tasseva puNo ThidisaMbhavaNAsasamavAo / / 17 / / ( harigIta ) yadyapi utpAda bina vyaya vyaya binA utpAda hai / tathApI utpAdavyayathiti kA sahaja samavAya hai / / 17 / / zuddhAtmasvabhAva ko prApta bhagavAna AtmA ke vinAzarahita utpAda aura utpAdarahita vinAza hai tathA usI ke sthiti, utpAda aura vinAza kA samavAya bhI vidyamAna hai| tAtparya yaha hai ki vinAzarahita utpAda aura utpAdarahita vinAza hone para bhI usa AtmA ke utpAda-vyaya aura dhrauvyapanA bhI ekasAtha vidyamAna haiN| jinAgama meM yaha bAta atyanta spaSTarUpa se kahI gaI hai ki vyaya ke binA utpAda nahIM hotA aura utpAda ke binA vyaya nahIM hotA; tathApi yahA~ virodhAbhAsa alaMkAra ke mAdhyama se yaha kahA gayA hai ki he svayaMbhU bhagavAna! Apane to aisA gajaba kiyA hai ki vyaya ke binA utpAda aura utpAda ke binA vyaya karake dikhA diyA hai aura sabase bar3I bAta yaha hai ki pratyeka vastu utpAda, vyaya aura dhrauvya se saMyukta hotI hai - isa jagataprasiddha niyama ko bhI kAyama rakhA hai| ukta gAthA ke mAdhyama se AcAryadeva yaha kahanA cAhate haiM ki Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-17 103 102 pravacanasAra anuzIlana zuddhopayoga ke pratApa se svayaM sarvajJatA ko prApta svayaMbhU bhagavAna ne aise kevalajJAna ko prApta kiyA ki jisakA aba anaMtakAla taka abhAva nahIM hogA aura moha-rAga-dveSa kA aisA abhAva kiyA ki aba anaMtakAla taka usakA kabhI utpAda nahIM hogA - aisA hone para bhI svayaMbhU bhagavAna meM utpAdavyayadhrauvya kI saMyuktatA satata vidyamAna hai| vastuta: bAta yaha hai ki yadyapi pratyeka vastu pratisamaya pariNamita hotI rahatI hai; ata: usameM pratisamaya utpAda-vinAza bhI hotA hI rahatA hai| sUkSmadRSTi se dekheM to kevalajJAna paryAya bhI pratisamaya naSTa hotI hai aura pratisamaya naI-naI utpanna hotI hai; tathApi sthUladRSTi se dekhane para agale samaya utpanna honevAlA kevalajJAna bhI pahale samaya ke kevalajJAna jaisA hI hotA hai| ataH samAnatA ke AdhAra para yaha kahA jAtA hai ki kevalajJAna kA nAza nahIM huaa| isIprakAra vItarAgI paryAya kA bhI pratisamaya abhAva hotA hai; kintu agalI paryAya bhI vaisI hI vItarAgI hotI hai| ata: yaha kahA jAtA hai ki rAga-dveSa kA aisA nAza kiyA ki usakA phira kabhI utpAda nahIM hogaa| isI apekSA ko dhyAna meM rakhakara yahA~ yaha bAta kahI gaI hai ki rAga kA aisA nAza kiyA ki jisakA kabhI utpAda nahIM hogA aura sarvajJatA kA aisA utpAda kiyA ki jisakA kabhI nAza nahIM hogA tathA usameM nirantara honevAlA utpAda-vyaya-dhrauvya to vidyamAna hI hai| isa gAthA kA spaSTIkaraNa tattvapradIpikA meM isaprakAra kiyA gayA hai se avinAzIpanA hai| - aisA hone para bhI usa AtmA ke utpAda, vyaya aura dhrauvya kA samanvaya virodha ko prApta nahIM hotA; kyoMki vinAzarahita utpAda ke sAtha, utpAdarahita vinAza ke sAtha aura una donoM ke AdhArabhUta dravya ke sAtha vaha AtmA samaveta hai, tanmayatA se yukta hai, ekameka hai|" tAtparyavRtti TIkA meM AcArya jayasena isa gAthA ke bhAva ko dravyArthika aura paryAyArthika naya lagAkara spaSTa karate haiN| ukta gAthA ke bhAva ko svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM - "jaise makkhana se ghI banane ke bAda phira vApasa ghI se makkhana nahIM ho sakatA athavA jaise leMDIpIpara meM se cauMsaTha puTI tikhAsa pragaTa hone ke bAda cauMsaTha puTI meM se mUla sAmAnyarUpa leMDIpIpara nahIM ho sakatI athavA jaise kacce cane ko pakAne para vaha mIThA ho jAtA hai; kintu vaha pakA canA phira kaccA canA nahIM ho sakatA aura vApisa phira se nahIM uga sakatA; vaise hI zuddha cidAnanda AtmA kA bhAna aura ramaNatA karake pUrNadazA pragaTa hone ke bAda phira saMsAra meM avatAra nahIM hotaa| zuddha upayoga ke prasAda se pUrNadazA hotI hai| jaise cauMsaTha puTI tikhAsa pragaTa hone para vApisa phira se tresaTha puTI nahIM hotii| jaise tresaTha puTI tikhAsa cauMsaTha puTI tikhAsarUpa hotI hai; vaise hI cidAnandasvarUpa bhagavAna AtmA meM ekAgra hokara pUrNadazA hotI hai; vaha navInadazA hai, yaha dazA pahale nahIM thii| pUrNa sarvajJa pada pragaTa huA jo phira pIche nahIM jaataa| puNya-pApa ke pariNAma to puna:-punaH (bArambAra) krama-krama se badalate haiM, kintu zuddhopayoga se jo pUrNadazA pragaTa hotI hai, vaha Akara phira nahIM jaatii| isIlie puNya-pApa pariNAma karane lAyaka nahIM hai| zuddha svabhAva ke avalambana se jo pUrNadazA pragaTa hotI hai, vaha sAdi-anantakAla rahatI hai| siddhadazA pratyeka samaya badalane para bhI aisI kI aisI hI rahatI hai|' 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-138 "zuddhopayoga ke prasAda se isa AtmA ke zuddhAtmasvabhAvarUpa kevalajJAna kA utpAda pralaya kA abhAva hone se vinAzarahita hai aura azuddhAtmasvabhAvarUpa moha-rAga-dveSa kA vinAza puna: utpatti kA abhAva hone se utpAdarahita hai| isase yaha kahA gayA hai ki ukta AtmA ke siddharUpa Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-17 104 pravacanasAra anuzIlana AtmA svayaM zuddhapane utpanna huA hai - yaha utpAda apekSA hai, azuddhapane kA nAza huA hai - yaha vyaya apekSA hai aura usa samaya svayaM dhruva hai| isaprakAra utpAda-vyaya-dhrauvya eka samaya meM hai| yaha lakar3I jo Ter3hI hotI hai, usameM Ter3he honerUpa avasthA kA utpAda, sIdherUpa avasthA kA vyaya aura svayaM dhruva - isaprakAra tInoM ekasAtha haiN| isItaraha siddha meM samajhanA caahie| siddha meM bhI utpAda-vyaya-dhrauvya lAgU par3ate haiN| vahA~ avinAzIpanA hone para bhI nayA-nayA anubhava hotA hai / avinAzIpanA kahA hai; isakAraNa vahA~ pariNamana nahIM hotA ho - aisA isakA artha nahIM hai| vahA~ azuddhatA nahIM hotI, kintu vahA~ bhI samaya-samaya avasthA badalatI hai| yadi eka samaya ke lie bhI palaTane kA svabhAva na ho to jo eka samaya nahIM palaTe vaha dUsare samaya meM bhI nahIM palaTe to anubhava hI nahIM hogaa| isaprakAra utpAda-vyaya-dhrauvya zuddhasvabhAvapane siddha meM bhI lAgU hotA hai|" ukta gAthA ke bhAva ko vRndAvanadAsajI isaprakAra vyakta karate haiM - (drumila) tisa hI amalAna cidAtama ke, nihacai kari vartata hai ju yhii| utapAta bhayo jo vizuddha dazA, tisako na vinAza lahai kaba hI / / aru bhaMga bhaye parasaMgika bhAvani ko utapAda nahIM jo nhiiN| puni hai tinake dhruva vai utapAda, sadIva subhAvikamAhiM sahI / / 65 / / usI amala cidAtmA ke nizcaya se atyanta nirmaladazA kA jo utpAda huA hai; usakA kabhI nAza nahIM hogA tathA vikArI bhAvoM kA jo vinAza huA hai; una vikArI bhAvoM kA aba kabhI bhI utpAda nahIM hogaa| aisI sthiti hone para bhI usa AtmA ke svAbhAvika utpAda-vyayadhruvatva sadA rheNge| (dohA) 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-140 2. vahI, pRSTha-140-141 3. vahI, pRSTha-141 zuddhupayoga arAdhi ke siddha bhaye srvNg| je ananta jJAnAdi guna tinako kabahu~ na bhaMga / / 66 / / aru anAdi ke karama mala tinako bhayo vinAza / so phira kabahu~ na Upajai jahA~ zuddha parakAza / / 67 / / puni tAhI cidrUpa ke vartata haiM yaha dharma / upajana vinazana dhruva rahana sAhajIka pada marma / / 68 / / dravyadRSTi kara dhrauvya hai upajata vinazata parja / SaTgunahAnaru vRddhi kari varanata zruti bhrama varja / / 69 / / zuddhopayoga kI ArAdhanA karake jo AtmA sarvAMga siddha ho gaye haiM; unheM pragaTa ananta jJAnAdi guNoM kA kabhI bhI nAza nahIM hogaa| aura anAdikAla ke bhAvakarmoM kA aisA vinAza huA hai ki ve phira kabhI utpanna nahIM hoMge tathA AtmA kA zuddhaprakAza sadA kAyama rhegaa| usI AtmA ke utpAda-vyaya-dhruvatva dharma sahajabhAva se sadA vidyamAna rahatA hai| yaha bhagavAna AtmA dravyArthikanaya se dhruva aura paryAyArthikanaya se utpanna va nAza ko prApta hotA hai| isa AtmA meM SaTguNI hAni aura vRddhi nirantara huA karatI hai - aisA zAstroM meM nibhrAnta rUpa se kahA hai| isaprakAra isa gAthA meM yaha kahA gayA hai ki pratyeka vastu kA anAdi se anaMtakAla taka utpAda, vyaya aura dhrauvya se saMyukta rahanA sahajasvabhAva hai| __ ata: yadyapi yaha svayaMbhUsiddha paramAtmA saMsAra avasthA ke samAna siddhaavasthA meM bhI nirantara badalatA rahegA, utpAda-vyaya karatA karatA rahegA; tathApi aisA kabhI nahIM hogA ki vaha siddha avasthA chor3akara saMsArI ho jAya; kyoMki usane saMsAra avasthA kA aisA vyaya kiyA hai ki jisakA dubArA kabhI bhI utpAda nahIM hogA aura siddha avasthA kA aisA utpAda kiyA hai ki jisakA kabhI nAza nahIM hogaa| tAtparya yaha hai ki siddhaavasthA kA vyaya to hogA, para agalI Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra gAthA-18 vigata gAthA meM yaha batAyA gayA hai ki siddhabhagavAna ke vyayarahita utpAda aura utpAdarahita vyaya hone para bhI utpAda-vyaya-dhrauvya sadA vidyamAna rahate haiN| aba isa 18 vIM gAthA meM yaha batAte haiM ki utpAdavyaya-dhrauvya to pratyeka vastu kA sahaja svabhAva hai| mUla gAthA isaprakAra hai - uppAdo ya viNAso vijadi savvassa aTThajAdassa / pajAeNa du keNavi aTTho khalu hodi sabbhUdo / / 18 / / (harigIta) sabhI dravyoM meM sadA hI hoMya re utpAda-vyaya / dhruva bhI rahe pratyeka vastu re kisI paryAya se / / 18 / / sabhI padArthoM ke kisI paryAya se utpAda aura kisI paryAya se vinAza hotA hai tathA kisI paryAya se sabhI padArtha sadbhUta haiM, dhruva haiN| ukta gAthA kA bhAva tattvapradIpikA meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai gAthA-18 107 AcArya jayasena ne isa gAthA ke bhAva ko spaSTa karate hue vividha udAharaNoM se aneka apekSAyeM spaSTa kI haiM, jinakA saMkSipta prastutIkaraNa pANDe hemarAjajI ne bhAvArtha meM isaprakAra kiyA hai - ___ "dravya kA lakSaNa astitva hai aura astitva utpAda-vyaya-dhrauvyarUpa hai| isalie kisI paryAya se utpAda, kisI paryAya se vinAza aura kisI paryAya se dhrauvyatva pratyeka padArtha ke hotA hai| prazna - dravya kA astitva utpAdAdika tInoM se kyoM kahA hai, ekamAtra dhrauvya se hI kahanA cAhie; kyoMki jo dhruva rahatA hai, vaha sadA banA raha sakatA hai? uttara - yadi padArtha dhruva hI ho to miTTI, sonA, dUdha ityAdi samasta padArtha eka hI sAmAnya AkAra se rahanA cAhie; aura ghar3A, kuMDala, dahI ityAdi bheda kabhI na honA caahie| kintu aisA nahIM hotA arthAt bheda to avazya dikhAI dete haiN| isalie padArtha sarvathA dhruva na rahakara kisI paryAya se utpanna aura kisI paryAya se naSTa bhI hote haiN| yadi aisA na mAnA jAye to saMsAra kA hI lopa ho jaaye| isaprakAra pratyeka dravya utpAda-vyaya-dhrauvyamaya hai, isalie mukta AtmA ke bhI utpAda-vyaya-dhrauvya avazya hote haiN| yadi sthUlatA se dekhA jAye to siddha paryAya kA utpAda aura saMsAra paryAya kA vyaya huA tathA Atmatva dhruva banA rhaa| isa apekSA se mukta AtmA ke bhI utpAda-vyayadhrauvya hotA hai| ___ athavA, mukta AtmA kA jJAna, jJeya padArthoM ke AkArarUpa huA karatA hai| isalie samasta jJeya padArthoM meM jisa-jisa prakAra se utpAdAdika hote haiM; usa-usa prakAra se jJAna meM utpAdAdika hote rahate haiM; isalie mukta AtmA ke samaya-samaya para utpAda-vyaya-dhrauvya hote haiN| athavA adhika sUkSmatA se dekhA jAye to agurulaghuguNa ke kAraNa "jisaprakAra svarNa kI uttaraparyAyarUpa bAjUbaMda paryAya se utpatti dikhAI detI hai aura pUrvaparyAyarUpa aMgUThI paryAya se vinAza dekhA jAtA hai tathA bAjUbaMda aura aMgUThI - donoM hI paryAyoM meM utpatti aura vinAza ko prApta nahIM hone se pIlApana paryAya kA dhruvatva dekhA jAtA hai| usIprakAra sabhI dravyoM ke kisI paryAya se utpAda, kisI paryAya se vyaya aura kisI paryAya se dhrauvya hotA hai - aisA jAnanA caahie| ukta kathana se yaha pratipAdita huA ki zuddha AtmA ke bhI dravya kA lakSyabhUta utpAda, vyaya aura dhrauvyarUpa astitva avazyaMbhAvI hai|" Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 pravacanasAra anuzIlana honevAlI SaTgunI hAni - vRddhi ke nimitta se mukta AtmA meM samaya-samaya para utpAda-vyaya- dhrauvya vartate haiN| yahA~ jaise siddhabhagavAna ke utpAdAdi kahe haiM; usIprakAra kevalI bhagavAna ke bhI yathAyogya samajha lenA caahie|" ukta gAthA ke bhAva ko svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM - "isa gAthA meM kisI paryAya se padArtha ko dhruva kahA gayA hai, yahA~ paryAya kA artha guNa samajhanA caahie|' eka vastu tIna aMzoM dvArA siddha na ho to vaha vastu hI siddha nahIM hogii| yadi eka vastu eka samaya meM na badale to vaha dUsare samaya meM bhI nahIM badalegI va tIsare samaya meM bhI nahIM badalegI; isaprakAra nahIM badalane se adharmadazA kA nAza karake dharmadazA bhI pragaTa nahIM ho skegii| sahavartI paryAya se padArtha vAstava meM dhruva hai aura kramavartI paryAya se pUrva avasthA kA nAza hokara naI avasthArUpa utpanna hotA hai, isaprakAra vaha adhruva hai| yadi avasthA meM pariNamana na ho to kArya nahIM ho sakatA aura yadi dhruvapanA na ho to dhruva ke AdhAra binA kArya hI pragaTa nahIM hogA / pratyeka dravya meM utpAda-vyaya- dhrauvya svayaM se haiM, kintu para ke kAraNa nhiiN| jaise uttama sone kI bAjUbaMda kI paryAya se utpatti dikhAI detI hai, kintu sonI aura hathaur3I se vaha paryAya utpanna huI hai - aisA dikhAI nahIM detA / anya vastu bhale hI vahA~ upasthita ho; kintu hathaur3I, sonI Adi se kArya nahIM huA hai| jagata ke padArtha eka samaya meM rUpAntaratA ko prApta karate haiM; isalie mAtra dhruvapanA vaha padArtha kA lakSaNa nahIM hai| ataH dhruvapane ke sAtha rUpAntara honA cAhie, taba hI vastu kA svarUpa siddha hotA hai|* isaprakAra pratyeka dravya utpAda-vyaya-dhrauvyamaya hone se siddha (mukta) 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha- 143 3. vahI, pRSTha- 145 2. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha- 144 4. vahI, pRSTha- 148 gAthA - 18 109 AtmA ko bhI utpAda-vyaya- dhrauvya ye tInoM hI aMza hote haiM / sthUla dRSTi se dekhA jAya to siddha paryAya kA utpAda huA, saMsAra paryAya kA vyaya huA aura guNapane dhruva rahanA - isa apekSA se siddha ko utpAda-vyayavyapanA hai| aMtaraMga meM zuddha cidAnanda svarUpa vidyamAna hai, usameM se jo zuddha paryAya pragaTa huI, usarUpa utpanna honA, pUrva avasthArUpa na honA aura svayaM guNapane dhruva rahanA isaprakAra siddha jIvoM meM bhI utpAda-vyaya dhrauvya haiM / ' atyaMta sUkSmadRSTi se dekhA jAye to agurulaghutva se honevAlI SaTguNI hAni-vRddhi ke kAraNa mukta AtmA meM pratyeka samaya utpAda-vyaya- dhrauvya vartate haiM / agurulaghutva guNa meM pUrva avasthA kA vyaya hotA hai, naI avasthArUpa utpanna hotA hai aura svayaM dhruva rahatA hai| jisaprakAra yahA~ siddha bhagavAna ke utpAdAdi kahe gaye haiM; usIprakAra kevalI bhagavAna ke utpAda-vyaya-dhrauvya ko bhI yathAyogya samajha lenA cAhie / 2" kavivara vRndAvanadAsajI ne pravacanasAra paramAgama meM ukta sampUrNa viSayavastu ko sameTate hue 26 chanda likhe haiM, jo mUlata: paThanIya haiN| unameM se kucha atyanta mahattvapUrNa chanda isaprakAra haiM - (dohA) daravamAMhi do zakti haiM bhASI guna parajAya / ina bina kabahu~ na sadhi sakata kIje koTi upAya / / 83 / / nitya tadAtamarUpamaya tAko guna hai nAma / jo kramakari varatai dazA so parajAya lalAma // 84 // kahIM kahI hai dravya kI doi bhAMti parajAya / nityabhUta tadrUpa ika dutiya anitya batAya / / 85 / / nityabhUta ko guna kahaiM dutiya anitya vibheda / 2. vahI, pRSTha- 150 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha- 149 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 pravacanasAra anuzIlana tAhi kahI parajAya guru yaha mata prabala acheda / / 86 / / tina parajAyakari daraba upajata vinazata mAna / dhrauvyarUpa nijaguNasahita duhU~ dazA meM jAna / / 87 / / yAhI kara sadbhAva tasu yaha hai sahaja svabhAva / yahA~ tarka lAgai nahIM vRthA na gAla bajAva / / 88 / / pratyeka dravya meM guNa aura paryAya - ye do prakAra kI zaktiyA~ kahI gaI haiN| karor3oM upAya karane para bhI inake binA vastu kI siddhi nahIM kI jA sktii| inameM jinakA vastu ke sAtha nityatAdAtmya saMbaMdha hai, unheM guNa kahate haiM aura jo dazA krama se utpanna hotI hai, use paryAya kahate haiN| jinAgama meM kahIM-kahIM dravya kI do prakAra kI paryAyeM kahI haiM; unameM pahalI nityarUpa hai, tadpa hai aura dUsarI anitya / unameM jo paryAya nitya hai, use guNa kahate haiM aura jo paryAya anitya hai, use paryAya kahate haiN| yaha atyaMta prabala aura achedya mata hai| ina paryAyoM kI apekSA se dravya utpanna hotA hai, naSTa hotA hai aura utpAda-vyayarUpa donoM avasthAoM meM apane guNoM ke sAtha dhruvarUpa rahatA hai| isI se vastu kA sadbhAva hai aura yaha vastu kA sahaja svabhAva hai| isameM koI tarka-vitarka nahIM lagatA; isalie vyartha meM gAla bajAne se koI lAbha nahIM hai| ukta gAthA meM vastu ke usa svabhAva kA nirUpaNa hai, jo pratyeka vastu kA sahaja svabhAva hai, mUlabhUta svabhAva hai; kyoMki sat dravya kA lakSaNa hai| aura vaha sat utpAda, vyaya aura dhrauvya se yukta hotA hai| __ eka vizeSa dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki yahA~ guNa aura paryAya - 1. sadvya lakSaNam : tattvArthasUtra (mokSazAstra), adhyAya-5, sUtra-29 2. utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat : tattvArthasUtra (mokSazAstra), adhyAya-5, sUtra-30 gAthA-18 111 ina donoM ko hI paryAya zabda se abhihita kiyA gayA hai| yadyapi Agama meM bhI isaprakAra ke kathana Ate hI haiM; tathApi Ajakala isaprakAra ke prayoga kama hI hote dekhe haiN| guNoM ko sahabhAvI paryAya aura paryAyoM ko kramabhAvI paryAya Agama kahA hI hai| usI ko yahA~ mukhya kiyA gayA hai| yahI kAraNa hai ki yahA~ isaprakAra kA prayoga huA hai ki kisI paryAya se vastu utpAda-vyayarUpa hai aura kisI paryAya se dhruvarUpa / tAtparya yaha hai ki kramabhAvI paryAya se utpAdavyayarUpa hai aura sahabhAvI paryAya arthAt guNoM kI apekSA dhruva hai| saba kucha milAkara isa prakaraNa meM yahI kahA gayA hai ki sabhI dravyoM ke samAna siddha AtmA bhI, sarvajJa AtmA bhI yadyapi utpAda-vyaya aura dhrauvya se saMyukta haiM; tathApi ve sadAkAla siddha hI raheMge, saMsArI kabhI nahIM hoNge| AcArya jayasena kI tAtparyavRtti meM isake bAda eka gAthA aisI prApta hotI hai ki jo AcArya amRtacandra kRta tattvapradIpikA meM upalabdha nahIM hotii| vaha gAthA isaprakAra hai - taM savvaTThavariSTuM i8 amarAsurappahANehiM / ye saddahati jIvA tesiM dukkhANi khIyaMti / / (harigIta) asurendra aura surendra ko jo iSTa sarva variSTha haiN| una siddha ke zraddhAluoM ke sarva kaSTa vinaSTa hoM / / jo sarva padArthoM meM zreSTha tathA devendra aura asurendroM ke iSTa haiM; una siddha bhagavAna kI zraddhA jo jIva karate haiM; unake sabhI duHkhoM kA kSaya ho jAtA hai| ukta gAthA meM to mAtra yahI kahA gayA hai ki jina sarvajJa bhagavAna kI, siddha bhagavAna kI yahA~ carcA cala rahI hai; ve sarvazreSTha haiM, devendroM aura asurendroM ko bhI iSTa haiM aura jo vyakti unake svarUpa ko sahI rUpa meM jAnakara-pahicAna kara unakI zraddhA karate haiM; unake sabhI kaSTa naSTa ho jAte haiN| isa bAta kA vizeSa spaSTIkaraNa Age calakara 80 vIM gAthA meM aayegaa| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra gAthA-19-20 vigata gAthAoM meM yaha spaSTa kiyA jA cukA hai ki yaha svayaMbhU bhagavAna AtmA zuddhopayoga ke prabhAva se indriyAtIta ho gayA hai, usake jJAna aura Ananda atIndriya ho gaye haiN| vaha anantajJAna aura anantasukha se sampanna ho gayA hai| aisI sthiti meM indriyoM se hI jJAna aura Ananda kI utpatti mAnanevAle ajJAnIjanoM ko yaha prazna uThanA svAbhAvika hI hai ki binA indriyoM ke isa bhagavAna AtmA ko jJAna aura Ananda kI prApti kaise ho sakatI hai ? ukta AzaMkA kA satarka samAdhAna hI ina AgAmI gAthAoM meM kiyA gayA hai; jo isaprakAra haiM pakkhINaghAdikammo aNaMtavaravIrio ahiytejo| jAdo adidio so NANaM sokkhaM ca pariNamadi / / 19 / / sokkhaM vA puNa dukkhaM kevalaNANissa Natthi dehagadaM / jamhA adidiyattaM jAdaM tamhA du taM NeyaM / / 20 / / (harigIta) atIndriya ho gaye jinake jJAna sukha ve svayaMbhU / jina kSINaghAtikarma teja mahAna uttama vIrya haiM / / 19 / / atIndriya ho gaye haiM jina svayaMbhU basa islie| kevalI ke dehagata sukha-duHkha nahIM paramArtha se / / 20 / / jinake ghAtikarma kSaya ho cuke haiM; jo atIndriya ho gaye haiM, jinakA teja adhika aura vIrya uttama hai; aise ve svayaMbhU bhagavAna AtmA jJAna aura sukharUpa pariNamana karate haiN| kevalajJAnI ke zarIra saMbaMdhI sukha-duHkha nahIM hote; kyoMki unake jJAna aura Ananda meM atIndriyatA utpanna ho gaI hai| gAthA-19-20 113 19vIM gAthA kA artha aisA bhI kiyA jA sakatA hai ki jinake ghAtikarma kSaya ho cuke haiM, jinakA teja adhika aura vIrya uttama hai; una svayaMbhU bhagavAna ke jJAna aura sukha atIndriya ho gaye haiN| __ye zuddhopayoga adhikAra kI aMtima gAthAyeM haiN| isake uparAnta aba kramaza: jJAna adhikAra aura sukha adhikAra AraMbha hogaa| AgAmI adhikAroM kI viSayavastu kA saMketa ina gAthAoM meM A gayA hai| ina gAthAoM meM yaha spaSTa kiyA gayA hai ki arahaMta bhagavAna ke cAra ghAtiyA karmoM ke nAza ho jAne se unake jJAna aura sukha atIndriyapane ko prApta ho gaye haiM; isakAraNa unake puNya-pApa ke udaya meM honevAle dehagata sukha-du:kha nahIM hote / ve svayaMbhU sarvajJa bhagavAna ananta atIndriya Ananda aura kSAyikabhAvarUpa anaMtajJAna ke dhArI ho gaye haiN| unakA vaha atIndriya jJAna va sukha kaisA hai ? isa bAta kA vizeSa varNana AgAmI adhikAroM meM svataMtrarUpa se kiyA jaayegaa| ukta gAthAoM kA bhAva tattvapradIpikA meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai__ "zuddhopayoga kI sAmarthya se jisake ghAtikarma kSaya ho gaye haiM, kSAyopazamika jJAna-darzana ke sAtha asaMpRkta (samparka rahita) hone se jo atIndriya ho gayA hai, samasta antarAya kA kSaya hone se jisakA uttama vIrya hai aura samasta jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa kA pralaya ho jAne se jisakA kevalajJAna aura kevaladarzana nAmaka teja adhika hai; aisA yaha svayaMbhU AtmA samasta mohanIya karma ke abhAva ke kAraNa atyanta nirvikAra zuddha caitanya svabhAvavAle AtmA kA anubhava karatA huA svayameva svapara prakAzakatA lakSaNa jJAna aura anAkulatA lakSaNa sukharUpa hokara pariNamita hotA hai| isaprakAra hama dekhate haiM ki jJAna aura Ananda AtmA kA svabhAva hI haiN| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 pravacanasAra anuzIlana cU~ki svabhAva para se nirapekSa hotA hai; isalie AtmA ke jJAna aura Ananda bhI nirapekSa hI hote haiM, unheM indriyoM kI apekSA nahIM hai, deha kI apekSA nahIM hai; ve pUrNata: svAdhIna haiN| AtmA ko sukharUpa aura jJAnarUpa pariNamita hone ke lie para kI raMcamAtra bhI apekSA nahIM hai, AvazyakatA nahIM hai| jisaprakAra tapta lohapiNDa ke vilAsa se agni bhinna hI hai; usIprakAra zuddha AtmA ke indriyA~ nahIM haiM, zarIra nahIM hai| isalie jisaprakAra lohe ke gole se bhinna agni ko ghana ke ghAta nahIM sahane par3ate; usIprakAra zuddha AtmA ke zarIra saMbaMdhI sukha-duHkha nahIM hote|" 19vIM gAthA meM ghAtiyA karmoM ke abhAva meM utpanna honevAle ananta catuSTaya kI carcA kI gaI hai aura 20vIM gAthA meM yaha kahA gayA hai ki sarvajJa bhagavAna ke dehagata arthAt indriya sukha-duHkha nahIM hote; kyoMki ve atIndriya jJAna va atIndriya sukharUpa pariNamita ho gaye haiN| isI bAta ko spaSTa karate hue TIkA meM AcArya amRtacandra likhate haiM ki jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa karma ke abhAva se athavA kSayopazama jJAnadarzana ke abhAva se athavA indriyajJAna-darzana ke abhAva se kevalajJAnI va kevaladarzanI athavA sarvajJa aura sarvadarzI athavA atIndriya jJAna-darzana vAlA tathA antarAya karma ke abhAva se anaMtavIrya kA dhanI yaha svayaMbhU bhagavAna AtmA mohanIya karma ke abhAva ke kAraNa nija caitanya tattva kA anubhava karatA huA svayaM svabhAva se hI sva-paraprakAzaka jJAna aura anAkulalakSaNa sukharUpa pariNamita hotA hai| ata: vaha nirapekSabhAva se anantajJAna aura anantasukhamaya hai| anta meM AcArya amRtacandra niSkarSa prastuta karate hue kahate haiM ki svabhAva hI use kahate haiM ki jisameM para kI apekSA na ho / yahI kAraNa hai ki zuddhopayoga se ghAtikarma ke abhAva hote hI yaha AtmA indriyoM ke gAthA-19-20 115 binA hI svAbhAvikarUpa se svayaM hI jJAna aura AnandarUpa se pariNamita ho jAtA hai| ___ jo loga sarvathA aisA mAnate haiM ki AtmA para ko jAnatA hI nahIM hai; unheM AcArya amRtacandra ke ukta kathana para dhyAna denA cAhie ki jisameM kahA gayA hai ki sva-para-prakAzakatva jJAna kA lakSaNa hai| ___aba yahA~ prazna khar3A hotA hai ki yaha kaise ho sakatA hai; kyoMki arahaMta bhagavAna ke deha vidyamAna hai, indriyA~ vidyamAna haiM; isakAraNa unake dehagata indriya sukha-duHkha to honA hI cAhie? ___ isI prazna ke uttara meM 20vIM gAthA likhI gaI hai| isa gAthA ke bhAva ko spaSTa karane ke lie amRtacandra ne lohe ke piNDa se bhinna agni kA udAharaNa diyA hai| kahA hai ki jaba lohe ke saMsarga ke abhAva ke kAraNa lohe para par3ane vAlI ghana kI coTeM agni ko nahIM lagatI; taba AtmA ke zarIra saMbaMdhI sukha-duHkha kaise ho sakate haiM? prazna - hamane to aisA par3hA hai ki - karma vicAre kauna bhUla terI adhikaaii| agni sahe ghanaghAta lauha kI saMgati paaii| jisaprakAra lauha kI saMgati meM par3ane se agni ko ghanoM kA ghAta sahanA par3atA hai; usIprakAra isa AtmA ne svayaM ko bhUlakara arthAt svayaM kI bhUla se karmoM kI saMgati kI hai aura anaMta duHkha uThAye haiM; isameM karmoM kA kyA doSa hai? ukta kathana meM to yaha AyA hai ki AtmA ne dehagata duHkha pAye haiM aura Apa kaha rahe haiM ki AtmA ke dehagata sukha-du:kha nahIM haiN| uttara - are bhAI! ukta chanda meM saMsArI ajJAnI AtmA kI bAta hai aura yahA~ ananta catuSTayarUpa pariNamita sarvajJa bhagavAna kI bAta hai| vahA~ lauha kI saMgati meM par3I agni kI bAta hai aura yahA~ lauha kI saMgati meM na Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 pravacanasAra anuzIlana par3ane vAlI agni kI bAta hai; vahA~ ghanaghAta sahane vAlI agni kI bAta hai aura yahA~ ghanaghAta na sahanevAlI agni kI bAta hai| vahA~ karma kI saMgati meM par3anevAle sabhI AtmAoM ko vikAra hotA, sAMsArika sukha-duHkha hote haiM - yaha kahA hai aura yahA~ yaha kahA jA rahA hai ki jisaprakAra indriyoM aura zarIra ke saMyoga meM hone para bhI unase sarvathA nirlipta rahanevAlevItarAgiyoM ko zarIragata-indriyagata sukha-duHkha nahIM hote| ukta chanda saMbaMdhI udAharaNa meM karma kI bAta kahI hai aura yahA~ zarIra kI bAta karake nokarma kI bAta kI hai| isaprakAra ina donoM kathanoM meM mahAna antara hai| udAharaNa kI sthUla samAnatA dekhakara hI aisA prazna khar3A hotA hai| yadi unameM antara ko bArIkI se dekheMge to saba bAta sahaja hI spaSTa ho jaavegii| ___AcArya jayasena ne isa prakaraNa para vistAra se prakAza DAlate hue kevalIbhukti arthAt kevalI kavalAhAra kA DaTakara niSedha kiyA hai; jo mUlata: paThanIya hai| kavivara vRndAvanadAsajI pravacanasAra paramAgama meM 19vIM gAthA kA to sAmAnya artha hI karate haiM; para 20vIM gAthA kI carcA meM kevalI kavalAhAra kA niSedha karate hue aneka chanda likhate haiM; jo mUlata: paThanIya haiN| zvetAmbara sthAnakavAsI jaina sampradAya se AcArya kundakunda ke samayasAra ko pAkara digambara paramparA meM Aye AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI ne bhI isa prakaraNa para paryApta prakAza DAlA hai, jisakA saMkSipta sAra isaprakAra hai - "aba atIndriyatA ke kAraNa hI zuddha AtmA (kevalI bhagavAna ke) zArIrika sukha-du:kha nahIM hai - yaha vyakta karate haiN| bhagavAna ko kSudhA, tRSA, roga, upasargAdi hInatA (doSa) mAnanevAlA kevalI ke svarUpa ko nahIM jaantaa| gAthA-19-20 117 prazna - koI kahe ki kevalI bhagavAna ko AhAraka kahA gayA hai; isalie hama unheM AhArAdi grahaNa karanevAle mAne to kyA Apatti hai ? samAdhAna - kevalI bhagavAna ke zarIra ke sabhI bhAga meM aura asaMkhyAta AtmapradezoM meM nokarma vargaNA ke paramANu tathA dravyakarma ke paramANu Ate haiM, isa apekSA unheM AhAraka kahA hai; kintu kisI bhI prakAra se ve kavalAhAra grahaNa kareM - aise kevalI jinAgama meM nahIM kahA hai| roTI khAe ve AhAraka aura roTI na khAe ve anAhAraka - aisI vyAkhyA jinazAstra ke hisAba se sahI nahIM hai; kyoMki vigrahagati meM anAhAraka kA samaya to eka samaya se tIna samaya taka hai; isalie bhagavAna ko kavalAhAra kI apekSA AhAraka kahA hI nahIM hai, kintu anya paramANu Ane kI apekSA unheM AhAraka kahA hai| dekho! sarvArthasiddhi TIkA adhyAya 2, sUtra 4, pRSTha 14, 15 meM kahA hai ki - 'lAbhAntarAya' karma ke sampUrNa abhAva se kisI bhI prakAra se kavalAhAra kI kriyA nahIM hai - aise kevalI bhagavAna hone se jinako zarIra ke AdhAra kA kAraNa aura anya manuSya meM na rahe - aise atyaMta sUkSma aura zubha pudgala ke sUkSma ananta paramANu prati samaya zarIra saMbaMdha ko prApta karate haiM / isalie siddha hotA hai ki kisI bhI kevalI bhagavAna ko kavalAhAra kabhI bhI nahIM ho sktaa| kevalI bhagavAna ko zarIra saMbaMdhI kSudhA-tRSA nahIM hotI; kyoMki ve sampUrNa atIndriyatA ko prApta kiye hue haiN| munirAja AhAra lete haiM to ve jJAna-darzana va dhyAna ke artha (prayojana se) lete haiM; isalie muni ke AhAra lene kA bhAva bhI puNya hai, pApabhAva nahIM / muni ko AhArasaMjJA huI aura yadi gRddhatA ho jAya to pApa hai; kintu jJAna-darzana ke, dhyAna ke hetu (prayojana se) chaTaveM guNasthAna ke samaya AhAra lete haiM; kintu jinake jJAna-darzana, dhyAna kA prayojana hI pUrNa ho gayA hai - aise sarvajJa bhagavAna ko AhAra nahIM hotaa| 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-155-156 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 pravacanasAra anuzIlana ____ muni ko jo AhAra lene kA bhAva AtA hai, vaha 28 mUlaguNa pAlana meM zAmila hone se puNyabhAva hai| munipanA to apUrNadazA hai, pUrNa vItarAgIdazA nahIM; isalie vahA~ AhAra lene kA vikalpa A jAtA hai, kintu jinheM pUrNa darzana-jJAna-pragaTa ho gayA hai - aise kevalI bhagavAna ko kisI bhI taraha AhAra nahIM hotA, yaha bAta yahA~ spaSTa karate haiN|' sarvajJa bhagavAna ko bhAva-indriya nahIM, isalie jar3a-indriya tathA dravyamana vidyamAna hone para bhI unake sAtha kevalI bhagavAna ko thor3A bhI nimitta-naimittika saMbaMdha nahIM kahA jA sakatA / sarvajJa bhagavAna sampUrNarUpa se atIndriya haiN| jaise agni ko ghanoM kI bhayaMkara mAra par3ane kI paramparA nahIM hotI arthAt lohe ke gole ke saMsarga kA abhAva hone para ghana kI bhayaMkara mAra agni ko nahIM pdd'tii| vaise hI, kevalajJAnarUpa hue zuddha AtmAoM ko zarIra saMbaMdhI thor3A bhI sukha-dukha nahIM hotA; isalie kevalI bhagavAna ko kSudhA-tRSA rogAdika doSa nahIM hote| kevalI bhagavAna arahanta ko, jo cAra aghAtiyA karma zeSa haiM; ve bhI mAtra jalI huI rassI ke samAna haiM; jaise jalI huI rassI kisI ko bAMdhane ke kAma meM nahIM AtI; vaise hI aghAti karma kucha bhI duHkha utpanna karane meM samartha nahIM hote| sarvajJa arahanta bhagavAna ko zarIra hai, kintu indriyoM ke sAtha unakA saMbaMdha TUTa gayA hai; isalie indriya aura indriyajJAna ke nimittoM kA abhAva hone se kevalI bhagavAna ko kSudhA-tRSAdi doSa kabhI nahIM hote|" prazna - AcArya jayasena aura kavivara vRndAvanalAlajI ne kevalI kavalAhAra ke saMdarbha meM jo vicAra vyakta kiye haiM; unheM to yahA~ uddhRta nahIM kiyA gayA, apitu mUlata: paThanIya hai kahakara hI kAma calA liyA; gAthA-19-20 119 kintu svAmIjI ke vicAroM ko uddhRta kiyA hai| aisA kyoM kiyA gayA? uttara - are bhAI ! AcArya jayasena aura kavivara vRndAvanajI to mUlata: digambara haiM; ata: unake vicAra to paramparAgata rUpa se hI spaSTa haiM; kintu svAmIjI jisa paramparA se Aye haiM aura unhoMne ukta paramparA kA gaharA adhyayana kara apanA mata parivartana kiyA hai| isa dRSTi se unakA kathana denA adhika Avazyaka pratIta huaa| dUsare jo loga Aja bhI unheM zvetAmbara hI mAnate haiM aura yaha kahakara janatA ko baragalAte haiM ki ve to digambaroM ko zvetAmbara banAne Aye the aura unake anuyAyiyoM ko bhI pracchanna zvetAmbara kahane se nahIM cUkate; unake lie bhI svAmIjI ukta vacana mArgadarzana avazya deNge| prazna - gAthA meM to aisA nahIM kahA ki kevalI ke kavalAhAra nahIM hotA / vahA~ to mAtra itanA hI kahA hai ki kevalI ke dehagata sukha-duHkha nahIM hai| ___ AcArya amRtacandra ne bhI tattvapradIpikA TIkA meM mAtra itanA hI likhA hai ki kevalI ke dehagata sukha-duHkha nahIM hai| isameM kevalI kavalAhAra kI bAta kahA~ se A gaI ? AcArya jayasena, kavivara vRndAvanajI evaM svAmIjI ne vyartha hI kavalAhAra kI bAta uThAkara digambara-zvetAmbara kA bheda khar3A kara diyA hai| uttara - are bhAI! jagata meM kisI ko bhI aisI dhAraNA ho sakatI hai ki arahaMta bhagavAna ke deha vidyamAna hai to dehagata sukha-duHkha bhI hoMge hI? ___ bhUkha kA laganA ekaprakAra se dehagata duHkha hI hai aura usa duHkha ko meMTane kA jagaprasiddha upAya kavalAhAra hI hai| isake AdhAra para yaha kalpanA sahaja hI ho sakatI hai ki dehadhArI ke kavalAhAra honA hI caahie| isaprakAra kI dhAraNA se utpanna zaMkA ke samAdhAna binA arahaMta bhagavAna kA sahI svarUpa samajha pAnA saMbhava nahIM hai| ata: ukta samasta UhApoha 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-157 3. vahI, pRSTha-158 2. vahI, pRSTha-158 4. vahI, pRSTha-159 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra anuzIlana 120 ukta zaMkA ke samAdhAna meM sahaja hI huA hai| yaha to sahaja saMyoga hI hai ki jainiyoM ke eka sampradAya meM bhI isIprakAra kI dhAraNA pAI jAtI hai| isIkAraNa aisA lagatA hai ki ukta carcA ukta sampradAya ke khaNDana meM kI gaI hai| eka ora to araMhata bhagavAna ko anantasukhI kahanA aura dUsarI ora unhIM ko dehagata kSudhA vedanA se sahita batAnA tathA usake upacAra hetu kavalAhAra kI kalpanA karanA sahaja hI gale utaranevAlI bAta nahIM hai| anantasukhI hone ke sAtha-sAtha ve anantajJAna (kevalajJAnakSAyikajJAna - sarvajJatA) ke dhanI bhI to haiN| jaba unake kevalajJAna meM sabakucha sadA pratyakSa bhAsita rahegA, taba ve niraMtarAya AhAra kaise le sakate haiM ? arahaMta bhagavAna pUrNa vItarAgI bhI to haiN| vItarAgI kahate hI use haiM, jo aThAraha doSoM se rahita hote haiN| aThAraha doSoM meM kSudhA (bhUkha laganA) pahalA doSa hai aura kavalAhAra na kevala ukta doSa kA pratiphala hai; apitu usakI sattA kA sUcaka bhI hai| ataH yaha nizcitarUpa se kahA jA sakatA hai ki anaMtajJAna va anaMtasukha ke dhanI vItarAgI - sarvajJoM ke dehagata dukha (bhUkha) aura usake meMTane kA upAya kavalAhAra kisI bhI rUpa meM saMbhava nahIM / kevaliyoM ke kavalAhAra nahIM hotA, nahIM ho sakatA; yaha mAnyatA mAtra jainiyoM ke kisI sampradAya vizeSa kI hI nahIM hai; apitu vastu kA sahajasvarUpa hai aura isakA pratipAdana bhI dArzanika khaNDanamaNDana ke lie nahIM, apitu vastusvarUpa kA sahaja prakAzana hai| ise eka sAmpradAyika mAnyatA ke rUpa meM dekhakara upekSita karanA samajhadArI nahIM hai kyoMki ise samajhe bina hose ko seksako bhI samajha meM nahI aayegaa| anAdi se jJAnAnandasvabhAvI bhagavAna AtmA hI hai, para isa "bAta kI jAnakArI na hone se, jJAna na hone se jJAnAnandasvabhAvI bhagavAna hone kA koI lAbha ise prApta nahIM ho rahA hai| - AtmA hI hai zaraNa, pRSTha 77 jJAnAdhikAra ( gAthA 21 se gAthA 52 taka ) pravacanasAra gAthA 21-22 zuddhopayogAdhikAra ke anta meM jisa anantajJAna aura anantasukha kI bAta kI hai athavA atIndriyajJAna aura atIndriyasukha kI bAta kI hai; unake saMdarbha meM vistAra se samajhane ke lie aba kramazaH jJAnAdhikAra aura sukhAdhikAra kI bAta karate haiN| yadyapi ina adhikAroM kA nAma to jJAnAdhikAra aura sukhAdhikAra hI hai; tathApi inameM jJAna aura sukha guNoM kI carcA na hokara atIndriya jJAna (kevalajJAna - sarvajJatA) aura atIndriya sukha (anaMtasukha) kI carcA hai| pahale jJAna adhikAra AraMbha karate hue sarvaprathama 21vIM aura 22vIM ina gAthAoM ke mAdhyama se yaha batAte haiM ki kevalI bhagavAna ke jJAna meM sabhI padArtha pratyakSarUpa se jJAta hote haiM, unake kucha bhI parokSa nahIM hai / mUla gAthAyeM isaprakAra haiM pariNamado khalu NANaM paccakkhA savvadavvapajjAyA / so Neva te vijANadi uggahapuvvAhiM kiriyAhiM / / 21 / / Natthi parokkhaM kiMci vi samaMta savvakkhaguNasamiddhassa / akkhAtIdassa sadA sayameva hi NANajAdassa / / 22 / / ( harigIta ) kevalI bhagavAna ke saba dravya guNa - paryAyayuta / pratyakSa haiM avagrahAdipUrvaka ve unheM nahIM jAnate / / 21 / / sarvAtmaguNa se sahita haiM ara jo atIndriya ho gaye / parokSa kucha bhI hai nahIM una kevalI bhagavAna ke / / 22 / / jJAnarUpa se pariNamita hue kevalI bhagavAna ke sarvadravya-paryAyeM pratyakSa haiM, ve unheM avagrahAdi kriyAoM se nahIM jAnate / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 gAthA-21-22 unakI paryAyeM aura unake bhAvoM ko akramarUpa se bhagavAna jAnate haiN| pahale bhUtakAla ko jAne aura isake bAda bhaviSya ko jAne - aisA nahIM 122 pravacanasAra anuzIlana jo sadA indriyAtIta hai, sarva ora se sarvAtmaguNoM se samRddha haiM aura svayameva jJAnarUpa hue haiM; una kevalI bhagavAna ke kucha bhI parokSa nahIM hai| ukta gAthAoM kI vyAkhyA AcArya amRtacandra tattvapradIpikA meM isaprakAra karate haiM "kevalI bhagavAna indriyoM ke Alambana se avagraha-IhA-avAyapUrvaka krama se nahIM jAnate; apitu samasta AvaraNa ke kSaya ke kSaNa hI anAdianaMta, ahetuka aura asAdhAraNa jJAnasvabhAva ko hI kAraNarUpa grahaNa karane se tatkAla hI pragaTa honevAle kevalajJAnarUpa hokara pariNamita hote haiM; isalie unake samasta dravya-kSetra-kAla-bhAvoM kA akramika grahaNa hone se pratyakSajJAna kI AlambanabhUta samasta dravya-paryAyeM pratyakSa hI haiN| samasta AvaraNa ke kSaya ke kSaNa hI jo bhagavAna sAMsArikajJAna ko utpanna karane ke bala ko kAryarUpa dene meM hetubhUta aisI jo apane-apane nizcita viSayoM ko grahaNa karanevAlI indriyoM se atIta hue haiM; jo sparza, rasa, gaMdha, varNa aura zabda ke jJAnarUpa sarva indriyaguNoM se sarva ora se samarasarUpa se samRddha haiM arthAt sabhI sparzAdi ko sarvAtmapradezoM se jAnate haiM aura jo svayameva samastarUpa se svapara kA prakAzana karane meM samartha, avinAzI, lokottara jJAnarUpa hue haiM; aise ina kevalI bhagavAna ko samasta dravya-kSetra-kAla-bhAva akramika grahaNa hone se kucha bhI parokSa nahIM hai|" ___ tAtparyavRtti aura pravacanasAra paramAgama meM bhI ukta viSaya ko sAmAnyarUpa se isIprakAra spaSTa kiyA hai| ukta gAthAoM aura TIkA kA bhAva svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM "kevalajJAna paryAya pragaTa hote hI unhoMne samasta dravyoM ko unake samasta guNa-paryAyoM sahita akrama/eka hI sAtha, eka samaya meM jAnA hai| pahale jIva ko jAne, phira ajIva jAnane meM Ae - aisA nahIM hotA athavA pahale dravya ko jAne bAda meM kSetra ko jAne - aisA bhI nahIM hai| aisA kevalajJAna kI paryAya kA svarUpa hI nahIM hai| samasta dravya, unake kSetra, kevalajJAna indriyoM ke nimitta binA sarva pradezoM se jAnatA hai| apane svayaM ke dravya-guNa-paryAya tathA para ke dravya-guNa-paryAya ko jAnatA hai| aise ahetuka jJAnasvabhAva ko kAraNapane grahaNa karane se jJAna ke AdhAra se pragaTa huA kevalajJAna, svayameva hI pariNamita hotA hai| isalie samasta dravya-kSetra-kAla aura bhAva ko avagrahAdikrama binA hI jAnane se kevalI bhagavAna ko kucha bhI parokSa nahIM hai| yadi jIva jJAna kI apUrNatA aura rAga kI viparItatA chor3anA cAhatA hai to pUrNajJAnI kisataraha hue haiM aura ve kaise hote haiM - aisI dRSTi aura jJAna yathArtha karanA cAhie, isake binA pUrNatA nahIM ho sktii| nicalIdazA meM jo khaNDa-khaNDa jJAna kAma karatA thA, aba pUrNadazA hone para usa khaNDakhaNDa jJAna kA abhAva huA aura vaha akramarUpa se jAnane lgaa| kevalI bhagavAna ko jJAna, AtmA ke avalambana se pragaTa huA hai; isalie mujhe bhI AtmA ke Azraya se hI kevalajJAna hogA; isataraha jAnakara AtmA kA avalambana lenA hI dhArmika kriyA hai| leMDIpIpara meM cauMsaTha puTI tikhAsa jo bhItara thI, vaha AI hai| tInaloka va tInakAla kA jJAna aMdara dhruvasvabhAva kI zakti meM se AyA hai, kintu bAhara meM se nahIM aayaa| isataraha bhagavAna kA jJAna samasta dravya-kSetra-kAla aura bhAva ko krama rahita jAnatA hai; isalie bhagavAna ko kucha bhI parokSa nahIM hotaa|" ukta gAthAoM kA mUla vajana to isa bAta para hai ki kevalajJAnI sva -para sabhI padArthoM ko apanI bhUta-bhAvI aura vartamAna paryAyoM ke sAtha eka samaya meM vartamAnavat hI pratyakSa jAnate haiM; kyoMki apane AtmA ke Azraya se utpanna unakA sva-paraprakAzaka kevalajJAna indriyAdhIna nahIM hai| vAsekSAhIM hai pRSatIndriya hai aura pUrNata: svAdhInAhai 177 . Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra gAthA-23 jJAnAdhikAra kI AraMbhika 21 evaM 22vIM gAthAoM meM yaha kahA gayA hai ki kevalajJAnI sabhI padArthoM ko pratyakSa jAnate haiM aura aba yaha kahA jA rahA hai ki lokAloka ko jAnanevAlA jJAna sarvagata hai; kyoMki jJAna jJeyapramANa hai aura AtmA jJAnapramANa hai| gAthA mUlata: isaprakAra hai - AdA NANapamANaM NANaM NeyappamANamuddiTuM / NeyaM loyAloyaM tamhA NANaM tu savvagayaM / / 23 / / (harigIta) yaha Atma jJAnapramANa hai ara jJAna jJeyapramANa hai| haiM jJeya lokAloka isa vidhi sarvagata yaha jJAna hai / / 23 / / AtmA jJAnapramANa hai aura jJAna jJeyapramANa kahA gayA hai| jJeya loka aura aloka haiM; isalie jJAna sarvagata (sarvavyApaka) hai| isa gAthA kA bhAva tattvapradIpikA meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - "samaguNaparyAyaM dravyaM arthAt yugapad sabhI guNa aura paryAyeM hI dravya haiM - isa vacana ke anusAra jJAna se hInAdhikatA rahita rUpa se pariNamita hone ke kAraNa AtmA jJAnapramANa hai aura dAhyaniSTa dahana (agni) ke samAna jJeyaniSTa hone se jJAna jJeyapramANa hai| ananta paryAyamAlA se AliMgita svarUpa se sUcita, utpAda-vyayadhrauvyAtmaka, SadravyamayI loka aura aloka ke vibhAga se vibhakta sabhI kucha jJeya hai| isalie sampUrNa AvaraNa ke kSaya ke kSaNa hI loka aura aloka ke vibhAga se vibhakta samasta vastuoM ke AkAroM ke pAra ko prApta karane ke kAraNa isIprakAra acyuta rUpa se rahane se jJAna sarvagata hai|" gAthA-23 125 dravya kI paribhASA guNaparyayavadravyaM hai| tAtparya yaha hai ki dravya guNa-paryAyavAlA hotA hai| cUMki AtmA eka dravya hai; ata: vaha bhI guNa aura paryAyavAlA hI hai| ___ ata: jJAnaguNa aura usakI pUrNa vikasita paryAya kevalajJAna ke barAbara hI AtmA hai; isalie AtmA jJAnapramANa hai - aisA kahA gayA hai| vastuta: bAta yaha hai ki AtmA dravya, usakA jJAna guNa aura usakI kevalajJAna paryAya - ye tInoM kSetra kI apekSA barAbara hI haiN| jisaprakAra dAhyaniSTha dahana arthAt IMdhana ko jalAtI huI agni AkAra meM IMdhana (dAhya) ke barAbara hI hotI hai; usIprakAra jJeyaniSTha arthAt jJeyoM ko jAnatA huA jJAna jJeyapramANa hI hotA hai| jJeya to SadravyamayI lokAkAza aura alokAkAza sabhI haiN| tAtparya yaha hai ki isa jagata meM chaha prakAra ke anaMta dravya, unameM se pratyeka dravya ke ananta guNa aura unakI anaMtAnaMta paryAyeM Adi jo kucha bhI jagata meM hai, vaha sabhI jJeya hI to hai / ve sabhI jJeya jJAna se jAne jAte haiM; kyoMki jo jJAna dvArA jAnA jAya, use hI to jJeya kahA jAtA hai| isaprakAra sabhI ko jAnanevAlA jJAna sarvagata hai| AcArya jayasena bhI tAtparyavRtti meM isa gAthA ke bhAva ko isIprakAra spaSTa karate haiN| vizeSa bAta yaha hai ki ve ukta abhiprAya ko naya lagAkara spaSTa kara dete haiN| vastutaH bAta yaha hai ki yaha asaMkhyAtapradezI AtmA saMsArAvasthA meM jisa deha meM rahatA hai; usI ke AkAra meM pariNamita ho jAtA hai aura siddha avasthA meM kiMcitnyUna aMtima deha ke AkAra meM rahatA hai| ata: nizcaya se to yaha AtmA asaMkhyAtapradezI dehapramANa hI hai, Atmagata hI hai; tathApi yahA~ vyavahAranaya kI mukhyatA se yaha bAta siddha kI hai ki AtmA sarvagata arthAt lokAlokavyApI hai| 1. AcArya umAsvAmI : tattvArthasUtra, adhyAya-5 sUtra-38 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 pravacanasAra anuzIlana yaha lokAlokavyApIpanA usaprakAra kA nahIM hai, jisaprakAra kA vedAntiyoM ke yahA~ mAnA jAtA hai| ve to AtmA ko sarvathA lokAlokavyApI hI mAnate haiM; kintu jainamata meM to kathaMcit Atmagata aura kathaMcit sarvagata mAnA gayA hai| nizcaya se Atmagata aura vyavahAra se sarvagata mAnA gayA hai| pratyeka AtmA apane asaMkhyAta pradezoM meM hI rahatA hai| Atmadravya, usake ananta guNa aura anaMtAnaMta paryAyeM AtmA ke asaMkhyAta pradezoM meM hI sarvAMga vyApate haiM; unake bAhara nahIM jAte - yaha Atmagata hone kA tAtparya hai| cUMki AtmA ke jJAnaguNa kI pUrNa vikasita nirmala paryAya kevalajJAna meM SadravyamayI loka aura aloka sabhI pratibhAsita hote haiM, vaha sabhI ko jAnatA hai; isalie yaha kahA jAtA hai ki vaha sarvagata hai| gamanArthaka dhAtuoM kA artha jAnA (calanA) bhI hotA hai aura jAnanA bhI hotA hai| ata: sabako jAnA to sabhI jagaha cale gaye - isa vyAkhyA ke anusAra AtmA sarvagata hai| yaha to sarvavidita hI hai ki AkAzadravya loka meM bhI hai aura aloka meM bhI hai| zeSa sabhI dravya lokAkAza meM hI rahate haiN| phira bhI yahA~ kahA jA rahA hai ki AtmA sarvagata hai arthAt vaha sabhI jagaha hai| isakI apekSA yahI hai ki vaha kevalajJAnI AtmA loka ke sAtha alokAkAza ko bhI jAnatA hai| isase adhika aura kucha nahIM; kyoMki AtmA kA alokAkAza meM jAnA to saMbhava hai hI nhiiN| ukta gAthA kA bhAva svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM - "yaha AtmA nitya asaMkhyapradezI hai tathA usakA jJAnaguNa bhI asaMkhyapradezI hai, use kAraNa banAkara usameM ekAgra hone se kevalajJAna pragaTa hotA hai, yaha kevalajJAna paryAya AtmapramANa hai| 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-180 gAthA-23 127 jJAna jJeyaniSTha hone se, dAhyaniSTha dahana ke samAna jJAna jJeyapramANa hai| yahA~ jJAna arthAt pragaTa huI kevalajJAna kI paryAya kI bAta samajhanA / kevalajJAna jJeyoM meM tatpara athavA jJeyoM meM rahA huA hai| agni jalane yogya IMdhana meM praveza kara gaI hai| usa AkArarUpa huI hai; vaise hI AtmA kI jJAnaparyAya jJeyapramANa huI hai| jaise lakar3I meM agni phailI huI hai, vaise hI jJAna jJeyoM meM phailatA hai, isataraha jJAna jJeyoM meM rahane se jJAna jJeyapramANa hai - yaha vyavahAranaya kA kathana hai| yahA~ svataMtratA siddha karanA hai; lokAloka jaisA pariNamita hotA hai - vaisA hI jJAna jAnatA hai| jaisA lokAloka pariNamita hotA hai, vaisA kevalajJAna pariNamita hotA hai - aisA ghaniSTha nimitta-naimittika saMbaMdha hai| jisataraha mAlA ke motI jahA~ hote haiM, vahIM nizcita hote haiM, kintu idhara-udhara nahIM hote| ananta hI dravya svayaM apanI ananta paryAyamAlA se AliMgita arthAt sparzita hue, paryAyarUpa se sUcita haiN| pratyeka hI jIva aura ajIva dravya apanI paryAyoM meM tanmaya haiM, apanI paryAya se bhinna nahIM hai| ___paryAya eka ke bAda eka hotI hai| aisA jJAna jAnatA hai| jaisA jJAna pariNamita hotA hai; vaise hI jJeya pariNamate haiM; aura jaise-jaise jJeya pariNamate haiM - vaisA-vaisA jJAna pariNamatA hai| yahA~ paryAyamAlA kahakara kramasara-kramabaddha kahate haiN| kevalajJAna paryAya kramabaddha hotI hai aura lokAloka kI paryAya bhI kramabaddha hotI hai; kintu apanI aura para kI paryAya ko kevalI bhagavAna akrama arthAt ekasAtha yugapad jAnate haiM / chadmastha jIva ko apUrNajJAna hone se ve krama se jAnate haiM, kintu kevalI bhagavAna pUrNajJAna dvArA sabhI ko akrama se jAnate haiN| ve kisI ko na jAne aisA nahIM hotaa| 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-181 2. vahI, pRSTha-182 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 pravacanasAra anuzIlana jJeya to samasta lokAloka arthAt sabhI haiM; isameM bhavya-abhavya, zuddha-azuddhasabhI A gye| sabhI jJeya haiM aura jJAna sarva ko jAnatA hai|" isaprakAra isa gAthA meM mAtra yahI kahA gayA hai ki jJAna sabakucha jAnatA hai, ataH sarvagata hai| isI bAta ko aisA bhI kahA jA sakatA hai ki sabhI jagata Atmagata hai; kyoMki vaha AtmA ke dvArA jAnA jAtA hai| lokAloka ko jAnane se AtmA lokAloka meM pahu~ca gayA - aisA kaho yA lokAloka AtmA meM A gayA - aisA kaho, donoM eka-sI hI bAteM haiN| jJeya-jJAyakarUpa nimitta-naimittika saMbaMdha hone se ukta kathana vyavahAranaya kA hI kathana hai| paramArtha se dekheM to na to jJAna jJeyoM ke pAsa jAtA hai aura na jJeya jJAna ke pAsa Ate haiN| donoM apanI-apanI jagaha para rahate hue hI jJAna jJeyoM ko jAna letA hai aura jJeya jJAna ke jAnane meM A jAte haiN| vastu kA svarUpa aisA hI hai| 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-184 pravacanasAra gAthA-24-25 vigata gAthA meM AtmA ko jJAnapramANa batAyA gayA hai| aba ina 24 aura 25 vIM gAthAoM meM usI bAta ko yukti se siddha karate haiN| gAthAyeM mUlataH isaprakAra haiM - NANappamANamAdA Na havadi jasseha tassa so aadaa| hINo vA ahio vA NANAdo havadi dhruvameva / / 24 / / hINo jadi so AdA taNNANamacedaNaM Na jANAdi / ahio vA NANAdo NANeNa viNA kahaM jANAdi / / 25 / / (harigIta) are jinakI mAnyatA meM Atma jJAnapramANa naa| to jJAna se vaha hIna athavA adhika honA cAhie / / 24 / / jJAna se ho hIna acetana jJAna jAne kistrh| jJAna se ho adhika jiya kisataraha jAne jJAna bina / / 25 / / isa jagata meM jisake mata meM AtmA jJAnapramANa nahIM hai; usake mata meM vaha AtmA avazya hI yA to jJAna se hIna (choTA) hogA yA phira jJAna se adhika (bar3A) hogaa| ___ yadi vaha AtmA jJAna se hIna (choTA) ho to vaha jJAna acetana hone se jAna nahIM sakegA aura adhika (bar3A) huA to vaha AtmA jJAna ke binA kaise jAnegA? sIdhI-sI bAta hai ki yadi AtmA jJAna ke barAbara nahIM hai to yA to vaha jJAna choTA hogA yA phira bar3A hogA / choTA hone kI sthiti meM jJAna kA vaha aMza ki jisako cetana AtmA kA Azraya prApta nahIM hai, use acetanatva prasaMga aayegaa| ukta jJAnAMza ko acetana mAnane para vaha jAnegA kaise ? kyoMki jAnanA to cetanadravya kA hI kAma hai| - AtmA ko jAnanA hI sArthaka - AtmA kA dhyAna karane ke lie use jAnanA Avazyaka hai| isIprakAra apane AtmA ke darzana ke lie bhI AtmA kA jAnanA Avazyaka hai| isaprakAra AtmadhyAnarUpa cAritra ke lie tathA AtmadarzanarUpa samyagdarzana ke lie AtmA kA jAnanA jarUrI hai tathA AtmajJAnarUpa samyagjJAna ke lie to AtmA kA jAnanA Avazyaka hai hii| antataH yahI niSkarSa nikalA ki dharma kI sAdhanA ke lie ekamAtra nija bhagavAna AtmA kA jAnanA hI sArthaka hai| - AtmA hI hai zaraNa, pRSTha-221 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra anuzIlana yadi AtmA jJAna se bar3A hogA to phira AtmA kA jo aMza jJAna se rahita hogA, vaha jAnane kA kAma karegA kaise ? ataH yahI ucita hai ki AtmA ko jJAnapramANa hI svIkAra kiyA jAye / 130 ina gAthAoM kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM - "yadi yaha svIkAra kiyA jAya ki AtmA jJAna se hIna hai to AtmA se Age bar3ha jAnevAlA jJAna apane AzrayabhUta cetanadravya kA samavAya (saMbaMdha) na rahane se acetana hotA huA rUpAdi guNoM jaisA acetana hone se nahIM jaanegaa| yadi aisA pakSa svIkAra kiyA jAve ki yaha AtmA jJAna se adhika hai to jJAna se Age bar3ha jAne se jJAna se rahita hotA huA ghaTapaTAdi jaisA hone se jJAna ke binA nahIM jAnegA / isalie yaha AtmA jJAnapramANa hI mAnanA yogya hai|" ina gAthAoM ke bhAva ko spaSTa karate hue AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM niSkarSa rUpa meM kahate haiM ki ukta kathana se AtmA ko aMgUThe ke pora ke barAbara, sAvoM ke cAvala barAbara aura vaTakakaNikA barAbara mAnanevAloM kA nirAkaraNa ho gyaa| sAtha hI unakA bhI nirAkaraNa ho gayA ki jo AtmA ko sAta samudghAtoM ko chor3akara bhI dehapramANa se adhika pramANavAlA mAnate haiM / isaprakAra yaha sahaja hI pratiphalita hotA hai ki AtmA aura jJAna kSetra kI apekSA eka hI pramANa (nApa) vAle haiM aura saMsAradazA meM samudghAta ko chor3akara zeSa kAla meM AtmA dehapramANa hI hotA hai| pravacanasAra paramAgama meM kavivara vRndAvanadAsajI ukta tathyoM ko nimnAMkita dohoM ke mAdhyama se spaSTa karate haiM - gAthA - 24-25 131 (dohA) jathA agani guna uSNateM hIna adhika nahiM hota / tathA AtamA jJAna guna sahita barAbara jota / / 114 / / anvaya aru vyatirekatA jJAna AtmA mAhiM / binA jJAna Atama nahIM Atama binu so nAhiM / / 115 / / jahA~ jahA~ hai AtamA tahA~ tahA~ hai jJAna / jahA~ jahA~ hai jJAna guna tahA~ tahA~ jiya mAna / / 116 / / tAteM hInAdhika nahIM jJAna sugunateM jIva / hInAdhika ke mAnateM bAdhA lagata sadIva / / 117 / / kachu pradeza pai jJAna hai kachu pradeza pai nAhiM / yoM mAnata jar3a cetanA donoM sama hai jAhiM / / 118 / / jisaprakAra agni apane uSNatArUpa guNa se hIna aura adhika nahIM hotI hai; usIprakAra AtmA bhI apane jJAnaguNa ke barAbara hI hotA hai| AtmA aura jJAna meM anvaya aura vyatireka ghaTita hotA hai; kyoMki AtmA binA jJAna nahIM hotA aura jJAna binA AtmA nahIM hotaa| jahA~-jahA~ AtmA hai, vahA~-vahA~ jJAna hai aura jahA~-jahA~ jJAnaguNa hai; vahA~-vahA~ AtmA bhI hai hI / isalie jIva jJAnaguNa se hInAdhika nahIM hai, hInAdhika mAnane meM aneka bAdhAyeM AtI haiN| kucha pradezoM para jJAna hai aura kucha pradezoM para jJAna nahIM hai| aisA mAnane para jar3a aura cetana donoM ekasamAna ho jAte haiN| ina gAthAoM ke bhAva ko svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM - "yadi, kevalajJAna lokAloka meM praveza kara jAe to kevalajJAna se AtmA choTA ho jAyegA aura kevalajJAna ko AtmA kA Azraya nahIM rahA to jJAna ko acetanapane kA prasaMga AtA hai| isItaraha saMsAradazA meM bhI Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 pravacanasAra anuzIlana jJAna apane dravya ko chor3akara rAga tathA para-padArthoM meM praveza kara jAe to jJAna ko apane dravya kA AdhAra nahIM rahA, jisase jJAna ko acetanapane kA prasaMga AtA hai| yadi, jJAna rAga meM praveza kara jAe to jaise rAga acetana hai; vaise hI jJAna ke bhI acetana hone kA prasaMga aavegaa| AzrayarUpa jo svadravya, usase rahita jJAna acetana rhegaa| kevalajJAna ho athavA alpajJAna ho, jJAna to apane dravya meM vyApaka rahatA hai, kintu rAga meM vyApaka hokara nahIM rhtaa| jJAnaparyAya to AtmA se utpanna huI hai, vaha lokAloka ko jAnatI hai, isalie use sarvagata kahA gayA hai; kintu isase jJAnaparyAya bar3I ho gaI ho aura AtmA choTA raha gayA ho aisA nahIM hai| yadi, jJAna paryAya AtmA meM na rahe aura para meM calI jAye to usake acetanapane kA prasaMga AyegA aura vaha jAnane kA kAma hI nahIM kara skegii| apanI sva-paraprakAzaka jJAnaparyAya kA Azraya cetana hai / yadi yaha mAnA jAe ki cetanasvabhAvavAna ko chor3akara para meM kAma karatA hai to jaise sparzAdi cetanadravya ke Azraya binA acetana haiM; vaise hI jJAnaguNa bhI dravya ke Azraya binA acetana hogA / jina guNoM meM cetanadravya kA saMbaMdha nahIM hotA ve sabhI guNa acetana hote hue rUpAdi guNa jaise hone se kucha bhI nahIM jAna skte| 2" sabakucha milAkara ina gAthAoM meM yahI kahA gayA hai ki sabhI dravyoM ke dravya-guNa- paryAyoM kA kSetra eka hI hotA hai, eka jaisA hI hotA hai, barAbara hI hotA hai| AtmA bhI eka dravya hai; ata: vaha, usakA jJAnaguNa aura usakI kevalajJAna paryAya kA kSetra bhI eka hI hai, samAna hI hai, barAbara hI hai / 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha 188 2. vahI, pRSTha- 188 gAthA - 24-25 133 AtmA ke jJAnaguNa kI kevalajJAna paryAya lokAloka ko jAnatI hai; isakAraNa use sarvagata kahA gayA hai| jaba vaha sarvagata hai to usakA AdhArabhUta jJAnaguNa aura Atmadravya bhI sarvagata hI honA caahie| isI AdhAra para yaha kahA gayA hai ki Atmadravya, usakA jJAnaguNa aura usakI kevalajJAna paryAya sarvagata hai / ukta sthiti meM yaha prazna upasthita hotA hai ki jaba alokAkAza meM AtmA jAtA hI nahIM hai; jA hI nahIM sakatA hai to phira jJAna ko sarvagata kaise mAnA jA sakatA hai ? isI ke uttara meM yaha spaSTa kiyA gayA hai ki nizcaya se to jJAna Atmagata hI hai, kintu vyavahAra se lokAloka ko jAnane ke kAraNa use sarvagata bhI kahA jAtA hai / kramabaddhaparyAya aura puruSArtha anAdikAla se jagata ke pariNamana ko apanI icchAnukUla karane kI AkulatA se vyAkula prANI jaba yaha anubhava karatA hai ki jagata ke pariNamana meM maiM kucha bhI pheraphAra nahIM kara sakatA to usakA upayoga sahaja hI jagata se haTakara Atmasanmukha hotA hai aura jaba yaha zraddhA banatI hai ki maiM apanI kramaniyamita paryAyoM meM bhI koI phera-phAra nahIM kara sakatA to paryAya para se bhI dRSTi haTa jAtI hai aura sva-svabhAva kI ora DhalatI hai| dRSTi kA svabhAva kI ora DhalanA hI mukti ke mArga meM ananta puruSArtha hai| kramabaddhaparyAya kI zraddhA karanevAle ko ukta zraddhA ke kAla meM AtmonmukhI ananta puruSArtha hone kA aura samyagdarzana pragaTa hone kA krama bhI sahaja hotA hai| - kramabaddhaparyAya, pRSTha-54 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra gAthA - 26 vigata gAthAoM meM yukti aura Agama se yaha siddha kiyA gayA hai ki AtmA jJAnapramANa hai aura jJAna jJeyapramANa hai; isalie jJAna sarvagata hai aura aba isa gAthA meM yaha spaSTa kara rahe haiM ki jJAna ke samAna AtmA bhI sarvagata hai, jinavaradeva bhI sarvagata haiN| gAthA mUlataH isaprakAra hai - savvagado jiNavasaho savve vi ya taggayA jagadi aTThA / NANamayAdo ya jiNo visayAdo tassa te bhaNidA / / 26 / / ( harigIta ) haiM sarvagata jina aura sarva padArtha jinavaragata kahe / jina jJAnamaya basa isalie saba jJeya jinake viSaya haiM / / 26 / / jinavara sarvagata haiM aura jagata ke sarvapadArtha jinavaragata haiM; kyoMki jina jJAnamaya haiM aura ve sabhI padArtha jJAna ke viSaya hone se jina ke viSaya kahe gaye haiN| AcArya amRtacandra isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - " trikAla ke sarva dravya - paryAyarUpa pravartamAna samasta jJeyAkAroM ko jAnane ke kAraNa jJAna ko sarvagata kahA gayA hai aura sarvagata jJAnamaya hone se bhagavAna bhI sarvagata haiN| sarvagata jJAna ke viSaya hone se sarva padArtha sarvagata jJAna se abhinna bhagavAna ke viSaya haiM- aisA zAstroM meM kahA hai; isalie sarvapadArtha bhagavAnagata hI haiN| isaprakAra bhagavAna sarvagata haiM aura sarva padArtha bhagavAnagata haiN| nizcayanaya se anAkulatAlakSaNa sukha ke saMvedana ke adhiSThAnarUpa AtmA ke barAbara hI jJAna hai| tAtparya yaha hai ki jahA~-jahA~ sukha kA saMvedana gAthA - 26 135 hai, vahA~-vahA~ hI jJAna hai| jJAna aura Ananda kA adhiSThAna eka hI AtmA hai| ukta nijasvarUpa AtmapramANa jJAna ko chor3e binA aura samasta jJeyAkAroM ke nikaTa gaye binA bhagavAna sarvapadArthoM ko jAnate haiM / nizcayanaya aisA hone para bhI vyavahAranaya se yaha kahA jAtA hai ki bhagavAna sarvagata haiM aura naimittikabhUta jJeyAkAroM ko Atmastha dekhakara aisA upacAra se kahA jAtA hai ki sarvapadArtha Atmagata haiM; parantu paramArthataH unakA eka-dUsare meM gamana nahIM hotA; kyoMki sarva dravya svarUpaniSTha haiM, apane-apane meM nizcala askhalita haiN| yahI krama jJAna meM bhI nizcita karanA caahie| tAtparya yaha hai ki jisaprakAra AtmA aura jJeyoM ke saMbaMdha meM nizcaya-vyavahAra se kahA gayA hai; usIprakAra jJAna aura jJeyoM para bhI ghaTita kara lenA caahie|" yadyapi AcArya jayasena tAtparyavRtti meM viSaya ko isIprakAra spaSTa karate haiM; tathApi ve darpaNa ke udAharaNa ke mAdhyama se AtmA sarvagata aura sarvapadArtha Atmagata haiM - isa bAta ko vizeSa samajhAte haiM / ve kahate haiM ki jisaprakAra darpaNa meM pratibimbita mayUra ko bhI to mayUra hI kahA jAtA hai; isIprakAra AtmA meM yA jJAna meM pratibimbita lokAloka ko bhI lokAloka kahA jAtA hai| isakAraNa yaha vyavahAra vacana bhI anucita nahIM hai ki sarvapadArtha Atmagata haiM; jJAnagata haiM aura AtmA sarvagata hai, jJAna sarvagata hai| isa bAta ko kavivara vRndAvanadAsajI isaprakAra spaSTa karate haiM - ( SaTpada ) cidarapana meM thA, pragaTa ghaTa paTa pratibhAsata / mukura jAta nAhiM tahA~, tau na nahiM mukura avAsata / / tathA zuddha parakAza, jJAna saba jJeyamAMhi gata / jJeya tahAM thita karahiM, yahU upacAra mAniyata / / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra anuzIlana vaha jJAna dharama hai jIva ko, dharamI dharama su eka ata / yA nayateM zrI sarvajJa ko, kahaiM jathAratha sarvagata / / 122 / / jisaprakAra nirmala darpaNa meM ghaTapaTAdi padArtha spaSTa rUpa se pratibhAsita hote haiM; kintu na to darpaNa unake pAsa jAtA hai aura na ve ghaTapaTAdi padArtha darpaNa ke pAsa Ate haiM / 136 usI prakAra sabhI padArtha jJAna meM pratibhAsita hote haiM; kintu na to jJAna unake pAsa jAtA hai aura na ve jJAna ke pAsa Ate haiN| jJAna kA dharma (svabhAva) aisA hI hai ki dUrastha jJeyoM ko bhI jAne aura jJeyoM kA dharma (svabhAva) aisA hai ki dUrastha jJAna ke jJeya bneN| isaprakAra vastusvarUpa ko jAnakara nayavivakSA se yaha kahanA yathArtha hI hai ki sarvajJa bhagavAna sarvagata haiN| isa gAthA kA bhAva svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM "kevalajJAna lokAloka ko jAnatA hai, jisase kahA ki kevalajJAna lokAloka meM vyApta hotA hai; isalie paryAya ko sarvagata kahA hai| usa paryAya ko dhAraNa karanevAlA AtmA hai| paryAya, dravya ke Azraya se TikatI hai aura pariNamita hotI hai, isalie AtmA ko sarvagata kahate haiN| AtmA jJAnapramANa hai arthAt jJAna ke pramANa meM AtmA hai aura AtmA ke pramANa meM jJAna hai - kevalajJAna kA aisA svarUpa hai| jo aisI pratIti karatA hai vaha dharma ko prApta karatA hai| jisa jJAna paryAya kA yaha lokAloka viSaya hai, usa jJAna se AtmA abhinna hai; isalie lokAloka AtmA kA viSaya hai - yaha zAstra meM kahA hai / kevalajJAna paryAya lokAloka meM vyApta hai; isalie AtmA lokAloka meM vyApta hai / kevalajJAna paryAya kA viSaya lokAloka hai; isalie AtmA kA viSaya lokAloka hai| isalie sarva padArtha bhagavAnagata hI haiM - aisA vyavahAra meM kahA hai| 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha- 194 2. vahI, pRSTha- 196 gAthA - 26 137 AtmA meM jJeya jAnane meM Ate haiM; isalie sarvapadArtha Atmagata haiM - aisA kahate haiM / naimittikabhUta jJeyAkAroM arthAt jJAna meM huI sva-paraprakAzaka svaccha avasthArUpa jnyeyaakaar| ina jJeyAkAroM ko jJAnAkAra bhI kahane meM AtA hai; kyoMki jJAna hI ina jJeyAkAroMrUpa pariNamita huA hai aura parapadArthoM ke dravya-guNa-paryAya usake nimitta haiN| jaisA jJeya kA svarUpa hai, vaisA jJAna apane kAraNa se pariNamatA hai, jJAna apanI sAmarthyarUpa pariNamatA hai / jJeyAkAra apanI jJAna kI avasthA hai| ina jJAna ke jJeyAkAroM ko AtmA meM dekhakara, samasta parapadArtha AtmA meM haiM aisA upacAra kiyA gayA hai| yahI bAta Age 31vIM gAthA meM darpaNa ke dRSTAnta meM samajhAyeMge / ' jisataraha AtmA rAga aura para kA jAnanevAlA hai, kintu para meM praveza nahIM karatA; usItaraha para bhI AtmA meM praveza nahIM karate; kintu jaise jJeya haiM, vaisA AtmA jAnatA hai; isalie 'AtmA ko jJeyagata' kahate haiM aura jJeya Atmagata hue kahalAte haiM - isataraha upacAra karane meM AyA hai| paramArtha se unakA eka-dUsare meM gamana nahIM hotaa| AtmA para ko jAnatA hai; isalie AtmA para meM nahIM jAtA aura para ko jAnane para bhI para-padArtha AtmA meM nahIM jA jAte; kyoMki sarva hI dravya svarUpaniSTha haiM - apane-apane svarUpa meM nizcala rahate haiM, paryAya bAhara nahIM jaatii| jJAna sva-paraprakAzaka hai yaha siddha karane ke lie yaha bAta lI gii| hai| AtmA ko sarvagata kahakara kahA gayA hai ki AtmA sarvagata upacAra se hai, nizcaya se to vaha Atmagata hai| Ananda ke nyAya se bhI AtmA svagata hai| bAhara ke Azraya se Ananda nahIM hai, Ananda kA kSetra AtmapramANa hai; isa nyAya se AtmA ko svagata (Atmagata) kahA hai| AtmA aura jJeyoM ke viSaya meM jaisA nizcaya-vyavahAra kahA hai, vaisA 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha- 196 3. vahI, pRSTha- 200 2. vahI, pRSTha- 200 4. vahI, pRSTha- 200 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 pravacanasAra anuzIlana hI jJAna aura jJeyoM ke viSaya meM bhI samajhanA / jJAna para ko jAnatA to hai; kintu para meM nahIM jAtA aura jJAna jJeyAkArarUpa hote hue bhI jJeya jJAna meM nahIM aate| AtmA para ko jAne to bhI AtmA para meM nahIM jAtA aura AtmA jJeyAkArarUpa hotA hai, taba bhI jJeya AtmA meM nahIM Ate - aisI svataMtratA siddha kI hai|" __vastuta: bAta yaha hai ki jJAna AtmA ke asaMkhya pradezoM ke bAhara nahIM jAtA aura AtmA apane asaMkhya pradezoM ke sAtha saMsArAvasthA meM prApta deha ke AkAra meM deha meM hI rahatA hai aura siddhAvasthA meM kiMcitnyUna aMtimadeha ke AkAra meM rahatA hai| jJeya to alokAkAza sahita sampUrNa loka meM sarvatra vyApta haiM; ukta sabhI jJeyoM ko sarvajJa bhagavAna jAnate haiM / isaprakAra sarvajJa bhagavAna yA sarvajJa bhagavAna kA jJAna dehapramANa sImA meM rahakara bhI sAre lokAloka ke jJeyoM ko sahajabhAva se jAnatA hai aura sabhI jJeya unake jJAna meM sahajabhAva se jhalakate haiM, jAne jAte haiN| ___ Atmavastu kA, usake jJAnasvabhAva kA, usakI jJAnaparyAya kA aura sampUrNa jJeyoM kA aisA hI sahaja svabhAva hai ki AtmA, jJAna yA usakI jJAnaparyAya apane meM sImita rahakara bhI dUrastha sabhI jJeyoM ko jAna letI hai aura dUrastha jJeya bhI svasthAna ko chor3e binA hI jJAna ke viSaya bana jAte haiN| isI sthiti ko nayoM kI bhASA meM isaprakAra vyakta karate haiM ki nizcayanaya se AtmA va jJAna Atmagata hai aura vyavahAranaya se sarvagata hai| isIprakAra nizcayanaya se sabhI jJeya svagata haiM aura vyavahAra se Atmagata haiN| isaprakAra bhagavAna AtmA aura lokAloka meM sahaja hI jJAtA-jJeyarUpa nimitta-naimittika saMbaMdha hai aura nimitta-naimittika saMbaMdhI jo bhI kathana hotA hai, vaha sabhI asadbhUtavyavahAranaya ke viSaya meM AtA hai| 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-201 pravacanasAra gAthA-27 vigata gAthA meM yaha kahA gayA thA ki jinavara arthAt AtmA sarvagata hai aura sarvapadArtha Atmagata haiM; kyoMki sabhI padArtha AtmA ke dvArA jAne jAte haiN| aba isa 27 vIM gAthA meM AtmA aura jJAna meM kathaMcit ekatva hai aura kathaMcit anyatva hai; yaha siddha karate haiN| gAthA mUlataH isaprakAra hai - NANaM appa tti madaM vaTTadiNANaM viNA Na appANaM / tamhA NANaM appA appA NANaM va aNNaM vA / / 27 / / (harigIta) re AtamA ke binA jaga meM jJAna ho sakatA nhiiN| hai jJAna Atama kintu Atama jJAna bhI hai anya bhI / / 27 / / jJAna AtmA hai - aisA jinavaradeva kA mata hai| AtmA ke atirikta kisI anya dravya meM jJAna nahIM hotA; isalie jJAna AtmA hai| jJAna to AtmA hai, parantu AtmA mAtra jJAna nahIM hai; apitu jJAnaguNa dvArA jJAna hai aura sukhAdi anya guNoM dvArA anya bhI hai| ___ tAtparya yaha hai ki AtmA jJAnarUpa to hai; kintu AtmA jJAnarUpa hI nahIM hai, sukharUpa bhI hai, zraddhArUpa bhI hai, darzanarUpa bhI hai, cAritrarUpa bhI hai; ananta guNoMrUpa hai| isaprakAra eka apekSA se jJAna aura AtmA eka hI haiM aura dUsarI apekSA se jJAna AtmA kA eka guNa hai aura AtmA jJAna jaise anya sukhAdi ananta guNoM kA akhaNDapiNDa hai| isaprakAra AtmA aura jJAna anya-anya bhI haiM aura ananya bhI haiN| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra anuzIlana isa gAthA ke bhAva ko AcArya amRtacandra tattvapradIpikA meM isaprakAra spaSTa karate haiM " zeSa samasta cetana aura acetana vastuoM ke sAtha samavAya ( tAdAtmya) saMbaMdha nahIM hone se aura AtmA ke sAtha anAdi anaMta svabhAvasiddha samavAya saMbaMdha hone se, AtmA kA ati nikaTatA se avalambana karake pravartamAna hone se aura AtmA ke binA apanA astitva hI nahIM rakha pAne ke kAraNa jJAna AtmA hI hai tathA AtmA to anaMta dharmoM kA adhiSThAna hone se jJAna dharma dvArA jJAna hai aura anya dharmoM dvArA anya bhI hai| yahA~ anekAnta balavAna hai; kyoMki yadi aisA mAnA jAya ki ekAnta jJAna hI AtmA hai to jJAnaguNa aura Atmadravya eka ho jAne se jJAnaguNa kA abhAva ho jAyegA, isakAraNa AtmA acetana ho jAvegA athavA vizeSaguNa kA abhAva hone se AtmA kA hI abhAva ho jaavegaa| 140 yadi yaha mAnA jAya ki AtmA sarvathA jJAna hai to Atmadravya ke eka jJAnaguNarUpa ho jAne se jJAna kA koI AdhArabhUta dravya nahIM rhegaa| aisI sthiti meM nirAzrayatA ke kAraNa jJAna kA abhAva ho jAvegA athavA Atmadravya ke eka jJAnaguNarUpa ho jAne se AtmA kI zeSa paryAyoM (sukhavIryAdiguNoM) kA abhAva ho jAyegA aura unake sAtha avinAbhAvI saMbaMdhavAle AtmA kA bhI abhAva ho jaayegaa|" yadyapi AcArya jayasena tAtparyavRtti meM isa gAthA kA bhAva tattvapradIpikA ke samAna hI spaSTa karate haiM; tathApi anta meM niSkarSa ke rUpa meM likhate haiM ki yahA~ abhiprAya yaha hai ki AtmA vyApaka hai aura jJAna vyApya hai; isalie jJAna AtmA hai, parantu AtmA jJAna bhI hai aura anya bhI hai| kahA bhI hai- vyApakaM tadatanniSThaM vyApyaM tanniSThameva ca vyApaka tad aura ad- donoM meM rahatA hai aura vyApya mAtra tad meM hI rahatA hai| isa gAthA kA bhAva vRndAvanadAsajI do chandoM meM isaprakAra prastuta karate haiM - gAthA - 27 ( manahara ) joI jJAna guNa soI AtamA vakhAne jAteM, doU meM kathaMcita na bheda ThaharAta hai| AtamA binAna aura dravyamAMhi jJAna lase, 141 jJAna guna jIva meM hI dIkhe jaharAta hai / / tathA jaise jJAna guNa jIva meM virAjai taise, aura hU~ ananta guNa tAmeM gaharAta hai / guNa ko samUha davva apekSA soM siddha savva, aiso syAdvAda ko patAkA phaharAta hai / / 130 / / yadi aisA kaheM ki jo jJAnaguNa hai, vahI AtmA hai to jJAna aura AtmA - ina donoM meM kathaMcit bhI bheda nahIM rahegA / vastusthiti yaha hai ki AtmA ko chor3akara anya kisI dravya meM jJAna nahIM hai, jJAnaguNa to ekamAtra jIva meM hI hai| eka bAta yaha bhI hai ki jIva meM jisaprakAra jJAnaguNa hai; usIprakAra aura ananta guNa jIva meM haiM; kyoMki guNoM ke samUha ko hI to dravya kahate haiN| apekSA se sabhI bAteM siddha hotI haiM aura isIprakAra syAdvAda kA jhaMDA laharAtA hai| (drumilA) guNa jJAnahi ko jadi jIva kahaiM, tadi aura ananta jite guNa haiN| tinako taba kauna adhAra bane, niradhAra vinA kahu ko suna hai ? / / namAhiM nahIM guna aura baseM, zruti sAdhata zrIjinakI dhuna hai / tisaguna parja anaMtamayI, cinamUrati dravya su Apuna hai / / 131 / / yadi jJAnaguNa ko hI jIva kaheMge to jIva meM jo anya anaMtaguNa haiM; unakA AdhAra kauna banegA? nirAdhAra to koI guNa hotA nahIM hai| eka guNa meM anya guNa rahate nahIM haiM yaha bAta to jinendradeva kI vANI meM AI hai| aura zAstrAdhAra se bhI siddha hai| isalie yahI svIkAra karanA ucita hai ki caitanyamUrti apanA Atmadravya ananta guNaparyAyavAlA hai / ukta gAthA ke bhAva ko svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM - Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 pravacanasAra anuzIlana __"jahA~ guNa hote haiM, vahIM guNI hotA hai| jahA~ jJAna ho vahA~ AtmA hotA hai aura vahIM jJAnAdi anantaguNa hote haiN| jahA~ guNa nahIM ho to guNI bhI nahIM hotA; jaise jJAna nahIM ho to vahA~ AtmA bhI nahIM hotA aura guNI nahIM ho to vahA~ guNa bhI nahIM hote / jaise AtmA nahIM ho to vahA~ jJAna bhI nahIM hogaa| isaprakAra guNa-guNI kA abhinna pradezarUpa saMbaMdha hai - yahI samavAya saMbaMdha hai| AtmA ananta guNoM ko dhAraNa karanevAlA hai| jJAna dvArA AtmA jJAna kahalAtA hai, prabhutva dharma dvArA AtmA paramezvara kahalAtA hai, vibhu dharma dvArA AtmA vibhu hai, cAritra dharma dvArA AtmA cAritra kahalAtA hai, zraddhA dharma dvArA AtmA zraddhA kahalAtA hai / isataraha AtmA paramezvara hai / yaha mata sarvajJa bhagavAna kA hai| isaprakAra 27 vIM gAthA meM nimna bAteM AI haiM - (1) yaha AtmA jJAna ke binA astitva ko dhAraNa nahIM krtaa| isalie jo AtmA jJAna hai, vaha jJAna anya AtmAoM aura jar3a padArthoM ke sAtha saMbaMdha nahIM rakhatA arthAt rAga aura indriya zarIrAdi nimitta ke sAtha jJAna kA saMbaMdha nahIM hai, apitu jJAna AtmA ke sAtha saMbaMdha rakhatA hai; isalie jJAna AtmA hai| acetana aura anya cetana dravyoM se jJAna bilakula bhinna rahatA hai / jJAna, jJAnasvabhAvI AtmA ke sAtha atinikaTa kSetra meM sadA ekameka rahane se vaha AtmA ke binA nahIM rahatA, isalie jJAna hI AtmA hai| (2) AtmA ananta guNoM ko dhAraNa karanevAlA hai, isalie AtmA jJAnaguNa dvArA jJAna hai, darzana guNa dvArA darzana hai, cAritra dharma dvArA AtmA cAritra hai ityaadi| ___ 'ekAnta jJAna ko hI sarvathA AtmA mAnane se tIna doSa Ate haiM, vaha batAte haiM - (3) aba jJAna hI AtmA hai aisA ekAnta mAnA jAya to guNa, dravya 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-203-204 2. vahI, pRSTha-208 gAthA-27 ho jAne se jJAnaguNa kA astitva nahIM rhegaa| ___ (4) guNa, guNI hone se guNa kA abhAva hotA hai| isalie AtmA meM jJAna nahIM rahA, isalie AtmA ko acetanapanA A jaayegaa| (5) vizeSaguNa kA abhAva hone se arthAt yadi AtmA meM jJAnarUpa vizeSaguNa nahIM ho to AtmA kA abhAva hogA aura vizeSaguNa ke abhAva hone se AtmA kA abhAva ho jaayegaa| isataraha yaha tIna doSa batAye haiN| (6) AtmA sarvathA jJAna hI hai - aisA mAnA jAye to guNI, guNa ho jAyegA aura jJAna ko dravya kA AdhAra nahIM rahane se nirAzrayapane ke kAraNa, jJAna kA abhAva hogaa| (7) yadi, AtmA ekAnta jJAnarUpa ho to zeSa guNoM arthAt darzana, cAritra, vIrya, sukha Adi guNoM kA abhAva hotA hai| (8) vizeSa guNoM kA abhAva hone para, unase saMbaMdhita AtmA kA nAza hotA hai| jahA~ sukha-vIryAdi vizeSaguNa na hoM to vahA~ AtmA bhI nahIM hotaa| AtmA jJAnasvarUpa hI hai - aisA sarvathA ekAnta nahIM hai| jaise, AtmA dravya se nitya hI hai, yaha bAta sahI hai - yaha samyak ekAnta hai, kintu AtmA nitya hI hai aura kisI bhI prakAra se anitya nahIM hai - aisA samajhe to ekAnta ho jAtA hai; vaise hI jJAna, jJAna hI hai - yaha sahI hai; kintu AtmA jJAna hI hai - aisA sarvathA ekAnta nahIM / jJAna lakSaNa dravya ke sAtha tAdAtmyapane hai; kintu eka jJAna jitanA hI AtmA hai - aisA nahIM hai| jJAna dvArA AtmA, jJAna hai; kintu jJAna ke sAtha anantaguNa bhI haiN|" ukta sampUrNa vizleSaNa kA sAra yahI hai ki AtmA jJAnAdi anaMtaguNoM kA akhaNDapiNDa hai, anaMtaguNamaya abheda vastu hai / AtmA ke anantaguNoM meM jJAna bhI eka guNa hai; isakAraNa yaha kahA jAtA hai ki jJAna AtmA hai| isI AdhAra para yaha bhI kahA jA sakatA hai ki sukha AtmA hai, zraddhA AtmA hai, cAritra AtmA hai; kintu yaha nahIM kahA jA sakatA ki AtmA jJAna hai. kyoMki AtmA akelA jJAna hI mahIM hai, sukhAdirUpa bhI hai 19-210 2. vahI, pRSTha-211 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-28-29 145 pravacanasAra gAthA-28-29 vigata 27 vIM gAthA meM yaha samajhAyA gayA hai ki jJAna aura AtmA kathaMcit ananya haiM aura kathaMcit anya-anya haiM aura aba ina 28 vIM va 29 vIM gAthA meM yaha samajhAyA jA rahA hai ki yadyapi jJAna jJeyoM meM praveza nahIM karatA aura jJeya bhI jJAna meM nahIM Ate; tathApi jJAna jJeyoM ko jAnatA hai; isa apekSA vaha jJeyoM meM calA gayA yA jJeya jJAna meM A gaye - aisA bhI kahA jAtA hai| gAthAyeM mUlata: isaprakAra haiM - NANI NANasahAvo aTThA NeyappagA hi NANissa / rUvANi va cakkhUNaM NevaNNoNNesu vaTuMti / / 28 / / Na paviTTo NAviTTho NANI Neyesu rUvamiva cakkhU / jANadi passadi NiyadaM akkhAtIdo jagamasesaM / / 29 / / (harigIta ) rUpa ko jyoM cakSu jAne paraspara apraviSTha raha / tyoM Atma jJAnasvabhAva anya padArtha usake jJeya haiM / / 28 / / praviSTha raha apraviSTha raha jyoM cakSu jAne rUpa ko| tyoM atIndriya AtmA bhI jAnatA sampUrNa jaga / / 29 / / jisaprakAra rUpI padArtha netroM ke jJeya haiM; usIprakAra jJAnasvabhAvI AtmA ke sabhI padArtha jJeya haiM; phira bhI ve jJAna aura jJeya eka-dUsare meM praveza nahIM krte| jisaprakAra cakSu rUpa meM apraviSTa rahakara aura apraviSTa na rahakara jAnatI-dekhatI hai; usIprakAra AtmA indriyAtIta hotA huA sampUrNa jagata ko usameM apraviSTarahakara aura apraviSTa narahakara nirantara jAnatA-dekhatA hai| ina gAthAoM ke bhAva ko tattvapradIpikA meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai "yadyapi AtmA aura padArtha svalakSaNabhUta pRthaktva ke kAraNa ekadUsare meM pravRtta nahIM hote; tathApi unake netra aura rUpI padArtha kI bhAMti jJAna-jJeya svabhAvasaMbaMdha se honevAlI eka-dUsare meM pravRtti pAI jAtI hai| jisaprakAra netra aura unake viSayabhUta rUpI padArtha paraspara praveza kiye binA hI jJeyAkAroM ko grahaNa aura samarpaNa karane se svabhAvavAle haiM; usIprakAra AtmA aura padArtha eka-dUsare meM praviSTha hue binA hI samasta jJeyAkAroM ke grahaNa karane aura samarpaNa karane ke svabhAvavAle haiN| jisaprakAra cakSurUpI dravyoM ko svapradezoM ke dvArA asparza karatI huI apraviSTha rahakara tathA jJeya AkAroM ko AtmasAta karate hue apraviSTha na rahakara jAnatI-dekhatI hai; usIprakAra AtmA bhI indriyAtItatA ke kAraNa prApyakAritA kI vicAra-gocaratA se dUra hotA huA jJeyabhUta samasta vastuoM ko svapradezoM se asparza karatA huA apraviSTha rahakara tathA zaktivaicitrya ke kAraNa vastu meM vartate samasta jJeyAkAroM ko mAno mUla se hI ukhAr3akara grAsa kara lene se apraviSTha na rahakara jAnatA-dekhatA hai| isaprakAra isa vicitrazaktivAle AtmA ke padArthoM meM apraveza kI bhAMti praveza bhI siddha hotA hai|" vastuta: bAta yaha hai ki sabhI dravya paraspara bhinna haiM, pratyeka ke judejude lakSaNa haiM; isakAraNa ve eka-dUsare meM pravRtta nahIM hote; tathApi unameM se AtmA aura para-padArthoM meM paraspara jJAyaka-jJeya saMbaMdha hone se netra aura rUpI padArthoM ke samAna paraspara meM pravRtti upacAra se kahI jAtI hai| ___ tAtparya yaha hai ki jisaprakAra A~kheM unake pAsa gaye binA hI rUpI padArthoM ko jAnatI-dekhatI haiM; usIprakAra yaha AtmA bhI jJeyapadArthoM ke pAsa gaye binA hI unheM jAnatA-dekhatA hai| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-28-29 146 pravacanasAra anuzIlana isaprakAra yadyapi yaha AtmA jJeya padArthoM ke pAsa jAtA nahIM hai aura jJeya padArtha bhI AtmA ke pAsa Ate nahIM haiM; tathApi yaha AtmA unheM jAna letA hai aura ve jJeya padArtha AtmA ke jAnane meM A jAte haiN| isaprakAra ve AtmA meM praviSTha bhI haiM aura apraviSTha bhI haiN| vyavahAra se praviSTha haiM aura nizcaya se apraviSTha haiN| isa bAta ko bhAvArtha meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - "yadyapi A~kha apane pradezoM se rUpI padArthoM ko sparza nahIM karatI, isalie vaha nizcaya se jJeyoM meM apraviSTha hai; tathApi vaha rUpI padArthoM ko jAnatI-dekhatI hai, isalie vyavahAra se yaha kahA jAtA hai ki merI A~kha bahuta se padArthoM meM jA pahu~catI hai| isIprakAra yadyapi kevalajJAnaprApta AtmA apane pradezoM ke dvArA jJeya padArthoM ko sparza nahIM karatA, isalie vaha nizcaya se to jJeyoM meM apraviSTa hai; tathApi jJAyaka-darzaka zakti kI kisI parama adbhuta vicitratA ke kAraNa vaha samasta jJeyAkAroM ko jAnatA-dekhatA hai; isalie vyavahAra se yaha kahA jAtA hai ki AtmA sarvadravya-paryAyoM meM praviSTa ho jAtA hai| isaprakAra vyavahAra se jJeya padArthoM meM AtmA kA praveza siddha hotA hai|" yadyapi AcArya jayasena bhI tAtparyavRtti meM ina gAthAoM ke bhAva ko isIprakAra spaSTa karate haiM; tathApi ve kevalajJAna aura unameM jhalakanevAle padArthoM kA ullekha karate hue likhate haiM ki tInaloka meM sthita tInakAla saMbaMdhI samasta paryAyoM se pariNamita sabhI padArtha, jJAna ke sAtha paraspara pradezoM kA saMbaMdha nahIM hone para bhI apane AkAroM ko samarpita karane meM samartha haiM aura kevalajJAna bhI unake AkAroM ko grahaNa karane meM pUrNataH samartha hai| ina gAthAoM ke bhAva kA bhAvAnuvAda kavivara vRndAvanadAsajI isaprakAra karate haiM (SaTpada) jJAnI apane jJAnabhAva hI mAhiM virAjai / jJeyarUpa saba vastu Apane meM hI chAjai / / milikara barateM nAhiM paraspara jJeyaru jJAnI / aisI hI maryAda vastu kI banI pramAnI / / jimi rUpI darabani ko pragaTa, dekhata nayana pramAna kara / timi tahAM jathAratha jAni ke, vRndAvana paratIti dhara / / 132 / / jJAnI apane jJAnabhAva meM hI virAjamAna hai aura jJeyarUpa samasta vastue~ bhI svayaM meM hI zobhAyamAna haiN| jJeya aura jJAnI - donoM paraspara milakara nahIM rahate / vastusvarUpa kI aisI hI maryAdA hai| jisaprakAra A~khe rUpI padArthoM ko jAnatI haiM; usIprakAra AtmA bhI pramANa aura nayoM se padArthoM ko yathArtha jAnakara pratIti karate haiN| (manaharaNa) jJAnI nA pradeza teM praveza karai jJeyamAhiM, tathA vyavahAra se praveza hU so karai hai| acchAtIta jJAnateM samasta vastu dekhe jAneM, pAthara kI rekha jyoM na saMga pariharai hai / / jaise naina rUpaka padAratha vilaukai vRnda, taise zuddha jJAna soM amala chaTA bharai hai| mAnoM sarva jJeya ko ukhAri ke nigali jAta, ___ zakta vyakta tAsa ko vicitra esodharai hai||133|| yadyapi nizcayanaya se AtmA apane pradezoM se jJeya meM praveza nahIM karatA; tathApi vyavahAra se para meM praveza karatA hai - aisA kahA jAtA hai| patthara kI rekhA ke samAna samasta parigraha ke tyAgI AtmA akSAtIta kevalajJAna se samasta vastuoM ko dekhate-jAnate haiN| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 pravacanasAra anuzIlana jisaprakAra A~kheM rUpI padArthoM ko dekhatI-jAnatI haiM; usIprakAra zuddhajJAna kI amala chaTA se bharA bhagavAna AtmA apane jJAna se mAnoM sarva jJeyoM ko ukhAr3a kara nigala jAtA hai; usakI zakti kA aisA hI vaicitrya hai| ina gAthAoM kA bhAva svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM - "jisataraha A~kha rUpI padArthoM meM praveza nahIM karatI aura rUpI padArtha A~kha meM praveza nahIM karate, phira bhI A~kha rUpI padArthoM ke jJeyAkAroM ko grahaNa karane ke-jAnane ke svabhAvavAlI hai aura rUpI padArtha apane jJeyAkAroM ko arpaNa karane ke-janAne ke svabhAvavAle haiM; usItaraha AtmA padArthoM meM praveza nahIM karatA aura padArtha bhI AtmA meM praveza nahIM karate, phira bhI AtmA padArthoM ke samasta jJeyAkAroM ko grahaNa karane ke jAnane ke svabhAvavAlA hai aura padArtha apane samasta jJeyAkAroM ko arpaNa karane kejanAne ke svabhAvavAle haiM; yadi AtmA aisA nahIM jAne to usane AtmA ko nahIM jAnA / jo AtmA ko nahIM jAnatA; use puNya-pApa Adi tattvoM kA bhI jJAna nahIM hai| ise samajhe binA bAhara meM ananta bhava gye| jJeyoM meM krama se pariNamana hote hue bhI ve sabhI eka samaya meM akrama janAne kI yogyatA rakhate haiM aura jJAna eka samaya meM akrama jAnane kI yogyatA rakhatA hai|' ___A~kha para-padArtha meM praveza nahIM karatI; isalie apravezI hai aura jaise jJeya haiM, vaisA jAnatI hai; isalie use pravezI kahA hai| A~kha sarpa ko sarparUpa jAnatI hai; jaise padArtha haiM, vaisA jAnatI hai; isalie A~kha usameM praviSTa hai - aisA kahate haiN| isataraha unakA paraspara saMbaMdha batAte haiN| isalie vyavahAra se kahA ki vaha praveza kie binA nahIM rhtii| vAstava meM to aMdara praveza nahIM huA hai; yahI nizcaya hai aura aMdara praviSTa huI hai, yaha vyavahAra hai| gAthA-28-29 149 jJAna jJeya ke andara pahuMce, taba hI jAne - aisA jJAna kA svabhAva nahIM hai| jJAna jJeya ke pAsa jAe, taba jJAna jAne - aisA svabhAva nahIM hai aura jJAna jJeya ko prApta hokara jAne - aisA bhI svabhAva nahIM hai; vaha indriyAtIta hokara jAnatA hai| lokAloka ke jitane bhI padArtha haiM, una sabhI ko sparza nahIM karatA; una samasta padArthoM meM praviSTa hue binA hI yaha jJAna jAne - aisA isakA svaccha svabhAva hai - yaha nizcaya hai| AtmA sva-paraprakAzaka zakti se vicitra hai| AtmA ke sivAya anya meM sva-paraprakAzaka zakti nahIM hotii| para ke grahaNa aura tyAga kA svabhAva AtmA kA nahIM hai, apitu mAtra para ko jAnane kA svabhAva hai|' jJAna kA to mAtra sva-para ko jAnane kA svabhAva hai - yahI usakA kArya hai; isalie AtmA kA svabhAva sva-paraprakAzaka hai| jJAna ne samasta jJeyAkAroM ko mAno ki unheM mUla meM se hI ukhAr3a kara grasita kara liyA hai| aisA lagatA hai ki jaise grAsa choTA hai aura mu~ha bar3A hai| mUla meM se ukhAr3a DAlA hai arthAt ki koI bhI jJeya jAnane meM bAkI nahIM rahA, lokAloka meM kucha bhI bAkI nahIM rahA, sabhI kucha jJAna meM A gayA hai| jisaprakAra A~kha apane pradezoM dvArA rUpI padArthoM ko sparza nahIM karatI hone se nizcaya se to vaha jJeyoM meM apraviSTa hI hai| jisataraha A~kha agni barpha Adi meM praveza nahIM karatI, phira bhI una rUpI padArthoM ko A~kha jAnatI hai; isalie yaha kahA jAtA hai ki merI A~kha bahuta padArthoM meM phiratI hai| usIprakAra jJAna aura jJeyoM kA nikaTa saMbaMdha hai arthAt jJeya janAya binA nahIM rahate aura jJAna jAne binA nahIM rhtaa| usIprakAra kevalajJAnI AtmA kA kevalajJAna lokAloka ke padArthoM ko sparza nahIM karatA / nizcaya se to vaha jJeyoM meM praveza nahIM karatA; phira bhI jAnane-dekhane kA svabhAva 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-222 2.vahI, pRSTha-222 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-217 2. vahI, pRSTha-221 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-28-29 151 150 pravacanasAra anuzIlana paryAya meM pariNamita huA hai - aisA svabhAva hai| samasta jJeyAkAroM ko jAnatA-dekhatA hone se vyavahAra meM kahA jAtA hai ki AtmA kA paradravya aura unakI paryAyoM meM praveza ho gayA hai| isataraha vyavahAra se, jJeya padArthoM meM AtmA kA praveza siddha hotA hai|" ukta gAthAoM meM mAtra yahI kahA gayA hai ki jisaprakAra jaba hama A~khoM se jAnate-dekhate haiM, taba na to A~khoM ko rUpI padArthoM ke pAsa jAnA par3atA hai aura na padArthoM ko hI A~khoM meM praveza karanA par3atA hai; A~kheM aura padArtha donoM apanI-apanI jagaha rahate hue bhI hama A~khoM se padArthoM ko dekha lete haiM, jAna lete haiM aura padArtha bhI hamAre dekhane-jAnane meM A jAte haiN| isase bhI adhika mahattvapUrNa bAta yaha hai ki agni ko jAnane se A~kheM jalatI nahIM haiN| _isIprakAra kI sthiti jJAna kI bhI hai| jJeya padArthoM ko dekhane-jAnane ke lie jJAna ko na to kinhIM jJeya padArthoM ke pAsa jAnA par3atA hai aura na ve jJeya padArtha hI jJAna meM praviSTha hote haiM; donoM ke apane-apane svabhAva meM sthita rahane para bhI jJAna jJeya padArthoM ko jAna letA hai aura jJeya padArtha jJAna meM pratibimbita ho jAte haiN| isase bhI adhika mahattvapUrNa tathya yaha hai ki jJeyoM ko jAnane se jJAna meM kucha bhI vikRti utpanna nahIM hotI tathA jJeyoM para bhI koI prabhAva nahIM pdd'taa| atyanta spaSTa ukta vastusthiti hone para bhI yaha prazna upasthita hotA hI hai ki jJAna ne jJeyoM meM praveza kiyA ki nahIM athavA jJeya jJAna meM Aye ki nahIM? yadi jJAna ne jJeyoM meM praveza hI nahIM kiyA hai to phira jJAna ko sarvagata kaise kahA jA sakatA hai ? isIprakAra jJeyoM ne jJAna meM praveza nahIM kiyA hai to phira jJeyoM ko jJAnagata 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-224 yA Atmagata kaise kahA jA sakatA hai ? yadi donoM ne paraspara eka-dUsare meM praveza kiyA hai to phira ve donoM eka-dUsare se aprabhAvita kaise raha sakate haiM ? ukta praznoM kA uttara yahA~ nayavibhAga se diyA gayA hai| nizcayanaya se na to jJAna jJeya padArthoM meM praveza karatA hai aura na jJeya padArtha hI jJAna meM praveza karate haiM; isakAraNa ve eka-dUsare se prabhAvita bhI nahIM hote haiN| ___ yadyapi jJAna aura jJeya eka-dUsare meM praviSTa nahIM hote; tathApi jJAna jJeyapadArthoM ko jAnatA hai; isa apekSA vaha jJeyoM meM gayA - aisA vyavahAranaya se kahA jAtA hai aura isI apekSA AtmA va jJAna sarvagata haiN| isIprakAra jJeya jJAna meM pratibimbita hote haiM - isa apekSA jJeya jJAna meM A gaye - aisA vyavahAranaya se kahA jAtA hai aura isI apekSA jJeya jJAnagata yA Atmagata yavahAravadhavAomazcebaihAranaya ke kathanoM meM jo paraspara virodha dikhAI detA hai, vaha. viSayagata hai| anekAntAtmaka vastu meM jo paraspara virodhI dharmayugala pAye jAte haiM, unameM se eka dharma nizcaya kA aura dUsarA dharma vyavahAra kA viSaya banatA hai| jisa dRSTi se nizcaya-vyavahAra eka-dUsare kA virodha karate najara Ate haiM, usI dRSTi se ve eka-dUsare ke pUraka bhI haiN| kAraNa ki vastu jina virodhI dharmoM ko svayaM dhAraNa kie hue haiM, unameM se eka kA kathana nizcaya aura dUsare kA kathana vyavahAra karatA hai| yadi donoM naya eka pakSa ko hI viSaya karane lageM to dUsarA pakSa upekSita ho jaavegaa| ata: vastu ke sampUrNa prakAzana evaM pratipAdana ke lie donoM naya Avazyaka haiM, anyathA vastu kA samagra svarUpa spaSTa nahIM ho paavegaa| jahA~ eka ora nizcaya aura vyavahAra meM pratipAdya-pratipAdaka saMbaMdha hai; vahIM dUsarI ora vyavahAra aura nizcaya meM niSedhya-niSedhaka saMbaMdha bhI hai| nizcaya pratipAdya hai aura vyavahAra usakA pratipAdaka hai| isIprakAra vyavahAra niSedhya hai aura nizcaya usakA niSedhaka hai| - paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha-52-53 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra gAthA-30-31 vigata 28 va 29vIM gAthAoM meM yaha kahA gayA hai ki yadyapi nizcayanaya se AtmA apane asaMkhyAta pradezoM meM hI rahatA hai; tathApi vaha vyavahAranaya se sarvagata bhI hai| isIprakAra yaha bhI kahA gayA hai ki yadyapi nizcayanaya se jJeya jJeyagata hI haiM; tathApi vyavahAranaya se ve jJAnagata bhI haiM; Atmagata bhI haiN| aba ina 30 va 31vIM gAthAoM meM usI bAta ko sayukti siddha karate haiM - gAthAe~ mUlata: isaprakAra haiM - rayaNamiha indaNIlaM duddhajjhasiyaM jahA sbhaasaae| abhibhUya taM pi duddhaM vaTTadi taha NANamaDhesu / / 30 / / jadi te Na saMti aTThA NANe NANaM Na hodi savvagayaM / savvagayaM vA NANaM kahaM Na NANaTThiyA aTThA / / 31 / / (harigIta) jyoM dUdha meM hai vyApta nIlama ratna apanI prabhA se / tyoM jJAna bhI hai vyApta re nizzeSa jJeya padArtha meM / / 30 / / ve artha nA hoM jJAna meM to jJAna na ho sarvagata / jJAna hai yadi sarvagata to kyoM na hoM ve jJAnagata / / 31 / / jisaprakAra isa jagata meM dUdha meM par3A huA indranIla ratna apanI prabhA se usa dUdha meM vyApta hokara vartatA hai; usIprakAra jJAna jJeyapadArthoM meM vyApta hokara vartatA hai| ___ yadi ve padArtha jJAna meM na hoM to jJAna sarvagata nahIM ho sakatA aura yadi jJAna sarvagata hai to padArtha jJAnagata kaise nahIM haiM ? gAthA-30-31 153 ina gAthAoM kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "jisaprakAra dUdha meM par3A huA indranIla ratna apanI prabhA se dUdha meM vyApta dikhAI detA hai; usIprakAra saMvedana arthAt jJAna bhI AtmA se abhinna hone se kartA aMza se AtmA ko prApta hotA huA jJAnarUpa karaNa aMza ke dvArA kAraNabhUta padArthoM ke kAryabhUta samasta jJeyAkAroM meM vyApta huA vartatA hai; isalie kArya meM kAraNa kA (jJeyAkAroM meM padArthoM kA) upacAra karake yaha kahane meM koI virodha nahIM AtA ki jJAna padArthoM meM vyApta hokara vartatA hai| yadi samasta sva jJeyAkAroM ke samarpaNa dvArA jJAna meM avatarita hote hue samasta padArtha jJAna meM pratibhAsita na hoM to vaha jJAna sarvagata nahIM mAnA jA sktaa| yadi vaha jJAna sarvagata mAnA jAtA hai to phira sAkSAt jJAnadarpaNa meM avatarita bimba kI bhAMti apane-apane jJeyAkAroM ke kAraNa hone se aura paramparA se pratibiMba ke samAna jJeyAkAroM ke kAraNa hone se padArtha jJAnasthita nizcita kaise nahIM hote arthAt padArtha jJAnasthita haiM hii|" ina gAthAoM kA bhAva AcArya jayasena tAtparyavRtti meM bhI isIprakAra spaSTa karate haiN| kavivara vRndAvanadAsajI ina gAthAoM kA bhAvAnuvAda do chandoM meM isaprakAra prastuta karate haiM - (manaharaNa) jaise isa loka meM mahAna indranIla ratna, dUdhamAhiM DArai taba aiso virataMta hai| apanI AbhAsateM saphedI bheda dUdha kI so, nIla varna dUdha ko karata darasaMta hai / / tAhI bhAMti kevalI ke jJAna kI zakati vRnda, jJeyana ko jJAnAkAra karata lasaMta hai| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 pravacanasAra anuzIlana nihacai nihAreM doU Apasa meM nyAre tauU, vyApya aru vyApaka ko yahI virataMta hai / / 134 / / jisaprakAra loka meM indranIla ratna ko dUdha meM DAlate haiM to vaha ratna apanI AbhA se dUdha kI saphedI ko bhedakara dUdha ko nIle raMgarUpa dikhAne lagatA hai| usIprakAra kevalI bhagavAna ke jJAna kI zakti jJeyoM ko jJAnAkAra karatI huI zobhAyamAna hotI hai| nizcayanaya se dekheM to jJAna aura jJeya - donoM jude-jude hI haiN| vyApya jJAna aura vyApaka AtmA - donoM kI yahI sthiti hai| tAtparya yaha hai ki AtmA aura jJAna - donoM hI jJeyoM se jude hI haiM; to bhI jJeyoM ko jAnane ke kAraNa AtmA aura jJAna - donoM hI sarvagata kahe gaye haiN| (SaTpada) jo saba vastu na laseM, jJAna kevalamaha~ aanii| to taba kaise hoya, sarvagata kevalajJAnI / / jo zrIkevalajJAna, sarvagata padavI paayo| to kimivastu na basahi, tahA~saba yoM drsaayo|| upacAra dvArateM jJAna jimi, jJeyamAMhi prApati khii| tAhI prakAra teM jJAna meM, vastu vRnda vAsA lahI / / 135 / / yadi kevalajJAna meM sabhI vastue~ jAnane meM nahIM AyeM to kevalajJAnI sarvagata kaise ho sakate haiM? yadi kevalajJAna sarvagata hai to phira usameM sabhI vastue~ kaise nahIM jAnI jAyegI? jisaprakAra upacAra se jJeyoM meM jJAna kI prApti kahI; usIprakAra jJAna meM jJeyoM kA vAsa bhI jAnanA caahie| isa viSaya ko svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM - "jJAna meM sabhI jJeya jAnane meM Ate haiM; isalie jJAna jJeyoM meM praviSTa hotA hai - aisA kahA jAtA hai; isataraha yahA~ vyavahAra siddha kiyA hai| gAthA-30-31 155 AtmA ke jJAna meM para padArtha nimitta kAraNa haiM, yaha siddha karate haiN| padArthoM ke dravya-guNa-paryAya jJAna meM jAnane meM A gaye haiM, isalie AtmA para meM praviSTa huA hai - aisA kahA jAtA hai| jJAna padArthoM ke dravya-guNa-paryAya ko jAnatA hai, isalie jJAna padArthoM meM vyApta hotA hai - aisA upacAra karane meM AyA hai| jisataraha dUdha meM rahA huA indranIlaratna apanI prabhA samUha dvArA dUdha meM vyApta hokara vartatA huA dikhAI detA hai - upacAra se dUdha meM pasaratA huA dikhAI detA hai; usItaraha bhagavAna akhaNDa AtmA, jJAna se abhinna hone se kartA aMza dvArA Atmapane ko prApta hotA huA aura jJAna sAdhana ke bheda dvArA kAraNabhUta padArthoM ke kAryabhUta samasta jJeyAkAroM meM vyApta hokara vartatA hai / jJeyoM se bhare hue vizva meM rahA huA AtmA, samasta lokAloka ko apanI jJAnaprabhA dvArA prakAzita karatA hai arthAt jAnatA hai; isalie vyavahAra se AtmA kA jJAna aura AtmA sarvavyApI kahalAtA hai; yadyapi nizcaya se to AtmA aura jJAna apane asaMkhya pradezoM meM hI rahate haiM, jJeyoM meM praviSTa nahIM hote| jaise mayUra (mora) bimba hai aura darpaNa meM dikhAI detA hai, vaha pratibimba hai; vaise hI lokAloka ke jJeyAkAra bimba haiM aura jJAna meM jo dikhate haiM, ve jJeyAkAra pratibiMba haiN| sampUrNa lokAloka bimba hai aura AtmA kA jJAna pratibimba hai| padArtha unake dravya-guNa-paryAya ke kAraNa hai aura jJAna paryAya meM paramparA kAraNa hai; isalie padArtha jJAnasthita haiM - aisA nizcita hotA hai| dravya-guNa-paryAya bimba haiM, unakA kAraNa padArtha hai| padArtha kAraNa hai aura dravya-guNa-paryAya kArya hai| pratibimba to jJAna kI paryAya hai| pratibimba kA kAraNa to bhedarUpa dravya-guNa-paryAya haiN|" 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-227 2. vahI, pRSTha-227-228 3. vahI, pRSTha-230 4.vahI, pRSTha-231 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 pravacanasAra anuzIlana mayUra Adi darpaNa meM dikhAI dete haiM, vaha to darpaNa kI avasthA hai| padArthoM ke dravya-guNa-paryAya jJAna meM nahIM Ae haiM; nizcaya se aisA hone para bhI vyavahAra se dekhA jAe to jJAna meM huI jJAna kI avasthA kA kAraNa padArthoM ke dravya-guNa-paryAya haiM, unakA kAraNa padArtha hai / isataraha paramparA se jJAna meM hue jJeyAkAroM kA kAraNa padArtha hai; isalie usa jJAna kI avasthArUpa jJeyAkAroM ko athavA jJAnAkAroM ko jJAna meM dekhakara, kArya meM kAraNa kA upacAra karake padArtha jJAna meM hai - aisA vyavahAra se kahA jA sakatA hai| jJAna paryAya meM jJeyAkAra A gaye haiM - aisA bhI kahA jAtA hai| terA jJAna para-padArtha ke bheda tathA abheda ko jAnane meM samartha hai / parapadArtha apane bheda tathA abheda svabhAva ko janAvane meM samartha hai| kintu terA jJAna unheM lAve athavA chor3e - aisA saMbaMdha nahIM hai| ve tere jJAna meM AveaisA nimitta-naimittika saMbaMdha hai|" yahA~ AtmA ko kartA aura jJAna ko karaNarUpa meM prastuta kiyA gayA hai aura AtmA aura jJAna - donoM ko hI padArthoM meM vyApta kahA gayA hai arthAt unheM sarvagata kahA gayA hai| AtmA jJAna dvArA padArthoM ko jAnatA hai; ise hI 'AtmA sarvagata hai aura jJAna sarvagata haiM' - aisA kahA jAtA hai| kartA kI apekSA AtmA ko sarvagata kahA jAtA hai aura karaNa kI apekSA jJAna ko sarvagata kahA jAtA hai| isa bAta ko yahA~ dUdha meM par3e hue indranIla ratna kA udAharaNa dekara samajhAyA gayA hai| indranIla ratna nIle raMga kA hotA hai| usakA aisA svabhAva hai ki yadi use dUdha meM DAla deM to usakI prabhA se sampUrNa dUdha nIlA dikhAI dene lagatA hai| ise hI aisA kahA jAtA hai ki dUdha nIlA ho gyaa| gAthA-30-31 157 gaharAI se dekheM to dUdha nIlA nahIM huA hai, dUdha to sapheda hI hai; kyoMki yadi dUdha meM se ratna ko nikAla liyA jAya to dUdha sapheda hI dikhAI degaa| isakA tAtparya yahI hai ki indranIla ratna ke DUbe hone para bhI dUdha to sapheda hI thA; phira bhI logoM ko aisA pratIta hotA hai ki sampUrNa dUdha nIlA ho gayA hai| ratna ratna meM hai aura dUdha dUdha meM hai tathA ratna aura dUdha - donoM hI saMyoga ke kAla meM bhI avikRta hI rahe haiM; tathApi ratna kI prabhA se dUdha ratna ke samAna nIlA dikhAI detA hai| isakAraNa vyavahAranaya se dUdha ko nIlA kaha diyA jAtA hai| isIprakAra jJAna meM jJeya pratibimbita hote haiM to jJAna jJeyAkAra dikhAI dene lagatA hai| yadyapi jJeyoM ko jAnate samaya bhI jJAna to jJAnarUpa hI rahatA hai, jJeyarUpa nahIM hotA aura jJeya jJeyarUpa rahate haiM, jJAnarUpa nahIM hote; tathApi jJeya jJAna meM jJAta hote haiM; isakAraNa jJAna ko sarvagata kahA jAtA hai| ___ padArthoM kA svayaM kA svarUpa hai biMba aura darpaNa meM jhalakatA huA unakA rUpa hai pratibiMba / pratibiMba kA nimitta to biMba hai, para upAdAna to darpaNa hI hai; kyoMki darpaNa meM jo kucha bhI dikhAI detA hai, vaha saba darpaNa kI avasthAe~ haiN| ___isIprakAra jJeya padArthoM kA jo bhI svarUpa hai, vaha to unakA svayaM kA hI hai; parantu jAnane meM AnevAlA unakA rUpa jJAna kI racanA hai| yadyapi unakA jJeyarUpa nimitta jJeya padArtha haiM, tathApi jJeyoM ko jAnanevAlI una jJAna paryAyoM kA upAdAna to jJAna hI hai, AtmA hI hai| isaprakAra ve jJeyAkAra vAstava meM to jJAna hI haiM, AtmA hI haiN| sampUrNa vizleSaNa kA sAra yahI hai ki yadyapi nizcaya se AtmA apane meM hI rahatA hai, tathApi samasta jJeyoM ko jAnane ke kAraNa AtmA aura jJAna sarvagata haiM aura samasta jJeya AtmA meM pratibimbita ho jAne ke kAraNa jJeya jJAnagata hai, Atmagata hai| 1.divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-233 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra gAthA - 32 vigata gAthAoM meM sabako dekhane-jAnane ke kAraNa AtmA ko sarvagata siddha kiyA gayA hai; aba isa gAthA meM yaha batAte haiM ki sabako dekhatejAnate hue bhI yaha AtmA bAhya jJeya padArthoM se bhinna hI hai / gAthA mUlataH isaprakAra hai - hadiva va muMcadiNa paraM pariNamadi kevalI bhagavaM / pecchadi samaMtado so jANadi savvaM NiravasesaM / / 32 / / ( harigIta ) kevalI bhagavAna para nA grahe chor3e pariNameM / cahuM ora se sampUrNata: niravazeSa ve saba jAnate / / 32 / / kevalI bhagavAna para ko grahaNa nahIM karate, chor3ate nahIM, pararUpa pariNamita nahIM hote; parantu niravazeSarUpa se sampUrNa AtmA ko yA sabhI jJeya padArthoM ko sarva ora se dekhate - jAnate haiM / ukta gAthA kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM "svabhAva se hI paradravya ke grahaNa-tyAga kA tathA paradravyarUpa pariNamita hone kA abhAva hone se yaha AtmA svatattvabhUta kevalajJAnarUpa se pariNamita hokara, niSkaMpa jyotivAle maNi ke samAna jisake sarvAtmapradezoM se darzanajJAna-zakti sphurita hai aura jo paripUrNa AtmA ko AtmA se sampUrNataH anubhava karatA hai athavA eka sAtha hI sarvapadArthoM ke samUha kA sAkSAtkAra karane ke kAraNa jJaptiparivartana kA abhAva hone se grahaNa -tyAga kriyA se virAma ko prApta pahale se hI samasta jJeyAkArarUpa pariNamita hone se pararUpa se nahIM pariNamita hotA huA sarvaprakAra se sarva vizva ko mAtra dekhatA jAnatA hai| isaprakAra donoM rUpa meM AtmA kA para-padArthoM se atyanta bhinnatva hI hai| " 159 ukta TIkA meM gAthA kI dUsarI paMkti ke do artha kiye gaye haiM / prathama to yaha ki yaha kevalajJAnarUpa se pariNamita AtmA paripUrNa AtmA kA * AtmA se sampUrNata: anubhava karatA hai aura dUsarA yaha ki yaha kevalajJAnarUpa pariNamita AtmA sarvaprakAra se sampUrNa vizva (lokAloka) ko jAnatA dekhatA hai| gAthA-32 ukta donoM hI sthitiyoM meM yaha bhagavAna AtmA na to paradravyoM ko grahaNa karatA hai, na unakA tyAga karatA hai aura na unarUpa pariNamita hI hotA hai; isalie unase bhinna hI hai / prathama to bhagavAna AtmA meM eka tyAgopAdAnazUnyatvazakti hai, jisake kAraNa yaha AtmA paradravyoM ke grahaNa-tyAga se zUnya hai; dUsare yaha kevalajJAna loka-aloka ke sabhI dravya, unake guNa aura unakI trikAlavartI paryAyoM ko eka samaya meM ekasAtha hI jAna letA hai, isakAraNa kevalajJAna meM jJaptiparivartana nahIM hotA / jJaptiparivartana ke abhAva meM nayA jAnanerUpa grahaNa aura purAne ko jAnanA banda karanerUpa tyAga bhI nahIM hotA / isataraha kevalajJAnI AtmA paradravyoM ke grahaNa-tyAga se zUnya haiM / jJeyoM ko jAnane ke kAraNa jJeyoMrUpa meM pariNamita nahIM hone se bhI pararUpa pariNamita nahIM hote| isaprakAra para ke grahaNa - tyAga se zUnya aura pararUpa pariNamana se rahita kevalI bhagavAna apane AtmA ko aura anya sabhI padArthoM ko sampUrNata: dekhate- jAnate haiM; phira bhI ve sabhI para-padArthoM se, jJeyapadArthoM se bhinna hI hai| yahI Azaya hai isa gAthA aura TIkA kaa| AcArya jayasena tAtparyavRtti meM isa gAthA kA artha karate hue do prakAra se vyAkhyAna karate haiN| prathama vyAkhyAna meM to itanA hI kahate haiM ki sarvajJa bhagavAna vyavahAranaya se sampUrNa jJeyoM ko dekhate - jAnate hue bhI unheM grahaNa nahIM karate, chor3ate nahIM aura unarUpa pariNamita bhI nahIM hote| isakAraNa ve paradravyoM se bhinna hI hai / dUsare vyAkhyAna meM grahaNa -tyAga kI vyAkhyA karate hue likhate haiM ki Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-32 160 pravacanasAra anuzIlana kAma-krodhAdi evaM paMcendriyoM ke viSayoM ko grahaNa nahIM karate aura jJAnAdi ananta catuSTayoM ko chor3ate nahIM haiM tathA ekasAtha sabako jAnate hue bhI unarUpa pariNamita nahIM hote| isakAraNa bhI paradravyoM se bhinna hI haiN| kavivara vRndAvanadAsajI isa bAta ko aneka chandoM meM spaSTa karate haiM (manaharaNa) kevalI jineza paravastu ko na gahai tajai, tathA pararUpa na pranavai tihU~ kAla meM / jAteM tAkI jJAnajoti jagI hai akaMparUpa, chAyaka svabhAvasukha vevai sarva hAla meM / / soI sarva vastu ko vilaukai jAne saravaMga, raMca hUna bAkI rahai jJAna ke ujAla meN| ArasI kI icchA binA jaise ghaTapaTAdika, hota pratibiMbita tyoM jJAnI gunamAla meM / / 136 / / kevalI bhagavAna paravastuoM ko grahaNa nahIM karate, chor3ate nahIM haiM aura tInoM kAla meM kabhI bhI pararUpa pariNamita nahIM hote| unakI jJAna jyoti akaMparUpa jagamagA rahI hai; kyoMki kSAyikabhAva rUpa hai aura unheM sabhI sthitiyoM meM svAbhAvika sukha prApta hai| vaha kevalajJAna jyoti sabhI vastuoM ko sarvAMga dekhatI-jAnatI hai, usake prakAza meM raMcamAtra bhI jJeya zeSa nahIM rhte| jisaprakAra darpaNa kI icchA ke binA hI usameM ghaTapaTAdi padArtha jhalakate haiM; usIprakAra kevalajJAnI ke jJAna meM binA icchA ke hI sabhI padArtha jhalakate haiN| (dohA) rAga udayateM saMgaraha, doSa bhAvateM tyAga / moha udaya para-parinamana, aise tIna vibhAga / / 137 / / gahana-tajana-paraparinamana, ina hI teM nita hota / tAsa nAza kari ke bhayo, kevala jota udota / / 138 / / jinakI jJAnaprabhA acala, yathA mahAmani jota / prathamahiM jo saba lakhi liyo, sona anyathA hota / / 139 / / jathA ArasI svaccha ke, icchA ko nahiM leza / lasata tahA~ ghaTapaTa pragaTa, yahI subhAva vizeSa / / 140 / / taise zrIsaravajJa ke, icchA ko nahiM aMsa / niraicchA jAnata sakala, zuddhacidAtama haMsa / / 141 / / rAga ke udaya se yaha jIva para-padArthoM kA saMgraha karatA hai aura dveSabhAva ke kAraNa unakA tyAga karatA hai tathA moha ke udaya meM para ke rUpa meM pariNamana karatA hai arthAt unameM apanApana karatA hai| isaprakAra se moha ke tIna bhAga ho jAte haiN| ___ina rAga-dveSa-moha ke kAraNa hI grahaNa-tyAga aura para-pariNamana hotA hai| he bhagavan ! Apane rAga-dveSa-moha - ina tInoM kA nAza kara diyA hai; isakAraNa Apako kevalajJAnajyoti pragaTa ho gaI hai| ___ mahAmaNi kI jyoti ke samAna jinakI jJAnaprabhA acala hai| usa jJAna prabhA ne jo jaisA pahale se dekha liyA hai, vaha vaisA hI hotA hai, anyathA nahIM hotaa| jisaprakAra svaccha darpaNa ke koI icchA nahIM hotI aura usameM ghaTapaTAdi padArtha jhalakate haiN| aisA hI svabhAva jJAna kA hai| sarvajJa bhagavAna ke bhI koI icchA nahIM hotI aura unake jJAna meM lokAloka ke sabhI padArtha jhalaka jAte haiN| ukta gAthA kA bhAva svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM - "pahale AtmA tathA usakA jJAna para meM praviSTa hotA hai tathA para ke dravya-guNa-paryAya AtmA meM praviSTa hote haiM - aise nimitta-naimittika saMbaMdha kI bAta kI thI; kintu vAstava meM AtmA kA svabhAva lokAlokarUpI para-padArthoM ke grahaNa-tyAga kA nahIM hai|' 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-235 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra anuzIlana kevalI ko kSayopazama jJAna kA abhAva hai; ve eka hI sAtha sabhI ko jAnate haiN| khaNDa-khaNDa jAnane meM jJAna meM parivartana hotA hai aura rAga AtA hai; kintu kevalI ko yaha nahIM hotaa| eka jJeya ko jAnane, phira dUsare ko jAnanA athavA eka ko jAnakara chor3anA aura usake bAda dUsare ko jAnanA - aisI jJapti kriyA kA parivartana karanA arthAt jJAna meM eka jJeya ko grahaNa karanA aura dUsare ko chor3anA - yaha grahaNa-tyAga hai| aisI grahaNa-tyAga kI kriyA hai| aisI kriyA kA kevalI bhagavAna ko abhAva huA hai| nicalI (alpa) dazA meM bhI jJAna paravastu kA grahaNa-tyAga nahIM karatA, kintu eka ko jAnakara chor3anA, phira dUsare ko jAnakara chor3anA - yaha nicalIdazA meM hotA hai; kintu kevalI bhagavAna ko aisA nahIM hotaa| aisI grahaNa-tyAga kI kriyA kA unake abhAva hai; kyoMki vahA~ eka hI sAtha sabhI padArtha jAnane meM Ate haiN|' 1. apUrNadazA meM bhI jIva para kA grahaNa-tyAga nahIM krtaa| viparIta jJAna mAtra mAnatA hai ki maiM para kA grahaNa-tyAga karatA huuN| isaprakAra ajJAna se kheda sahita jJaptiparivartana ko prApta hotA hai| 2. samyagjJAna hote hI 'maiM para kA grahaNa-tyAga karatA hU~' - aisA nahIM mAnatA; isalie jJAna mithyA nahIM; kintu apUrNa hai, isalie eka ke bAda eka jAnatA hai| isaprakAra jJAna meM parivartana hotA hai| isataraha vaha jJAna sahita parivartana ko prApta hai| 3. bhagavAna ko pUrNadazA hone para grahaNa-tyAga kriyA kA parivartana nahI hai| kevalI bhagavAna akramapane jAnate-dekhate haiM, vahA~ khaNDa-khaNDapanA athavA parivartana nahIM hai| isataraha pUrvokta donoM hI prakAra se AtmA kA padArthoM se atyanta bhinnapanA hI hai|" ____ isaprakAra isa gAthA meM mAtra yahI kahA gayA hai ki sabako jAnatedekhatyahanimmI sarva bhagavo sabarUpa nahIM hote, jJAnarUpahI rahate haiM, jJeyapadArthoM se bhinna hI rahate haiN| pravacanasAra gAthA-33 vigata gAthAoM meM yaha spaSTa kiyA gayA hai ki kevalajJAna meM lokAloka pratibimbita hotA hai, para kevalajJAnI lokAlokarUpa nahIM hote, lokAloka bhI unarUpa nahIM hotA; ve jJeyarUpa lokAloka se bhinna rahate nirlipta hI rahate haiN| ___aba isa gAthA meM yaha batA rahe haiM ki kevalajJAnI ke samAna zrutajJAnI bhI sabako jAnate hue sabase bhinna hI rahate haiM, nirlipta hI rahate haiM / isaprakAra se kevalajJAnI aura zrutajJAnI meM koI antara nahIM hai| mUla gAthA isaprakAra hai - jo hi sudeNa vijANAdi appANaM jANagaM shaavenn| taM sudakevalimisiyo bhaNaMti logappadIvayarA / / 33 / / (harigIta) zrutajJAna se jo jAnate jJAyakasvabhAvI AtamA / zrutakevalI unako kaheM RSigaNa prkaashklokke||33|| jo vAstava meM zrutajJAna ke dvArA svabhAva se jJAyaka AtmA ko jAnatA hai, use loka ke prakAzaka RSIgaNa zrutakevalI kahate haiN| ukta gAthA kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - ___"anAdinidhana niSkAraNa asAdhAraNa svasaMvedyamAna caitanya sAmAnya mahimA ke dhAraka cetanasvabhAva se ekatva hone se jisaprakAra bhagavAna yugapat pariNamita samasta caitanyavizeSayukta kevalajJAna ke dvArA kevala AtmA ko AtmA se AtmA meM anubhava karane ke kAraNa kevalI haiM; usIprakAra anAdinidhana niSkAraNa asAdhAraNa sva-saMvedyamAna caitanya sAmAnya mahimA ke Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 gAthA-33 165 pravacanasAra anuzIlana dhAraka cetanasvabhAva se ekatva hone se hama bhI kramazaH pariNamita katipaya caitanya vizeSoM se yukta zrutajJAna dvArA kevala AtmA ko AtmA se AtmA meM anubhava karane ke kAraNa zrutakevalI haiN| isalie vizeSa AkAMkSA ke kSobha se basa ho, hama to svarUpanizcala hI rahate haiN|" mUla gAthA meM nizcaya zrutakevalI kA svarUpa samajhAyA gayA hai| kahA gayA hai ki jo zrutajJAna ke dvArA jJAyakasvabhAvI AtmA ko jAnatA hai, use zrutakevalI kahate haiN| ukta kathana spaSTa karate hue, TIkA meM nizcaya kevalI se nizcaya zrutakevalI kI tulanA kI gaI hai aura kahA gayA hai ki jisaprakAra nizcaya se kevalI bhagavAna kevalajJAna dvArA kevala AtmA ko jAnane ke kAraNa kevalI haiM; usIprakAra zrutakevalI zrutajJAna dvArA kevala AtmA ko jAnane ke kAraNa zrutakevalI haiN| jaba donoM hI kevala AtmA ko jAnane ke kAraNa kevalI yA zrutakevalI haiM to phira adhika jAnane kI AkulatA se kyA lAbha hai ? AtmA ke kalyANa ke lie to svarUpa meM nizcala rahanA hI paryApta hai| TIkA meM jisa AtmA ke anubhava kI carcA hai, usake saMbaMdha meM kevalI aura zrutakevalI donoM hI prakaraNoM meM eka samAna vizeSaNoM kA upayoga kiyA gayA hai; donoM meM hI anubhavagamya AtmA ko anAdinidhana, niSkAraNa, asAdhAraNa, svasvedyamAna caitanya sAmAnya mahimAvAna aura cetanasvabhAvI batAyA gayA hai; kintu kevalajJAna aura zrutajJAna saMbaMdhI vizeSaNoM meM kahA gayA hai ki kevalajJAna yugapat pariNamita hai aura zrutajJAna kramazaH pariNamita hai, kevalajJAna samasta sAmAnya caitanya vizeSoM se yukta hai aura zrutajJAna katipaya caitanya vizeSoM se yukta hai| aisA hone para cetanasvabhAvI AtmA meM ekatva kevalI aura zrutakevalI meM samAna hai, donoM kA jAnanA bhI samAna hai; ata: ukta antara hote hue bhI donoM meM koI antara nahIM hai| AcArya jayasena tAtparyavRtti meM ukta gAthA kA bhAva tattvapradIpikA ke samAna karate hue bhI anta meM sUrya aura dIpaka kA udAharaNa dekara samajhAte haiM; jo isaprakAra hai___ "jisaprakAra koI devadatta nAmaka puruSa dinameM sUryodaya se dekhatA hai aura rAtri meM dIpaka se dekhatA hai; usIprakAra kevalI bhagavAna sUryodaya ke prakAza meM dekhane samAna kevalajJAna se AtmA ko jAnate-dekhate haiM aura saMsArI vivekIjana dIpaka ke prakAza ke samAna zrutajJAna se rAgAdi vikalpoM se rahita paramasamAdhi meM nija AtmA ko jAnate-dekhate haiM, anubhava karate haiN| tAtparya yaha hai ki AtmA parokSa hai; ata: usakA dhyAna kaise kara sakate haiM?' isaprakAra ke saMzaya meM par3akara paramAtvabhAvanA ko chor3anA ucita nahIM hai|" nizcaya zrutakevalI ke svarUpa ko spaSTa karanevAlI isa gAthA ke bhAva ko spaSTa karane ke lie vRndAvanadAsajI ne bar3e-bar3e chaha chanda likhe haiM; jo mUlata: paThanIya haiM; una sabhI ko yahA~ denA saMbhava nahIM haiphira bhI anta meM diyA gayA dohA isaprakAra hai - (dohA) zabdabrahmakari jina lakhyo, jJAnabrahma nijruup| tAhI ko zrutikevalI, bhASatu haiM jinabhUpa / / 148 / / jinhoMne zabda brahma ke mAdhyama se jJAnabrahma rUpa nija AtmA dekhA hai; unhIM ko jinendra bhagavAna zrutakevalI kahate haiN| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - "aba kevalajJAnI aura zrutajJAnI arthAt samyagdRSTi sAmAnyarUpa se samAna hai, unameM antara nahIM hai - yaha darzAte haiN| rAga-dveSa kI asthiratA ko gauNa karo to samyagdRSTi aura kevalajJAnI meM antara nahIM / isa gAthA meM Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 pravacanasAra anuzIlana muni kI bAta hai, kintu yahA~ samyagdRSTi bhI le lenaa| avizeSa arthAt antara nahIM hai - yaha batAkara vizeSa jAnane kI icchA ke kSobha ko naSTa karate haiN| jJAnasvabhAva kA bhAna hone para samakitI aura kevalI meM aMtara nahIM hotA / alpa aMtara hotA hai, usako gauNa kiyA hai| __ AtmA caitanya jJAnajyoti hai, usakA bhAna hokara jo zrutajJAna pragaTa huA, usake dvArA ve AtmA ko anubhavate haiN| kevalI bhagavAna kevalajJAna dvArA AtmA ko anubhavate haiN| isataraha kevalI aura zrutakevaliyoM meM samAnatA hai| AtmA kA svabhAva jJAna-darzana hai - aise svabhAva ko zrutajJAna dvArA jAne unako zrutakevalI kahate haiN| caitanyasvabhAva se bharA huA AtmA jAnA hai; isalie isameM sabhI kucha A gayA hai; ata: bahuta jAnane kI icchA ko chor3a de| jJAna kama hai, use bar3hAU~ - aisI asthiratA kI icchA chor3akara jJAnasvarUpa meM sthira rahe - yahI yogyatA hai aura yahI kevalajJAna prApti kA upAya hai| isake alAvA dUsarA koI upAya nahIM hai|" ___ yahA~ eka prazna upasthita hotA hai ki yadi zrutajJAna se AtmA ko jAnanevAle, AtmA kA anubhava karanevAle zrutakevalI haiM to phira to pratyeka AtmAnubhavI samyagdRSTi ko zrutakevalI honA cAhie; jabaki zAstroM meM spaSTa ullekha hai ki bharatakSetra meM bhadrabAhu ke bAda koI bhI zrutakevalI huA hI nahIM hai| samayasAra kI nauMvI-dasavIM gAthA ke prakaraNa meM bhI isaprakAra prazna upasthita huA hai| ata: samayasAra ke anuzIlana ke samaya isa prakaraNa para 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-242 2. vahI, pRSTha-246-247 3.vahI, pRSTha-248 gAthA-33 167 vistAra se carcA kI gaI thI; jisakA mahattvapUrNa aMza isaprakAra hai - "are bhAI ! nizcayazrutakevalI aura vyavahArazrutakevalI koI alaga-alaga vyakti thor3e hI hote haiM, zrutakevalI to eka hI hote haiM aura ve dvAdazAMga ke pAThI aura AtmAnubhavI hI hote haiN| AtmAnubhavI hone ke kAraNa unheM hI nizcayazrutakevalI kahate haiM aura dvAdazAMga ke pAThI hone ke kAraNa unheM hI vyavahArazrutakevalI kahate haiN| isI bAta ko isaprakAra bhI vyakta karate haiM ki zrutakevalI nizcaya se nija zuddhAtmA ko hI jAnate haiM, para ko nahIM, dvAdazAMgarUpa zruta ko bhI nahIM; tathA ve hI zrutakevalI vyavahAra se dvAdazAMgarUpa zruta ko jAnate haiM, AtmA ko nhiiN| dhyAna rahe, ye donoM hI naya eka sAtha eka hI samaya meM eka hI vyakti para ghaTita hote haiM, anya-anya vyaktiyoM para nahIM, anya-anya samaya para bhI nhiiN| jo vyakti jisasamaya AtmA ko jAnane ke kAraNa nizcayazrutakevalI haiM; vahI vyakti usIsamaya dvAdazAMgarUpa zruta kA vizeSajJa hone ke kAraNa vyavahAra zrutakevalI bhI hai| isIprakAra jo vyakti jisasamaya dvAdazAMga kA pAThI hone se vyavahArazrutakevalI hai, vahI vyakti usIsamaya AtmajJAnI hone se nizcayazrutakevalI bhI hai| unameM na vyaktibheda hai aura na samayabheda hii| isIprakAra ke prayoga kevalI bhagavAna ke bAre meM bhI upalabdha hote haiN| niyamasAra meM likhA hai - 'jANadipassadi savvaM vavahAraNaeNa kevalI bhagavaM / kevalaNANI jANadipassadiNiyameNa appANaM / / 159 / / appasarUvaM pecchadi loyAloyaM Na kevalI bhagavaM / jar3a koi bhaNai evaM tassa ya kiM dUsaNaM hoI / / 166 / / loyAloyaM jANai appANaM Neva kevalI bhgvN| Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 gAthA-33 pravacanasAra anuzIlana jai koi bhaNai evaM tassa ya kiM dUsaNaM hoI / / 169 / / vyavahAranaya se kevalI bhagavAna sabhI ko jAnate-dekhate haiM aura nizcayanaya se kevalI bhagavAna mAtra AtmA ko hI jAnate-dekhate haiN| kevalI bhagavAna nizcaya se AtmasvarUpa ko hI dekhate-jAnate haiM, lokAloka ko nhiiN| yadi koI vyakti aisA kahe to usameM kyA doSa hai ? tAtparya yaha hai ki aisA kahane meM bhI koI doSa nahIM hai| kevalI bhagavAna vyavahAra se lokAloka ko dekhate-jAnate haiM, AtmA ko nhiiN| yadi koI vyakti aisA kahatA hai to usameM kyA doSa hai ? tAtparya yaha hai ki aisA kahane meM bhI koI doSa nahIM hai|' isIprakAra kA bhAva kalaza meM bhI AyA hai, jo isaprakAra hai - (vasaMtatilakA) 'jAnAti lokamakhilaM khalu tIrthanAtha: svAtmAnamekamanaghaM nijasaukhyaniSTham / no vetti se'yamiti taM vyavahAramArgAd ___vaktIti ko'pi munipo na ca tassa doSaH / / tIrthaMkara bhagavAna vAstava meM samasta loka ko jAnate haiM aura ve eka nirdoSa, nijasukha meM lIna AtmA ko nahIM jAnate - koI munivara vyavahAramArga se aisA kahate haiM to koI doSa nahIM hai|' kyA ukta kathanoM ke AdhAra para yaha niSkarSa nikAlA jA sakatA hai ki nizcayakevalI alaga hote haiM aura vyavahArakevalI alaga; tathA nizcayakevalI mAtra AtmA ko jAnate haiM aura vyavahArakevalI mAtra lokAloka ko? isIprakAra kyA yaha artha bhI nikAlA jA sakatA hai ki jaba kevalI nizcaya meM hote haiM, taba mAtra AtmA ko jAnate haiM; aura jaba vyavahAra meM hote haiM, taba mAtra lokAloka ko jAnate haiM ? nahIM, kadApi nahIM; kyoMki kevalI do prakAra ke hote hI nhiiN| eka hI kevalI kA do prakAra se nirUpaNa kiyA jAtA hai - eka nizcayakevalI aura dUsare vyvhaarkevlii| jo kevalI jisasamaya AtmA ko jAnane ke kAraNa nizcayakevalI kahe jAte haiM, ve hI kevalI usIsamaya lokAloka ko jAnane ke kAraNa vyavahArakevalI kahe jAte haiM; na to unameM vyaktibheda hotA hai aura na smybhed| ___isIprakAra nizcayazrutakevalI aura vyavahArazrutakevalI para ghaTita kara lenA caahie| prazna - zAstroM meM jina zrutakevaliyoM kI bAta AtI hai, ve to sabhI munirAja hI the; phira caturtha guNasthAna se zrutakevalI hote haiM - yaha Apa kaise kahate haiM? uttara - saudharmAdi indra, lokAntikadeva evaM sarvArthasiddhi Adi ke ahamindra bhI to dvAdazAMga ke pAThI aura AtmAnubhavI hote haiN| tathA yaha to Apa jAnate hI haiM ki devagati meM saMyama nahIM hotA; ata: unakA guNasthAna bhI cauthe se Upara nahIM hotaa| yadyapi yaha bAta satya hai ki cauthe se bArahaveM guNasthAna taka ke jIva zrutakevalI ho sakate haiM; tathApi isakA Azaya yaha kadApi nahIM ki caturtha guNasthAna se lekara bArahaveM guNasthAna taka kA pratyeka vyakti zrutakevalI hotA hai; kyoMki zrutakevalI hone ke lie svasaMvedanajJAnI aura dvAdazAMga kA pAThI - donoM zarte pUrI honA anivArya hai| prazna - jaba cauthe guNasthAna meM zrutakevalI ho sakate haiM to phira to paMcamakAla meM bhI zrutakevalI ho sakate hoMge; kyoMki paMcamakAla meM bhI chaThaveMsAtaveM guNasthAna meM jhUlanevAle bhAvaliMgI saMta ho sakate haiM, hote bhI haiN| uttara - hA~, hA~ kyoM nahIM ? avazya ho sakate haiM; kyoMki antima zrutakevalI bhadrabAhu paMcamakAla meM hI hue haiN| unake pahale bhI aneka zruta1. samayasAra anuzIlana bhAga 1 (dvitIya saMskaraNa), pRSTha 98-100 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-33 171 170 pravacanasAra anuzIlana kevalI paMcamakAla meM hue haiM, jinakI carcA jinAgama meM hai |at: 'abhI zruta-kevalI nahIM hote' - AcArya jayasena ke isa vAkya meM samAgata 'abhI' zabda kA artha antima zrutakevalI bhadrabAhu ke bAda kA kAla hI lenA caahie| 'abhI zrutakevalI nahIM hote' - isa kathana se yaha artha nikAlanA ki abhI svasaMvedana ke bala se AtmAnubhava bhI nahIM hotA - yaha bhI ThIka nahIM hai aura AtmAnubhava hotA hai, isalie abhI nizcayazrutakevalI bhI hote haiM - yaha bhI ThIka nahIM hai| jaba bhadrabAhu zrutakevalI ke bAda koI zrutakevalI huA hI nahIM to phira abhI bhI bhAvazrutakevalI hone kI bAta kahA~ TikatI hai? isIprakAra jaba paMcamakAla ke anta taka bhAvaliMgI munirAja AryikAe~ evaM samyagdRSTi-aNuvratI zrAvaka-zrAvikAyeM honA sunizcita hai to phira abhI svasaMvedanarUpa AtmajJAna kA abhAva kaise ho sakatA hai ?' niSkarSa ke rUpa meM hama yaha kaha sakate haiM ki zrutajJAna kA adhikatama vikAsa dvAdazAMga kA pAThI honA hI hai; isakAraNa hI use yahA~ sarvazruta kahA hai| 'jo AtmA sarvazruta ko jAnatA hai, vaha zrutakevalI haiM'- kA artha yaha huA ki jisa AtmA kA zrutajJAna pUrNataH vikasita ho gayA hai, vaha zrutakevalI hai| __ pUrNa vikasita zrutajJAna meM sva-para sabhI dravya zrutajJAna ke viSaya banate haiN| ata: yaha sunizcita huA ki sarvazruta ko jAnanevAle zrutakevalI ne sabhI ko jAnA hai| usake isa sarvajJAna meM sva ko jAnane ke kAraNa vaha nizcayazrutakevalI kahA jAtA hai aura dvAdazAMgarUpa para ko jAnane ke kAraNa vaha vyavahArazrutakevalI kahalAtA hai| aisI hI apekSA kevalI para bhI ghaTita hotI hai| sva-para sabhI ko jAnanevAle kevalI bhagavAna sva ko jAnane ke kAraNa nizcayakevalI aura lokAloka ko jAnane ke kAraNa vyavahArakevalI kahe jAte haiN| aisA bhI kahA jAtA hai ki kevalI bhagavAna nizcaya se AtmajJa haiM aura vyavahAra se sarvajJa / " ukta sampUrNa vizleSaNa kA tAtparya yahI hai ki apane AtmA ko anubhavapUrvaka jAnanevAlA AtmA, AtmA meM hI apanApana sthApita karanevAlA AtmA aura AtmA meM hI jamajAnevAlA, ramajAnevAlA AtmA hI zrutakevalI banatA hai aura kevalI bhI vahI banatA hai| ___tAtparya yaha hai ki par3ha-par3hakara yA suna-sunakara Ajataka na koI kevalI banA hai aura na zrutakevalI / kevalI aura zrutakevalI banane ke lie AtmajJAna aura AtmadhyAna hI kAryakArI haiN| ata: AtmArthI bhAiyoM ko parajJeyoM kI jAnanekIAkAMkSA se. adhika jJeyoM ko jAnane kI AkAMkSA se paralakSI 1.samayasAra anuzIlana bhAga 1 (dvitIya saMskaraNa), pRSTha-103 honA yogya nahIM hai| __ dharma ke Arambha karane kI vidhi hI yaha hai ki pahale gurUpadezapUrvaka vikalpAtmaka kSayopazamajJAna meM nijazuddhAtmatattva kA svarUpa samajhe, samyak nirNaya kare; usake uparAnta guru Adi samasta parapadArthoM se upayoga haTAkara upayoga ko Atmasanmukha kare aura AtmA meM hI tanmaya ho jaave| ___ yaha AtmatanmayatA hI AtmAnubhUti kA upAya hai, AtmAnubhUti hai; yahI dharma kA Arambha hai, yahI saMvara hai| niraMtara vRddhiMgata yaha AtmasthiratA hI nirjarA hai aura anantakAla taka ke lie AtmA meM samA jAnA hI vAstavika mokSa hai, jo anantasukhasvarUpa hai aura prApta karane ke lie ekamAtra parama-upAdeya hai| - nimittopAdAna, pRSTha-40 1. samayasAra anuzIlana bhAga 1 (dvitIya saMskaraNa), pRSTha 101-102 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra gAthA - 34 vigata gAthAoM meM vistAra se yaha batAyA gayA hai ki AtmA ko jAnanevAlA hI kevalI hai aura zrutakevalI hai; isalie kevalI aura zrutakevalI meM koI antara nahIM hai| aba isa 34 vIM gAthA meM kahate haiM ki yadi zruta kI upAdhi kI upekSA kareM to zrutajJAna bhI to jJAna hI hai| gAthA mUlataH isaprakAra hai - sutaM jiNovadiTTha poggaladavvappagehiM vayaNehiM / taM jANaNA hi NANaM suttassa ya jANaNA bhaNiyA / / 34 / / ( harigIta ) jinavara kathita pudgala vacana hI sUtra usakI jJapti hI / hai jJAna usako kevalI jinasUtra kI jJapti kaheM / / 34 / / pudgaladravyAtmaka vacanoM ke rUpa meM jinendra bhagavAna dvArA kahe gaye vastusvarUpa ke jJAna ko sUtra kI jJapti arthAt zrutajJAna kahA gayA hai| ukta gAthA kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM "prathama to zruta hI sUtra hai aura vaha sUtra bhagavAna arahaMta sarvajJa dvArA svayaM jAnakara upadiSTa, syAtkAra cihnayukta, paudgalika zabdabrahma hai| usa zabdabrahma kI jJapti (jAnanA) jJAna hai| usa jJAna kA kAraNa hone se ukta sUtrarUpa zrutako upacAra se jJAna kahA jAtA hai| isaprakAra yaha phalita huA ki sUtra kI jJapti hI zrutajJAna hai| aba yadi upAdhi hone se sUtra kA Adara na kiyA jAya to sUtrajJapti meM se jJapti hI zeSa raha jAtI hai aura vaha jJapti kevalI aura zrutakevalI ke AtmAnubhavana meM samAna hI hai| isalie jJAna meM zrutopAdhikRta bheda nahIM hai|" gAthA - 34 173 AcArya jayasena bhI isa gAthA kA artha tAtparyavRtti meM isIprakAra karate hue kahate haiM ki dravyazruta vyavahAra se zrutajJAna hai aura bhAvazruta nizcaya se zrutajJAna hai| kevalI bhagavAna kI divyadhvani sunakara yA unakI divyadhvani ke anusAra likhe gaye zAstroM ko par3hakara jo jJAna hotA hai; use zrutajJAna kahate haiM / yahA~ vicAra kA bindu yaha hai ki kevalI kI divyadhvani to bhASAvargaNArUpa pudgaloM kI racanA hai| pudgalamaya hone se vaha svayaM to kucha jAnatI nahIM hai; jAnane-dekhane kA kArya to AtmA meM hI hotA hai, AtmA hI karatA hai; pudgalamayI divyadhvani to mAtra nimitta hai| zrutajJAna meM se yadi dravyazruta ko gauNa kara deM to bhAvazruta to jJAna hI hai, jJAna kI hI paryAya hai; AtmAnubhava bhI bhAvazrutajJAnarUpa hI hai| kevalI bhagavAna apane AtmA ko jJAnaparyAya se hI jAnate haiM aura zrutajJAnI bhI apane AtmA kA anubhava bhAvazrutajJAnarUpa jJAnaparyAya se hI karate haiN| isaprakAra AtmA ko jAnane meM kevalI aura zrutakevalI arthAt kevalajJAnI aura zrutajJAnI meM samAnatA hI hai| ukta gAthA kA bhAva AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM "prathama sUtra ko kAraNa kahA, pazcAt use upAdhi kahA; isa upAdhi kA lakSya chor3e to jAnane kI kriyA hI zeSa rahatI hai| 1. trilokI nAtha tIrthaMkara kI vANI ke sivAya anya koI dUsarA nimitta nahIM hotA / anyamata kI hI nahIM apitu jaina ke nAma se jo kalpita zAstra kI racanA huI hai, vaha bhI (AtmajJAna meM) nimitta nahIM hotA / 2. aba, usa nimitta ko upAdhi kahA hai, kyoMki usakA lakSya chor3ane se hI zrutajJAna hotA hai| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 pravacanasAra anuzIlana 3. unakA Adara chor3akara svabhAva meM ThaharanerUpa jAnanakriyA rahI, vaha zrutajJAna hai| ise hI dharma kahate haiN|' nimitta aura upAdhi kA Adara chor3akara jo svabhAva meM ThaharatA hai, use zrutajJAna hotA hai| yahA~ nimitta kA jJAna karAyA hai, kintu nimitta kA Adara chur3AyA hai| nimitta ke lakSya se jo rAga kI maMdatA huI, vaha zrutajJAna nahIM hai| merI jJAnaparyAya mere meM hotI hai - aisA AtmA ko bhAsita ho to sUtra kA Adara chUTa jAtA hai| zrutajJAnI jJAnasvabhAvI AtmA ko bhAvazrutajJAna dvArA anubhavate haiM aura kevalI bhagavAna kevalajJAna dvArA AtmA ko anubhavate haiM; isalie donoM meM dhyeya eka hI hai, aMtara nhiiN| cauthe guNasthAnavAle jIva trikAla jJAyakasvabhAva kA avalambana lekara puNya-pApa kA Azraya chor3akara kramaza: kitane hI caitanya vizeSoMvAle zrutajJAna dvArA AtmA ko anubhavate haiM aura terahaveM guNasthAnavAle bhagavAna bhI akrama sarvacaitanya vizeSoMvAle kevalajJAna dvArA AtmA ko anubhavate haiM - ata: donoM ko eka samAna ginA hai|" isa gAthA meM dravyazruta ko kevalI upadiSTa paudgalika vacanAtmaka kahA hai aura usake Azraya se prApta honevAle jJAna ko zrutajJAna kahA hai| isakI vyAkhyA karate hue TIkAoM meM yaha kahA gayA hai ki zruta arthAt nimittarUpa dravyazruta ko gauNa kara deM to zrutajJAna bhI to jJAna hI hai| kevalajJAna bhI jJAna hai aura zrutajJAna bhI jJAna hai / isaprakAra kevalajJAna se AtmA ko jAnanA bhI jJAna se jAnanA hai aura zrutajJAna se AtmA ko jAnanA bhI jJAna se hI jAnanA hai| kevalI aura zrutakevalI - donoM hI apane AtmA ko jJAna se hI jAnate haiM; ataH una donoM ke AtmA ko jAnane meM koI antara nahIM hai| isalie niSkarSa ke rUpa meM kahA jA sakatA hai ki jJAna meM zruta-upAdhikRta bheda nahIM hai| 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-252 2. vahI, pRSTha-252 3. vahI, pRSTha-253 pravacanasAra gAthA-35 vigata gAthA meM zrutajJAna meM zrutopAdhi kA niSedha kiyA, dravyazruta kA niSedha kiyA, dravyazrutarUpa nimitta kA niSedha kiyA; aba isa 35vIM gAthA meM AtmA aura jJAna meM kartA-karaNa saMbaMdhI bheda kA bhI niSedha karate haiN| gAthA mUlata: isaprakAra hai - jojANadi soNANaM Na havadiNANeNa jANago aadaa| NANaM pariNamadi sayaM aTTA NANaTThiyA savve / / 35 / / (harigIta) jo jAnatA so jJAna Atama jJAna se jJAyaka nhiiN| svayaM pariNata jJAna meM saba artha thiti dhAraNa kreN||35|| jo jAnatA hai, vaha jJAna hai, jJAna ke dvArA AtmA jJAyaka hai - aisA nahIM hai| vaha AtmA svayaM hI jJAnarUpa pariNamita hai aura sarva padArtha jJAnasthita haiN| isa gAthA kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "sAdhakatama uSNatvazakti antarlIna hai jisameM, aisI agni ke jisaprakAra svataMtrarUpa se dahanakriyA kI prasiddhi hone se uSNatA siddha hai; usIprakAra apRthagbhUta kartRtva aura karaNatva kI zaktirUpa paramaizvaryavAna hone se jo AtmA svayameva jAnatA hai, vahI jJAna hai| jisaprakAra pRthagvartI hAMsiye se devadatta kATanevAlA kahalAtA hai; usIprakAra jJAna se AtmA jAnanevAlA hai - aisA nahIM hai| yadi aisA ho to donoM ke acetanatA A jAvegI aura do acetanoM kA saMyoga hone para bhI jJapti utpanna nahIM hogii| AtmA aura jJAna ke pRthagvartI hone para bhI yadi AtmA ko jJapti honA mAnA jAya to parajJAna ke dvArA para ko jJapti ho jAvegI aura isaprakAra rAkha Adi ke bhI jJapti kA udbhava nirakuMza ho jaavegaa| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-35 176 pravacanasAra anuzIlana dUsarI bAta yaha hai ki apane se abhinna samasta jJeyAkArarUpa pariNamita jJAnarUpa svayaM pariNamita honevAle ko, kAryabhUta samasta jJeyAkAroM ke kAraNabhUta samasta padArtha jJAnavartI hI kathaMcit haiM; isalie jJAtA aura jJAna ke vibhAga kI kliSTa kalpanA se kyA prayojana hai ?" AcArya jayasena ne tAtparyavRtti meM bhI isa gAthA kA bhAva inhIM udAharaNoM se isIprakAra spaSTa kiyA hai| ___kavivara vRndAvanadAsajI pravacanasAra paramAgama meM isa gAthA aura isakI TIkAoM ke bhAva ko 11 chandoM meM vistAra se spaSTa karate haiM, jo mUlataH paThanIya haiN| namUne ke rUpa meM eka chanda prastuta hai - (SaTapad) jo jAne so jJAna judI kachu vastu na jaano| Atama Apahi jJAna dharmakari jJAyaka maano|| jJAnarUpa parinave svayaM yaha AtamarAmA / sakala vastu tasubodhamAhiM nivasaiM kari dhAmA / / jadyapi saMjJA saMkhyAditeM bheda prayojanavaza khaa| tadyapi pradezateM bheda nahiM eka piMDa cetana mahA / / 150 / / jo jAnatA hai, vahI jJAna hai| isa jJAna aura AtmA ko judI vastu nahIM samajho; kyoMki AtmA svayaM jJAnarUpa hI hai aura jJAnadharma ke kAraNa hI vaha jJAyaka hai| yaha AtamarAma svayaM hI jJAnarUpa pariNamita hotA hai aura jagata kI sampUrNa vastue~ usa jJAna meM sthita haiM, jhalakatI haiM; nivAsa karatI haiN| yadyapi saMjJA, saMkhyA Adi kI apekSA AtmA aura jJAna meM bheda kiye jAte haiM; tathApi AtmA aura jJAna meM pradezabheda nahIM hai; AtmA aura jJAnAdi anaMtaguNa eka piMDarUpa hI haiN| isa gAthA kA bhAva svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM - 177 "AtmA apRthakbhUta kartRtva aura karaNatva kI zaktirUpa paramezvaryavAlA hone se jo svayaM hI jAnatA hai; arthAt jo jJAyaka hai, vahI jJAna hai| samyakzrutajJAna meM cauthe guNasthAna meM AtmA kartA aura jJAna karaNa - aise bheda nahIM haiN| AtmA svayaM hI jJAnarUpa pariNamatA hai| prazna - zruta aura rAga ko to nikAla diyA, kintu AtmA jJAnI aura jJAna - ye bheda to haiM na? samAdhAna - nhiiN| prazna - jJAna ne AtmA ko jAnA arthAt bheda hai ? samAdhAna - nahIM / jJAna ke sAdhana dvArA AtmA ko jAnate haiM - ise bhI nikAla diyA hai| nimitta aura vyavahAra sAdhana to dUra hI raha gaye, kintu AtmA svayaM kartA aura jJAna sAdhana - aisA bheda nahIM hai| nimitta aura puNya ke pariNAma sAdhana - isa bAta ko to pahale hI nikAla diyA thaa| nimitta aura rAga se dUra, zruta upAdhi se dUra aura kartA aura karaNa ke bheda se bhI use dUra batAyA hai| AtmA svayaM kartA aura svayaM karaNa - aise abhedasvarUpa se paramezvara hai| kartA aura karaNa ke bheda kI paramezvaratA nahIM hai| AtmA jJAna hai tathA vaha jJAna dvArA jAnatA hai - aisA bheda AtmA meM nahIM hai|' jaise agni uSNatA dvArA jalAtI hai - aisA nahIM hai vaise hI AtmA jJAna dvArA jAnatA hai - aisA bhI nahIM haikintu svayaM hI jJAnarUpa se pariNamatA hai, guNa-guNI bheda nahIM hai, abheda hai| AtmA zrutajJAna dvArA jAnatA hai - aisA bheda nahIM hai| AtmA jJAnarUpa pariNamita ho gayA hai| jaise agni ko uSNa kahate haiM, agni aura uSNatA pRthak nahIM hai; vaise hI AtmA aura jJAna pRthak nahIM hai|' 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-258 2. vahI, pRSTha-259 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-35 178 pravacanasAra anuzIlana pUrva kI gAthA meM zruta-upAdhikRta bheda nikAla diyA thaa| aba kahate haiM ki jJAtA aura jJAna ke vibhAga kI kliSTa kalpanA se kyA prayojana hai ? jJAnaparyAya para kA grahaNa-tyAga kare - yaha to mithyAbhAva hai| isItaraha jJAna paryAya zAstra se athavA para se pragaTa hotI hai - yaha bhI mithyAbhAva hai| ___ jJAnaparyAya aura jJAtA kA vibhAga karanA yaha kliSTa kalpanA hai; usase terI AtmA ko kyA lAbha hai ? jJAtA aura jJAnaparyAya - ina do ko lakSya meM lene se vikalpa hotA hai aura vikalpa meM lAbha mAnane se mithyAtva hotA hai|" - isa gAthA aura isakI TIkAoM meM abhinna kartA aura karaNa kI hI bAta hai| solahavIM gAthA kI TIkA meM abhinna SaTkArakoM kI carcA vistAra se kI jA cukI hai| vastuta: bAta yaha hai ki nizcaya kartA aura karaNa abhinna hote haiM aura vyavahAra se kartA aura karaNa bhinna-bhinna hote haiN| agni uSNatA se IMdhana ko jalAtI hai aura hama hAMsiye se lakar3I ko kATate haiN| ina vAkyoM meM vastusthiti ekadama judI-judI hai, kyoMki jisaprakAra hamase hAMsiyA judA hai, usaprakAra agni uSNatA se judI nahIM hai| AtmA aura jJAna kI sthiti hAMsiyA aura hama jaisI nahIM hai, apitu agni aura uSNatA jaisI hai| ___ hama hAMsiyA se kATate haiM - yaha to bahuta kucha ThIka lagatA hai, para agni uSNatA se jalAtI hai - yaha kucha aTapaTA lagatA hai| agni jalAtI haiM' kyA itanA hI paryApta nahIM hai| yadi hai to phira agni uSNatA se jalAtI - isa kliSTa kalpanA se kyA lAbha hai ? isIprakAra AtmA jAnatA hai' itanA hI paryApta hai| AtmA jJAna se jAnatA hai - isa kliSTa kalpanA se kyA lAbha hai? TIkAoM meM isI bAta ko tarka va yuktiyoM se samajhAyA gayA hai| 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-263 179 bhAratIya darzanoM meM eka darzana aisA hai, jo yaha mAnatA hai ki AtmA judA hai aura jJAna judA hai| AtmA aura jJAna - ye donoM samavAya nAmaka saMbaMdha ke kAraNa jur3e haiN| unakA kahanA hai ki AtmA svayaM jJAnasvarUpa nahIM hai, apitu jJAna ke saMyoga se jJAnI hai| ukta mata se asahamati vyakta karate hue yahA~ kahA gayA hai ki AtmA aura jJAna yadyapi kathaMcit bhinna-bhinna haiM; tathApi ve sarvathA bhinna-bhinna nahIM haiN| AtmA aura jJAna meM guNa-guNI kA bheda hone para bhI unameM pradezabheda nahIM hai; donoM ke pradeza eka hI haiN| unameM paraspara atadbhAva hai, abhAva nahIM hai, atyantAbhAva nahIM hai| jinake pradeza bhinna-bhinna hote haiM, unameM paraspara abhAva hotA hai, atyantAbhAva hotA hai; para jinake pradeza eka hote haiM, unameM atadbhAva hotA hai; abhAva nahIM, atyantAbhAva bhI nhiiN| vastuta: bAta yaha hai ki AtmA aura jJAna anya-anya to haiM, pRthakpRthak nhiiN| unameM paraspara anyatva hai, para pRthaktva nhiiN| ___anyatva aura pRthaktva kI carcA Age jJeyatattva prajJApana mahAdhikAra meM vistAra se hogI hii| ata: yahA~ itanA paryApta hai| TIkA meM atyanta spaSTarUpa se isa bAta kA ullekha hai ki AtmA aura jJAna ko sarvathA bhinna mAnane para donoM hI acetana ho jAyeMge aura do acetana milakara bhI jAnane kA kAma nahIM kara skte| dUsarI bAta yaha hai ki jaba AtmA aura jJAna sarvathA bhinna-bhinna hI haiM to phira jJAna AtmA se hI kyoM jur3e, anya ajIva padArthoM se kyoM nahIM ? vaha rAkha Adi jar3a-padArthoM se bhI jur3a sakatA hai| yadi aisA huA to rAkha Adi padArtha bhI jAnane-dekhane laga jAveMge; para aisA hotA nahIM hai| ata: AtmA kartA aura jJAna karaNa - aisA vibhAga karane se bhI kyA lAbha hai ? 'AtmA jJAna se jAnatA hai' ke sthAna para 'jJAnasvabhAvI AtmA svayaM se jAnatA hai' yahI ThIka hai athavA AtmA jAnatA hai - itanA hI paryApta hai| Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-36 pravacanasAra gAthA-36 AtmA aura jJAna meM kartA-karaNa saMbaMdha ke niSedha pUrvaka donoM meM abhedatva sthApita karane ke uparAnta aba jJAna aura jJeya kyA haiM - yaha samajhAte haiN| gAthA mUlata: isaprakAra hai - tamhANANaM jIvo NeyaM davvaM tihA samakkhAdaM / davvaM ti puNo AdA paraM ca pariNAmasaMbaddhaM // 36 / / (harigIta) jIva hI hai jJAna jJeya tridhAvarNita dravya haiN| ve dravya Atama aura para pariNAma se saMbaMddha haiM / / 36 / / yaha jIva jJAna hai aura jJeya tInaprakAra se varNita trikAlasparzI dravya haiN| ve jJeyabhUta pariNAmasvabhAvI dravya sva aura para haiN| isa gAthA kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "vigata gAthA meM kI gaI prarUpaNA ke anusAra yaha jIva svayaM hI jJAnarUpa se pariNamita hokara svataMtratayA hI jAnatA hai; isalie yaha jIva hI jJAna hai; kyoMki anya dravya isaprakAra jJAnarUpa pariNamita hone aura jAnane meM asamartha haiN| jo dravya; varta cukI, varta rahIM aura bhaviSya meM vartanevAlI vicitra (vibhinna prakAra kI) paryAyoM kI paramparA ke prakAra se trividha kAlakoTi ko sparza karate hone se anAdi-anaMta haiM; ve sabhI dravya jJeya haiN| ve jJeyabhUta dravya sva aura para ke bheda se do prakAra ke haiN| jJAna sva-para jJAyaka hai; isakAraNa jJeya kI isaprakAra dvividhatA mAnI jAtI hai| prazna - apane meM kriyA ke ho sakane kA virodha hai; isalie AtmA kI svajJAyakatA kisaprakAra ghaTita hotI hai ? 181 uttara - kaunasI kriyA hai aura kisaprakAra kA virodha hai? jo yahA~ prazna meM virodhI kriyA kahI gaI hai, vaha utpattirUpa hogI yA jJaptirUpa? utpattirUpa kriyA to 'naikaM svasmAtprajAyata - eka svayaM se utpanna nahIM ho sakatA' - isa Agama vAkya se viruddha hI hai; parantu jJaptirUpa kriyA meM virodha nahIM AtA; kyoMki vaha prakAzanakriyA kI bhAMti utpattikriyA se viruddha arthAt bhinnaprakAra kI hotI hai| jo para ko prakAzita karatA hai - aise prakAzaka dIpaka ko sva ko prakAzita karane ke lie anya prakAzaka (dIpaka) kI AvazyakatA nahIM hotI; kyoMki use svayameva prakAzanakriyA kI prApti hai| usIprakAra parajJeyoM ko jAnanevAle AtmA ko svajJeya ko jAnane ke lie anya jJAyaka kI AvazyakatA nahIM hotI; kyoMki use svameva jJAnakriyA kI prApti hai| isase yaha sahaja hI siddha hai ki jJAna svayaM ko jAna sakatA hai| prazna - AtmA ko dravyoM kI jJAnarUpatA aura dravyoM ko AtmA kI jJeyarUpatA kisaprakAra hai ? tAtparya yaha hai ki AtmA dravyoM ko jAnatA hai aura dravya AtmA ke jAnane meM Ate haiM - yaha bAta kisaprakAra ghaTita hotI hai? uttara - AtmA sahita sabhI dravyoM ke pariNamanasvabhAvI hone se yaha saba sahaja hI ghaTita ho jAtA hai / jJeya dravyoM ke jJAnarUpa pariNamita AtmA ke aura dravyoM ke jJAna ke avalambana se jJeyAkArarUpa pariNamita hone meM koI bAdhA nahIM hai|" AcArya jayasena tAtparyavRtti meM do bAteM naI prastuta karate haiN| prathama to jJeya dravyoM kI tInarUpatA meM bhUta, bhAvI aura vartamAna ke atirikta dravyaguNa-paryAya aura utpAda-vyaya-dhrauvyarUpatA ko bhI prastuta karate haiN| dUsare jJAna ko jAnane ke lie jJAnAntara kI AvazyakatA hogI - aisA naiyAyika kahate haiN| aisA kahakara ve dIpaka ke udAharaNa se ukta mAnyatA kA khaNDana Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 183 182 pravacanasAra anuzIlana karate haiN| jisaprakAra dIpaka ko khojane ke lie dUsare dIpaka kI jarUrata nahIM par3atI; usIprakAra jJAna ko jAnane ke lie jJAnAntara (dUsare jJAna) kI jarUrata nahIM hai| kavivara vRndAvanadAsajI isa gAthA ke bhAva ko spaSTa karane ke lie chaha chandoM kA upayoga karate haiM; jisase ve mUla gAthA tathA tattvapradIpikA aura tAtparyavRtti - donoM TIkAoM ke bhAva ko vistAra se spaSTa karate haiN| vaise to jo bAteM unhoMne likhI hai; ve sabhI bAteM gAthA aura TIkAoM meM A gaI haiM; tathApi naikaM svasmAt prajAyata ke bhAva ko samajhAne ke lie unhoMne jo udAharaNa prastuta kiyA hai; usameM na kevala navInatA hai, apitu hRdaya ko chU lenevAlI tAjagI bhI hai| ve likhate haiM - ___ jadapi hoya naTa nipuna, tadapi nijakaMdha car3he kimi / naTa kitanA hI catura kyoM na ho; para vaha apane kaMdhe para to car3ha nahIM sktaa| sampUrNa chanda mUlata: isaprakAra hai - (SaTapada) jadapi hoya naTa nipuna tadapi nijakaMdha caTTai kimi / timi cinmUrati jJeya lakhahu nahiM lakhata Apa imi / / yoM saMzaya jo karai tAsu ko uttara dIje / suparaprakAzakazakti jIva meM sahaja lakhIje / / jimi dIpa prakAzata sughaTapaTa tathA Apa duti jagamagata / timi cidAnaMda guna vRnda meM svaparaprakAzaka pada pagata / / 162 / / yadyapi naTa nipuNa ho, tathApi vaha apane kaMdhe para kaise car3ha sakatA hai? usIprakAra caitanyamUrti AtmA svayaM ko kaise jAna sakatA hai? isaprakAra kI AzaMkA jo loga prastuta karate haiM; unako uttara dete haiM ki jIva meM sahaja hI sva-paraprakAzaka zakti vidyamAna hai| gAthA-36 jisaprakAra dIpaka svayaM apanI dyuti se jagamaga hotA huA ghaTapaTAdi padArthoM ko prakAzita karatA hai; usIprakAra sva-para ko prakAzita karanevAlA cidAnaMda AtmA bhI svayaM prakAzamAna hai| ___isa viSaya ko spaSTa karane ke lie pravacanasAra meM jo TippaNI likhI gaI hai, vaha isaprakAra hai "koI paryAya svayaM apane meM se utpanna nahIM ho sakatI, kintu vaha dravya ke AdhAra se dravya meM se utpanna hotI hai| kyoMki yadi aisA na ho to dravyarUpa AdhAra ke binA paryAyeM utpanna hone lageM aura jala ke binA taraMgeM hone lageM; kintu yaha saba pratyakSa viruddha hai; isalie paryAya ke utpanna hone ke lie dravyarUpa AdhAra Avazyaka hai| isIprakAra jJAnaparyAya bhI svayaM apane meM se utpanna nahIM ho sakatI; vaha Atmadravya meM se utpanna ho sakatI hai; jo ki ThIka hI hai| parantu jJAnaparyAya svayaM apane se hI jJAta nahIM ho sakatI - yaha bAta yathArtha nahIM hai| Atmadravya meM se utpanna honevAlI jJAnaparyAya svayaM apane se hI jJAta hotI jaise dIpakarUpI AdhAra meM se utpanna honevAlI prakAzaparyAya sva-para ko prakAzita karatI hai; usIprakAra AtmArUpI AdhAra meM se utpanna hone vAlI jJAnaparyAya svapara ko jAnatI hai aura yaha anubhava siddha bhI hai ki jJAna svayaM apane ko jAnatA hai|" svAmIjI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - "eka samaya ke pariNamana kI kriyA meM se dUsare samaya kI pariNamana kriyA ho jAye - aisA nahIM hotaa| jJAnaparyAya grahaNa-tyAga rahita aura zruta-upAdhi rahita hai, kintu paryAya meM se paryAya nahIM hotii| jJAyaka pariNamatA hai - aisA kahA hai, kintu paryAya pariNamatI hai - aisA nahIM 1. pravacanasAra, pRSTha-94 2. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-268 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 pravacanasAra anuzIlana kahA / yadi paryAya meM se paryAya ho to virodha aayegaa| yahA~ to yaha kahanA hai ki jJAnaparyAya meM se jJAnaparyAya hotI hai - aisI utpatti kriyA nahIM ho sakatI; kintu jJAnaparyAya apane ko jAne - isameM virodha nahIM hai| jJAnaparyAya ke pariNamana meM se pariNamana nahIM AtA - yaha batAyA hai, kintu pariNamana ke samaya nahIM jAne to vaha svayaM aMdhI huii| apanI jJAnaparyAya svayaM apane ko jAnatI hai| samaya-samaya kI zrutajJAna paryAya AtmA ke avalambana se pragaTa huI hai; vaha sva-paraprakAzaka hai|" isa gAthA kI TIkA meM eka bAta to yaha batAI gaI hai ki sabhI dravyoM kI trikAlavartI paryAyeM jJeya haiM arthAt jAnI jA sakatI haiN| isa bAta para AgAmI gAthAoM meM vistAra se prakAza DAlA jaayegaa| dUsare jJAna arthAt AtmA sva-paraprakAzaka hai| yadi AtmA svaparaprakAzaka nahIM hotA to phira jJeya ke sva aura para - aise bheda nahIM kiye jA sakate the| tAtparya yaha hai ki parapadArtha to jJeya haiM hI, unheM jAnanevAlA apanA AtmA bhI jJeya hai| __ apane AtmA ko chor3akara anya sabhI parapadArtha apane lie mAtra jJeya hI haiM; kintu apanA AtmA svayaM jJAyaka hai aura jJeya bhI hai| isataraha 'sva' meM arthAt apane AtmA meM jJeya aura jJAyaka - ye donoM vizeSatAe~ haiM aura para apane lie mAtra jJeya hI haiN| yahI kAraNa hai ki sva aura para - jJeya ke aise do bheda kie gae haiN| tIsarI bAta yaha kahI hai ki bhale hI jJAnaparyAya svayaM se utpanna na hAtI vhonisaravApara ke sAtha-sAtha svayaM ko jAnatI avazya hai; kyoMki vaha sva-paraprakAzaka hai| ratana traya ke binA hotA rahA hai yaha pariNamana / tuma ratana traya dhAraNa karo basa yahI hai jinavara kathana / / 30 / / - aSTapAhur3a padyAnuvAda, pRSTha-50, chanda-30 pravacanasAra gAthA-37 vigata gAthA meM yaha kahA gayA hai ki sabhI dravyoM kI bhUtakAla meM ho gaIM; vartamAna meM ho rahIM aura bhaviSya meM honevAlI paryAyeM jJeya haiM / usI bAta ko Age bar3hAte hue isa gAthA meM kahate haiM ki sabhI dravyoM kI atIta aura anAgata paryAyeM bhI vartamAna paryAya ke samAna hI jJAna meM vidyamAna haiN| gAthA mUlata: isaprakAra hai - takkAligeva savve sadasabbhUdA hi pajjayA tAsiM / vaTTante te NANe visesado davvajAdINaM / / 37 / / (harigIta) asadbhUta hoM sadbhUta hoM saba dravya kI paryAya saba / sadjJAna meM vartamAnavat hI haiM sadA vartamAna saba / / 37 / / una jIvAdi dravyajAtiyoM kI samasta vidyamAna aura avidyamAna paryAyeM tAtkAlika (vartamAna) paryAyoM kI bhAMti viziSTatApUrvaka jJAna meM vartatI haiN| isa gAthA kA bhAva tattvapradIpikA meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM - "jIvAdi samasta dravyajAtiyoM kI paryAyoM kI utpatti maryAdA tInoM kAla kI maryAdA jitanI hone se, unakI kramapUrvaka tapatI huI svarUpasaMpadA vAlI vidyamAnatA aura avidyamAnatA ko prApta jo jitanI paryAyeM haiM; ve saba tAtkAlika paryAyoM kI bhAMti atyanta mizrita hone para bhI saba paryAyoM ke viziSTa lakSaNa jJAta hoM; isaprakAra eka kSaNa meM hI jJAnamaMdira meM sthiti ko prApta hotI haiN| yaha ayukta nahIM hai; kyoMki usakA dRSTa ke sAtha avirodha hai / jagata meM dikhAI detA hai ki chadmasthoM ke bhI jisaprakAra vartamAna vastu kA citavana karate hue jJAna usake AkAra kA avalambana karatA hai; usIprakAra bhUta aura bhaviSyata vastu cintavana karate hue bhI jJAna usake AkAra kA avalambana karatA hai| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 pravacanasAra anuzIlana jJAna citrapaTa ke samAna hai| jisaprakAra citrapaTa meM atIta, anAgata aura vartamAna vastuoM ke AlekhyAkAra sAkSAt eka kSaNa meM hI bhAsita hote haiM; usIprakAra jJAnarUpI bhitti meM bhI atIta, anAgata aura vartamAna paryAyoM ke jJeyAkAra sAkSAt eka kSaNa meM hI bhAsita hote haiN| sarva jJeyAkAroM kI tAtkAlikatA aviruddha hai| jisaprakAra naSTa aura anutpanna vastuoM ke AlekhyAkAra vartamAna hI haiM; usIprakAra atIta aura anAgata paryAyoM ke jJeyAkAra bhI vartamAna hI haiN|" TIkA ke bhAva ko bhAvArtha meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - "kevalajJAna samasta dravyoM kI tInoM kAla kI paryAyoM ko yugapad jAnatA hai| yahA~ yaha prazna ho sakatA hai ki jJAna naSTa aura anutpanna paryAyoM ko vartamAna kAla meM kaise jAna sakatA hai ? usakA samAdhAna hai ki - jagata meM bhI dekhA jAtA hai ki alpajJa jIva kA jJAna bhI naSTa aura anutpanna vastuoM kA ciMtavana kara sakatA hai, anumAna ke dvArA jAna sakatA hai, tadAkAra ho sakatA hai; taba phira pUrNa jJAna naSTa aura anutpanna paryAyoM ko kyoM na jAna sakegA ? ___ jJAnazakti hI aisI hai ki vaha citrapaTa kI bhAMti atIta aura anAgata paryAyoM ko bhI jAna sakatI hai aura AlekhyAkAra kI bhAMti dravyoM kI jJeyatvazakti aisI hai ki unakI atIta aura anAgata paryAyeM bhI jJAna meM jJeyarUpa hotI haiM, jJAta hotI haiN| isaprakAra AtmA kI adbhuta jJAnazakti aura dravyoM kI adbhuta jJeyatvazakti ke kAraNa kevalajJAna meM samasta dravyoM kI tInoMkAla kI paryAyoM kA eka hI samaya meM bhAsita honA aviruddha hai|" AcArya jayasena bhI tAtparyavRtti meM isa gAthA kA bhAva isIprakAra vyakta karate haiN| gAthA-37 187 kavivara vRndAvanadAsajI isa gAthA aura usakI TIkAoM ke bhAva ko eka manaharaNa kavitta aura bAraha dohoM ke mAdhyama se samajhAte haiM; jo atyanta upayogI aura prayojanabhUta hai; ata: ve sabhI chanda artha sahita yahA~ prastuta haiM (manaharaNa) jete parajAya Sadravyana ke hoya gaye, athavA bhaviSyata je sattA meM virAja haiN| te te saba bhinna bhinna sakala vizeSajuta, zuddha jJAna bhUmikA meM aise chabi chAjeM haiM / / jaise tatakAla vartamAna ko vilokaiM jJAna, taise bhagavAna avilokaiM, mahArAjaiM haiN| bhUtabhAvI vastu citrapaTa meM nihAreM jaise, gahai jJAna tAko taise tahAM bhrama bhAjai haiM / / 167 / / chaha dravyoM kI jitanI bhI paryAyeM abhI taka ho gaI haiM athavA bhaviSya meM honevAlI haiM, abhI sattA meM virAjamAna haiM; zuddhajJAna kI bhUmikA meM ve sabhI sampUrNa vizeSatAoM ke sAtha bhinna-bhinna vaisI hI zobhAyamAna hotI haiM, jaisI vartamAna paryAyeM pratibhAsita hotI haiN| una bhUta-bhAvI paryAyoM ko kevalI bhagavAna vartamAna paryAyoM ke samAna hI jAnate-dekhate haiN| jisaprakAra hama bhUtakAla aura bhaviSyakAla kI ghaTanAoM ko citrapaTa meM dekhate haiM aura hamArA bhrama bhaMga ho jAtA hai, usIprakAra kevalI bhagavAna dekhate haiN| (dohA) vartamAna ke jJeya ko jo jAnata hai jJAna / tAmeM to zaMkA nahIM dekhata pragaTa pramAna / / 168 / / bhUta bhaviSyata parja to hai hI nAhIM mitta / taba tAko kaise lakhai yaha bhrama upajata citta / / 169 / / bAla avasthA kI kathA jaba ura kariye yAda / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 gAthA-37 189 pravacanasAra anuzIlana taba pratacchavata hota saba yAmeM nAhiM vivAda / / 170 / / athavA bhAvI vastu je vedavidita saba Thaura / tinahiM vicArata jJAna taha~ hota tadAkRti daura / / 171 / / bAhU bali bharatAdi je 'tIta puruSa paradhAna / athavA zreNika Adi je honahAra bhagavAna / / 172 / / tinako citra vilokatai aiso upajata jJAna / jaise jJeya prataccha ko jAnata jJAna mahAna / / 173 / / chadAsthani ke jJAna kI jaha~ aisI gati hoya / jAnahiM bhUta bhaviSya ko vartamAnavata soya / / 174 / / taba jinake Avarana kau bhayau saravathA nAza / pragaTyo jJAna anaMtagata sahaja zuddha parakAza / / 175 / / tinake bhUta bhaviSya je parajai bheda anaMta / chahoM daraba ke lakhana meM zaMkA kahA rahaMta / / 176 / / yaha subhAva hai jJAna ko jaba pranavata nijarUpa / taba jAnata jugapata jagata trividha vikAlika bhUpa / / 177 / / aise parama prakAzamaha~ zuddha buddha jimi arka / tAsa pragaTa jAnana virSe kaise upajai tarka / / 178 / / apane vastusvabhAva meM rAjai vastu samasta / nija sabhAva meM tarka nahiM yaha mata sakala prazasta / / 179 / / zaMkAkAra zaMkA karatA hai ki jJAna vartamAna paryAyoM ko jAnatA hai; isameM to zaMkA nahIM hotI; kyoMki yaha to hama pratyakSa hI dekhate haiM; kintu he mitra ! bhUta aura bhaviSya kI paryAyeM to abhI haiM hI nahIM; unheM kaise dekhA jAya ? isalie citta meM bhrama utpanna hotA hai| uttara meM samAdhAnakartA kahate haiM ki jaba hama bacapana kI bAteM yAda karate haiM to sabhI ghaTanAyeM pratyakSa ke samAna hI bhAsita hone lagatI haiM, isameM to koI vivAda nahIM hai / athavA zAstroM meM batAI gaI bhaviSya kI ghaTanAoM ke bAre meM vicAra karate haiM to ve AkRti sahita jJAna meM jhalaka jAtI haiN| bAhubalI-bharata Adi jo pradhAna puruSa bhUtakAla meM hue haiM athavA rAjA zreNika jo bhaviSya meM bhagavAna hone vAle haiM; ina sabake citra dekhakara isaprakAra kA jJAna utpanna hotA hai ki jaise hama jJeyoM ko pratyakSa dekhate haiN| chadmasthoM ke jJAna kI bhI jaba aisI sthiti hai ki ve bhUta aura bhaviSya ko vartamAna ke samAna hI jAna lete haiM; taba jinake sampUrNa AvaraNa kA sarvathA nAza ho gayA hai, anaMta jJAna pragaTa ho gayA hai, sahaja hI zuddha prakAza ho gayA hai; ve chahoM dravyoM kI bhUta aura bhaviSya kI anaMta paryAyoM ko dekheMjAneM to isameM zaMkA ke lie kahA~ sthAna hai ? ___ jJAna kA yaha svabhAva jaba nijasvabhAva meM pariNamita hotA hai; taba bhagavAna jagata ke sabhI dravyoM kI trikAlavartI paryAyoM ko ekasAtha jAna lete haiN| sUrya ke samAna zuddha-buddha paramaprakAza meM sabhI vastue~ pragaTa jAna lI jAtI haiM, isameM tarka-vitarka ke lie kyA sthAna hai ? __sabhI vastue~ apane vastusvabhAva meM zobhAyamAna haiM, svabhAva meM koI tarka nahIM calatA - yaha prazastamata sarvasammata mata hai| ukta gAthA ke bhAva ko svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM - "dravya kramapUrvaka tapatI (pragaTa honevAlI) saMpadAvAlA hai| usameM eka samaya meM eka paryAya hotI hai, jo kramapUrvaka tapatI hai - apane samaya meM pratApavanta vartatI hai| vaha paryAya apanA prabhutva rakhatI hai| usasamaya kI paryAyeM svayaM se svarUpa kI saMpadA hai, lakSmI hai| isameM vikArI aura avikArI donoM paryAyeM A jAtI haiN| paryAya kramapUrvaka hotI hai, vaha usakI zobhA haivaha usakI sampadA hai| vikAra eka ke bAda eka hotA hai / isataraha jJeyoM meM kramabaddha pariNamana hotA hai, yaha jJeya kA svabhAva hai| vikAra athavA avikAra sabhI kramabaddha haiN| anantakAla kI bhUta paryAyeM aura bhaviSya kI paryAyeM - ve sabhI avidyamAna paryAyeM vidyamAnavat kevalajJAna meM bhAsita hotI haiN| una sabhI 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-289 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 pravacanasAra anuzIlana dravyoM kI sabhI paryAyeM ekasAtha jAnane para bhI, pratyeka paryAya kA viziSTa svarUpa, pradeza, kAla, AkAra Adi vizeSatAe~ spaSTa jJAta hotI haiN| unameM saMkara-vyatikara (mila jAnA badalanA) nahIM hotA / " sarvajJa ke jJAna meM eka samaya meM sabhI avasthAe~ A gaI haiN| sabhI avasthAe~ spaSTa jJAta hotI haiN| bhUtakAla kI avasthA, vartamAna avasthA aura bhaviSya kI avasthA sabhI bhinna-bhinna jJAta hotI haiN| pratyeka paryAya kA lakSaNa bhinna-bhinna jJAta hotA hai| kevalajJAna meM sabhI paryAyoM kI milAvaTa nahIM hotii| jo avasthA ho cukI hai, ho rahI hai aura hogI, use ve bhinna-bhinna jAnate haiM; kevalajJAna eka samaya meM sabhI kucha jAnatA hai; isalie use mizrita kahA hai; kintu pratyeka kA lakSaNa bhinna-bhinna jJAta hotA hai| jIva kA vikAra asaMkhya pradeza meM rahatA hai| usakA samaya aura usakA lakSaNa jJAna meM spaSTa jJAta hotA hai| ekadazA, dUsarIdazA meM nahIM mila jAtI / trikAla vettA ke jJAna meM sabhI avasthAe~, jo ho cukI haiM, ho rahI haiM athavA hoMgI ve sabhI jAnane meM A giiN| isa jIva ko rAga huA hai, isa jIva ko bhrAnti huI hai, isa jIva ko kevalajJAna huA, isa paramANu kI aisI avasthA hai, isake bAda dUsarI hogI, yaha zarIra chUTegA aura isake bAda amuka avasthA hogI aisA kevalajJAna meM jJAta hotA hai| isataraha yahA~ jJAnasvabhAva kA mAhAtmya karAte haiN| jo vaha jJAyaka kI pUrNa avasthA pragaTa huI hai, usameM sabhI ananta paryAyeM kramabaddha jJAta ho jAtI haiN| yaha jIva isa bhava meM mokSa prApta karegA vaha jJAna meM jJAta hotA hai| bhUtakAla kI anAdi-sAMta paryAyeM vartamAna paryAya aura bhaviSya kI sAdi-ananta paryAyeM kevalajJAna meM sthiti prApta karatI haiN| kucha bhI jAne binA bAkI nahIM rahatA / AtmA kI jJAnatvazakti adbhuta hai, isa bAta kA vizvAsa AnA 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha 289-290 2 vahI, pRSTha- 295 3. vahI, pRSTha- 297 gAthA-37 191 caahie| jo padArtha hai, unako jAnanA vaha jJAnasvabhAva hai aura jo padArtha hai, unakA jJAta hone kA svabhAva hai| isake atirikta dUsarA koI svabhAva nahIM hai| jaise naSTa aura anutpanna vastuoM ke AlekhyAkAra vartamAna hI haiM; vaise hI atIta aura anAgata paryAya ke jJeyAkAra jJAna meM vartamAna ke samAna hI jJAta hote haiN| jJeya kramabaddha hote haiM aura jJAna bhI kramabaddha jAnatA hai| jisa padArtha kI jo avasthA honevAlI hai| vaisA hI jJAna jAnatA hai| aisA jAne to 'maiM usakI racanA karatA hU~' - aisA abhimAna dUra ho jAtA hai aura svabhAvasanmukhadazA, pratIti hokara sthiratA hotI hai| sarvajJa pUrNa dekhate haiM aura alpajJa apUrNa dekhate haiM; kintu bIca meM jJAna dUsarA kAma sauMpanA vaha bhrAnti hai / " ukta gAthA aura unakI TIkAoM meM jo prameya upasthita kiyA gayA hai, usameM nimnAMkita bindu vizeSa dhyAna dene yogya haiM - sarvaprathama to yaha bAta kahI gaI hai ki bhUtakAlIna paryAyeM bhale hI vinaSTa ho gaIM hoM aura bhaviSyakAlIna paryAyeM abhI utpanna hI na huIM hoM; phira bhI kevalajJAna meM to ve vartamAna paryAyoM ke samAna hI vidyamAna haiN| dUsare jJAna kA unheM jAnanA yaha jJAna kI svarUpasaMpadA hai aura una paryAyoM kA jJAna meM jhalakanA ukta paryAyoM kI svarUpasaMpadA hai| tAtparya yaha hai ki unako jAnanA jJAna kI majabUrI nahIM hai aura unakA jJAna meM jhalaka jAnA bhI unake lie koI vipatti nahIM hai| jJAna kA jAnanA aura jJeyoM kA jAnane meM AnA sahaja svabhAva hai, unakI svarUpasampadA hai| aisA prazna upasthita hone para ki jaba ve abhI haiM hI nahIM, taba unako jAnanA kaise saMbhava hai ? kahA gayA hai ki jaba hamAre kSayopazamajJAna meM bhUta aura bhaviSya kI bAteM jAna lI jAtI haiM to phira kevalajJAna meM jAna lene para kyA Apatti ho sakatI hai ? AtmA kI jJAnazakti aura padArthoM kI jJeyatvazakti kAhI yaha kAla hai, yahA~ citrapaTa ke udAharaNa se jJAnazakti aura AlekhyA -kAroM ke udAharaNa se jJeyatvazakti ke svarUpa ko spaSTa kiyA gayA hai| * Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 193 pravacanasAra gAthA-38-39 vigata 37 vIM gAthA meM yaha kahA thA ki kevalajJAna meM sabhI dravyoM kI atIta aura bhAvI paryAyeM bhI vartamAna paryAyoM ke samAna hI jhalakatI haiM aura aba 38 va 39vIM gAthA meM yaha kaha rahe haiM ki sabhI dravyoM kI bhUta aura bhAvI paryAyeM jJAna meM vidyamAna hI haiM tathA jisa jJAna meM bhUta aura bhAvI paryAyeM jJAta na hoM, usa jJAna ko divya kauna kahegA? gAthAyeM mUlata: isaprakAra haiM - jeNeva hi saMjAyA je khalu NaTThA bhavIya pjjaayaa| te hoMti asabbhUdA pajjAyA NANapaccakkhA / / 38 / / jadi paccakkhamajAdaM pajjAyaM palayidaM ca NANassa / Na havadi vA taM NANaM divvaM ti hi ke parUveMti / / 39 / / (harigIta) paryAya jo anutpanna haiM yA naSTa jo ho gaI haiN| asadbhAvI ve sabhI paryAya jJAnapratyakSa haiM / / 38 / / paryAya jo anutpanna haiM yA ho gaI haiM naSTa jo / phira jJAna kI kyA divyatA yadi jJAta hoveM nahIM vo||39|| jo paryAyeM abhI utpanna nahIM huI haiM yA utpanna hokara naSTa ho gaI haiM; ve sabhI avidyamAna paryAyeM jJAna meM to pratyakSa hI haiM, vidyamAna hI haiN| yadi anutpanna tathA naSTa paryAyeM jJAna (kevalajJAna) meM pratyakSa na hoM to usa jJAna ko divya kauna kahegA? ina gAthAoM kA bhAva tattvapradIpikA meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM - "jo paryAyeM abhItaka utpanna nahIM huIM aura jo utpanna hokara naSTa ho gaI haiM; ve paryAyeM avidyamAna hone para bhI jJAna ke prati niyata hone se jJAna meM gAthA-38-39 pratyakSa vartatI huI pASANa stambha meM utkIrNa bhUta aura bhAvI tIrthaMkara devoM kI bhAMti apane svarUpa ko jJAna meM arpita karatI huI vidyamAna hI haiN| jinhoMne astitva kA anubhava nahIM kiyA aura jinhoMne astitva kA anubhava kara liyA hai; aisI anutpanna aura naSTa paryAyoM ko yadi jJAna apanI nirvighna, akhaMDita pratApayukta prabhuzakti se balAt prApta kare tathA ve paryAyeM apane svarUpa sarvasva ko akrama se arpita kareM - isaprakAra unheM apane prati arpita na kareM, unheM pratyakSa na jAne; to usa jJAna kI divyatA kyA hai ? __isase yaha kahA gayA hai ki parAkASThA ko prApta jJAna ke lie yaha saba yogya hai|" ina gAthAoM ke bhAva ko svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM - "kevalajJAnI ko bhaviSya kI avasthA kA jJAna vartamAna meM hotA hai, isalie ve padArtha bhI nimittarUpa se vartamAna jJeyarUpa haiN| yaha padArtha pahale nahIM thA, kintu maiMne kiyA - aisA mAne to phira trikAlajJAnI nahIM rahe; kyoMki unheM bhUtakAla kA jJAna nahIM huaa| bhUtakAla kI avasthA aura bhaviSya kI avasthA vartamAna meM jJAta ho - aisA jJeya kA svabhAva hai aura jJAna kA jAnane kA svabhAva hai| eka samaya kA kevalajJAna bhUta aura bhaviSya kI avasthA ko jAnatA hai; isalie paryAya nizcita ho gaI haiM aura ve sarvajJa ke jJAna meM cipaka gaI haiN| anantakAla kI anantI avasthAe~ jo bIta gaI haiM aura bhaviSya kI anantI avasthAe~ jo hoMgI ve sabhI sarvajJa ke jJAna meM sIdhI jJAta hotI haiN| aisA sarvajJa ke jJAna kA nirNaya kareM to sabhI ajJAna dUra ho jAtA hai| __isa 38vIM gAthA meM jJAna meM sabhI pratyakSa kahakara jJeyoM kI avasthA vartamAnavat hai - aisA batAte haiM / jJAna meM bhUtakAla aura bhaviSya kI 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-305 2. vahI, pRSTha-305 3.vahI, pRSTha-306 4. vahI, pRSTha-306 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 pravacanasAra anuzIlana avasthAe~ pratyakSa vartamAna dikhAI detI haiM; isalie jJeyoM kI bhUtakAla aura bhaviSya kI avasthAe~ vartamAnavat haiN|' jisa dravya kI jo avasthA jaisI honevAlI hai, usako kevalajJAna jAnatA hai - aisA jJAna kA jAnane kA svabhAva hai aura jJeya kA jJAta hone kA svabhAva hai| jo honevAlA hai, vaha hotA hai - aise nirNaya meM puruSArtha hai| jise jo vikAra honevAlA hotA hai, vahI hotA hai aura jise jo dharma honevAlA hai, vahI hogA - aise jJAnasvabhAva kI jise pratIti AI hai,vaha jJAtA-dRSTA honevAlA hai aura aisI pUrNa jJAnasampadAvAlA jagata meM hai, jisameM jagata kI sabhI paryAyeM jJAta ho jAtI haiM; aise kevalajJAna kI asti arthAt sattA kA bharosA jise AyA hai, use vikAra tathA alpajJatA kA bharosA nikala gayA hai aura apane sarvajJa svabhAva kA bharosA AyA hai| jo paryAya, jisa samaya honevAlI hai, use kevalajJAna ne dekhA hai aura usa paryAya meM jo nimitta hai, use bhI kevalajJAna meM dekhA hai - aisA nirNaya karanAvaha puruSArtha hai| ananta mahimAvaMta kevalajJAna kI yaha divyatA hai ki vaha ananta dravyoM kI samasta avasthAoM ko bhUtakAla tathA bhaviSya kI avasthAoM ko sampUrNatayA eka hI samaya meM pratyakSa jAnatA hai / yaha bAta khAsa carcA karane jaisI hai|" ina gAthAoM meM na kevala kevalajJAna kI mahimA batAI gaI hai; apitu kevalajJAna kA svarUpa bhI spaSTa kiyA gayA hai| yadyapi ina gAthAoM meM batAI gaI bAta hAtha para rakhe AMvale ke samAna spaSTa hai; tathApi kucha loga zaMkAyeM-AzaMkAyeM vyakta karate haiN| unheM lagatA hai ki ise mAna lene para to 'sabakucha nizcita haiM' - yaha siddha ho jaavegaa| aisI sthiti meM hamAre hAtha meM to kucha rahegA nhiiN| ukta saMdarbha meM maiMne kramabaddhaparyAya nAmaka kRti meM vistAra se carcA kI hai| jijJAsu pAThaka usakA svAdhyAya gaharAI se avazya kreN| 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-307 2. vahI, pRSTha-312 3. vahI, pRSTha-316 pravacanasAra gAthA-40-41 vigata gAthAoM meM yaha samajhAyA gayA hai ki atIndriya pratyakSajJAna se sabhI dravyoM kI tInakAla saMbaMdhI sabhI paryAyeM eka sAtha eka samaya meM jAna lI jAtI haiN| aba ina 40 va 41vIM gAthA meM indriyajJAna aura atIndriyajJAna kI tulanA karate hue yaha batA rahe haiM ki indriyajJAna ke lie sabhI padArthoM kI trikAlavartI sabhI paryAyoM ko jAnanA zakya nahIM hai; kyoMki indriyajJAna parokSajJAna hai; jabaki atIndriyajJAna pratyakSajJAna hone se mUrta-amUrta, sapradezI-apradezI sabhI dravyoM kI ajAta aura pralaya ko prApta sabhI paryAyoM ko eka samaya meM ekasAtha jAnatA hai| gAthAe~ mUlata: isaprakAra haiM - atthaM akkhaNivadidaM IhApuvvehiM je vijANaMti / tesiM parokkhabhUdaM NAdumasakkaM ti paNNattaM / / 40 / / apadesaM sapadesa muttamamuttaM ca pajjayamajAdaM / palayaM gadaM ca jANadi taM NANamadidiyaM bhaNiyaM / / 41 // (harigIta) jo indriyagocara artha ko IhAdipUrvaka jAnate / ve parokSa padArtha ko jAne nahIM jinavara kaheM / / 40 / / sapradezI apradezI mUrta aura amUrta ko| anutpanna vinaSTa ko jAne atIndriya jJAna hI / / 4 / / jo indriyagocara padArthoM ko IhAdika pUrvaka jAnate haiM; unake lie parokSabhUta padArtha kA jAnanA azakya hai - aisA sarvajJadeva ne kahA hai| jo jJAna apradeza ko, sapradeza ko, mUrta ko, amUrta ko, anutpanna aura naSTa paryAyoM ko jAnatA hai; vaha jJAna atIndriya kahA gayA hai| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-40-41 197 196 pravacanasAra anuzIlana ina gAthAoM ke bhAva ko AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "viSaya aura viSayI ke sannipAta (milApa) lakSaNavAle indriyoM aura padArthoM ke sannikarSa ko prApta karake jo anukrama se utpanna IhAdika ke krama se jAnate haiM; ve unheM nahIM jAna sakate, jinakA sva-astitva kAla bIta gayA hai aura jinakA astitvakAla upasthita nahIM huA hai; kyoMki atItaanAgata padArthoM aura indriyoM ke grAhya-grAhaka saMbaMdha asaMbhava hai| upadeza, anta:karaNa aura indriyA~ Adi bahiraMga virUpakAraNatA aura kSayopazamarUpa upalabdhi vasaMskAra Adi aMtaraMga svarUpakAraNatA se grahaNa karake pravRtta hotA huA indriyajJAna sapradeza ko hI jAnatA hai, apradeza ko nahIM jAnatA; kyoMki vaha sthUla ko jAnanevAlA hai, sUkSma ko nahIM; vaha mUrta ko hI jAnatA hai, amUrta ko nahIM; kyoMki usakA saMbaMdha mUrtika ke sAtha hI hotA hai, amUrtika ke sAtha nahIM; vaha vartamAna ko hI jAnatA hai, bhUta aura bhaviSya ko nahIM; kyoMki usakA vartamAna ke sAtha hI viSayaviSayI kA sannipAta hotA hai, bhUta-bhaviSyata ke sAtha nhiiN| parantu jo anAvaraNa atIndriyajJAna hai, vaha sapradeza-apradeza, mUrtaamUrta, anutpanna-vyatIta sabhI ko jAnatA hai; kyoMki ve sabhI jJeya haiM, jJeyatA kA ullaMghana nahIM krte| jisaprakAra anekaprakAra kA IMdhana dAhya hone se, dAhyatA kA ullaMghana nahIM karane se prajvalita agni ko dAhya (jalAne yogya) hI haiM; ata: vaha sabhI ko jalA detI hai; usIprakAra ukta sabhI jJeya haiM, jJeyatA kA ullaMghana nahIM karate; isakAraNa atIndriyajJAna una sabhI ko jAna letA hai|" ina gAthAoM ke sandarbha meM AcArya jayasena kRta tAtparyavRtti TIkA evaM kavivara vRndAvanadAsajI kRta pravacanasAra paramAgama meM bhI isIprakAra kA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| svAmIjI ukta gAthAoM kA bhAva apane zabdoM meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "indriyajJAna nimitta kA Azraya karatA hai; isalie indriyajJAna kI ruci chor3ane lAyaka hai| dayA, dAnAdi kA zubharAga to AdaraNIya nahIM hai; kintu indriyajJAna bhI AdaraNIya nahIM hai; kyoMki indriyajJAna khaNDa-khaNDa jAnatA hai aura eka viSaya ko jAnatA hai; isalie jise sarvajJapada lenA hai, usa jIva ko indriyajJAna kI ruci chor3akara jJAnasvabhAva kI ruci karanA caahie| indriyajJAna para kA Azraya letA hai aura atIndriyajJAna svabhAva kA Azraya letA hai| indriyajJAna svabhAva kA avalambana nahIM letA; isalie nimitta kA avalambana letA hai; ata: vaha jJAna heya hai|svbhaav kA avalambana lenevAle jJAna se kevalajJAna pragaTa hotA hai| dekho! samayasAra, pravacanasAra meM kevalajJAna kA bIja hai| jisa samaya jo avasthA honevAlI hai, vaha nizcita hI hogI- aisA nirNaya jJAnasvabhAva meM hotA hai| kevalajJAna ko AvaraNa nahIM hai tathA vaha atIndriyajJAna hai| vaha jJAna, apradeza arthAt kAlANu va paramANu ko aura sapradeza arthAt sthUla skandhAdi, mUrta, amUrta padArtha ko jAnatA hai tathA jo avasthAe~ bIta cukI haiM - aise sabhI jAnane meM Ane yogya padArthoM ko jAnatA hai|' 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-318 2. vahI, pRSTha-318 3. vahI, pRSTha-319 4. vahI, pRSTha-327 5. vahI, pRSTha-328 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 pravacanasAra anuzIlana isa jIva kI paryAyeM jo vartamAna meM abhI nahIM huI haiM aura jo bIta gaI haiM, ve jJeyapane kA ullaMghana nahIM karatI arthAt usako jJeyapanA prApta hai; isalie ve jJAna meM jJAta ho jAtI haiN|' jaise prajvalita agni aneka prakAra kI harI evaM sUkhI vanaspati ko jalA DAlatI hai, harI vanaspati sUkhane ke pazcAt jala jAtI hai| vaise hI prakAzamAna jJAnadIpakarUpa sarvajJa kA jJAna vartamAna ko to jAnatA hI hai; kintu bhUta aura bhaviSya ko bhI jAna letA hai - aisA svabhAva hai|" ukta kathana kA tAtparya yahI hai ki parokSajJAna meM indriyoM kA padArthoM ke sAtha jabataka saMbaMdha na ho, tabataka jAnanA nahIM hotaa| isalie indriyajJAna bhUta-bhAvI paryAyoM ko nahIM jAna sakatA, dUravartI vartamAna paryAyoM ko bhI nahIM jAna sakatA; ata: indriyajJAna hIna hai, heya hai| atIndriyajJAna kisI para kI sahAyatA se pravRtta nahIM hotA; isalie vaha sabhI jJeyapadAthoM ko unakI vartamAna, bhUta aura bhAvI paryAyoM ke sAtha atyanta spaSTarUpa se ekasamaya meM ekasAtha jAna letA hai| sabhI ko jAnane meM use koI zrama nahIM hotA; kyoMki sabako jAnanA usakA sahajasvabhAva hai| jisake atIndriya jJAna pragaTa ho jAtA hai, usake atIndriya sukha bhI niyama se pragaTa hotA hai; isakAraNa atIndriyajJAna parama upAdeya hai| . pravacanasAra gAthA-42 vigata gAthAoM meM indriyajJAna aura atIndriyajJAna kA svarUpa samajhAte hue yaha kahA gayA hai ki indriyajJAna heya hai aura atIndriyajJAna upAdeya hai| aba isa 42vIM gAthA meM yaha batA rahe haiM ki jJeyArthapariNamana hai lakSaNa jisakA - aisI kriyA jJAna se utpanna nahIM hotii| gAthA mUlataH isaprakAra hai - pariNamadi NeyamaDhe NAdA jadi Neva khAigaM tss| NANaM ti taM jiNiMdA khavayaMta kammamevuttA / / 4 / / (harigIta) jJeyArthamaya jo pariName nA use kSAyika jJAna ho| kaheM jinavaradeva ki vaha karma kA hI anubhavI / / 42 / / jJAtA yadi jJeyapadArtharUpa pariNamita hotA ho to usake kSAyikajJAna hotA hI nahIM / jinendradevoM ne use karma ko hI anubhava karanevAlA kahA hai| isa gAthA kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM - "yadi jJAtA jJeyapadArtharUpa pariNamita hotA hai to use sampUrNa karmakakSa ke kSaya se pravartamAna svAbhAvika jAnapane kA kAraNabhUta kSAyikajJAna nahIM hai athavA use jJAna hI nahIM hai; kyoMki pratyeka padArtha kI pariNati ke dvArA mRgatRSNA meM jalasamUha kI kalpanA karane kI bhAvanAvAlA vaha AtmA atyanta duHsaha karmabhAra ko hI bhogatA hai - aisA jinendroM ne kahA hai|" gAthA kI utthAnikA meM amRtacandra likhate haiM ki jJeyArthapariNamana hai lakSaNa jisakA - aisI kriyA jJAna se nahIM hotii| yahA~ jJeyArthapariNamanakriyA se kyA Azaya hai ? yaha bAta gaharAI se jAnane yogya hai| 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-328 2.vahI, pRSTha-329 nijabhAva ko nija jAna apanApana kareM jo aatmaa| parabhAva se ho bhinna nita nija meM rameM jo AtamA / / ve AtamA sadRSTi unake jJAna ara vairAgya bala / ho niyama se - yaha jAniye pahicAniye nija a / ma ba la / / - samayasAra kalaza padyAnuvAda, pRSTha-69, chanda-136 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra anuzIlana AcArya jayasenakRta tAtparyavRtti meM isa gAthA kI utthAnikA likha hue kahA gayA hai ki jisake karmabaMdha ke kAraNabhUta hitakArI ahitakArI vikalparUpa se jAnane yogya viSayoM kA pariNamana hai, usake kSAyikajJAna nahIM hai| 200 TIkA meM likhA hai ki 'yaha nIlA hai, yaha pIlA hai' ityAdi vikalparUpa sejJeyapadArthoM ke prati pariNamana karatA hai to usa AtmA ko kSAyikajJAna nahIM hai athavA jJAna hI nahIM hai| sahajAnandajI varNI saptadazAMgI TIkA meM likhate haiM - " jJeyArthapariNamanarUpa kriyA tIna rUpoM meM parakhI jAtI haiM - 1. darzanamoha saMbaMdhita 2. darzanamoharahita cAritramohasaMbaMdhita 3. vItarAga kSayopazamikajJAna saMbaMdhita AtmarUpa se aMgIkRta jJeyAkAra ke anurUpa iSTAniSTAdivikalpabhAvapariNati darzanamohasaMbaMdhita jJeyArtha-pariNamanarUpa kriyA hai / AtmarUpa se aMgIkRta na hone para bhI jJeyAkAra ke anurUpa harSaviSAdAdi vikalpabhAva pariNati darzanamoharahitacAritramoha-saMbaMdhita jJeyArthapariNamanarUpa kriyA hai| vItarAgachadmastha zramaNoM ke kSAyopazamika jJAna meM jJAnAvaraNadezaghAtisparddhakavipAkavaza honevAlI asthiratA vItarAga kSAyopazamika jJAnasaMbaMdhita jJeyArthapariNamanarUpa kriyA hai|" AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM - "sarvajJadeva kI siddhi karane ke lie nyAya dete haiM ki jJeya kA avalambana lekara jo jJAna rAga meM aTake, vaha vibhAvika jJAna hai; kintu vAstavika jJAna nahIM, kumatijJAna hai| 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-330 201 AtmA jAnanahAra hai| jAnanahAra bhagavAna jAnane yogya padArtha ke Azraya se pariNamita hotA ho athavA rAga meM aTaka karake kAma karatA ho to use sakala karmavana ke kSaya se pravartita honevAle jJAyaka kA jJAna nahIM hai / jJeya padArtharUpa se pariNamita hotA ho arthAt jJAtAsvabhAvarUpa pariNamita nahIM hotA; kintu jJAtA ko cUka karake para ko jAnane jAya - vaha jJAna rAga meM aTakatA hai| vaha jJAna jJAtArUpa nahIM pariNamita hotA; kintu jJeyarUpa pariNamita hotA hai - aisA kahA jAtA hai| " jJAtAsvabhAva ko bhUlakara, jJeya kA avalambana lekara rAga kA kArya karatA hai, use jJAna nahIM kahate; kyoMki vaha jJeyArthapariNamana hai| isakA artha yaha nahIM hai ki vaha para-padArtharUpa pariNamita hotA hai; apitu rAgarUpa pariNamatA hai - aisA yahA~ samajhanA aura parajJeyoM ko jAnane ke lie jAtA huA jJAna, rAga meM aTakatA hai; isalie use jJAna nahIM kahate arthAt use kSAyika jJAna nahIM kahate / jJAna rAga meM aTake to vaha kSAyikajJAna nahIM hai| rAga aura jJeya meM aTakakara rAga kA kArya kare, vaha saccA jJAna nahIM hai apitu rAga aura jJeya kA bheda karake jJAna kA kArya kare, vahI saccA jJAna hai / AtmA jJAnasvabhAvI hai| vaha dUsare jJeyoM ko jAnakara, iSTa-aniSTa mAnakara unameM prIti-aprIti karatA hai, vaha bandha kA kAraNa hai| sarvajJa ko aisA nahIM hotaa| jo jJeyoM ko iSTa-aniSTa kalpita karake rAga-dveSarUpa hotA ho, use kevalajJAna nahIM ho sktaa| kevalajJAna, kahIM bhI aTake binA bhUta-bhaviSya aura vartamAna ko jAnatA hai| jo jJAna eka ke bAda eka jAnatA huA rAga meM aTake, vaha kSAyikajJAna nahIM kahalAtA / AtmA jJAnasvabhAvarUpa nahIM pariNamatA aura eka-eka jJeya meM aTaka kara kAma karatA hai aura para-padArthoM kI iSTa-aniSTa kI kalpanA meM aTakatA 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha 330-331 2. vahI, pRSTha-331332 gAthA-42 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 pravacanasAra anuzIlana hai to usa kalpanA meM jJAna nahIM aura sukha bhI nahIM hai| vaha jJeya se mujhe jJAna hogA, mujhe Ananda hogaa| isataraha jJeya ke iSTapane meM aTakatA huA ajJAnI rAga-dveSa kA anubhava karatA hai| jo AtmA para meM sAvadhAnapane anubhavatA hai, vaha karma ke bojha ko anubhavatA hai|" ukta sampUrNa vizleSaNa se eka hI bAta spaSTa hotI hai ki jJeyoM ko jAnate samaya jo unameM hI aTaka jAte haiM, unameM ekatva-mamatva sthApita karate haiM, kartRtva-bhoktRtva sthApita karate haiM; unake lakSya se athavA unheM AdhAra banAkara rAga-dveSarUpa pariNamita hote haiM; ve sabhI jJeyArthapariNamanasvabhAvavAle haiN| yaha jJeyArthapariNamanakriyA ajJAnI mithyAdRSTiyoM ko parajJeyoM meM ekatvamamatva aura kartRtva-bhoktRtvabuddhipUrvaka hotI hai aura savikalpa jJAniyoM ke cAritra mohajanya rAga-dveSarUpa aura harSa-viSAdarUpa vikalpAtmaka hotI hai tathA vItarAga chadmasthoM meM asthiratArUpa hotI hai| tAtparya yaha hai ki kSayopazamajJAna meM jAne gaye jJeya padArthoM meM ekatvamamatva, kartRtva-bhoktRtva aura unake lakSya se rAga-dveSarUpa pariNamana hI jJeyArthapariNamana hai| aisA jJeyArthapariNamana na to kevalajJAniyoM ko hotA hai aura na isaprakAra pariNamanavAloM ko kevalajJAna hotA hai; kyoMki ve loga to karma kA hI anubhava karanevAle haiN| ata: jinheM atIndriyajJAna aura atIndriyasukha kI kAmanA ho; ve jJeyArthapariNamana se virakta ho nijabhagavAna AtmA meM ramaNa kreN| 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-332 nirdaNDa hai nirdvandva hai yaha nirAlambI aatmaa| nirdeha hai nirmUr3ha hai nirbhayI nirmama AtamA / / 64 / / -zuddhAtmazataka, pRSTha-23, chanda-64 pravacanasAra gAthA-43 vigata gAthA meM yaha kahA gayA hai ki jJeyArthapariNamanakriyAvAloM ko kevalajJAna nahIM hotA aura kevalajJAnI ke jJeyArthapariNamanakriyA nahIM hotii| aba isa 43 vIM gAthA meM yaha batAyA jA rahA hai ki yadi aisA hai to phira isa jJeyArthapariNamana aura usake phalarUpa kriyA kA kAraNa kyA hai ? Akhira yaha hotI kaise hai ? jJeyArthapariNamanakriyA kA kAraNa batAnevAlI 43 vIM gAthA mUlataH isaprakAra hai udayagadA kammaMsA jiNavaravasahehiM NiyadiNA bhnniyaa| tesu vimUr3ho ratto duTTho vA baMdhamaNubhavadi / / 43 / / (harigIta) jinavara kaheM usake niyama se udayagata karmAMza haiN| vaha rAga-dveSa-vimoha basa nita vaMdha kA anubhava kare / / 43 / / jinavaroM meM zreSTha tIrthaMkaroM ne saMsArI jIvoM ke jJAnAvaraNAdi karmoM ke udaya prApta karmAMza niyama se hote haiM - aisA khaa| una udaya prApta karmAzoM ke hone para yaha jIva mohI, rAgI aura dveSI hotA huA baMdha kA anubhava karatA hai| isa gAthA kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra karate haiM - "saMsArI jIvoM ke udayagata pudgalakarmAMza niyama se hote hI haiN| una udayagata pudgalakarmAMzoM ke hone para yaha jIva unameM hI cetate hue, anubhava karate hue moha-rAga-dveSarUpa meM pariNamita hone se jJeyArthapariNamanarUpakriyA se yukta hotA hai aura isIkAraNa kriyA ke phalabhUta baMdha kA anubhava karatA hai| isase yaha sunizcita hotA hai ki moha ke udaya se hI kriyA aura kriyAphala hotA hai, jJAna se nhiiN|" Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 pravacanasAra anuzIlana gAthA-43 205 AcArya amRtacandra to yahA~ mAtra itanA hI kahate haiM ki jJAna baMdha kA kAraNa nahIM hai, moha-rAga-dveSa hI baMdha ke kAraNa haiM; kintu AcArya jayasena tAtparyavRtti meM kahate haiM ki na jJAna baMdha kA kAraNa hai aura na karmodaya baMdha kA kAraNa hai; baMdha kA kAraNa to moha-rAga-dveSa bhAva hI haiN| ve utthAnikA meM hI likha dete haiM ki anaMta padArthoM ke jAnanerUpa pariNamita hote hue bhI na to jJAna baMdha kA kAraNa hai aura na rAgAdi rahita karmodaya hI baMdha kA kAraNa hai - yaha nizcita karate haiN| isI bAta kA spaSTIkaraNa karate hue svAmIjI kahate haiM - "1. jJAnasvabhAva bandha kA kAraNa nahIM hai arthAt jAnanA-dekhanA bandhakA kAraNa nahIM hai| 2. jar3a karma kA udaya, bandha kA kAraNa nahIM hai, aura 3. aghAti karma ke kAraNa mile hue saMyoga bhI baMdha ke kAraNa nahIM hai, apitu 4. jJAtA-dRSTA svabhAva ko bhUlakara jo karma ke udaya anusAra jur3Ana karake, iSTa-aniSTa kI kalpanA karatA hai, vaha moha-rAga-dveSa ko anubhavatA hai - yaha bandha kA kAraNa hai| eka tarapha karma kA udayabhAva vartamAna hai aura ekatarapha trikAlajJAnabhAva hai| aba vartamAna jJAna paryAya, trikAla svabhAva kA Azraya nahIM lekara, karma tarapha jhuke to vaha moha-rAga-dveSa karatA hai aura karma kA udaya hone para bhI jJAtA-dRSTA svabhAva tarapha jhukAva rakhe to moha-rAga-dveSa nahIM hote| dekho ! yahA~ dravyakarma kA udaya Ave te bhAvakarma hogA hI - isa bAta se inkAra karate haiM; kyoMki jar3a-dravyakarma kA udaya saMsArI ko sadA hI hai; kintu usa samaya jJAnaparyAya, jJAtAsvabhAva meM jur3Ana kare to karma khira jAte haiN| 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-334 2. vahI, pRSTha-334 svarUpa kI sAvadhAnI dharma hai aura jJeya kI sAvadhAnI adharma hai|' yaha harA hai, yaha pIlA hai, yaha jar3a padArtha ThIka lagatA hai, yaha ThIka nahIM lagatA - aisI kalpanA meM aTakanA vikAra kA anubhava hai; isalie adharma hai aura svabhAva kA anubhava dharma hai| bhagavAna AtmA jJAnabhAva hai| AhAra-pAnI, deva-guru-zAstra Adi sabhI jJeyoM ko jAnate hue svabhAva kI sAvadhAnI chor3akara, jJeya kI sAvadhAnI meM rukakara, unameM iSTa-aniSTapane kI kalpanA karanA karma kA anubhava hai, dharma kA anubhava nahIM / eka tarapha jJAnasvabhAva hai, usakI ekatA-sAvadhAnI vaha AtmA kA anubhava hai aura svarUpa kI sAvadhAnI chor3akara, para-padArthoM meM, anukUlatA-pratikUlatA meM sAvadhAnI karanA karma kA anubhava hai; jJAna kA anubhava nahIM hai, AtmA ke dharma kA anubhava nhiiN| bhagavAna AtmA kA svarUpa nirvikAra Ananda hai, usameM ekAgra rahanA aura jagata ke padArthoM ko jAnanA; kintu unameM ThIka-aThIka kI kalpanA nahIM karanA, yaha AtmA kA svarUpa hai / yaha dhArmika kriyA hai / jJAnasvabhAvI bhagavAna AtmA ke svabhAvasanmukha ekAgratA kA honA AtmA kA anubhava hai| jar3a karma ke udaya meM rAga mizrita vicAra karake anubhava karanA jJeya kA anubhava hai, kintu jJAna kA anubhava nhiiN|' ___jAnaneyogya padArthoM meM iSTa-aniSTa kA vibhAga karanA dharma kA anubhava nahIM hai, usameM samyagdarzana-jJAna-cAritra bhI nahIM haiN| zarIra rogI ho to ThIka nahIM hai aura nirogI ho to ThIka hai - aise do vibhAga karake rukanA Asrava kI kriyA hai| yaha kriyA jJeyArthapariNamana meM ruka gaI hai| isalie anAtmA kI kriyA hai, adharma hai| 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-335 2. vahI, pRSTha-335 4. vahI, pRSTha-335-336 3. vahI, pRSTha-335 5. vahI, pRSTha-336 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 pravacanasAra anuzIlana jJAnasvabhAva ko bhUlakara karma tarapha kA jhukAva bandha kA kAraNa hai| bhagavAna AtmA jJAnasvabhAvI hai, usakI tarapha kA jhukAva bandha kA kAraNa nahIM hai| karma kA udaya jar3a hai, vaha bhI bandha kA kAraNa nahIM hai| hilane kI, calane kI, bolane kI kriyA tathA mana-vANI kI kriyA sadoSatA kA kAraNa nahIM hai; phira bhI koI karma ke Upara doSa lagAve, vaha bar3I anIti hai| jinavANI kA usake Upara kopa hai| zrI jayasenAcArya kahate haiM ki karma kA udaya bandha kA kAraNa nahIM hai| jJAna bhI bandha kA kAraNa nahIM hai; apitu moha-rAga-dveSa bandha ke kAraNa haiN| zuddha bhAvanA chor3akara karma kI bhAvanA bandhakA kAraNa hai| svayaM jJAtAsvabhAva hai, isake Azraya se vikAra kA pariNamana nahIM hotA; kintu zuddhasvabhAva se cyuta hotA hai to karmoM ne cyuta karAyA - aisA kahane meM AtA hai|" ukta sampUrNa kathana kA marma yahI hai ki yaha to jinendra bhagavAna dvArA nirUpita suvicArita kathana hai ki pratyeka saMsArI jIva ke jJAnAvaraNAdi karmoM kA udaya sadA hI rahatA hai| ukta udayajanya karmAMzoM ke hone para, unameM hI cetate hue jo moharAga-dveSabhAva hote haiM; una moha-rAga-dveSarUpa bhAvoM se pariNamita hone se hI yaha jIva jJeyArthapariNamanarUpa kriyA se yukta hotA hai aura isIkAraNa usake phala meM prApta honevAle baMdha kA anubhava karatA hai| ___isase hI yaha sunizcita hotA hai ki jJeyArthapariNamanarUpa kriyA aura kriyAphalarUpa baMdha na to jJAna se hotA hai, na jar3akarma se aura na karmodaya se prApta saMyoga se hI hotA hai| baMdha to ekamAtra para meM ekatvabuddhirUpa moha evaM rAga-dveSa se hI hotA hai| pravacanasAra gAthA-44 43vIM gAthA meM yaha kahA gayA hai ki moha-rAga-dveSarUpa bhAvoM se pariNamita hone se hI yaha jIva jJeyArthapariNamanarUpa kriyA se yukta hotA hai aura isIkAraNa usake phala meM prApta honevAle baMdha kA anubhava karatA hai| aba isa 44vIM gAthA meM yaha batA rahe haiM ki yadyapi kevalI bhagavAna ke bhI vihArAdi kriyAyeM dekhI jAtI haiM; tathApi unheM baMdha nahIM hotaa| gAthA mUlata: isaprakAra hai - ThANaNisejavihArA dhammuvadeso ya Niyadayo tesiN| arahaMtANaM kAle mAyAcAro vva itthINaM / / 44 / / (harigIta) yatna bina jyoM nAriyoM meM sahaja mAyAcAra tyoN| ho vihAra uThanA-baiThanA ara divyadhvani arihaMta ke||44|| una arihaMta bhagavaMtoM ke usa samaya khar3e rahanA, baiThanA, vihAra karanA aura dharmopadeza karanA Adi kriyAyeM striyoM ke mAyAcAra kI bhAMti svAbhAvika hI haiM, prayatna binA hI hotI haiN| ukta gAthA kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "jisaprakAra mahilAoM ke prayatna binA hI usaprakAra kI yogyatA kA sadbhAva hone se mAyA ke Dhakkana se DhaMkA huA vyavahAra svabhAvabhUta hI pravartatA hai; usIprakAra kevalI bhagavAna ke prayatna binA hI usaprakAra kI yogyatA kA sadbhAva hone se khar3A rahanA, baiThanA, vihAra karanA aura upadeza denA Adi kriyAyeM svabhAvabhUta hI pravartatI haiN| yaha bAta bAdala ke dRSTAnta se bhI samajhI jA sakatI hai; kyoMki bAdala ke udAharaNa ke sAtha bhI isakA koI virodha bhAsita nahIM hotaa| 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-338 2. vahI, pRSTha-339-340 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-44 (dohA) ciMtAmani aru kalpataru, ye jar3a pragaTa khaahiN| manavAMchita saMkalpa kimi, siddhi karahiM palamAhiM / / 198 / / pArasa nija guna deta nahiM, nahiM para auguna leta / kimi tAko parasata turata, loha kanakachabi deta / / 199 / / icchArahita anaccharI, aise jinadhuni hoya / uThana calana thitikarana meM, yahA~ na saMzaya koya / / 20 / / cintAmaNi ratna aura kalpavRkSa - inheM to pragaTarUpa se jar3a kahA jAtA hai; phira ye manavAMchita saMkalpa kI siddhi pala meM kisaprakAra kara dete 208 pravacanasAra anuzIlana jisaprakAra bAdala ke AkArarUpa pariNamita pudgaloM kA gamana, sthiratA, garjana aura varasanA Adi kriyAyeM puruSa ke prayatna binA hI dekhI jAtI haiM; usIprakAra kevalI bhagavAna ke khar3e rahanA, calanA, divyadhvani Adi kriyAyeM abuddhipUrvaka binA icchA ke hI dekhI jAtI haiN| kevalI bhagavAna ke ye kriyAyeM mohodayapUrvaka na hone se kriyA ke phala meM honevAle baMdha kA kAraNa nahIM haiN|" vastuta: bAta yaha hai ki bAhya kiyAyeM to baMdha kA kAraNa haiM hI nahIM; kyoMki yaha AtmA nizcaya se unakA kartA-dhartA hI nahIM hai| ye kriyAyeM pUrvabaddha karma ke udaya ke nimitta se hotI haiM; unake hone meM AtmA nimitta bhI nahIM hai; isIlie una kriyAoM ko audayikI kriyAyeM kahate haiN| ukta kriyAoM ke lakSya se jaba yaha AtmA moha-rAga-dveSa karatA hai, unameM ekatva-mamatva karatA hai, kartRtva-bhoktRtvarUpa se jur3atA hai; taba baMdha hotA hai| ata: baMdha ke kAraNa to ye ekatva-mamatva haiM, kartRtva-bhoktRtva haiM, rAga-dveSa haiN| kevalI bhagavAna ke honevAlI ina kriyAoM meM na to unakA ekatvamamatva hai, na kartRtva-bhoktRtva hai aura na unake prati rAga-dveSa hai; ata: unheM baMdha nahIM hotaa| __ AcArya jayasena tAtparyavRtti meM isa gAthA ke bhAva ko ukta donoM udAharaNoM ke mAdhyamoM se ThIka isIprakAra spaSTa karate haiN| ___kavivara vRndAvanadAsajI isa gAthA ke bhAva ko bAraha chandoM meM samajhAte haiM; jo mUlata: paThanIya haiM / yadyapi aneka chanda to ukta viSayavastu ko hI prastuta karate haiM; tathApi kucha naye udAharaNa bhI prastuta kiye gaye haiN| binA icchA ke gamanAdi kAyikakriyAyeM aura divyadhvani ke khiranerUpa vAcanikakriyA kA honA, jinheM asaMbhava lagatA hai; unheM samajhAte hue ve aneka udAharaNa prastuta karate haiM, jo isaprakAra haiM - - isIprakAra pArasa patthara bhI kisI ko apane guNa detA nahIM hai aura para ke auguNoM ko letA nahIM hai; phira bhI usake sparzamAtra se lohA tatkAla sone kI chavi kaise dene lagatA hai? jisaprakAra cintAmaNi ratna, kalpavRkSa aura pArasa patthara se icchA aura prayatna binA hI kArya hote dekhe jAte haiM; usIprakAra arihaMta bhagavAna ke anakSarI divyadhvani, uThanA-baiThanA aura vihAra Adi kriyAyeM binA icchA ke hI hotI haiN| isameM saMzaya ke lie koI sthAna nahIM hai| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM - __"purAne karmoM ke udayakAla meM apanI sAvadhAnI na rakhe aura karma meM jur3e to mithyAbhrAMti aura rAga-dveSa hotA hai, jo saMsAra kA kAraNa hai| karma ke udaya, zarIra kI kriyA aura jo rAga hotA hai, unakA jAnanevAlA rahe to vaha bandha kA kAraNa nahIM hai| zarIra kI kriyA bhI sadoSatA kA kAraNa nahIM hai| 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-342 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-44 211 210 pravacanasAra anuzIlana merA svabhAva to zarIra kI kriyA tathA rAga kI kriyA jo kramabaddha hotI hai, usako jAnane kA hai aura vaha dharma hai| karma ke aMza meM rucijhukAva vaha bandha kA kAraNa hai athavA adharma hai|' zrI kundakunda AcArya 'kAla' zabda kahate haiM, usameM se zrI amRtacandra AcArya yogyatA kahate haiN| bhagavAna khar3e rahe vaha pudgala paramANu kA vartamAna kAla hai| kramabaddha meM vahI kAla hai, vahI yogyatA hai; kintu AtmA ke kAraNa bilkula nhiiN| vihAra hote hue zarIra Thahara jAya, vaha paramANu kI yogyatA ke kAraNa hai| zarIra khar3A ho aura baiThe vaha usake svakAla ke kramabaddha ke kAraNa baiThatA hai| bhagavAna ke prayatna ke kAraNa nhiiN| nAmakarma to usameM nimitta mAtra hai; kyoMki vaha pudgala kI kriyA kA vartamAna kAla hai| tathA bhagavAna kI vANI bhI bhASAvargaNA ke svakAla ke kAraNa banatI hai; kintu AtmA ke kAraNa nhiiN| yahA~ kevalI bhagavaMtoM kI bAta karate haiN| kevalI bhagavAna kI zarIra kI kriyA khar3e rahane kI athavA baiThane kI hotI hai, vaha jar3a kI kriyA hai| kevalI bhagavAna usa kriyA ko nahIM krte| aMdara meM pradeza kA kaMpana hai, bAhya jar3a kI kriyA hai| bhagavAna ke zrImukha se jo vANI nikalatI hai, vaha aghAti karma ke nimitta se sahaja hotA hai aura vANI Adi kI avasthA bhagavAna ke kAraNa nahIM hotii| zarIra Adi kI avasthA AtmA nahIM krtaa| jisaprakAra jinheM jJAnatattva ke avalambana se kevalajJAna pUrNa ho gayA hai, unakI zarIra Adi kI kriyA bandha kA kAraNa nahIM hai; usIprakAra nicalIdazA meM maiM jAnane-dekhanevAlA hU~, merA svabhAva jJAtA-dRSTA hai - aise svabhAvasanmukha hone kA nirNaya hone para bhI jitanA rAga-dveSa hotA hai, vaha bandha kA kAraNa hai; kintu jo zarIra kI halane-calane kI kriyA hotI 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-342 2. vahI, pRSTha-343-344 3. vahI, pRSTha-344 4. vahI, pRSTha-345 hai, vaha bandha kA kAraNa nahIM hai| jAnane-dekhane kI kriyA dharma kA kAraNa hai| kevalIbhagavAna ko sarvathA moha kA abhAva hai| cauthe guNasthAna meM darzanamoha kA nAza hotA hai| kevalI bhagavAna ko darzanamoha, cAritramoha donoM kA abhAva hai; isalie unako icchA nahIM hai| isaprakAra icchA binA hI tathA moharAga-dveSa binA hI zarIra Adi kI kriyA hone se kevalI bhagavaMtoM ko ye kriyAe~ bandha kA kAraNa nahIM hotii| jaise, bAhara kI kriyA bandha kA kAraNa nahIM hai, vaise hI jJAnasvabhAva bhI bandha kA kAraNa nahIM hai / rAga kI ruci karake vikAra kI utpatti kare to vaha sadoSatA kA kAraNa hai| dharmI ko jitanI asthiratA-icchA hai, utanA bandha hai| bhagavAna ko eka bhI icchA nahIM hai|" ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki arihaMta bhagavAna ke vihAra Adi zarIrasaMbaMdhI kriyAyeM to AhAravargaNA ke kArya haiM aura divyadhvani kA khiranA bhASAvargaNA kA kArya hai| ina kriyAoM kA upAdAnakAraNa to AhAravargaNA aura bhASAvargaNA haiM aura aMtaraMga nimittakAraNa tatsaMbaMdhI karmoM kA udaya hai| arahaMta bhagavAna kA AtmA na to inakA upAdAna kAraNa hI hai aura na aMtaraMga nimittakAraNa hii| jaba arihaMta bhagavAna isake kartA hI nahIM haiM; unakA inameM ekatvamamatva bhI nahIM hai to phira unheM baMdha bhI kyoM ho? baMdha ke kAraNa to moha-rAga-dveSarUpa bhAva haiN| ina moha-rAga-dveSa bhAvoM se ve sarvathA rahita haiM; ata: saMyoga meM ukta kriyAyeM hone para bhI saMyogI bhAvoM ke abhAva ke kAraNa unheM baMdha nahIM hotaa| yahA~ eka prazna saMbhava hai ki yadi bhASAvargaNAoM kI tatsamaya saMbaMdhI upAdAnagata yogyatA aura saMbaMdhita karmoM kA udaya hI divyadhvani ke kAraNa haiM; arihaMta kevalI kA divyadhvani se koI bhI saMbaMdha nahIM hai to phira 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-347-348 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 pravacanasAra anuzIlana usakI prAmANikatA kA AdhAra kyA hai ? are bhAI ! upAdAna-upAdeya saMbaMdha nahIM hai aura aMtaraMganimitta kI apekSA nimitta-naimittika saMbaMdha bhI nahIM hai; phira bhI bahiraMga nimitta kI apekSA sUrya aura kamala ke samAna arihaMta bhagavAna aura divyadhvani meM sahaja nimitta-naimittikabhAva to hai hI aura divyadhvani kI prAmANikatA kA AdhAra bhI yahI hai| sabase bar3I bAta to yaha hai ki divyadhvani meM vastu kA svarUpa jaisA pratipAdita huA hai; vastu bhI ThIka usIprakAra kI hai| prAmANikatA ke lie isase bar3I bAta aura kyA ho sakatI hai ? ___kucha logaisa gAthA meM samAgata mAyAcAro vva itthINaM pada para bahuta nAka-bhauM sikor3ate haiN| unakA kahanA hai ki striyoM meM mAyAcAra svabhAvagata hai - aisA kahakara AcAryadeva ne mahilAoM kA apamAna kiyA hai| kucha loga to yahA~ taka Age bar3hate haiM ki isa pada ko badala denA caahie| unakI salAha ke anusAra mAyAcAra ke sthAna para mAtRkAcAra kara denA caahie| para bhAI, isameM kisI kI nindA-prazaMsA kI bAta hI kahA~ hai ? AcAryadeva kI mA~-bahina bhI to mahilAyeM hI thiiN| tIrthaMkaroM kI mAtAyeM bhI to mahilA hI hotI haiN| ukta kathana ko strInindA ke rUpa meM dekhanA samajhadArI kA kAma nahIM hai| yaha strI paryAya meM sahajabhAva se honevAle bhAva kI bAta hai| mahilAoM ke svabhAvagata mAyAcAra kI tulanA bhI to arihaMta kevalI ke vihArAdi kAyika kriyAoM aura kevalI kI divyadhvani se kI hai| kyA ve divyadhvani kI nindA karanA cAhate haiM ? dUsare kisI bhI AcArya kI kRti meM pheraphAra karane kA adhikAra bhI hameM kahA~ hai ? jaba AcArya amRtacandra, AcArya jayasena, sahajAnandajI varNI, pANDe hemarAjajI, kavivara vRndAvanadAsajI evaM AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI Adi sabhI ko yaha sahajabhAva se svIkAra hai aura isameM unheM mahilAoM kA apamAna nahIM dikhAI detA hai to phira hameM aisA vikalpa kyoM AtA hai? pravacanasAra gAthA-45 vigata gAthAoM meM yaha kahA gayA hai ki yadyapi bhavyoM ke bhAgya aura arihaMta bhagavAna ke pUrva puNyodaya ke anusAra divyadhvani prasAraNa va vihArAdi kArya dekhe jAte haiM; tathApi moha-rAga-dveSa ke abhAva ke kAraNa unheM baMdha nahIM hotaa| aba isa gAthA meM usI bAta ko Age bar3hAte hue kaha rahe haiM ki isakA tAtparya to yaha huA ki tIrthaMkaroM ke puNya kA vipAka akiMcitkara hI hai| puNNaphalA arahaMtA tesiM kiriyA puNo hi odaiyA / mohAdIhiM virahidA tamhA sA khAiga tti madA / / 45 / / (harigIta) puNyaphala arihaMta jina kI kriyA audayikI khii| mohAdi virahita isalie vaha kSAyikI mAnI gii|45|| arihaMta bhagavAna puNya phalavAle haiM aura unakI kriyA audayikI hai, mohAdirahita hai; isakAraNa vaha audayikI kriyA bhI kSAyikI mAnI gaI hai| isa gAthA kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra karate haiM "jinake puNyarUpI kalpavRkSa ke samasta phala bhalIbhAMti paka gaye haiM; una arihaMta bhagavAna kI jo bhI kriyA hai, vaha saba puNya ke udaya ke prabhAva se utpanna hone ke kAraNa audayikI hI hai| mahAmoha rAjA kI samasta senA ke kSaya se utpanna hone se moha-rAga-dveSarUpI uparaMjakoM ke abhAva ke kAraNa se vaha audayikI kriyA bhI caitanya ke vikAra kA kAraNa nahIM hotii| isakAraNa ukta audayikI kriyA ko kAryabhUta baMdha kI akAraNatA aura kAryabhUta mokSa kI kAraNatA ke kAraNa kSAyikI hI kyoM na mAnI jAya? arthAt use kSAyikI hI mAnanA caahie| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 pravacanasAra anuzIlana gAthA-45 jaba vaha kSAyikI hI hai to phira una arahaMtoM ke karmavipAka bhI svabhAva -vighAta kA kAraNa nahIM hotA - aisA nizcita hotA hai|" yadyapiAcArya jayasena tAtparyavRtti meM isa gAthA kA artha tattvapradIpikA ke samAna hI karate haiM; tathApi ukta tathya kI siddhi ke lie ve bhAvamoha se rahita saMsAriyoM kA udAharaNa dete haiN| unakA kathana mUlata: isaprakAra hai "prazna - ukta sthiti meM 'audayika bhAva baMdha ke kAraNa haiM' - yaha Agamavacana vyartha hI siddha hogA? uttara - yadyapi audayika bhAva baMdha ke kAraNa haiM; tathApi moha ke udaya se sahita audayika bhAva hI baMdha ke kAraNa haiM; anya nahIM / dravyamoha ke udaya hone para bhI yadi zuddhAtmabhAvanA ke bala se bhAvamoharUpa pariNamana nahIM hotA hai to baMdha nahIM hotaa| yadi karmodayamAtra se hI baMdha hotA ho to phira saMsAriyoM ke sadaiva karmodaya kI vidyamAnatA hone se sadaiva-sarvadA baMdha hI hogA, mokSa kabhI bhI ho hI nahIM skegaa|" tAtparya yaha hai ki jaba karmodaya sahita antarAtmAoM ke anubhUti ke kAla meM bhAvamoha ke abhAva meM baMdha nahIM hotA to phira bhAvamoha se pUrNata: rahita karmodaya sahita arahaMta paramAtmA ke baMdha kaise hogA? isa gAthA ke bhAva ko samajhAne ke lie kavivara vRndAvanadAsajI ne caudaha chanda likhe haiM; jisameM ve mUla gAthA aura TIkAoM ke bhAvoM ko to chandobaddha karate hI haiN| sAtha hI prakRti, pradeza, sthiti aura anubhAga - ina cAra prakAra ke baMdhoM ko bhI samajhAte haiN| yaha spaSTa karate haiM ki prakRti aura pradeza baMdha yoga se hote haiM aura sthiti aura anubhAga baMdha moha arthAt mithyAtva, avirati, pramAda aura kaSAya ke kAraNa hote haiN| cUMki arahaMta bhagavAna ke moha kA pUrNataH abhAva ho gayA hai; ata: unake sthiti aura 215 anubhAga baMdha hone kA to savAla hI paidA nahIM hotA hai| aisI sthiti meM prakRti aura pradeza baMdha kA koI mahattva hI nahIM raha jAtA hai; kyoMki jaba karmoM kI sthiti hI nahIM par3egI to ve eka samaya meM hI khira jAyeMge aura jaba anubhAga bhI nahIM hogA to phira phaladAna kA prazna hI upasthita nahIM hotaa| isake bAda moha ke abhAva meM unake karmodaya aura bhavyoM ke bhAgya se honevAlI kriyAoM ke saMbaMdha meM aneka udAharaNa dete hue yaha samajhAte haiM ki arahaMta bhagavAna kA aura ukta kriyAoM kA sahaja nimitta-naimittika bhAva kaise bana rahA hai? tatsaMbaMdhI kucha mahattvapUrNa chanda isaprakAra haiM (dohA) bhAnu vasata AkAza meM jala meM jalaja vasaMta / kimi tAko avalokate vikasita hota turanta / / 204 / / asta gabhasta vilokate cakavA tiya taji deta / lakhahu nimitta naimatika ko pragaTa anAhata heta / / 205 / / taise puNyanidhAna ke prazna hota paramAna / jinadhuni khirata anaccharI icchArahita mahAna / / 206 / / jaise zayana dazA vizaiM kou kari uThata pralApa / vinu icchA tasu vacana tahaM khirata ApataiM Apa / / 207 / / jaba icchAjuta ko vacana khirata anicchA yema / taba so vacana khirana virSe icchA ko nahiM nema / / 208 / / ciMtAmani suravRccha nai, gunita anaMtAnaMta / zakti sukhada jinadeha meM, sahaja subhAva lasaMta / / 209 / / yadyapi sUrya AkAza meM rahatA hai aura kamala jala meM vasatA hai; tathApi sUrya ko dekhate hI kamala kisaprakAra vikasita ho jAte haiM ? sUrya ke asta hote hI cakavA cakavI se bichur3a jAtA hai| ina bAtoM se nimitta-naimittakoM kA anAhata bhAva dekhA jA sakatA hai| Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra anuzIlana isIprakAra puNyavAnoM ke praznoM ke anusAra icchArahita jinendradeva kI anakSarI divyadhvani khiratI hai| jisaprakAra koI vyakti sote hue bhI pralApa karane lagatA hai, usameM usake vacana binA icchA ke apane Apa hI nikalane lagate haiN| 216 isaprakAra jaba icchAvAloM ke vacana bhI anicchApUrvaka hI nikalane lagate haiM, taba to vacanoM ke khirane meM icchA kA koI niyama nahIM rahA / cintAmaNiratna aura kalpavRkSoM se anaMtAnaMta guNI sukhada zakti arahaMta bhagavAna kI deha meM svAbhAvikarUpa se sahaja hI rahatI hai| ukta kathanoM ke mAdhyama se vRndAvanadAsajI yaha kahanA cAhate haiM ki arihaMta bhagavAna ke icchA ke binA honevAle vihArAdi kAyika kArya aura divyadhvani sahaja hI haiM, svAbhAvika hI haiN| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI ukta gAthA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM - "yaha 45vIM gAthA alaukika hai; isameM mahAna siddhAnta hai| pUrva puNya prakRti ke kAraNa se sabhI phala mile haiN| samavazaraNa kI aisI racanA hotI hai, jise dekhakara indra bhI Azcaryacakita ho jAtA hai| jabaki indra svayaM samavazaraNa kI racanA karatA hai, phira bhI use vismayatA hotI hai| kevalI bhagavAna ko halane-calane va upadeza Adi kI kriyA hotI hai| usa samaya audayikI kriyA hone para bhI vaha bandha kA kAraNa nahIM hai; kintu sarvajJa kA pAriNAmika bhAva to zuddha honA bAkI hai, vaha zuddha hotA jAtA hai; isalie use kAryabhUta mokSa kA kAraNabhUta kahA hai / kevalI bhagavAna ko jisasamaya Asrava hotA hai, usIsamaya khira jAtA hai - aisA kahA hai| jJAnI kA jhukAva svabhAva kI tarapha hai aura ajJAnI kA jhukAva karma kI tarapha / 1. nicalIdazA meM samyagdRSTi ko cAritra mohanIya karma kA udaya hone para bhI jitane aMzoM meM jIva usameM nahIM jur3atA, utane aMza meM usa karma ke udaya ko nirjarA kahate haiM / 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha- 353 gAthA-45 217 2. kevalI bhagavAna ko sAtA vedanIya karma ke paramANu kA Asrava jo samaya-samaya hotA hai, vaha usI samaya calA jAtA hai - aisA zAstra meM kathana hai / 3. kevalI bhagavAna ko pUrva karma kA udaya hai; kintu samaya-samaya zuddhatA bar3hatI jAtI hai; isakAraNa audayikI kriyA ko kSAyikI kahA hai| kevalI bhagavAna ko samaya-samaya zuddha paryAya hotI jAtI hai; isalie audayikI kA kArya kSAyika kahA jAtA hai| vaha audayikI kriyA caitanya ke vikAra kA kAraNa nahIM hotI; kintu mokSa kA kAraNa hotI hai; isalie audayikI kriyA ko usIsamaya kSAyikI mAnanA / audayikI kriyA moha rahita hai, isalie vaha bandha kA kAraNa nahIM hai; ataH usI samaya use kSAyikI kahA hai| jaise nadI meM pAnI kA pUra Ane para bhI jise tairanA AtA ho to vaha tira jAtA hai; vaise hI karma kA udaya hone para bhI svabhAva-dRSTivaMta tira jAtA hai; kintu karma ke udaya kI tarapha jhukAvavAlA nahIM tiratA / 'maiM jJAnasvabhAva hU~' - aise bhAnavAle ke karma ke udaya ko nirjarA kahate haiM / kevalI ke Asrava ko usIsamaya abhAva kahA aura audayikI kriyA ko kSAyikI kahA hai| pUrva karma kA udaya bhagavAna ko AtA hai; vaha vihAra, divyadhvani Adi meM nimitta hai; ve karma chUTate jAte haiM aura pAriNAmikabhAva zuddha hotA jAtA hai; isalie audayikabhAva ko kSAyikabhAva kahA hai|" ukta sampUrNa kathana kA tAtparya yaha hai ki arihaMta bhagavAna ke pUrvapuNya ke udaya meM samavazaraNa Adi vibhUti to hotI hI hai, vihAra bhI hotA hai, divyadhvani bhI khiratI hai| ina sabakI na to unheM koI icchA hai aura na unakA inameM ekatva-mamatva aura kartRtva-bhoktRtva hI hai| yaha saba sahajabhAva 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha- 357-358 3. vahI, pRSTha-359 2. vahI, pRSTha-358 4. vahI, pRSTha-361-362 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 pravacanasAra anuzIlana se hI hotA rahatA hai| isakAraNa ina kriyAoM ke hone para bhI unheM kisI bhI prakAra kA baMdha nahIM hotaa| isakAraNa ye kiyAyeM unake lie niSphala hI haiM; isIlie utthAnikA meM kahA gayA hai ki puNya kA vipAka arahaMta bhagavAna ke lie niSphala hI hai, akiMcitkara hI hai| jagata meM kahA jAtA hai aura Agama meM bhI kahA gayA hai ki audayika kriyA baMdha kA kAraNa hai; kintu mohAdibhAvarUpa audayika bhAvoM ke abhAva meM audayika kriyA bhI baMdha karane meM samartha nahIM hotI; yahI kAraNa hai ki arihaMta bhagavAna ke vidyamAna ukta audayika kriyAoM ko kSAyikI kriyA mAnA gayA hai; kyoMki unake moha kA pUrNataH abhAva ho cukA hai| yahA~ eka prazna ho sakatA hai ki divyadhvani jaise mahAna kArya ko akiMcitkara kahanA, niSphala kahanA to acchA nahIM lagatA; kyoMki usase to bhavyajIvoM kA anaMta upakAra hotA hai, jinazAstroM kA mUla AdhAra to vahI divyadhvani hai| are bhAI ! bhavya zrotAoM aura pAThakoM ko arthAt hamAre-Apake lie to vaha divyadhvani pUrNata: kAryakArI hai, saphala hai, sArthaka hai| yahA~ bAta hamArI-tumhArI nahIM, arihaMta bhagavAna kI hai, unake baMdha kI hai| arihaMta bhagavAna kI divyadhvani unake lie karmabaMdha karane meM akiMcitkara hai, niSphala hai| unheM usake kAraNa kisI bhI prakAra kA karmabaMdha nahIM hotA - yahI akiMcitkara kA artha hai| prazna - yahA~ to sApha-sApha likhA hai ki puNyaphalA arahaMtA arthAt puNya ke phala meM arahaMta hote haiM aura Apa kaha rahe haiM ki................? uttara - are bhAI ! puNyaphalA arahaMtA kA artha puNya ke phala meM arihaMta hote haiM - yaha nahIM hai| isakA artha to yaha hai ki arihaMta bhagavAna ke puNyake udaya meM jo kriyAyeM hotI haiM; ve puNya kA phala haiM arthAt audayikI haiM; unameM arahaMta bhagavAna kA kucha bhI kartRtva nahIM hai| isalie yahA~ yaha kahA pravacanasAra gAthA-46 45 vIM gAthA meM yaha kahA hai ki kevalI bhagavAna kI vihArAdi kriyAyeM audayikI hone para bhI kSAyikI ke samAna hI haiM; kyoMki rAgAdi bhAvoM ke abhAva meM una kriyAoM ke kAraNa unheM baMdha nahIM hotaa| aba isa 46 vIM gAthA meM yaha kaha rahe haiM ki ukta kathana ke AdhAra para yadi koI aisA mAna le ki kevalI bhagavAna ke samAna anya sabhI saMsArI jIvoM ke bhI svabhAva ke vighAta kA abhAva hai to usakA yaha mAnanA ThIka nahIM hai; kyoMki saMsArI jIva to svayaM zubhAzubhabhAvarUpa pariNamita hote haiM aura isakAraNa unheM baMdha bhI hotA hai| gAthA mUlata: isaprakAra haijadiso suhova asuhoNa havadi AdA sayaM sahAveNa / saMsAro vi Na vijadi savvesiM jIvakAyANaM / / 46 / / (harigIta) yadI svayaM svabhAva se zubha-azubharUpa na prinnmeN| to sarva jIvanikAya ke saMsAra bhI nA siddha ho / / 46 / / yadi aisA mAnA jAya ki AtmA svayaM svabhAva se arthAt apane bhAva se zubha yA azubhabhAvarUpa pariNamita nahIM hotA to sabhI jIvoM ke saMsAra kA abhAva siddha hogaa| ukta gAthA ke bhAva ko AcArya amRtacandra tattvapradIpikA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - __ "yadi ekAnta se aisA mAnA jAya ki zubhAzubhabhAvarUpa svabhAva meM (apane bhAva meM) AtmA svayaM pariNamita nahIM hotA to yaha siddha hogA ki vaha sadA hI sarvathA nirvighAta zuddhasvabhAva se avasthita hai| isaprakAra samasta jIvasamUha samasta baMdha kAraNoM se rahita siddha hone Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 pravacanasAra anuzIlana se saMsAra ke abhAvarUpa svabhAva ke kAraNa nityamuktatA ko prApta ho jAveMge; kintu aisA svIkAra nahIM kiyA jA sakatA; kyoMki sphaTika maNi ke japAkusuma aura tamAlapuSpa ke raMgarUpa svabhAvapane kI taraha AtmA ke pariNAmadharmapanA hone se zubhAzubhasvabhAvayuktatA prakAzita hotI hai| tAtparya yaha hai ki jisaprakAra sphaTika maNi lAla aura kAle phUla ke nimitta se lAla aura kAle svabhAvarUpa pariNamita hotA dikhAI detA hai; usIprakAra AtmA karmopAdhi ke nimitta se zubhAzubhabhAvarUpa pariNamita hotA dikhAI detA hai|" AcArya jayasena tAtparyavRtti meM isa gAthA ke bhAva ko nayavivakSA se spaSTa karate hue kahate haiM ki sAMkhyoM jaisI mAnyatAvAlA koI ziSya yadi aisA kahe ki jisaprakAra AtmA zuddhanaya se zubhAzubhabhAvarUpa pariNamita nahIM hotA; usIprakAra azuddhanaya se bhI zubhAzubhabhAvarUpa pariNamita nahIM hotA ho to vyavahAranaya se bhI samasta jIvoM ke saMsAra kA abhAva ho jAye aura sabhI jIva sadA mukta hI siddha ho jAyeMge / isa para vaha sAMkhyamatAnuyAyI ziSya kahatA hai ki saMsAra kA abhAva hotA hai to ho jAne do, vaha to hamAre lie bhUSaNa hai, dUSaNa nhiiN| usase kahate haiM ki yaha to pratyakSa viruddha bAta hai; kyoMki saMsArI jIvoM ke zubhAzubhabhAva pratyakSa dikhAI dete haiN| kavivara vRndAvanadAsajI ukta gAthA ke bhAva ko do chandoM meM spaSTa karate haiN| dUsare chanda meM to sAMkhyamata kI mAnyatA ko hI spaSTa kiyA hai, prathama chanda meM gAthA ke bhAva ko isaprakAra prastuta kiyA hai - (mAdhavI ) jadi Ata Apa subhAvahitaiM svayameva zubhAzubharUpa na hoI / tadi tau na cahai saba jIvani ke jagajAla dazA cahiye nahiM koI / / jaba baMdha nahIM taba bhoga kahAM jo baMdhai soI bhogavai bhoga titoI / yaha paccha prataccha pramAnataiM sAdhate khaMDana sAMkhyamatIni kau hoI / / 216 / / gAthA-46 221 yadi AtmA svayaM svabhAva se hI zubhAzubhabhAvarUpa pariNamita na hotA ho to phira kisI bhI jIva kI saMsAradazA nahIM honA caahie| jaba baMdha hI nahIM hogA to usake phala kA upabhoga bhI kaise hogA; kyoMki baMdhanevAlA hI bhogatA hai| 'AtmA svabhAva se rAgAdi bhAvoMrUpa pariNamita nahIM hotA' - yaha sAMkhyoM jaisI mAnyatA pratyakSa pramANa se hI bAdhita hai| isa gAthA ke bhAva ko svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM. - " 'aba svabhAva meM vikAra nahIM - aisA kahA; isalie koI ajJAnI aisA mAne ki 'vikAra paryAya meM nahIM hai' to yaha bhrama hai| saMsAraparyAyarUpa jIva svayaM pariNamita hotA hai aura paryAya AtmA kA aMza hai; isakAraNa aMzI AtmA svayaM vikArarUpa kSaNika pariNamita hotA hai, nimitta kA Azraya karake svayaM pariNamita hotA hai aura yadi svabhAva kA Azraya le to vikAra chUTa jAtA hai| paryAya meM azuddhatA hai; kintu svabhAva meM azuddhatA nahIM hai - aise svabhAva kA bhAna kare to mithyAtva kI azuddhatA dUra ho jAyegI aura aMtara sthira hone para rAga-dveSa dUra hoNge| aisA hone para pUrNa vItarAgatA hogii| isI kA nAma dhArmika kriyA hai| AtmA jJAnasvarUpa caitanya hai; yadi usakI paryAya meM bhI kevalI bhagavAna ke samAna vikAra nahIM ho to saMsAra siddha nahIM hogaa| AtmA Adi anta rahita hai| jaise siddhoM kI paryAya meM moha-rAga-dveSa nahIM hai; vaise hI isa saMsArI kI paryAya meM bhI moha - rAga-dveSa nahIM ho to moha-rAga-dveSa heya nahIM rahate / AtmA pariNAma dharmavAlA hai aura apanI paryAya meM vikAra hotA hai - aisA nizcita kare to use heya kara sakegA; kyoMki svabhAva meM lInatA hone para vikAra heya ho jAtA hai| dekho ! yahA~ apanI vikArI paryAya ko zuddhapane kahA hai| yahA~ apanI azuddhatA apane se hotI hai - aisA batAne ke lie zuddhapanA kahA hai aura 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-365 3. vahI, pRSTha-366 2. vahI, pRSTha- 365 4. vahI, pRSTha- 367-368 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 pravacanasAra anuzIlana karma ke nimitta se hotA hai - aisA kahane meM azuddhapanA kahA hai; ata: vikAra terA hai - aisA nirNaya kara / yadi vikAra apanA hai - aisA jAne to use chor3a sakatA hai| jaise kevalI bhagavAna ko zubhAzubha pariNAmoM kA abhAva hai; vaise sabhI jIvoM ko sarvathA zubhAzubha pariNAmoM kA abhAva nahIM smjhnaa| ___ mohakarma kA udaya hone para bhI jIva apane puruSArtha athavA zuddha Atmabala kI bhAvanA se rAga-dveSarUpa nahIM pariNamita ho to bandha nahIM hotA / svayaM karma ke Upara lakSya kare to bandha hotA hai athavA svabhAva kI dRSTi nahIM rakhe to bandha hotA hai| ___ karma kA udaya hone para bhI zuddhAtmA kI bhAvanA se rAgarUpa pariNamita nahIM hotA to bandha nahIM hotA / jJAnasvabhAva pUrNazaktirUpa hai| isa zakti se kevalajJAna pragaTa hotA hai, yaha bAta yahA~ siddha karanA hai|" isaprakAra isa gAthA meM mUlarUpase yahI kahA gayA hai ki kevalI bhagavAna ke jo divyadhvani kA khiranA, vihAra honA Adi kriyAyeM pAI jAtI haiM; unake kAraNa unheM raMcamAtra bhI baMdha nahIM hotA; kyoMki kevalI bhagavAna ke moha-rAga-dveSa kA pUrNata: abhAva ho gayA hai| ukta kathana ke AdhAra para koI ajJAnI yaha kahane lage ki jaba kevalI bhagavAna ke calane-phirane aura bolate rahane para bhI baMdha nahIM hotA to phira hameM bhI calane-phirane aura bolane ke kAla meM baMdha nahIM honA caahie| usake samAdhAna meM isa gAthA meM kahA gayA hai ki baMdha to moha-rAgadveSa se hotA hai, zArIrika kriyAoM se nahIM / kevalI bhagavAna ke rAga-dveSa nahIM hai; ata: unheM ukta kriyAoM ke sadabhAva meM bhI baMdha nahIM hotA aura saMsArI jIvoM ke moha-rAga-dveSa hone se baMdha hotA hai| kevalI bhagavAna ke samAna yadi saMsArI jIvoM ke bhI audayikI kriyAoM ke kAla meM baMdha kA abhAva mAnA jAyegA to phira saMsAra hI na rahegA; kyoMki baMdhadazA kA nAma hI saMsAra hai| 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-369 2. vahI, pRSTha-370 pravacanasAra gAthA-47 yaha jJAnatattvaprajJApana mahAdhikAra ke antargata jJAnAdhikAra cala rahA hai| isameM sarvajJatA ke svarUpa para vistAra se prakAza DAlA gayA hai| isa gAthA meM bhI sarvajJatA ke svarUpa ko hI spaSTa kiyA jA rahA hai| isa gAthA kI utthAnikA meM AcArya amRtacandra likhate haiM ki prakaraNagata viSaya kA anusaraNa karate hue eka bAra phira atIndriyajJAna kA sarvajJatA ke rUpa meM abhinandana karate haiN| isaprakAra yaha atIndriyajJAna aura sarvajJatA ke abhinandana kI gAthA hai| gAthA mUlata: isaprakAra haijaM takkAliyamidaraM jANadi jugavaM samaMtado savvaM / atthaM vicittavisamaM taM NANaM khAiyaM bhaNiyaM / / 47 / / (harigIta) jotAtkAlika atAtkAlika vicitra viSama padArtha ko| cahuM ora se ika sAtha jAne vahI kSAyika jJAna hai / / 47 / / jo jJAna tAtkAlika-atAtkAlika vicitra aura viSama - sabhI prakAra ke samasta padArthoM ko sarvAtmapradezoM se jAnatA hai, usa jJAna ko kSAyika jJAna kahA gayA hai| isa gAthA ke bhAva ko AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra samajhAte haiM - "vastuta: jinameM pRthakpa se vartate svalakSaNarUpa lakSmI se Alokita aneka prakAroM ke kAraNa vicitratA pragaTa huI hai aura paraspara virodha se utpanna honevAlI asamAnajAtIyatA ke kAraNa vaiSamya pragaTa huA hai; aise bhUta, bhaviSya aura vartamAna meM vartate samasta padArthoM ko vaha kSAyikajJAna sarvAtma-pradezoM se eka samaya meM hI jAna letA hai| Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-47 225 224 pravacanasAra anuzIlana vaha kSAyikajJAna, kramapravRtti ke hetubhUta kSayopazama avasthA meM rahanevAle jJAnAvaraNIya karma pudgaloM kA atyanta abhAva hone se tAtkAlika-atAtkAlika padArtha samUha ko samakAla meM hI prakAzita karatA hai| vaha sarvavizuddha kSAyikajJAna, pratiniyata pradezoM kI vizuddhi kA sarvavizuddhi meM DUba jAne se sabhI padArthoM ko sarvAtmapradezoM se prakAzita karatA hai aura sarva AvaraNoM kA kSaya hone se va deza AvaraNa kA kSayopazama na rahane se bhI sabhI padArthoM ko prakAzita karatA hai| jJAnAvaraNa ke sarvaprakAra kSaya ho jAne se aura asarvaprakAra ke jJAnAvaraNa ke kSayopazama ke vilaya ko prApta ho jAne se vaha atIndriyajJAna vicitra arthAt anekaprakAra ke padArthoM ko prakAzita karatA hai| asamAnajAtIya jJAnAvaraNa ke kSaya ho jAne se aura samAnajAtIya jJAnAvaraNa ke kSayopazama ke naSTa ho jAne se vaha viSama arthAt asamAnajAtIya padArthoM ko bhI prakAzita karatA hai| athavA ativistAra se kyA lAbha hai ? itanA hI paryApta hai ki jisakA anivArita phailAva hai - aisA vaha prakAzamAna kSAyikajJAna sarvatra sabhI ko sarvathA aura sadA jAnatA hI hai|" AcArya jayasena ne tAtparyavRtti meM isa gAthA kA artha sAmAnya hI kiyA hai| usameM aisI koI vizeSa bAta nahIM hai, jo vizeSa ullekhanIya ho| isIprakAra kavivara vRndAvanadAsajI ne bhI ukta gAthA aura TIkA ke bhAva ko do chandoM meM sAmAnyarUpa se hI chandobaddha kara diyA hai| isa gAthA ke bhAva ko svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM - tathA bhagavAna sabhI ko akrama jAnate haiM / bhaviSya meM hogA, taba bhagavAna jAneMge to isameM krama ho gayA; kintu bhagavAna ke jAnane meM krama nahIM hai, ve yugapat jAnate haiN| kSayopazama jJAna meM krama par3atA hai|' 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-374-375 jagata meM kevalajJAna hai - isakI svIkArokti jJAtA-svabhAva ko svIkAra kie binA nahIM hotii| kevalI bhagavAna kahate haiM ki 'hama kauna haiM' - yaha tere svabhAva-sanmukha hokara nirNaya kara / AtmA eka samaya meM sarvapradeza se, sarva dravyoM ko,sarvabhAva se jAnatA hai| pUrNa dravya-kSetra-kAla-bhAva ko jAnatA hai| yaha dharma ke lie mukhya (mudde kI) rakama hai - aise nirNaya binA karaNAnuyoga athavA caraNAnuyoga Adi kA jJAna, saccA nahIM hotaa|' kevalajJAna ke nirNaya meM mokSa-tattva kA athavA deva kA nirNaya AtA hai - aisA nirNaya jJAnasvabhAva ke Azraya se hotA hai|' kevalajJAna sarva padArthoM ke, sarva kSetra ko, sarva kAla se, sarva bhAva se jAnatA hai| yaha kSAyikajJAna bAhara se nahIM AtA, rAga kI kriyA meM se athavA nimitta meM se kSAyikajJAna nahIM AtA, apitu parama-pAriNAmika bhAva-caitanyabhAva meM se kSAyikajJAna AtA hai|" isa gAthA meM atIndriyajJAna kI sarvajJatA siddha kI gaI hai| kahA gayA hai ki atIndriya jJAna para kI sahAyatA binA svayaM ke sarvAtmapradezoM se jAnatA hai, akrama se jAnatA hai, sabhI ko jAnatA hai aura bhUta, bhaviSya aura vartamAna - tInoM kAloM meM ghaTita honevAlI ghaTanAoM-paryAyoM ko atyanta spaSTarUpa se pratyakSa jAnatA hai; kyoMki kramapUrvaka jAnanA, niyata AtmapradezoM se hI jAnanA, amuka ko hI jAnanA Adi maryAdAyeM kSayopazamajJAna meM hI hotI haiN| atIndriyajJAna arthAt kevalajJAna meM aisI koI maryAdA nahIM hotii| jJAna kI sarvajJatA aura kramabaddhaparyAya meM AzaMkAyeM vyakta karanevAloM ko isa gAthA ke bhAva ko gaMbhIratA se jAnane kA prayAsa karanA caahie| . 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-375 3. vahI, pRSTha-378 2. vahI, pRSTha-377 4. vahI, pRSTha-378 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-48 227 pravacanasAra gAthA-48 vigata gAthA meM yaha batAyA gayA thA ki atIndriyajJAna, kSAyikajJAna, kevalajJAna; tAtkAlika-atAtkAlika, vicitra aura viSama - sabhI padArthoM ko sarvAtmapradezoM se ekasAtha jAnatA hai| aba isa 48 vIM gAthA meM usI bAta ko siddha karate hue yaha kahA jA rahA hai ki jo jJAna sabako nahIM jAnatA; vaha jJAna eka apane AtmA ko bhI sampUrNata: nahIM jAna sktaa| gAthA mUlata: isaprakAra hai - joNa vijANadi jugavaM atthe tikkAlige tivnntthe| NAduM tassa Na sakkaM sapajayaM davvamegaM vA / / 48 / / (harigIta) jAne nahIM yugapad trikAlika artha jo trailokya ke| vaha jAna sakatA hai nahIM paryaya sahita ika dravya ko / / 48 / / jo tInakAla aura tInaloka ke sabhI padArthoM ko eka hI sAtha nahIM jAnatA; vaha paryAyoM sahita eka dravya ko bhI nahIM jAna sktaa| ukta gAthA kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "isa vizva meM eka AkAzadravya, eka dharmadravya, eka adharmadravya, asaMkhya kAladravya, anaMta jIvadravya aura jIvadravyoM se bhI anantaguNe pudgaladravya haiN| una sabhI dravyoM kI arthAt pratyeka dravya kI atIta, anAgata aura vartamAna bhedavAlI niravadhi (anAdi-ananta) vRttipravAha ke bhItara par3anevAlI ananta paryAyeM haiN| yaha samasta dravya aura paryAyoM kA samudAya jJeya hai aura inhIM sabameM se eka koI bhI jIvadravya jJAtA hai| aba yahA~ jisaprakAra samasta dAhya (IMdhana) ko jalAtI huI agni, samasta dAhya jisakA nimitta hai - aise samasta dAhyAkAra paryAyarUpa pariNamita sakala eka dahana jisakA AkAra (svarUpa) hai - aise eka apanerUpa (agnirUpa) pariNamita hotI hai; usIprakAra samasta jJeyoM ko jAnatA huA jJAtA AtmA samasta jJeya jisakA nimitta hai - aise samasta jJeyAkAra paryAyarUpa pariNamita sakala eka jJAna jisakA AkAra (svarUpa) hai - aise nijarUpa se jo cetanatA ke kAraNa svAnubhava pratyakSa hai - usarUpa pariNamita hotA hai| vastutaH dravya kA aisA svabhAva hai| kintu jo samasta jJeya ko nahIM jAnatA, vaha AtmA; jisaprakAra samasta dAhya ko nahIM jalAtI huI agni samasta dAhyahetuka samasta dAhyAkAraparyAyarUpa pariNamita sakala eka dahana jisakA AkAra (svarUpa) hai , aise apanerUpa meM pariNamita nahIM hotI; usIprakAra samasta jJeyahetuka samasta jJeyAkAra paryAyarUpa pariNamita sakala eka jJAna jisakA AkAra hai; aise apane rUpa meM - svayaM cetanatA ke kAraNa svAnubhava pratyakSa hone para bhI - pariNamita nahIM hotA arthAt apane ko paripUrNatayA anubhava nahIM karatA, nahIM jaantaa| isaprakAra yaha phalita hotA hai ki jo sabako nahIM jAnatA, vaha apane AtmA ko bhI nahIM jaantaa|" yahA~ eka prazna ho sakatA hai ki inhIM sabameM se eka koI bhI jIvadravya jJAtA hai' - aisA kahakara yahA~ kyA kahanA cAhate haiM; kyA sabhI jIvadravya jJAtA nahIM haiM? are bhAI ! jJAtA to sabhI jIva haiM, kintu sabhI jIvadravya jJeya bhI haiN| jaba eka jIvadravya jAnane kA kAma karatA hai, jAnatA hai, sabhI ko jAnatA hai; taba vaha akelA svayaM jJAtA hotA hai aura anya ajIva dravyoM ke sAthasAtha usase bhinna zeSa jIvadravya bhI jJeya hI hote haiN| isaprakAra pratyeka jIva Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-48 229 228 pravacanasAra anuzIlana svayaM ke lie jJAtA aura jJeya - donoM hai; kintu anyajIva usake lie ajIvadravyoM ke samAna jJeya hI haiN| yahI kAraNa hai ki yahA~ aisA likhA gayA hai ki inhIM sabameM se eka koI bhI jIvadravya jJAtA hai| yadyapi AcArya jayasena tAtparyavRtti meM tattvapradIpikA kA to anusaraNa karate hI haiM; tathApi ve yaha spaSTa kara dete haiM ki sabhI padArtha jJeya haiM aura unameM se vivakSita eka jIvadravya jJAtA hai| isIprakAra dravyoM kI saMkhyA ginAte hue kahate haiM ki lokAkAzapramANa asaMkhyAta kAlANu haiM aura unase anantaguNe jIvadravya haiN| samasta IMdhana ko jalAnevAlI agni kA udAharaNa to ve tattvapradIpikA ke samAna hI dete haiM; kintu sAtha hI anya udAharaNa bhI dete haiM; jo isaprakAra haiM "jisaprakAra koI andhA vyakti sUrya se prakAzita padArthoM ko nahIM dekhatA huA sUrya ko nahIM dekhane ke samAna; dIpaka se prakAzita padArthoM ko nahIM dekhatA huA dIpaka ko nahIM dekhane ke samAna; darpaNa meM sthita bimba ko nahIM dekhate hue darpaNa ko nahIM dekhane ke samAna; apanI dRSTi se prakAzita padArthoM ko nahIM dekhatA huA hAtha-paira Adi aMgoMrUpa se pariNata apane zarIrAkAra svayaM ko apanI dRSTi se nahIM dekhatA; usIprakAra yaha vivakSita AtmA bhI kevalajJAna se prakAzita padArthoM ko nahIM jAnatA huA sampUrNa akhaNDa eka kevalajJAnarUpa AtmA ko bhI nahIM jaantaa| isase yaha nizcita huA ki jo sabako nahIM jAnatA, vaha apane ko bhI nahIM jaantaa|" ukta udAharaNoM se yaha bAta pUrI taraha sApha ho gaI hai ki jisaprakAra sUrya va dIpaka ke prakAza meM aura darpaNa meM prakAzita padArthoM ko nahIM jAnanevAlA aMdhA vyakti sUrya, dIpaka aura darpaNa ko bhI nahIM jAnatA; usIprakAra atIndriyajJAna, kevalajJAna meM pratibimbita padArthoM ko nahIM jAnanevAlA AtmA atIndriya kevalajJAna aura kevalajJAnI AtmA ko bhI nahIM jAna sktaa| kavivara vRndAvanadAsajI isa gAthA kA bhAva eka hI chanda meM isaprakAra spaSTa karate haiM - (manaharaNa) tInoM lokamAMhi je padAratha virAjai tihU~, kAla ke anaMtAnaMta jAsu meM vibheda hai| tinako prataccha eka samai hI meM eka bAra, jo na jAni sakai svaccha aMtara ucheda hai|| so na eka darvahU ko sarva parajAyayuta, jAnive kI zakti dharai aise bhane veda hai| tAteM jJAna chAyaka kI zakti vyakta vRndAvana, soI lakhai Apa-para sarvabheda cheda hai|| tInaloka meM jitane bhI padArtha vidyamAna haiM; unakI tInakAla saMbaMdhI anaMtAnaMta paryAyeM haiM; una sabhI ko eka samaya meM hI ekabAra hI jo pratyakSa nahIM jAna sakatA hai; usake antara kI svacchatA kA uccheda ho gayA hai| vaha vyakti sarva paryAyoM se yukta eka dravya ko bhI jAna sakane kI zakti se rahita hai - aisA zAstra kahate haiM / vRndAvana kavi kahate haiM ki kSAyikajJAna kI zakti to aisI vyakta hai ki usameM apane aura para ke sabhI bheda (paryAyeM) jAna liye jAte haiN| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajIsvAmI isa gAthA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM "yaha AtmA jJAnasvarUpa hai| eka samaya meM sarva jJeyoM ko jAne - aisA isakA svabhAva hai| yadi sarva ko nahIM jAne to usakA paryAya sahita eka dravya ko bhI 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-382 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 pravacanasAra anuzIlana jAnanA sambhava nahIM hai; eka samaya kI pUrNa paryAya hai, usake sahita dravya ko jAnanA sambhava nahIM hai| eka samaya meM pUrNa jAne, vaha jJAtA hai| yadi ananta padArthoM ko nahIM jAnatA ho to vaha eka samaya kI kevalajJAna kI paryAya ko bhI nahIM jAnatA; isalie vaha dravya ko bhI nahIM jAnatA / gAthArtha meM 'paryAya sahita eka dravya kahA hai|' isakA artha yahA~ kevalajJAna paryAya sahita dravya kI bAta hai| AtmA jJAtA arthAt eka samaya kI paryAya kI pUrNatAvAlA AtmA jJAtA hai aisA artha lenA hai| - yahA~ kevalajJAna kI bAta calatI hai| eka samaya meM lokAloka nahIM jAne to ekasamaya kI kevalajJAna paryAya sahita dravya ko jAnanA sambhava nahIM hai| jaise yadi, agni sabhI ko eka sAtha hI pUrNata: jalA nahIM sake to yaha agni kA vAstavika svarUpa nahIM hai| rAga terA svarUpa nahIM hai, alpajJatA bhI terA svarUpa nahIM hai / sarvajJeyoM ko eka hI sAtha AtmA nahIM jAne to vaha AtmA nahIM hai - aisA yahA~ kahate haiN| tathA lokAloka to anAdi se hai; kintu jaba svayaM kevalajJAnarUpa pariNamita ho to lokAloka nimitta khlaaye| eka samaya meM pUrNa jJAnarUpa honA - jJAtA kA svabhAva hai| AtmA mahAsatya hai, usakA jJAna mahAsatya hai aura usakI paryAya (jo) pUrNa pragaTa hotI hai, vaha bhI mahAsatya hai| svayaM lokAloka ko jAne - aisA hai / apUrNa rahe, yaha usakA vAstavika svarUpa nahIM hai| yadi eka samaya meM ananta padArthoM ko nahIM jAne to apanI ekasamaya kI kevalajJAna kI paryAya ko nahIM jAnane para vaha dravyoM ko ( bhI ) nahIM jAnatA / chadmastha ko isa vidhi se pUrNatA kI pratIti hotI hai| tathA koI kahe ki zrutajJAna 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-382 apekSita dharmoM ko jAnatA hai; kintu 2. vahI, pRSTha- 384 3. vahI, pRSTha- 384 gAthA- 48 231 kevalajJAna apekSita dharmoM ko nahIM jAnatA to yaha bAta asatya hai| jaba kevalajJAna zrutajJAna ko jAnatA hai to kevalajJAna usake viSayoM ko nahIM jAne - aisA nahIM banatA / zrutajJAna apekSita dharmoM ko jAnatA hai aura usa zrutajJAna ko kevalajJAna jAnatA hai; isalie vaha sarva dharmoM ko jAnatA hai| ekasamaya meM pUrNajJAna pragaTa hotA hai vahI jJAtA hai| " isaprakAra vividha udAharaNoM ke mAdhyama se isa gAthA aura isakI TIkAoM meM yaha spaSTa kiyA gayA hai ki jJAna kA svabhAva kucha jJeyoM ko jAnanA nahIM hai; apitu sabhI padArthoM, unake guNoM aura unakI paryAyoM ko ekasAtha eka samaya meM hI jAnanA hai, jAnanerUpa pariNamanA hai| jJAta abhI samasta guNa paryAyoM sahita sampUrNa padArthoM ke jAnanerUpa nahIM pariNama rahA hai; vaha abhI sampUrNa guNa-paryAyoM sahita apane AtmA ko bhI nahIM jAna rahA hai| tAtparya yaha hai ki jo sarva guNa-paryAyoM sahita sabako nahIM jAnatA; vaha sarva guNa - paryAyoM sahita svayaM ko bhI nahIM jAna sktaa| isIprakAra jo sarva guNa-paryAyoM sahita svayaM ko nahIM jAnatA; vaha sarva guNa-paryAyoM sahita para ko bhI nahIM jAna sakatA; kyoMki sva-para ko sarva guNa- paryAyoM sahita jAnanA ekasAtha hI hotA hai, kevalajJAna meM hI hotA hai| ataH yaha sunizcita hI hai ki kevalajJAna meM apane AtmA sahita sabhI padArtha apane-apane anaMtaguNa aura unakI ananta paryAyoM sahita pratisamaya ekasAtha jAnane meM Ate haiN| vastutaH bAta yaha hai ki yaha bhagavAna AtmA sarvajJasvabhAvI hai. sabako dekhane-jAnane ke svabhAvavAlA hai| kucha ko jAnanA aura kucha ko nahIM jAnanA AtmA kA svabhAva nahIM; apitu vibhAva hai| yahI kAraNa hai ki niyamasAra kI gAthA 11-12 meM matijJAnAdi kSayopazama jJAnoM ko vibhAva kahA hai| * 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-385 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra gAthA- 49 48vIM gAthA meM yaha kahA gayA hai ki jo tInaloka aura tInakAla ke sabhI padArthoM ko ekasAtha nahIM jAnatA, vaha sampUrNa paryAyoM sahita apane AtmA ko bhI nahIM jAna sakatA / aba isa 49vIM gAthA meM yaha kaha rahe haiM ki jo eka apane AtmA ko bhI pUrNata: nahIM jAnatA hai, vaha sabako sampUrNata: kaise jAna sakatA hai ? gAthA mUlataH isaprakAra hai - davvaM aNaMtapajjayamegamaNaMtANi davvajAdANi / Na vijANadi jadi jugavaM kidha so savvANi jANAdi / / 49 / / ( harigIta ) ika dravya ko paryaya sahita yadi nahIM jAne jIva to / phira jAna kaise sakegA ika sAtha dravyasamUha ko ||49 / / jo ananta paryAyavAle eka dravya (Atmadravya) ko nahIM jAnatA; vaha eka hI sAtha sarva ananta dravyoM ko kaise jAna sakatA hai ? isa gAthA kA artha prakArAntara se isaprakAra bhI kiyA jAtA hai - "yadi anaMta paryAyavAle eka dravya ko, Atmadravya ko tathA anaMta dravyasamUha ko jo puruSa nahIM jAnatA hai; vaha sabako arthAt anaMta dravyasamUha ko kaise jAna sakatA hai ?" ukta gAthA kA bhAva tattvapradIpikA meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM "prathama to yaha AtmA jJAnamaya hone se jJAtRtva ke kAraNa vastutaH jJAna hI hai aura vaha jJAna pratyeka AtmA meM rahatA huA pratibhAsamaya mahAsAmAnya hai / vaha pratibhAsamaya mahAsAmAnya pratibhAsamaya anaMta vizeSoM meM vyApta honevAlA hai aura una vizeSoM ke nimitta sarva dravya-paryAya haiN| 233 aba jo AtmA; sarva dravya-paryAya jinake nimitta haiM aise anaMta vizeSoM meM vyApta honevAle pratisamaya mahAsAmAnyarUpa AtmA kA svAnubhava pratyakSa nahIM karatA; vaha pratibhAsamaya mahAsAmAnya ke dvArA vyApya pratibhAsamaya anaMta vizeSoM ke nimittabhUta sarva dravya-paryAyoM ko pratyakSa kaise kara sakegA ? gAthA- 49 isase yahI phalita hotA hai ki jo AtmA ko nahIM jAnatA; vaha sabako bhI nahIM jAnatA / isase yaha nizcita hotA hai ki sabake jJAna se AtmA kA jJAna aura AtmA ke jJAna se sabakA jJAna hotA hai| aisA hone para AtmA jJAnamayatA ke kAraNa svasaMcetaka hone se, jJAtA aura jJeya kA vasturUpa se anyatva hone para bhI pratibhAsa aura pratibhAsamAna ina donoM kA sva-avasthA meM anyonya milana hone ke kAraNa unameM bhedabhAva karanA atyanta azakya hone se sarva padArthasamUha AtmA meM praviSTa ho gaye hoM kI bhAMti pratibhAsita hotA hai, jJAta hotA hai / yadi aisA na ho to, yadi AtmA sabako na jAnatA ho to jJAna ke paripUrNa AtmasaMcetana kA abhAva hone se paripUrNa eka AtmA kA bhI jJAna siddha nahIM hogA / " yadyapi AcArya jayasena isa gAthA kA artha tattvapradIpikA ke samAna hI karate haiM; tathApi ve svayaM zaMkA upasthita kara usakA samAdhAna isaprakAra karate haiM - "aba yahA~ ziSya kahatA hai ki AtmA kA jJAna hone para sabakA jJAna hotA hai - aisA yahA~ kahA gayA hai; kintu vigata gAthA meM kahA gayA thA ki sabakA jJAna hone para AtmA kA jJAna hotA hai| yadi aisA hai to chadmasthoM ko to sabakA jJAna nahIM hotA, unheM AtmajJAna kaise hogA? AtmajJAna ke abhAva meM AtmabhAvanA bhI kaise ho sakatI hai ? Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra anuzIlana AtmajJAna aura AtmabhAvanA ke abhAva meM kevalajJAna kI utpatti saMbhava nahIM hai / ukta AzaMkA kA samAdhAna karate hue AcArya kahate haiM ki parokSapramANabhUta zrutajJAna ke mAdhyama se sabhI padArtha jAne jAte haiN| 234 yadi koI kahe ki parokSapramANabhUta zrutajJAna dvArA sabhI padArtha kaise jAne jAte haiM to usase kahate haiM ki chadmasthoM ke bhI vyAptijJAna dvArA, anumAna dvArA lokAloka kA jJAna hotA dekhA jAtA hai| kevalajJAna saMbaMdhI viSaya ko grahaNa karanevAlA vaha vyAptijJAna parokSarUpa se kathaMcit AtmA hI kahA gayA hai athavA svasaMvedanajJAna se AtmA jAnA jAtA hai aura usI se AtmabhAvanA kI jAtI hai aura usa rAgAdi vikalpa rahita svasaMvedana jJAnarUpa AtmabhAvanA se kevalajJAna utpanna hotA hai| isaprakAra ukta kathanoM meM koI doSa nahIM hai|" ukta gAthA ke bhAva ko kavivara vRndAvanadAsajI do chandoM ke mAdhyama isaprakAra prastuta karate haiM - se ( mattagayanda ) jo yaha eka cidAtama dravya ananta dharai gunaparyaya sAro / tAkaha~ jo nahiM jAnatu hai paratacchapane saravaMga sudhAro / / so taba kyoM karike saba dravya, anaMta anaMta dazAjuta nyAro / ekahi kAla meM jAnisakai yaha jJAna kI rIti ko kyoM na vicAro / / 221 / / anaMta guNa-paryAyoM ko dhAraNa karanevAle isa eka caitanya AtmA ko jo pratyakSa sarvAMga nahIM jAnatA hai; vaha anaMtAnaMta paryAyoM se yukta sabhI dravyoM ko bhinna-bhinna rUpa se eka hI kAla meM kaise jAna sakatA hai ? Apa jJAna kI isa rIti kA vicAra kyoM nahIM karate ? gAthA- 49 ( manaharaNa ) ghAtikarma ghAta ke pragaTyo jJAna chAyaka so, darvadiSTi dekhate abheda saravaMga hai / jJeyani ke jAnive taiM soI hai anaMta rUpa, aise eka au aneka jJAna kI taraMga hai / / tAtaiM eka AtamA ke jAne hI taiM vRndAvana, sarva darva jAne jAta aisoI prasaMga hai / kevalI ke jJAna kI apecchA taiM kathana yaha, 235 maMthana karI hai kundakundajI abhaMga hai / / 222 / / ghAtikarmoM ke abhAva se jo kSAyikajJAna pragaTa hotA hai, dravyadRSTi se dekheM to vaha jJAna AtmA se sarvAMga abhinna hI hai| anaMta jJeyoM ke jAnane ke kAraNa vaha svayaM bhI anaMta hI hai| isaprakAra anaMta jJeyoM ko jAnane ke kAraNa unake aura svayaM eka aise jJAnamayI AtmA ke jAnane para sabhI dravya jAna lie jAte haiM; jAnane meM A jAte haiN| yaha kathana kevalI bhagavAna ke jJAna kI apekSA kiyA gayA hai| yaha abhaMga gaMbhIra maMthana AcArya zrIkundakundadeva ne prastuta kiyA hai| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM - "svayaM ko jAnane para, para ko jAnatA hai eka hI sAtha donoM ko jAnatA hai| para ko jAnanA apanA svarUpa hai| jaise, darpaNa meM pratibimba par3atA hai - vahA~ bimba aura pratibimba donoM ko jAnatA hai| vaise hI, svayaM ko tathA para ko donoM kA jAnanA eka hI sAtha hai| sAdhakadazA meM bhI sva-para ko jAnane kA svabhAva hai| sva ko jAne aura nimitta aura rAga ko nahIM jAne aisA nahIM banatA aura rAga ko jAne aura sva ko nahIM jAne - aisA bhI nahIM bntaa| yahA~, sva-para ko jAnane kI bAta hai| ' 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha- 388 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 pravacanasAra anuzIlana vaha jJAna svayaM ko jAnate hue para ko jAnatA hai| donoM ko yugapad jAnatA hai| koI kahe ki usane AtmA ko jAnA aura para ko nahIM jAnA to yaha bAta jhUThI hai / darpaNa meM jo Ama dikhAI detA hai, vaha darpaNa kI svacchatA dikhAI detI hai , vaha pratibimba hai| jaise bimba aura pratibimba eka sAtha haiM; vaise hI sva kA jJAna aura jJeyoM kA jJAna eka sAtha hotA hai| sAdhaka aise kevalajJAna kI pratIti karatA hai|' jo apanI pUrNa paryAya ko nahIM jAnatA to vaha sarva ko nahIM jAnatA aura jo sarva ko nahIM jAnatA vaha apanI pUrNa paryAya ko nahIM jAnatA / eka samaya meM kevalajJAna pUrNata:sva-para ko jAnatA hai|' bhagavAna, lokAloka ko jAnate haiM - vaha vyavahAra se hai aura vyavahAra abhUtArtha hai, isIlie kevalajJAna kA para ko jAnanA abhUtArtha hai - aisA ajJAnI kahatA hai; kintu parasaMbaMdhI jJAna, svayaM kA hai| sva-para prakAzaka jJAna, svayaM kA svabhAva hai| kevalajJAna lokAloka ko tanmaya hokara nahIM jAnatA; isalie kevalajJAna para ko vyavahAra se jAnatA hai - aisA kahA jAtA hai| apane meM tanmaya hokara jAnatA hai, isalie (sva ko) nizcaya se jAnatA hai - aisA kahA hai| tathA koI kahe ki jJAna savikalpa hai aura vikalpa kA artha doSa hai; isalie jJAna meM doSa hai, to yaha bhI bhUla hai| yahA~ savikalpa kA artha bheda se hai| siddha kA kevalajJAna bhI savikalpa hai arthAt vahA~ savikalpa kA artha doSa nahIM, apitu vaha bheda sahita jAnatA hai - yaha hai / maiM AtmA hU~aisA bheda darzana nahIM karatA / bheda karanA yaha jJAna kA kArya hai| jJAna sarvapadArthoM ke dravya-guNa-paryAya ko bheda karake jAnatA hai, isalie vaha sAkAra hai| yadi AtmA pUrNa paryAya ko nahIM jAne to vaha anantoM ko nahIM jaantaa| eka jAnane meM Aye aura dUsarA jAnane meM nahIM Aye - aisA nahIM hotaa|" 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-389 2. vahI, pRSTha-391 3.vahI, pRSTha-392 4 . vahI, pRSTha-392-393 5.vahI, pRSTha-394 gAthA-49 237 AtmA ko to jAne, kintu lokAloka jAnane meM na Ave - aisA nahIM hotA tathA lokAloka ke chaha dravya jAnane meM AveM; kintu tU tujhe nahIM jAne - aisA bhI nahIM hotaa| donoM yugapad haiM / jaise darpaNa meM pratibimba aura bimba donoM kA jJAna hotA hai; vaise hI bhagavAna AtmA jJAna-darpaNa ke samAna hai| gAthA 48 meM batAyA hai ki jo sarva ko nahIM jAnatA vaha eka ko bhI nahIM jaantaa| aba isa (49vIM) gAthA meM kahate haiM ki apane cidAnanda svabhAva ke avalambana se jJAna paripUrNatA ko prApta hotA hai - aisI paripUrNatA ko jo nahIM jAnatA, vaha sarva ko nahIM jaantaa| yaha jaina zAsana kA mahA rahasyapUrNa svarUpa hai| terA svabhAva jJAna hai| jo svabhAva hai, vaha apUrNa (adhUrA) nahIM hotA aura vaha parAdhIna bhI nahIM hotaa| aise pUrNa svabhAva ke sanmukha hokara, jJAyaka kA nirNaya karanA hI samyagdarzana hai / kramabaddha kA nirNaya, sAtatattva kI zraddhA, sva-para bhedavijJAna aura sarvajJa kA nirNaya isameM A jAtA hai|" ___ ananta guNa-paryAyoM sahita sampUrNa padArthoM ko jAnane kI sahaja prakriyA yaha hai ki sampUrNa padArtha apane-apane guNa-paryAyoM sahita kevalajJAnI AtmA ke kevalajJAna meM ekasAtha jhalakate haiM, pratibimbita hote haiM, jJAta hote haiM, jAne jAte haiN| isase yaha sahaja hI siddha hotA hai ki jisa kevalajJAnI vyakti ne apanI kevalajJAnaparyAya ko jAnA, usake jJAna meM kevalajJAna meM pratibimbita padArtha bhI sahajabhAva se jAne hI gaye haiN| ata: yaha kahanA ucita hI hai ki jo vyakti sampUrNa guNa-paryAyoM sahita svayaM ko jAnatA hai; vaha sabhI padArthoM ko guNa-paryAyoM sahita jAnatA hI hai aura jo vyakti svayaM ko sampUrNa guNa-paryAyoM sahita nahIM jAnatA, vaha anya sabhI padArthoM ko bhI nahIM jAna sktaa| 1. divyadhvanisAra bhAga-1, pRSTha-395 2. vahI, pRSTha-399 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra gAthA - 50-51 'jo sabako nahIM jAnatA, vaha sarvaparyAyoM sahita svayaM ko bhI nahIM jAna sakatA aura jo svayaM ko nahIM jAnatA, vaha sarvaguNa-paryAyoM sahita para ko bhI nahIM jAna sakatA / ' vigata gAthAoM meM yaha spaSTa karane ke uparAnta aba ina gAthAoM meM yaha batAte haiM ki krama-krama se jAnanevAlA jJAna nitya, kSAyika aura sarvagata nahIM hotA; kintu jinadeva kA nitya rahanevAlA kSAyika jJAna sabhI ko akrama (yugapad) se jAnatA hai; isalie sarvagata hai| ukta tathya ko spaSTa karanevAlI gAthAe~ mUlataH isaprakAra haiMuppajjadi jadi NANaM kamaso aTThe paDucca NANissa / taM Neva havadi NiccaM Na khAigaM Neva savvagadaM / / 50 / / tikkAlaNiccavisamaM sayalaM savvatthasaMbhavaM cittaM / jugavaM jANadi johaM aho hi NANassa mAhappaM / / 51 / / ( harigIta ) padArtha kA avalamba le jo jJAna kramazaH jAnatA / vaha sarvagata ara nitya kSAyika kabhI ho sakatA nahIM // 50 // sarvajJa jina ke jJAna kA mAhAtmya tInoM kAla ke / jAne sadA saba artha yugapad viSama vividha prakAra ke / / 51 / / yadi jJAnI kA jJAna padArthoM kA avalambana lekara kramaza: utpanna hotA ho to vaha jJAna nitya nahIM hai; kSAyika nahIM hai aura sarvagata bhI nahIM hai| saba kSetroM ke aneka prakAra ke sabhI viSama padArthoM ko jinadeva kA jJAna sadA ekasAtha jAnatA hai| aho! kSAyikajJAna kA mAhAtmya apAra hai| ina gAthAoM kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - gAthA - 50-51 239 "jo jJAna kramaza: eka-eka padArtha kA avalambana lekara pravRtti karatA hai; vaha jJAna eka padArtha ke avalambana se utpanna hokara dUsare padArtha ke avalambana se naSTa ho jAne se nitya nahIM hotA huA; karmodaya ke kAraNa eka vyaktatA ko prApta karake phira anya vyaktatA ko prApta karatA hai, isalie kSAyika nahIM hotA huA ananta dravya-kSetra - kAla-bhAva ko prApta hone meM asamartha hone se sarvagata nahIM hai / vastuta: sarvotkRSTatA kA sthAnabhUta kSAyikajJAna utkRSTa mahimAvaMta hai| jo jJAna eka sAtha hI samasta padArthoM kA avalambana lekara pravartatA hai; TaMkotkIrNa nyAya se apane meM samasta vastuoM ke jJeyAkAra sthita hone se jisane nityatva prApta kiyA hai aura samasta vyaktatA ko prApta kara lene se jisane sva- paraprakAzaka kSAyikabhAva pragaTa kiyA hai; vaha jJAna viSama rahanevAle arthAt asamAnajAtirUpa se pariNamita honevAle aura anaMta prakAroM ke kAraNa vicitratA ko prApta sampUrNa padArthoM ke samUha ko trikAla meM sadA jAnate hue, akrama se anaMta dravya-kSetra - kAla-bhAva ko prApta hone se jisane adbhuta mAhAtmya pragaTa kiyA hai aisA sarvagata hai|" - tAtparya yaha hai ki padArthoM ko krama-krama se jAnanevAle kSayopazama jJAnI sarvajJa nahIM haiM; apitu sampUrNa guNa-paryAyoM sahita sabhI padArthoM ko ekasAtha jAnanevAle kSAyikajJAnI hI sarvajJa haiN| yaha sarvajJatA hI jJAna kA svabhAva hai, svabhAva pariNamana hai, sadA rahanevAlI hai; kSayopazama jJAnarUpa alpajJatA na to sadA eka sI rahanevAlI hI hai aura na ekasAtha sabako jAna hI sakatI hai| isaprakAra yahA~ kSAyikajJAnarUpa sarvajJatA kI mahimA batAI gaI hai aura kSayopazamajJAnarUpa alpajJatA kI anityatA, asAratA spaSTa kI gaI hai| AcArya jayasena tAtparyavRtti meM ina gAthAoM kA niSkarSa nikAlate hue svayaM prazna uThAkara uttara dete hue isaprakAra mArgadarzana dete haiM - Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 pravacanasAra anuzIlana "ekasAtha sampUrNa padArthoM ko jAnanevAle jJAna se sarvajJa hote haiM - aisA jAnakara kyA karanA cAhie? ajJAnI jIvoM ke citta ko camatkRta karane ke kAraNa paramAtmabhAvanA ko naSTa karanevAle jo jyotiSa, maMtravAda, rasasiddhi Adi ekadezajJAnarUpa kSayopazamajJAna hai; tatsaMbaMdhI Agraha chor3akara tInaloka tInakAlavartI sampUrNa vastuoM ko ekasAtha prakAzita karanevAle avinazvara, akhaNDa, eka pratibhAsamaya sarvajJatA kI utpatti kA kAraNabhUta, sampUrNa rAgAdi vikalpajAlarahita sahaja zuddhAtmA se abhedarUpa jJAna kI bhAvanA karanI caahie| - yaha tAtparya hai|" ina gAthAoM meM kSayopazamajJAna kI kamajoriyoM ko ujAgara karate hue usake Azraya se honevAle ahaMkAra kA parihAra kara kSAyikajJAna kI mahimA batAI gaI hai; kyoMki anaMta atIndriyasukha kI pUrNataH prApti ekamAtra kSAyikajJAnavAloM ko hI hotI hai| yahA~ kSayopazamajJAna saMbaMdhI tIna kamajoriyoM ko ujAgara kiyA gayA hai| kahA gayA hai ki kevalajJAna ke samAna vaha nitya nahIM hai, kSAyika nahIM hai aura sarvagata bhI nahIM hai; isalie vaha sabhI ko nahIM jAna sakatA, sampUrNa paryAyoM sahita apane ko bhI nahIM jAna sktaa| anitya hone se Aja jitanA jJAna hameM hai; kala bhI utanA hI rahegA; isakI koI gAMraTI nhiiN| kSAyikajJAna kI tulanA meM yaha kSayopazamajJAna atyanta alpa hai, aspaSTa hai, parokSa aura nAzavAna hai| kSAyikajJAna sampUrNa padArthoM ko unake guNaparyAyoM sahita eka samaya meM eka sAtha jAnanevAlA hai, atyanta spaSTa hai, pratyakSa hai, nitya ekarUpa hI rahanevAlA hai; ataH prApta karane kI dRSTi se parama upAdeya hai| isaprakAra ina gAthAoM meM kSayopazamajJAna kI laghutA aura kSAyikajJAna kI mahAnatA batAI gaI hai| pravacanasAra gAthA-52 vigata gAthAoM meM yaha kahA gayA hai ki kramazaH pravartamAna jJAna kSAyopazamika hone se anitya hai aura kramika jJAnavAlA puruSa sarvajJa nahIM ho sakatA; kintu akrama se pravartamAna jJAna kSAyika hone se nitya hai aura akramika jJAnavAlA puruSa hI sarvajJa ho sakatA hai| __aba jJAnAdhikAra kI isa antima gAthA meM upasaMhAra karate hue kahate haiM ki kevalajJAnI ke jJaptikriyA ke sadbhAva hone para bhI unheM kriyA se honevAlA baMdha nahIM hotaa| gAthA mUlata: isaprakAra hai| Na vipariNamadiNa geNhadi uppajadiNeva tesu aDhesu / jANaNNavi te AdA abaMdhago teNa paNNatto / / 52 / / (harigIta) savArtha jAne jIva para unarUpa na pariNamita ho| basa isalie hai abaMdhaka nA grahe nA utpanna ho / / 52 / / kevalajJAnI AtmA padArthoM ko jAnatA huA bhI unarUpa pariNamita nahIM hotA, unheM grahaNa nahIM karatA aura una padArthoM ke rUpa meM utpanna bhI nahIM hotA; isalie use abaMdhaka kahA hai| AcArya amRtacandra jJAnAdhikAra ke upasaMhAra kI isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "yahA~udayagadA kammaMsA jinavaravasahehiNiyadiyA bhnniyaa| tesu vimUDho ratto duThTho vA baMdhamaNubhavadi / / jinavaravRSabhoM ne kahA hai ki saMsArI jIvoM ke udayagata karmAza niyama se hote haiN| una karmAMzoM ke hone para jIva mohI, rAgI aura dveSI hotA huA baMdha kA anubhava karatA hai| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra anuzIlana isI pravacanasAra kI ukta 43 vIM gAthA meM kahA hai ki udayagata pudgalakarma ke aMzoM ke astitva meM cetita hone para, jAnane para, anubhava karane para moha - rAga-dveSarUpa meM pariNata hone se jJeyArthapariNamanarUpa kriyA ke sAtha yukta hotA huA AtmA kriyAphalabhUta baMdha kA anubhava karatA hai; kintu jJAna se baMdha nahIM hotA / isaprakAra prathama hI arthapariNamana kriyA ke phalarUpa se baMdha kA samarthana kiyA gayA hai| 242 tathA - 'gehadi jevaNa muJcadi Na paraM pariNamadi kevalI bhagavaM / pecchadi samaMtado so jANadi savvaM niravasesaM / / kevalI bhagavAna para-padArthoM ko grahaNa nahIM karate, chor3ate nahIM aura na pararUpa pariNamita hI hote haiM; ve to niravazeSarUpa se sabako sarva ora se dekhate - jAnate haiN| isI pravacanasAra kI ukta 32vIM gAthA meM zuddhAtmA ke arthapariNamanAdi kriyAoM kA abhAva batAyA gayA hai; isalie jo AtmA para - padArtharUpa se pariNamita nahIM hotA, unheM grahaNa nahIM karatA aura unarUpa utpanna nahIM hotA; usa AtmA ke jJaptikriyA kA sadbhAva hone para bhI kriyAphalabhUta baMdha siddha nahIM hotaa| " AcArya jayasena tAtparyavRtti meM isa gAthA kA bhAva tattvapradIpikA ke samAna hI nirUpaNa karate hue anta meM svasaMvedanajJAna kI preraNA dete hue likhate haiM ki rAgAdi rahita jJAna baMdha kA kAraNa nahIM hai aisA jAnakara rAgAdi rahita nirvikAra sva-saMvedanajJAna kI hI bhAvanA karanI caahie| vastutaH isa gAthA meM sampUrNa jJAnAdhikAra meM pratipAdita viSayavastu kA hI upasaMhAra hai; nayA prameya kucha bhI nahIM hai| sampUrNa kathana kA niSkarSa yaha hai ki kevalI bhagavAna jJAna ko hI grahaNa karate haiM, jJAnarUpa hI pariNamita gAthA-52 243 hote haiM aura jJAnarUpa meM hI utpanna hote haiN| isaprakAra kevalI bhagavAna ke prApya, vikArya aura nivRrtya - tInoM karma jJAna hI haiM, jJAnarUpa hI haiN| isaprakAra hama dekhate haiM ki jJAna hI unakA karma hai aura jJapti hI unakI kriyA hai| jJaptikriyA baMdha kA kAraNa nahIM hai, apitu jJeyArthapariNamanarUpa kriyA arthAt jJeyapadArthoM ke sammukha vRtti honA hI baMdha kA kAraNa hai / kevalI bhagavAna ke jJaptikriyA hone para bhI jJeyArthapariNamanarUpa kriyA nahIM hai; isakAraNa unheM baMdha nahIM hotaa| kavivara vRndAvanadAsajI isa gAthA ke bhAva ko cAra chandoM meM isaprakAra samajhAte haiM - ( manaharaNa ) zuddha jJAnarUpa saravaMga jinabhUpa Apa, sahaja-subhAva - sukhasiMdhu meM magana hai / tinheM paravastu ke na jAnive kI icchA hota, jAtaiM tahA~ mohAdi vibhAva kI bhagana hai / tAtaiM pararUpa na pranavai na gahana karai, parAdhIna jJAna kI na kabahU~ jagana hai / / tAhI taiM abaMdha vaha jJAnakriyA sadAkAla, AtamaprakAza hI meM jAsa kI lagana hai / / 226 / / he jinarAja ! Apa zuddhajJAnarUpa haiM, sahajasvAbhAvika sukhasAgara meM magna haiM; Apako paravastuoM ko jAnane kI bhI icchA nahIM hai; kyoMki Apake mohAdi vikArIbhAva naSTa ho gaye haiN| isakAraNa Apa na to pararUpa pariNamita hote haiM aura na para ko grahaNa hI karate haiM tathA Apako parAdhIna indriyajJAna bhI nahIM hai| isIkAraNa jJAnakriyA ke sadAkAla hote hue bhI Apako baMdha nahIM hotA; kyoMki ApakI lagana sadA AtmaprakAzana meM hI Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 pravacanasAra anuzIlana gAthA-52 248 lagI huI hai| (dohA) kriyA doi vidhi varanaI, prathama prajJaptI jAni / jJeyArathaparivaratanI, dUjI kriyA bakhAni / / 227 / / amalajJAnadarapana virSe, jJeya sakala jhlkNt| prajJaptI hai nAma tasu, tahAM na baMdha lasaMta / / 228 / / jJeyArathaparivaratanI, rAgAdika juta hota / jaiso bhAvavikAra taha~, taiso baMdha udota / / 228 / / kriyAyeM do prakAra kI kahI gaI haiN| pahalI kriyA jJaptiparivartanarUpa kriyA hai aura dUsarI kriyA jJeyArthapariNamanarUpa kriyA hai| nirmala jJAnadarpaNa meM sabhI padArtha jhalakate haiN| yaha jJaptiparivartanarUpa kriyA hai; isake kAraNa baMdha nahIM hotaa| jJeyArthapariNamanakriyA rAgAdi bhAvoM se yukta hotI hai; isakAraNa jahA~ jaisA vikArIbhAva hotA hai; vahA~ vaisA hI baMdha hotA hai| ___isaprakAra isa gAthA, usakI TIkAoM aura vRndAvanadAsajI ke chandoM meM sabakucha milAkara mAtra itanA hI kahA gayA hai ki vItarAgabhAvapUrvaka sahajabhAva se honevAlA para-padArthoM kA jJAna baMdha kA kAraNa nahIM hai; kyoMki svapara ko jAnanA to AtmA kA sahajasvabhAva hai; ata: kisI ko bhI jAnanA baMdha kA kAraNa kaise ho sakatA hai ? vastuta: baMdha kA kAraNa to rAgabhAva hai; isakAraNa jJeyArthapariNamanarUpa kriyA ke kartA rAgI-dveSI-mohI jIva baMdha ko prApta hote haiM; kintu jina vItarAgI bhagavantoM ke jJAna meM vItarAgabhAva se sahaja jAnanA hotA rahatA hai; unakA vaha jJAna baMdha kA kAraNa nahIM hai| yahI kAraNa hai ki kevalI bhagavAna ko baMdha nahIM hotaa| isa adhikAra ke anta meM tattvapradIpikA TIkA ke kartA AcArya amRtacandradeva eka mahattvapUrNa kAvya likhate haiM; jo isaprakAra hai - (sragdharA) jAnannapyeSa vizvaM yugapadapi bhavadbhAvibhUtaM samastaM / mohAbhAvAdyadAtmanA pariNamati paraM naiva nikSUnakarmA / tenAste mukta eva prasabhavikasitajJaptivistArapAMtajJeyAkArAM trilokIM pRthagapRthagatha dyotayan jJAnamUrtiH / / 4 / / (manaharaNa kavitta) jisane kiye haiM nirmUla ghAtikarma sb| ___ anaMta sukha vIrya darzajJAna dhArI AtamA / / bhUta bhAvI vartamAna paryAya yukta sb| dravya jAne eka hI samaya meM zuddhAtmA / / moha kA abhAva pararUpa pariNameM nhiiN| sabhI jJeya pIke baiThA jJAnamUrti AtamA / / pRthak-pRthak saba jAnate hue bhI ye| sadA mukta raheM arihaMta paramAtamA ||4|| jisane karmoM ko cheda DAlA hai - aisA yaha AtmA vizva ke samasta padArthoM ko unakI bhUta, bhAvI aura vartamAna paryAyoM ke sAtha ekasAtha jAnatA huA bhI moha ke abhAva ke kAraNa pararUpa pariNamita nahIM hotA; isalie atyanta vikasita jJapti ke vistAra se svayaM pI DAlA hai jJeyAkAroM ko jisane - aisA yaha jJAnamUrti AtmA tInoM lokoM ke sabhI padArthoM ke jJeyAkAroM ko pRthak aura apRthak prakAzita karatA huA karmabaMdhana se mukta hI rahatA hai| ukta chanda meM mAtra itanA hI kahA gayA hai ki lokAloka ko jAnanevAlA yaha jJAnamUrti bhagavAna AtmA moha-rAga-dveSa ke abhAva ke kAraNa sabako sahajabhAva se jAnate hue bhI karmabaMdha ko prApta nahIM hotaa| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-52 247 246 pravacanasAra anuzIlana vaise to AcArya jayasena bhI 'jJAnAdhikAra yahIM samApta ho gayA hai' - yaha svIkAra kara lete haiN| isakA ullekha bhI ve tAtparyavRtti TIkA meM spaSTarUpa se karate haiM; tathApi anta meM eka gAthA aura jor3a dete haiM; jo AcArya amRtacandra kI tattvapradIpikA TIkA meM nahIM hai| isa gAthA meM koI nayA prameya upasthita nahIM kiyA gayA hai; apitu yaha gAthA ekaprakAra se adhikAra ke anta meM honevAle maMgalAcaraNarUpa gAthA hI hai; kyoMki tAtparyavRtti meM prApta isakI utthAnikA meM spaSTa ullekha hai ki jJAnaprapaMca ke vyAkhyAna ke uparAnta aba jJAna ke AdhArabhUta sarvajJadeva ko namaskAra karate haiN| gAthA mUlata: isaprakAra hai tassa NamAiM logo devaasurmnnuaraaysNbNdho| bhatto karedi NiccaM uvajutto taM tahA vi ahaM / / (harigIta) namana karate jinheM narapati sura-asurapati bhaktagaNa / maiM bhI unhIM sarvajJajina ke caraNa meM karatA namana / / jina sarvajJadeva ko devendra, asurendra aura bar3e-bar3e narendra Adi bhaktagaNa sadA namaskAra karate haiM; maiM bhI upayoga lagAkara bhaktibhAva se unheM namaskAra karatA huuN| isakI TIkA meM AcArya jayasena bhI kucha vizeSa na likhakara sAmAnyArtha hI kara dete haiN| isaprakAra yaha jJAnAdhikAra yahA~ samApta hotA hai| isa jJAnAdhikAra meM zuddhopayoga ke phalasvarUpa prApta honevAle atIndriyajJAna arthAt kSAyikajJAna -kevalajJAna kA svarUpa vistAra se samajhAyA gayA hai| isa adhikAra meM na kevala atIndriya anaMtasukha ke sAtha prApta honevAle atIndriya-jJAna ke gIta gAye gaye haiM, isakI mahimA kA guNagAna kiyA gayA hai; apitu sarvajJatA ke svarUpa para gaharAI se cintana kiyA gayA hai, vistAra se prakAza DAlA gayA hai| vizeSa dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki isameM jJAna ke sva-paraprakAzaka svabhAva para vistAra se prakAza DAlA hai| ata: jinheM sarvajJatA para bharosA nahIM hai; kisI AtmA kA para ko jAnanA iSTa nahIM hai; ata: sarvajJatA bhI iSTa nahIM hai; unheM isa prakaraNa para gairAI se maMthana karanA caahie| sarvajJatA ke jJAna aura usa honevAlI dRr3ha AsthA se padArthoM ke sunizcita pariNamana kI zraddhA bhI jAgRta hotI hai; jisake phalasvarUpa anaMta AkulatA eka kSaNa meM samApta ho jAtI hai| ___padArthoM ke kramaniyamita pariNamana ko gaharAI se samajhane ke lie bhI sarvajJatA eka sarvAdhika mahattvapUrNa sAdhana hai| isaprakAra sarvajJatA ko samarpitU yaha krAntikArI adhikAra atyadhika upayogI aura atyanta mahatvapUrNa prakriyAka niqhtara tattvamaMthana kI prakriyA hai, kintu tattvamaMthanarUpa vikalpoM se bhI AtmAnubhUti prApta nahIM hogI; kyoMki koI bhI vikalpa aisA nahIM jo AtmAnubhUti ko prApta karA de| __ AtmAnubhUti prApta karane ke lie samasta jagata para se dRSTi haTAnI hogii| samasta jagata se Azaya hai ki AtmA se bhinna zarIra, karma Adi jar3a (acetana) dravya to 'para haiM hI, apane AtmA ko chor3akara anya cetana padArtha bhI 'para' haiM tathA AtmA meM prati samaya utpanna honevAlI vikArI-avikArI paryAyeM (dazA) bhI dRSTi kA viSaya nahIM ho sktiiN| unase bhI pare akhaNDa trikAlI caitanya dhruva AtmAtattva hai, vahI ekamAtra dRSTi kA viSaya hai, jisake Azraya se AtmAnubhUti pragaTa hotI hai, jise ki dharma kahA jAtA hai| - tIrtha, mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, pRSTha-135 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-53 249 sukhAdhikAra (gAthA 53 se gAthA 68 taka) pravacanasAra gAthA-53 pravacanasAra paramAgama ke prathama mahAdhikAra jJAnatattvaprajJApana ke antargata AnevAle zuddhopayogAdhikAra evaM jJAnAdhikAra kI carcA ke uparAnta aba sukhAdhikAra kI carcA AraMbha karate haiN| pravacanasAra kI 53vIM gAthA evaM sukhAdhikAra kI prathama gAthA meM jJAna se abhinna sukha kA svarUpa batAte hue jJAna tathA sukha ke bheda evaM unakI heyopAdeyatA batAte haiN| mUla gAthA isaprakAra hai asthi amuttaM muttaM adidiyaM iMdiyaM ca atthesu| NANaM ca tahA sokkhaM jaM tesu paraM ca taM NeyaM / / 53 / / (harigIta) mUrta aura amUrta indriya ara atIndriya jJAna-sukha / inameM amUrta atIndriyI hI jJAna-sukha upAdeya haiM / / 53 / / padArthoM meM pravRtta jJAna amUrta va mUrta tathA atIndriya va aindriya hotA hai| isIprakAra sukha bhI amUrta-mUrta aura atIndriya-aindriya hotA hai| inameM jo pradhAna haiM; ve upAdeya haiN| ukta gAthA kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM - "eka prakAra ke jJAna va sukha mUrta va indriyaja hote haiM aura dUsare prakAra ke jJAna va sukha amUrta va atIndriya hote haiN| inameM amUrta va atIndriya jJAna va sukha pradhAna hone se upAdeya haiN| isameM pahale (indriyajanya) jJAna va sukha kSAyopazamika upayoga zaktiyoM se usa-usaprakAra kI mUrta indriyoM dvArA utpanna hote hue parAdhIna hone se kadAcitka, kramaza: pravRtta honevAle, sapratipakSa aura hAni-vRddhi sahita haiM; isalie gauNa haiM aura isIkAraNa heya haiM, chor3aneyogya haiN| dUsare (atIndriya) jJAna va sukha caitanyAnuvidhAyI ekAkAra AtmapariNAma zaktiyoM se tathAvidha amUrta atIndriya svAbhAvika cidAkAra pariNAmoM ke dvArA utpanna hote hue atyanta AtmAdhIna hone se nitya, yugapat pravartamAna, ni:pratipakSa aura hAni-vRddhi rahita haiM; isalie mukhya haiM aura isIkAraNa upAdeya haiM, grahaNa karaneyogya haiN|" AcArya jayasena tAtparyavRtti meM isa gAthA ke bhAva kA vivaraNa isaprakAra prastuta karate haiM - ___ "amUrta, kSAyikI, atIndriya, cidAnandeka lakSaNavAlI zuddhAtma zaktiyoM se utpanna hone ke kAraNa svAdhIna aura avinazvara hone se atIndriya jJAna aura atIndriya sukha upAdeya haiM aura pUrvokta amUrta zuddhAtmazaktiyoM se viruddha lakSaNavAlI kSAyopazamika indriyazaktiyoM se utpanna hone ke kAraNa parAdhIna aura vinazvara hone se indriyajJAna aura indriyasukha heya haiN|" isa gAthA ke bhAva ko svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM - "puNya-pApa kI to ruci chor3ane yogya hai hI; kintu indriya ke avalambana se sApekSa jJAna kare, vaha bhI chor3ane yogya hai - aisA yahA~ kahate haiN| jise sukhI honA ho athavA dharma karake zAnti cAhie ho, use puNyapApa ke vikalpa kA va indriyoM kA to Azraya karane lAyaka nahIM hai; kintu indriyajJAna jo pragaTa hai, usa jJAna kA bhI Azraya karane yogya nahIM hai, apitu atIndriya jJAna AdaraNIya hai|' ___ jo jJAna, svabhAva kI tarapha jhukA hai, vaha AdaraNIya hai| karma ke udaya kI bAta to eka tarapha rahI, yahA~ to kahate haiM ki jo jJAnaparyAya jar3a tarapha 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-2 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 pravacanasAra anuzIlana jhukatI hai, vaha jJAna (paryAya) bhI mithyA hai, heya hai| svabhAva tarapha jhukanevAle jJAna ko samyagjJAna kahate haiN|" yahA~ pUrNajJAna aura pUrNasukha kI bAta hai| sarvajJa kA atIndriya jJAna aura sukha pUrNa hai - aisA nirNaya karanevAle kI dRSTi svabhAvasanmukha hotI hai; use atIndriya jJAna aura sukha AMzika pragaTa hotA hai, vaha samyagdarzana aura samyagjJAna hai| jaise atIndriya jJAna aura indriyajJAna- aise do prakAra haiM; vaise hI atIndriya sukha aura indriyasukha - ye do prakAra haiN| usameM atIndriya jJAna aura sukha utkRSTa hai| isaprakAra usakI upAdeyatA jAnanA / 2 jaise indriyajJAna krama se pravartatA hai, yugapad nahIM hotA; vaise hI indriya sukha bhI krama se pravartatA hai; yugapad nahIM hotA arthAt jaba rUpa ke sukha kI kalpanA hotI hai, taba sparza ke sukha kI kalpanA nahIM hotii| paryAya buddhivAlA aMza kA avalambana karatA hai; isIlie use rasa khAte samaya jaba rasa kA harSa hotA hai, usa samaya use rUpa kA harSa nahIM hotA aura rUpa ke samaya kamAI kA harSa nahIM hotA / isaprakAra vaha duHkha kA hI anubhava karatA hai| vaha para tarapha kA jhukAva ekAnta duHkha hai aura sva taraha kA jhukAva ekAnta sukha hai / para tarapha meM ekAnta parAdhInatA hai, kiMcit bhI sukha athavA svAdhInatA nahIM hai| AtmA kI pUrNadazA honepara jAnane meM kucha bhI zeSa (bAkI) nahIM rhtaa| apUrNadazA meM sparza, rasa Adi meM kyA hogA ? - aisI dekhane kI AkulatA hotI hai; kintu pUrNajJAna honepara AkulatA nahIM rahatI / isaprakAra atIndriya jJAna aura sukha upAdeya hai - aisA nirNaya honepara ruci svabhAva tarapha jhukatI hai| isa AtmA kA jJAnasvabhAva kAyamI hai| usakI pUrNadazA atIndriya jJAna aura sukha aMgIkAra karane lAyaka hai - aisA nirNaya karane jAya to indriyajJAna, indriyasukha aura indriyoM ke nimitta kI ruci chUTakara svabhAva tarapha kA jhukAva hotA hai| 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-3 2. vahI, pRSTha 4 3. vahI, pRSTha-7 gAthA-53 251 - AtmA vastu hai; usakA jJAna aura Ananda jinakI paryAya meM pragaTa huA hai - aise kevalI bhagavAna paripUrNa haiM aisA nirNaya karane para jJAnasvabhAva kI upAdeyabuddhi hotI hai tathA indriyajJAna aura vikAra meM sahaja hI heyabuddhi ho jAtI hai| ' atIndriya jJAna aura sukha nitya pravartamAna niHpratipakSa aura hAnivRddhi se rahita hai; isalie upAdeya hai| kevalajJAnI bhagavAna kA jJAna aura Ananda sadRza rahatA hai; isalie use nitya kahate haiN| vaha badalatA to hai; kintu sadRza kI apekSA se use nitya kahA hai| indriya Ananda meM eka ke bAda eka kalpanA hotI hai; kyoMki pratiSThA (Abaru) kI aura khAne kI icchA kramakrama se hotI hai| 2" gAthA aura usakI TIkAoM meM indriyajJAna aura indriyasukha ko heya tathA atIndriyajJAna aura atIndriyasukha ko upAdeya siddha kiyA gayA hai| apane isa saphala prayAsa meM unhoMne aneka hetu prastuta kie haiN| indriyajJAna va indriyasukha parAdhIna haiM; kyoMki indriyajJAna ko karmoM ke kSayopazama kI va prakAzAdi kI adhInatA hai aura indriyasukha ko bhogasAmagrI kI parAdhInatA hai| atIndriyajJAna aura atIndriyasukha pUrNataH svAdhIna haiM; kyoMki atIndriyajJAna meM indriyoM aura prakAzAdi kI parAdhInatA nahIM hai aura atIndriyasukha meM bhogasAmagrI saMbaMdhI parAdhInatA nahIM hai| isIprakAra indriyajJAna va indriyasukha kabhI-kabhI hote haiM, kramaza: hote haiM, pratipakSa sahita haiM aura hAni-vRddhi sahita bhI haiM; kintu atIndriyajJAna va atIndriyasukha sadA rahane se nitya haiM, ekasAtha pravRtta hote haiM, pratipakSa se rahita haiM aura hAni-vRddhi se bhI rahita haiN| yahI kAraNa hai ki indriyajJAna va indriyasukha heya haiM aura atIndriyajJAna va atIndriyasukha upAdeya haiN| * 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha- 17 2. vahI, pRSTha- 18 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-54 253 pravacanasAra gAthA-54 vigata 53vIM gAthA meM yaha kahA gayA hai ki jJAna aura sukha mUrta bhI hote haiM aura amUrta bhI hote haiM tathA ve jJAna va sukha aindriya bhI hote haiM aura atIndriya bhI hote haiN| inameM mUrta va aindriya jJAna aura sukha heya haiM aura amUrta-atIndriya jJAna va sukha upAdeya haiN| ___ aba isa 54vIM gAthA meM atIndriyasukha ke sAdhanabhUta atIndriyajJAna ke svarUpa ko spaSTa karate hue usakI prazaMsA karate haiN| gAthA mUlata: isaprakAra hai| jaM pecchado amuttaM muttesu adidiyaM ca pacchaNNaM / sayalaM sagaM ca idaraM taM NANaM havadi paccakkhaM / / 54 / / (harigIta) amUrta ko ara mUrta meM bhI atIndriya pracchanna ko| sva-para ko sarvArtha ko jAne vahI pratyakSa hai / / 54 / / dekhanevAle AtmA kA jo jJAna amUrta ko, mUrta padArthoM meM bhI atIndriya padArthoM ko aura pracchanna padArthoM ko tathA sva aura para - sabhI ko dekhatA hai, jAnatA hai; vaha jJAna pratyakSa hai| ukta gAthA kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM - "sva-para meM samAhita amUrta padArtha, mUrta meM atIndriya padArtha aura pracchanna (gupta) padArthoM ko atIndriyajJAna avazya hI dekhatA-jAnatA hai| amUrta meM dharmadravya, adharmadravya Adi; mUrta padArthoM meM atIndriya paramANu Adi; pracchannoM meM - dravya se pracchanna kAladravyAdi, kSetra se pracchanna alokAkAza ke pradeza Adi, kAla se pracchanna bhUtakAla va bhaviSyakAlIna paryAyeM tathA bhAva se pracchanna meM sthUla paryAyoM meM antarlIna sUkSma paryAyeM - ye saba jo ki sva aura para meM vibhakta haiM; ina sabako atIndriyajJAna jAnatA hai; kyoMki vaha atIndriya pratyakSajJAna hai| jise anaMtazuddhi kA sadbhAva pragaTa huA - aise caitanya sAmAnya ke sAtha anAdisiddha saMbaMdhavAle eka hI akSa arthAt AtmA ke prati jo niyata hai, anya indriyAdi sAmagrI ko nahIM khojatA aura anaMtazakti ke sadbhAva ke kAraNa anantatA ko prApta hai; usa pratyakSajJAna ko uparyukta samasta padArthoM ko jAnate hue kauna roka sakatA hai? jisaprakAra dAhyAkAra, dahana (agni) kA atikramaNa nahIM karate; usIprakAra jJeyAkAra, jJAna kA atikramaNa nahIM kara sakate / tAtparya yaha hai ki sabhI jJeya atIndriyajJAna meM pratyakSa haiM hii|" yadyapi AcArya jayasena bhI tAtparyavRtti TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA ke samAna hI spaSTa karate haiM; tathApi ve isa gAthA kI TIkA meM eka aisA prazna upasthita karate haiM; jo prAyaH sabhI pAThakoM ke hRdaya meM sahajabhAva se utpanna hotA hai| vaha prazna yaha hai ki jaba jJAnAdhikAra samApta ho gayA aura sukhAdhikAra AraMbha ho gayA to phira yahA~ jJAna kI carcA kyoM kI jA rahI hai, yahA~ to sukha kI carcA kI jAnI caahie| ___mere citta meM bhI yaha prazna anekabAra upasthita huA hai aura bahuta kucha maMthana ke uparAnta maiM isI nirNaya para pahu~cA ki AcArya kundakunda ne mUla graMtha meM to adhikAroM kA vargIkaraNa kiyA nahIM; adhikAroM kA vargIkaraNa to TIkAkAroM ne kiyA hai| AcArya kundakunda to sahajabhAva se ekadhArA meM hI pratipAdana karate gaye haiM; ata: unake citta meM aisA prazna upasthita hI nahIM huA ki sukhAdhikAra meM jJAna kI carcA kyoM ? ___AcArya jayasena ko AcArya amRtacandrakRta vargIkaraNa upalabdha thA aura unhoMne bhI thor3e-bahuta pheraphAra ke sAtha lagabhaga usI vargIkaraNa ko svIkAra kara liyaa| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-54 255 254 pravacanasAra anuzIlana isa gAthA kI TIkA meM ukta prazna uThAkara unhoMne jo samAdhAna prastuta kiyA hai; vaha isaprakAra hai - "yahA~ ziSya kahatA hai ki jJAnAdhikAra to pahale hI samApta ho gayA, yaha to sukhAdhikAra cala rahA hai, isameM to sukha kI hI carcA karanA cAhie; phira bhI yahA~ jJAna kI carcA kyoM kI jA rahI hai ? ziSya kI zaMkA kA samAdhAna karate hue AcAryadeva kahate haiM ki jo atIndriyajJAna pahale kahA gayA hai, vahI abhedanaya se sukha hai - aisA batAne ke lie yahA~ jJAna kI bAta kI hai| athavA jJAnAdhikAra meM jJAna kI mukhyatA hone se heyopAdeya kA vicAra nahIM kiyA thA; ata: jJAna va sukha meM heyopAdeya batAne ke lie yahA~ sukha ke sAtha jJAna kI bhI carcA kara rahe haiN|" ukta gAthA va TIkAoM ke bhAva ko kavivara vRndAvanadAsajI ne eka hI chanda meM sundaratamarUpa meM prastuta kiyA hai; jo isaprakAra hai - (manaharaNa kavitta) jAkI jJAnaprabhA meM amUratIka sarva darva, tathA je atIndrIgamya anu pudgala ke| tathAjeprachanna dravya kSetra kAla bhAva cAra, sahitavizeSa vRnda nija nija thala ke|| aura nija Atama ke sakala vibheda bhAva, tathA paradravyani ke jete bheda lalake / tAhIjJAnavaMta ko pratacchasvaccha jJAnajAno, jAmeM ye samasta eka samai hI maiM jhalake / / 5 / / usI jJAnavaMta kA jJAna atyanta svaccha atIndriya pratyakSa jAnanA; jisakI jJAnajyoti meM sampUrNa amUrtika padArtha tathA mUrtika pudgala ke atIndriyajJAnagamya paramANu apane-apane dravya, kSetra, kAla va bhAva sahita jhalakate haiM, jAnane meM Ate haiM tathA apane AtmA ke bhI vibheda arthAt dravya, kSetra, kAla, bhAva jhalakate haiM, ekasamaya meM ekasAtha jAnane meM Ate haiN| AdhyAtmikasatpuruSa pUjya gurudevazrI kAnajI svAmI isa gAthA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM - __ "pUrNa Ananda kA kAraNa kevalajJAna hai, dUsarI vastu nahIM; kyoMki yahA~ jJAna ke sAtha Ananda siddha karanA hai| kevalajJAna amUrta padArtha tathA atIndriya mUrta padArtha ko dekhatA hai| dharmAstikAya Adi amUrta vastu ko kevalajJAnI jAnate haiM aura jo apragaTa padArtha haiM, unheM bhI jAnate haiN| yahA~ koI kahatA hai ki kevalajJAnI bhagavAna para ko jAnate haiM, vaha abhUtArtha hai to yaha bAta asatya hai| para saMbaMdhI apanA jJAna bhUtArtha hai / jJAna para meM praveza kie binA jAnatA hai; isalie vyavahAranaya se lokAloka ko jAnate haiM - aisA zAstra meM kahA hai| ajJAnI kahatA hai ki lokAloka kA jAnapanA abhUtArtha hai; kintu yaha bAta asatya hai / sva-paraprakAzaka jJAna kI zakti hai|' kevalajJAna dravya, kSetra, kAla aura bhAva sahita sUkSmatA se jAnatA hai| amUrta - aise jo dharmAstikAya, adharmAstikAya ityAdi aura mUrta padArthoM meM eka, do, tIna, cAra pRthak sUkSma paramANu ko bhagavAna jAnate haiM / jIva kI paryAya kahA~ hogI aura kauna hogI, use jAnate haiM tathA kisa pudgala kI kauna-sI paryAya kaisI hogI, use bhI bhagavAna jAnate haiN| jaise jalaneyogya padArtha agni kA ullaMghana nahIM karate, vaise hI jagata ke jAnaneyogya padArtha pUrNa jJAnadazA meM jJAta ho jAte haiN| kevalajJAna sabhI ko jAna letA hai| jo jJAna paryAya AtmA ke sAtha jur3akara pUrNa dazArUpa huI hai, usake prabhAva ko kauna roka sakatA hai? isaprakAra kevalajJAna atIndriya Ananda kA kAraNa hai, isalie vaha upAdeya hai|" ukta sampUrNa maMthana kA sAra yaha hai ki atIndriyajJAna (kSAyikajJAnakevalajJAna) meM sabhI sva-para aura mUrta-amUrta padArtha apanI sabhI sthUlasUkSma paryAyoM ke sAtha eka samaya meM hI jAnane meM Ate haiN| 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-23 2. vahI, pRSTha-24 3. vahI, pRSTha-28-29 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra gAthA-55-56 vigata gAthA meM yaha batAyA gayA thA ki atIndriyajJAna, atIndriyasukha kA sAdhana hai; ata: upAdeya hai aura aba ina gAthAoM meM yaha batAyA jA rahA hai ki indriyajJAna, indriyasukha kA sAdhana hai aura apane viSayoM meM bhI ekasAtha pravRtti nahIM karatA hai; isalie heya hai| gAthAe~ mUlata: isaprakAra haiM - jIvo sayaM amutto muttigado teNa muttiNA muttaM / ogeNhittA joggaM jANadi vA taM Na jANAdi / / 5 / / phAso rasoya gaMdho vaNNo saddo ya poggalA hoti / akkhANaM te akkhA jugavaM te Neva geNhaMti / / 56 / / (harigIta) yaha mUrtatanagata jIva mUrtapadArtha jAne mUrta se| avagrahAdikapUrvaka ara kabhI jAne bhI nahIM / / 5 / / / paudgalika sparza rasa gaMdha varNa ara zabdAdi ko| bhI indriyA~ ika sAtha dekho grahaNa kara sakatI nahIM / / 56 / / svayaM amUrta hokara bhI yaha jIva mUrta zarIra ko prApta hotA huA, usa mUrta zarIra ke dvArA jAnaneyogya mUrta padArthoM ko avagrahAdi pUrvaka jAnatA hai athavA nahIM jAnatA hai| tAtparya yaha hai ki zarIradhArI jIva mUrta padArthoM ko avagrahAdi pUrvaka kabhI jAnatA hai aura kabhI jAnatA bhI nahIM hai| sparza, rasa, gaMdha, varNa aura zabda pudgala haiN| ve indriyoM ke viSaya haiM; parantu ve indriyA~ unheM bhI ekasAtha grahaNa nahIM krtiiN| tAtparya yaha hai ki indriyoM ke viSaya bhI indriyoM dvArA ekasAtha jAnane meM nahIM aate| ina gAthAoM kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA meM isaprakAra spaSTa karate haiM gAthA-55-56 257 "indriyajJAna meM upalambhaka (jAnane meM sahayogI indriyA~) bhI mUrta haiM aura upalabhya (jAnane meM AnevAle padArtha) bhI mUrta haiN| svayaM amUrta hone para bhI yaha indriyajJAnavAlA jIva paMcendriyAtmaka mUrta zarIra ko prApta hotA huA, jAnane meM nimittabhUta upalambhaka mUrta zarIra ke dvArA jAnaneyogya sparzAdivAna mUrta vastuoM ko avagraharUpa jAnatA hai, usase Age zuddhi ke sadbhAvAnusAra kadAcit IhAdirUpa jAnatA bhI hai aura kadAcit zuddhi ke abhAva meM nahIM jAnatA; kyoMki indriyajJAna parokSa hai| parokSajJAna paramArthataH ajJAna meM gine jAneyogya hai; kyoMki AtmA kA caitanyasAmAnya ke sAtha anAdisiddhasaMbaMdha hone para bhI atidRr3hatara ajJAnarUpa tamograMthi dvArA AvRtta AtmA padArthoM ko svayaM jAnane meM asamartha hone se prApta aura aprApta parapadArtharUpa sAmagrI ko khojane kI vyagratA se atyanta caMcala va asthira hotA huA aura anaMtazakti se cyuta hone se ghabarAyA huA, mahAmohamalla ke jIvita hone se para ko pariNamita karane ke abhiprAya se pada-pada para ThagAyA jAtA hai| ataH parokSajJAna heya hai| yadyapi sparza, rasa, gaMdha aura varNavAle pudgala indriyoM dvArA grahaNa karaneyogya haiM; tathApi ve indriyoM dvArA ekasAtha grahaNa nahIM kiye jA sakate; kyoMki kSayopazama kI usaprakAra kI zakti nahIM hai| indriyoM kI kSAyopazamika aMtaraMga jJAtRzakti kauve kI putalI ke samAna kramika pravRttivAlI hone se eka hI sAtha aneka viSayoM ko jAnane meM asamartha hai; isalie dravyendriyoM ke vidyamAna hone para bhI indriyoM ke viSayoM kA samasta jJAna ekasAtha nahIM hotA; kyoMki indriyajJAna parokSajJAna hai|" AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI ina gAthAoM kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM - "he prabhu ! terI antara nidhi jJAna aura AnaMda se bharapUra hai; ise na Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 pravacanasAra anuzIlana dekhakara vaha mAnatA hai ki yadi maiM indriyA~, mana aura prakAza Adi ko anukUla rakhU~ to jJAna kA vikAsa hotA hai, jisase vaha para ko dekhane meM nirantara sAvadhAnI rakhatA hai, jisameM svAdhInatA luTa jAtI hai| maiM caitanyasvabhAvI AtmA hU~, use bhUlakara kSetra anukUla ho to jJAna kA vikAsa hotA hai, indriyA~ barAbara (ThIka) raheM to acchA ho - aisA mUr3ha mithyAdRSTi mAnatA hai| svabhAva kA mAhAtmya kare aura indriyA~, mana, prakAzAdi ke sAtha saMbaMdha rakhanevAle mUrta jJAna kA mAhAtmya chor3e to zAMti hotI hai| paryAyavAna kI paryAya hai, vaha jJAna kI paryAya jJAnavAna AtmA meM se AtI hai, pragaTa hotI hai| usake badale nimitta meM se jJAna paryAya pragaTa karanA cAhe to vaha mithyAtva hai, ajJAna hai| indriyajJAna indriyaprakAza Adi bAhyasAmagrI ko DhU~r3hane kI vyagratA (asthiratA) ke kAraNa atizaya caMcala-kSubdha hai tathA alpazaktivAna hone se khedakhinna hai / para padArthoM ko pariNamita karAne kA abhiprAya hone se vaha pada-pada para ThagAyA jAtA hai| indriyajJAna eka hI padArtha ke indriyagamya aneka viSayoM ko eka hI sAtha nahIM jAna sakatA arthAt jaba vaha raMga ko jAnatA hai, taba gaMdha ko nahIM jAnatA tathA jaba kAle raMga ko jAnatA hai, taba vaha sapheda raMga ko nahIM jAnatA - aisI hI isa kSayopazama kI isaprakAra kI zakti hai / isIlie vaha khaNDa-khaNDa jJAna parAdhIna hai, heya hai| indriyajJAna sparza Adi padArtha ko krama se jAnatA hai| mukhya aise sparza, rasa, gaMdha, varNa tathA zabda aura unake antargarbhita aneka bheda haiM; jaise ThaMDA-garma lagatA hai, vaha sparza hai; khaTTA-mIThA lagatA hai, vaha rasa hai; sugandha 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha- 36 3. vahI, pRSTha- 37 2. vahI, pRSTha-37 4. vahI, pRSTha 40 gAthA - 55-56 259 durgandha gaMdha hai, lAla-pIlA varNa hai tathA jo zabda haiM, unheM jar3a - indriyoM dvArA jAna sakatA hai; kintu indriyoM dvArA una padArthoM ko ekasAtha nahIM jAna sakatA; kyoMki jaba svAda ke Upara lakSya hotA hai, taba rUpa ke Upara lakSya nahIM hotA; isaprakAra indriyajJAna khaNDa-khaNDa jJAna hai / jJAna kA vikAsa hone para bhI vaha eka hI sAtha pA~coM indriyoM ke viSayoM ko nahIM jAna sktaa| jaba rUpa kI tarapha khyAla (lakSya) jAtA hai, taba zabda ke Upara lakSya nahIM hotA aura zabda kA khyAla karane jAya, vahA~ rUpa ko bhUla jAtA hai| isaprakAra indriyajJAna khaNDa-khaNDa jJAna hai, vaha AtmA kA svabhAva nahIM hai| dravya-indriyarUpI dvAra to pA~ca haiM; kintu kSAyopazamika jJAna se ekasamaya meM eka indriyadvAra se hI jAnA jA sakatA hai| ekasAtha pA~coM indriyoM dvArA jJAna kArya nahIM krtaa| yadi upayoga rasa ke svAda meM ho to pAsa se sarpa bhI calA jAya to khabara nahIM hotii| rAyabahAdura kA khitAba milA ho, usasamaya bicchU bhI kATa jAya to khyAla nahIM AtA / ' rUpa, zabda, prazaMsA kA zaukIna hone para bhI ekasAtha meM eka hI viSaya kA jJAna kAma karatA hai, isalie ajJAnI unameM jhapaTTA mAratA hai| sthUladRSTi se dekhane para eka hI sAtha jAnatA hai - aisA lagatA hai; kintu sUkSmadRSTi se dekhane para kSAyopazamika jJAna ekasamaya meM eka hI indriya dvArA pravartita hotA huA spaSTarUpa se bhAsita hotA hai; isalie nimitta kI apekSA rakhakara honevAlA jJAna AdaraNIya nahIM hai| indriyajJAna parAdhIna hai, isalie vaha AdaraNIya nahIM hai| indriyA~ duzmana haiM, ve jar3a haiM; AtmA cetana hai / zarIra pudgala hone se rUpI hai aura AtmA arUpI hai, zarIra apavitra hai aura AtmA pavitra hai; isaprakAra samajhakara 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha 41 2. vahI, pRSTha 42 3. vahI, pRSTha-44 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 pravacanasAra anuzIlana unake sAtha nAtA tor3akara AtmA ke sAtha nAtA karanA caahie| indriyajJAna parokSa hai; isalie heya hai|" vastuta: bAta yaha hai ki indriyajJAna parokSajJAna hai; usake jAnane meM bahuta-sI maryAdAyeM haiN| eka to vaha apane kSayopazama ke anusAra hI jAna sakatA hai; dUsare vaha ekasamaya eka indriya ke viSaya meM hI pravRtta hotA hai| yadyapi hameM aisA lagatA hai ki hama sabhI indriyoM ke viSayoM ko ekasAtha jAna rahe haiM; tathApi aisA hotA nahIM hai| isa bAta ko samajhAne ke lie yahA~ kaue kI A~kha kI putalI kA udAharaNa diyA hai| ___ kaue kI A~kheM to do hotI haiM; kintu putalI una donoM A~khoM meM milAkara eka hI hotI hai| vaha eka putalI donoM A~khoM meM AtI-jAtI rahatI hai, usakA AnA-jAnA itanI zIghratA se hotA hai ki hameM patA hI nahIM calatA ki putalI eka hai yA do| isIprakAra indriyoM ke viSayoM meM hamArA upayoga itanI zIghratA se ghUmatA rahatA hai ki hameM aisA lagatA hai ki hama ekasAtha jAna rahe haiN| vastutaH hotA yaha hai ki hama eka-eka indriyoM ke viSayoM meM kramaza: hI pravRtta hote haiN| __ parokSabhUta indriyajJAna ekaprakAra se parAdhIna jJAna hai; kyoMki ise prakAza Adi bAhyasAmagrI ke sahayoga kI AvazyakatA hotI hai; isakAraNa parokSa jJAniyoM ko vyagratA banI rahatI hai, unakA upayoga caMcala aura asthira banA rahatA hai; alpazaktivAna hone se ve khedakhinna hote rahate haiM tathA parapadArthako apanI icchAnusAra pariNamAne ke abhiprAya pada-pada para ThagAye jAte haiN| isalie indriyajJAna ekaprakAra se ajJAna hI hai; isIkAraNa heya bhI hai| ina gAthAoM kA bhAva AcArya jayasena bhI lagabhaga isIprakAra spaSTa karate haiM tathA ina gAthAoM ke bhAva ko spaSTa karane ke lie kavivara vRndAvanadAsajI ne 14 chanda likhe haiM, jo mUlata: paThanIya haiN| 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-45 pravacanasAra gAthA-57-58 vigata gAthAoM meM yaha kahA thA ki indriyasukha kA sAdhana hone se aura apane viSayoM meM bhI ekasAtha pravRtta na hone se indriyajJAna heya hai aura aba ina gAthAoM meM indriyajJAna pratyakSajJAna nahIM hai, parokSajJAna hai - yaha batAte hue parokSajJAna aura pratyakSajJAna kA svarUpa spaSTa kara rahe haiM - gAthAe~ mUlata: isaprakAra haiM - paradavvaM te akkhA Neva sahAvo tti appaNo bhnnidaa| uvaladdhaM tehi kadhaM paccakkhaM appaNo hodi / / 57 / / jaM parado viNNANaM taM tu parokkhaM ti bhaNidamaThesu / jadi kevaleNa NAdaM havadi hi jIveNa paccakkhaM / / 58 / / (harigIta) indriyA~ paradravya unako AtmasvabhAva nahIM khaa| ara jo unhIM se jJAta vaha pratyakSa kaise ho sake ?||57 / / jo dUsaroM se jJAta ho basa vaha parokSa kahA gyaa| kevala svayaM se jJAta jo vaha jJAna hI pratyakSa hai||58|| ve indriyA~ paradravya haiN| unheM AtmasvabhAvarUpa nahIM kahA hai| unake dvArA jJAta jJAna pratyakSa kaise ho sakatA hai ? para ke dvArA honevAlA jo padArthoM kA jJAna hai, vaha parokSa kahA gayA hai| jo mAtra jIva ke dvArA hI jAnA jAya, use pratyakSa kahate haiN| ina gAthAoM kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM - ___ "vastuta: vaha jJAna hI pratyakSajJAna hai, jo kevala AtmA ke prati niyata ho / yaha indriyajJAna to AtmasvabhAva kA kiMcit bhI sparza nahIM karanevAlI AtmA se bhinna astitvavAlI paradravyarUpa indriyoM dvArA hotA hai; isalie yaha indriyajJAna pratyakSa nahIM ho sktaa| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra anuzIlana nimittabhUta paradravyarUpa indriyA~, mana, paropadeza, upalabdhi (jJAnAvaraNI karma kA kSayopazama), saMskAra yA prakAza Adi ke dvArA honevAlA sva-viSayabhUta padArthoM kA jJAna para ke dvArA hone se parokSa kahA jAtA hai aura aMta:karaNa, indriyA~, paropadeza, upalabdhi, saMskAra yA prakAza Adi sabhI paradravyoM kI apekSA rakhe binA ekamAtra AtmasvabhAva ko hI kAraNarUpa se grahaNa karake sabhI dravya aura unakI sabhI paryAyoM meM ekasamaya meM hI vyApta hokara pravartamAna jJAna kevala AtmA ke dvArA hI utpanna hone se pratyakSa kahA jAtA hai| yahA~ isa gAthA meM yahI abhipreta hai ki sahajasukha kA sAdhanabhUta yaha mahApratyakSajJAna (kevalajJAna) hI upAdeya hai / " 262 yahA~ mahApratyakSa zabda prayoga sakala pratyakSa arthAt sarvadeza pratyakSa ke artha meM hI kiyA gayA hai| zAstroM meM avadhijJAna aura mana:paryayajJAna ko bhI pratyakSa mAnA gayA hai; para ye donoM jJAna mAtra rUpI padArtha ko hI jAnate haiM, pudgala ko hI jAnate haiM, AtmA ko nahIM / ataH ye pratyakSajJAna sahajasukha ke sAdhana nahIM / para ke sahayoga binA AtmA sahita lokAloka ko jAnanevAlA kevalajJAna hI sahajasukha kA sAdhana hai| yaha batAne ke lie hI yahA~ mahApratyakSa zabda kA prayoga kiyA gayA hai| ina gAthAoM kA bhAva AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM tattvapradIpikA TIkA ke anusAra hI spaSTa karate haiM / ina gAthAoM ke bhAva ko kavivara vRndAvanalAlajI pravacanasAra paramAgama meM tIna chandoM meM isaprakAra vyakta karate haiM - ( savaiyA ) je paradarabamaI haiM indrI, te pudgala ke bane banAva / cidAnaMda cidrUpa bhUpa ko, yAmeM nAhIM kahU~ subhAva / / tina kari jo jAnata hai Atama, so kimi hoya prataccha lakhAva / gAthA - 57-58 parAdhIna tAtaiM paroccha yaha, indrIjanita jJAna ThaharAva / / 20 / / jo paradravyarUpI indriyA~ haiM, ve saba pudgala kI racanA haiN| unameM caitanya rAjA kA kucha bhI svabhAva nahIM hai| unake nimitta se AtmA ko jo jAnakArI hotI hai; vaha pratyakSa kisaprakAra ho sakatI hai ? kyoMki vaha indriyajanita jJAna parAdhIna hone se parokSa hI ThaharatA hai| 263 ( mattagayanda ) pudgaladarvamaI saba indriya, tAsu subhAva sadA jar3a jAno / Atama ko tihu~kAla viSai, nite cetanavaMta subhAva pramAno / / tau yaha indriyajJAna kaho, kihi bhA~ti prataccha kahA~ ThaharAno / tAtaiM paroccha tathA parataMtra, su indriyajJAna bhanau bhagavAno / / 21 / / sabhI indriyA~ pudgaladravyamaya hI haiM; isakAraNa unakA svabhAva jar3a hI jAnanA cAhie aura AtmA to trikAla cetanasvabhAvI hI hai| aisI sthiti meM yaha indriyajJAna pratyakSa kisa rUpa meM kahA jA sakatA hai ? yahI kAraNa hai ki bhagavAna ne indriyajJAna ko parAdhIna aura parokSa kahA hai| ( manaharaNa kavitta ) para ke sahAyateM jo vastu meM upaje jJAna, soI hai paroccha tAsu bheda suno kAnataiM / jathA upadeza vA chyopazama lAbha tathA, pUrva ke abhyAsa vA prakAzAdika bhAnataiM / / aura jo akele nija jJAna hI taiM jAneM jIva, soi hai prataccha jJAna sAdhita pramAnataiM / jAtaiM yaha para kI sahAya vina hota vRnda, atiMdriya AnaMda ko kaMda amalAnataiM / / 22 / / para kI sahAyatA se jo jJAna hotA hai, vaha parokSa hai aura vaha upadeza, kSayopazama, prakAza evaM pUrvAbhyAsa se hotA hai| jo jIva akele apane Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 pravacanasAra anuzIlana jJAna se jAnatA hai, vaha jJAna hI pratyakSa kahA jAtA hai - yaha bAta pramANasiddha hai| para kI sahAyatA ke binA honevAlA yaha nirmala pratyakSajJAna atIndriya AnaMda ke kaMdarUpa hai, atIndriya AnandamayI hai| ina gAthAoM kA bhAva svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM - "pA~coM indriyA~ paradravya haiN| ve indriyA~ AtmA ke svabhAva ko sparza nahIM krtiiN| bhagavAna AtmA apane svabhAva se bharA hai / indriyoM meM AtmasvabhAva bilkula bhI nahIM hai|' jo jJAna kI paryAya indriya kA avalambana lekara kAma kare; vaha jJAna kisI bhI prakAra se pratyakSa nahIM ho sakatA; isalie vaha sukharUpa bhI nahIM ho sktaa| pA~ca indriyoM kA ughAr3a hone para bhI, eka indriya kA ughAr3a hI kAma karatA hai; isalie nirNaya kara ki AtmA kA jJAnasvabhAva hai - aisI aMtara zraddhA, jJAna aura lInatA se kevalajJAnI hotA hai| josIdhA AtmA ke dvArA hI jAnatA hai, vaha jJAna pratyakSa hai| indriyajJAna to paradravyarUpa indriyoM ke dvArA jAnatA hai; isalie vaha pratyakSa nahIM hai|' indriya ke avalambana se jo kArya hotA hai, vaha duHkharUpa aura parAdhIna hai| indriya ke nimitta se jo jJAna kA kArya hotA hai, vaha parokSa hai aura jo AtmasApekSa jJAna hotA hai, vaha pratyakSa hai - yaha bAta yahA~ calatI hai|" ina gAthAoM meM sabakucha milAkara mAtra itanA hI kahA gayA hai ki indriyA~, prakAza, kSayopazamarUpalabdhi, saMskAra Adi paradravyoM ke sahayoga se honevAlA jJAna parokSajJAna hai aura para ke sahayoga binA sIdhA AtmA se honevAlA jJAna pratyakSajJAna hai / parAdhInatA kA sUcaka parokSajJAna atIndriya sukha kA kAraNa nahIM ho sakatA; atIndriyasukha kA kAraNa to atIndriya pratyakSazyAvastI hoga-2, pRSTha-47 2. vahI, pRSTha-47 3. vahI, pRSTha-49 4. vahI, pRSTha-49 5. vahI, pRSTha-49 pravacanasAra gAthA-59 vigata gAthA meM parokSajJAna aura pratyakSajJAna kA svarUpa batAyA gayA hai aura isa gAthA meM yaha kahA jA rahA hai ki paramArtha sukha kI prApti to pratyakSajJAna vAle ko hI hotI hai| gAthA mUlata: isaprakAra haijAdaM sayaM samaMtaM NANamaNaMtatthavitthaDaM vimalaM / rahidaM tu oggahAdihiM suhaM ti egatiyaM bhaNidaM / / 59 / / (harigIta) svayaM se sarvAMga se sarvArthagrAhI malarahita / avagrahAdivirahita jJAna hI sukha kahA jinavaradeva ne / / 59 / / sarvAtmapradezoM se apane Apa hI utpanna, anaMta padArthoM meM vistRta, vimala aura avagrahAdi se rahita jJAna ekAntataH sukha hai - aisA kahA gayA hai| isa gAthA kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM - "cAroM ora se, svayaM utpanna hone se, anaMta padArthoM meM vistRta hone se, vimala hone se, avagrahAdi se rahita hone se pratyakSajJAna ekAntika sukha hai - yaha nizcita hotA hai; kyoMki ekamAtra anAkulatA hI sukha kA lakSaNa hai| para se utpanna hone se parAdhInatA ke kAraNa, asamaMta hone se anya dvAroM se Avarita hone ke kAraNa, mAtra kucha padArthoM ko jAnane se anya padArthoM ko jAnane kI icchA ke kAraNa, samala hone se asamyak avabodha ke kAraNa aura avagrahAdi sahita hone se kramaza: honevAle padArtha grahaNa ke kheda ke kAraNa parokSajJAna atyanta Akula hai, isalie vaha paramArtha sukha Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 pravacanasAra anuzIlana gAthA-59 267 nahIM hai| yaha pratyakSajJAna pUrNataH anAkula hai; kyoMki yaha pratyakSajJAna anAdi jJAnasAmAnyarUpa svabhAva para mahAvikAsa se vyApta hokara svataH svayaM se utpanna hone se svAdhIna hai; samasta AtmapradezoM se pratyakSa jJAnopayogarUpa hokara vyApta hone se isake sabhI dvAra khule rahate haiM; samasta vastuoM ke jJeyAkAroM ko sarvathA pI jAne se parama vividhatA meM vyApta rahane se anaMta padArthoM meM vistRta hai; isalie sarva padArthoM ko jAnane kI icchA kA abhAva hai; sakalazakti ko rokanevAle karmasAmAnya ke nikala jAne se atyanta spaSTa prakAza se prakAzamAna svabhAva meM vyApta hone se vimala hai; isakAraNa sabako samyakapa se jAnatA hai tathA jinhoMne apane traikAlika svarUpa ko yugapada samarpita kiyA hai - aise lokAloka meM vyApta hokara rahane se avagrahAdi se rahita hai, isalie honevAle padArthagrahaNa ke kheda se rahita soI hai prataccha jJAna atiMdrI anAkulita, yAhI atiMdriyasukha yAko nAma pagA hai / / 23 / / jo jJAna apane svabhAva se hI jAgRta huA hai, sarvAMga nirAvaraNa hone se jo jJAna anaMta padArthoM meM phaila kara jagamagA rahA hai, sarvAMga abhaMga nirmala svarUpa hai jisakA aura jisameM avagrahAdi kA krama samApta ho gayA hai| vaha atIndriya pratyakSajJAna anAkula hone se svayaM hI sukhasvarUpa hai aura usI kA nAma atIndriya sukha hai| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - "parokSa aura pratyakSajJAna donoM hI pramANajJAna haiN| isameM pratyakSajJAna AdaraNIya hai aura parokSajJAna Adara karane lAyaka nahIM hai|' ___ parokSajJAna hai, vaha saccAjJAna hai; kintu AdaNIya nahIM; kyoMki isameM indriya kI apekSA AtI hai aura usameM AkulatA hotI hai|2 ___ sahI jJAna ko pramANa kahate haiM, usameM do bhAga kyoM haiM ? - aisA koI prazna pUche to usakA samAdhAna - donoM jJAna sahI haiM; kintu AtmA jJAnasvabhAvI hai - aisA svatarapha jhukA huA jJAna AdaraNIya hai aura jo jJAna indriya dvArA arthAt duzmana dvArA hotA hai, vaha parokSa hai aura chor3ane lAyaka hai| ___ yahA~ to indriyajJAna ko mohavAlA-AkulatAvAlA-saMzayavAlA kahA hai| paratarapha ke lakSyavAlA jJAna bhedavAlA hai; isalie vaha AdaraNIya nahIM hai - aisA kahA hai| indriyajJAna parAdhIna, kramika aura malina hone se duHkhadAyaka hai; isalie vaha heya hai| pratyakSajJAna paramArthataH sukharUpa hai| AtmA kA jJAnasvabhAva trikAla hai, usakI paryAya indriya kI sApekSatA karake jJAna kare, vaha parokSajJAna pramANa isaprakAra uparyukta pA~ca kAraNoM se pratyakSajJAna anAkula hai aura isIkAraNa pratyakSajJAna pAramArthika sukhasvarUpa hai|" AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM isa gAthA kA bhAva AcArya amRtacandrakRta tattvapradIpikA TIkA ke anusAra hI spaSTa karate haiN| kavivara vRndAvanadAsajI pravacanasAra paramAgama meM isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra vyakta karate haiM - (manaharaNa kavitta ) aiso jJAna hI ko sukha nAma jinarAja kahyo, jauna jJAna Apane subhAva hI soM jagA hai| nirAvarnatAI saravaMga jAmeM AI au ju, anaMte padAratha meM phaili jagamagA hai / / vimala sarUpa hai abhaMga saravaMga jAko, jAmeM avagrahAdi kriyA ko krama bhagA hai| 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-57 3. vahI, pRSTha-58 2. vahI, pRSTha-57 4. vahI, pRSTha-63 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 pravacanasAra anuzIlana hone para bhI Adara karane lAyaka nahIM hai| jJAnasAmAnyasvabhAva ke Upara tairanevAlA kevalajJAna aMgIkAra karaneyogya hai; yaha bAta yahA~ calatI hai|" ukta gAthA aura usakI TIkAoM meM pA~ca kAraNoM se atIndriya pratyakSa jJAna ko anAkula aura pAramArthika sukhasvarUpa kahA hai| jinake kAraNa atIndriya pratyakSajJAna ko pUrNataH anAkula aura pAramArthika sukhasvarUpa kahA hai; ve pA~ca kAraNa isaprakAra haiM - prathama to vaha atIndriyajJAna svAdhIna hai; isakAraNa nirAkula hai; dUsare usake jAnane ke sampUrNa dvAra khule hue haiM, isakAraNa nirAkula hai; tIsare sabhI padArthoM ko jAna lene se kisI ko bhI jAnane kI icchA na rahane se nirAkula hai; cauthe sabhI ko saMzayAdi rahita jAnane ke kAraNa vimala hone se nirAkula hai aura pA~caveM sabhI ko ekasAtha jAna lene ke kAraNa kramaza: honevAle padArthoM ke grahaNa se honevAle kheda se rahita hone ke kAraNa nirAkula hai| isaprakAra ukta pA~ca kAraNoM se anAkula hone ke kAraNa pratyakSajJAna paramArthataH sukhasvarUpa hI hai| isake viruddha parokSajJAna parAdhIna hone se AkulatAmaya hai, anya dvAroM ke avaruddha hone ke kAraNa AkulatAmaya hai, pUrNajJAna na hone se zeSa padArthoM ko jAnane kI icchA ke kAraNa Akulita hai, samala hone se saMzayAdi ke kAraNa Akulita hai aura avagrahAdi pUrvaka jAnane ke kAraNa kramaza: jAnane ke kheda se Akulita hai| isaprakAra ukta pA~ca kAraNoM se parokSajJAna atyanta Akulita hone se sukhasvarUpa nahIM hai| isaprakAra yaha nizcita huA ki atIndriya pratyakSajJAna arthAt kevalajJAna atIndriya sukhasvarUpa hone se upAdeya hai aura indriyajJAnarUpa parokSajJAna sukhasvarUpa nahIM hone se heya hai| tAtparya yaha hai ki indriyajJAna aura indriyasukha heya hai aura atIndriya pravacanasAra gAthA-60 vigata gAthA meM jora dekara yaha kahA thA ki atIndriya pratyakSajJAna arthAt kevalajJAna pAramArthika sukhasvarUpa hai aura aba isa gAthA meM ukta kathana meM AzaMkA vyakta karanevAloM kA samAdhAna kara rahe haiN| - isa gAthA kI utthAnikA meM AcArya amRtacandradeva svayaM likhate haiM ki kevalajJAna ko bhI pariNAma ke dvArA kheda ho sakatA hai; isakAraNa kevalajJAna ekAntikasukha nahIM hai' - aba isa mAnyatA kA khaNDana karate haiMgAthA mUlata: isaprakAra hai - jaM kevalaM ti NANaM taM sokkhaM pariNamaM ca so ceva / khedo tassa Na bhaNido jamhA ghAdI khayaM jAdA / / 6 / / (harigIta) are kevalajJAna sukha pariNAmamaya jinavara khaa| kSaya ho gaye haiM ghAtiyA re kheda bhI usake nahIM / / 6 / / jo kevala nAma kA jJAna hai arthAt kevalajJAna hai, vaha sukha hai, pariNAma bhI vahI hai aura use kheda nahIM kahA hai; kyoMki ghAtikarma kSaya ko prApta ho gaye haiN| tattvapradIpikA TIkA meM ukta gAthA ke bhAva ko spaSTa karate hue AcArya amRtacandra likhate haiM - "yahA~ kevalajJAna ke sandarbha meM yaha spaSTa kiyA jA rahA hai ki kheda kyA hai, pariNAma kyA hai tathA kevalajJAna aura sukha meM vyatireka (bheda) kyA hai ki jisake kAraNa kevalajJAna ko ekAntika sukhatva na ho? prathama to kheda ke Ayatana ghAtikarma haiM, kevala pariNAma nhiiN| ghAtikarma mahAmoha ke utpAdaka hone se dhatUre kI bhA~ti atat meM tatbuddhi dhAraNa karAke AtmA ko jJeyapadArthoM ke prati pariNamana karAte haiM, jJeyArthapariNamana Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 pravacanasAra anuzIlana gAthA-60 271 karAte haiM; isakAraNa ve ghAtikarma pratyeka padArtha ke prati pariNamita hohokara thakanevAle AtmA ke lie kheda ke kAraNa hote haiN| ghAtikarmoM kA abhAva hone se kevalajJAna meM kheda kahA~ se hogA? dUsare citrita dIvAra kI bhA~ti trikAlavartI samasta padArthoM ke jJeyAkAra rUpa anantasvarUpa svayameva pariNamita hone se kevalajJAna svayaM hI pariNAma hai; isakAraNa anya pariNAma kahA~ hai ki jisase kheda kI utpatti ho ? tIsare vaha kevalajJAna samasta svabhAva pratighAta ke abhAva ke kAraNa niraMkuza anaMtazakti ke ullisita hone se samasta traikAlika lokAloka ke AkAra meM vyApta hokara kUTasthatayA atyaMta niSkaMpa hai; isakAraNa AtmA se abhinna sukhalakSaNabhUta anAkulatA ko dhAraNa karatA huA kevalajJAna svayaM hI sukha hai; isalie kevalajJAna aura sukha kA vyatireka kahA~ hai ? isalie yaha sarvathA anumodana karaneyogya hai ki kevalajJAna ekAntika isalie nizcaya se vaha atIndriyajJAna sukhasvarUpa hI hai, sukha hI hai| isameM raMcamAtra bhI saMzaya nahIM hai| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajIsvAmI isa gAthA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM "kevalajJAna kA kAla ekasamaya kA hai| dUsare samaya vaha nAza ko prApta ho jAtA hai aura nayA utpanna hotA hai|' kevalajJAna ko bArambAra badalanA par3atA hai; isalie kheda hotA hogA - aisA koI pUchatA hai to usakA samAdhAna karane ke lie kahate haiM ki kevalajJAna kA svabhAva sva-paraprakAzaka hai, bheda karake jAnanA hai, isalie vikalpa hai| vizeSarUpa sva-paraprakAzaka AkArarUpa hai; kintu rAga ke vikalparahita hai| kevalI bhagavAna ko sva-paraprakAzaka jJAna hai| vahA~ bhI jJAna kA pariNamana hotA hai; kintu vaha khedadAyaka nahIM hai| nicalIdazA meM krama se palaTanA hotA hai; isalie vaha khedadAyaka hai| kevalI bhagavAna ko atIndriya AnandavAlA jJAna hai, usameM kheda nahIM hotaa| jisane dhatUrA piyA ho use sapheda padArtha pIlA lagatA hai; vaise hI ghAtikarma ke nimitta se jIva atat meM tat buddhi karatA hai| vastu, jisa svarUpa nahIM hotI, vaisI mAnyatA karatA hai aura puNya-pApa ke bhAva jo duHkharUpa haiM, usameM sukhabuddhi karatA hai, jo mithyAtva kA kAraNa hai| jaise dIvAra citrita hotI hai, vaise hI kevalajJAna meM sabhI citrita ho gayA hai| isaprakAra anantasvarUpa svayameva pariNamita hone se kevalajJAna hI pariNAma hai| sukha hai|" isa gAthA ke bhAva ko bhI AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM AcArya amRtacandra kI tattvapradIpikA TIkA ke anusaraNa para hI spaSTa karate haiN| kavivara vRndAvanadAsajI pravacanasAra paramAgama meM isa gAthA ke bhAva ko do chandoM meM vyakta karate haiM; jisameM pahalA chanda isaprakAra hai - (mattagayanda) kevala nAma jo jJAna kahAvata hai sukharUpa nirAkula soii| jJAyakarUpa vahI parinAma na kheda kaha~ tinhi ke madhi hoii|| kheda ko kAraNa ghAtiya karma so mUla" nAza bhayo mala dhoii| yAteM atindriya jJAna soI sukha hai nihacai nahiM saMzaya koI / / 24 / / jo kevala nAma kA jJAna hai, vaha nirAkula sukharUpa hai| vaha pariNAma jJAyakarUpa hai aura usameM raMcamAtra bhI kheda nahIM hai; kyoMki kheda kA kAraNa to ghAtiyA karma haiM, jo kevalI bhagavAna ke jar3amUla se naSTa ho gaye haiM; 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-68 2. vahI, pRSTha-68 4. vahI, pRSTha-71 3. vahI, pRSTha-68 5.vahI, pRSTha-75 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra anuzIlana kevalajJAna sarvathA apariNAmI nahIM; parantu vaha eka jJeya se anya kI tarapha palaTatA nahIM / sarvajJa tInoMkAla ke jJeyAkAroM ko jAnate haiM tathA aise ke aise pariNamana kiyA karate haiM / 272 yaha kevalajJAna AtmA se abhinna hai, isalie sukha ke lakSaNabhUta anAkulatA ko dhAraNa karane se kevalajJAna ko hI sukha kahA hai| jJAna aura sukha donoM hI judA-judA guNa haiN| jJAna sukharUpa nahIM hotA; kintu kevalajJAna pragaTa hone para avinAbhAvarUpa se sukha pragaTa hotA hai; isalie kevalajJAna sukha kahA hai| isaprakAra kevalajJAna aura sukha ko vyatireka kahA~ hai?? yahA~ kahate haiM ki kevalajJAna ekAntika sukha hai - yaha sarvathA anumodana karaneyogya hai; kintu cAra jJAna matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana:paryaya-jJAna anumodana karaneyogya nahIM hai; kyoMki ye cAroM jJAna apUrNa paryAyeM haiN| pariNAma kevalajJAna kA svarUpa hai; isalie kevalajJAna ko pariNAma dvArA kheda nahIM hotA tathA AtmA kI jJAnadazA aMtarasvabhAva ke avalambana se pUrNarUpa huI hai| usa kevalajJAna kA pariNamana svabhAva hai| isaprakAra kevalajJAna aura anAkulatA kA avinAbhAva saMbaMdha hai; isalie kevalajJAna aura sukha bhinna nahIM hai tathA kevalajJAna samaya-samaya badalatA hai; phira bhI usameM upAdhi nahIM hai / kevalajJAna niSkampa, sthira, anAkula hai; isalie kevalajJAna sukhasvarUpa hI hai|" kevalajJAnI sukhI kaise ho sakate haiM; kyoMki unheM to anaMta padArthoM ko jAnane kA kAma karanA hai ? kevalajJAna bhI pariNAma hai; ataH vaha eka samaya bAda svayaM nAza ko prApta hogaa| agale samaya honevAle kevalajJAna ko phira sabhI padArthoM ko jAnanA hogaa| isaprakAra pratisamaya niraMtara sabako 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-75-76 3. vahI, pRSTha 78 2. vahI, pRSTha-76 4. vahI, pRSTha 79 gAthA - 60 jAnane kA kAma karanevAlA kevalajJAnI nirAkula kaise ho sakatA hai ? itanA kAma karanevAle ko thakAna bhI to ho sakatI hai| 273 kevalajJAna kA svarUpa na samajhanevAle aura matizrutajJAna ke samAna hI kevalajJAna mAnanevAloM ke citta meM uktaprakAra kI AzaMkAyeM sahaja hI utpanna ho sakatI haiN| ukta AzaMkAoM kA nirAkaraNa karate hue isa gAthA aura usakI TIkAoM meM yaha kahA gayA hai ki - mAtra pariNamana, thakAvaTa yA dukha kA kAraNa nahIM hai; kintu ghAtikarmoM nimitta se honevAlA paronmukhapariNamana jJeyArthapariNamana thakAvaTa yA dukha kA kAraNa hai| ghAtikarmoM kA abhAva hone se kevalajJAnI ko thakAvaTa yA dukha nahIM hai / anaMtazakti ke dhAraka kevalajJAnI ko thakAvaTa kA prazna utpanna nahIM hotA / pariNamana kevalajJAna kA svabhAva hai, svarUpa hai; vikAra nahIM, upAdhi nhiiN| pariNamanasvabhAva kA abhAva hone para to kevalajJAna kI sattA hI saMbhava nahIM hai / isaprakAra pariNAma (pariNamana) kevalajJAna kA sahajasvarUpa hone se use pariNAma ke dvArA kheda nahIM ho sakatA / traikAlika lokAloka ko, samasta jJeyasamUha ko sadA aDolarUpa se jAnatA huA atyanta niSkaMpa kevalajJAna pUrNata: anAkula hone se anaMtasukha svarUpa hai| isaprakAra kevalajJAna aura anAkulatA bhinna-bhinna na hone se kevalajJAna aura sukha abhinna hI haiN| isaprakAra ghAtikarmoM ke abhAva ke kAraNa, pariNAma upAdhi na hone ke kAraNa aura anantazakti sampanna niSkaMpa hone ke kAraNa kevalajJAna sukhasvarUpa hI hai| Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra gAthA - 61-62 vigata gAthAoM meM yaha kahate A rahe haiM ki atIndriyajJAna arthAt kevalajJAna sukhasvarUpa hI hai, atIndriyasukhasvarUpa hI hai; aba usI bAta kA upasaMhAra karate hue usakI zraddhA karane kI preraNA dete haiM / gAthAyeM mUlataH isaprakAra haiM NANaM atyaMtagayaM loyAloesu vitthaDA diTThI / NaTTamaNiTTaM savvaM iTTaM puNa jaM tu taM laddhaM / / 61 / / No saddahaMti sokkhaM suhesu paramaM ti vigadaghAdINaM / suNidUNa te abhavvA bhavvA vA taM paDicchaMti / / 62 / / ( harigIta ) arthAntagata hai jJAna lokAloka vistRta dRSTi hai| haiM naSTa sarva aniSTa evaM iSTa saba upalabdha haiM / / 61 / / ghAtiyoM se rahita sukha hI paramasukha yaha zravaNa kara / bhI na kareM zraddhA abhavi bhavi bhAva se zraddhA kareM / / 62 / / kevalajJAnI kA jJAna padArthoM ke pAra ko prApta hai, darzana lokAloka meM vistRta hai, sarva aniSTa naSTa ho cuke haiM aura jo iSTa haiM, ve saba prApta ho gaye haiM; isakAraNa kevalajJAna sukhasvarUpa hI hai| jinake ghAtikarma naSTa ho gaye haiM; unakA sukha paramotkRSTa hai - aisA vacana sunakara bhI abhavya zraddhA nahIM karate aura bhavya ukta bAta ko zraddhApUrvaka svIkAra karate haiN| ina gAthAoM kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM - "sukha kA kAraNa svabhAva pratighAta kA abhAva hai| AtmA kA svabhAva darzana - jJAna hai / kevalajJAnI ke unake pratighAta kA abhAva hai; kyoMki darzana gAthA - 61-62 275 lokAloka meM vistRta hone se aura jJAna padArthoM ke pAra ko prApta hone se darzana - jJAna svacchandatApUrvaka vikasita haiN| isaprakAra svabhAva ke pratighAta ke abhAva ke kAraNa sukha abheda vivakSA se kevalajJAna kA svarUpa hai| dUsarI bAta yaha hai ki kevalajJAna sukha hI hai; kyoMki sarva aniSToM kA nAza ho gayA hai aura sampUrNa iSTa kI prApti ho cukI hai| kevalajJAna kI avasthA meM sukhaprApti ke virodhI dukhoM ke sAdhanabhUta ajJAna kA sampUrNatayA nAza aura sukha ke sAdhanabhUta pUrNajJAna kA utpAda isa bAta kI gAraMTI hai ki kevalajJAna sukha hI hai| adhika vistAra se kyA lAbha hai ? isa loka meM mohanIya Adi karmajAlavAloM ke svabhAva pratighAta ke kAraNa aura AkulatA ke kAraNa sukhAbhAsa hone para bhI usa sukhAbhAsa ko sukha kahane kI apAramArthika rUr3hi hai aura jinake ghAtikarma naSTa ho cuke haiM; una kevalI bhagavAna ke svabhAva pratighAta ke abhAva ke kAraNa aura anAkulatA ke kAraNa sukha ke vAstavika kAraNa aura lakSaNa kA sadbhAva hone se pAramArthika sukha hai - aisI zraddhA karaneyogya hai / jinheM aisI zraddhA nahIM hai; ve mokSasukha se dUra rahanevAle abhavya mRgatRSNA ke jalasamUha ko hI dekhate haiM; anubhava karate haiM aura jo ukta vacanoM ko tatkAla svIkAra karate haiM; ve mokSalakSmI ke pAtra Asannabhavya haiM aura jo Age jAkara dUra bhaviSya meM svIkAra kareMge, ve dUrabhavya haiN| " AcArya prabhAcandra ne pravacanasAra kI saroja bhAskara TIkA meM 61vIM gAthA kI TIkA karate hue likhA hai ki antarAya aura mohanIya aniSTa haiM aura anaMtavIrya aura anaMtasukha iSTa haiN| AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM 61vIM gAthA kA artha to tattvapradIpikA TIkA ke samAna hI karate haiM; kintu unheM 62vIM gAthA kI TIkA ke artha meM kucha vizeSa spaSTIkaraNa abhISTa hai; kyoMki yaha kaise Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 pravacanasAra anuzIlana gAthA-61-62 ra77 saMbhava hai ki jo loga abhI ukta kathana para zraddhA nahIM karate, ve bhaviSya meM bhI zraddhA nahIM kreNge| ata: abhI zraddhA na karanevAloM ko mithyAdRSTi to kahA jA sakatA hai, para abhavya kahanA saMbhava nahIM hai ? vastuta: sthiti yaha hai ki jo abhI zraddhA nahIM karate, ve mithyAdRSTi haiM aura jo na to abhI zraddhA karate haiM aura na kabhI bhI zraddhA kareMge, ve abhavya haiN| gAthA aura tattvapradIpikA TIkA kA bhI yahI bhAva hai aura usI kA vizeSa spaSTIkaraNa AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM isaprakAra karate haiM "ve jIva vartamAna samaya meM samyaktvarUpI bhavyatva kI pragaTatA kA abhAva hone se abhavya kahe jAte haiM; ve sarvathA abhavya nahIM haiN| jo jIva vartamAna kAla meM samyaktvarUpa bhavyatva kI pragaTatArUpa se pariNamita haiM; ve bhavya usa anantasukha kI abhI zraddhA karate haiM aura jo jIva samyaktvarUpa bhavyatva kI prakaTatArUpa se bhaviSya meM pariNamita hoMge; ve dUrabhavya Age zraddhAna kreNge| jisaprakAra kotavAla dvArA mArane ke lie pakar3e gaye cora ko maraNa acchA nahIM lagatA; usIprakAra sarAga samyagdRSTi ko indriyasukha iSTa nahIM hai, tathApi kotavAla ke samAna cAritra mohanIya ke udaya se mohita hotA huA AtmanindA AdirUpa se pariNata vaha sarAga samyagdRSTi rAga rahita apane AtmA ke Azraya se utpanna sukha ko prApta nahIM karatA huA heyarUpa se usakA anubhava karatA hai aura jo vItarAga samyagdRSTi zuddhopayogI haiM, unako machaliyoM ko bhUmi para Ane ke samAna athavA agnipraveza ke samAna nirvikAra zuddhAtmasukha se cyuta honA bhI dukha pratIta hotA hai| kahA bhI hai ki jisaprakAra machaliyoM ko jaba bhUmi hI jalAtI hai, to phira aMgAroM kI bAta hI kyA karanA; ve to jalAveMge hI; usIprakAra samatAsukha kA anubhava karanevAle manuSya ko samatA se cyuta honA hI acchA nahIM lagatA hai to phira paMcendriya viSaya-bhogoM kI to bAta hI kyA hai; ve unameM kaise rama sakate haiM?" isIprakAra kavivara vRndAvanadAsajI 61vIM gAthA ke bhAva ko to gAthA aura TIkAoM ke anusAra hI cAra chandoM meM bA~dhate haiM; para 62vIM gAthA ke bhAva ko do chandoM meM apane hI tarIke se prastuta karate haiM; jisameM pahalA chanda isaprakAra hai (mAdhavI) jinako yaha ghAtiyakarma vighAti kai, kevala joti ananta phurI hai| sukha meM utakiSTa atIndriya saukhya, tinhaiM saravaMga abhaMga purI hai|| tisako na abhavya pratIti kareM, puni dUra hu bhavya kI buddhi durI hai| yaha bAta vahI zaradhA dhari haiM, jinake bhava kI thiti Ani jurI hai / / 30 / / jina kevalI bhagavAna ke ghAtikarmoM ke abhAva se kevalajJAna kI ananta jyoti sphurAyamAna huI hai; unako utkRSTa akhaNDa atIndriyasukha sarvAMga pragaTa huA hai| abhavyoM ko to isa bAta kA vizvAsa hI nahIM hotA aura dUrabhavyoM kI buddhi meM bhI yaha bAta jaldI AnevAlI nahIM hai; unheM isa bAta kA vizvAsa karane meM abhI bahuta samaya bAkI hai| isa bAta kI zraddhA to ve hI jIva karate haiM ki jinake saMsAra sAgara kA kinArA nikaTa A gayA hai| ___ jinako isa bAta kA vizvAsa nahIM hai, ve abhavya haiM aura abhavyoM ko isa bAta kA vizvAsa nahIM hotA' - ukta donoM vAkyoM ke bhAva meM bahuta antara hai| prathama vAkya se to aisA lagatA hai ki jinheM ukta bAta meM abhI vizvAsa nahIM hai, ve abhavya haiM - yaha kahA jA rahA hai| jabaki dUsare vAkya meM sApha-sApha kahA hai ki abhavyoM ko ukta bAta para zraddhA nahIM hotii| kavivara vRndAvanadAsajI ne bar3I hI samajhadArI se dUsare prakAra ke vAkya kA prayoga kiyA hai; jo dhyAna deneyogya hai; kyoMki abhavyoM ko to ukta bAta kabhI svIkAra hogI hI nahIM - yaha bAta to nirApada satya hai; parantu Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra anuzIlana jinako isa bAta kA vizvAsa nahIM hai, ve abhavya haiM - isameM praznacihna laga sakatA hai| 278 AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI ukta gAthAoM kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM "kevalajJAna iSTa hai aura ajJAna, rAga-dveSa aniSTa haiM, jinakA unheM nAza huA hai| koI bhI para-padArtha athavA karma aniSTa nahIM hai| karma to jar3a haiN| pUrNa jJAnaparyAya iSTa hai, isake sivAya koI dUsarA iSTa hai hI nahIM / kevalajJAna ne sarva padArthoM ke pAra ko pA liyA hai aura kevaladarzana lokAloka meM vistRta hai / kevalI bhagavAna ko sarva aniSTa arthAt ajJAna aura rAga-dveSa kA nAza huA hai aura iSTa arthAt pUrNajJAna prApta huA hai; isalie kevalajJAna sukhasvarUpa hai|' kevalajJAna meM svabhAva ke pratighAta kA abhAva hai, isalie kevalajJAna sukhasvarUpa hai| AtmA kA svabhAva jJAna-darzana hai| kevaladazA meM darzanajJAna ke pratighAta kA abhAva hai; kyoMki darzana lokAloka meM vistRta hai aura jJAna ne padArthoM ke pAra ko prApta kiyA hai| pUrNajJAna hone para anAkulatA jisakA lakSaNa hai, vaha sukha pragaTa hotA hai| yadyapi jJAna aura sukha pRthak guNa haiM, para abheda vivakSA se jJAna hI sukha hai / 4" 61vIM gAthA meM mAtra yaha kahA gayA hai ki kevalajJAnI ke sarva aniSTa naSTa ho gaye haiM aura lokAloka ko dekhane-jAnane kI sAmarthya pragaTa ho cukI hai; isakAraNa ve pUrNasukhI, anantasukhI haiM aura 62vIM gAthA kA bhAva yaha hai ki ukta anaMtasukhI kevalajJAnI kI zraddhA abhavyoM ko nahIM hotI, nahIM ho sakatI tathA dUrabhavyoM ko bhI isakI zraddhA kama se kama abhI honA to saMbhava nahIM hai; kintu jo nikaTabhavya haiM; unheM sarvajJa bhagavAna kI zraddhA alpakAla meM hI hogii| tAtparya yaha hai ki jinheM sarvajJa bhagavAna kI zraddhA hai; ve to nikaTabhavya haiM hii| 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-91 3. vahI, pRSTha-84 2. vahI, pRSTha- 82 4. vahI, pRSTha- 85 pravacanasAra gAthA - 63-64 abataka yaha batAte A rahe the ki kevalajJAnI ke svAbhAvika sukha hai, atIndriya Ananda hai; ve anaMtasukhI haiM aura aba AgAmI gAthAoM meM yaha batA rahe haiM ki mati-zrutajJAnavAloM ke indriyajJAnavAloM ke jo indriyasukha dekhane meM AtA hai; vaha sukha hai hI nahIM; vaha to nAma kA sukha hai| parokSajJAnI vastutaH to dukhI hI haiN| gAthAyeM mUlataH isaprakAra haiM maNuAsurAmariMdA ahidahudA indiehiM sahajehiM / asahaMtA taM dukkhaM ramaMti visaesu rammesu / / 63 / / jesiM visaesu radI tesiM dukkhaM viyANa sabbhAvaM / jar3a taM Na hi sabbhAvaM vAvAro Natthi visayatthaM / / 64 / / ( harigIta ) narapatI surapati asurapati indriyaviSayadavadAha se / pIr3ita raheM saha sake nA ramaNIka viSayoM meM rameM / / 63 / / paMcendriyaviSayoM meM ratI ve haiM svabhAvika duHkhIjana / duHkha ke binA viSaviSaya meM vyApAra ho sakatA nahIM / / 64 / / cakravartI, asurendra aura surendra sahaja indriyoM se pIr3ita rahate hue una dukhoM ko sahana na kara pAne se ramya viSayoM meM ramaNa karate haiM / jinheM viSayoM meM rati hai; unheM dukha svAbhAvika jAno; kyoMki yadi ve dukhI na hoM to viSayoM meM vyApAra na ho / ina gAthAoM ke bhAva ko tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM - "pratyakSajJAna ke abhAva meM parokSajJAna kA Azraya lenevAle ina prANiyoM ko parokSajJAna kI sAmagrIrUpa indriyoM ke prati nijarasa se hI maitrI dekhI jAtI hai| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 pravacanasAra anuzIlana indriyoM ke prati maitrI ko prApta una prANiyoM ko udayaprApta mahAmoharUpI kAlAgni ne grAsa banA liyA hai; isalie unheM tapta lohe ke gole kI bhA~ti atyanta tRSNA utpanna huI hai; usa dukha ke vega ko sahana na kara sakane ke kAraNa unheM vyAdhi ke pratikAra ke samAna ramya viSayoM meM rati utpanna hotI hai; isalie indriyA~ vyAdhi ke samAna aura viSaya vyAdhi ke pratikAra ke samAna hone se chadmasthoM ke pAramArthika sukha nahIM hai| jinakI hata (nikRSTa) indriyA~ jIvita haiM, unheM upAdhi ke kAraNa dukha nahIM hai, saMyogoM ke kAraNa dukha nahIM hai; apitu unakA dukha svAbhAvika hI hai kyoMki unakI viSayoM meM rati dekhI jAtI hai| jisaprakAra hAthI hathinIrUpI kuTTanI ke zarIra ke sparza kI ora, machalI baMsI meM phaMse hue mAMsa ke svAda kI ora, bhramara banda jo jAnevAle kamala kI gaMdha kI ora, pataMge dIpaka kI jyoti ke rUpa kI ora tathA hirana zikArI ke saMgIta ke svara kI ora daur3ate hue dikhAI dete haiM; usIprakAra durnivAra indriyavedanA ke vazIbhUta hote hue ve yadyapi viSayoM kA nAza ati nikaTa hai; tathApi viSayoM kI ora daur3ate dikhAI dete haiN| yadi 'unakA dukha svAbhAvika hai' - aisA svIkAra na kiyA jAya to jisaprakAra jisakA zItajvara upazAnta ho gayA hai, vaha pasInA lAne ke lie upacAra karatA; jisakA dAhajvara utara gayA hai, vaha kAMjI se zarIra ke tApa ko utAratA, jisakI A~kha kA dukha dUra ho gayA hai, vaha vaTAcUrNa A~jatA, jisakA karNa zUla naSTa ho gayA hai, vaha kAna meM bakare kA mUtra DAlatA dikhAI nahIM detA; usIprakAra indriyasukhavAloM ke dukha nahIM ho to unake indriya viSayoM meM vyApAra dekhane meM nahIM AnA cAhie; kintu unake viSaya pravRtti dekhI jAtI hai| isase yaha siddha huA ki jinake indriyA~ jIvita haiM; aise parokSajJAniyoM ke dukha svAbhAvika hI hai|" ukta gAthAoM aura usakI TIkA meM yaha bAta siddha kI gaI hai ki puNyodaya se prApta honevAle viSaya-bhogoM meM raMcamAtra bhI sukha nahIM hai; apitu gAthA-63-64 281 ve dukharUpa hI haiN| gAthA meM to yahA~ taka likhA hai ki apAra bhoga-sAmagrI se sampanna cakravartI, asurendra aura surendra bhI dukhI haiM; kyoMki ve apane dukhoM ko dUra karane ke lie ramaNIka viSayoM meM ramaNa karate haiN| yadi ve dukhI nahIM hote to unakI viSayoM meM pravRtti nahIM hotI / yahA~ pA~ca indriyoM saMbaMdhI pA~ca udAharaNa dekara yaha batAyA gayA hai ki jaba ekaeka indriya ke vazIbhUta hokara prANI itane dukha uThAte haiM to phira jo pA~coM indriyoM ke AdhIna haiM; unake dukhoM kI to bAta hI kyA karanA ? hAthI sparzana indriya ke vaza hokara kuTTanI hathinI ke pIche bhAgatA huA gaDDhe meM girakara jIvanabhara ko gulAma bana jAtA hai, machalI rasanA indriya ke vazIbhUta hokara apanA kaMTha chidAkara maraNa ko prApta hotI hai, gaMdha kA lobhI bhauMrA kamala meM baMda hokara jAna gaMvA detA hai, rUpa ke lobhI pataMge dIpaka kI jyoti para jala marate haiM aura saMgIta ke lobhI hiraNa zikArI dvArA mAra diye jAte haiN| isaprakAra eka-eka indriyoM ke AdhIna prANiyoM kI durdazA dekhakara yaha vicAra karanA cAhie ki pA~coM indriyoM ke gulAmoM ko sukhI kaise kahA jA sakatA hai ? / dUsare udAharaNoM se bhI yaha siddha kiyA gayA hai ki ve dukhI hI haiN| kahA jAtA hai ki bakare kI pezAba kAna meM DAlane se kAna kA darda ThIka ho jAtA hai| yaha to Apa jAnate hI haiM ki jo vastu kAna meM DAlI jAtI hai, vaha gale ke mAdhyama se mu~ha meM bhI A jAtI hai| aisA kauna vyakti hogA ki jo mahAniMda mala-mUtra ko apane kAna meM DAlegA; kintu jaba kAna meM bhayaMkara darda hotA hai to azuddhatA kA vicAra kiye binA loga aisA bhI karate dekhe jAte haiN| jisaprakAra bakare kI pezAba ko kAna meM DalavAnA isa bAta kA pratIka hai ki use bhayaMkara pIr3A ho rahI hai; usIprakAra paMcendriya viSayoM kI gaMdI se gaMdI kriyAyeM isa bAta kI pramANa haiM ki paMcendriya viSayoM ko bhoganevAle Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 pravacanasAra anuzIlana mahAdukhI haiN| ye paMcendriyoM ke bhoga dukhI hone kI nizAnI haiM, sukhI hone kI nhiiN| AcArya jayasena ne tAtparyavRtti TIkA meM ina gAthAoM kA bhAva atisaMkSepa meM isIprakAra vyakta kiyA hai| kavivara vRndAvanadAsajI ne bar3e hI mArmika DhaMga se cAra chandoM meM ina donoM gAthAoM ke bhAva ko sameTa liyA hai| unameM se mahattvapUrNa do chanda isaprakAra haiM (mAdhavI) nara indra surAsura indrani ko sahajai jaba indriyaroga satAvai / taba pIr3ita hokara gogana ko nita bhoga manogana mAMhi ramAvai / / tahA~ cAha kI dAha navIna baDhe ghRtaAhuti meM jimi Agi jagAvai / sahajAnaMda bodha vilAsa vinA nahiM osa ke dasoM pyAsa bujhaavai||32|| cakravartI, asurendra aura surendroM ko jaba sahajabhAva se indriyaroga satAte haiM; taba ve pIr3ita hokara svayaM ko pA~ca indriyoM ke manorama bhogoM meM ramA dete haiN| aisA karane para jisaprakAra agni meM ghI DAlane se vaha aura adhika ugratA se jalane lagatI hai; usIprakAra ina bhogoM se viSaya cAha kI dAha aura adhika ugra ho jAtI hai| are bhAI! sahajAnaMda aura jJAna ke vilAsa ke binA bhogoM se yaha usIprakAra zAnta nahIM hotI, jisaprakAra oMsa kI bUMda se pyAsa nahIM bujhtii| (SaTpada) jina jIvani ko viSayamAhiM ratirUpa bhAva hai| tinake ura meM sahaja duHkha dIkhata janAva hai / / jo subhAvateM duHkharUpa indrI nahiM hoii| to viSayani ke heta karata vyApAra na koI / / kari maccha dvirepha zalabha harina viSayani-vaza tana paraharahiM / yAta indrIsukha dukhamaI kahI suguru bhavi ura dharahiM / / 35 / / gAthA-63-64 282 jina jIvoM ko paMcendriya viSayoM meM rAgabhAva hai; unake hRdaya meM sahajabhAva se dukha dikhAI detA hai| yadi saMsArI prANiyoM ko svAbhAvika dukha nahIM hotA to unakI pravRtti gaMde indriya viSayoM kI ora nahIM hotii| hAthI, machalI, bhauMrA, pataMgA aura hiraNa paMcendriyoM ke viSayavaza hI prANa chor3ate haiM; isalie indriyasukha dukharUpa hI hai| yaha bAta suguru ne kahI hai; isalie he bhavyajIvo ! ise hRdaya meM dhAraNa kro| dekho, ukta chanda kI eka paMkti meM pA~coM indriyoM saMbaMdhI pA~ca udAharaNoM ko sameTa liyA hai| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI ina gAthAoM para pravacana karate hue kahate haiM___ "parokSajJAnavAle kA indriyasukha vAstava meM sukha nahIM hai| vaha thor3e samaya kA, ekapala kA, jarA-sA bhI sukha nahIM hai; apitu du:kha hI hai| parokSajJAnavAlA sAmagrI ko DhU~DhatA hai; isalie use thor3A bhI sukha nahIM hai| manuSyendra (cakravartI) asurendra aura surendra svAbhAvika indriyoM se pIr3ita hone se unheM svAbhAvika AkulatA hai; AkulatA hone se ve ramya viSayoM meM ramate haiM; isalie ve thor3e bhI sukhI nahIM haiN|" ___ ukta sampUrNa kathana kA sAra mAtra itanA hI hai ki bar3e-bar3e puNyavAna manuSyoM meM cakravartI aura devoM meM devendra aura asuroM meM asurendra sabhI dukhI haiM, sukhI koI bhI nhiiN| vastuta: bAta yaha hai ki saMsAra meM sukha hai hI nhiiN| jise saMsAra meM sukha kahA jAtA hai, vaha sukha nahIM, dukha hI hai aura jise hama sukhasAmagrI kahate haiM, vaha sukhasAmagrI nahIM, bhogasAmagrI hI hai, dukhasAmagrI hI hai| yadi cakravartI Adi dukhI nahIM hote to viSaya bhogoM meM kyoM ulajhate, kyoM ramate? ata: yaha sunizcita hI hai ki parokSajJAnI sukhI nahIM haiM; sukhI to pratyakSajJAnI kevalajJAnI hI haiN| 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-97 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra gAthA-65-66 vigata gAthAoM meM yaha samajhAyA hai ki parokSajJAniyoM ko saccA sukha prApta nahIM hai; vastuta: ve dukhI hI haiM; yahI kAraNa hai ki ve ramya indriya viSayoM meM ramate haiN| aba ina gAthAoM meM yaha batAyA jA rahA hai ki paMcendriyoM ke samudAyarUpa zarIra saMsAriyoM ko bhI sukha kA kAraNa nahIM hai; kyoMki yaha jIva apanI paryAyagata yogyatA ke kAraNa sukha-dukharUpa svayaM hI pariNamita hotA hai| gAthAyeM mUlata: isaprakAra haiM - pappA iTTe visaye phAsehiM samasside sahAveNa / pariNamamANo appA sayameva suhaM Na havadi deho / / 65 / / egateNa hi deho suhaM Na dehissa kuNadi sagge vaa| visayavaseNa du sokkhaM dukkhaM vA havadi sayamAdA / / 66 / / (harigIta) indriya viSaya ko prApta kara yaha jIva svayaM svabhAva se| sukharUpa ho para deha to sukharUpa hotI hI nahIM / / 5 / / svarga meM bhI niyama se yaha deha dehI jIva ko| sukhanahIM deyaha jIvahIbasa svayaM sakha-dakharUpa ho||16|| sparzanAdika indriyA~ jinakA Azraya letI haiM, aise iSTa viSayoM ko pAkara apane svabhAva se hI pariNamana karatA huA AtmA svayaM hI indriyasukha rUpa hotA hai, deha sukharUpa nahIM hotii| ___ yaha bAta sunizcita hI hai ki svarga meM bhI zarIra zarIrI ko sukha nahIM detA; parantu AtmA viSayoM ke vaza meM sukha athavA dukharUpa svayaM hotA hai| ukta gAthAoM kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM - "vastutaH isa AtmA ko sazarIra avasthA meM bhI zarIra sukha kA gAthA-65-66 285 sAdhana ho - aisA hameM dikhAI nahIM detA; kyoMki taba bhI, mAno unmAdajanaka madirA kA pAna kiyA ho aisI, prabala moha ke vaza vartanevAlI, 'yaha viSaya hameM iSTa ' - isaprakAra viSayoM kI ora daur3atI huI indriyoM ke dvArA asamIcIna pariNati kA anubhava karane se, jisakI zakti kI utkRSTatA (paramazuddhatA) ruka gaI hai - aise nizcayakAraNarUpa apane jJAna-darzanavIryAtmaka svabhAva meM pariNamana karatA huA yaha AtmA svayameva sukhI hotA hai| zarIra to acetana hone se sukha kA nizcayakAraNa nahIM hai; isalie vaha sukharUpa nahIM hotaa| yahA~ yaha siddhAnta hai ki zarIra divya vaikriyaka hI kyoM na ho; tathApi vaha sukha nahIM de sakatA; ata: yaha AtmA iSTa athavA aniSTa viSayoM ke vaza hokara svayaM hI sukha athavA dukharUpa hotA hai|" ___yadi zarIra sukha kA kAraNa hotA to siddha bhagavAna sukhI nahIM hote; kyoMki unake zarIra nahIM hai| zarIra na hone para bhI siddha bhagavAna sukhI haiM; isase siddha hotA hai ki zarIra sukha kA kAraNa nahIM hai| __AcArya jayasena to tAtparyavRtti nAmaka TIkA meM 65vIM gAthA kI TIkA kI utthAnikA meM hI likhate haiM ki siddhoM ke zarIra ke abhAva meM bhI sukha hai - yaha batAne ke lie hI zarIra sukha kA kAraNa nahIM hai - yaha vyakta karate haiN| TIkA ke anta meM gAthA ke tAtparya ko spaSTa karate hue ve likhate haiM ki saMsArI jIvoM ko jo indriyasukha hai; usakA bhI upAdAna kAraNa jIva hI hai, zarIra nahIM aura siddhoM ke atIndriyasukha kA upAdAna to AtmA hai hii| ___isa para yadi koI kahe ki manuSya-tiryaMcoM kA zarIra aneka vyAdhiyoM se bharA hai; ata: vaha sukha kA kAraNa nahIM hogA; kintu devoM kA zarIra to vaikriyaka hotA hai, divya hotA hai, vyAdhiyoM se rahita hotA hai; vaha to sukha kA kAraNa hogA hI? Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 pravacanasAra anuzIlana usako samajhAte hue kahate haiM ki vaha divya zarIra bhI sukha kA kAraNa nahIM hai| atIndriya sukha kA kAraNa to zarIra hai hI nahIM, indriyasukha-dukha kA kAraNa bhI zarIra nahIM, AtmA kA azuddha upAdAna hI hai| isaprakAra yaha sunizcita huA ki atIndriya sukha kA kAraNa AtmA kA zuddhopAdAna hai aura indriyasukha-dukha kA kAraNa AtmA kA azuddhopAdAna hai| kavivara vRndAvanadAsajI donoM hI gAthAoM ke bhAva ko eka-eka chanda meM prastuta karate haiN| 66vIM gAthA ke bhAva ko prastuta karanevAlA chanda isaprakAra hai (manaharaNa) sarvathA prakAra devaloka hU meM dekhie to, deha hI cidAtamA ko sukha nAhiM karai hai| jaddapi suraga utakiSTa bhoga uttama au, vaikriyaka kAya sarva puNya joga bharai hai / / tahA~ viSayani ke vivaza bhayo jIva Apa, ___Apa hI sukhAsukhAdi bhAvani Adarai hai| jJAyaka subhAva cidAnaMdakaMda hI meM vRnda, tA" cidAnaMda doU dazA Apa dharai hai / / yadyapi svargoM meM puNya ke yoga se sabhI anukUla saMyoga prApta haiM; vaikriyaka zarIra hai, uttama bhogoM kI upalabdhi hai; tathApi svargoM meM bhI deha AtmA ko sukha denevAlI nahIM hai| vahA~ bhI yaha AtmA svayaM hI viSayoM ke vaza hokara sukha-dukharUpa pariNamita hotA hai| tAtparya yaha hai ki jJAnAnandasvabhAvI cidAnanda hI svayaM apanI upAdAnagata yogyatA ke kAraNa sukha-dukharUpa donoM avasthAoM ko dhAraNa karatA hai| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI ina gAthAoM kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM - gAthA-65-66 287 "koI pUchatA hai ki siddhoM ko indriyA~ nahIM hotI to unheM kyA sukha hogA ? aisA kahanevAle ko yahA~ kahate haiM ki tujhe indriya kA sukha nahIM, kintu kalpanA kA sukha hai| ___ zarIra sukhI to sarva sukhI - aisA loga kahate haiM; kintu yaha bAta sahI nahIM hai; kyoMki zarIra sukha kA sAdhana ho - aisA to hameM dikhAI nahIM detaa| azuddha svabhAvarUpa pariNamita hotA huA AtmA hI svayameva indriyasukharUpa hotA hai, usameM zarIra kAraNa nahIM hai; kyoMki sukharUpa pariNati aura zarIra ekadama pRthak hone ke kAraNa sukha ko aura zarIra ko nizcaya se kArya-kAraNatA bilkula nahIM hai, apitu zarIra ko sukha kA vyavahAra se kAraNa kahA, vaha mAtra kahane ke lie hai arthAt vAstava meM zarIra sukha kA kAraNa nahIM hai| dekho ! yahA~ yaha nahIM kahA ki 'zarIra kathaMcit sukha kA sAdhana hai aura kathaMcit sukha kA sAdhana nahIM hai, kintu ekAnta arthAt niyama kahA hai ki zarIra sukha kA sAdhana nahIM hai, nahIM hai|' yahA~ siddhAnta yaha hai ki bAhya sAdhana sukha-duHkha kA kAraNa nahIM hai, apitu AtmA svayaM yaha padArtha mujhe iSTa hai' - isaprakAra unake vaza hokara unameM sukha kI kalpanA karatA hai, jabaki aniSTa viSaya, roga athavA nirdhanatA duHkha kA sAdhana nahIM hai, apitu yaha mujhe ThIka nahIM hai' - aisI kalpanA du:kha kA kAraNa hai| zarIra svastha ho, pratiSThA (ijjata) ho, paisA ho, vaimAnika devoM kI sAmagrI ho to vaha bhI sukha kA kAraNa nahIM hai|' nirdhanatA, daridratA, roga du:kha kA kAraNa nahIM hai; apitu jJAnasvarUpa AtmA ko bhUlakara 'mujhe roga aniSTa hai' - aisI kalpanA hI duHkha kA kAraNa hai| yadi roga du:kha kA kAraNa ho to jitane pramANa meM roga, utane pramANa meM vaha duHkha kA kAraNa bananA cAhie, kintu aisA nahIM hotaa| 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-109 2. vahI, pRSTha-109 3. vahI, pRSTha-113 4 . vahI, pRSTha-114 5. vahI, pRSTha-115 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra anuzIlana tathA zarIra dharma kA sAdhana nahIM, apitu apanA jJAnAnandasvabhAva dharma kA sAdhana hai| AtmA apane svarUpa ko bhUlakara svayaM sukha-duHkharUpa hotA hai| svayaM jJAnAnanda svarUpa hai, use bhUlakara jo saMyogoM ko hitakara tathA ahitakara mAnatA hai, vaha dukha kA kAraNa hai| zarIra sundara mile, putraputrI acche mile to vahA~ ThIkapane kI kalpanA karatA hai aura mujhe sukha milA hai - aisA mAnatA hai; kintu yaha mAnA huA sukha bhI para ke kAraNa nahIM huA hai; kyoMki yadi paise ke kAraNa sukha ho to paisA jaba ho, tabataba hara samaya sukha honA caahie| 288 paccIsa hajAra kI aMgUThI pahana kara nikalA ho aura rAsteM meM kisI badamAza ne pITa kara aMgUThI chIna lI ho; taba vicAra karatA hai ki yadi aMgUThI pahanakara nahIM AyA hotA to sukha hotaa| pahale mAnatA thA ki aMgUThI pahanane se zobhA hai aura aba nahIM pahanane meM sukha mAnatA hai; isaprakAra kalpanA karatA hai, kintu aMgUThI sukha-duHkha kA kAraNa nahIM hai| " isaprakAra ina gAthAoM meM yahI kahA gayA hai ki zarIrAdi saMyoga na to sukha ke kAraNa haiM aura na duHkha ke kAraNa haiM; kyoMki ve to apane AtmA ke lie paradravya haiN| paradravya na to hameM sukha hI detA hai aura na dukha detA hai| hamAre sukha-dukha ke kAraNa hamameM hI vidyamAna haiN| hama apanI paryAyasvabhAvagata yogyatA ke kAraNa hI jaba para-padArthoM meM apanApana karate haiM, unake lakSya se rAga-dveSa karate haiM, unheM sukha-dukha kA kAraNa mAnate haiM to svayaM sukhI - dukhI hote haiN| AtmA ke Azraya se utpanna honevAlA atIndriyasukha to zarIrAdi saMyogoM ke kAraNa hotA hI nahIM hai; kintu laukika sukha-dukha- - indriyajanya sukha-dukha bhI dehAdi saMyogoM ke kAraNa nahIM hote / tAtparya yaha hai ki deha kA kriyA se na dharma hotA hai, na puNya aura na pApa / ye sabhI bhAva AtmA se hI hote haiN| 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha- 115-116 pravacanasAra gAthA - 67-68 vigata gAthAoM meM jora dekara yaha kahate A rahe haiM ki zarIradhArI prANiyoM ko sukha-duHkha kA kAraNa zarIra nahIM hai; apitu unakA AtmA hI svayaM apanI upAdAnagata yogyatA se athavA apane azuddha-upAdAna se svayaM sAMsArika sukha - dukharUpa pariNamita hotA hai| aba AgAmI gAthAoM meM yaha kaha rahe haiM ki na kevala deha hI, apitu pA~ca indriyoM ke viSaya bhI saMsArI jIvoM ko sukha-dukha meM kAraNa nahIM hai| vastuta: bAta yaha hai ki saMsArI jIva apanI azuddhopAdAnagata yogyatA ke kAraNa sukhI - duHkhI haiM aura siddha bhagavAna apanI zuddhopAdAnagata yogyatA ke kAraNa anaMtasukhI haiN| gAthAyeM mUlataH isaprakAra haiM timiraharA jar3a diTThI jaNassa dIveNa Natthi kAyavvaM / taha sokkhaM sayamAdA visayA kiM tattha kuvvaMti / / 67 / / sayameva jahAdicco tejo uNho ya devadA Nabhasi / siddho vi tahA NANaM suhaM ca loke tahA devo / / 68 / / ( harigIta ) timirahara ho dRSTi jisakI use dIpaka kyA kare / jaba jiya svayaM sukharUpa ho indriya viSaya taba kyA kareM / / 67 jisataraha AkAza meM ravi uSNa tejaru deva hai / basa usataraha hI siddhagaNa saba jJAna sukha ara deva haiM / / 68 / / yadi kisI kI dRSTi andhakAranAzaka ho to use dIpaka kI AvazyakatA nahIM hai; usIprakAra jaba AtmA svayaM sukharUpa pariNamita hotA hai, taba viSaya kyA kara sakate haiM, viSayoM kA kyA kAma hai ? jisaprakAra AkAza meM sUrya svayaM se hI teja, uSNa aura deva hai; usIprakAra loka meM siddha bhagavAna bhI svayaM se hI jJAna, sukha aura deva haiN| Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra anuzIlana ye sukhAdhikAra ke upasaMhAra kI gAthAe~ haiN| ina gAthAoM kA bha tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM - " jisaprakAra ullU - billI Adi naktaMcaroM ke netra svayameva hI timiranAzaka hote haiM; isakAraNa unheM andhakAra ko naSTa karanevAle dIpakAdi kI koI AvazyakatA nahIM hotI; usIprakAra saMsAra meM yA mukti meM svayameva sukharUpa pariNamita isa AtmA ko viSayoM kI kyA AvazyakatA hai ? phira bhI ajJAnI jIva 'viSaya sukha ke sAdhana haiM' - aisI mAnyatA se vyartha hI viSayoM kA adhyAsa karate haiM, Azraya karate haiM, sevana karate haiM; tathApi saMsAra meM yA mukti meM svayameva sukharUpa pariNamita isa AtmA kA viSaya kyA kara sakate haiM ? 290 tAtparya yaha hai ki sukha kI prApti meM indriyaviSaya akiMcitkara haiN| jisaprakAra AkAza meM anya kAraNa kI apekSA rakhe binA hI sUrya svayameva atyadhika prabhAsamUha se camakate hue svarUpa ke dvArA vilasita prakAzayukta hone se teja hai, uSNatArUpa pariNamita gole ke bhAMti sadA uSNatA pariNAma ko prApta hone se uSNa hai aura devagati nAmaka nAmakarma ke udaya se svabhAva se hI deva hai; usIprakAra loka meM anyakAraNa kI apekSA rakhe binA hI bhagavAna AtmA (siddha bhagavAna) svayameva hI sva-para ko prakAzita karane meM samartha anaMtazakti yukta sahaja saMvedana ke sAtha tAdAtmya hone se jJAna hai, AtmatRpti se utpanna honevAlI utkRSTa anAkulatA meM sthita hone ke kAraNa sukha hai aura Atmatattva kI upalabdhi sampanna budhajanoM ke manarUpI zilAstambha meM jinakI atizaya divyatA aura stuti utkIrNa hai, aise divya AtmasvarUpavAna hone se deva hai| isalie isa AtmA ko sukhasAdhanAbhAsarUpa viSayoM se basa ho / tAtparya yaha hai ki isa AtmA ko viSayoM meM sukhabuddhi tatkAla chor3a denI caahie|' yahA~ dhyAna deneyogya bAta yaha hai ki gAthA meM to spaSTarUpa se yaha likhA gAthA - 67-68 291 hai ki jisaprakAra sUrya svabhAva se teja, uSNa aura deva hai; usIprakAra siddha bhagavAna bhI svabhAva se jJAna, sukha va deva haiM; jabaki tattvapradIpikA TIkA meM siddha bhagavAna ke sthAna para bhagavAna AtmA zabda kA upayoga kiyA gayA hai| ataH yaha prazna uThanA svAbhAvika hI hai ki yahA~ siddhaparyAya apekSita hai yA trikAlI dhruva bhagavAna AtmA apekSita hai ? AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM siddha bhagavAna hI artha karate haiN| kavivara vRndAvanadAsajI paramAtama zabda kA prayoga karate haiM; jo siddha bhagavAna kI ora hI iMgita karatA hai / AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI bhI isa prakaraNa para vyAkhyAna karate hue siddha bhagavAna kA hI smaraNa karate haiN| AcArya amRtacandra dvArA bhI jJAna, sukha va deva ke lie jina vizeSaNoM kA upayoga kiyA gayA hai; unameM siddha bhagavAna hI pratibimbita hote haiM / ataH yahI lagatA hai ki AcArya amRtacandra ko bhI yahA~ siddha bhagavAna hI abhISTa haiM; tathApi unhoMne adhyAtma ke jora meM bhagavAna AtmA zabda kA prayoga kiyA hai| AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI ina gAthAoM kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM - "yadi prANI kI dRSTi svayaM hI aMdhakAra kA nAza karanevAlI ho to use dIpaka se koI prayojana nahIM hotaa| jaise ullU Adi nizAcaroM ko dIpaka kI jarUrata nahIM hotI; vaise hI jaba AtmA svayaM rAgarUpa pariNamita hotA hai, taba viSaya kA kyA kareM ? yahA~ deha aura viSaya donoM ko hI nikAla diyA hai; kyoMki ve sukha ke kAraNa nahIM haiM / ajJAnI svayaM unameM sukha kI kalpanA karatA hai / jaise sukha - duHkha kI kalpanA saMyoga meM nahIM hai, vaise hI vaha svabhAva meM bhI nahIM hai; mAtra vartamAna paryAya meM hI yaha kalpanA karatA hai|" 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha 119 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-67-68 293 292 pravacanasAra anuzIlana saMsAradazA meM amuka viSaya aura siddhadazA meM lokAloka ke viSaya dukha-sukha ke kAraNa nahIM haiM; apitu jIva svayameva sukharUpa pariNamita hotA hai| AtmA ke jJAna meM se kevalajJAna pragaTa huA, usameM lokAloka jAnane meM AtA hai, kintu lokAloka sukha kA kAraNa nahIM hai; isItaraha nicalI dazA meM bhI viSaya kyA kare ? viSaya kaho athavA nimitta kaho eka hI bAta hai| bAhara kI vastue~ kyA kareM? saMyoga dukha nahIM hai, isalie saMyoga ko dUra karane jAe to du:kha nahIM mittegaa| isake viparIta saMyoga rahita AtmA jJAnasvabhAvI hai - aisA samajhe to du:kha mitte| jIva vikArIdazA kare to duHkhasvarUpa aura avikArI dazA kare to apane se hI sukharUpa pariNamita hotA hai| use sparza, rasa, gaMdha, varNa ke viSaya akiMcitkara haiM arthAt kucha nahIM krte| jisaprakAra AkAza meM sUrya apane Apa hI teja aura uSNa hai, use kisI dUsarI agni kI jarUrata nahIM hai; usIprakAra loka meM pUrNa paramAtmA jinako pUrNa Ananda pragaTa huA hai, ve svayaM jJAna, sukha aura deva haiM / AtmA meM jJAna aura AnandasvabhAva vidyamAna hai, ve svayaM hI deva hai| ___para-padArtha ko parapane prakAzita karane kI pUrNa tAkata hai, kintu para ko karane kI AtmA kI tAkata nahIM hai| AtmA jagata ko jAne; kintu AtmA ke kAraNa zarIra calatA hai athavA vANI nikalatI hai - aisI tAkata AtmA meM nahIM hai| ajJAnI isake viparIta mAnatA hai; kyoMki use jJAnatattva kI khabara nahIM hai|' isaprakAra ina gAthAoM meM yahI kahA gayA hai ki jisaprakAra billI ko timiranAzaka dRSTi prApta hone se aMdhakAra meM dekhane ke lie dIpaka kI 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-121 2. vahI, pRSTha-122 3. vahI, pRSTha-124 4. vahI, pRSTha-130 AvazyakatA nahIM hai; usIprakAra sukhasvabhAvI bhagavAna AtmA ko sukha prApta karane ke lie paMcendriyoM ke viSayoM kI AvazyakatA nhiiN| jisakA svabhAva hI jJAna aura Ananda ho, use jJAna aura Ananda prApta karane ke lie para ke sahayoga kI kyA AvazyakatA hai ? jisaprakAra svabhAva se uSNa tejavaMta sUrya ko uSNa va tejavaMta hone ke lie agni kI AvazyakatA nahIM hai; usIprakAra svabhAva se jJAnAnanda svabhAvI AtmA ko yA siddha bhagavAna ko jJAnI aura sukhI hone ke lie para kI raMcamAtra bhI apekSA nahIM hai| yadyapi AcArya amRtacandra kI tattvapradIpikA TIkA meM sukhAdhikAra yahIM samApta ho gayA hai; tathApi AcArya jayasena kI tAtparyavRtti TIkA meM ina gAthAoM ke uparAnta bhI do gAthAyeM prApta hotI haiM; jo tattvapradIpikA meM nahIM haiN| ukta donoM gAthAoM meM kramazaH arihaMta aura siddha bhagavAna kI stuti kI gaI hai| isaprakAra ve adhikAra ke anta meM honevAle maMgalAcaraNarUpa gAthAyeM hI haiN| isaprakAra kI eka gAthA jJAnAdhikAra ke anta meM bhI prApta hotI hai| jisakI carcA yathAsthAna kI jA cukI hai| ukta gAthA ko jJAnAdhikAra ke anta meM AnevAlA maMgalAcaraNa yA phira sukhAdhikAra ke AraMbha meM AnevAlA maMgalAcaraNa bhI kaha sakate haiN| isIprakAra ina gAthAoM ko bhI sukhAdhikAra ke anta meM AnevAlA maMgalAcaraNa yA zubhapariNAmAdhikAra ke AraMbha meM AnevAlA maMgalAcaraNa kaha sakate haiN| ina gAthAoM kI saMgati donoM ora se milatI hai; kyoMki inake pahale AnevAlI gAthA meM bhI siddhoM kI carcA hai aura zubhapariNAma adhikAra kI AraMbhika gAthAoM meM bhI deva-zAstra-guru kI bhakti kI carcA kI gaI hai| eka gAthA zuddhopayogAdhikAra ke madhya meM bhI AI hai| bhAgya se usameM Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-67-68 295 294 pravacanasAra anuzIlana bhI siddhoM kA hI smaraNa kiyA gayA hai| use hama madhya meM honevAle maMgalAcaraNa ke rUpa meM dekha sakate haiN| isaprakAra abataka kula cAra gAthAyeM aisI prApta huI haiM; jo tattvapradIpikA meM nahIM haiM, para tAtparyavRtti meM pAyI jAtI haiN| ve sabhI gAthAe~ maMgalAcaraNarUpa gAthAe~ hI haiM; isakAraNa unake na hone para bhI viSaya pratipAdana meM koI vyavadhAna nahIM aataa| 68vIM gAthA ke uparAnta prApta honevAlI ve do gAthAe~ isaprakAra haiM - tejo diTThI NANaM iDDI sokkhaM taheva IsariyaM / tihuvaNapahANadaiyaM mAhappaM jassa so ariho|| taM guNado adhigadaraM avicchidaM mnnuvdevpdibhaavN| apuNabbhAvaNibaddhaM paNamAmi puNo puNo siddhaM / / (harigIta) prAdhAnya hai trailokya meM aizvarya Rddhi sahita haiN| teja darzana jJAna sukha yuta pUjya zrI arihaMta haiN|| ho namana bArambAra suranaranAtha pada se rahita jo| apunarbhAvI siddhagaNa guNa se adhika bhava rahita jo|| jinakA teja, kevaladarzana, kevalajJAna, atIndriyasukha, devatva aura jinakI IzvaratA, RddhiyA~, tInaloka meM pradhAnapanA aura vizeSa mahimA hai; ve bhagavAna arahata haiN| jo arahaMtoM kI apekSA bhI guNoM se adhika haiM, manuSyoM aura devoM ke svAmitva se rahita haiM, dravya-kSetra-kAla-bhAva aura bhava parivartanoM se rahita jo mokSapada, usase sahita haiM; aise siddhoM ko maiM bArambAra namaskAra karatA huuN| ina gAthAoM kI vyAkhyA karate hue AcArya jayasena likhate haiM ki teja arthAt prabhAmaNDala, tInaloka aura tInakAlavartI sampUrNa vastuoM ke sAmAnya astitva ko ekasAtha grahaNa karanevAlA kevaladarzana, sabhI padArthoM ke vizeSa astitva ko grahaNa karanevAlA kevalajJAna, Rddhi zabda se samavazaraNAdi vibhUti, avyAbAdha anaMtasukha, arahaMtapada ke abhilASI indrAdi kI bhRtyatA - isaprakAra kI IzvaratA aura tInaloka ke rAjAoM kI vallabhatA-bhakti jinako prApta hai, isaprakAra kI mahimA jinakI hai; ve arihaMta bhagavAna haiN| jo guNa arahaMtoM meM bhI nahIM haiM, aise avyAbAdha Adi guNoM ke dhAraka, samavazaraNAdi vibhUti se rahita hone se indrAdi kI sevA se rahita, paMcaparAvartanoM se rahita mokSa ko prApta siddha bhagavaMtoM ko bArambAra namaskAra ho| yahA~ eka bAta vizeSa dhyAna deneyogya hai ki siddha bhagavAna kI mahimA sUcaka jo vizeSaNa yahA~ diye gaye haiM; unameM eka maNuvadevapadibhAvaM bhI hai, jisakA artha hotA hai ki manuSya aura devoM ke svAmitva se rahita haiN| isa vizeSaNa ke mAdhyama se AcArya yaha kahanA cAhate haiM ki arahaMta avasthA meM samavazaraNa ke madhya virAjamAna hokara jo divyadhvani khiratI hai; usameM indrAdi upasthita rahate haiM aura sabhI prakAra kI vyavasthA karate haiM; kintu siddhoM ke isaprakAra prasaMga nahIM hone se ve indrAdi kI sevA se rahita haiN| isaprakAra ina do gAthAoM meM arihaMta aura siddha bhagavantoM ko unake guNAnuvAdapUrvaka smaraNa kiyA gayA hai| isaprakAra yaha sukhAdhikAra samApta hotA hai| cAritra hI basa dharma hai vaha dharma samatAbhAva hai| dRgamoha-kSobha vihIna nija pariNAma samatAbhAva hai||69|| - kundakundazataka, pRSTha-24, chanda-69 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zubhapariNAmAdhikAra ( gAthA 69 se gAthA 92 taka ) pravacanasAra gAthA 69-70 pravacanasAra paramAgama ke prathama mahAdhikAra jJAnatattva prajJApana ke antargata AnevAle zuddhopayogAdhikAra, jJAnAdhikAra aura sukhAdhikAra kI carcA ke uparAnta aba anta meM zubhapariNAmAdhikAra kI carcA AraMbha karate haiN| pravacanasAra kI ina 69-70vIM aura zubhapariNAmAdhikAra kI pahalIdUsarI gAthAoM meM indriyasukha ke sAdhanarUpa zubhapariNAma kA svarUpa aura phala dikhAte haiN| gAthAyeM mUlataH isaprakAra haiM devadajadigurupUjAsu ceva dANammi vA susIlesu / uvavAsAdisu ratto suhovaogappago appA / / 69 / / jutto suheNa AdA tirio vA mANuso va devo vA / bhUdo tAvadi kAlaM lahadi suhaM indiyaM vivihaM / / 70 / / ( harigIta ) deva - guru-yati arcanA ara dAna upavAsAdi meN| arazIla meM jo lIna zubha upayogamaya vaha AtamA / / 69 / / are zubha upayoga se jo yukta vaha tiryaggati / ara deva mAnuSa gati meM raha prApta karatA viSayasukha / / 70 / / deva, guru aura yatiyoM kI pUjA meM, dAna meM, suzIloM aura upavAsAdika AtmA zubhopayogI hai| zubhopayoga se yukta AtmA tiryaMca, manuSya athavA deva hokara utane samaya taka aneka prakAra ke indriyasukha prApta karatA hai / gAthA - 69-70 297 yahA~ naraka gati ko chor3akara zeSa tIna gatiyA~ lI haiM; kyoMki naraka gati zubhapariNAma kA phala nahIM hai; kintu tiryaMca Ayu ko zubha mAnA gayA hai| manuSya gati ke samAna tiryaMca gati ke jIva bhI maranA nahIM caahte| yadi unheM mArane kI koziza kareM to ve jAna bacAne ke lie bhAgate haiN| isase Azaya yaha hai ki ve use acchA mAnate haiM; ata: tiryaMca honA zubha hai, zubha kA phala hai; isaprakAra zubha ke phala meM tIna gatiyA~ lI haiM; narakagati nahIM lii| tiryaMca gati ke jIva bhI zubhopayoga ke phala meM sukha prApta karate haiN| tiryaMca bhoga-bhUmiyA~ bhI hote haiM; para nArakI bhogabhUmiyA~ nahIM hote / amerikA ke kutte aura billiyoM ko rahane ke lie eyara kaMDIzana ghara evaM ghUmane ke lie kAreM milatI haiN| unake bhI aise puNya kA udaya hai; parantu aise puNya kA udaya nArakI ke nahIM hai; isalie yahA~ tiryaMca ko to zubhopayoga ke phala meM zAmila kiyA, para nArakI ko zAmila nahIM kiyaa| ina gAthAoM kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM "jaba yaha AtmA dukha kI sAdhanabhUta dveSarUpa aura indriyaviSaya kI anurAgarUpa azubhopayoga bhUmikA kA ullaMghana karake deva-guru-yati kI pUjA, dAna, zIla aura upavAsAdi ke prItisvarUpa dharmAnurAga ko aMgIkAra karatA hai, taba vaha indriyasukha kI sAdhanabhUta zubhopayoga bhUmikA meM ArUr3ha kahalAtA hai| yaha AtmA indriyasukha ke sAdhanabhUta zubhopayoga kI sAmarthya se usake adhiSThAnabhUta (indriyasukha ke AdhArabhUta) tiryaMca, manuSya aura devatva kI bhUmikAoM meM se kisI eka bhUmikA ko prApta karake jitane samaya taka usa gati meM rahatA hai; utane samaya taka aneka prakAra ke indriyasukha prApta karatA hai| ' |" Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-69-70 299 298 pravacanasAra anuzIlana __yadyapi tAtparyavRtti meM AcArya jayasena ina gAthAoM kA bhAva tattvapradIpikA ke anusAra hI karate haiM; tathApi ve ekArthavAcI se laganevAle guru aura yati zabdoM kA bhAva spaSTa karate hue kahate haiM ki indriyajaya se zuddhAtmasvarUpalInatA meM prayatnazIla sAdhu yati haiM aura svayaM bhedAbhedaratnatraya ke ArAdhaka tathA usa ratnatraya ke abhilASI bhavyoM ko jinadIkSA denevAle sAdhu guru haiN| ina gAthAoM kA padyAnuvAda kavivara vRndAvanadAsajI isaprakAra karate haiM (mattagayanda) jo jana zrIjinadeva-jatI-guru, pUjanamAhi rahai anuraagii| cAra prakAra ke dAna kare nita,zIla viSai dir3hatA mana pAgI / / AdarasoM upavAsa karai, samatA dharikai mamatA mada tyaagii| sozubharUpapayoga dhanI, vara puNya ko bIja bavai bdd'bhaagii||1|| jo manuSya deva-guru-yati kI pUjA kA anurAgI hai, cAra prakAra ke dAna sadA karatA hai aura jisakA mana zIlavratoM ke pAlane meM dRr3ha hai tathA jo bar3e hI AdarabhAva se upavAsa karatA hai, samatA ko dhAraNa karatA hai aura mamatA tathA mada kA tyAgI hai; zubhopayoga kA dhanI vaha bhAgyavAna utkRSTa puNya ke bIja ko botA hai| (kavitta) zubhaparinAmasahita Atama kI, dazA suno bhavi vRnda sayAna / uttama pazu athavA uttama nara, tathA devapada lahai sujAna / / thiti parimAna paMca indrini ke, sukha vilasai tita vividha vidhAna / pheri bhrame bhavasAgara hI meM, tAH zuddhapayoga pradhAna / / 2 / / kavivara vRndAvanadAsajI kahate haiM ki he bhavyajIvoM ! tuma dhyAna se suno ki AtmA kI zubhapariNAmarUpa dazA ke phala meM jIva uttama pazu athavA uttama manuSya athavA devapada prApta karate haiM aura vahA~ para ve jIva Ayu ke anusAra sImita samaya taka vividhaprakAra ke paMcendriyoM ke viSayoM ke sukha bhogate haiN| antatogatvA saMsAra meM hI bhaTakate rahate haiM; isalie zuddhopayoga hI pradhAna hai, mahAna hai| ukta gAthA aura unakI TIkAoM kA bhAva svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM - "zubhopayoga indriya sukha kA sAdhana hai; vaha atIndriya Ananda kA sAdhana nahIM / yahA~ dharmAnurAga kA artha puNya samajhanA / deva-guru-yati kI pUjA, dAna, zIla, upavAsa sabhI zubhabhAva haiN| mahAvrata aura pratimA zIla meM A jAte haiN| jJAnI ko zubharAga AtA hai - yaha bAta sahI hai; kintu vaha jJAnatattva kA sAdhana nahIM hai| AtmA jJAnasvarUpa hai, usakI ekAgratA hI sAdhana hai| yahA~ cAra prakAra ke dAna se zubhabhAva kahA; kintu usase saMsAra parita (naSTa) ho jAye - aisA nahIM kahA; deva-guru va yati kI pUjA se saMvara hotA hai - aisA nahIM kahA / kitane hI loga kahate haiM ki pUjA se Asrava dUra hotA hai aura saMvara bar3hatA hai; kintu yaha bAta sahI nahIM hai| ___zubha ke phala meM deva gati, manuSya gati aura tiryaMca gati kA anitya aura kAlpanika sukha milatA hai| ___yaha AtmA indriya sukha ke sAdhanabhUta vrata, pUjA, dAnAdi ke zubhopayoga kI sAmarthya se indriya sukha kI AdhArabhUta aisI tiryaMcapane kI manuSyapane kI aura devapane kI bhUmikA meM se koI eka bhUmikA ko prApta karatA hai| zubhabhAva se paisevAlA hotA hai, rAjA hotA hai tathA bhogabhUmi meM jAtA hai|' __ AtmA kA kabhI nAza nahIM hotA, isalie usake AdhAra se jo zAzvata Ananda aura sukha milatA hai, vaha sAdi ananta kAla taka rahatA hai, 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-133 2. vahI, pRSTha-135 3. vahI, pRSTha-137 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 pravacanasAra anuzIlana gAthA-69-70 ___301 indriyasukha to thor3e hI samaya rahatA hai| AtmA jJAnasvarUpa trikAla hai, usake AdhAra se jo Ananda pragaTa hotA hai, usakA anta nahIM hotaa| indriyasukha kA AdhAra gati hai aura gati kSaNika hai; isalie indriyasukha thor3e samaya rahatA hai|" isaprakAra ina gAthAoM meM yahI kahA gayA hai ki deva-guru-yati kI pUjA, AhAra dAnAdi cAra dAna, AcAra zAstroM meM kahe gaye zIlavrata aura upavAsAdi meM prIti honA dharmAnurAga hai| jo vyakti dveSa aura viSayAnurAgarUpa azubhabhAva ko pAra karake ukta dharmAnurAga aMgIkAra karatA hai, vaha zubhopayogI hai| ukta zubhopayoga yA zubhabhAva ke phala meM jIva ko anukUlatA se yukta tiryaMcagati, manuSyagati aura devagati kI prApti hotI hai aura ina gatiyoM meM Ayukarma kI sthiti ke anusAra rahanA hotA hai| isaprakAra yaha jIva sunizcita alpakAla taka anekaprakAra ke indriyasukhoM ko prApta karatA hai| ___tAtparya yaha hai ki zubhopayoga yA zubhabhAva ke phala meM indriyasukha arthAt bhogoM kI prApti hotI hai| bhoga bhogane kA bhAva to pApabaMdha kA hI kAraNa hai| yadi upalabdha bhogoM ko bhogate haiM, bhogane kA bhAva karate haiM to pApa kA baMdha hotA hai| isaprakAra sukha-sA dikhanevAlA indriya sukha vastutaH duHkha hI hai, dukha kA hI kAraNa hai| ukta tathya kA spaSTIkaraNa AcAryadeva svayaM AgAmI gAthAoM meM vistAra se kareMge / ata: yahA~ vizeSa kucha likhane kI AvazyakatA nahIM hai| yahA~ eka prazna saMbhava hai ki ina gAthA aura unakI TIkAoM meM yaha sApha-sApha likhA hai ki zubhopayoga se indriyasukhoM kI prApti hotI hai; kintu isI zubhopayoga se dharmAnukUla sAmagrI bhI to prApta hotI hai; usakI carcA kyoM nahIM kI? 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-138 pahalI bAta to yahI ki baMdha kA kAraNabhUta zubhopayoga dharma nahIM hai; vAstavika dharma to karmabaMdhana se mukti kA kAraNarUpa zuddhopayoga aura zuddhapariNati hI hai| ata: zubha aura azubharUpa azuddhopayoga se virakta karane ke lie usI bAta para bala denA Avazyaka thaa| dUsarI bAta yaha bhI to hai ki indriyasukhoM kI prApti kI tulanA meM dharmAnukUlatA kI prApti nagaNya-sI hI hai| anaMta jIvoM ko to bhoga sAmagrI hI upalabdha hotI hai; yadi unheM kadAcit dharmasAmagrI bhI upalabdha ho jAve to usakA bhI bhoga ke rUpa meM hI upayoga karate haiN| AcArya kundakunda kI to mUla gAthA meM yaha bAta AI hai ki ajJAnI kA dharma bhI bhoga ke lie (nimitta) hotA hai| bhagavAna kI dezanA ke atirikta koI dharmasAmagrI nahIM hai; kyoMki eka dezanAlabdhi ko hI samyagdarzana kA nimittarUpa kAraNa mAnA gayA hai| ___ ata: 6 mAha aura 8 samaya meM anaMta jIvoM meM 608 jIva hI aise rahe ki jinheM zubhopayoga ke phala meM dezanAlabdhi prApta hotI hai; zeSa ko to milI na milI barAbara hI hai| Akhira use hI to dharmasAmagrI kahA jAyegA ki jisase samyagdarzanajJAna-cAritrarUpa dharma kI prApti ho / jisase dharma kI prApti hI na ho aura jo hamAre mAnAdika ke poSaNa kA nimitta bane; use dharmasAmagrI bhI to kaise kahA jA sakatA hai? tIsarI bAta yaha hai ki vAstavika dharma kI prApti ke lie puNyodaya se prApta honevAlI sAmagrI kI AvazyakatA hI nahIM hai; kyoMki nizcayaratnatraya kI prApti meM para ke sahayoga kI AvazyakatA nahIM; apitu para kA tyAga hI abhISTa hai / yaha to sunizcita hI hai ki nizcayaratnatraya kI prApti AtmA ke Azraya se hI hotI hai, para ke Azraya se bhI nahIM, to para ke sahayoga kI bAta hI kahA~ hai? 1.samayasAra, gAthA-75 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-71 303 pravacanasAra gAthA-71 69 aura 70vIM gAthA meM zubhabhAva se indriyasukhoM kI prApti hotI hai - yaha kahane ke uparAnta isa 71vIM gAthA meM yaha batAte haiM ki zubhopayoga ke phala meM prApta honevAlI devagati meM bhI svAbhAvika sukha nahIM hai| gAthA mUlata: isaprakAra hai - sokkhaM sahAvasiddhaM Natthi surANaM pi siddhamuvadese / te dehavedaNaTThA ramaMti visaesu rammesu / / 71 / / (harigIta) upadeza se hai siddha devoM ke nahIM hai svabhAvasukha / tanavedanA se dukhI ve ramaNIka viSayoM meM rame / / 71 / / jinendradeva ke upadeza se yaha siddha hai ki devoM ke bhI svabhAvasiddha sukha nahIM hai; kyoMki ve paMcendriyamaya deha kI vedanA se pIr3ita hone se ramaNIka viSayoM meM ramate haiN| tAtparya yaha hai ki yadi ve svAbhAvika sukhI hote, dukhI nahIM hote; to ramaNIka viSayoM meM ramaNa saMbhava nahIM thA / ramaNIka viSayoM meM ramaNa isa bAta kA pramANa hai ki deva bhI duHkhI hI haiN| ukta gAthA kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM___ "indriyasukhabhAjanoM meM devagati ke deva pradhAna haiM; vastutaH unake bhI svAbhAvika sukha nahIM hai; apitu unake svAbhAvika dukha hI dekhA jAtA hai; kyoMki paMcendriyAtmaka zarIrarUpI pizAca kI pIr3A se paravaza hone se ve bhRguprapAta ke samAna manojJa viSayoM kI ora daur3ate haiN|" bhRgu mAne parvata kA nirAdhAra ucca zikhara aura prapAta mAne girnaa| isaprakAra bhRguprapAta kA artha hotA dukhoM se ghabar3A kara AtmahatyA karane ke lie parvata ke nirAdhAra ucca zikhara se girnaa| isaprakAra deva bhI paMcendriya viSayoM kI abhilASA kI pIr3A sahana na kara pAne se bhRguprapAta ke samAna indriya viSayoM kI ora daur3ate haiN| tAtparya yaha hai ki sukhI se dikhanevAle deva bhI vastuta: dukhI hI haiN| __AcArya jayasena tAtparyavRtti meM ukta gAthA ke bhAva ko nimnAMkita prasiddha udAharaNa ke mAdhyama se spaSTa karate haiM - eka vyakti ativistIrNa bhayaMkara vana meM bhramita hokara arddhavikSipta hAthI ke pIche par3a jAne se aMdhe kue~ meM girate samaya usake kinAre para sthita vRkSa kI eka zAkhA ko pakar3a kara laTaka jAtA hai| ukta vRkSa kI jar3oM ko do cUhe kATa rahe haiN| usa vRkSa para eka madhumakkhiyoM kA chattA lagA hai aura usa vRkSa ko vaha vikSipta hAthI krodhita hokara jhakajhora rahA hai| jisake kAraNa madhumakkhiyA~ ur3akara ukta puruSa ko kATane lagI haiM; para chatte ke hilane se usameM se madhu (zahada) kI eka-eka bUMda Tapaka rahI hai; jo bhAgya se zAkhA se laTake ukta puruSa ke mukha meM gira rahI hai; jise vaha bar3e cAva se cATa rahA hai| nIce kue~ meM vizAla ajagara par3A hai; Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 pravacanasAra anuzIlana jo ukta vyakti kA nigala jAne ko Atura hai aura aneka anya sarpa bhI use Dasane ko taiyAra haiN| mRtyu ke mukha meM par3e hue ukta puruSa ko ukta aneka duHkhoM ke bIca mAtra madhuvindu ko cATane ke samAna hI sukha hai| ukta paristhitiyoM meM phaMse hue maraNonmukha ukta puruSa para karuNA karake koI devatA use bacAne ke lie hAtha bar3hAtA hai aura Agraha karatA hai ki tuma merA hAtha kasakara pakar3a lo, maiM tumheM abhI isa mahAsaMkaTa se bacA letA hU~; parantu vaha abhAgA puruSa kahatA hai ki isa madhura madhu kI eka bU~da aura cATa lU~ / isaprakAra vaha eka-eka bU~da madhu ke lobha meM tabataka vahIM laTakA rahatA hai ki jabataka vaha vRkSa ukhar3a nahIM jAtA, usakI DAliyA~ TUTa nahIM jAtIM, vaha puruSa girakara vikarAla ajagara ke mukha meM samA nahIM jAtA, sA~poM dvArA DasA nahIM jAtA; yahA~ taka ki mahAmRtyu ko prApta nahIM ho jAtA / madhubindu ke samAna sAMsArika sukhoM ke lobha meM yaha manuSya saMsArarUpI bhayaMkara vana meM mithyAtvarUpI kumArga meM bhaTakatA huA mRtyurUpI hAthI ke bhaya se zarIrarUpI aMdhe kue~ meM gira gayA hai| jisa AyukarmarUpa vRkSa kI jar3a zukla aura kRSNa pakSarUpI cUhe kATa rahe haiM- aisI AyukarmarUpI vRkSa kI zAkhA para laTaka gayA hai| zarIrarUpI aMdhe kue~ ke nIce bhAga meM sazarIra nigala jAne ko taiyAra narakarUpI ajagara aura Dasa jAne ko taiyAra kaSAyoMrUpI sarpa haiM / mRtyurUpI hAthI vRkSa aura usakI zAkhAoM ko naSTa karane ke lie jora se jhakajhora rahA hai; jisase jIvanAMta hone kA khatarA bar3ha gayA hai / phira bhI vaha manuSya viSaya - sukharUpI madhubindu ke svAda meM sukha mAnatA huA use cATa rahA hai, viSayoM ko bhoga rahA hai| sadgururUpI devatA use gAthA - 71 305 bacAne ke lie hAtha bar3hAte haiM, para vaha viSayasukharUpI madhu ke lobha meM phaMsakara vahA~ se nikalanA hI nahIM caahtaa| sAMsArika sukha kI yahI sthiti hai; mokSasukha isase vilakSaNa hai, viparIta hai| kavivara vRndAvanadAsajI isa gAthA ke bhAva ko eka chanda meM isaprakAra prastuta karate haiM. - ( mattagayanda ) devani ke animAdika riddhi kI vRddhi aneka prakAra kahI hai| bhI atiMdriyarUpa anAkula tAhi subhAvika saukhya nahIM hai / / paramAgamamAhiM kahI guru aura suno jo tahA~ nita hI hai / dehavithAkari bhoga manogani mAhiM ramai samatA na lahI hai || 3 || yadyapi devoM ke ANimAdi aneka RddhiyA~ hotI haiM; tathApi unake atIndriya anAkula svAbhAvika sukha nahIM hotA / yadyapi guruoM ne paramAgama meM yaha saba kahA hai; tathApi eka bAta aura suno ki vahA~ devagati meM nitya hI dehajanya pIr3A ke kAraNa manogya bhogoM meM ramanA hotA hai, para samatAbhAva kI prApti nahIM hotI / svAmIjI ukta gAthA aura unakI TIkAoM kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM - "indriyasukha kA AdhAra tIna gatiyA~ kahI gaI haiN| unameM pradhAna devagati hai / tiryaMca aura manuSya ko gauNa sukha hai| ikatIsa sAgara kI sthitivAle devoM ko bhI AtmA kA sukha nahIM hai, apitu unako svAbhAvika arthAt pratyakSa duHkha hai, vahA~ AtmA kA sukha nahIM; kyoMki jJAnatattva ke sAdhana se hI sukha milatA hai, zubharAga se sukha nahIM milatA / samyagdRSTi jIva sarvArthasiddhi meM jAe; vahA~ bhI pUrNa Ananda nahIM hai, Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 pravacanasAra anuzIlana vahA~ se manuSya hokara AtmA kI sAdhanA karake pUrNadazA pragaTa karegA, taba use pUrNa Ananda pragaTa hogaa| indriya viSaya kA adhiSThAna tIna gati haiN| unameM deva sabase U~ce haiN| jaba ve bhI duHkhI haiM, taba manuSya aura tiryaMcoM ko to utanA puNya saMyoga bhI nahIM hotA to unakI kyA bAta karanA ?2 jaise atyadhika duHkha se pIr3ita huA manuSya apaghAta karatA hai, saMyogoM meM pratikUlatA mAnakara apaghAta karatA hai; kyoMki vahA~ du:kha hai; vaise hI ajJAnI viSayoM kI ora jhapaTTA mAratA (daur3atA) hai, kintu AtmA kI ora nahIM jhukatA / AtmA jo ki AnandakaMda hai, use chor3akara ise lAU~ aura use lAU~ - isaprakAra tRSNA ko bar3hAtA hai| indriyasukha ko loga sukha mAnate haiM, lekina vaha sukha nahIM, apitu du:kha hai|' yaha jJAnatattva adhikAra hai| jAnanA AtmA kA mUla svabhAva hai| usakA avalambana le to samyagdarzana-jJAna-cAritra hotA hai| jJAna ke sivAya (atirikta) puNya-pApa kA avalambana le to dharma nahIM hotaa| jAnanA AtmA kA svarUpa hai; usakI ekAgratA ko chor3akara dayA-dAna, vrata-tapa ke bhAva karatA hai, usase indriyasukha milatA hai, kintu AtmA kA sukha nahIM milatA / dayA-dAnAdi bhAva rAga hai, puNya hai| una zubhapariNAmoM kA dhyeya indriyasukha hai aura unakA adhiSThAna manuSya tiryaMca aura devagati meM utpanna honA hai, kintu usase AtmA meM zAnti utpanna nahIM hotii|" vigata gAthAoM meM yaha batAyA gayA thA ki zubhabhAva ke phala meM puNyabaMdha hotA hai aura usase tiryaMca, manuSya aura devagati meM prApta honevAlA viSayasukha gAthA-71 307 prApta hotA hai; aba isa gAthA meM yaha batA rahe haiM ki zubhabhAva ke phala meM prApta honevAlA sukha vAstava meM sukha hI nahIM hai, vaha to dukha hI hai| __isa bAta ko siddha karate hue yaha kaha rahe haiM ki tiryaMca, manuSya aura devoM meM sabase adhika sukhI deva mAne jAte haiM; jaba ve bhI sukhI nahIM haiM, dukhI hI haiM to phira tiryaMca aura manuSyoM kI bAta hI kyA karanA ? ve to hameM bhI dukhI dikhAI dete haiN| devoM ko dukhI siddha karane meM sabase bar3I yukti yaha hai ki ve paMcendriyoM kI ora daur3ate dekhe jAte haiM, unameM ramate dekhe jAte haiN| yadi ve dukhI nahIM haiM to phira viSayoM meM ramaNa kyoM karate haiM ? kyoMki viSayoM kI ramaNatA to dukha dUra karane ke lie hI hotI hai| isaprakAra yaha sahaja hI siddha hai ki nitya viSayoM meM ramanevAle tiryaMca, manuSya aura deva dukhI hI haiN| zraddhA aura jJAna to kSaNabhara meM parivartita ho jAte haiM, para jIvana meM saMyama Ane meM samaya laga sakatA hai| saMyama dhAraNa karane kI jaldI to pratyeka jJAnI dharmAtmA ko rahatI hI hai, para adhIratA nahIM hotI; kyoMki jaba samyagdarzana-jJAna aura saMyama kI ruci (aMza) jaga gaI hai to isI bhava meM, isa bhava meM nahIM to agale bhava meM, usameM nahIM to usase agale bhava meM saMyama bhI AyegA hI; anantakAla yoM hI jAnevAlA nahIM hai| ata: hama sabhI kA yaha parama pAvana kartavya hai ki hama saba svayaM ko sahI rUpa meM jAneM, sahI rUpa meM pahicAneM, isa bAta kA gaharAI se anubhava kareM ki svabhAva se to hama sabhI sadA se hI bhagavAna hI hai, isameM zaMkA-AzaMkA ke lie kahIM koI sthAna nahIM hai| rahI bAta paryAya kI pAmaratA kI, so jaba hama apane paramAtmasvarUpa kA samyagjJAna kara usI meM apanApana sthApita kareMge, apane jJAnopayoga (pragaTajJAna) ko bhI sampUrNata: usI meM lagA deMge. sthApita kara deMge aura usI meM lIna ho jAveMge, jama jAveMge, rama jAveMge, samA jAveMge, samAdhistha ho jAveMge to paryAya meM bhI paramAtmA (arahata-siddha) banate dera na lgegii| - maiM svayaM bhagavAna hU~, pRSTha-23-24 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-140 2. vahI, pRSTha-141 3. vahI, pRSTha-141 4. vahI, pRSTha-142 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-72 pravacanasAra gAthA-72 viSayoM meM ramanevAle deva bhI dukhI hI haiM - vigata gAthA meM yaha spaSTa ho jAne para aba isa gAthA meM yaha kahate haiM ki jaba puNyodayavAle deva bhI dukhI hI haiM to phira puNya aura pApa meM kyA antara rahA ? isIprakAra puNya aura pApa ke kAraNarUpa zubha aura azubhabhAvoM meM bhI kyA antara rahA ? gAthA mUlata: isaprakAra hai NaraNArayatiriyasurA bhajanti jadi dehasaMbhavaM dukkhaM / kiha so suho va asuho uvaogo havadi jIvANaM / / 72 / / (harigIta) nara nArakI tiryaMca sura yadi dehasaMbhava duHkha ko| anubhava kareMto phira kahoupayoga kaise zubha-azubha? / / 72 / / manuSya, nArakI, tiryaMca aura deva - yadi ye saba hI dehajanya dukha ko anubhava karate haiM to phira jIvoM kA vaha upayoga zubha aura azubha do prakAra kA kaise hai ? isa gAthA kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "yadi zubhopayogajanya udayagata puNya kI sampattivAle devAdika aura azubhopayoga- janya udayagata pApa kI vipattivAle nArakAdika - donoM hI svAbhAvika sukha ke abhAva ke kAraNa avizeSarUpa se paMcendriyAtmaka zarIra saMbaMdhI du:kha kA anubhava karate haiM, taba phira paramArtha se zubha aura azubha upayoga kI pRthaktva vyavasthA nahIM rhtii|" AcArya jayasena bhI isa gAthA kA bhAva nayavibhAga se isIprakAra spaSTa karate haiN| ve kahate haiM ki vyavahAranaya se zubha aura azubha meM bheda hone para bhI donoM ke zuddhopayoga se vilakSaNa azuddhopayogarUpa hone se nizcayanaya se unameM bhinnatva kaise ho sakatA hai ? tAtparya yaha hai ki nizcayanaya se donoM samAna hI haiN| kavivara vRndAvanadAsajI isa gAthA ke bhAva ko cAra chandoM meM prastuta karate haiM; jinameM antima tIna dohe isaprakAra haiM (dohA) zubhapayoga devAdi phala, azubha dukhadaphala narka / zuddhAtama sukha ko nahIM, donoM meM saMparka / / 5 / / taba zubha azubhapayoga ko, phala samAna pahicAna / kAraja ko sama dekhikai, kArana hU sama mAna / / 6 / / tAtai indrIjanita sukha, sAdhaka shubhupyog| azubhopayoga samAna guru, varanI zuddha niyoga / / 7 / / zubhopayoga kA phala devAdi gati aura azubhopayoga kA dukhada phala narakAdi gati meM jAnA hai; kintu AtmAnanda kA samparka donoM meM hI nahIM hai| isalie zubha aura azubhopayoga kA phala samAna hI jAnanA caahie| kArya ke samAna kAraNa hotA hai - isa siddhAnta ke anusAra donoM hI upayogoM ke azuddhopayogarUpa hone se unakA phala caturgati bhramaNa hI hai| zubhopayoga aura azubhopayoga - donoM hI samAnarUpa se indriyajanita sukha ke hI sAdhana haiN| yaha bAta gurudeva ne zuddhanaya se kahI hai| ukta gAthA kA bhAva svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM - "bar3e rAjAoM ko pUrva puNya ke kAraNa sAmagrI milatI hai, ve sabhI dukhI haiM; kyoMki unakI AkulatA kA pAra (anta) nhiiN| dhAma-dhUma (dhamAla) meM to AkulatA hI hai / ve saba to viSaya ke gaDDe meM par3e haiN| pApa ke phalavAle bhI Apatti meM gaDDe meM par3e haiM, donoM hI dukhI haiN|' sampatti hone para ajJAnI sukha mAnatA hai aura garIbI va ApadA hone para duHkha mAnatA hai; jabaki donoM hI du:khI haiN| ajJAnI paise meM sukha mAnatA 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-145 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-72 311 310 pravacanasAra anuzIlana hai; kintu paisevAle sabhI Akulita haiN| cAhe ve raMka ho athavA rAjA ho, solaha hajAra deva jinakI sevA karate hoM - aisA koI cakravartI ho aura dUsarA aisA koI manuSya ho ki jisake zarIra meM kIr3e par3e hoM - ye sabhI du:khI haiN| jinheM jJAnAnandasvabhAva kA Azraya nahIM hai, ve dukhI haiN|' zubha aura azubha ke phala meM dehagata duHkha hI hai; isalie nizcaya se donoM samAna haiN| isalie ye dayA-dAnAdi ke pariNAma acche haiM aura jhUTha corI ke bhAva kharAba haiM - aisI pRthakatva vyavasthA nahIM rhtii| donoM saMsAra ke kAraNa haiN| ___ paisevAle, rAjA athavA devAdika deha ke dukha ko anubhavate haiM; isalie vAstava meM zubha azubha kI bhinnatA karake eka meM lAbha mAnanA aura dUsare meM nukasAna mAnanA sahI nahIM haiN| isataraha donoM kA phala samAna hai, kyoMki zubha upayoga aura azubha upayoga donoM Asrava haiM, malina bhAva haiM / isalie azuddhopayoga meM zubha aura azubha - aise bheda saccI dRSTi meM ghaTita nahIM hote; kyoMki donoM hI sAmagrI dete haiM, svabhAva nhiiN|' isa gAthA meM yaha kahA gayA hai ki puNyodayavAle devAdika aura pApodayavAle nArakI Adi samAnarUpa se dukha kA hI anubhava karate haiM; ata: donoM samAna haiM, inameM koI antara nahIM hai| yaha bAta jagata ke gale AsAnI se nahIM utaratI; kyoMki jagata meM puNyodayavAle anukUla saMyogoM ko aura pApodayavAle pratikUla saMyogoM ko bhogate dikhAI dete haiN| yadi Upara-Upara se dekheMge to aisA hI dikhegA; kintu gaharAI meM jAkara dekhate haiM to spaSTa pratIta hotA hai ki yadi puNyodayavAle sukhI hote, Akulita nahIM hote to atyanta gaMde, glAni utpanna karanevAle viSayoM ko bar3I vezarmatAI se bhogate dikhAI nahIM dete| 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-146 2. vahI, pRSTha-146 3. vahI, pRSTha-146 4. vahI, pRSTha-147 paMcendriyoM ke viSaya malina haiM; Adi, madhya aura anta meM tApa utpanna karanevAle haiM; pApabaMdha ke kAraNa haiM - aisA jAnate hue bhI unhIM meM rata rahanA dukhI hone kI hI nizAnI hai, sukhI hone kI nhiiN| yaha bAta to atyanta spaSTa hai hI ki jaba paMcendriyoM ke viSayoM kA sevana pAparUpa hai, sevana karane kA bhAva pApabhAva hai aura pApabaMdha kA kAraNa hai| isaprakAra AdyopAnta pAparUpa hone se viSayoM kA sevana karanevAle pApI du:khI haiN| hA~, yaha bAta avazya hai ki paMcendriya viSayoM kI upalabdhi meM puNya kA udaya nimitta hai| mAtra itane se pApabhAvoM kA sevana karanevAle sukhI nahIM ho jAte / ve sukhI jaise dikhAI dete haiM; para sukhI nahIM haiM; paramArtha se ve dukhI hI haiN| isa gAthA meM yahI bAta samajhAI gaI hai| badalanA bhI hamAre hita meM paryAyoM kI parivartanazIlatA vastu kA paryAyagata svabhAva hone se AtmArthI ke lie hitakara hI hai| kyoMki yadi paryAyeM parivartanazIla nahIM hotIM to phira saMsAraparyAya kA abhAva hokara mokSaparyAya prakaTa hone ke lie avakAza bhI nahIM rhtaa| __ anantasukharUpa mokSa-avasthA sarvasaMyogoM ke abhAvarUpa hI hotI hai| yadi saMyoga asthAI na hokara sthAI hote to phira mokSa kaise hotA? ata: saMyogoM kI vinAzIkatA bhI AtmA ke hita meM hI hai| - bAraha bhAvanA : eka anuzIlana, pRSTha-28 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra gAthA-73-74 73vIM gAthA meM zubha aura azubha upayoga samAna hI haiM - yaha siddha karane ke uparAnta aba ina 73-74vIM gAthAoM meM yaha samajhAte haiM ki indra aura narendroM ke vaibhava ko dekhakara yaha to mAnanA hI par3atA hai ki zubhabhAvajanya puNya kI bhI sattA hai; tathApi ve puNya puNyavAloM ko viSaya tRSNA hI utpanna karate haiN| gAthAyeM mUlataH isaprakAra haiM - kulisAuhacakkadharA suhovaogappagehiM bhogehiM / dehAdINaM viddhiM kareMti suhidA ivAbhiradA / / 73 / / jadisaMtihipuNNANiyapariNAmasamubbhavANi vivihaanni| jaNayaMti visayataNhaM jIvANaM devadaMtANaM / / 74 / / (harigIta) vajradhara ara cakradhara saba puNyaphala ko bhogte| dehAdi kI vRddhi kareM para sukhI hoM aise lge||73|| zubhabhAva se utpanna vidha-vidha puNya yadi vidyamAna haiN| to ve sabhI suraloka meM viSayeSaNA paidA kareM / / 74 / / vajradhArI indra aura cakradhArI narendra zubhopayogamUlaka puNyoM ke phalarUpa bhogoM ke dvArA dehAdika kI puSTi karate haiN| isaprakAra bhogoM meM vartate hue sukhI jaise bhAsita hote haiM; isalie puNya vidyamAna avazya hai| yadi zubhopayogarUpa pariNAma se utpanna honevAle vividha puNya vidyamAna haiM to ve devoM taka ke jIvoM ko viSayatRSNA utpanna karate haiN| Apa hI soceM ki Apako puNyodaya se sarasa svAdiSTa bhojana kI prApti huI to use dekhakara, use khAne kI hI icchA hogI na / isIprakAra puNyodaya se anukUla sevAbhAvI sundaratama patnI prApta ho gaI to use dekhakara gAthA-73-74 313 Apako viSayeSaNA ke alAvA aura kyA honevAlA hai| ye icchA aura viSayeSaNA AkulatA hI to hai, dukha hI to hai| purAne jamAne meM jo bahuta-kucha viSaya-sAmagrI parokSa rahatI thI, sadA apane sAmane upasthita nahIM rahatI thI; kintu Aja to hama use nirantara apane sAmane hI rakhanA cAhate haiN| purAne jamAne meM khAne kI sAmagrI rasoIghara meM hI rahatI thI; para Aja to vaha DAyaniMga Tebala para hI sajI rahatI hai, pAradarzI bartanoM meM rakhI rahatI hai| mahilAyeM bhI parde meM rahatI thIM, para Aja to...| nirantara sAmane rahanevAlI bhogasAmagrI viSayeSaNA to paidA karatI hI hai; sAtha meM use nirantara sAmane rakhane kI bhAvanA rakhanA aura usake lie vyavasthA juTAnA bhI to yahI siddha karatA hai ki hama use niraMtara bhoganA cAhate haiN| isaprakAra vaha na kevala bhogane ke bhAva kA nimittakAraNa hai, apitu bhogane kI tIvra AkAMkSA kA pariNAma bhI hai, pratIka bhI hai; antara kI kAmanA ko ujAgara bhI karatI hai| yahI bAta yahA~ kahI gaI hai ki yadi indrAdi dukhI nahIM hote to ve atigRddhatApUrvaka viSayoM meM nirantara kyoM ramate? ina gAthAoM kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "indra aura cakravartI apanI icchAnusAra prApta bhogoM ke dvArA zarIrAdi ko puSTa karate hue - jisaprakAra joMka dUSita rakta meM atyanta Azakta vartatI huI sukhI jaisI bhAsita hotI hai; usIprakAra - una bhogoM meM atyanta Azakta vartate hue sukhI jaise bhAsita hote haiM; isalie zubhopayogajanya puNya dikhAI dete haiM / tAtparya yaha hai ki indrAdi ko dekhakara yaha to pratIta hotA hI hai ki puNya kA astitva hai| isaprakAra zubhopayogapariNAmajanya anekaprakAra ke puNya vidyamAna haiM; Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 315 314 pravacanasAra anuzIlana yadi yaha svIkAra kiyA hai to ve puNya devoM taka ke samasta saMsAriyoM ko viSaya tRSNA avazya utpanna karate haiM - yaha bhI svIkAra karanA hogA; kyoMki tRSNA ke binA jisaprakAra joMka ko dUSita rakta meM; usIprakAra samasta saMsAriyoM ko viSayoM meM pravRtti dikhAI nahIM denA cAhie; kintu saMsAriyoM kI viSayoM meM pravRtti to dikhAI detI hai| isalie puNyoM kI tRSNAyatanatA abAdhita hI hai| ___tAtparya yaha hai ki puNya tRSNA ke ghara haiM - yaha bAta sahaja hI siddha hotI hai|" AcArya amRtacandra ke samAna hI AcArya jayasena bhI ina gAthAoM kA bhAva tAtparyavRtti TIkA meM joMka ke udAharaNa se hI spaSTa karate haiN| likhate haiM ki yadi joMka ko ati Asakti nahIM hotI, ati tRSNA nahIM hotI to vaha mauta kI kImata para bhI rogI kA gaMdA khUna kyoM pItI? usIprakAra devoM ko bhI yadi ati Asakti nahIM hotI, ati tRSNA nahIM hotI to ve mRtyuparyanta malina bhogoM ko kyoM bhogate rahate ? jisaprakAra joMka gaMde khUna ko pIne ke lie cipaTa jAtI hai, yadi use chur3Ane kI koziza karo to bhI vaha marane taka chUTatI nahIM hai / saMsI (saMDAsI) se pakar3akara use khIMcanA cAho to bhI hama use jindA nahIM nikAla skte| jaba vaha pUrA khUna pI legI aura usakA peTa bhara jAegA; tabhI vaha use chor3egI, hama use bIca meM se nahIM haTA skte| ___maraNaparyanta se Azaya marate damataka nahIM hai; apitu mauta kI kImata para - aisA hai| svayaM kA maraNa na bhI ho to bhoga ke bhAva kA to maraNa hotA hI hai| jaise khAnA khA rahe ho aura peTa bhara jAye, phira bhI laDDu khAnA nahIM chor3ate / maraNaparyanta se tAtparya yaha hai| jIvana ke antima samaya takapaMcendriya ke viSayoM ko bhoganA cAhate haiM; lekina rojAnA maraNaparyanta arthAt jabataka gAthA-73-74 vaha bhAva jIvita hai, peTa nahIM bhara gayA hai. aba aura aMdara jAtA nahIM: tabataka yaha khAtA rahatA hai| eka aise vyakti ko maiMne dekhA hai jo bAjAra meM cATa vagairaha khAtA thaa| jaba usakA peTa bhara jAtA to vaha mu~ha meM U~galiyA~ DAlakara vomeTiMga (ulTI) karatA thA aura phira cATa, kacaur3I, pakaur3I khA letA thaa| pacAsa bImAriyA~ hai, DAyabiTIja hai; phira bhI ise mizrI-mAvA caahie| yaha kahatA hai ki - 'dekha lU~gA, jyAdA hogA to do injekzana aura lagavA luuNgaa|' isaprakAra prANI maraNaparyanta arthAt mRtyu kI kImata para bhI ina viSayoM ko bhogate haiN| vAstava meM yaha duHkha hI hai, sukha nahIM hai| ____ kavivara vRndAvanadAsajI ukta gAthAoM ke bhAva ko eka-eka chanda meM isaprakAra prastuta karate haiM - (azoka puSpamaMjarI) vajrapAni cakrapAni je pradhAna jaktamAni, te zubhopayoga" bhaye ju sAra bhoga hai| tAsutai zarIra aura paMca acchapaccha ko, supoSate bar3hAvate ramAvate manoga hai / / loka meM vilokate sukhI samAna bhAsate, jathaiva joMka roga ke vikAri raktako ghai| cAha dAhasoM dahai na sAmabhAva ko lahai, nijAtamIkadharma kA tahA~ nahIM saMjoga hai / / 8 / / jagatamAnya aura jagata meM pradhAna vajradhArI indroM aura cakradhArI cakravartiyoM ko zubhopayoga ke phala meM anekaprakAra ke bhoga aura saMyoga prApta hue haiN| ve una bhogoM se zarIra aura manogya paMcendriyoM ke pakSa ko puSTa karate haiM, bar3hAte haiM, ramAte haiN| jisaprakAra joMka rogI ke vikArI rakta ko grahaNa karatI huI sukhI-sI Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-73-74 317 316 pravacanasAra anuzIlana dikhAI detI hai; usIprakAra indrAdi bhI loka bhogoM ko bhogate hue sukhI se dikhAI dete haiM; kintu ve cAha kI dAha se dagdha haiM, sAmyabhAva ko prApta nahIM hote; kyoMki yahA~ jagata meM unheM apane AtmA ke Azraya se utpanna honevAle dharma kA saMyoga nahIM hai| (kavitta) jo nihacai kari zubhapayoga" upajata vividha puNya kI rAsa / svargavarga meM devani ke vA bhavanatrika meM pragaTa prakAsa / / tahA~ tinhaiM tRSNAnala bAr3hata, pAya bhoga-ghRti Ahuti grAsa / jAteM vRnda sudhA-samarasa vina, kabahu~na miTata jIva kI pyAsa / / 9 / / nizcaya se to zubhopayoga ke phala meM aneka puNya utpanna hote haiN| svargoM meM; bhavanavAsI, vyantara aura jyotiSI devoM meM ukta puNya kA prakAza pragaTa dikhAI detA hai| jisaprakAra ghRta kI Ahuti pAkara agni prajvalita ho jAtI hai; usIprakAra bhogoMrUpI ghI kI Ahuti prApta kara una devoM ke tRSNArUpI agni prajvalita ho jAtI hai| isalie kavivara vRndAvanadAsajI kahate haiM ki samatArasarUpI amRta ke binA jIvoM kI pyAsa kabhI bhI zAnta nahIM ho sktii| ___ ukta gAthAoM meM samAgata bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM - "jo abhI pApa meM hI race-pace haiM, ve to pratyakSa dukhI hI haiN| kAlA bAjAra kareM, unakI kyA bAta kareM, unake to puNya kA bhI ThikAnA nahIM; kintu yahA~ to uttama puNyavAle kI bAta lete haiN| cakravartI ko kudaratI Rddhi calI AtI hai; phira bhI ve du:khI haiN| viSayoM meM jhapaTTA mAranevAle to du:khI hI haiN| adhika puNyavAle sukhI jaise bhAsita hote haiM; kintu ve du:khI hI haiN| puNya tathA usake phala kI vidyamAnatA hai, usako asvIkAra nahIM karate, kintu vaha duHkharUpa hai - yaha batAte haiN| ata: AtmA kI saccI zraddhAjJAna-ramaNatA hI sukharUpa hai - aisA nirNaya karanA caahie| zubha ke kAraNa milanevAle saMyoga se jIva sukhI jaisA bhAsita hotA hai; kintu vaha sukhI nahIM hai| ___ isaprakAra isa gAthA meM puNya kI vidyamAnatA svIkAra karake Age kI gAthA meM puNya ko tRSNA kA bIja btaayeNge| jJAnatattva meM puNya nahIM hai| isalie puNya ke AdhAra se sukha lenA cAhe, vaha bhrAMti hai| puNya to tRSNA kA kAraNa hai; puNya ke kAraNa milanevAle saMyogoM kI ora lakSya kare to tRSNA hotI hai| zubha ke kAraNa saMyoga mile aura unakI ora lakSya jAne para tRSNA hotI hai; kintu zAnti utpanna nahIM hotii| duniyA jise dharma kahatI hai - aise zubhabhAva ko yahA~ puNya kahA hai| puNya se bAhara kI sAmagrI milatI hai| devagati ke jIvoM ko bhI viSayoM kI tRSNA hotI hai; kintu unheM AtmA kI zAnti nahIM miltii| ____ puNya kI dRSTivAlA puNya ke phala ke prati tRSNA utpanna karatA hai| pUrva meM zubhabhAva kiyA ho to usake kAraNa seTha, rAjA, deva Adi hotA hai aura ve sabhI tRSNA se du:khI hote haiN| puNya ke kAraNa sAmagrI milatI hai aura sAmagrI tRSNA utpanna karatI hai - aisA nimitta-naimittika saMbaMdha batAte haiN| unakA lakSya sAmagrI ke Upara jAtA hai, yadi svabhAva ke Upara lakSya jAye to tRSNA utpanna na ho| unakI dRSTi puNya ke phala para hai; isalie ve ekamAtra viSayatRSNA utpanna karate haiN| ata: puNya kA phala tRSNA kA ghara hai| __yadi sAmagrI meM tRSNA na kare to unakI viSayoM meM pravRtti dikhAI na de| jisake pAsa hajAra rupaye hote haiM, vaha dasa hajAra kI icchA karatA hai, dasa 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-150-151 2. vahI, pRSTha-151 3. vahI, pRSTha-153 4. vahI, pRSTha-153 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 pravacanasAra anuzIlana hajAra mile to lAkha kI icchA karatA hai, isaprakAra viSayatRSNA karatA jAtA hai| yadi joMka ko tRSNA na ho to vaha dUSita rakta ko kyoM cUse ? vaise hI ajJAnI ko yadi tRSNA na ho to usakI viSayoM meM pravRtti dikhAI na de, parantu vaha to dikhAI detI hai; isalie puNya tRSNA kI utpatti kA ghara hai aura AtmA Anandakanda hai, vaha zAnti kA ghara hai| puNya tRSNA ke rahane kA sthAna hai; isaprakAra avirodhapane siddha hotA hai| puNya pariNAma dharma kA sAdhana nahIM; kintu du:kha ke bIjarUpa tRSNA kA hI sAdhana hai| puNya ke kAraNa vaibhava mile, vaha kleza kA kAraNa hai, AtmA ke sukha kA kAraNa nhiiN|" ina gAthAoM aura unakI TIkA meM gaMde khUna pInevAlI joMka kA udAharaNa dekara yaha samajhAyA gayA hai ki paMcendriyoM ko nirantara bhoganevAle indra aura cakravartI bhI dukhI hI haiN| isase yaha siddha hotA hai ki yadyapi isa jagata meM puNya kI sattA hai; kintu puNyavAle bhI sukhI nahIM haiN| vastuta: bAta yaha hai ki saccA sukha to AtmA meM hI hai aura AtmA ke Azraya se hI prApta hotA hai| AtmA kA AzrayarUpa dharma zuddhapariNati aura zuddhopayogarUpa hai; zubhabhAvarUpa nhiiN| ___zubhabhAva puNyabaMdha kA kAraNa hai aura puNyodaya se paMcendriyoM ke viSayoM kI upalabdhi hotI hai| viSayoM kA bhoga, dukharUpa hone se sukhI se dikhanevAle bhogIjana vastuta: dukhI hI haiN| yaha bAta hI ina gAthAoM meM spaSTa kI gaI hai| jinake pApa kA udaya hai; ve dukhI haiM - yaha to sArA jagata kahatA hai; kintu yahA~ to yaha kahA jA rahA hai ki jinake puNya kA udaya vidyamAna hai; ve bhI sukhI nahIM haiM, dukhI hI haiM; kyoMki ve bhI viSayoM meM rame haiN| dukha ke binA viSayoM meM ramaNatA saMbhava nahIM hai| 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-153 2. vahI, pRSTha-154 3. vahI, pRSTha-155 pravacanasAra gAthA-75 vigata gAthAoM meM yaha batAyA gayA hai ki yadyapi puNyabhAva vidyamAna haiM; tathApi ve tRSNA ke hI utpAdaka haiN| ____ hama spaSTa anubhava karate haiM ki kabhI-kabhI to hameM bahuta prayatna karane para bhI saphalatA nahIM milatI aura kabhI-kabhI atyalpa prayatna se yA binA prayatna ke hI saphalatA prApta ho jAtI hai; isakAraNa yaha bAta atyanta spaSTa hai ki jagata meM puNyatattva kI bhI sattA hai; kyoMki anAyAsa saphalatA milane kA kAraNa puNyodaya hI hai| isIprakAra yaha bAta bhI atyanta spaSTa hai ki puNyodaya se prApta honevAlI bhogasAmagrI ko dekhakara yA prApta kara viSaya-vAsanA hI utpanna hotI hai; bhoga ke bhAva hI bhar3akate haiN| ____ ata: aba isa gAthA meM yaha batA rahe haiM ki puNya meM duHkhoM ke bIja kI vijaya hai| tAtparya yaha hai ki puNya meM tRSNArUpI bIja duHkharUpa vRkSa kI vRddhi ko prApta hotA hai| gAthA mUlata: isaprakAra hai - tepuNa udiNNataNhA duhidA taNhAhiM visysokkhaanni| icchaMti aNubhavaMti ya AmaraNaM dukkhasaMtattA / / 5 / / (harigIta) are jinakI udita tRSNA duHkha se saMtapta ve| haiM dukhI phira bhI AmaraNa ve viSayasukha hI cAhate / / 75 / / jinakI tRSNA udita hai; ve jIva tRSNAoM ke dvArA duHkhI hote hue maraNaparyanta viSayasukhoM ko cAhate haiM aura duHkhoM se saMtapta hote hue, dukhadAha ko sahana na kara pAne se unheM bhogate haiN| ina gAthAoM ke bhAva ko AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-75 321 320 pravacanasAra anuzIlana "udita tRSNAvAle devoM sahita samasta saMsArI jIva tRSNA dukha kA bIja hone se puNyajanita tRSNAoM dvArA bhI atyanta dukhI hote hue mRgatRSNA meM se jala kI bhAMti viSayoM meM se sukha cAhate haiM aura usa dukha saMtApa ke vega ko sahana na kara pAne se viSayoM ko tabataka bhogate haiM; jabataka ki vinAza (maraNa) ko prApta nahIM hote|" ___ AcArya jayasena tAtparyavRtti meM isa gAthA kA bhAva sAmAnyata: AcArya amRtacandra ke samAna hI spaSTa karate haiM / niSkarSa ke rUpa meM anta meM likhate haiM ki isase yaha nizcita huA ki tRSNArUpI roga ko utpanna karanevAlA hone se puNya vAstava meM dukha kA hI kAraNa hai| kavivara vRndAvanadAsajI isa gAthA ke bhAva ko eka chanda meM isaprakAra prastuta karate haiM - (manaharaNa) devani ko Adi lai jiteka jIvarAzi te te, viSaisukha AyuparajaMta saba cAhaiM haiN| bahuri so bhogani ko bAra bAra bhogata haiM, tizanA taraMga tinhaiM uThata athAhaiM haiN|| AgAmIka bhogani kI cAhadukha dAha bddh'ii| tAsu kI sadaiva pIra bharI ura mAhaiM haiN| jathA joMka rakata vikAra ko taba loM gahai, jauloM zaTha prANAMtadazA ko Aya gAhaiM haiM / / 10 / / devoM ko lekara jitanI bhI jIvarAzi saMsAra meM hai; ve sabhI jIva jIvanaparyanta viSayasukha ko cAhate haiN| na kevala cAhate haiM; apitu unheM bAra-bAra bhogate haiM; kyoMki unake hRdaya meM tRSNA kI athAha taraMgeM uThatI rahatI haiN| na kevala vartamAna meM hI bhogate haiM, apitu AgAmI kAla ke bhogoM kI cAha kI dAha meM jalate rahate haiM; unake hRdaya meM isakI bhayaMkara pIr3A niraMtara vidyamAna rahatI hai| jisaprakAra joMka jabataka prANAntadazA ko prApta nahIM ho jAtI, tabataka vikArI rakta ko pInA nahIM chor3atI; usIprakAra ajJAnI jIva jabataka prANAntadazA ko prApta nahI ho jAte; tabataka bhogoM ko bhogate rahate haiM, paMcendriya viSayoM meM race-pace rahate haiN| pUjya gurudeva zrI kAnajI svAmI isa gAthA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM - "AtmA kA svabhAva jAnanA-dekhanA aura Anandamaya hai; use bhUlakara jo dayA-dAnAdi ke pariNAma hote haiM, ve puNya haiM; unake phala meM tRSNA bar3hegI aura bhogoM kI bhogane kI vRtti hogI / maiM jJAna hU~, jo honevAlA thA, vaha huA hai; kintu para kA koI bhI kAma mere se ho sake - aisA hai hI nhiiN| isaprakAra saMtoSa kare to tRSNA mitte| ___ asAdhya roga va maraNa kA samaya nikaTa Ane para bhI tRSNAvaMta socatA hai ki bahuta se jIva aisA roga hone para bhI baca gae the; isalie maiM bhI ThIka ho jAU~gA - isaprakAra vaha maraNa ke samaya bhI tRSNA ko bar3hAtA hai| marane kI taiyArI ho phira bhI kaSAya kI maMdatA nahIM karatA, kintu tRSNA kiyA karatA hai| zarIra kI sthiti pUrI hone ko Ae, phira bhI kAma ko nahIM chodd'taa| jisaprakAra joMka ati tRSNAvAlI hone se rakta pInA cAhatI hai, vaha kharAba rakta kI icchA karatI hai| atyadhika rakta pIne se usakA zarIra phaTa jAtA hai, phira bhI rakta pIne kI icchA karatI hai, use hI bhogatI huI vinAza (maraNa) paryanta kleza ko pAtI hai; vaise hI puNyazAlI bhI pApazAlI ke samAna kleza ko pAte haiN| ___ pApavAle pratikUla sAmagrI ko dUra karane kI tRSNAvAle haiM aura puNyavAle anukUla sAmagrI ko bhoganA cAhate haiM / isataraha ajJAnI tRSNA 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-158 2. vahI, pRSTha-159 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-75 323 yadi saMsAra meM sukha hotA to sarvAnukUla saMyogoM ke dhanI mahApuNyavAna tIrthaMkara isa saMsAra kA parityAga karake dIkSA kyoM lete ? zAntinAtha bhagavAna to tIrthaMkara hone ke sAtha-sAtha cakravartI aura kAmadeva bhI the| unase adhika puNyavAna aura kauna ho sakatA hai; para puNyodaya se prApta samasta anukUlatAoM ko chor3akara nagna digambara dIkSA lekara ve AtmatallIna ho gaye; kyoMki saccA sukha AtmaramaNatA meM hai; anukUla bhogoM ke bhogane meM nhiiN| 322 pravacanasAra anuzIlana ke kAraNa du:khI hotA hai, phira bhI usakI ora kA jhukAva nahIM chor3atA aura viSayoM kI icchA karatA hai| tRSNAvAna jIva, maraNaparyanta kleza pAtA hai, isalie puNya duHkha kA hI sAthI hai| jinheM AtmA ke Azraya se saMtoSa nahIM, unheM vyakta aura avyakta tRSNA rahatI hI hai| AtmA kI zAnti athavA Ananda, jJAnasvarUpa ke Azraya se hotA hai; jo usakA Azraya chor3akara indriyoM kA Azraya karatA hai, use sukha nahIM; kintu tRSNA hai| tathA bAhya dravyaliMgI muni ne hajAroM rAniyoM ko chor3A ho, lakSmI kA bhI tyAga kiyA ho; kintu antarasvabhAva kI tRpti nahIM; isalie use bhI tRSNA rahatI hai| AtmA kI zAnti antara amRtasvarUpa ke AdhAra se hai; jise aise antarasvarUpa kI tRpti nahIM vartatI, use tRSNA kA vega hotA hI hai, jo kisI ko to pragaTa dikhAI detA hai aura kisI ko apragaTa rahatA hai| antara meM saMtoSa nahIM AyA ho to tRSNArUpI bIja kramaza: aMkurita hohokara du:khavRkSarUpa se vRddhi ko pAtA hai|" isaprakAra isa gAthA meM anekaprakAra se yahI spaSTa kiyA gayA hai ki jisake tRSNA hai; vaha dukhI hI hai| pApa ke udayavAle pratikUla saMyogoM se athavA anukUla saMyogoM ke na hone se dukhI haiM aura puNya ke udayavAle tRSNA ke kAraNa bhogoM ko bhogate hue bhI Akulita haiM, dukhI haiN| isa saMsAra meM sukhI koI nahIM hai| vairAgyabhAvanA meM bhI kahA gayA hai ki - jo saMsAravirSe sukha ho, to tIrthaMkara kyoM tyaageN| kAhe ko zivasAdhana karate, saMyama sauM anurAgeM / / mere lie sarvAdhika mahattvapUrNa maiM hI hU~ ___ hamArI dRSTi meM sampUrNa vizva se adhika mahimA hamAre bhagavAna AtmA kI honI caahie| aisA cunAva ho, jisameM eka ora hamArA bhagavAna AtmA ho aura dUsarI ora anaMta bhagavAna AtmA sahita chaha dravya hoM to bhI hameM hamAre bhagavAna AtmA kI itanI mahimA honI cAhie ki hama hamAre bhagavAna AtmA ko hI cuneN| __yadi eka tarapha hama cunAva meM khar3e hoM aura dUsarI tarapha aTala bihArI vAjapeyI jaise diggaja khar3e hoM to bhI kama se kama hamArA eka voTa to hamAre lie honA hI caahie| __isI bhA~ti hamArI dRSTi meM merA AtmA' hI sabase mahattvapUrNa laganA cAhie; kyoMki usI kI ArAdhanA se mujhe samyagdarzanajJAna-cAritra kI prApti hogI, atIndriya sukha kI prApti hogI, usakI dRSTi rahI to hI mujhe sukha milegaa| sArI duniyA para dRSTi jAne se mujhe merA sukha milanevAlA nahIM hai| -samayasAra kA sAra, pRSTha-87-88 1.divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-159-160 2. vahI, pRSTha-160 3. vahI, pRSTha-161 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 325 pravacanasAra gAthA-76 vigata gAthAoM meM yaha bAta vistAra se spaSTa kI jA cukI hai ki jinheM hama loka meM puNyavAna kahate haiM, sukhI kahate haiM; vastuta: ve loga bhI dukhI haiM; kyoMki unake tRSNA vidyamAna hai| vastuta: bAta yaha hai ki 'pApa ke samAna hI puNya bhI heya haiM' - isa bAta ko vividhaprakAra se spaSTa kara dene para bhI ajJAnI kI puNya meM upAdeyabuddhi banI hI rahatI hai| ataH aba puNyodaya se prApta honevAlA sukha bhI kitanA asAra hai - yaha samajhAne ke lie gAthA meM puNyodaya se prApta honevAle indriyasukha kA svarUpa samajhAte hue kahate haiM ki indriyasukha sukha nahIM, vastutaH dukha hI hai| gAthA mUlata: isaprakAra hai - saparaM bAdhAsahidaM vicchiNNaM baMdhakAraNaM visamaM / jaM iMdiehiM laddhaM taM sokkhaM dukkhameva tahA / / 76 / / (harigIta) indriyasukha sukha nahIM dukha hai viSama bAdhA sahita hai| hai baMdha kA kAraNa dukhada parataMtra hai vicchinna hai / / 76 / / josukha indriyoM se prApta hotA hai; vaha sukha parasaMbaMdhayukta hai, bAdhAsahita hai, vicchinna hai, baMdha kA kAraNa hai aura viSama hai; isaprakAra vaha indriyasukha dukha hI hai| isa gAthA kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM - "parasaMbaMdhayukta hone se, bAdhAsahita hone se, vicchinna hone se, baMdha kA kAraNa hone se aura viSama hone se vaha indriyasukha puNyajanya hone para bhI dukha hI hai| gAthA-76 indriyasukha para ke saMbaMdhavAlA hotA huA parAzrayatA ke kAraNa parAdhIna hai; bAdhAsahita hotA huA khAne, pIne aura maithuna kI icchA ityAdi tRSNA kI vyaktiyoM se yukta hone se atyanta Akula hai; vicchinna hotA huA asAtAvedanIya kA udaya jise cyuta kara detA hai - aise sAtAvedanIya ke udaya se pravartamAna hotA huA anubhava meM AtA hai, isalie vipakSa kI utpattivAlA hai; baMdha kA kAraNa hotA huA viSayopabhoga ke mArga meM lagI huI rAgAdi doSoM kI senA ke anusAra karmaraja ke ghanapaTala kA saMbaMdha hone ke kAraNa pariNAma se duHsaha hai aura viSama hotA huA hAni-vRddhi meM pariNamita hone se atyanta asthira hai; isalie vaha indriyasukha dukha hI hai| isaprakAra yadi indriyasukha dukha hI hai to phira pApa kI bhA~ti puNya bhI dukha kA hI sAdhana hai - yaha sahaja hI pratiphalita ho jAtA hai|" ukta gAthA kA bhAva spaSTa karate hue AcArya jayasena tAtparyavRtti meM indriyasukha kA svarUpa to AcArya amRtacandra ke samAna hI spaSTa karate haiM; kintu sAtha meM indriyasukha ke pratipakSI atIndriyasukha kA svarUpa bhI spaSTa karate haiN| isaprakAra ve indriyasukha aura atIndriyasukha kI tulanA prastuta kara dete haiN| ve kahate haiM ki indriyasukha parAdhIna hai to atIndriyasukha svAdhIna hai, indriyasukha bAdhAsahita hai to atIndriyasukha avyAbAdha hai, indriyasukha khaNDita ho jAnevAlA hai to atIndriyasukha akhaNDa hai, indriyasukha baMdha kA kAraNa hai to atIndriyasukha baMdha kA kAraNa nahIM hai aura indriyasukha viSama arthAt hAni-vRddhi sahita hai to atIndriyasukha sama arthAt hAnivRddhi rahita hai| isaprakAra ukta pA~ca vizeSatAoM ke kAraNa indriyasukha heya aura atIndriya sukha upAdeya hai| ukta gAthA ke bhAva ko eka chanda meM kavivara vRndAvanadAsajI isaprakAra prastuta karate haiM - Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra anuzIlana gAthA-76 327 (kuNDaliyA) indriyajanita jitekasukha, tAmeM paMca vishess| parAdhIna bAdhAsahita, chinnarUpa tasu bheSa / / chinnarUpa tasu bheSa, viSama aru baMdha bar3hAvai / yahI vizeSana paMca, pApahU meM ThaharAvai / / taba aba ko budhimAna, cahai indrIsukha giNdii| tAteM bhajata vivekavAna, sukha amala atiMdI / / 11 / / jitanA bhI indriyasukha hai; usameM pA~ca vizeSatAe~ haiN| vaha parAdhIna hai, bAdhAsahita hai, chinnarUpa hai, viSama hai aura baMdha kA kAraNa hai| inhIM pA~ca vizeSatAoM ke kAraNa vaha saMsArI jIvoM ko pApa meM sthita rakhatA hai| aba Apa hI soco ki aise gaMde indriyasukha ko kauna buddhimAna cAhegA? yahI kAraNa hai ki vivekI jJAnIjana to amala atIndriyasukha kI hI cAhanA karate haiN| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - "aba, puna: anekoM prakAra se puNyajanya indriyasukha kA duHkharUpapanA prakAzita karate haiN| usameM para kA saMbaMdha hai; kyoMki vaha cidAnanda AtmA kA saMbaMdha nahIM karatA; isalie paisA milAU~, makAna anukUla karU~ - aisI dRSTi karatA hai tathA vaha bAdhAsahita aura vicchinna hai| jo pA~ca varSa taka sukha jaisA dikhAI detA hai, vahI bAda meM pratikUla dikhAI detA hai aura yaha dukhI hotA hai| pA~ca-paccIsa lAkha kI sampatti ho, kintu strI anukUla na ho, bAhara meM bahuta sammAna ho, kintu ghara meM strI aura putra bAta nahIM mAnate hoM to dukhI hotA hai| bIsa varSa kI lar3akI hone para bhI lar3akA nahIM milA, tIsa varSa 1.divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-164-165 kA lar3akA abhI kuMvArA hai, isaprakAra sadA tRSNA meM jalatA hai| puNyapAparahita AtmA ke bhAna binA pUrva meM jo zubhabhAva kiyA thA, usake phala meM aisI tRSNA hotI hai| ___ indriyasukha para ke saMbaMdhavAlA hai, jo parAzrayatA ke kAraNa parAdhIna hai| jaise yadi nAka kAma nahIM kare to sUMgha nahIM sakatA, A~kha ThIka na ho to dikhAI nahIM detA, jIbha ThIka na ho to svAda nahIM le sakatA / isaprakAra indriyasukha para ke saMbaMdhavAlA hai; isalie parAdhIna hai| khAne ko nahIM milatA, pAnI kI icchA hone para pAnI nahIM milatA, bhoga kI icchA ke samaya strI nahIM milatI; isaprakAra indriyasukha meM bAdhA par3atI hai; isalie usameM atyaMta AkulatA hone se vaha dukha hI hai| sAtA kA udayakAla alpa hotA hai aura asAtA ke kAraNa, sAmagrI calI jAtI hai| seThapanA, rAjapanA, amaladArapanA (kalekTara) calA jAtA hai; isalie indriyasukha usake vipakSa kI utpattivAlA hai| pUrva ke zubhabhAva kSaNika haiM; isalie unake phalarUpa saMyoga bhI kSaNika hI hote haiM / nimitta kA anubhava karatA huA sukha bhI kSaNika hai, isalie vaha vipakSa kI utpattivAlA hai| indriyasukha rAga-dveSa kI utpatti karatA hai, isalie bandhakA kAraNa hai|' indriyasukha hAni-vRddhivAlA hone se asthira hai, isalie vaha dukha hI hai| pA~ca lAkha kI sampatti ho, jo thor3e hI samaya meM pA~ca hajAra kI raha jAtI hai| bAhara meM sammAna ho aura andara meM divAliyA ho, isaprakAra indriyasukha hAni-vRddhivAlA hai| ata: puNya bhI pApa ke samAna hI du:kha kA sAdhana hai - aisA 1.divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-165 2. vahI, pRSTha-165 3.vahI, pRSTha-165 4. vahI, pRSTha-166 5. vahI, pRSTha-166 6. vahI, pRSTha-167 7. vahI, pRSTha-167 8. vahI, pRSTha-168 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 pravacanasAra anuzIlana gAthA-76 329 siddha huaa| indriyasukha, dukha hI hai; kyoMki vaha parAdhIna hai, atyaMta AkulatA vAlA hai, vipakSa kI utpattivAlA hai, vaha pariNAma se duHsaha hai aura atyanta asthira hai; isaprakAra yaha siddha huA ki puNya bhI dukha kA hI sAdhana hai| puNya-pApa donoM hI baMdha ke kAraNa haiM; phira bhI yadi koI puNya ko acchA aura pApa ko kharAba mAnakara inameM bheda karatA hai to vaha mithyAdRSTi hai, jo ghora saMsAra meM rakhar3atA (paribhramaNa karatA) hai|" yaha eka dizAbodhaka sarala subodha gAthA hai; jisameM sAMsArika sukha kI dukharUpatA ko atyanta mArmika DhaMga se prastuta kiyA gayA hai| isameM kahA gayA hai ki saMsAra jisa viSayasukha kI kAmanA karatA hai, jisake lie AkAza-pAtAla eka kara detA hai, sAgara meM gotA lagAtA hai, AkAza meM gulAce bharatA hai aura jamIna ko phor3akara pAtAla meM jAne ko taiyAra rahatA hai, isa bezakImatI narabhava ko dAva para lagA detA hai; Akhira usa sukha meM aisA hai hI kyA ? vastuta: yaha indriyasukha sukha hai hI nhiiN| yaha to AkulatArUpa hone se dukha hI hai| isa gAthA meM ise dukharUpa siddha karane ke lie pA~ca kAraNa die haiN| sabase pahalI bAta to yaha hai ki yaha parAdhIna hai| yaha to jagata meM prasiddha hI hai ki parAdhIna sapanahu sukha nAhIM - parAdhIna vyakti ko svapna meM bhI sukha kI prApti nahIM hotii| yaha saMsArI prANI indriyoM ke AdhIna hai| yadi indriyA~ bhogane ke kAbila nahIM huI to prApta bhogya sAmagrI aura adhika saMtApa detI hai| dUsare bhogya sAmagrI bhI to para hai, usakI upalabdhatA bhI sadA sahaja nahIM hai| 1.divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-169 2. vahI, pRSTha-169 jaba dAMta the, taba canA nahIM mile aura jaba canA upalabdha hue, tabataka dAMta gAyaba ho cuke the| mAna lo dAMta bhI haiM aura canA bhI haiM, para bhUkha hI na ho to, khAne kA bhAva hI na ho to phira kyA ho? isIprakAra bhogasAmagrI bhI ho aura bhogane meM indriyA~ bhI sabala hoM; para bhogane ke bhAva binA bhogA jA sakanA saMbhava nahIM hai| dUsare indriyasukha meM bAdhAe~ bhI kama nahIM hai| indriyA~ sabala hoM, bhoga sAmagrI bhI ho aura bhogane ke bhAva bhI prabala hoM; para koI pUjya puruSa A jAye, mitra A jAye yA phira zatru hI kyoM na A jAya; saba bAdhAe~ hI haiM; kyoMki ukta paristhiti meM upabhoga saMbhava nahIM hai| tIsarI bAta yaha hai ki puNyodaya se prApta honevAle bhoga kabhI bhI vighaTa sakate haiM; kyoMki puNyodaya na jAne kaba samApta ho jAya / pApodaya bhI to kabhI bhI A sakatA hai| isaprakAra ye bhoga kabhI bhI vighaTita ho jAnevAle vicchinna haiN| cauthI bAta yaha hai ki ye baMdha ke kAraNa haiM; kyoMki bhogane ke bhAva pApabhAva haiM aura pApabhAva pApabaMdha kA hI kAraNa hotA hai| isaprakAra indriyasukha abhI to dukharUpa hai hI, bhaviSya meM bhI dukha denevAlA hI hai| pA~caveM ye viSama haiM, asthira haiM, ghaTate-bar3hate rahate haiN| isaprakAra yaha indriyasukha sarvathA tyAganeyogya hai; ekamAtra atIndriya Ananda hI prApta karaneyogya hai, upAdeya hai| basa, yahI batAyA gayA hai isa sarala-subodhagAthA meN| mUlata: bAta yaha hai ki jabataka indriyasukha dukharUpa bhAsita nahIM hogA; tabataka puNya meM upAdeyabuddhi banI hI rhegii| ata: yaha jAnanA atyanta Avazyaka hai ki indriya sukha bhI dukha hI hai tathA puNya bhI pApa ke samAna hI heya hai, tyAganeyogya hai| purAne jamAne meM upabhoga kI sabhI vastuoM ko chupAkara rakhA jAtA Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 pravacanasAra anuzIlana thA, unakA upabhoga to ekAnta meM hotA hI thA; para Aja sabakucha sAmane A gayA hai| pahale khAne kI sabhI sAmagrI rasoIghara meM rahatI thI; para Aja sabhI kucha bhojana kI Tebala para pAradarzaka bartanoM meM sajA rahatA hai; jo hameM khAne ke lie uttejita karatA hai| pahale jo thAlI meM A gayA, khA liyA; para Aja apane hAtha se uThA-uThAkara sabakucha liyA jAtA hai| TI.vI. Adi sabhI uttejaka sAmagrI beDarUma meM A gaI hai aura satsAhitya vahA~ se yaha kahakara haTA diyA gayA hai ki isakI avinaya hogii| are bhAI ! vairAgyamaya citra aura vairAgyotpAdaka sAhitya ghara meM rakho, use par3hate-par3hate sovoge to svapna bhI sAtvika aayeNge| uttejaka sAmagrI na kevala hamArI vAsanAoM ko bhar3akAtI hai, uttejita karatI hai; apitu hamArI kutsita vRtti kI pratIka bhI hai, pariNAma bhI hai| hamArI vRtti hI khoTI hai; isIkAraNa ina bhar3akAU cIjoM kA praveza hamAre beDarUma meM huA hai / isaprakAra ye bhoga sAmagrI hamArI uttejita vAsanAoM kA pariNAma hai| aura hamArI vAsanAoM ko bhar3akAnevAlI bhI haiM; ata: inheM gupta rakhanA hI ThIka hai| ye pradarzana kI vastue~ nahIM haiN| ye bhogAyatana haiM; inase hamArA ghara bhI bhogAyatana hI banegA / yadi hameM apane ghara ko dharmAyatana banAnA hai to vairAgyapoSaka citra aura satsAhitya ghara meM basAnA caahie| na kevala basAnA cAhie, apitu usakA adhyayana bhI nitya karanA caahie| svayaM karanA cAhie aura gharavAloM ko bhI karAnA caahie| jisa ghara meM satsAhitya nahIM, vaha ghara nahIM, masAna hai| yadi apane ghara kI zmazAnahIMbana ko muta basAo, bastI baksiyo sammAna kAma ko ghara meM karo7 // * - kundakunda zataka, pRSTha-31, chanda 97 pravacanasAra gAthA- 77 vigata gAthAoM meM aneka tarka aura yuktiyoM se yaha siddha kiyA gayA hai ki indriyasukha sukha nahIM hai, dukha hI hai| aba isa gAthA meM yaha samajhA rahe haiM ki jaba pApa ke udaya meM prApta honevAle dukha ke samAna hI puNya ke udaya meM prApta honevAlA indriyasukha bhI dukha hI hai to phira puNya-pApa meM antara hI kyA rahA ? gAthA mUlataH isaprakAra hai - hidi jo evaM Natthi viseso tti puNNapAvANaM / hiMDadi ghoramapAraM saMsAraM mohasaMchaNNo / / 77 / / ( harigIta ) puNya-pApa meM antara nahIM hai - jo na mAne bAta ye / saMsAra - sAgara meM bhrameM mada-moha se Acchanna ve / / 77 / / isa gAthA kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "vigata gAthAoM meM pratipAdita vastusvarUpa ke anusAra jaba paramArtha se zubhAzubha upayoga meM aura sukha-duHkha meM dvaita nahIM ThaharatA; taba puNya aura pApa meM dvaita kaise Thahara sakatA hai ? kyoMki puNya aura pApa - donoM meM hI anAtmadharmatva samAna hai| tAtparya yaha hai ki puNya aura pApa donoM hI AtmA ke dharma nahIM; isalie Atmadharma ke ArAdhakoM ko donoM hI samAnarUpa se adharma haiN| aisA hone para bhI jo jIva una donoM meM suvarNa aura lohe kI ber3I kI bhA~ti antara mAnatA huA ahamindrapadAdi sampadAoM ke kAraNabhUta dharmAnurAga para atyanta nirbhararUpa se avalambita hai; karmopAdhi se vikRta cittavAle usa jIva ne zuddhopayoga zakti kA tiraskAra kiyA hai; isalie Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-77 333 332 pravacanasAra anuzIlana vaha jIva saMsAraparyanta (jabataka saMsAra hai, tabataka) zArIrika dukha kA hI anubhava karatA hai|" AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko nizcayavyavahAra kI saMdhipUrvaka isaprakAra spaSTa karate haiM - "vyavahAranaya se dravyapuNya aura dravyapApa meM bheda hai, antara hai; azuddha nizcayanaya se bhAvapuNya aura bhAvapApa aura unake phalasvarUpa honevAle sukha-dukha meM bheda hai, antara hai; kintu zuddhanizcayanaya se zuddhAtmA se bhinna hone ke kAraNa inameM bheda nahIM hai, antara nahIM hai| isaprakAra zuddhanizcayanaya se puNya aura pApa meM jo vyakti abheda nahIM mAnatA hai; vaha devendra, cakravartI, baladeva, vAsudeva, kAmadeva Adi padoM ke nimitta se nidAnabaMdharUpa se puNya ko cAhatA huA nirmoha zuddhAtmatattva se viparIta darzanamoha-cAritramoha se AcchAdita hotA huA, sone kI ber3I aura lohe kI ber3I ke samAna puNya aura pApa - donoM se baMdhA huA saMsArarahita zuddhAtmA se viparIta saMsAra meM bhramaNa karatA hai - yaha artha hai|" samayasAra kI tAtparyavRtti TIkA meM AcArya jayasena puNya-pApAdhikAra kI samApti para aisA likhate haiM ki isaprakAra yaha pApAdhikAra samApta huaa| phira svayaM prazna uThA kara isa bAta kA spaSTIkaraNa karate haiM ki nizcaya naya se pApa ke samAna puNya bhI svabhAva se patita karanevAlA hone ke kAraNa pApa hI hai; isakAraNa eka apekSA se yaha adhikAra pApAdhikAra hI hai| vaise to AcArya amRtacandra aura jayasena - donoM ne samAna artha hI kiyA hai| donoM hI eka svara se yaha svIkAra kara rahe haiM ki jo ajJAnI jIva 'puNya aura pApa meM antara nahIM hai' - isa bAta ko svIkAra nahIM karatA; vaha saMsArI prANI anaMtakAla taka saMsAra meM paribhramaNa karatA hai| phira bhI AcArya jayasena ko aisA lagA ki yaha gAthA vizeSa spaSTIkaraNa kI apekSA rakhatI hai| yahI kAraNa hai ki unhoMne ukta tathya ko nizcaya-vyavahAranayoM ke mAdhyama se spaSTa kara diyA hai| 'vaha apAra ghora saMsAra meM paribhramaNa karegA' yaha pada bhI vizeSa spaSTIkaraNa kI apekSA rakhatA hai / apAra ghora saMsAra kA artha 'anantakAla taka bhayaMkara saMsAra meM bhramegA' - yaha bhI kiyA jA sakatA hai, tathApi Azaya yahI hai ki jabataka vaha apanI isa bhUla ko sudhAregA nahIM, tabataka saMsAra meM rulegaa| bhUla sudhAra lene para vaha alpakAla meM bhI mokSa jA sakatA hai| yahI kAraNa hai ki AcArya jayasena isameM abhavya kI apekSA lagA dete haiN| ve kahate haiM ki puNya aura pApa ko samAna nahIM mAnanevAlA abhavya jIva anaMtakAla taka ghora saMsAra meM paribhramaNa kregaa| ukta sampUrNa kathana kA spaSTa artha yaha hai ki bhale hI vyavahAranaya yA azuddhanizcayanaya se puNya-pApakarma, puNya-pApabhAva aura unake phala meM prApta honevAle sukha-dukha meM antara batAyA gayA ho; tathApi nizcaya se paramasatya bAta to yahI hai ki jo vyakti paMcendriya viSayoM meM sukha mAnatA huA jabataka puNya meM upAdeya buddhi rakhegA, use pApa ke samAna hI baMdha kA kAraNa nahIM mAnegA; tabataka vaha jIva isa mithyA mAnyatA ke kAraNa saMsAra meM hI paribhramaNa kregaa| dhyAna dene kI bAta yaha hai ki yahA~ jisa puNyabhAva ko pApabhAva ke samAna heya batAyA jA rahA hai; vaha ajJAnI gRhasthoM ke honevAle zubhabhAvarUpa puNya nahIM hai; apitu jisa puNya se ahamindrAdi padoM kI prApti hotI hai, aise cauthe kAla ke munirAjoM ko honevAle puNya kI bAta hai; kyoMki gRhastha to ahamindrAdi pada prApta hI nahIM karate haiN| gRhastha to solahaveM svarga ke Upara jAte hI nahIM haiM; ve kalpopapanna hI haiM; kalpAtIta nhiiN| isIprakAra paMcamakAla meM bhI koI ahamindra pada prApta nahIM karatA, Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 pravacanasAra anuzIlana gAthA-77 isaprakAra yaha bAta cauthe kAla ke munirAjoM ke zubhabhAva kI hI hai| tAtparya yaha hai ki yahA~ cauthe kAla ke munirAjoM ke puNyabhAva ko bhI pApabhAva ke samAna heya batAyA gayA hai tathA isa bAta ko svIkAra nahIM karanevAloM ko anantakAla taka bhavabhramaNa karanA hogA - yaha kahA gayA kavivara vRndAvanadAsajI isa gAthA aura usakI TIkAoM ke bhAva ko vyakta karane ke lie pA~ca chanda likhate haiM; jo mUlata: paThanIya haiN| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko spaSTa karate hue kahate haiM - "puNya-pApa ke vikAra eka hI jAti ke haiM, kyoMki ve jJAnasvabhAva se viruddha haiN| jJAna unameM aTakatA hai; isalie ve du:kha ke sAdhana haiM; phira bhI jo puNya-pApa meM aMtara mAnatA hai, vaha mithyAbhAva meM jur3atA huA ghora saMsAra meM paribhramaNa karatA hai| puNya-pApa ke pariNAma meM, baMdhana meM aura unake phala meM jo aMtara mAnatA hai; use naraka-nigoda meM rakhar3anA par3egA aura vahA~ AtmA kA sAdhana bhI nahIM milegA; isalie puNya aura pApa donoM hI AtmA ke dharma nahIM haiM; apitu nizcaya se ve adharma haiN| ____ pUrva gAthA meM kahe anusAra puNya indriyasukha kA sAdhana hai; kintu AtmA ke sukha kA sAdhana nhiiN| puNya kA dhyeya indriyasukha aura viSaya haiN| unakI tarapha lakSya hone para du:kha hotA hai| nirdhanatA aura dhanavAnapanA, nirogatA athavA rugNatA donoM meM antara nahIM hai| yaha jJeya iSTa hai aura yaha jJeya aniSTa hai - aisA jJeyoM meM bheda nahIM hai| jJAna jAne aura jJeya jAnane meM Ae - isake sivAya dUsarA koI saMbaMdha nahIM hai| aisA hone para bhI puNya acchA hai - aisA mAnanevAlA mithyAdRSTi hai| zubhAzubha upayoga ke dvaita meM dopanA nahIM hai| vikAra eka hai| jaise anukUla-pratikUla saMyogoM kI eka hI jAti hai; vaise hI puNya aura pApa ke bandhana kI eka jAti hai| vyavahAra se puNya acchA hai - aisA kahA jAtA hai, parantu paramArtha se donoM eka hI haiN| ___ anukUlatA ho athavA pratikUlatA ho - donoM kI eka jAti hai| isItaraha zubha pariNAma ho athavA azubha pariNAma ho - donoM kI eka jAti hai| zubha-azubha ke do prakAra nahIM haiM / lakSmI (dhana) ho athavA nahIM ho, putra ho athavA na ho, nirogatA ho athavA na ho - unakI eka jAti hai| puNya-pApa kA baMdhana eka jAti kA hai, kyoMki donoM meM AtmA kA dharma nahIM hai| puNya kA gAr3ha (nirbhara) rUpa se avalambana lenevAlA zuddhopayoga kA tiraskAra karatA hai; isalie vaha saMsAra meM rakhar3atA hai - aisA hone para bhI jo jIva svarNa kI aura lauhe kI ber3I kI bhA~ti puNya aura pApa meM antara hone kA mata (abhiprAya) rakhatA hai; vaha ajJAnajanya hai; kyoMki vaha puNya ko ThIka mAnatA hai aura pApa ko burA mAnatA hai; jisase vaha ghora saMsAra meM rakhar3atA hai| ___'maiM jJAnAnandasvabhAvI hU~ - usameM upayoga lagAU~ to merA kalyANa hogA' - aisA vaha nahIM mAnatA aura puNya pariNAma ko gAr3hapane avalambatA hai| AtmA meM zubhapariNAma hotA hai, jo use gAr3hapane avalambatA hai, usakI jJAna bhUmi mailI hai; vaha zuddhopayoga kA tiraskAra karatA hai| isalie vaha aisA vartatA huA sadA ke lie zArIrika dukha kA hI anubhava karatA hai| jJAnI ko zubhabhAva AtA hai, dayA-dAna, vrata-tapa hote haiM; kintu unakA gAr3ha avalambana nahIM hotaa| pUrNAnandasvabhAva kA avalambana hone se jJAnI ko puNya kA gAr3ha avalambana nahIM hotaa| ajJAnI svayaM puNya ke pariNAma kA gAr3ha avalambana karatA hai; kintu jJAtA-dRSTA svabhAva kA avalambana nahIM karatA; isalie use azarIrI 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-174-175 2. vahI, pRSTha-175 3. vahI, pRSTha-175-176 4. vahI, pRSTha-176 5. vahI, pRSTha-176 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-77 336 pravacanasAra anuzIlana sukha nahIM hotaa|" _ vizeSa dhyAna dene kI bAta yaha hai ki yahA~ TIkA meM aisA likhA hai ki jo puNya-pApa meM ahaMkArika antara mAnatA hai, madamoha se Acchanna vaha ajJAnI anaMta saMsAra meM bhramaNa karatA hai| ahaMkArika antara kA bhAva yaha hai ki puNyodaya se prApta sAmagrI meM ahaMkAra (ekatva) mamakAra (mamatva) karatA hai; vaha ahaMkArika antara mAnanevAlA ajJAnI hai aura vaha anaMtakAla taka bhavabhramaNa kregaa| yahA~ eka prazna saMbhava hai ki puNya-pApa meM antara mAnanerUpa choTe se aparAdha kI itanI bar3I sajA ki vaha anaMta kAlataka saMsAra meM bhramaNa karegA / yaha kakar3I ke cora ko kaTAra mArane jaisA anyAya nahIM hai kyA ? are bhAI ! puNya aura pApa meM antara mAnanevAlA kakar3I kA cora nahIM hai, choTA-moTA doSI nahIM hai; apitu sAta tattva saMbaMdhI bhUla karanevAlA bar3A aparAdhI hai, mithyAtvI hai aura mithyAtva kA phala to anaMta saMsAra hai hii| hiMsAdi pApa karanevAlA naraka meM jAtA hai, pazu-pakSI hotA hai aura ahiMsAdi puNyabhAvoM ko karanevAlA manuSya hotA, deva hotA hai; isaprakAra hiMsAdi pApabhAvoM kA phala narakAdi va puNyabhAvoM kA phala svargAdi hai; kintu mithyAtvAdi kA phala nigoda hai aura samyaktvAdi kA phala mokSa hai| ___puNya meM upAdeyabuddhi, sukhabuddhi tattvasaMbaMdhI bhUla hone se mithyAtva kA mahA bhayaMkara pApa hai; yahI kAraNa hai ki isaprakAra kI bhUla karanevAle tabataka saMsAra meM paribhramaNa karate haiM, jabataka ki ve apanI isa bhUla ko sudhAra nahIM lete| ata: hama sabakA bhalA isI meM hai ki hama apanI bhUla sudhAra kara isa mahApApa se bceN| ise choTI-moTI bhUla samajha kara upekSA na kreN| ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki jise nayoM ke mAdhyama se 337 vastusvarUpa kA saccA jJAna nahIM hai aura jinavANI meM kathita vyavahAravacanoM kA sahArA lekara viSayasukha prApta karAnevAle puNya ko bhalA mAnatA huA, zubhabhAvoM ko dharmarUpa jAnatA huA atigRddhatA se viSayoM meM rata rahatA hai, unheM prApta karAnevAle puNya pariNAmoM meM dharma mAnakara usI meM saMtuSTa rahatA hai; aisA ajJAnI mithyAdRSTi jIva jabataka apanI mithyAmAnyatA ko nahIM chor3atA, nizcaya samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa sacce dharma ko nahIM jAnatA; tabataka sAMsArika sukha-dukharUpa dukha ko bhogatA huA saMsAra meM hI bhaTakatA rhegaa| yadi yaha AtmA nahIM cetA to yaha kAla anaMta bhI ho sakatA hai| tAtparya yaha hai ki vaha ananta kAlataka ananta dukha uThAtA rhegaa| ata: bhalA isI meM hai ki hama paMcendriya ke viSaya pradAna karanevAle puNya ko pApa ke samAna hI baMdha kA kAraNa jAnakara pApa ke samAna hI heya mAne, heya jAne; aura usase virata hoN| dharma to ekamAtra zuddhopayoga hai, zuddhapariNati hai, vItarAga pariNati hai, vItarAgabhAva hai; vahI upAdeya hai, vahI dhAraNa karaneyogya hai| adhika kyA kaheM - isa jIva ko zuddhapariNatimohagatuiddhamezyokulchA bIhIzamaiMbhASakahI ttuukmpnosaamaayke| hai moha-nirmamatA yahI ve kaheM jo jAne samaya / / dharmAdi mere kucha nahIM maiM eka hU~ upayogamaya / hai dharma nirmamatA yahI ve kaheM jo jAne samaya / / maiM eka darzana-jJAnamaya nita zuddha hU~ rUpI nhiiN| ye anya saba paradravya kiMcit mAtra bhI mere nhiiN|| parAtmavAdI mUDhajana nija AtamA jAne nhiiN| adhyavasAna ko Atama kaheM yA karma ko Atama kheN|| - samayasAra padyAnuvAda Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-78 339 pravacanasAra gAthA-78 vigata gAthA meM yaha spaSTa karane ke uparAnta ki puNya-pApakarma, puNyapApabhAva aura usake phala meM prApta honevAle laukika sukha-dukha eka samAna hI heya haiM, dukharUpa haiM, dukha ke kAraNa haiM; isa bAta ko svIkAra nahIM karanevAle apAra ghora saMsAra meM paribhramaNa karate haiM; aba isa gAthA meM yaha batA rahe haiM ki jo jJAnIjana isa bAta ko acchI taraha jAnate haiM; isalie ve anaMtasukha ke kAraNarUpa zuddhopayoga ko aMgIkAra karate haiM, anaMtasukha ko prApta karate haiM aura dehotpanna dukhoM kA kSaya karate haiN| gAthA mUlata: isaprakAra haievaM vididattho jo davvesu Na rAgamedi dosaM vaa| uvaogavisuddho so khavedi dehabbhavaM dukkhaM / / 78 / / (harigIta) viditArthajana paradravya meM jo rAga-dveSa nahIM kreN| zuddhopayogI jIva vetanajanita duHkha ko kSaya kreN||78|| isaprakAra vastusvarUpa ko jAnakara jo dravyoM ke prati rAga va dveSa ko prApta nahIM hotA; vaha upayoga vizuddha hotA huA dehotpanna dukha kA kSaya karatA hai| isa gAthA ke bhAva ko AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "jo jIva zubha aura azubhabhAvoM ke avizeSa darzana (samAnatA kI zraddhA) se vastusvarUpa ko bhalIbhA~ti jAnatA hai aura sva aura para - aise do vibhAgoM meM rahanevAlI samasta paryAyoM sahita samasta dravyoM ke prati rAga aura dveSa sampUrNata: chor3atA hai; vaha jIva ekAnta se upayoga vizuddha (zuddhopayogI) hone se, jisane paradravya kA avalambana chor3a diyA hai; aisA vartatA huA - lohe ke gole meM se lohe ke sAra kA anusaraNa na karanevAlI agni ke samAna - pracaNDa ghana ke AghAta samAna zArIrika dukha kA kSaya karatA hai| isalie yahI eka zuddhopayoga merI zaraNa hai|" dekho, yaha zubhapariNAmAdhikAra cala rahA hai aura AcAryadeva kaha rahe haiM ki mere to eka zuddhopayoga hI zaraNa hai| __ loga samajhate haiM ki yaha zubhapariNAmAdhikAra hai; ataH isameM to zubhabhAva karane kI preraNA dI hogI, zubhabhAva kI mahimA batAI hogI, zubhabhAva ke hI gIta gAye hoMge; kintu yahA~ to zubhabhAvoM ko azubhabhAvoM ke samAna hI heya batAyA jA rahA hai, puNya ko pApa ke samAna hI heya batAyA jA rahA hai; yahA~ taka ki sAMsArika sukha ko bhI dukha batAyA jA rahA hai; dukha ke samAna nahIM, apitu sAkSAt dukha hI kahA jA rahA hai| AcAryadeva ne maMgalAcaraNa ke uparAnta AraMbha se hI zuddhopayoga ke gIta gAye haiN| zuddhopayoga aura usake phala ke rUpa meM prApta honevAle atIndriyajJAna aura atIndriyasukha ko samajhAne ke lie zuddhopayoga adhikAra ke tatkAla bAda jJAnAdhikAra aura sukhAdhikAra likhe| jaba yaha prazna khar3A huA ki akelA atIndriyasukha hI sukha thor3e hai, indriyasukha bhI to sukha hai| isIprakAra akelA zuddhopayoga hI to upayoga nahIM hai, zubhopayoga aura azubhopayoga bhI to upayoga haiN| unakA bhI to pratipAdana honA caahie| isI prazna ke uttara meM zubhapariNAmAdhikAra likhA gayA haijisameM yaha batAyA gayA hai ki zubhapariNAma ke phala meM puNyabaMdha hotA hai aura puNyodaya hone para indriyasukha kI prApti hotI hai, bhogasAmagrI upalabdha hotI hai| bhogasAmagrI ke upabhoga kA bhAva pApa bhAva hai aura vaha pApabaMdha kA kAraNa hai| isaprakAra yaha zubhabhAva bhI to azubhabhAvake nimittoM ko hI juTAtA hai| Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-78 341 340 pravacanasAra anuzIlana antatogatvA aneka Agama pramANoM, aneka prabala yuktiyoM aura sazakta udAharaNoM ke mAdhyama se yaha samajhAyA gayA hai ki yaha indriyasukha bhI sukha nahIM, dukha hI hai; isakAraNa na to puNya aura pApa meM dvaita (bhinnatA) ThaharatA hai aura na zubhAzubhabhAvoM meM dvaita siddha hotA hai| zubha aura azubha - donoM hI bhAva azuddhabhAva haiM aura ina azuddhabhAvoM se karmoM kA baMdhana hI hotA hai, karmabaMdhana chUTatA, TUTatA nhiiN| isaprakAra zubhAzubhabhAva baMdha ke kAraNa haiM; Asrava haiM / puNya-pApa to Asrava hI haiN| kahA bhI jAtA hai - puNyAsrava aura pApAsrava, puNyabaMdha aura pApabaMdha / isaprakAra puNya aura pApa Asava-baMdha ke rUpa haiN| yahI kAraNa hai ki AcArya zubhapariNAmAdhikAra meM bhI isI niSkarSa para pahu~ce haiM ki AtmA kA hita cAhanevAloM ko ekamAtra zuddhopayoga hI zaraNa hai| yahA~ eka bAta aura bhI vizeSa dhyAna dene yogya hai ki anyatra to yaha kahA jAtA rahA hai ki - karma vicAre kauna bhUla terI adhikaaii| agni sahe ghanaghAta lauha kI saMgati pAI / / are bhAI ! karmoM kI kyA galatI hai ? adhikatama bhUla to terI hI hai| tU doSa karmoM ke mAthe kyoM mar3hatA hai ? yadi lohe ke sAtha agni bhI piTa gaI to isameM lohe kA kyA doSa hai ? agni ne lohe kI saMgati kI, vaha lohe ke gole meM praveza kara gaI: isakAraNa lohe ke sAtha-sAtha usa para bhI ghana ke coTe pdd'iiN| yadi agni lohe kI saMgati nahIM karatI to use ghana ke prahAra nahIM sahane pdd'te| para yahA~ isase ulTA kahA jA rahA hai| yahA~ yaha kahA jA rahA hai ki jisaprakAra agni lohe ke tapta gole meM se lohe ke sattva ko dhAraNa nahIM karatI; isalie agni para ghana ke pracaNDa prahAra nahIM hote; usIprakAra paradravya kA avalambana na karanevAle AtmA ko zArIrika dukha kA vedana nahIM hotaa| isa gAthA kI TIkA meM AcArya amRtacandra aura jayasena - donoM hI ukta udAharaNa kA ekasA prayoga karate haiN| zeSa artha bhI samAna hI hai| isa gAthA ke bhAva ko kavivara vRndAvanadAsajI tIna chandoM meM samAhita karate haiM; jisameM antima do dohe isaprakAra haiM - (dohA) Ahana" dAhana vilaga, khAta na ghana kI ghAta / tyoM cetana tanarAga binu, dukhalava dahata na gAta / / 18 / / tAteM mujha cidrUpa ko, zarana zuddha upyog| hohu sadA jAtai miTai, sakala dukhada bhavaroga / / 19 / / jisaprakAra lohe ke gole se bhinna rahatI huI agni ko ghana kI coTe nahIM khAnI par3atIM; usIprakAra deha ke rAga se rahita cetana ko zarIra saMbaMdhI raMcamAtra bhI dukha nahIM hotaa| ___ isalie caitanyasvarUpa mujhe ekamAtra zuddhopayoga kI hI zaraNa hove; jisase dukha denevAle sabhI bhavaroga sadA ke lie miTa jaaveN| __ AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - "pApa ke phala meM dukha hai - aisA to sabhI kahate haiM, kintu yahA~ to kahate haiM ki puNya kA sukha bhI AkulatAmaya hone se dukha kA sAdhana hai| pUrva puNya ke kAraNa sAmagrI mile, use bhogane jAe to vahA~ dukha hotA hai; isalie kahA ki puNya pariNAma dukha utpanna karatA hai, vaha sukha kA sAdhana nahIM hai| dhanavAna ho athavA nirdhana, rAjA ho athavA raMka; una sabhI kA para kI ora lakSya jAtA hai, isalie ve dukhI haiN|' 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-179 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-78 342 pravacanasAra anuzIlana AtmA jJAnAnanda hai, usakI ekAgratA meM nivAsa karanA hI dukha ke kSaya kA upAya hai; isake atirikta pratikUla sAmagrI ko dUra karanA cAhe aura anukUla sAmagrI ko rakhanA cAhe to vaha sukha kA upAya nahIM hai| cidAnaMda AtmA sukha kA sAdhana hai, isake sivAya dUsarA koI bhI sukha kA sAdhana nahIM - aisA nirNaya karanA caahie|' ___ puNya-pApa tathA zubha-azubha sabhI eka haiM, merA svabhAva unase bhinna hai - aisA nirNaya hone para bhrAMti kA dukha nAza huA; usake bAda apanI kamajorI se honevAlA asthiratA ke dukha kA nAza svabhAva meM sthiratA hone se ho jAtA hai| jJAnasvabhAva meM sukha hai - aisA nirNaya hone para bhrAMti kA dukha dUra ho jAtA hai; kintu asthiratA kA dukha sarvajJa hue binA dUra nahIM hotA; isalie puNya-pApa ke bhAva kA nAza svabhAva meM ekAgratA karane se hotA hai| isaprakAra arthAt Upara (pUrvokta) gAthA meM kahe anusAra vastu kA svarUpa jAnakara rAga-dveSa ko prApta nahIM hotA - aisA kahA hai| agni lohe kA saMga karatI hai to use ghana kA prahAra sahana karanA par3atA hai; yadi vaha agni lohe ke gole meM na jAya to ghana kA prahAra na par3e; vaise hI caitanya agni puNya-pAparUpI lohe meM jAye to use dukha kA prahAra sahana karanA par3atA hai; kintu caitanya agni puNya-pAparUpI lohe meM na jAye aura akelI zuddha rahe to use dukha sahana nahIM karanA pdd'taa| ___ lohe ke Tukar3oM ko choTA athavA bar3A banAnA ho to use agni meM DAle to usake Upara prahAra par3ate haiM, kintu akelI agni ke Upara koI prahAra nahIM karatA, vaise hI caitanya jJAnAnandasvarUpa meM ekAgra ho aura puNyapApa meM na jAye to dukha sahana nahIM karanA pdd'taa| puNya-pApake saMbaMdha ko sarvaprathama zraddhA se tor3e usake bAda asthiratA 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-179 2. vahI, pRSTha-179-180 3. vahI, pRSTha-181 4. vahI, pRSTha-181 343 kA saMbaMdha todd'e| vAstava meM zuddhopayoga hI zaraNa hai, strI-putrAdi to zaraNa nahIM; kintu zubharAga bhI zaraNarUpa nahIM hai| ekamAtra zuddha AtmA hI zaraNa hai| sarvaprathama isaprakAra nirNaya karanA caahie| zubharAga vAstavika sukha nahIM hai| AtmA caitanya sarvajJasvabhAvI hai| usakA nirNaya kare to puNyapApa zaraNa hai - aisI mAnyatA nahIM rahatI; aisA nirNaya hone ke pazcAt cAritra AtA hai, vaha cAritra mukti kA sAkSAt kAraNa hai|" niSkarSa ke rUpa meM isa gAthA meM mAtra yahI kahA gayA hai ki mujhe to ekamAtra zuddhopayoga hI zaraNa hai; kyoMki jo vyakti vigata gAthAoM meM prarUpita vastusvarUpa ko bhalIbhA~ti jAnakara dravyoM se rAga-dveSa nahIM karatA; vaha zuddhopayogI sampUrNa dehotpanna dukhoM kA kSaya karatA hai| tAtparya yaha hai ki ekamAtra upAdeya to zuddhapariNati aura zuddhopayoga hI hai; azuddhopayogarUpa sabhI zubhAzubhabhAva samAnarUpa se heya hI haiN| yaha zubhapariNAmAdhikAra zubhapariNAmoM kI mahimA batAne ke lie nahIM kayaapila jasakA sahI rUma dikhAkara usake prati honevAle AkarSaNa ko tor3ane ke lie likhA gayA hai| vyavahArI ko vyavahAra kI bhASA meM samajhAnA par3atA hai| munijana kSamA ke bhaNDAra hote haiN| yadi ve apanI ora se boleMge to yahI boleMge ki kSamA kA abhAva krodha hai, para duniyA meM bhAva hotA hai vaktA kA aura bhASA hotI hai zrotA kii| yadi zrotA kI bhASA meM na bolA gayA to vaha kucha samajha hI na skegaa| ata: jJAnIjana samajhAnA to cAhate haiM kSamAdharma, para samajhAte haiM krodha kI bAta karake / baccoM se bAta karane ke lie unakI ora se bolanA par3atA hai| jaba hama bacce se kahate haiM ki mA~ ko bulAnA, taba hamArA Azaya baccoM kI mA~ se hotA hai, apanI mA~ se nahIM; kyoMki hama jAnate haiM ki aisA kahane para baccA apanI mA~ ko bulAyegA, hamArI mA~ ko nhiiN| -dharma ke dazalakSaNa, pRSTha-12 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-79 pravacanasAra gAthA-79 vigata gAthAoM ke adhyayana se isa niSkarSa para pahu~ca jAne para ki ekamAtra zuddhopayoga hI zaraNa hai; aba isa gAthA meM kahate haiM ki aba maiM isa zuddhopayoga ke dvArA moha ko jar3amUla se ukhAr3a pheMkane ke lie kamara kasa ke taiyAra huuN| gAthA mUlata: isaprakAra hai - cattA pAvAraMbhaM samuTThido vA suhammi criymmi| Na jahadi jadi mohAdI Na lahadi so appagaM suddhaM / / 79 / / (harigIta) saba chor3a pApAraMbha zubhacAritra meM udyata rheN| para nahIM chor3e moha to zuddhAtamA ko nA laheM / / 79 / / pApAraMbha ko chor3akara zubha cAritra meM udyata hone para bhI yadi jIva mohAdika ko nahIM chor3atA hai to vaha zuddha AtmA ko prApta nahIM hotaa| isa gAthA ke bhAva ko AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "jo jIva yA jo munirAja samasta sAvadyayoga ke pratyAkhyAnasvarUpa paramasAmAyika nAmaka cAritra kI pratijJA karake bhI dhUrta abhisArikA (nAyikA - saMketa ke anusAra apane premI se milane jAnevAlI strI) kI bhA~ti zubhopayogapariNAti se abhisAra (milana) ko prApta hotA huA arthAt zubhopayoga pariNati ke prema meM phaMsatA huA moha kI senA ke vazavartanapane ko dUra nahIM kara DAlatA, jisake mahAdukha saMkaTa nikaTa hai - aisA vaha zuddha AtmA ko kaise prApta kara sakatA hai ? isalie maiMne moha kI senA para vijaya prApta karane ke lie kamara kasI are dekho, yahA~ dhyAna dene kI bAta yaha hai ki yahA~ AcAryadeva zubhopayogarUpa pariNati kI tulanA dhUrta abhisArikA se kara rahe haiM; ekaprakAra se use dhUrta abhisArikA hI batA rahe haiN| sAhitya meM samAgata nAyikAbhedoM meM abhisArikA nAmaka bhI eka bheda hai| abhisArikA vaha nAyikA hai, jo apane pati ko batAye binA, usakI anumati binA hI pahale se sunizcita saMketa ke anusAra chupakara apane premI se milane jAtI hai / eka to yaha adhisAra hI khoTA kAma hai, dUsare vaha premikA mAtra abhisArikA hI nahIM hai, apitu dhUrta bhI hai| isaprakAra yahA~ zubhopayoga pariNati ko dhUrta abhisArikA kahA gayA hai| jisaprakAra koI vyakti zAdI meM sAta phere lete samaya to apanI dharmapatnI ko jIvanabhara na tyAgane kA vacana detA hai aura bAda meM usakI upekSA kara dhUrta abhisArikA ke caMgula meM phaMsa jAtA hai| aise vyakti ke mahAdukha saMkaTa nikaTa hai; usIprakAra jina munirAjoM ne dIkSA lete samaya to zuddhopayoga meM rahane kA saMkalpa kiyA thA, pratijJA lI thI aura aba dhUrta abhisArikA ke samAna zubhopayoga pariNati meM ulajha kara raha gaye haiM, usI meM lIna ho gaye haiM; aise munirAjoM ke mahAdukha saMkaTa nikaTa hai| tAtparya yaha hai ki ekAdha svargAdika ke bhava ko prApta kara phira unakI anaMtakAla taka ke lie nigoda meM jAne kI taiyArI hai| nigoda ko chor3akara aura kauna-sI paryAya hai ki jisameM mahAdukha saMkaTa ho| yaha cAritramoha ke udaya kA pariNAma hai / yaha AtmA mohavaza hI aisA karatA hai| ata: jabataka moha ko pUrNata: nahIM jItA jAyegA, tabataka aisA hotA rhegaa| yahI kAraNa hai ki AcAryadeva saMkalpa kara rahe haiM, pratijJAbaddha ho rahe haiM ki maiMne to aba moha kI senA ko jItane ke lie kamara kasa lI hai| Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-79 347 346 pravacanasAra anuzIlana dekho, kitane joradAra zabda haiM, AcAryadeva kA puruSArtha kisaprakAra sphurAyamAna ho rahA hai| bhASA to dekho - __aho mayA mohavAhinI vijayAya vaddhA kakSeyam - isalie maiMne moha kI senA ko jItane ke lie kamara kasI hai| AcAryadeva eka sthAna para likhate haiM ki jaba tere pariNAma zithila hone lage to dIkSA lete samaya ke pariNAmoM ko yAda karanA / tAtparya yaha hai ki dIkSA lete samaya sabhI ke pariNAma utkRSTa rahate haiM, sabhI AtmakalyANa kI bhAvanA se hI dIkSA lete haiM; kintu bAda meM pariNAma zithila hote jAte haiN| yahI kAraNa hai ki munipada meM rahate hue bhI aneka prakAra ke daMda-phaMda meM phaMsa jAte haiN| jisa parigraha kA tyAga kara nagna digambara dazA aMgIkAra kI thI; basa vaha nagnatA hI raha jAtI hai, zeSa sabhI parigraha to yenakena prakAreNa A hI jAte haiN| lAkhoM chor3e the aura aba karor3oM meM khelate haiM; eka ghara chor3A thA, para aba gA~va-gA~va meM ghara banA rahe haiN| dekho, AcAryadeva to zubhopayoga pariNati ko dhUrta abhisArikA kaha rahe haiM aura zubhopayogapariNativAloM ko mahAdukha saMkaTa nikaTa batA rahe haiM; para yahA~ to zubhabhAva bhI kahA~ rahe ? jaba unake mahAdukha saMkaTa nikaTa hai, taba inakA kyA hogA? AcAryadeva ne to mohavAhinI ko jItane ke lie kamara kasI hai; para Aja to apane se asahamata logoM ko nestanAbUda karane ke lie kamara kasI jAtI hai, ekAdha bhava isI kAma ko samarpita kara dene kI pratijJAe~ bharI sabhA meM DaMke kI coTa para kI jAtI haiN| jo bhI ho, hameM to apane meM jhAMkane kA prayatna karanA caahie| yaha duniyA~ to aisI hI calatI rhegii| yaha choTA-sA manuSya bhava, jisakA bar3A hissA to bIta gayA, jo thor3A-bahuta bacA hai, usameM hajAra jhaMjhaTeM; kyoM ulajhe ina vikalpoM meM, apane meM samA jAnA hI zreyaskara hai| astu... prazna - yadi aisA hai to phira Apane itanA bhI kyoM likhA ? uttara - vikalpa AyA so likha diyaa| kisI kA bhalA hone kA kAla paka gayA hogA to use lAbha prApta ho jAyegA, anyathA jo honA hai, vaha to ho hI rahA hai| isameM hama kyA kara sakate haiM ? prazna - yaha bhI to ho sakatA hai ki yaha par3hakara koI bhar3aka jAya ? uttara - hA~, yaha bhI ho sakatA hai| jisakA anaMta saMsAra zeSa hogA, vaha to bhar3akegA hii| hamane to kisI ko bhar3akAne ke lie kucha nahIM likhA, jo kucha bhI likhA hai samajhAne ke bhAva se hI likhA hai| phira hamane kisI kA nAmollekha to nahIM kiyA, phira bhI koI apane mAthe para le le to hama kyA kara sakate haiM ? aba chor3o bhI isa bAta ko, isa carcA meM adhika samaya lagAnA hameM abhISTa nahIM hai| __AcArya jayasena isa gAthA ke bhAva ko AcArya amRtacandra ke samAna hI spaSTa karate haiN| isa gAthA ke bhAva kavivara vRndAvanadAsajI tIna chandoM meM prastuta karate haiM; jo isaprakAra hai (mattayaganda) pApa araMbha sabhI parityAgi ke, jo zubhacArita meM varataMtA / joyahamoha ko Adi anAdike, zatruni ko nahiM tyAgata saMtA / / to vaha zuddha cidAnaMda saMpatti, ko tirakAla virSe na lahantA / yAhIM taiM moha mahAripukI, ramanI durabuddhi ko tyAgahiM saMtA / / 20 / / (dohA) tAteM sAdhyasarUpa hai, zuddharUpa upyog| tAke bAdhaka moha ko, dir3hatara tajibo joga / / 21 / / jo zubha hI cAritra ko, jAne zivapada het|| to vaha kabahu~ na pAya hai, amala nijAtama ceta / / 22 / / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra anuzIlana sabhIprakAra ke pApAraMbhoM ko tyAgakara jo munirAja zubhacAritra meM vartate haiM aura jo anAdikAlIna mohAdi zatruoM kA parityAga nahIM karate haiM, ve tInakAla meM bhI zuddha AtmA kI saMpatti prApta nahIM kara skte| yahI kAraNa hai ki saMtagaNa moharUpI mahAzatru meM ramana karanevAlI durbuddhi ko tyAga dete haiM / 348 isalie zuddhopayoga hI sAdhya hai aura use prApta karane meM bAdhaka jo moha hai, use dRr3hatApUrvaka tyAga kara denA caahie| jo vyakti zubhabhAvarUpa cAritra ko hI mukti kA kAraNa jAnate haiM; ve nirmala AtmA ko kabhI bhI prApta nahIM kara paayeNge| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM "munirAja mokSa prApti ke lie sarvaprakAra se udyama karate haiN| muni ne pApa ke pariNAma chor3akara cAritra ko aMgIkAra kiyA hai, phira bhI yadi maiM zubhapariNAma ke vaza hokara mohAdi kA unmUlana (nAza) na karU~ to mujhe zuddhAtmA kI prApti kahA~ se hogI ? arthAt mokSa kI prApti kahA~ se hogI ? aisA vicAra karate haiN| prathama nirNaya kiyA hai ki zubha se mukti nahIM, svabhAva ke Azraya se mukti hai; kintu zubha avazya AtA hai, vaha zubha (bhAva) rahe, tabataka mukti nahIM hotI / isaprakAra vicAra karake sAdhaka jIva mohAdika kA arthAt zubharAgAdi ko mUla meM se nAza karane ke lie taiyAra hotA hai, kamara bA~dhI hai| jo jIva samasta sAvadya yoga ke pratyAkhyAna svarUpa paramasAmAyika nAmaka cAritra kI pratijJA karake bhI zubha kI dostI karate haiM, ve moha ko naSTa nahIM kara sakate; dUsare kI kyA bAta karanA ? dUsare to mithyAtva meM 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha 174- 185. 2. vahI, pRSTha 185 3. vahI, pRSTha- 185 gAthA - 79 349 par3e haiN| pA~caveM guNasthAna meM bhI sAmAyika hotI hai, kintu yahA~ muni kI paramasAmAyika kI bAta karate haiM; unane cAritra kI pratijJA kI hai, phira bhI jo ahiMsA, brahmacarya, acaurya aparigrahatA ke zubha pariNAma hote haiM, ve dhUrta abhisArikA (nAyikA) kI bhA~ti hai / zubharAga Thaga hai| hiMsA, jhUTha, corI pApa hai, adharma hai| yaha to bar3A Thaga hai; kyoMki vaha naraka kA kAraNa hai| jaise dhUrta strI premI ko mila jAe to vaha use bahuta paisA detA hai, isalie vaha ThaganevAlI hai| vaise hI zubharAga bhI dhUrta hai| jo jIva zubharAga meM milane jAe, usake prema meM phaMsa jAe to use lAbha nahIM hotA / usa jIva ko mahAdukha saMkaTa nikaTa hai aise jIva nirmala AtmA ko prApta nahIM krte| isaprakAra vicAra karake muni moha kI senA ke Upara vijaya prApta karane ke lie svabhAva sanmukha hote haiM, puruSArtha karate haiM / 2" isaprakAra isa gAthA meM atyanta spaSTa zabdoM meM yaha kahA gayA hai ki jo jIva azubhabhAvoM ko chor3a aura zubhabhAvoM meM lIna rahakara apane ko dharmAtmA mAnate haiM aura aisA samajhate haiM ki hamArA kalyANa zubhabhAvoM se hI ho jAyegA to ve bar3e dhokhe meM haiN| yadi ve zubhabhAva meM par3e rahe to ekAdha bhava svargAdika prApta kara phira anaMtakAla taka ke lie nigoda meM jAnevAle haiN| isa bAta kA saMketa AcAryadeva ne ina zabdoM meM diyA hai ki unake mahAdukha saMkaTa nikaTa hai| Aja hamArI sthiti to yaha hai ki thor3A-sA zubhabhAva hote hI hameM aisA lagane lagatA hai ki aba to maiM dharmAtmA ho gayA; para yahA~ to munirAjoM ke honevAle zubhabhAvoM meM saMtuSTa honevAloM ko bhI mahAdukhasaMkaTa nikaTa hai - yaha kahA jA rahA hai aura unake usa zubhabhAva kI tulanA dhUrta abhisArikA 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha- 186 2. vahI, pRSTha-186 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra anuzIlana 350 se kI jA rahI hai| are bhAI ! zubhabhAva utanA khataranAka nahIM hai, jitanA ki zubhabhAva meM dharma mAnanA aura zubhabhAva hone ke kAraNa svayaM ko yA para ko dharmAtmA mAnanA hai; kyoMki zubhabhAva to zubha hai; kintu zubhabhAva ko dharma mAnanA, usake kAraNa jIvoM ko dharmAtmA mAnanA mithyAtva nAmaka azubhabhAva hai, mahApApa hai| prazna - yaha to ThIka nahIM lagatA; kyoMki zubhabhAva azubhabhAva se to acchA hai hii| azubhabhAva se to narakAdi kI prApti hotI hai aura zubhabhAva se svargAdi milate haiM- aisI sthiti meM donoM ko samAna kaise mAnA jA sakatA hai ? uttara - donoM meM itanA hI antara rahA ki zubhabhAvavAlA svarga aura azubhabhAvavAlA naraka jAyegA; kintu svarga-naraka se Akara mithyAtva ke phala meM nigoda to donoM hI jAyeMge na ? nigoda ke mahAdukhasaMkaTa kI nikaTatA to donoM meM samAna hI hai na ? hama yaha kyoM bhUla jAte haiM ki nArakI to naraka se nikala kara niyama se sainI paMcendriya hI hotA hai; para devatA to marakara ekendriya bhI ho jAte haiM / are bhAI ! tuma to bahuta se bahuta agale bhava taka hI socate ho; usake Age kI bhI soco na ? prazna - aura Apa bhI yaha kyoM bhUla jAte haiM ki zubhabhAvavAle ko pApa na baMdhakara puNya hI baMdhegA ? uttara - are bhAI ! tuma baMdhane kI hI bAta karate ho, chUTane kI to bAta hI nahIM krte| yaha manuSyabhava karmabaMdha karane ke lie nahIM milA hai, karmabaMdhana kATane ke lie milA hai| zubhabhAva se karma baMdhate haiM; kaTate nahIM / karma kATane ke lie to zuddhabhAva hI caahie| prazna- phira bhI azubhabhAvavAloM se to zubhabhAvavAle acche hI haiN| gAthA - 79 ? 351 uttara - are bhAI ! hameM kisI se acche nahIM honA hai, hameM sApekSa acche nahIM honA hai; hameM to nirapekSa acche honA hai| hama apanI tulanA Akhira pApiyoM se kareM hI kyoM ? tulanA hI karanA hai to arahaMta-siddha bhagavAna se kyoM na kareM; kyoMki hameM una jaise hI bananA hai / yahI kAraNa haiM ki jainadarzana meM yaha kahA gayA hai ki mama svarUpa hai siddha samAna / dhyAna rahe, siddha samAna banane ke lie hameM moha kA sarvathA nAza karanA hogA, cAhe vaha moha zubhabhAvarUpa ho cAhe azubhabhAvarUpa / - isalie hama sabhI kA kartavya yaha hai ki jo jisa bhUmikA meM hai; use usa bhUmikA ke yogya jo moha vidyamAna hai; vaha usa moha kA nAza karane kA udyama kare / mithyAdRSTiyoM ko darzanamoha (mithyAtva) aura cAritramoha (rAga-dveSa ) sabhI vidyamAna haiM; kintu chaThaveM sAtaveM guNasthAna meM jhUlanevAle saMtoM ko mAtra cAritramoha hI hai| yadi unheM kSAyika samyagdarzana na ho to sattA meM mithyAtva bhI ho sakatA hai / isaprakAra sabhI ko apanI-apanI bhUmikA meM vidyamAna moha ke nAza ke lie kamara kasa lenI caahie| yahI kAraNa hai ki AcAryadeva AgAmI 80vIM gAthA meM moha ke nAza ke upAya kI hI carcA karate haiN| isa gAthA ke bAda AcArya jayasenakRta tAtparyavRtti TIkA meM do gAthAe~ prApta hotI haiM; jo AcArya amRtacandrakRta kI tattvapradIpikA TIkA meM nahIM hai| ukta donoM gAthAoM meM arahaMta aura siddha bhagavAna ko smaraNa kiyA gayA hai| isaprakAra ve maMgalAcaraNa kI gAthAoM jaisI hI gAthAe~ haiM; jise hama madhya maMgalAcaraNa bhI kaha sakate haiN| AcArya jayasena kI TIkA meM jo atirikta gAthAe~ abhI taka AI haiM, ve sabhI gAthAyeM aisI hI haiM ki jinameM arahaMta siddha bhagavAna ko yAda Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 pravacanasAra anuzIlana gAthA-79 353 kiyA gayA hai| isakAraNa unake kAraNa na to viSayavastu meM koI vizeSa bAta AtI hai aura na unake na hone para viSayakrama meM koI vyavadhAna AtA hai| ve gAthAe~ mUlata: isaprakAra haiM - tavasaMjamappasiddho suddho sggaapvggmggkro| amarAsuriMdamahido devo so loyasiharattho / / taM devadevadevaM jadivaravasahaM guruM tiloyassa / paNamaMti je maNussA te sokkhaM akkhayaM jaMti / / (harigIta) ho svarga ara apavarga pathadarzaka jinezvara aaphii| lokAgrathita tapasaMyamI sura-asura vaMdita ApahI / / devendroM ke deva yativaravRSabha tuma trailokyaguru / jo nameM tumako ve manuja sukha saMpadA akSaya laheM / / tapa aura saMyama se siddha hue aThAraha doSoM se rahita ve deva, svarga tathA mokSamArga ke pradarzaka, devendroM aura asurendroM se pUjita tathA loka ke zikhara para sthita haiN| jo devoM ke bhI deva haiM, devAdhideva haiM, munivaroM meM zreSTha haiM aura tInaloka ke guru haiM; unako jo manuSya namaskAra karate haiM, ve akSayasukha ko prApta karate haiN| ye vahI gAthAe~ haiM; jinakI TIkA meM AcArya jayasena ne saMyama aura tapa kI atyanta mArmika paribhASAe~ dI haiM; jo isaprakAra haiM - "sampUrNa rAgAdi parabhAvoM kI icchA ke tyAga se svasvarUpa meM pratapanavijayana tapa hai aura bAhya meM indriyasaMyama aura prANIsaMyama ke bala se zuddhAtmA meM saMyamanapUrvaka samIrasI bhAva se pariNamana saMyama hai|" ina gAthAoM meM aise vizeSaNoM kA prayoga hai, jinameM kucha vizeSa arahaMtoM meM, kucha vizeSaNa siddhoM meM aura kucha vizeSaNa donoM meM hI pAye jAte haiN| svarga aura mokSa ke mArga ke upadezaka yaha arahaMta kA vizeSaNa hai aura lokazikhara para sthita yaha siddhoM kA vizeSaNa hai; isaprakAra ina gAthAoM meM sAmAnyarUpa se arahaMta aura siddha - donoM parameSThiyoM ko namaskAra kiyA gayA hai| dUsarI gAthA kA prathama pada bhI dhyAna deneyogya hai / vaha hai devadevadevaM / devadeva mAne devoM ke deva arthAt indra-devendra aura devadevadeva mAne devoM ke deva devendra, unake bhI deva devendra deva arthAt devadevadeva / isaprakAra devadevadeva kA artha huA devendroM ke deva arahaMta-siddha bhgvaan| ___isIprakAra eka pada hai jadivaravasaha yativaravRSabha / yati mAne sAdhu, yativara mAne zreSTha sAdhu aura yativaravRSabha mAne zreSTha sAdhuoM meM jyeSTha-zreSTha isaprakAra dUsarI gAthA kI pahalI paMkti kA artha huA jo tInaloka ke guru haiM, devendroM ke bhI deva haiM aura sAdhuoM meM bhI zreSThatama haiM, sabhI se zreSTha haiM, sabhI jyeSTha haiM, bar3e haiN| ___ isaprakAra ina gAthAoM meM svargApavargamArga ke upadezaka devAdhidiva asvAhAnapsa kyauhotokAnamivatakasidAyabAmanahAtabasakaNa kkiyo gohai kA koI lAbha nahIM miltaa| yahA~ apane se bhI adhika mahattvapUrNa apanApana hai| bhAI, yahI hAlata hamAre bhagavAna AtmA kI ho rahI hai| yadyapi vaha apanA hI hai, apanA hI kyA, apana svayaM hI bhagavAna AtmA haiM, para bhagavAna AtmA meM apanApana nahIM hone se usakI ananta upekSA ho rahI hai, usake sAtha parAye beTe jaisA vyavahAra ho rahA hai| vaha apane hI ghara meM naukara bana kara raha gayA hai| yahI kAraNa hai ki AtmA kI sudha-budha lene kI ananta preraNAyeM bhI kAragara nahIM ho rahI haiM, apanApana Aye binA kAragara hoMgI bhI nhiiN| isalie jaise bhI saMbhava ho, apane AtmA meM apanApana sthApita karanA hI ekamAtra kartavya hai, dharma hai| - maiM svayaM bhagavAna hU~, pRSTha-39 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-80 355 pravacanasAra gAthA-80 yaha to Apako yAda hogA hI ki 79vIM gAthA meM AcAryadeva ne yaha kahA thA ki aba maiMne moha kI senA ko jItane ke lie kamara kasa lI hai| ata: aba isa gAthA meM moha kI senA ko jItane kA upAya batAyA jA rahA hai| gAthA mUlata: isaprakAra hai - jo jANadi arahaMtaM davvattaguNattapajjayattehiM / so jANadi appANaM moho khalu jAdi tassa layaM / / 8 / / (harigIta) dravya guNa paryAya se jo jAnate arahaMta ko| ve jAnate nija AtamA dRgamoha unakA nAza ho / / 8 / / jo arahaMta bhagavAna ko dravyapane, guNapane aura paryAyapane jAnatA hai; vaha apane AtmA ko jAnatA hai aura usakA moha avazya laya (nAza) ko prApta hotA hai| AcArya amRtacandra isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM "jo arahaMta bhagavAna ko dravyarUpa se, guNarUpa se aura paryAyarUpa se jAnatA hai; vaha vastutaH apane AtmA ko jAnatA hai; kyoMki donoM meM nizcaya se antara nahIM hai| arahaMta kA svarUpa antima tAva ko prApta honevAle sone ke svarUpa kI bhA~ti, sarvaprakAra se spaSTa hai; isalie usakA jJAna hone para sarva AtmA kA jJAna hotA hai| anvaya dravya hai, anvaya ke vizeSaNa guNa haiM aura anvaya ke vyatireka (bheda) paryAyeM haiM / sarvata: vizuddha bhagavAna arahaMta meM (arahaMta ke svarUpa kA jJAna hone para) jIva tInoM prakAra yukta (dravya-guNa-paryAyamaya) apane AtmA ko apane mana se jAna letA hai| jaise yaha cetana haiM' isaprakAra kA anvaya dravya hai, anvaya ke Azrita rahanevAlA 'caitanya' vizeSaNa guNa hai aura eka samayamAtra kI maryAdAvAlA kAlaparimANa hone se paraspara apravRtta anvaya ke vyatireka paryAyeM haiM; jo cidvivartana kI granthiyA~ (gAThe) haiN| isaprakAra traikAlika AtmA ko bhI eka kAla meM jAna lenevAlA yaha jIva; jisaprakAra motiyoM ko jhUlate hue hAra ke antargata mAnA jAtA hai; usIprakAra cidvivartI kA cetana meM hI saMkSepaNa karake tathA vizeSaNavizeSyatA kI vAsanA kA antardhAna hone se jisaprakAra saphedI ko hAra meM antarhita kiyA jAtA hai; usIprakAra caitanya ko cetana meM hI antarhita karake jisaprakAra mAtra hAra ko jAnA jAtA hai; usIprakAra kevala AtmA ko jAnane para, usake uttarottara kSaNa meM kartA-karma-kriyA kA vibhAga kSaya ko prApta hotA jAtA hai; isalie niSkriya cinmAtrabhAva ko prApta hotA hai| __isaprakAra maNi kI bhA~ti jisakA nirmala prakAza akamparUpa se pravartamAna hai - aise usa cinmAtra bhAva ko prApta jIva meM mohAndhakAra nirAzrayatA ke kAraNa avazya hI pralaya ko prApta hotA hai| yadi aisA hai to maiMne moha kI senA ko jItane kA upAya prApta kara liyA hai|" yaha gAthA atyanta mahattvapUrNa hai; kyoMki isameM moha ke nAza kA upAya batAyA gayA hai| isakI yaha tattvapradIpikA TIkA bhI atyadhika mahattvapUrNa hai| isa TIkA kA bhAva bhAvArtha meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - "arahaMta bhagavAna aura apanA AtmA nizcaya se samAna hai| arahaMta bhagavAna moha-rAga-dveSarahita hone se unakA svarUpa atyanta spaSTa hai; isalie yadi jIva dravya-guNa-paryAyarUpa se usa (arahaMta bhagavAna ke) svarUpa ko Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 pravacanasAra anuzIlana mana ke dvArA prathama samajha le to 'yaha jo AtmA, AtmA kA ekarUpa (kathaMcit sadRza) traikAlika pravAha hai so dravya hai, usakA jo ekarUpa rahanevAlA caitanyarUpa vizeSaNa hai, so guNa hai aura usa pravAha meM jo kSaNavartI vyatireka haiM so paryAyeM haiM' isaprakAra apanA AtmA bhI dravya-guNaparyAyarUpa se mana ke dvArA jJAna meM AtA hai| isaprakAra traikAlika nija AtmA ko mana ke dvArA jJAna meM lekara jaise motiyoM ko aura saphedI ko hAra meM hI antargata karake mAtra hAra hI jAnA jAtA hai; usIprakAra Atma-paryAyoM ko aura caitanyaguNa ko AtmA meM hI antargarbhita karake kevala AtmA ko jAnane para pariNAmI pariNAma- pariNati ke bheda kA vikalpa naSTa hotA jAtA hai; isalie jIva niSkriya cinmAtra bhAva ko prApta hotA hai aura usase darzanamoha nirAzraya hotA huA naSTa ho jAtA hai| yadi aisA hai to maiMne moha kI senA para vijaya prApta karane kA upAya prApta kara liyA hai - aisA kahA hai|" AcArya jayasena isa gAthA kA artha karate hue Agama aura adhyAtma - donoM apekSAoM ko spaSTa karate haiN| ve likhate haiM - "kevalajJAnAdi vizeSa guNa aura astitvAdi sAmAnya guNa, paramaudArika zarIrAkArarUpa jo AtmapradezoM kA avasthAna (AkAra) vaha vyaMjanaparyAya aura agurulaghuguNa kI SaTvRddhi-hAnirUpa se pratisamaya honevAlI arthaparyAyeM - ina lakSaNavAle guNa-paryAyoM kA AdhArabhUta amUrta asaMkhyAtapradezI zuddha caitanya ke anvayarUpa dravya hai| isaprakAra dravya-guNa- paryAya ko arahaMta paramAtmA meM jAnakara nizcayanaya se Agama ke sArabhUta adhyAtmabhASA kI apekSA svazuddhAtmabhAvanA ke sammukharUpa savikalpa svasaMvedana jJAna se usIprakAra AgamabhASA kI apekSA adhaH pravRttikaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa nAmaka darzanamoha ke kSaya meM samartha pariNAmavizeSa ke bala se apane Apako AtmA meM jor3atA hai| gAthA-80 357 isaprakAra nirvikalpasvarUpa prApta hone para jaise abhedanaya se paryAyasthAnIya motI aura guNasthAnIya saphedI hAra hI hai; usIprakAra abhedanaya se pUrvokta dravya-guNa- paryAya AtmA hI hai| isaprakAra pariNamita hotA huA darzanamoharUpa aMdhakAra vinAza ko prApta hotA hai| " isa gAthA ke bhAva ko kavivara vRndAvanadAsajI manaharaNa jaise cAra bar3e chandoM evaM eka harigItikA meM prastuta karate haiM; jo mUlataH paThanIya hai| ina chandoM meM unhoMne tattvapradIpikA aura tAtparyavRtti - donoM TIkAoM ke bhAva ko samAhita karane kA pUrA-pUrA prayAsa kiyA hai; jisameM ve bahuta kucha saphala bhI hue haiN| AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - "isameM svarUpa kI asAvadhAnI aura parapadArtha ke prati sAvadhAnIrUpa moha ko jItane kA upAya batAyA hai|" puNya-pApa kI sAvadhAnI kA bhAva aura jJAnAnandasvabhAva kI asAvadhAnI kA bhAva mithyAtva hai| yahA~ parajIva ko bacAne athavA mArane kI bAta nahIM hai; kyoMki AtmA parajIva ko bacA athavA mAra nahIM sakatA tathA AtmA jJAnAnandasvarUpa hai, use chor3akara paise ko milAU~ aura pratikUlatA na ho to ThIka hai, anukUlatA ho to ThIka hai; isaprakAra para ke prati sAvadhAnI bhAva hotA hai, use kaise jItanA ? vaha batAte haiM / AcArya ko svayaM to samyagdarzana huA hai; kintu jagata ke lie isake upAya kA vicAra karate haiN| arahanta aura AtmA samAna haiN| antaraMga svabhAva meM phera (antara) nahIM hai, paryAya meM phera hai / saMsArI ko alpajJatA aura rAga-dveSa haiM aura 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha- 189 2. vahI, pRSTha- 189 3. vahI, pRSTha- 190 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 pravacanasAra anuzIlana bhagavAna ko sarvajJatA aura vItarAgatA hai, zeSa svabhAva meM antara nahIM hai, yaha yahA~ spaSTa karate haiN| arahanta ke AtmA meM aura merI AtmA meM nizcaya se taphAvat (antara) nahIM hai / jo vAstava meM arahanta ko dravyarUpa se, guNarUpa se aura paryAyarUpa se jAnatA hai arthAt ki mere AtmA kA dravya - guNa inhIM ke samAna hai| jaisI arahanta ko pUrNa paryAya pragaTa huI hai; vaisI hI mujhe pragaTa karanA hai| jahA~-jahA~ bhI jisa cetana kI athavA jisa jar3a kI jo avasthA honevAlI hai, vaha bhagavAna ke jJAna meM pratyakSa vartatI (jAnane meM AtI) hai| aho ! kevalajJAna kI itanI tAkata ! eka samaya meM tInakAla - tInaloka ko jAne - aisI tAkata kI pratIti hone para svabhAva sanmukha ho, usakA moha nAza ko prApta hotA hai| jaise pratyeka leMDIpIpara meM cauMsaTha puTI tAkata hai; vaise hI pratyeka AtmA meM pUrNa Ananda, pUrNa jJAna, pUrNa dRSTApanA, pUrNa zAntarasa, upazama ananta ra bharA par3A hai| aho! pratyeka AtmA paripUrNa hai| vartamAna dazA meM aTakA hai; isalie paryAya se antara dikhAI detA hai; kintu svabhAva se antara nahIM hai / jisane arahanta ke dravya-guNa-paryAya ko jAnA, usane AtmA ko jAnA hai / 4 jaise sonA dravya hai, pIlApana Adi usake vizeSaNa haiM aura jo kar3A, kuNDala, aMgUThI Adi banatI hai, use avasthA kahate haiM; vaise hI AtmA kAyama rahanevAlA dravya kahalAtA hai, jJAna-darzana Adi usake guNa kahalAte haiM aura samaya-samaya honevAlI unakI avasthAe~ haiM, ve vyatireka kahalAtI haiN| jaise sone meM kar3A aMgUThI kA bheda par3atA hai; isalie use vyatireka kahA hai; vaise hI AtmA meM vikArI athavA avikArI dazA vyatireka hai| 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha- 190 3. vahI, pRSTha- 192 2. vahI, pRSTha- 191 4. vahI, pRSTha- 193-94 gAthA- 80 359 arahanta bhagavAna kA kevalajJAna avikArI dazA hai, vaha vyatireka hai| AtmA kI naI-naI avasthA hotI hai, use paryAya kahate haiN| arahaMta kA svarUpa ekadama (pUrNa) spaSTa hai, unako apUrNatA nahIM rahI / arahaMta kA svarUpa jAnane para nija AtmA kA jJAna hotA hai aura isase sabhI AtmA kA jJAna hotA hai| bhale hI vaha ajJAnI paryAya meM aTakA hai, kintu sabhI kA svabhAva to sarvajJa hone kA hai - aisI pratIti hotI hai| yaha gAthA alaukika gAthA hai| caudaha pUrva aura bAraha aMga meM yahI bAta kahanA hai| jaba bhI AtmA ko isa vidhi se grahaNa kare, taba samyagdarzana hotA hai| prathama paryAyoM ko saMkSepa karatA hai| jaise motiyoM ko jhUlate hue hAra meM saMkSepana kiyA jAtA hai, vaise hI AtmA kI paryAya ko AtmA meM hI dravya kI ora jhukAte haiN| pariNamita honevAle AtmA meM paryAya ko antarhita karate haiM, yaha samyagdarzana prApta karane kI aMtaraMga kriyA hai / 4 paryAya dravya kI ora jhukane para guNa-guNI kI kalpanA nAza ko prApta hotI hai, yaha saccI dhArmika kriyA hai|" jaise saphedI ke sAmane nahIM dekhane para saphedI adRzya ho gaI; vaise hI caitanya ko cetana meM aMtarhita karatA hai| paryAya, svabhAva kI ora jhukane para guNa-guNI bheda nahIM rahA, phira bhI kahA ki caitanya ko cetana meM hI antarhita karate haiM / isaprakAra arahaMta ke dravya-guNa-paryAya ko jAne, usako kSAyika samakita hotA hai aisA kahate haiN| yaha bAta sarvaprathama zravaNa kare, bArambAra vicAra kare aura nirNaya kare / yaha samyagdarzana kI pahalI kriyA hai| AtmA vastu hai, usake guNa hai aura usakI bhinna-bhinna paryAyeM haiN| 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha- 195-96 3. vahI, pRSTha- 198 5. vahI, pRSTha-199 2. vahI, pRSTha- 196 4. vahI, pRSTha- 199 6. vahI, pRSTha- 199 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 pravacanasAra anuzIlana paryAya ko AtmA kI tarapha jhukAe to vahA~ guNa-guNI bheda nahIM rahatA; yahA~ isa bAta ko krama se samajhAte haiN| yadi koI motI ke dAne aura saphedI kA vicAra kare to use hAra pahanane kA sukha nahIM aataa| vaise dravya-guNa-paryAya ke bheda ke vicAra meM aTakane se samyagdarzana nahIM hotaa| isaprakAra kI jAnakArI, manana aura svAdhyAya honA caahie| aMtara meM jhukane se dharma hotA hai; jo isa vidhi ko nahIM jAnatA, usakA vIrya anya kAma kiyA karatA hai| yaha cauthai guNasthAna ko prApta karane ke samaya kI bAta calatI hai| isakA bArambAra svAdhyAya karanA caahie| isake badale ajJAnI jIva viparItatA meM calA jAtA hai| arahanta bhagavAna Adarza haiM, unheM mumukSu jIva jJAna meM lekara apane sAtha milAna karate haiN| jaise motI ke pratyeka dAne ko aura saphedI ko hAra meM antargata karane para mAtra hAra hI jAnA jAtA hai; vaise hI AtmA kI paryAyoM ko aura guNoM ko AtmA meM hI aMtagarbhita karate haiN| donoM eka hI sAtha aMtargarbhita hote haiN| 1. AtmA pariNamita honevAlA hai - aisA bheda / 2. yaha merA pariNAma hai - aisA bheda / 3. pUrva avasthA badalakara naI avasthA hotI hai aisA bheda / aise tInaprakAra ke bheda svabhAvasanmukha dazA hone para nAza ko prApta ho jAte haiM; kyoMki svabhAvasanmukha hone para bhedabuddhi dUra ho jAtI hai| yahI samyagdarzana kI prApti kA upAya hai| sAdhaka ko bhI zubharAga AtA hai; kintu vaha samyagdarzana kA kAraNa nahIM hai| jisane arahaMta bhagavAna ke dravya-guNa-paryAya ke svarUpa ko jAnA hai, 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha- 200 3. vahI, pRSTha- 202 2. vahI, pRSTha- 201 4. vahI, pRSTha- 203 gAthA-80 361 vaha jIva alpakAla meM mukti kA pAtra huA hai| arahaMta bhagavAna AtmA haiM, usameM anaMta guNa haiM, unakI kevalajJAnAdi paryAya hai, usake nirNaya meM AtmA ke anaMtaguNa aura pUrNa paryAya kI sAmarthya kA nirNaya A jAtA hai| usa nirNaya ke bala se alpakAla meM kevalajJAna prApta ho jAtA hai, isameM saMdeha ko kahIM sthAna nahIM hai|' arahaMta ke jitane dravya-guNa-paryAya haiM, utane hI dravya-guNa- paryAya mere haiN| arahaMta ko paryAyazakti paripUrNa hai to merI paryAya kI zakti bhI paripUrNa hI hai, vartamAna meM usa zakti ko rokanevAlA jo vikAra hai, vaha merA svarUpa nahIM hai| usa nirNaya karanevAle ne kevalajJAna kI paripUrNa zakti ko apanI paryAya kI sva-paraprakAzaka zakti meM samAviSTa kara liyA hai, mere jJAna kI paryAya itanI zaktisaMpanna hai ki nimitta kI sahAyatA ke binA aura para ke lakSya binA kevalajJAnI arahaMta ke dravya-guNa-paryAya ko samA letI hai, nirNaya meM le letI hai / yadi deva-guru-zAstra ko yathArthatayA pahacAna le to use apane AtmA kI pahacAna avazya ho jAya aura usakA darzanamoha nizcaya se kSaya ho jAya / 4 dravya - guNa to sadA zuddha hI haiM, kintu paryAya kI zuddhi karanI hai; paryAya zuddhi karane ke lie yaha jAna lenA cAhie ki dravya, guNa, paryAya kI zuddhatA kA svarUpa kaisA hai ? arihanta bhagavAna kA AtmA dravya, guNa aura paryAya tInoM prakAra se zuddha hai aura anya AtmA paryAya kI apekSA se pUrNa zuddha nahIM hai; isalie arahaMta kA svarUpa jAnane ko kahA hai| jisane arahaMta ke dravya-guNa- paryAya svarUpa padArtha ko jAnA hai, use zuddha svabhAva 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-335 3. vahI, pRSTha-339 2. vahI, pRSTha-337 4. vahI, pRSTha-340 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 pravacanasAra anuzIlana kI pratIti ho gaI hai arthAt usakI paryAya zuddha hone lagI hai aura usakA darzanamoha naSTa ho gayA hai|" arahaMta ke samAna hI isa AtmA kA pUrNa zuddhasvabhAva sthApita karake use jAnane kI bAta kahI hai| pahale, jo pUrNa zuddhasvabhAva ko jAne usake dharma hotA hai, kintu jo jAnane kA puruSArtha hI na kare usake to kadApi dharma nahIM hotA arthAt yahA~ jJAna aura puruSArtha donoM sAtha hI haiM tathA sat nimitta ke rUpa meM arihaMtadeva hI haiM, yaha bAta bhI isase jJAta ho gaI / cAhe sau TaMcI sonA ho, cAhe pacAsa TaMcI ho, donoM kA svabhAva samAna hai; kintu donoM kI vartamAna avasthA meM antara hai| pacAsa TaMcI sone meM azuddhatA hai, usa azuddhatA ko dUra karane ke lie use sau TaMcI sone ke sAtha milAnA caahie| yadi use 75 TaMcI sone ke sAtha milAyA jAya to usakA vAstavika zuddhasvarUpa khyAla meM nahIM AyegA aura vaha kabhI zuddha nahIM ho skegaa| yadi sau TaMcI sone ke sAtha milAyA jAya to sau TaMcI zuddha karane kA prayatna kare, kintu yadi 75 TaMcI sone ko hI zuddha sonA mAna le to vaha kabhI zuddha sonA prApta nahIM kara skegaa| isIprakAra AtmA kA svabhAva to zuddha hI hai; kintu vartamAna avasthA meM azuddhatA hai| arahaMta aura isa AtmA ke bIca vartamAna avasthA meM antara hai| vartamAna avasthA meM jo azuddhatA hai, use dUra karanA hai; isalie bhagavAna ke pUrNa zuddha dravyaguNa- paryAya ke sAtha milAna karanA caahie| jo apane jJAnasvabhAva ke dvArA arahaMta kI pratIti karatA hai, use apane AtmA kI pratIti avazya ho jAtI hai aura phira apane svarUpa kI ora ekAgratA karate-karate kevalajJAna ho jAtA hai| isaprakAra samyagdarzana se prArambha karake kevalajJAna prApta karane taka kA apratihata upAya batA diyA gayA hai| 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-343 2. vahI, pRSTha- 344 345 3. vahI, pRSTha- 345-346 gAthA - 80 363 arahaMta aura anya AtmAoM ke svabhAva meM nizcaya se koI aMtara nahIM hai, arahaMta kA svarUpa aMtima zuddhadazArUpa hai; isalie arahaMta kA jJAna karane para samasta AtmAoM ke zuddhasvarUpa kA bhI jJAna ho jAtA hai| svabhAva se sabhI AtmA arahaMta ke samAna haiM; parantu paryAya meM antara hai| jo pahale aura bAda ke sabhI pariNAmoM meM sthira banA rahatA hai, vaha dravya hai| pariNAma to pratisamaya eka ke bAda eka naye-naye hote haiN| sabhI pariNAmoM meM lagAtAra eka-sA rahanevAlA dravya hai| pahale bhI vahI thA aura bAda meM bhI vahI hai; isaprakAra pahale aura bAda kA jo ekatva hai, so anvaya hai aura jo anvaya hai so dravya hai| arahaMta ke saMbaMdha meM pahale ajJAnadazA thI, phira jJAnadazA prakaTa huI, isa ajJAna aura jJAna donoM dazAoM meM jo sthirarUpa meM vidyamAna hai, vaha Atmadravya hai| jo AtmA pahale ajJAnarUpa thA, vahI aba jJAnarUpa hai| isaprakAra pahale aura bAda ke jor3arUpa jo padArtha hai, vaha dravya hai| paryAya pahale aura pazcAt kI jor3arUpa nahIM hotI, vaha to pahale aura bAda kI alaga-alaga (vyatirekarUpa) hotI hai aura dravya pUrva pazcAt ke saMbaMdharUpa (anvayarUpa) hotA hai| jo eka avasthA hai, vaha dUsarI nahIM hotI aura jo dUsarI avasthA hai, vaha tIsarI nahIM hotI, isaprakAra avasthA meM pRthaktva hai; kintu jo dravya pahale samaya meM thA, vahI dUsare samaya meM hai aura jo dUsare samaya meM thA, vahI tIsare samaya meM hai, isaprakAra dravya meM lagAtAra sAdRzya hai| arahaMta kI pahale kI aura bAda kI avasthA meM jo sthira rahatA hai, vaha Atmadravya hai - yaha kahA hai, parantu yaha bhI jAna lenA cAhie ki Atmadravya kaisA hai ? AtmA jJAnarUpa hai, darzanarUpa hai, cAritrarUpa hai; isaprakAra Atmadravya ke lie jJAna, darzana aura cAritra vizeSaNa lAgU hote haiM; isalie jJAna Adi Atmadravya ke guNa haiN| dravya kI zakti ko guNa kahA 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-346 2. vahI, pRSTha- 355 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-80 365 364 pravacanasAra anuzIlana jAtA hai| AtmA cetana dravya hai aura caitanya usakA vizeSaNa hai| paramANu meM jo pudgala hai so dravya hai aura varNa, gandha ityAdi usake vizeSaNa guNa arahaMta Atmadravya haiM aura usa AtmA meM ananta sahavartI guNa haiM, vaisA hI maiM bhI Atmadravya hU~ aura mujhameM ve saba guNa vidyamAna haiN| isaprakAra jo arahaMta ke AtmA ko dravya-guNarUpa meM jAnatA hai, vaha apane AtmA ko bhI dravya-guNarUpa meM jAnatA hai / dravya-guNa to jaise arahaMta ke haiM, vaise hI sabhI AtmAoM ke sadA ekarUpa haiN| dravya-guNa meM koI aMtara nahIM hai, avasthA meM saMsAra mokSa hai| paryAya kA svabhAva vyatirekarUpa hai arthAt eka paryAya ke samaya dUsarI paryAya nahIM hotI / guNa aura dravya sadA ekasAtha hote haiM; kintu paryAya eka ke bAda dUsarI hotI hai| arahaMta bhagavAna ke kevalajJAna paryAya hai, taba unake pUrva kI apUrNa jJAnadazA nahIM hotii| vastu ke jo eka-eka samaya ke bhinnabhinna bheda haiM so paryAya hai / koI bhI vastu paryAya ke binA nahIM ho sktii| Atmadravya sthira rahatA hai aura usakI paryAya badalatI rahatI hai| dravya aura guNa ekarUpa haiM, unameM bheda nahIM hai; kintu paryAya meM anekaprakAra se parivartana hotA hai; isalie paryAya meM bheda hai| pahale dravya-guNa-paryAya kA svarUpa bhinna-bhinna batAkara phira tInoM kA abheda dravya meM samAviSTa kara diyA hai| isaprakAra dravya-guNa-paryAya kI paribhASA pUrNa huii| arahaMta bhagavAna ke dravya-guNa-paryAya ko bhalIbhA~ti jAna lenA hI dharma hai| arahaMta bhagavAna ke dravya, guNa, paryAya ko jAnanevAlA jIva apane AtmA ko bhI jAnatA hai| use jAne binA dayA, bhakti, pUjA, tapa, vrata, brahmacarya yA zAstrAbhyAsa ityAdi saba kucha karane para bhI dharma nahIM hotA aura moha dUra nahIM hotaa| isalie pahale apane jJAna ke dvArA arahaMta bhagavAna ke dravya-guNa-paryAya kA nirNaya karanA cAhie, yahI dharma karane ke lie prArambhika kartavya hai| __ arahaMta bhagavAna kA svarUpa sarvata: vizuddha hai arthAt ve dravya se guNa se aura paryAya se sampUrNa zuddha haiM; isalie dravya-guNa-paryAya se unake svarUpa ko jAnane para usa jIva kI samajha meM yaha A jAtA hai ki apanA svarUpa dravya se, guNa se, paryAya se kaisA hai| isa AtmA kA aura arahaMta kA svarUpa paramArthataH samAna hai; isalie jo arahaMta ke svarUpa ko jAnatA hai, vaha apane svarUpa ko jAnatA hai aura jo apane svarUpa ko jAnatA hai, usake moha kA kSaya ho jAtA hai| jisane apane jJAna ke dvArA arahaMta ke dravya-guNa-paryAya ko lakSya meM liyA hai, usa jIva ko arahaMta kA vicAra karane para paramArtha se apanA hI vicAra AtA hai| arahaMta ke dravya-guNa pUrNa haiM aura unakI avasthA sampUrNa jJAnamaya hai, sampUrNa vikAra rahita hai, aisA nirNaya karane para yaha pratIti hotI hai ki apane dravya-guNa pUrNa haiM aura unakI avasthA saMpUrNa jJAnarUpa, vikAra rahita honI caahie| yadyapi yahA~ vikalpa hai tathApi vikalpa ke dvArA jo nirNaya kara liyA hai, usa nirNayarUpa jJAna meM se hI mokSamArga kA prArambha hotA hai| jisane mana ke dvArA AtmA kA nirNaya kiyA hai| usakI samyaktva ke sanmukha dazA ho cukI hai| paryAya ko cidvivartana kI granthi kyoM kahA hai ? paryAya svayaM to eka samaya mAtra ke lie hai; parantu eka samaya kI paryAya se traikAlika dravya ko jAnane kI zakti hai| eka hI samaya kI paryAya meM traikAlika dravya kA nirNaya samAviSTa ho jAtA hai| paryAya kI aisI zakti batAne ke lie use cidvivartana 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-358 2. vahI, pRSTha-358 3. vahI, pRSTha-358 4. vahI, pRSTha-359 5. vahI, pRSTha-359 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-356 2. vahI, pRSTha-357 3.vahI, pRSTha-357-358 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 gAthA-80 367 pravacanasAra anuzIlana kI granthi kahA hai| arahaMta ko kevalajJAnadazA hotI hai, jo kevalajJAnadazA hai so cidvivartana kI vAstavika granthi hai| jo apUrNa jJAna hai so svarUpa nahIM hai| kevalajJAna hone para eka hI paryAya meM lokAloka kA pUrNa jJAna samAviSTa ho jAtA hai, mati-zruta paryAya meM bhI anekAneka bhAvoM kA nirNaya samAviSTa ho jAtA hai| arahaMta ke svarUpa ko dravya-guNa-paryAyarUpa se jAnanevAlA jIva traikAlika AtmA ke dravya-guNa-paryAyarUpa se eka kSaNa meM samajha letA hai| basa ! yahA~ AtmA ko samajha lene taka kI bAta kI hai, vahA~ taka vikalpa hai, vikalpa ke dvArA AtmalakSya kiyA hai, aba usa vikalpa ko tor3akara dravya-guNa-paryAya ke bheda ko chor3akara abheda AtmA kA lakSya karane kI bAta kahate haiM / isa abheda kA lakSya karanA hI arahaMta ko jAnane kA saccA phala hai aura jaba abheda kA lakSya karatA hai, taba usI kSaNa moha kA kSaya ho jAtA hai| jisa avasthA ke dvArA arahaMta ko jAnakara traikAlika dravya kA khyAla kiyA, usa avasthA meM jo vikalpa hotA hai, vaha apanA svarUpa nahIM hai; kintu jo khyAla kiyA hai, vaha apanA svabhAva hai| khyAla karanevAlA jo jJAna hai, vaha samyakjJAna kI jAti kA hai, kintu abhI para kA lakSya hai; isalie yahA~ taka samyagdarzana pragaTarUpa nahIM hai| aba usa avasthA ko paralakSa se haTAkara svabhAva meM saMkalita karatA hai-bheda kA lakSya chor3akara abheda ke lakSya se samyagdarzana ko pragaTarUpa karatA hai| jaise motI kA hAra jhUla rahA ho to usa jhUlate hue hAra ko lakSya meM lene para usake pahale se anta taka ke sabhI motI usa hAra meM hI samAviSTa ho jAte haiM aura hAra tathA motiyoM kA bheda lakSya meM nahIM aataa| yadyapi pratyeka motI pRthak-pRthaka 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-360-361 hai; kintu jaba hAra ko dekhate haiM, taba eka eka motI kA lakSya chUTa jAtA hai; parantu pahale hAra kA svarUpa jAnanA cAhie ki hAra meM aneka motI haiM aura hAra sapheda hai, isaprakAra pahale hAra, hAra kA raMga aura motI ina tInoM kA svarUpa jAnA ho to una tInoM ko jhUlate hue hAra meM samAviSTa karake hAra ko ekarUpa se lakSya meM liyA jA sakatA hai, motiyoM kA jo lagAtAra tAratamya hai so hAra hai| pratyeka motI usa hAra kA vizeSa hai aura una vizeSoM ko yadi eka sAmAnya meM saMkalita kiyA jAya to hAra kA lakSya meM AtA hai| hAra kI taraha AtmA ke dravya-guNa-paryAyoM ko jAnakara pazcAt samasta paryAyoM ko aura guNoM ko eka caitanya dravya meM hI antargata karane para dravya kA lakSya hotA hai aura usI kSaNa samyagdarzana pragaTa hokara kSaya ho jAtA hai| yahA~ jhUlatA huA athavA laTakatA huA hAra isalie liyA hai ki vastu kUTastha nahIM hai; kintu pratisamaya jhUla rahI hai arthAt pratyeka samaya meM dravya meM pariNamana ho rahA hai| jaise hAra ke lakSya se motI kA lakSa chUTa jAtA hai, usIprakAra dravya ke lakSya se paryAya kA lakSya chUTa jAtA hai| paryAyoM meM badalanevAle ke lakSya se samasta pariNAmoM ko usameM antargata kiyA jAtA hai| paryAya kI dRSTi se pratyeka paryAya bhinna-bhinna hai, kintu jabataka dravya kI dRSTi se dekhate haiM, taba samasta paryAyeM usameM aMtargata ho jAtI haiN| isaprakAra Atmadravya ko khyAla meM lenA hI samyagdarzana hai|' pahale sAmAnya-vizeSa (dravya-paryAya) ko jAnakara phira vizeSoM ko sAmAnya meM aMtargata kiyA jAtA hai; kintu jisane sAmAnya-vizeSa kA svarUpa na jAnA ho, vaha vizeSa ko sAmAnya meM aMtarlIna kaise kare ? / pahale ajJAna ke kAraNa dravya-guNa-paryAya ke bheda karatA thA, isalie una bhedoM ke Azraya se moha raha rahA thA; kintu jahA~ dravya-guNa-paryAya ko abheda kiyA, vahA~ dravya-guNa-paryAya kA bheda dUra ho jAne se moha kSaya ko prApta hotA hai| dravya-guNa-paryAya kI ekatA hI dharma hai aura dravya-guNa1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-363 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-80 369 368 pravacanasAra anuzIlana paryAya ke bIca bheda hI adharma hai| pRthak-pRthak motI vistAra hai, kyoMki unameM anekatva hai aura sabhI motiyoM ke abheda rUpa meM jo eka hAra hai, so saMkSepa hai| jaise paryAya ke vistAra ko dravya meM saMkalita kara diyA, usIprakAra vizeSya-vizeSaNapane kI vAsanA ko bhI dUra karake, guNa ko bhI dravya meM hI aMtarhita karake mAtra AtmA ko hI jAnanA aura isaprakAra AtmA ko jAnane para moha kA kSaya ho jAtA hai| pahale yaha kahA thA ki 'mana ke dvArA jAna letA hai kintu vaha jAnanA vikalpa sahita thA aura yahA~ jo jAnane kI bAta kahI hai, vaha vikalpa rahita abheda kA jAnanA hai| isa jAnane ke samaya para kA lakSya tathA dravya-guNa-paryAya ke bheda kA lakSya chUTa cukA hai| yahA~ (mUla TIkA meM) dravya, guNa, paryAya ko abheda karane se saMbaMdhita paryAya aura guNa ke krama se bAta kI hai| pahale kahA hai ki 'cidvivartoM ko cetana meM hI saMkSipta karake' aura phira kahA hai ki 'caitanya ko cetana meM hI aMtarhita karake' yahA~ para pahale kathana meM paryAya ko dravya ke sAtha abheda karane kI bAta hai aura dUsare meM guNa ko dravya ke sAtha abheda karane kI bAta hai| isaprakAra paryAya ko aura guNa ko dravya meM abheda karane kI bAta krama se samajhAI hai; kintu abheda kA lakSya karane para ve krama nahIM hote / jisa samaya abheda dravya kI ora jJAna jhukatA hai, usIsamaya paryAyabheda aura guNabheda kA lakSya ekasAtha dUra ho jAtA hai; samajhAne meM to krama se hI bAta AtI hai|' ___ hAra meM pahale to motI kA mUlya usakI camaka aura hAra kI guthAI ko jAnatA hai, pazcAt motI kA lakSya chor3akara yaha hAra sapheda hai' isaprakAra guNa-guNI ke bheda se hAra ko lakSa meM letA hai aura phira motI, usakI saphedI aura hAra - ina tInoM ke saMbaMdha ke vikalpa chUTakara motI aura usakI saphedI ko hAra meM hI adRzya karake mAtra hAra kA hI anubhava kiyA 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-364-365 jAtA hai; isIprakAra pahale arahaMta kA nirNaya karake dravya-guNa-paryAya ke svarUpa ko jAne ki aisI paryAya merA svarUpa hai, aise mere guNa haiM aura maiM arahaMta jaisA hI AtmA huuN| isaprakAra vikalpa ke dvArA jAnane ke bAda paryAya meM aneka bheda kA lakSya chor3akara 'maiM jJAnasvarUpa AtmA hU~' isaprakAra guNa-guNI bheda ke dvArA AtmA ko lakSa meM le aura phira dravya-guNa-paryAya saMbaMdhI vikalpoM ko chor3akara mAtra AtmA kA anubhava karane ke samaya vaha guNa-guNI bheda bhI gupta ho jAtA hai arthAt jJAnaguNa AtmA meM hI samAviSTa ho jAtA hai, isaprakAra kevala AtmA kA anubhava karanA so samyagdarzana hai| ___ isIprakAra AtmasvarUpa ko samajhanevAlA samajhate samaya to dravyaguNa-paryAya - ina tInoM ke svarUpa kA vicAra karatA hai; parantu bAda meM guNa aura paryAya ko dravya meM samAviSTa karake unake Upara kA lakSa chor3akara mAtra AtmA ko hI jAnatA hai| yadi aisA na kare to dravya kA svarUpa khyAla meM Ane para bhI guNa paryAya saMbaMdhI vikalpa rahane se dravya kA anubhava nahIM kara skegaa| hAra AtmA hai, saphedI jJAnaguNa hai aura motI paryAya hai| isaprakAra dRSTAMta aura siddhAnta kA saMbaMdha samajhanA caahie| dravya-guNa-paryAya ke svarUpa ko jAnane ke bAda mAtra abheda svarUpa AtmA kA anubhava karanA hI dharma kI prathama kriyA hai| isI kriyA se ananta arahaMta tIrthaMkara kSAyika samyagdarzana prApta karake kevalajJAna aura mokSadazA ko prApta hue haiN| vartamAna meM bhI mumukSuoM ke lie yahI upAya hai aura bhaviSya meM jo ananta tIrthaMkara hoMge ve saba isI upAya se hoNge| pahale vikalpa ke samaya maiM kartA hU~ aura paryAya merA kArya hai, isaprakAra kartA-karma kA bheda hotA thA, kintu jaba paryAya ko dravya meM hI milA 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-365 2.vahI, pRSTha-365-366 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 pravacanasAra anuzIlana diyA, taba dravya aura paryAya ke bIca koI bheda nahIM rahA arthAt dravya kartA aura paryAya usakA kArya hai - aise bheda kA abheda ke anubhava ke samaya kSaya ho jAtA hai| paryAyoM ko aura guNoM ko abhedarUpa se Atmadravya meM hI samAviSTa karake pariNAmI, pariNAma aura pariNati (kartA-karma aura kriyA) ko abheda meM samAviSTa karake anubhava karanA so ananta puruSArtha hai aura yahI jJAna kA svabhAva hai| vAstava meM to jisasamaya abhedasvabhAva kI ora jhukate haiM, usIsamaya kartA-karma-kriyA kA bheda TUTa jAtA hai, tathApi yahA~ 'uttarottara kSaNa meM kSaya hotA jAtA haiM' - aisA kahA hai ? samyaktva huA so huA, aba uttarottara kSaNa meM dravya-paryAya ke bIca ke bheda ko sarvathA tor3akara kevalajJAna ko prApta kie binA nahIM ruktaa|' __ kartA-karma aura kriyA kA bheda nahIM hai tathA kartA-karma-kriyA saMbaMdhI vikalpa nahIM hai, isa apekSA se 'niSkriya' kahA gayA hai; parantu anubhava ke samaya abhedarUpa se pariNati to hotI rahatI hai| pahale jaba paralakSya se dravya paryAya ke bIca bheda hote the, taba vikalparUpa kriyA thI; kintu nija dravya ke lakSya se ekAgratA karane para dravya-paryAya ke bIca kA bheda TUTakara donoM abheda ho gae, isa apekSA se caitanyabhAva ko niSkriya kahA hai| jAnane ke atirikta jisakI anya koI kriyA nahIM hai - aise jJAnamAtra niSkriyabhAva ko isa gAthA meM kathita upAya ke dvArA hI jIva prApta kara sakatA hai|' __abheda anubhava ke dvArA 'cinmAtrabhAva ko prApta karatA hai' yaha bAta asti kI apekSA se kahI aba cinmAtrabhAva ko prApta karane para moha nAza ko prApta hotA hai' isaprakAra nAsti kI apekSA se bAta karate haiN| cinmAtrabhAva 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-367 2. vahI, pRSTha-367 3. vahI, pRSTha-367-68 4. vahI, pRSTha-368 5. vahI, pRSTha-368 gAthA-80 371 kI prApti aura moha kA kSaya yaha donoM eka hI samaya meM hote haiN| AcAryadeva apane svabhAva kI ni:zaMkatA se kahate haiM ki bhale hI isa kAla meM kSAyika samyaktva aura sAkSAt bhagavAna arahaMta kA yoga nahIM hai; tathApi maiMne moha kI senA ko jItane kA upAya prApta kara liyaa| __moha kA nAza karane ke lie na to parajIvoM kI dayA pAlana karane ko kahA hai aura na pUjA, bhakti karane kA hI Adeza diyA hai; kintu yaha kahA hai ki arahaMta kA aura apane AtmA kA nirNaya karanA hI moha kSaya kA upAya hai| pahale AtmA kI pratIti na hone se apanI ananta hiMsA karatA thA aura aba yathArtha pratIti karane se apanI saccI dayA pragaTa ho gaI hai aura sva hiMsA kA mahApApa dUra ho gayA hai| ___ jahA~ sarvajJa kA nirNaya kiyA ki vahA~ trikAlI kramabaddhaparyAya kA nirNaya ho jAtA hai| vAstava meM to mere svabhAva meM jo kramabaddha avasthA hai, usI ko kevalajJAnI ne jAnA hai| aisA jisane nirNaya kiyA hai, usI ne apane svabhAva kI pratIti kI hai| jisane arahaMta jaise hI apane svabhAva kA vizvAsa karake kramabaddhaparyAya aura kevalajJAna ko svabhAva meM antargata kiyA hai, use kramabaddhaparyAya meM kevalajJAna hotA hai| arahaMta apane puruSArtha ke bala se hI karma kA kSaya karake pUrNa dazA ko prApta hue haiN| usIprakAra maiM bhI apane puruSArtha ke bala se hI karma kA kSaya karake pUrNadazA ko prApta hoU~gA, bIca meM koI vighna nahIM hai| jo arahaMta kI pratIti karatA hai, vaha avazya arahaMta hotA hai|" isa gAthA meM moha ke nAza karane kA upAya batAyA gayA hai| moha do prakAra kA hotA hai - 1. darzanamoha aura 2. cAritramoha / darzanamoha meM 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-371 3. vahI, pRSTha-371 4 . vahI, pRSTha-372 2. vahI, pRSTha-371 5. vahI, pRSTha-372 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 pravacanasAra anuzIlana mUlata: mithyAtva AtA hai aura cAritramoha meM rAga-dveSa arthAt 25 kaSAyeM AtI haiN| yahA~ mukhyataH darzanamoha arthAt mithyAtva ke nAza kI bAta hai / isa gAthA meM atyanta spaSTa zabdoM meM kahA gayA hai ki jo AtmA ko jAnatA hai, usakA moha (mithyAtva) nAza ko prApta ho jAtA hai| isaprakAra yaha bAta atyanta spaSTa hai ki mithyAtva ke abhAva ke lie, samyagdarzana kI prApti ke lie nija bhagavAna AtmA ko jAnanA atyanta Avazyaka hai| prazna * gAthA meM arahaMta bhagavAna ko jAnane kI bAta hai aura Apa AtmA ko jAnane kI bAta kaha rahe haiM ? uttara - moha ke nAza ke lie to AtmA ko hI jAnanA Avazyaka hai; kintu AtmA ko jAnane ke lie arahaMta bhagavAna ko dravya-guNaparyAya se jAnanA Avazyaka hai| isaprakAra AtmA aura paramAtmA - donoM kA jAnanA Avazyaka hI hai| eka bAta aura bhI vizeSa dhyAna dene yogya hai ki TIkA meM hetu ke rUpa meM kahA gayA ki AtmA (apanA AtmA) aura paramAtmA (arahaMta-siddha) meM koI antara nahIM hai / jaba antara hI nahIM hai to phira donoM kA jAnanA bhI eka kA hI jAnanA huA hai na vastutaH bAta yaha hai ki arahaMta bhagavAna kI paryAya vItarAgI hai aura sarvajJatA se sampanna hai| use jAnane kA tAtparya yaha huA ki AtmA ke jAnane ke lie vItarAgatA aura sarvajJatA kA svarUpa jAnanA atyanta Avazyaka hai| AtmA aura paramAtmA ke dravya-guNa- paryAya meM dravya aura guNa kI samAnatA to nirvivAda hI hai; kintu paryAya meM jo antara dikhAI detA hai, vaha vartamAna paryAya kA hai; AtmA aura paramAtmA - donoM kA trikAlI gAthA - 80 373 paryAyasvabhAva to samAna hI hai| tAtparya yaha hai ki hama aura Apa sabhI trikAla sarvajJasvabhAvI hI haiN| sarvajJatA kA svarUpa samajhe binA dezanAlabdhi saMbhava nahIM hai aura samyagdarzana kI prApti ke lie dezanAlabdhi anivArya hai / arahaMta bhagavAna ko dravya-guNa-paryAya se jAnane kI zarta meM yaha saMketa bhI hai ki bAhya atizayoM se unakI pahicAna karanevAloM ko AtmA kA jJAna nahIM hotA / isIprakAra pUjA-pATha, vrata-upavAsa, tIrthayAtrA Adi kriyAkANDa se bhI na to AtmA kA jAnanA hotA hai aura na moha kA nAza hI hotA hai| prazna- moha ke nAza ke lie AtmA ke samAna hI paramAtmA ko jAnanA hai ki donoM ke jAnane meM kucha antara hai ? uttara - antara hai; kyoMki paramAtmA ko to mAtra jAnanA hI hai, jAnate hI nahIM rahanA hai, unhIM meM lIna nahIM ho jAnA hai; kintu AtmA ko jAnakara use jAnate hI rahanA hai, usI meM jama jAnA hai, rama jAnA hai| paramAtmA kA jAnanA to eka sIr3hI mAtra haiM, gantavya nahIM; para AtmA ko mAtra jAnanA hI nahIM hai, nijarUpa jAnanA hai, usI meM apanApana sthApita karanA hai, usI meM samA jAnA hai| paramAtmA ke dhyAna se to puNya kA baMdha hotA hai; para AtmA ke dhyAna se karma kaTate haiM; mithyAtva kA nAza hotA hai| mUlataH to AtmA ko hI jAnanA hai aura paramAtmA ko AtmA ko jAnane ke lie jAnanA hai| AtmA nijarUpa hai aura vaha nijarUpa se hI jAnA jAtA hai tathA paramAtmA pararUpa hai aura pararUpa se hI jAnA jAtA hai| isaprakAra ina donoM ke jAnane meM bahuta bar3A aMtara hai| prazna - kore jAnane se kAma ho jAyegA, karanA kucha bhI nahIM hai| yadi kucha bhI nahIM karanA hai to kAma hogA kaise ? Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 pravacanasAra anuzIlana gAthA-80 uttara - are bhAI ! jAnanA bhI to eka kAma hai, aura AtmA kA to ekamAtra kAma jAnanA hI hai; kyoMki yaha AtmA para meM to kucha kara hI nahIM sakatA; apane sva-paraprakAzaka svabhAva ke kAraNa yaha AtmA para ko to mAtra jAna hI sakatA hai| jAnanA bhI eka kAma nahIM, apitu AtmA kA kAma to ekamAtra jAnanA hI hai| loka meM bhI karane kI apekSA jAnane ko bar3A kAma mAnA jAtA hai| majadUra kAma karatA hai to use majadUrI meM pratidina 100 rupaye milate haiM; para aneka majadUroM ko dekhane-jAnanevAle ovarasiyara ko pratidina 300 rupaye milate haiM aura majadUroM ko dekhanevAloM ko dekhane-jAnanevAle ThekedAra yA mAlika kI Aya analimiTeDa hotI hai, ananta hotI hai| isIprakAra jagata ko dekhane-jAnanevAloM kI apekSA dekhane-jAnanevAle AtmA ko dekhanejAnanevAlA AtmA adhika mahAna hai; kyoMki jJAyakasvabhAvI AtmA ko jAnanevAle hI ananta sukha kI prApti karate haiN| eka bAta aura bhI dhyAna dene yogya hai ki yahA~ AtmA aura paramAtmA - donoM ko jAnane kI bAta kahakara yaha bhI kaha diyA hai ki AtmA sva aura para donoM ko jAna letA hai; kyoMki AtmA sva hai aura paramAtmA para haiN| isataraha yaha bhI pratiphalita hotA hai ki mithyAtva ke nAza ke lie sva (AtmA) aura para (paramAtmA) donoM ko jAnanA anivArya hai| para ke jAnane ko nirarthaka batAnevAle logoM ko ukta tathya para bhI dhyAna denA caahie| mithyAtva ke nAza kA Azaya mithyAtva nAmaka karma ke nAza se nahIM; kyoMki vaha to paradravya hai aura paradravya kI kriyA kA kartA-dhartA bhagavAna AtmA hai hI nahIM / yahA~ to parapadArthoM aura rAgAdi vikAroM meM ekatvabuddhi, mamatvabuddhi, kartRtvabuddhi aura bhoktRtvabuddhi rUpa mithyAtva bhAva ke nAza kI bAta hai| hA~, yaha bAta avazya hai ki inake abhAva hone para mithyAtva nAmaka karma ke bhI yathAyogya upazamAdi ho jAte haiN| 375 arahaMta paramAtmA hamAre kisa kAma ke haiM, hameM unakA kyA karanA hai ? unake darzana karanA hai, pUjA karanI hai, pratiSThA karanI hai, mandira banavAnA hai ? are bhAI ! yaha kucha bhI nahIM karanA hai, unheM mAtra jAnanA hai, jAnane ke atirikta kucha bhI nahIM karanA hai; kyoMki yahA~ to yahI likhA hai ki jo arahaMta bhagavAna ko dravyarUpa se, guNarUpa se aura paryAyarUpa se jAnate haiM; ve apane AtmA ko jAnate haiM aura unakA moha nAza ko prApta hotA hai| moha ke nAza ke lie, samyagdarzana-jJAna-cAritra kI prApti ke lie paramAtmA ko mAtra jAnanA hai; jAnane ke alAvA kucha nahIM karanA hai; kyoMki ve to hamAre mAtra jJeya haiM aura kucha nhiiN| dhyAna rahe, yahA~ yaha nahIM likhA hai ki unheM jAnanA bhI nahIM hai; kyoMki ve para haiN| yahA~ to unheM jAnane kI bAta DaMke kI coTa para likhI hai aura unheM jAnane kA phala AtmA ko jAnanA batAyA hai| AtmA ke jAnane para moha kA nAza hotA hai; isaprakAra prakArAntara se unake jAnane ko moha ke nAza kA upAya batAyA gayA hai| AtmA kA kArya mAtra jAnanA hai, sva-para ko jAnanA hai; isalie mAtra jAno, jAno, jAno aura jAno; para ko jAno, sva ko jAno, svapara ko jAno; para se bhinna sva ko jAno, jAno aura jAnate rho| apane ko apanA mAnakara jAnate raho, lagAtAra jAnate raho aura kucha bhI nahIM karanA hai| isI se samyagdarzana, jJAna, cAritra sabhI ho jAveMge aura na kevala darzanamoha apitu cAritramoha kA bhI nAza ho jaayegaa| tuma svayaM paryAya meM bhI bhagavAna bana jAvoge / svabhAva se to bhagavAna ho hI; paryAya meM bananA hai so isIprakAra sva ko jAnate rahane se paryAya meM bhI bhagavAna bana jAvoge, sarvajJa-vItarAgI ho jaavoge| ___isaprakAra yaha sunizcita huA ki moha ke nAza kA upAya ekamAtra nijabhagavAna AtmA ko jAnanA hai aura adhika Age jAve to isameM dravyaguNa-paryAya se paramAtmA ke svarUpa ko jAnanA bhI zAmila kara sakate haiN| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra anuzIlana 376 isake Age bar3hanA to upacAra meM upacAra hogaa| prazna- AtmA aura paramAtmA kI paryAya meM koI antara nahIM hai - yaha bAta gale nahIM utaratI; kyoMki kahA~ hama rAgI-dveSI alpajJa aura kahA~ ve vItarAgI sarvajJa ? uttara - hamArI aura unakI paryAya meM jo antara hai, vaha to Apako spaSTa dikhAI de hI rahA hai aura ukta antara ko samApta karane ke lie hI apanA yaha saba puruSArtha hai / aba rahI bAta antara nahIM hone kI so yahA~ jo dravya-guNa- paryAya kA svarUpa batAyA hai; usameM yaha bAta spaSTa hI hai| anvaya so dravya, anvaya kA vizeSaNa guNa aura anvaya kA vyatireka paryAya hai- yahI kahA hai yahA~ / hai, hai aura hai; nirantara hote rahane kA nAma anvaya hai / sattAsvarUpa vastu nirantara hI vidyamAna rahatI hai; bhagavAna AtmA bhI sattAsvarUpa vastu hai aura vaha bhI anvayarUpa se nirantara rahatA hai; isIkAraNa dravya hai / anvayarUpa se vidyamAna vastu kI anvayarUpa se rahanevAlI vizeSatAe~ hI guNa haiM / bhagavAna AtmA ke jJAna, darzana Adi guNa AtmA meM nirantara hI rahate haiN| vigata paryAya meM vartamAna paryAya kA nahIM honA hI anvaya kA vyatireka hai / dravya aura guNoM ke samAna anvayoM ke vyatireka bhI arahaMta ke samAna apane AtmA sadA rahate haiN| jisaprakAra arahaMta bhagavAna kI paryAya pratisamaya palaTatI hai; usIprakAra hamArI paryAya bhI palaTatI hai| paryAya kA svabhAva hI palaTanA hai| vastutaH palaTane kA nAma hI paryAya hai; jo AtmA aura paramAtmA meM samAna hI hai| prazna- yadi Apa kahate ho to hama arahaMta bhagavAna ko dravya-guNaparyAyarUpa se samajha leMge aura apane AtmA ko bhI usIprakAra samajha leMge; gAthA-80 377 para isase moha kA nAza kaise ho jAyegA ? mAtra samajhane se moha kA nAza ho jAyegA, kucha aura karanA nahIM par3egA ? uttara - dRSTi ke viSayabhUta apane trikAlI dhruva AtmA ko sahI rUpa meM samajha lene para yaha bhI samajha meM A jAyegA ki yaha trikAlI dhruva bhagavAna AtmA maiM hI hU~, koI anya nahIM / yaha spaSTa ho jAne para abataka jina dehAdi parapadArthoM meM aura rAgAdi vikArI bhAvoM meM apanApanA thA, vaha niyama se TUTa jAyegA / para aura vikAra meM apanepana kA nAma hI moha hai, mithyAtva hai aura apane trikAlI dhruva AtmA meM apanepana kA nAma hI moha kA nAza hai, samyagdarzana hai / ata: yaha spaSTa hI hai ki para aura vikAra se apanApana TUTate hI tathA apane jJAnAnaMdasvabhAvI AtmA meM apanatva Ate hI moha kA nAza honA, mithyAtva kA nAza honA, samyagdarzana kA prApta honA anivArya hI hai| ekaprakAra se para meM se apanatva TUTanA aura moha kA nAza honA eka hI bAta hai| isIprakAra apane meM apanApana honA aura samyagdarzana honA bhI eka hI bAta hai| vastuta: bAta yaha hai ki para se apanatva TUTane aura moha ( mithyAtva ) nAza hone kA eka kAla hai| ukta donoM kArya ekasamaya meM hI hote haiN| yadyapi ye donoM bhinna-bhinna dravyoM kI paryAyeM haiM, tathApi donoM meM paraspara sahaja nimitta-naimittika bhAva bana rahA hai| para meM apanatva bhAvamithyAtva hai aura vaha AtmA ke zraddhAguNa kI vikArI paryAya hai tathA mithyAtva nAmaka darzanamohanIya karma paudgalika kArmANavargaNAoM kA kArya hai, paryAya hai| isaprakAra para meM apanatvarUpa bhAva cetana kA pariNamana hone se cetana hai aura kArmANavargaNA se nirmita darzanamohanIya karma jar3apudgala kA pariNamana hone se jar3a hai| Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra anuzIlana inameM paraspara nimitta - naimittika saMbaMdha hai| jaba mithyAtvarUpa darzanamohanIya karma kA udaya hotA hai to AtmA meM para meM apanatvarUpa mithyAbhAva hote haiM aura jaba para meM apanatvarUpa mithyAbhAva hote haiM to unake nimitta se mithyAtvAdi dravyakarmoM kA baMdha hotA hai| yaha duScakra hI moha kI prabala graMthi (gA~Tha) hai; jo arahaMta bhagavAna ko dravya-guNa- -paryAya kara usIprakAra apane AtmA ko jAnane se zithila hotI hai, para se bhinna apane AtmA meM apanApana sthApita hokara apane AtmA meM hI jamaneramane se haTatI vijJAna hAtA hai| sva-para meM jo bheda hai, use jAnanA hI bhedavijJAna hai; kyoMki jainadarzana meM jo mukti kI prApti upAya hai, sukhI hone kA upAya hai, saMsAra se chUTane kA upAya hai, moharAga-dveSa ke pariNAmoM ko samApta karane kA upAya hai; vaha ekamAtra AtmajJAna evaM AtmadhyAna kI prakriyA kA hI mArga hai| 378 Ajataka jitane bhI tIrthaMkara yA mukti jAnevAle sAdhaka hue haiM; sabhI ne kevalajJAna kI prApti AtmA ke dhyAna ke kAla meM hI kI hai| dhyAna karate-karate hI unheM kevalajJAna kI prApti huI hai| Azaya yaha hai ki sabhI mukti ke sAdhaka alpajJa se sarvajJa, AtmA se paramAtmA, sarAgI se vItarAgI, saMsArI se mukta isa dhyAna kI avasthA meM hI bane haiN| yadi hama gaMbhIratA se isa bAta para vicAra kareM ki jaba bhagavAna mahAvIra ko kevalajJAna kI prApti huI thI, sarvajJatA kI prApti huI thI, jaba ve anaMta sukhI, pUrNa vItarAgI hue the; taba ve kyA kara rahe the ? to isakA spaSTa uttara hogA ki ve dhyAna kara rahe the / taba yaha prazna hotA hai ki kisakA dhyAna kara rahe the ? to uttara hogA ki apane AtmA kA / isakA tAtparya yahI hai ki pratyeka AtmA ko, pratyeka sAdhaka ko, mukti kI prApti; nija lakSya kI prApti, svayaM apane AtmA ke dhyAna se hI hotI hai| - samayasAra kA sAra, pRSTha 104 pravacanasAra gAthA - 81 80vIM gAthA meM darzanamoha ke nAza kI bAta kI hai aura aba 81 vIM gAthA meM cAritramoha ke nAza kI bAta karate haiN| gAthA mUlataH isaprakAra hai - jIvo vavagadamoho uvaladdho taccamappaNo sammaM / jahadi jadi rAgadose so appANaM lahadi suddhaM / / 81 / / ( harigIta ) jo jIva vyapagata moha ho nija Atma upalabdhi kreN| chor3a deM yadi rAga-ruSa zuddhAtma upalabdhi kareM / / 81 / / jisane moha dUra kiyA hai aura AtmA ke sacce svarUpa ko prApta kiyA hai; vaha jIva yadi rAga-dveSa ko chor3atA hai to zuddha AtmA ko prApta karatA hai| ukta gAthA kI utthAnikA meM AcArya amRtacandra likhate haiM ki isaprakAra maiMne samyagdarzanarUpa cintAmaNiratna prApta kara liyA hai; tathApi ise lUTane ke lie pramAdarUpI cora vidyamAna haiM; aisA vicAra kara vaha jJAnI samyagdRSTi AtmA jAgRta rahatA hai, jAgatA rahatA hai, sAvadhAna rahatA hai| vigata gAthA meM darzanamoha ke nAza kI vidhi batAI gaI thI aura isa gAthA meM cAritramoha ke nAza kI vidhi batA rahe haiN| isa gAthA ke bhAva ko AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "vigata gAthA meM pratipAdita upAya ke anusAra darzanamoha ko dUra karake bhI arthAt Atmatattva ko bhalIbhA~ti prApta karake bhI jaba yaha jIva rAga-dveSa ko nirmUla karatA hai, taba zuddha AtmA anubhava karatA hai; kintu yadi punaH punaH una rAga-dveSa kA anusaraNa karatA hai, rAga-dveSarUpa pariNamana karatA hai to pramAda ke AdhIna hone se zuddhAtmatattva ke anubhavarUpa Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28e pravacanasAra anuzIlana cintAmaNiratna ke curAye jAne se aMtaraMga meM kheda ko prApta hotA hai; isalie mujhe rAga-dveSa ke dUra karane ke lie atyanta jAgRta rahanA caahie|" yadyapi AcArya jayasena bhI tAtparyavRtti TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA ke samAna hI spaSTa karate haiM; tathApi ve vavagadamoho kA artha darzanamoha (mithyAtva) kA nAza honA hai - yaha bAta sApha-sApha zabdoM meM likha dete haiN| praznottara ke mAdhyama se eka bAta aura bhI spaSTa karate haiM, jo isaprakAra prazna - 78vIM gAthA meM yaha kahA gayA hai ki zuddhopayogI jIva dehaja dukhoM kA kSaya karatA hai aura yahA~ yaha kahA jA rahA hai ki jo jJAnI jIva rAga-dveSa chor3atA hai, vaha zuddhAtmA ko prApta karatA hai - donoM hI kathanoM se mokSa hI pratiphalita hotA hai| Akhira ina donoM meM antara kyA hai? uttara - prathama kathana meM zubhAzubhabhAva saMbaMdhI mUr3hatA kA nirAkaraNa kiyA gayA hai aura dUsare kathana meM Apta aura AtmA ke svarUpa viSayaka mUr3hatA kA nirAkaraNa kiyA gayA hai| kavivara vRndAvanadAsajI pravacanasAra paramAgama meM isa gAthA kA bhAva pA~ca chandoM meM prastuta karate haiM; jo mUlata: paThanIya haiN| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM "prathama mithyAtva dUra karake phira yaha bAta kahate haiM; kyoMki pahale rAga-dveSa dUra nahIM hote, kintu prathama mithyAtva dUra hotA hai|' prathama moha kA kSaya kahA thA aura yahA~ rAga-dveSa kI nirmUlatA kahI hai| AcArya ne kSaya kI hI bAta lI hai| gAthA-81 samyagdarzana prApta karake jo jIva zuddhAtmAnubhUti svarUpa vItarAga cAritra kA pratibandhaka rAga-dveSa ko chor3atA hai, vaha zuddhAtmA ko prApta hotA hai| zuddhAtmA kI anubhUti svarUpa vItarAgatA vaha cAritra hai| usake pratibandhaka rAga-dveSa ko chor3atA hai| yahA~ dravyakarma ko cAritra kA pratibandhaka nahIM kahA / zrI jayasenAcArya ne isa gAthA kI TIkA meM rAga-dveSa ko cAritra kA pratibandhaka kahA hai / jo rAga-dveSa ko chor3atA hai, vaha punaH-puna: rAgadveSabhAvarUpa pariNamita nahIM hotA / vahI abhedaratnatraya pariNata jIva zuddhazuddha eka svabhAvI AtmA ko prApta hotA hai| bhedaratnatraya se mukti ko prApta nahIM hotA; kintu abhedaratnatraya se mukti ko prApta hotA hai; isalie jIva ko samyagdarzana prApta hone para bhI aura tIna kaSAya dUra hokara cAritra prApta karane para bhI rAga-dveSa ke nivAraNa ke lie atyanta sAvadhAna rahanA yogya hai|" isaprakAra isa gAthA meM mAtra yahI kahA gayA hai ki arahaMta bhagavAna ko dravyatva, guNatva aura paryAyatva se jAnakara tathA usIprakAra apane AtmA ko pahicAnakara, usI meM jamakara, ramakara darzanamoha arthAt mithyAtva kA nAza karanevAlA AtmA bhI yadi samaya rahate cAritramohanIya kA abhAva nahIM karatA arthAt rAga-dveSa athavA kaSAyabhAvoM ko nahIM chor3atA hai to zuddhAtmA ko sampUrNata: upalabdha nahIM kara sakatA hai| ___ yahA~ eka prazna saMbhava hai ki isa gAthA kI Upara kI paMkti meM to yaha kahA hai ki jisane moha dUra kiyA hai aura Atmatattva ko prApta kara liyA hai aura dUsarI paMkti meM yaha kahA hai ki yadi rAga-dveSa ko chor3e to zuddhAtmA ko prApta karatA hai| 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-206 2. vahI, pRSTha-207 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-208 3. vahI, pRSTha-208-209 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 pravacanasAra anuzIlana kyA ukta donoM kathanoM meM virodhAbhAsa nahIM hai ? nahIM, koI virodhAbhAsa nahIM hai| bAta mAtra itanI hI hai ki Atpolabdhi do prakAra kI hotI hai - 1. parapadArtha aura vikArIbhAvoM se bhinna zuddha-buddha trikAlIdhruva nija bhagavAna ke parijJAna arthAt AtmAnubhUti pUrvaka usI meM apanApana ho jAne ko Atmopalabdhi kahate haiN| cauthe guNasthAna meM honevAlI isa Atmopalabdhi meM mithyAtva aura anantAnubaMdhI kaSAyoM kA upazamAdirUpa abhAva hotA hai| 2. uparyukta Atmolabdhi ho jAne para bhI abhI apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalana kaSAya saMbaMdhI cAritramoha vidyamAna hai| mithyAtva aura anaMtAnubaMdhI karmoM kA bhI yadi abhI kSaya na huA ho to ve bhI sattA meM to rahate hI haiM / ina sabako pramAda bhI kahate haiN| ataH yahA~ kahA gayA hai ki darzanamoha nAza ho jAne para bhI pramAdarUpI cora (Thaga) vidyamAna hai aura terI asAvadhAnI kA lAbha uThAkara terI prApta AtmopalabdhirUpa nidhi (khajAne) lUTa sakate haiN| ata: pratyeka jJAnI AtmA ko nirantara sAvadhAna rahanA caahie| tAtparya yaha hai ki samyagdarzana kI prApti ke bAda nizcinta hokara baiTha jAnA ThIka nahIM hai; apitu rAga-dveSAdi vikArI bhAvoM ko jar3amUla se ukhAr3a pheMkane ke lie nirantara prayatnazIla rahanA caahie| anubhUti ke kAla meM vRddhi aura anubhUti ke viyogakAla kA niraMtara kama hote jAnA hI vaha puruSArtha hai ki jo cAritramoha saMbaMdhI ukta karmapravRttiyoM ko zithila karegA / ataH zuddhopayoga ke lie nirantara prayatnazIla rahanA hI eka mAtra rAstA hai / pravacanasAra gAthA-82 80vIM va 81vIM gAthA meM mohakSaya kA upAya batAne ke uparAnta aba isa 82vIM gAthA meM upasaMhAra ke rUpa meM kahate haiM ki Ajataka jo bhI arahaMta hue haiM; una sabhI ne ukta upAya se moha kA nAza kiyA hai aura divyadhvani dvArA isI mArga ko bhavyajIvoM ko batAyA hai| isIkAraNa se namaskAra karaneyogya haiN| yaha batAkara AcAryadeva una arahaMta bhagavAna ko namaskAra karate haiN| gAthA mUlataH isaprakAra haiM savve vi ya arahaMtA teNa vidhANeNa khavidakammaMsA / kiccA tadhovadesaM NivvAdA te Namo tesiM // / 82 / / (harigIta) sarva hI arahaMta ne vidhi naSTa kIne jisa vidhI / sabako batAI vahI vidhi ho namana unako saba vidhI / / 82 / / sabhI arahaMta bhagavAna usI vidhi se karmoM kA kSaya karake tathA usIprakAra upadeza karake mokSa ko prApta hue haiM; ata: unheM namaskAra ho / AcArya amRtacandra isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra vyakta karate haiM - "atItakAla meM kramaza: hue samasta tIrthaMkara bhagavAna prakArAntara kA asaMbhava hone se jisameM dvaita saMbhava nahIM hai; aise isI ekaprakAra se karmAzoM kA kSaya karake svayaM anubhava karake paramAptatA ke kAraNa bhaviSyakAla meM athavA isa vartamAna kAla meM anya mumukSuoM ko bhI isI prakAra upadeza dekara mokSa ko prApta hue haiM; isalie nirvANa kA anya koI mArga nahIM hai - aisA nizcita hotA hai athavA adhika pralApa se basa hoo ! merI mati vyavasthita ho gaI hai / bhagavantoM ko namaskAra ho|" Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 gAthA-82 pravacanasAra anuzIlana AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko AcArya amRtacandrakRta tattvapradIpikA TIkA ke samAna hI spaSTa karate haiN| ukta gAthA kA bhAva kavivara vRndAvanadAsajI nimnAMkita chanda meM prastuta karate haiM - (manaharaNa chanda) tAhI suvidhAna kari tIratheza arahaMta, sarva karma zatruni ko mUlate vidArI hai| tisI bhAMti deya upadeza bhavyavRndani ko, Apa zuddha siddha hoya barI zivanArI hai|| soI zivamAlA virAjatu hai Aja lagu, anAdisoM siddha paMtha yahI sukhakArI hai| aise upakArI sukhakArI arahaMtadeva, manavacanakAya tinheM vandanA hamArI hai / / 33 / / pUrvokta vidhipUrvaka hI sabhI tIrthaMkara arihaMtoM ne sabhI karmazatruoM ko jar3amUla se ukhAr3a pheMkA hai, vidAraNa kara diyA hai aura sabhI bhavyajIvoM ko usIprakAra mokSamArga kA upadeza dekara svayaM zuddha siddha hokara zivanArI kA varaNa kiyA hai| Ajataka hue aise ananta siddhoM kA samUha siddhazilA meM virAjamAna hai; kyoMki anAdi se mukti prApta karane kA yahI sukhakArI rAstA hai| anaMtasukhakArI paramopakArI aise arahaMta bhagavAna haiM; unakI vaMdanA hama mana-vacana-kAya se karate haiN| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - "arahanta ke dravya-guNa-paryAya ke svarUpa ko jAnakara, ananta jIva bhagavAna hue haiM; unhoMne aisA hI kiyA aura aisA hI kahA hai| bhagavAna kI vANI meM aisA hI upadeza AyA hai| yaha jJAnatattva kA adhikAra hai| jJAnasvabhAvI dravya, jJAnasvabhAva aura usakI paryAya kA svarUpa jAnakara arahaMta hue haiN| arahaMta ke dravya-guNaparyAya ko jAnakara svabhAva sanmukha hone para zuddhopayoga hotA hai aura usase karma kA kSaya hotA hai| yaha eka hI prakAra hai| bhagavAna ne kiyA kucha aura ho aura kahA kucha aura ho - aisA nahIM hai| bhagavAna ne jisaprakAra se kiyA; usIprakAra se kahA aura mumukSu jIva aise hI samajheM / sabhI ke lie eka hI prakAra hai| bhUtakAla meM jitane bhI tIrthaMkara ho gaye haiM, unhoMne karma kA kSaya eka hI prakAra se kiyA hai aura upadeza bhI aisA hI diyA hai| bhagavAna ko pahale chadmasthadazA meM vikalpa thA ki mere svabhAva ke Azraya se maiM pUrNa hoU~, usake nimitta se tIrthaMkara nAmakarma ba~dhA thA, isake bAda vaha vikalpa dUra hokara ve vItarAga aura sarvajJa hue| jaba ve karma udaya meM Ae, taba unakI vANI meM aisA AyA ki he bhavya tuma tumhAre svabhAva kA Azraya lekara mukti paao| bhagavAna kA jJAna aisA hI hai, vANI aisI hI hai aura sunanevAle bhI yahI samajhate haiN| yaha pUrvAparavirodha rahita vANI hai| terA jJAna aura upadeza hama samajha gae, isalie merI mati nirmala huI hai - aisA kahakara bhagavAna ko namaskAra kiyA hai| __ AcArya bhagavAna kahate haiM ki merI buddhi vyavasthita huI hai aura sabhI vyagratA miTa gaI hai| vizeSa (adhika) kyA kaheM! sarvajJa kA mArga eka hI hai| merI buddhi vyavasthita huI hai| para ke kAraNa merA kalyANa hogA, ahiMsA 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-211 2. vahI, pRSTha-212-213 4. vahI, pRSTha-313 3. vahI, pRSTha-313 5. vahI, pRSTha-317 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 pravacanasAra anuzIlana gAthA-82 387 pAlane se, puNya karane se, dharma hogA aisI vyagratA thI, aba vaha vyagratA miTa gaI hai|" ukta gAthA aura usakI TIkA meM AcAryadeva yaha bAta atyanta spaSTa zabdoM meM kahate haiM ki 80 va 81vIM gAthA meM batAye gaye mukti ke mArga ko chor3akara mukti kA anya koI mArga hai hI nhiiN| Ajataka jitane bhI jIva mokSa gaye haiM; ve sabhI isI mArga se mokSa gaye haiM aura jo bhaviSya meM jAveMge, ve sabhI isI mArga se jaaveNge| arahaMta bhagavantoM ne mukti jisaprakAra prApta kI hai; vahI mArga unakI divyadhvani meM AyA hai| aisA nahIM hai ki svayaM kare kucha aura dUsaroM ko batAve kucha aura / jo kiyA, vahI btaayaa| AcArya amRtacandradeva kahate haiM ki yaha saba jAnakara merI mati vyavasthita ho gaI hai| aba mujhe anya koI vikalpa nahIM hai| ataH he bhavyajIvo ! tuma bhI apane citta ko adhika mata bhramAvo; apane vikalpoM ko virAma do aura isI rAste para cala pdd'o| ve to yahA~ taka likhate haiM ki adhika pralApa se basa hoo| dekho! muktimArga kI zodha-khoja saMbaMdhI carcA-vArtAko AcAryadeva pralApa kaha rahe haiN| __isake bAda AcArya jayasenakRta tAtparyavRtti TIkA meM eka gAthA prApta hotI hai; jisameM ratnatraya ke ArAdhaka santoM ko namaskAra kiyA gayA hai| gAthA mUlata: isaprakAra hai - dasaNasuddhA purisA NANapahANA smggcriytthaa| pUjAsakkArarihA dANassa ya hi te Namo tesiM / / 7 / / (harigIta) are samakita jJAna samyakcaraNa se paripUrNa jo| satkAra pUjA dAna ke ve pAtra unako namana ho / / 7 / / 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-319 jo puruSa samyagdarzana se zuddha, jJAna meM pradhAna aura paripUrNa cAritra meM sthita haiM; ve hI pUjA, satkAra aura dAna deneyogya haiM; ata: unheM namaskAra ho| ukta gAthA meM nizcaya samyagdarzana-jJAna-cAritra saMpanna munirAja hI pUjya hai, Adara-satkAra karaneyogya hai aura dAna deneyogya hai - yaha batAte hue ukta guNoM se sampanna munirAjoM ko sahajabhAva se namaskAra kiyA gayA hai| __ svabhAva pavitra hai, huA nahIM hai| jo pavitra hotA hai, usake Azraya se pavitratA pragaTa nahIM hotii| jo svayaM svabhAva se pavitra hai, jise pavitra hone kI AvazyakatA nahIM, jo sadA se hI pavitra hai; usake Azraya se hI pavitratA pragaTa hotI hai| vahI paramapavitra hotA hai, vahI patita-pAvana hotA hai; jisake Azraya meM pavitratA pragaTa hotI hai, patitapanA naSTa hotA hai| trikAlI dhruvatattva pavitra huA nahIM hai, vaha anAdi se pavitra hI hai, usake Azraya se hI paryAya meM pavitratA, pUrNa pavitratA pragaTa hotI hai| vaha paramapadArtha hI paramazuddhanizcayanaya kA viSaya hai| pavitra paryAya sonA hai, pArasa nhiiN| paramazuddhanizcayanaya kA viSaya trikAlI dhruva pArasa hai, jo sonA banAtA hai, jisake chUne mAtra se lohA sonA bana jAtA hai| sone ko chUne se lohA sonA nahIM banatA, para pArasa ke chUne se vaha sonA bana jAtA hai| pavitra paryAya ke, pUrNa pavitra paryAya ke Azraya se bhI paryAya meM zuddhatA pragaTa nahIM hotii| paryAya meM pavitratA trikAlI zuddhadravya ke Azraya se pragaTa hotI hai| ata: dhyAtApuruSa bhAvanA bhAtA hai ki maiM to vaha paramapadArtha hU~, jisake Azraya se paryAya meM pavitratA pragaTa hotI hai| maiM pragaTa honevAlI pavitratA nahIM; apitu nitya, prakaTa, paramapavitra padArtha huuN| maiM samyagdarzana nahIM; maiM to vaha hU~, jisake darzana kA nAma samyagdarzana hai| maiM samyagjJAna bhI nahIM; maiM to vaha haiM, jisake jJAna kA nAma samyagjJAna hai| maiM cAritra bhI nahIM hU~; maiM to vaha hU~, jisameM ramane kA nAma samyakcAritra hai| - paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha-335-336 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra gAthA-83-84 vigata gAthAoM meM yaha kahA gayA hai ki moha-rAga-dveSa kA abhAva kara hI anantasukha kI prApti kI jA sakatI hai; ata: jinheM anaMtasukha kI prApti karanA hai; ve arahaMta bhagavAna ko dravyatva, guNatva aura paryAyatva se jAnakara, usI ke samAna apane AtmA ko jAnakara moha kA nAza kareM; kyoMki moha ke nAza kA ekamAtra yahI upAya hai, anya upayAntara kA abhAva hai| ___ aba AgAmI gAthAoM meM moha-rAga-dveSa kA svarUpa spaSTa karate hue unheM jar3amUla se ukhAr3a pheMkane kI preraNA dete haiN| gAthAyeM mUlataH isaprakAra haiM - davvAdiesu mUDho bhAvo jIvassa havadi moho tti / khubbhadi teNucchaNNo pappA rAgaM va dosaM vA / / 83 / / moheNa va rAgeNa va doseNa va pariNadassa jIvassa / jAyadi viviho baMdho tamhA te saMkhavaidavvA / / 84 / / (harigIta ) dravyAdi meM jo mUr3hatA vaha moha usake jora se| kara rAga-ruSa paradravya meM jiya kSubdha ho cahaMora se / / 83 / / baMdha hotA vividha moharu kSobha pariNata jIva ke| basa isalie sampUrNata: ve nAza karane yogya haiM / / 84 / / jIva ke dravya, guNa aura paryAyasaMbaMdhI mUr3hatA hI moha hai| ukta moha se AcchAdita jIva rAga-dveSarUpa pariNamita hokara kSobha ko prApta hotA hai| moharUpa, rAgarUpa athavA dveSarUpa pariNamita jIva ke vividha baMdha hotA hai; isalie ve moha-rAga-dveSa sampUrNataH kSaya karaneyogya haiN| ukta gAthAoM kA bhAva AcArya amRtacandra ne tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - gAthA-83-84 "dhatUrA khAye hue manuSya kI bhA~ti dravya-guNa-paryAya saMbaMdhI pUrvavarNita tattva-apratipattilakSaNa jo jIva kA mUr3habhAva hai, vaha moha hai| AtmA kA svarUpa ukta moha (mithyAtva) se AcchAdita hone se yaha AtmA paradravya ko svadravyarUpa se, paraguNa ko svaguNarUpa se aura paraparyAyoM ko svaparyAyarUpa se samajhakara-svIkAra kara atirUr3ha dRr3hatara saMskAra ke kAraNa paradravya ko hI sadA grahaNa karatA huA, dagdhaindriyoM kI ruci ke vaza se advaita meM bhI dvaita pravRtti karatA huA, rucikara-arucikara viSayoM meM rAga-dveSa karake ati pracura jalasamUha ke vega se prahAra ko prApta pula kI bhA~ti do bhAgoM meM khaNDita hotA huA atyanta kSobha ko prApta hotA hai| isase moha, rAga aura dveSa - ina bhedoM ke kAraNa moha tIna prakAra kA hai| isaprakAra tattva-apratipattirUpa vastusvarUpa ke ajJAna ke kAraNa moharAga-dveSarUpa pariNamita hote hue isa jIva ko - ghAsa ke Dhera se DhaMke hue gaDDe ko prApta honevAle hAthI kI bhA~ti, hathinIrUpa kuTTanI ke zarIra meM Asakta hAthI kI bhA~ti aura virodhI hAthI ko dekhakara uttejita hokara usakI ora daur3ate hue hAthI kI bhA~ti - vividhaprakAra kA baMdha hotA hai; isalie mumukSujIva ko aniSTa kArya karanevAle isa moha, rAga aura dveSa kA yathAvat nirmUla nAza ho - isaprakAra kSaya karanA caahie|" ___ AcArya jayasena ne tAtparyavRtti TIkA meM ina gAthAoM kA jo artha kiyA hai; usakA bhAva isaprakAra hai| ___ "zuddhAtmAdi dravyoM, unake anaMta jJAnAdi vizeSa guNoM aura astitvAdi sAmAnya guNoM tathA zuddhAtmapariNatirUpa siddhatvAdi paryAyoM tathA yathAsaMbhava anya dravya-guNa-paryAyoM meM viparIta abhiprAya ke kAraNa tattva meM saMzaya utpanna karanevAlA jIva kA mUDhabhAva darzanamoha hai| usa darzanamoha se yukta, nirvikAra zuddhAtmA se rahita, iSTAniSTa indriyaviSayoM meM harSa-viSAdarUpa rAga-dveSa - donoM cAritramoha haiN| Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 pravacanasAra anuzIlana ukta darzanamoha se Acchanna jIva rAga-dveSarUpa hokara nirAkula Atmatattva ke viparIta AkulatA ke kAraNa kSobha (asthiratA) ko prApta hotA hai| darzanamoha aura rAga va dveSarUpa cAritramoha - isaprakAra moha tIna prakAra kA hotA hai| ___ moha-rAga-dveSarUpa pariNata bahirAtmA jIva ke svAbhAvika sukha se viparIta narakAdi dukhoM ke kAraNabhUta anekaprakAra kA baMdha hotA hai| ata: rAgAdi se rahita zuddhAtmA ke dhyAna dvArA ve rAga-dveSa-moha pUrNata: naSTa karaneyogya haiN|" ina gAthAoM ke bhAva ko kavivara vRndAvanadAsajI do manaharaNa kavitta, do SaTpada aura eka dohA - isaprakAra pA~ca chandoM ko prastuta karate haiM; jo mUlata: paThanIya haiN| niSkarSarUpa meM jo dohA prastuta kiyA gayA hai, vaha isaprakAra hai - (dohA) tAteM isa upadeza ko, suno mUla siddhanta / moha rAga aru dveSa kau, karau bhalI vidhi aMta / / 38 / / ukta upadeza meM mUla siddhAnta yaha batAyA gayA hai ki moha-rAga-dveSa kA aMta bhalIbhA~ti karanA caahie| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI ukta chanda kA bhAva isaprakAra samajhAte haiM "dravya-guNa-paryAya kI nA samajhI hI mohabhAva hai| jisaprakAra dhatUrA piyA huA manuSya sapheda cIja ko pIlI dekhatA hai, kintu vAstava meM vastu aisI nahIM hai| isIprakAra bhagavAna AtmA dravya se zuddha hai, guNa se zuddha hai; paryAya ko svabhAva kI ora jhukAye to vaha zuddha hai, nahIM to kitanI hI paryAyeM zuddha haiM aura kitanI hI azuddha haiM; isakA jise bhAna nahIM vaha mohI hai|' 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-224 gAthA-83-84 391 sAtatattva kI bhUla ko moha-mithyAtva kahate haiN| mithyAtva kA pApa sabhI pApoM kA bApa hai / mithyA dvAra meM se rAga-dveSa kautUhalatA Adi utpanna hote haiN| mithyAtva ke dUra ho jAne ke bAda rAga-dveSa laMgar3e ho jAte haiN| jagata meM anAdi se tattva kA anirNaya hai, isalie mohabhAva hai|' __vAstavika svarUpa se AtmA zuddha hai| usake sanmukha na honepara indriyoM ke viSayoM kI ora jhukakara unameM bheda karatA hai aura puNya-pApa meM aTakatA hai| paradravya ko svadravyarUpa, paraguNa ko svaguNarUpa aura paraparyAya ko svaparyAyarUpa aMgIkAra karatA hai| samaya-samaya zubhAzubha ko grahaNa karatA huA jJAtApane ko chor3akara, rAga-dveSa karatA hai| indriyA~ to murdA haiM, phira bhI unakI ruci karake dvaita meM advaita pragaTa karatA hai| puNya-pApa ke vikalpa bhI jJeya haiM, phira bhI puNya acchA hai aura pApa burA - isaprakAra dvaita kI kalpanA karake, jJAnasvabhAva ko tor3a DAlatA hai| jaise bAr3ha kA pAnI pula ko tor3a sakatA hai; vaise hI viruddha bhAva dvArA ajJAnI jJAtAsvabhAva ko tor3a DAlatA hai| AtmA jAnanevAlA hai / jagata kI vastue~ jAnaneyogya haiN| nirdhanatA, dhanavAnapanA, putravAlA honA athavA bAMjhapanA mAtra jAnaneyogya hai; unameM iSTa-aniSTapanA nahIM hai; phira bhI yaha mujhe iSTa hai aura yaha mujhe aniSTa hai - isaprakAra bheda kI kalpanA karatA hai, jabaki vastu meM iSTa-aniSTatA nahIM hai| paravastu se apanA bhalA-burA nahIM ho sakatA; phira bhI aisA mAnatA hai; isalie vaha mithyAdRSTi hai| rAga-dveSa-moha hI duHkha kA mUla haiN| jisaprakAra hAthI ajJAna se, rAga se aura dveSa se anekaprakAra ke bandhanoM ko prApta hotA hai; vaise hI jaisA caitanyasvarUpa hai, vaisA nahIM mAnate hue, puNya se lAbha hotA hai, bAhya saMyoga mujhe ThIka rahe, maiM dUsare ko anukUla hoU~ - aisA mithyAbhAva ajJAnI karatA hai| apane jJAnasvabhAva ko bhUlakara 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-224 2. vahI, pRSTha-227 3. vahI, pRSTha-229 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 pravacanasAra anuzIlana para ke anukUla honA cAhatA hai; isaprakAra vaha mithyAbhAva meM rukatA huA saMsAra kI vRddhi karatA hai| isataraha abaMdhasvabhAvI AtmA hI vartamAna bhUlarUpa paryAya dvArA mohabhAva ke kAraNa baMdha ko prApta hotA hai / isalie mokSa ke icchuka jIvoM ko para ke prati sAvadhAnIrUpa mithyAtva ko tathA anukUlatA ke prati rAga aura pratikUlatA meM dveSa ko mUla meM se nAza kara denA caahie|" isaprakAra ina gAthAoM aura unakI TIkAoM meM yaha kahA gayA hai ki dravya-guNa-paryAya saMbaMdhI mUr3hatA hI moha hai aura isa moha se AcchAdita jIva kA rAga-dveSarUpa pariNamana kSobha hai| ina moha aura kSobharahita AtmapariNAma hI samatAbhAva hai, dharma hai| ye moha-rAga-dveSa hI baMdha ke kAraNa haiM; isakAraNa nAza karaneyogya haiM, heya haiN| jisaprakAra dhatUrA khAnevAlA puruSa laukika viveka se zUnya ho jAtA hai; usIprakAra dravya-guNa-paryAya saMbaMdhI ajJAna ke kAraNa yaha AtmA tattvajJAna saMbaMdhI viveka se zUnya ho jAtA hai; use sva-para kA viveka (bhedajJAna) nahIM rahatA hai; isaprakAra paradravya ko svadravya, paraguNoM ko svaguNa aura para kI paryAyoM ko apanI paryAyeM mAnatA hai| ___ jisaprakAra bAr3ha ke prabala pravAha se nadiyoM ke pula do bhAgoM meM vibhakta ho jAte haiM; usIprakAra ukta mithyAmAnyatA ke kAraNa yA ajJAna ke kAraNa yaha ajJAnI AtmA karma ko puNya aura pApa, zubha aura azubha - isaprakAra ke do bhAgoM meM vibhakta kara letA hai aura anukUla laganevAloM meM rAga tathA pratikUla laganevAloM meM dveSa karane lagatA hai| isaprakAra ina moha-rAga-dveSa bhAvoM se baMdhana ko prApta hotA huA Akula-vyAkula hotA hai| yahA~ AtmA moha, rAga aura dveSa se kisaprakAra baMdhana meM par3atA haiisa bAta ko samajhAne ke lie AcAryadeva baMdhana meM par3e hue tInaprakAra ke hAthiyoM kA udAharaNa dete haiN| 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-237 2. vahI, pRSTha-237 gAthA-83-84 jaMgalI hAthiyoM ko pakar3anevAle zikArI lambA-caur3A gaDDA khodakara use jaMgalI jhAr3iyoM se Dhaka dete haiN| jisaprakAra ukta gaDDe se bekhabara hAthI tatsaMbaMdhI ajJAna ke kAraNa ukta gaDDhe meM gira jAte haiM; usIprakAra dravyaguNa-paryAya saMbaMdhI ajJAna ke kAraNa yaha AtmA baMdhana ko prApta hotA hai| jaMgalI hAthiyoM ko pakar3anevAle dUsarA prayoga yaha karate haiM ki javAna hathiniyoM ko isaprakAra TreNDa karate haiM ki ve kAmuka hAthiyoM ko AkarSita karatI huI ukta gaDDe ke pAsa lAtI haiN| svayaM to jAnakAra hone se gaDDe meM girane se baca jAtI haiM; para ajJAnI hAthI ajJAna ke sAtha-sAtha hathiniyoM ke prati honevAle rAga ke kAraNa baMdhana ko prApta hotA hai; usIprakAra yaha ajJAnI jIva paMcendriya viSayoM ke rAgavaza baMdhana ko prApta hotA hai| tIsarA prayoga yaha hai ki madonmatta hAthiyoM ko isaprakAra TreNDa kiyA jAtA hai ki ve jaMgalI hAthI ko yuddha ke lie lalakArate haiN| ukta hAthI jaMgalI hAthI ko yuddha ke bahAne ukta gaDDe ke pAsa lAtA hai aura lar3ate samaya svayaM to jAnakAra hone se sAvadhAna rahatA hai; kintu ukta gaDDe se ajAnakAra hAthI dveSa ke kAraNa baMdhana ko prApta hotA hai| isIprakAra yaha ajJAnI AtmA bhI aniSTa se laganevAle padArthoM se dveSa karake baMdhana ko prApta hote haiN| niSkarSa ke rUpa meM kahA jA sakatA hai ki jaMgalI hAthI ke samAna hI yaha AtmA bhI ajJAna (mithyAtva) se, rAga se aura dveSa se baMdhana ko prApta hotA hai; isalie tattvasaMbaMdhI ajJAna, rAga aura dveSa sarvathA heya haiM, tyAganeyogya haiM; jar3amUla se nAza karaneyogya haiN| ___ yahA~ vizeSa dhyAna deneyogya bAta yaha hai ki yahA~ dravya-guNa-paryAya saMbaMdhI ajJAna ko hI baMdha kA kAraNa batAyA gayA, anya aprayojanabhUta vastuoM saMbaMdhI ajJAna ko nahIM / tAtparya yaha hai ki AcAryadeva ne isa prakaraNa meM tattvajJAna saMbaMdhI bhUla ko hI bhUla kahA hai| yahA~ anya laukika bhUloM se koI lenA-denA nahIM hai| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-85 395 pravacanasAra gAthA-85 vigata gAthAoM meM yaha spaSTa kiyA gayA hai ki baMdha kA kAraNa hone se moha-rAga-dveSa sarvathA heya haiM, nAza karaneyogya haiN| aba isa gAthA meM yaha batAte haiM ki jisa moha kA tyAga karanA hai, nAza karanA hai; usa moha kI pahicAna kaise ho, usa moha kI pahicAna kA cihna kyA hai? gAthA mUlata: isaprakAra hai - aDhe ajadhAgahaNaM karuNAbhAvo ya tiriyamaNuesu / visaesu ya ppasaMgo mohassedANi liMgANi / / 85 / / (harigIta) ayathArtha jAne tattva ko ati ratI viSayoM ke prati / aura karuNAbhAva ye saba moha ke hI cihna haiM / / 85 / / padArthoM kA ayathArtha grahaNa, tiryaMca aura manuSyoM ke prati karuNAbhAva tathA viSayoM kA prasaMga arthAt iSTa viSayoM ke prati prema aura aniSTa viSayoM se dveSa - ye saba moha ke cihna haiN| ukta gAthA kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacandra isaprakAra karate haiM "padArthoM kI ayathArtha pratipatti aura tiryaMca aura manuSyoM ke prekSAyogya hone para bhI unake prati karuNAbuddhi se moha ko, iSTaviSayoM kI Asakti se rAga ko tathA aniSTa viSayoM kI aprIti se dveSa ko - isaprakAra tInoM cihnoM se tInoM prakAra ke moha ko pahicAna kara utpanna hote hI naSTa kara denA caahie|" vaise to AcArya jayasena tAtparyavRtti meM isa gAthA ke bhAva ko AcArya amRtacandra kI tattvapradIpikA ke samAna hI spaSTa karate haiM; phira bhI ve karuNAbhAva zabda kA artha nizcaya se karuNAbhAva aura vyavahAra se karuNA kA abhAva - isaprakAra do prakAra se karate haiN| jo kucha bhI ho, para itanA to sunizcita hI hai ki nizcaya se karuNAbhAva kahakara unhoMne bhI AcArya amRtacandra ke abhiprAya ko prAthamikatA dI hai| __ kavivara vRndAvanadAsajI pravacanasAra paramAgama meM isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - (drumilA) ajathAratharUpa padAratha ko, gahikai nihacai saradhA krivo| pazumAnuSa meM mamatA karikai, apane mana meM karunA dharivo / / puni bhogavirSe maha iSTa-aniSTa, vibhAvaprasaMgina ko bhrivo| yaha lacchana moha ko jAni bhale, milyau joga hai inheM hrivo||39|| (dohA) tIna cihna yaha moha ke, suguru daI darasAya / 'vRndAvana' aba cUki mati, jar3ateM inheM khapAya / / 40 / / padArthoM kA ayathArtha rUpa grahaNa kara use hI vastu kA vAstavika svarUpa samajhanA va pazuoM aura mAnavoM para apanatva-mamatvapUrvaka apane mana meM karuNAbhAva dhAraNa karanA tathA paMcendriyoM ke bhogoM meM iSTa-aniSTabuddhi pUrvaka rAga-dveSa karanA - ye moha ke cihna haiM - aisA jAnakara inakA tyAga karane kA yoga prApta huA hai| moha ke ye tIna cihna haiM - aisA suguru ne batAyA hai| kavivara vRndAvanajI kahate haiM ki aba cUkanA yogya nahIM hai, inheM jar3amUla se ukhAr3a pheMkane meM hI sAra hai| gurudeva zrI kAnajI svAmI isa gAthA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM "jIva jJAnasvarUpa hai, vibhAva viparIta hai, nimitta pRthak hai - aisA nahIM mAnatA aura nimitta se lAbha mAnatA hai, vibhAva ko anukUla mAnatA Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-85 397 pravacanasAra anuzIlana hai aura svabhAva ke sAmarthya kI khabara nahIM; isaprakAra jise padArthoM kI khabara nahIM, vaha padArthoM ko anyathA aMgIkAra (grahaNa) karatA hai, vahI mithyAbhAva hai|' dukhI jIva jJAna ke jJeya haiM, kintu ajJAnI use karuNA kA kAraNa banAtA hai| tiryaMca aura manuSya mAtra madhyasthabhAva se dekhaneyogya haiM, phira bhI ajJAnI jIva ajJAna dvArA saMyogoM meM ekatvabuddhirUpa karuNA karatA hai| prazna - samyagdRSTi kA anukampA bhI eka lakSaNa kahA hai, kintu yahA~ jo use darzanamoha kA lakSaNa kahA hai, isakA kyA artha hai ? samAdhAna - anukampA to rAga hai| samyagdRSTi ko ajJAnarahita - aisA rAga AtA hai, itanI pahacAna karAI hai| AtmA jJAnasvarUpa haijAnanevAlA hai, ise chor3akara-bhUlakara ye manuSya aura tiryaMcAdi dukhI haiM-ve mithyAtva se dukhI haiM - aisA jJAnI mAnatA hai| mujhe unake kAraNa unake prati karuNA AI hai - aisA mAnanerUpa karuNA mithyAtva kA lakSaNa hai| jJAna jAnatA hai ki ye jJeya haiM, kintu unako jAnane ke badale koI aisA mAne ki unake kAraNa mujhe dukha hotA hai athavA vaha prANI hairAna hotA hai to vaha mithyAdRSTi hai| merI kamajorI ke doSa ke kAraNa mujhe karuNA AtI hai - aisA mAnanA vaha alaga bAta hai; kintu isa jIva ke kAraNa mujhe karuNA AtI hai - aisA jo mAnatA hai, vaha to para ke kAraNa rAga, dveSa, moha kA honA mAnatA hai; isalie vaha mithyAdRSTi hai| sampUrNa vizva ko jJAna kA jJeya banAnA cAhie, isake badale unheM karuNA kA kAraNa banAtA hai| apanI vartamAna yogyatA se karuNA Ae, vaha alaga bAta hai| ___ yadi apanI avasthA meM karuNA para ke kAraNa AtI ho to dukhI jIva to tInoM hI kAla raheMge, jisase tInoM hI kAla puNya kA rAga AtA rahegA 1.divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-239 2. vahI, pRSTha-239-340 3. vahI, pRSTha-240 aura unase puNya kA baMdhana bhI hotA rahegA, jisase abandha hone kA kabhI avasara hI nahIM aaegaa| ajJAniyoM ko bhI saMyoga kA dukha nahIM hai; apitu ve apane AnandasvabhAva ko bhUla gae haiM, isalie dukhI haiN|' vaha saMyoga ke kAraNa dukhI haiM aura unako dekhakara unake kAraNa maiM dukhI huA to usane ajIva se Asrava kA honA mAnA, isalie use mithyAtvasahita karuNA hai| deva dukhI nahIM dikhate aura nArakI sAmane dikhAI nahIM dete, isalie yahA~ manuSya aura tiryaMca ko liyA hai| svayaM kI kamajorI se karuNA AI hai - aisA jJAnI mAnate haiM, kintu ajJAnI para ke kAraNa karuNA huI hai - aisA mAnate haiN| jJAnI ko bhI dukhI jIvoM ko dekhakara karuNA kA bhAva AtA hai; kintu ve aisA jAnate haiM ki ve jIva apane jJAnasvabhAva ko bhUla gae haiM; isalie dukhI haiN| ve dukhI haiM; isalie mujhe karuNA AI hai - aisA jJAnI nahIM maante| jagata ke padArtha ananta haiM aura trikAla haiM, isalie para ke kAraNa karuNA hotI hai - aisA mAnanevAle kA anantAnubaMdhI rAga dUra nahIM hogaa| jagata ke jIva dekhane-jAnaneyogya haiN| kevalajJAnI sabhI ko dekhate haiM, kintu unako karuNA kA vikalpa nahIM aataa| tiryaMca, manuSya jAnane lAyaka hone se ve jJAna meM mAtra jJeyapane nimitta haiM - aisA nahIM maantaa| unake AdhAra se mujhe karuNA AtI hai - aisA mAnanA vaha mithyAzalya hai / vaha doSa jJAnasvabhAva ke Azraya se hI dUra hotA hai| ajJAnI mAtra jAnane kA kAma to nahIM karatA, kintu jAnaneyogya padArtha 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-241 3. vahI, pRSTha-242 5. vahI, pRSTha-245 2. vahI, pRSTha-242 4. vahI, pRSTha-243-244 6. vahI, pRSTha-246 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-85 398 pravacanasAra anuzIlana meM mere se kucha hogA tathA unase mere meM kucha hogA - aisI viparIta mAnyatA hI karatA hai; isalie vaha svabhAva kA khUna karanevAlA hai|' merI paryAya meM jo karuNA AtI hai, vaha asthiratA cAritra kA doSa hai; kintu yadi para ke kAraNa karuNA mAne to yaha mithyAtva kA doSa hai| ina doSoM ke bIca antara ko to na jAne aura maiM satya ke patha meM jAtA hU~ - aisA mAnatA hai, vaha svayaM ko ThagatA hai| jaisA vastusvarUpa hai, vaisA vaha nahIM mAnatA / yadi paribhramaNa ko dUra karanA ho to ina lakSaNoM se mithyAtva ko pahicAnakara dUra karanA caahie| para ke kAraNa karuNA nahIM AtI aura jJAnasvabhAva meM se bhI karuNA nahIM AtI, apitu apanI vartamAna kamajorI se karuNA AtI hai| ajJAnI mAnatA hai ki para jIva ko dukhI dekhakara karuNA AtI hai, usane satya paramezvara kI AjJA nahIM mAnI aura vaha unakI sevA nahIM karatA, kintu vaha mithyAtva aura rAga kI sevA karatA hai| ___ iSTa padArtha ke prati rAga hotA hai, vaha mithyAtva kA amaryAdita doSa hai| svayaM ke kAraNa rAga hotA hai, vaha alpacAritra doSa hai, para ke kAraNa rAga mAne, usakA jJAna Ter3hA ho gayA hai, vaha tirachA zarIravAlA tiryaMca honevAlA hai| ekendriya, nigoda, vanaspati vaha tiryaMcagati meM hai, mithyAtva kI viparItatA karanevAlA alpakAla meM nigoda meM jAyegA; isalie vastusvarUpa kI pahacAna kr| parapadArtha aniSTa nahIM hai, phira bhI ajJAnI para ko aniSTa mAnakara dveSa karatA hai| viSTA, rogAdi aniSTa nahIM hai, vaha to paramANu dravya kA paryAya dharma hai, terA jJeya hai; phira bhI unheM aniSTa mAnanA mithyAtvabhAva hai| jJAnI ko kabhI alpadveSa Ae, kintu vaha para ke kAraNa dveSa kA honA nahIM maantaa| jJAnasvabhAva meM se dveSa nahIM AtA; apitu cAritra kI kamajorI ke kAraNa dveSa AtA hai - aisA ve mAnate haiM, jabaki mithyAdRSTi jIva para ke kAraNa dveSa mAnatA hai| para ke kAraNa dukha nahIM aura jJAnasvabhAva se bhI dukha nahIM AyA hai| parapadArtha ke kAraNa karuNA hotI hai, iSTa-aniSTa kI kalpanA hotI hai - aisA mAnanA hI bhAvamaraNa hai| yadi tujhe jIvita honA ho to moha ko pahicAnakara usakA nAza karanA yogya hai|" dhyAna deneyogya bAta yaha hai ki yahA~ karuNAbhAva ko moha kA cihna batAyA gayA hai| karuNAbhAva ko yadi cAritramoha kA cihna batAyA hotA, taba to koI bAta hI nahIM thI, kyoMki karuNA zubhabhAvarUpa rAga meM AtI hai aura puNyabaMdha kA kAraNa hai; kintu yahA~ to use darzanamoha arthAt mithyAtva kA cihna batAyA gayA hai; jo karuNA ko dharma mAnanevAle jagata ko ekadama aTapaTA lagatA hai| AcArya jayasena ko bhI isaprakAra kA vikalpa AyA hogaa| yahI kAraNa hai ki ve nayoM kA prayoga kara saMdhiviccheda ke mAdhyama se karuNAbhAva zabda kA karuNAbhAva aura karuNA kA abhAva - ye do artha karate haiN| unake lie yaha saba aTapaTA bhI nahIM lagatA, kyoMki ve sadA hI apanI bAta ko nayoM ke mAdhyama se spaSTa karate Aye haiN| ___ puNya ke baMdha ke kAraNa zubhabhAvarUpa hone se vaha vyavahAradharma hai bhI; kintu ukta sampUrNa maMthana ke uparAnta yaha bAta to spaSTa ho hI gayI hai ki dUsaroM ko mArane-bacAne aura sukhI-dukhI karane kI mithyAmAnyatApUrvaka honevAlA karuNAbhAva sacamuca moha (mithyAtva) kA hI cihna hai| jaba eka dravya dUsare dravya kA kucha kara hI nahIM sakatA to phira bacAne 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-251-252 2. vahI, pRSTha-253 1.divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-247 3. vahI, pRSTha-250 2. vahI, pRSTha-249 4. vahI, pRSTha-251 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra anuzIlana aura sukhI karane kI mAnyatApUrvaka honevAlA bacAne va sukhI karane ke bhAva ko samyaktva kA cihna kaise mAnA jA sakatA hai ? svAmIjI ne tattvapradIpikA kA AdhAra lekara isa bAta ko isa rUpa meM spaSTa kiyA hai ki parapadArtha to prekSAyogya haiM, jJeya haiM, jAnaneyogya haiM; unheM apane meM utpanna honevAle karuNAbhAva ke kAraNa ke rUpa meM dekhanA ajJAna nahIM hai to aura kyA hai? ve mere meM utpanna honevAle karuNAbhAva ke kAraNa nahIM, apitu jJeya hone se unakA jJAna hone meM kAraNa haiN| unheM jJeyarUpa meM dekhanA hI samajhadArI hai| 400 isIprakAra iSTa-aniSTa buddhipUrvaka honevAle rAga-dveSa bhI moha (mithyAtva) ke hI cihna haiM; kyoMki jJAnI ke jo rAga-dveSa pAye jAte haiM; ve iSTa-aniSTa buddhipUrvaka nahIM hote / prazna- vyavahAra se hI sahI, para AcArya jayasena ne atyanta spaSTa zabdoM meM likhA hai ki karuNA kA abhAva moha kA cihna hai; para aap....| uttara - are bhAI ! AcArya jayasena to yaha kahanA cAhate haiM ki vAstavika (nizcaya) bAta to yahI hai ki karuNAbhAva darzanamoha kA cihna hai; kintu yadi kahIM zAstroM meM aisA likhA mila jAve ki karuNAbhAva kA artha karuNA kA abhAva hotA hai to use vyavahArakathana hI samajhanA cAhie; kyoMki loka meM karuNAbhAva ko dharma kahA hI jAtA hai, mAnA bhI jAtA hai| mahAkavi tulasIdAsajI to yahA~ taka likhate haiM ki dayA dharama kA mUla hai, pApa mUla abhimAna / tulasI dayA na chor3iye, jabataka ghaTa meM prANa / / eka bAta vizeSa dhyAna dene yogya yaha hai ki dayA ke abhAvarUpa jo krUratA hai; vaha bhI moha (mithyAtva) kA hI cihna hai| vItarAgatArUpa karuNA kA abhAva hI samyaktvarUpa dharma kA cihna hai / kartRtvabuddhipUrvaka parajIvoM bacAne yA sukhI karane ke bhAvarUpa karuNA aura mArane yA dukhI karane ke bhAvarUpa karuNA kA abhAva donoM hI darzanamoha ke cihna haiN| gAthA - 85 401 dUsarI bAta yaha bhI dhyAna dene yogya hai ki jJAnI zrAvaka aura munirAjoM bhUmikAnusAra karuNAbhAva pAyA hI jAtA hai| jisaprakAra kA karuNAbhAva unake pAyA jAtA hai, vaha darzanamoha kA cihna nahIM hai; para vaha cAritramoha kA cihna to hai hI / tAtparya yaha hai ki mithyAmAnyatA pUrvaka anaMtAnubaMdhI rAgarUpa karuNA aura dveSarUpa krUratA (karuNA kA abhAva) donoM darzanamoha kA cihna haiM aura mithyAtva aura anaMtAnubaMdhI kaSAya ke abhAvapUrvaka apratyAkhyAnAvaraNAdi kaSAyoM se honevAlA karuNAbhAva yadyapi yaha batAtA hai ki unake cAritramoha vidyamAna hai; ata: vaha cAritramoha kA cihna to hai, para darzanamoha kA cihna kadApi nahIM / AcArya amRtacandra paMcAstikAyasaMgraha kI samayavyAkhyA TIkA meM jJAnI aura ajJAnI ke karuNAbhAva ko spaSTa karate hue likhate haiM ki kisI tRSAdi dukha se pIr3ita prANI ko dekhakara karuNA ke kAraNa usakA pratikAra karane kI icchA se citta meM AkulatA honA ajJAnI kI anukaMpA hai aura jJAnI kI anukaMpA to nicalI bhUmikA meM viharate hue jagata meM bhaTakate hue jIvoM ko dekhakara mana meM kiMcit kheda honA hai| dekho, yahA~ spaSTa zabdoM meM kahA gayA hai ki anukaMpA dukharUpa hotI hai / yaha bAta AcArya kundakunda kI mUla gAthA meM bhI isI rUpa meM vidyamAna hai| prazna- hama ApakI yaha bAta mAna lete haiM ki karuNAbhAva svayaM dukharUpa hai; kyoMki dUsaroM ke dukha ko dekhakara jo dukha hameM hotA hai, use hI karuNA kahate haiN| para hama to Apa se spaSTa zabdoM meM pUchanA cAhate haiM karuNA karanA cAhie yA nahIM ? 'nahIM karanA cAhie' - yaha to Apa kaha nahIM sakate; kyoMki jJAnI 1. paMcAstikAyasaMgraha, gAthA 137 evaM usakI samayavyAkhyA TIkA Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra anuzIlana dharmAtmAoM ke jIvana meM bhI karuNAbhAva dekhA jAtA hai| aba yadi yaha kahA jAya ki karanA cAhie; taba yaha prazna upasthita hotA hai ki use dharma mAnakara hI kareM yA isameM bhI Apako kucha kahanA hai ? uttara - hameM bahuta prasannatA hai ki Apane hamArI bAta mAna lI; para bhAI sAhaba ! yaha bAta hamArI kahA~ hai ? yaha to AcAryoM kA kathana hai, jisake pramANa hamane prastuta kiye hI haiN| hA~, yaha AcAryoM kI bAta hameM sacce dila se svIkAra hai; isalie hamArI bhI hai; para hama yaha cAhate haiM ki yaha ApakI bhI bana jAveM / 402 aba rahI bAta yaha ki karuNA karanA cAhie yA nahIM ? isake saMdarbha meM paMcAstikAya kI samayavyAkhyA TIkA kA uddharaNa diyA hI hai ki jJAnI kI karuNA kaisI hotI hai ? adhyAtmapremI hone se yaha to Apa jAnate hI hoMge ki sabhI jIvoM ke jIvana-maraNa aura sukha-dukha apane-apane karmodaya ke anusAra hote haiN| yadi Apake dhyAna meM abataka yaha bAta na A pAI ho to kRpayA samayasAra dhAdhikAra ko dekheM; usameM isa bAta ko vistAra se spaSTa kiyA gayA hai| usameM samAgata ye kalaza dRSTavya haiM - ( vasantatilakA) sarvaM sadaiva niyataM bhavati svakIya karmodayAnmaraNajIvitaduHkhasaukhyam / ajJAnametadiha yattu paraH parasya kuryAtpumAnmaraNajIvitaduHkhasaukhyam / / 168 / / ajJAnametadadhigamya parAtparasya pazyaMti ye maraNajIvitaduHkhasaukhyam / karmANyahaMkRtirasena cikIrSavaste mithyAdRzo niyatamAtmahano bhavaMti / / 169 / / gAthA - 85 ( harigIta ) jIvana-maraNa ara dukkha-sukha saba prANiyoM ke sadA 403 ha I apane karma ke udaya ke anusAra hI hoM niyama se / / kare koI kisI ke jIvana-maraNa ara dukkha-sukha / vividha bhUloM se bharI yaha mAnyatA ajJAna hai / / 168 / / kare koI kisI ke jIvana-maraNa ara dukkha-sukha / mAnate haiM jo puruSa ajJAnamaya isa bAta ko / / kartRtva rasa se labAlaba haiM ahaMkArI ve puruSa / bhava-bhava bhrameM mithyAmatI ara AtmaghAtI ve puruSa / / 169 / / dekho, yahA~ dUsaroM ko sukhI karane aura bacAne ke abhiprAya ko dukhI karane aura mArane ke abhiprAya ke samAna hI heya batAyA hai aura unheM apanI AtmA kA hanana (hatyA) karanevAlA kahA gayA hai| yaha bAta judI hai ki vibhinna bhUmikAoM meM rahanevAle jJAnIjanoM ko apanI-apanI bhUmikAnusAra karuNAbhAva Aye binA nahIM rahatA, AtA hI hai; para use karanA cAhie - yaha kaise kahA jA sakatA hai ? eka sthAna para maiMne par3hA thA ki zrImad rAjacandajI se jaba gA~dhIjI ne pUchA ki koI kisI ko mAra rahA ho to use bacAne ke lie to hama mAranevAle ko mAra sakate haiM na ? gAya para jhapaTanevAle zera ko mArane meM to koI pApa nahIM hai na ? Apa to yaha batAiye ki koI hameM hI mArane lage taba to hama use.....? zrImadjI ekadama gaMbhIra ho gye| vizeSa Agraha karane para unhoMne usI gaMbhIratA ke sAtha kahA ki Apako aisA kAma karane ko maiM kaise kaha sakatA hU~ ki jisake phala meM Apako naraka- nigoda jAnA par3e aura bhava-bhava meM bhaTakanA par3e ? gA~dhIjI ne kahA - svayaM ko yA dUsaroM ko bacAne kA bhAva to zubha Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 pravacanasAra anuzIlana hI hai? __ zrImadjI bole - bacAne ke lie hI sahI, para mArane ke bhAva aura mArane kI kriyA to saMkleza pariNAmoM ke binA saMbhava nahIM hai aura saMkleza pariNAmoM se to pApa hI baMdhatA hai| zrImad ke ukta kathana meM sabakucha A gayA hai| Apa kahate haiM ki karuNA karanA to cAhie na? para abhI Apa yaha mAna cuke haiM ki karuNAbhAva dukharUpa bhAva hai; dukhabhAva karane kA artha dukhI honA hI hai| maiM Apako dukhI hone ke lie kaise kaha sakatA hU~? ___hA~, para yaha bAta ekadama saccI aura pakkI hai ki jJAnIjanoM ke jIvana meM apanI-apanI bhUmikAnusAra karuNAbhAva hotA avazya hai aura tadanusAra kriyA-prakriyA bhI hotI hI hai| basa isase adhika kucha nhiiN| prazna - jaba karuNAbhAva jJAniyoM ke jIvana meM bhI hotA hI hai to phira use dharma mAnane meM kyA Apatti hai ? uttara - vyavahAradharma to use kahate hI haiM; kintu nizcayadharma to use kahate haiM; jo mukti kA kAraNa hai| jJAniyoM ke jIvana meM to yathAyogya azubhabhAva bhI hote haiM to kyA unheM bhI dharma mAne ? jJAniyoM ke jIvana meM honA alaga bAta hai aura unameM upAdeyabuddhi honA alaga bAta hai, unameM dharmabuddhi honA alaga bAta hai| jJAniyoM ke jIvana meM bhUmikAnusAra jo-jo bhAva hote haiM; ve sabhI bhAva dharma to nahIM ho jAte / hA~, jJAnI jIva jina bhAvoM ko dharma mAnate haiM, bebhAva avazya hI nizcayadharma hote haiN| apanA sukha apane meM hai, para meM nahIM, paramezvara meM bhI nahIM; ata: sukhArthI kA paramezvara kI ora bhI kisI AzA-AkAMkSA se jhAMkanA nirarthaka hai| terA prabhu tU svayaM hai| tU svayaM hI ananta sukha kA bhaMDAra hai, sukha svarUpa hai, sukha hI hai| tIrtha. mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, pRSTha-52 pravacanasAra gAthA 86 vigata gAthA meM yaha kahA gayA hai ki padArthoM ke ayathArtha grahaNapUrvaka honevAle karuNAbhAva aura anukUla viSayoM meM rAga tathA pratikUla viSayoM meM dveSa - ye moha ke cihna haiM tathA 80-81vIM gAthA meM yaha kahA gayA thA ki arahaMta bhagavAna ko dravyatva, guNatva aura paryAyatva se jAnakara apane AtmA ko jAnanA hI moha ke nAza kA upAya hai| aba isagAthA meM yaha batAte haiM ki 80-81vIM gAthA meM batAyA gayA moha ke nAza kA upAya adhyAtmazAstroM ke gahare adhyayana kI apekSA rakhatA hai| gAthA mUlata: isaprakAra hai - jiNasatthAdo aDhe paccakkhAdIhiM bucjhado NiyamA / khIyadi mohovacayo tamhA satthaM samadhidavvaM / / 86 / / (harigIta) tattvArtha ko jo jAnate pratyakSa yA jinazAstra se| dRgamoha kSaya ho isalie svAdhyAya karanA caahie||86|| jinazAstroM dvArA pratyakSAdi pramANoM se padArthoM ko jAnanevAle kA niyama se moha ke upacaya (samUha) kA kSaya ho jAtA hai; isalie zAstroM kA samyakprakAra se adhyayana karanA caahie| ukta gAthA kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "80vIM gAthA meM dravya-guNa-paryAyasvabhAva se arahaMta ke jJAna dvArA AtmA kA usIprakAra kA jJAna mohakSaya ke upAya ke rUpa meM batAyA gayA thA; vaha vastuta: isa 86vIM gAthA meM pratipAdita upAyAntara kI apekSA rakhatA hai| sarvajJakathita hone se pUrNata: abAdhita AgamajJAna ko prApta karake usI meM krIr3A karane se prApta saMskAra se viziSTa saMvedanazaktirUpa saMpadA Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 pravacanasAra anuzIlana pragaTa karane para sahRdayajanoM ke hRdaya ko Ananda se sphurAyamAna karanevAle pratyakSapramANa se athavA usase aviruddha anya pramANasamUha se samasta vastusamUha ko yathArtharUpa se jAnane para viparItAbhiniveza ke saMskAra karanevAlA mohopacaya avazya kSaya ko prApta hotA hai| isalie bhAvajJAna ke avalambana ke dvArA dRr3hakRta pariNAma se dravyazruta kA abhyAsa karanA prAthamika bhUmikAvAle logoM ko mohakSaya karane ke lie upAyAntara hai|" yadyapi AcArya jayasena ne tAtparyavRtti TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA ke anusAra hI spaSTa kiyA hai; tathApi ve ukta gAthA kA tAtparya isaprakAra prastuta karate haiM "koI bhavyajIva sarvaprathama to vItarAgI sarvajJadeva dvArA pratipAdita zAstroM dvArA zrutajJAna se AtmA ko jAnatA hai aura usake bAda viziSTa abhyAsa ke vaza se paramasamAdhi ke samaya rAgAdi vikalpoM se rahita mAnasapratyakSa se usI AtmA ko jAnatA hai athavA usIprakAra anumAna se jAnatA hai| jisaprakAra sukhAdi ke samAna vikArarahita svasaMvedana pratyakSa se yaha jAnA jAtA hai ki zarIra meM hI eka zuddha-buddha paramAtmA hai; usI prakAra yathAsaMbhava Agama-abhyAsa se utpanna pratyakSa athavA anumAna se padArtha bhI jAne jAte haiN| anya isalie mokSArthI bhavyoM ko Agama kA abhyAsa avazya karanA caahie|" ukta kathana meM AcArya jayasena ne moha ke kSaya ke kAraNarUpa meM honevAle kramika vikAsa ko spaSTa kara diyA hai| kavivara vRndAvanadAsajI isa gAthA ke bhAva ko eka manaharaNa kavit meM isaprakAra prastuta karate haiM - gAthA-86 ( manaharaNa ) parataccha Adika pramAnarUpa jJAnakari, saravajJakathita jo AgamateM jAne hai / satyAratharUpa sarva padAratha 'vRndAvana', tAko saradhAna jJAna hirade meM Ane hai / nemakari tAko moha saMcita khipata jAta, 407 jAko bheda viparIta ajJAna vidhAna hai| taiM moha zatru ke vinAsive ko bhalIbhAMti, Agama abhyAsivo hI jogatA vakhAne hai / / 41 // pratyakSAdi pramANarUpa jJAna ke dvArA aura sarvajJakathita Agama ke dvArA sarvapadArthoM kA satyArtha svarUpa jAnakara hRdaya meM usakA zraddhAna karanevAle kA saMcita moha niyama se nAza ko prApta hotA hai| jisa moha zatru kA vidhAna hI ajJAna hai; usa moha zatru ke nAza ke lie Agama kA abhyAsa ekamAtra yogyatA hai; isalie Agama kA abhyAsa bhalIbhA~ti karanA cAhie / AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM "ekamAtra jJAnaguNa sva-paraprakAzaka hai| sva-para ko jAnane kI tAkata jJAna meM hai; isalie jinakI pUrNa paryAya pragaTa huI hai - aise arahaMta ko pahacAna kara, unake kahe hue zAstra kA abhyAsa karanA yogya hai|' tInakAla- tInaloka ke sarvapadArthoM kA sarvasva sarvajJa ke jJAna meM jAnane meM A gayA hai| kucha bhI nayA honevAlA nahIM hai - aisA nirNaya kareM, usameM AtmA ke sarvajJapada kI pratIti kA apUrva puruSArtha cAlU hotA hai / ' svabhAva kA sadbhAva aura bhava kA abhAva karanevAle zAstra kA abhyAsa karanA / jo pariNAma bhAvajJAna ke avalambana dvArA dRr3hatara hoM - aise pariNAma se dravya - zrutakA abhyAsa karanA, vaha moha kSaya karane meM upAyAntara hai| 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha- 257 2. vahI, pRSTha- 258 3. vahI, pRSTha- 263 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra anuzIlana arahaMta ke dravya-guNa- paryAya kA svarUpa jAnakara apanA svarUpa jAnanA vaha bhI eka upAya hai, isake bAda vizeSa dRr3ha karane aura rAga kA abhAva karane ke lie zAstra abhyAsa upAya hai| 408 jJAna pragaTa karanA aura jJAna kI ekAgratA karanA yaha kevalajJAna kA upAya hai| nitya caitanyasvabhAvI hU~ maiM yahI zraddhA dRr3ha rakhakara, zAstra kA abhyAsa karanA caahie| isameM pariNAmoM kI zuddhatA karanA mukhya hai aura vaha moha kA nAza karane kA upAya hai| 2" 80vIM gAthA meM arahaMta bhagavAna ko dravya-guNa-paryAya se jAnane kI bAta kahI gaI thii| ataH aba prazna yaha upasthita hotA hai ki arahaMta bhagavAna ke dravya-guNa- paryAyoM ko kaise jAne ? isake uttara meM isa gAthA meM yaha batAyA gayA hai ki arahaMta bhagavAna ke dravya-guNa-paryAya ko jAnane ke lie Agama kA svAdhyAya karanA caahie| svAdhyAya meM arahaMta bhagavAna kI divyadhvani kA zravaNa, usake anusAra likhe gaye zAstroM kA paThana-pAThana evaM unake marma ko jAnanevAle tattvajJAnI guruoM ke upadeza kA zravaNa - ye sabakucha A jAtA hai / ukta sampUrNa kathana se yahI pratiphalita hotA hai ki dezanAlabdhi ke mAdhyama se arahaMta bhagavAna ko dravyatva, guNatva aura paryAyatva se jAnakara, tarka kI kasauTI para kasakara nirNaya karanA caahie| taduparAnta unhIM ke samAna apane AtmA ko bhI pratyakSAdi pramANoM se jAnakara AtmAnubhava karanA caahie| darzanamoha ke nAza karane kA ekamAtra yahI upAya hai| dhyAna rahe yahA~ moha ke nAza ke lie svAdhyAya ke atirikta aura kisI bhI kriyAkANDa yA zubhabhAva ko upAya ke rUpa meM nahIM batAyA hai| ata: AtmakalyANa kI bhAvanA se moha (mithyAtva) kA nAza karane ke lie dharma ke nAma para calanevAle anya kriyAkalApoM se thor3A-bahuta virAma lekara pUrI zakti aura sacce mana se svAdhyAya meM laganA cAhie; anyathA yahamimuSya yogahI calA jAyegA, kucha bhI hAtha nahIM Aye - 263 * pravacanasAra gAthA-87 vigata gAthA meM yaha batAyA gayA hai ki arahaMta bhagavAna ko dravyaguNa-paryAya se jAnane ke lie jinendrakathita zAstroM kA svAdhyAya karanA cAhie / aba isa gAthA meM yaha batA rahe haiM ki jinendra bhagavAna ke kahe anusAra dravya-guNa- paryAya kA sAmAnya svarUpa kyA hai ? dhyAna rahe yahA~ mAtra eka gAthA meM hI dravya-guNa-paryAya kA svarUpa batA rahe haiM; Age jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra meM isa viSaya para vistAra se prakAza ddaaleNge| gAthA mUlataH isaprakAra hai - davvANi guNA tesiM pajjAyA aTThasaNNayA bhaNiyA / tesu guNapajjayANaM appA davva tti uvadeso / / 87 / / ( harigIta ) dravya - guNa - paryAya hI haiM artha saba jinavara kaheM / ara dravya guNa - paryAyamaya hI bhinna vastu hai nahIM / / 87 / / dravya, guNa aura paryAyeM artha nAma se kahI gaI haiN| unameM guNa-paryAyoM kA AtmA dravya hai| isaprakAra jinendra bhagavAna kA upadeza hai| isa gAthA kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra vyakta karate haiM - " dravya, guNa aura paryAyeM abhidheya (vAcya) kA bheda hone para bhI abhidhAna (vAcaka) kA abheda hone se artha haiN| unameM jo guNoM aura paryAyoM ko prApta karate haiM yA guNoM aura paryAyoM dvArA prApta kiye jAte haiM; ve artha dravya haiM; jo dravyoM ko Azraya ke rUpa meM prApta karate haiM yA AzrayabhUta dravyoM ke dvArA prApta kiye jAte haiM, ve artha Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-87 410 pravacanasAra anuzIlana haiM aura jo dravyoM ko kramapariNAma se prApta karate haiM yA dravyoM ke dvArA kramapariNAma se prApta kiye jAte haiM, ve artha paryAya haiN| jisaprakAra sonArUpa dravya pIlepana AdiguNoM aura kuNDalAdi paryAyoM ko prApta karatA hai athavA unake dvArA prApta kiyA jAtA hai; isalie sonA dravya artha hai| jisaprakAra pIlApana Adi guNa sone ko Azraya ke rUpa meM prApta karate haiM athavA sone dvArA prApta kiye jAte haiM; isalie pIlApana Adi guNa artha haiN| jisaprakAra kuNDalAdi paryAyeM sone ko kramapariNAma se prApta karatI haiM athavA sone dvArA kramapariNAma se prApta kI jAtI haiM; isalie kuNDalAdi paryAyeM artha haiN| isIprakAra anyatra sabhI jagaha ghaTita kara lenA caahie| jisaprakAra pIlApana adi guNa aura kuNDalAdi kI sone se abhinnatA hone se unakA sonA hI AtmA hai; usIprakAra una dravya-guNa-paryAyoM meM guNaparyAyoM se abhinnatA hone se unakA dravya hI AtmA (sarvasva-svarUpa) hai|" AcArya jayasena bhI tAtparyavRtti TIkA meM isa gAthA kA artha tattvapradIpikA ke samAna hI karate haiN| yahA~ dhyAna dene kI vizeSa bAta yaha hai ki yahA~ dravya, guNa aura paryAya tInoM ko hI artha kahA gayA hai| dravya ko guNa-paryAyAtmaka aura guNoM aura paryAyoM ko dravyAtmaka kahA gayA hai, abheda, abhinna kahA gayA hai| isa gAthA ke bhAva ko kavivara vRndAvanadAsajI do manaharaNa kavitta aura eka dohe ke mAdhyama se prastuta karate haiM; jisameM dUsarA kavitta aura dohA isaprakAra hai (manaharaNa) dravya guna parja ko kahAvata aratha nAma, tahA~ guna parja karai dravya meM gamana hai| tathA dravya nija gunaparja meM gamana kare, aise 'artha' nAma ina tInoM ko amana hai|| jaise hema nija guna parja meM ramana karai, guna parajAya kareM hema meM ramana hai / aiso bhedAbheda nijaAtama meM jAno vRnda, syAdvAda siddhAMta meM doSa ko damana hai / / 43 / / dravya, guNa aura paryAya - ina tInoM ko hI artha kahA jAtA hai| guNa aura paryAyeM dravya ko prApta hotI haiM aura dravya guNa-paryAyoM ko prApta hotA hai| isaprakAra ina tInoM kA artha nAma sArthaka hai| jisaprakAra sonA apane guNa-paryAyoM meM ramaNa karatA hai aura usake guNa-paryAya sone meM ramaNa karate haiN| isIprakAra kA bhedAbheda apane AtmA meM bhI lAgU hotA hai; kyoMki syAdvAda siddhAnta meM koI doSa nahIM aataa| (dohA) yAteM jina siddhAMta ko, karo bhale abhyAsa / miTai mohamala mUlateM, hoya zuddha parakAsa / / 44 / / isalie jinendrakathita siddhAntoM kA bhalIbhA~ti abhyAsa karanA cAhie; isase moharUpI maila kA mUla se nAza hogA aura zuddhAtmA kA prakAza pragaTa hogaa| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA kA artha isaprakAra spaSTa karate haiM "bhagavAna ne jaise padArtha dekhe haiM, vaisA hI unakI vANI meM AyA hai, usakA abhyAsa sva-lakSya se kare to moha dUra hue binA nahIM rhe|' dravya-guNa-paryAya tInoM meM bhAvabheda hone para bhI tInoM ko 'artha' - aise eka hI nAma se kahA jAtA hai| dravya arthAt zaktivAna vastu, guNa 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-266 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-87 413 412 pravacanasAra anuzIlana arthAt zakti, paryAya arthAt avasthA - ina tInoM meM vAcaka aura vAcya bheda hai; kintu tInoM kA svarUpa abheda ginakara (samajhakara yadi) eka nAma liyA jAye to tInoM ko artha kahA jAtA hai| guNa zabda zakti ko batAtA hai, paryAya zabda avasthA ko batAtA hai; phira bhI yadi vAcaka meM bheda nahIM rakhA jAye to artha - aise eka hI zabda se tInoM pahicAne jAte haiN|' dravya kA svabhAva guNa-paryAya kA piMDa hai, guNa kA svabhAva arthAt vaha trikAlI zaktirUpa bhAva hai aura paryAya arthAt vyakta avasthA-dazA; isaprakAra svabhAvabheda hai| isaprakAra dravya-guNa-paryAya ke nAmabheda tIna haiM; kintu tInoM kA vAcaka bheda nikAlakara yadi tInoM ko eka hI zabda se kaheM to unako artha kahA jAtA hai| divyavANI meM vastu kI jo maryAdA bhagavAna ne kahI hai ki pratyeka dravya apane guNa-paryAya ko prApta hotA hai - yahI vastu kI maryAdA hai| ataH AtmA bhI apane guNa-paryAya ko prApta hotA hai; kintu dUsare padArtha AtmA kI paryAya ko pahu~ca jAve - aisI vastu kI maryAdA nahIM hai tathA AtmA dUsare padArtha kI paryAya ko pahu~ce - aisI bhI vastu kI maryAdA nahIM hai - yaha mahAsiddhAnta hai| jisaprakAra bhUmi ke binA vRkSa nahIM Ugate, vaise hI vastu ke dravyaguNa-paryAya ke bhAna binA cAritra nahIM ho sakatA / vItarAga dvArA kahe gae dravya-guNa-paryAya ke yathArtha jJAna dvArA samyagdarzana hotA hai|' yahA~ 'artha' zabda kA Azaya zabdArtha nahIM hai, apitu yahA~ dravyaguNa-paryAya tInoM ko artha kahate haiM / guNa-paryAya dravya ko prApta karate haiM; isalie artha haiN| AtmA, paramANu Adi jitane bhI padArtha haiM, ve apane hI guNa-paryAya ko pahu~cate haiN| paryAya, dravya se prApta hotI hai|' 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-266-267 2. vahI, pRSTha-267 3. vahI, pRSTha-268 4. vahI, pRSTha-280-281 5. vahI, pRSTha-281 zuddha azuddha paryAya kA piMDa dravya hai| azuddha paryAya dvArA aura zuddha paryAya dvArA dravya prApta kiyA jAtA hai| guNa kAyamI svabhAva hai, paryAya kSaNika svabhAva hai, mithyAtva-rAga-dveSa bhI kSaNika svabhAva hai|' samayasAra meM bhI bandha-mokSa kI paryAya abhUtArtha aura kAyamI (dhruva) svabhAva ko bhUtArtha kahA hai, vahA~ abhedadRSTi kA kathana hai| yahA~ jJAnapradhAna kathana hai / jJAna sva-paraprakAzaka hai| vaha jJAna sva ko jAnatA hai, guNaparyAya ko jAnatA hai tathA azuddhi ko jAnatA hai|" isaprakAra isa gAthA meM dravya-guNa-paryAya kA sAmAnya svarUpa batAte hue mAtra itanA hI kahA gayA hai ki dravya, guNa aura paryAya - ina tInoM ko artha kahate haiM / dravya ko bhI artha kahate haiM; guNa ko bhI artha kahate haiM aura paryAyoM ko bhI artha kahate haiN| dhyAna rahe dravya, guNa aura paryAya - ina tInoM ko milAkara bhI artha kahate haiM aura tInoM ko pRthak-pRthak bhI artha kahate haiN| dravya, guNa aura paryAya - ina tInoM meM kathaMcit bhedAbheda hai| tAtparya yaha hai ki ye tInoM pradezoM kI apekSA eka haiM, parantu bhAva kI apekSA judejude haiM; kyoMki inameM pradezabheda nahIM hai, para bhAvabheda hai| dravya-guNa-paryAya kI carcA Age vistAra se AnevAlI hai; ata: yahA~ vizeSa vistAra karane kI AvazyakatA nahIM hai| 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-281 2. vahI, pRSTha-285 apane ko jItanA hI saccI vIratA hai, moha-rAga-dveSa ko jItanA hI apane ko jItanA hai| dUsaroM ko to isa jIva ne hajAroM bAra jItA hai, para apane ko nahIM jiitaa| dUsaroM ko jAnane aura jItane meM isa jIva ne ananta bhava khoye haiM aura dukha hI pAyA hai| eka bAra apane ko jAna letA aura apane ko jIta letA to jJAnAnandamaya ho jaataa| bhava-bhramaNa se chUTakara bhagavAna bana jaataa| - tIrtha. mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, pRSTha-59 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra gAthA 88-89 vigata gAthAoM meM yaha spaSTa kiyA jA cukA hai ki jinendrakathita dravya-guNa-paryAya ke jJAna binA moha kA nAza saMbhava nahIM hai; ata: dravyaguNa-paryAya kA jJAna karane ke lie jinendrakathita zAstroM kA svAdhyAya karanA caahie| aba ina gAthAoM meM yaha batAyA jA rahA hai ki jinezvara ke upadeza kI prApti hone para puruSArtha kAryakArI hai; isakAraNa jo jinezvaradeva ke upadezAnusAra puruSArtha karatA hai; moha ko nAza karanevAlA vaha alpakAla meM hI sabhIprakAra ke dukhoM se mukta ho jAtA hai| gAthAyeM mUlata: isaprakAra haiM - jo moharAgadose NihaNadi uvalabbha joNhamuvadesaM / so savvadukkhamokkhaM pAvadi acireNa kAleNa / / 88 / / NANappagamappANaM paraM ca davvattaNAhisaMbaddhaM / jANadijadi Nicchayado jo so mohakkhayaM kuNadi / / 89 / / (harigIta) jinadeva kA upadeza yaha jo hane moharu kSobha ko| vaha bahuta thor3e kAla meM hI saba dukhoM se mukta ho / / 88 / / jo jAnatA jJAnAtmaka nijarUpa ara paradravya ko| vaha niyama se hI kSaya kare dRgamoha evaM kSobha ko / / 89 / / jo jinendra ke upadeza ko prApta kara moha-rAga-dveSa kA nAza karatA hai; vaha alpakAla meM hI sarva dukhoM se mukta ho jAtA hai| jo nizcaya se jJAnAtmaka nija ko aura para ko, nija-nija dravyatva se saMbaMddha (saMyukta) jAnatA hai; vaha moha kA kSaya karatA hai| AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM ina gAthAoM ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - gAthA-88-89 "jisaprakAra tIkSNatalavAradhArI manuSya talavAra se zatruoM para atyanta vega se prahAra kare, tabhI tatsaMbaMdhI dukhoM se mukta hotA hai, anyathA nahIM; usIprakAra atidIrgha utpAtamaya saMsAramArga meM kisI bhI prakAra se jinendradeva ke atitIkSNa asidhArA ke samAna upadeza ko prApta kara jo puruSa moharAga-dveSa para ati dRr3hatApUrvaka prahAra karatA hai, vahI zIghra saba dukhoM se mukta hotA hai; anya koI vyApAra (prayatna-kriyAkANDa) samasta dukhoM se mukta nahIM krtaa| isalie maiM moha kA kSaya karane ke lie sampUrNa AraMbha se, prayatna se puruSArtha kA Azraya grahaNa karatA huuN| jo nizcaya se apane ko apane caitanyAtmaka dravyatva se saMbaMddha aura para ko para ke yathAyogya dravya se saMbaMddha hI jAnatA hai; samyakprakAra se svapara viveka ko prApta vaha puruSa sampUrNa moha kA kSaya karatA hai| isalie maiM sva-para ke viveka ke lie prayatnazIla huuN|" AcArya jayasena bhI tAtparyavRtti meM ina gAthAoM ke bhAva ko spaSTa karane meM AcArya amRtacandra kA hI anusaraNa karate haiN| kavivara vRndAvanadAsajI ina do gAthAoM kA bhAva do chandoM meM isaprakAra prastuta karate haiM - (SaTpada) jo jana zrIjinarAjakathita upadeza pAya kri| moha rAga aru dveSa inheM ghAtai upAya dhari / / so jana udyamavAna bahuta thore dinmaahiiN| sakala duHkhasoM mukta hoya bhavi zivapura jAhIM / / yA jinazAsana kathana kA sAra sudhArasa piijie| vRndAvana jJAnAnaMdapada jyoM utAvalI liijie||45|| jo vyakti jinendra bhagavAna ke upadeza ko prApta karake moha-rAga-dveSa ko upAya se ghAtatA hai; vaha udyamavAna bhavya puruSa bahuta thor3e dinoM meM Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-88-89 417 416 pravacanasAra anuzIlana sarvadukhoM se mukta hokara mokSa ko prApta karate haiN| isalie vRndAvana kavi kahate haiM ki jinazAsana ke sAra kA amRtapAna kIjie aura atizIghra hI jJAnAnandamaya muktipada ko prApta kara liijie| (manaharaNa) AtamA darava hI hai jJAnarUpa sadAkAla, jJAna AtamIka yaha AtamA hI Apa hai| aisI ekatAI jJAna Atama kI vRndAvana, tAko jo pratIti prIti kareM japai jApa hai|| tathA puggalAdi ko subhAva bhalIbhAMti jAne, jAna bheda jaise jIva karma ko milApa hai| soI bhedajJAnI nijarUpa meM suthira hoya, moha ko vinAsai jAnai nasai tInoM tApa hai / / 46 / / sadAkAla yaha AtmA jJAnarUpa hai aura AtmIka jJAna bhI svayaM AtmA hI hai| vRndAvana kavi kahate haiM ki jJAna aura AtmA kI aisI ekatA kI jo vyakti pratIti karatA hai, prIti karatA hai, jApa karatA hai aura pudgalAdi paradravyoM kA svabhAva bhI bhalIbhA~ti jAnatA hai tathA jIva aura karmoM kA milApa kA rahasya bhI jAnatA hai; vaha bhedajJAnI jIva nijasvabhAva meM lIna hokara moha kA nAza kara detA hai, jisase trividha tApa kA nAza ho jAtA hai| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI ina gAthAoM ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - "ina saba pApoM kA mUla ajJAna hai-mithyA bhrAMti hai, usakA chedana karane ke lie bhagavAna kA upadeza talavAra jaisA hai, jo mithyA bhrAMti aura rAga-dveSa ko kATa hI DAle (naSTa kara de) - aisA hI hai|' AtmA amRtasvarUpa hai, use kahane meM nimitta unake vacana amRta haiN| jJAnI ko pUrNadazA na ho, tabataka rAga AtA hai; kintu vaha saMsAramaya utpAta (azAMta) mArga hai-zAnti nhiiN|' isa utpAtamaya saMsAramArga meM kisI bhI prakAra se arthAt tere sunane kI yogyatA ke kAraNa se aura puNya pratApa ke yoga se jinendradeva kA upadeza mila jAe to vaha upadeza mithyAtva-rAga-dveSa ko naSTa kare - aisI tIkSNa asidhArA ke samAna hai| ____puNya-pApa kI ruci chor3a, svabhAva kI ruci kara - aisA upadeza sunanA logoM ko kar3aka-tIkhA par3atA hai| zubharAga kI pahacAna karanA, zubharAga ko lAnA, zubharAga ko karate-karate Age bar3ha jAegA - vItarAga kI vANI isaprakAra nahIM hotii| pravacanasAra kI eka-eka gAthA caudaha pUrva kA rahasya darzAtI hai| rAga karanA athavA nahIM karane kA prazna hI nahIM, jJAnasvabhAvI AtmA kI ruci karane para rAga kI ruci (svayameva) chUTa jAegI aura sthiratA dvArA rAga chUTa jaaegaa| jaise hAtha meM talavAra milI ho, kintu use mAtra rakhe rahe to vaha kisI kAma kI nahIM hotii| vaise hI jinendradeva kA upadeza milA; kintu jo jJAnasvarUpa hai - aise svabhAva meM Dhalane para rAga nahIM hotA; svabhAva jJAyakajyoti hai, usameM ekAkAra-antaradRSTi hone para, moha-rAga-dveSa ke Upara dRr3ha prahAra karatA hai - aisA bhagavAna ke upadeza meM kahA hai| zubharAgAdi kriyAe~ dharma kA athavA mukti kA kAraNa nahIM hai; anya koI vyApAra, samasta dukha se parimukta nahIM karatA; svabhAva-sanmukhatA ke sivAya anya koI bhI kriyA athavA kisI bhI bhAva se jIva, dukhoM se mukta 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-290 3. vahI, pRSTha-294 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-290 2. vahI, pRSTha-291 4. vahI, pRSTha-295 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 pravacanasAra anuzIlana nahIM ho sakatA / jisa bhAva se tIrthaMkara nAma nAmakarma baMdhatA hai, vaha bhAva puNyAsrava hai, vaha kevalajJAna kA kAraNa nahIM hai|' jJAnAtmaka lakSaNavAlA AtmA hai aura anya lakSaNoM se lakSita ve anya padArtha haiM; isaprakAra sva-para ke bhedajJAna kI siddhi hotI hai aura isI bhedajJAna se hI moha kA kSaya ho sakatA hai| isIlie sva-para svarUpa kI bhinnatA kI siddhi ke lie prayatna karate haiN| mithyAdarzana arthAt darzanamoha aura azAnti va rAga-dveSa vaha cAritramoha hai; isaprakAra donoM hI prakAra kA moha svasanmukha sAvadhAnIrUpa viveka se nAza ko prApta hotA hai|" ukta donoM gAthAoM aura unakI TIkA meM mAtra itanI-sI bAta kahI hai ki jisaprakAra talavAra dhAraNa karane mAtra se zatru ko nahIM jItA jAtA; jabataka ukta talavAra kA ugra puruSArtha dvArA prayoga na kiyA jAya, zatru para vAra na kiyA jAya, tabataka zatruoM ko samApta nahIM kiyA jA sakatA; tatsaMbaMdhI AkulatA bhI samApta nahIM hotii| usIprakAra jinendra bhagavAna kA upadeza prApta ho jAne mAtra se karma zatruoM ko nahIM jItA jA sakatA; jabataka AtmA moha-rAga-dveSa para tIvra prahAra nahIM karatA; tabataka moha-rAga-dveSa kA nAza nahIM hotA; dukhoM se mukti prApta nahIM hotI; anya koI dhArmika kriyAkANDa aisA nahIM hai ki jisase dukhoM se mukta huA jA ske| isalie jo puruSa sarva dukhoM se mukta honA cAhate haiM; unheM jinendra bhagavAna ke upadeza se sva-para bhedavijJAna karake moha-rAga-dveSa ke nAza ke lie AtmAnubhUtipUrvaka para se bhinna nija AtmA meM apanApana sthApita karake usI meM jama jAnA, rama jAnA caahie| 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-296 2. vahI, pRSTha-301 3. vahI, pRSTha-302 pravacanasAra gAthA-90 vigata gAthAoM meM yaha kahA gayA hai ki jo sva aura para kI bhinnatA jAnakara sva meM jamate-ramate haiM; moha ko kSaya karanevAle ve sarva dukhoM se mukta ho jAte haiN| aba isa gAthA meM yaha batAyA jA rahA hai ki apanI nirmohatA cAhate ho to Agama ke abhyAsa se sva-para bhedavijJAna karo, sva-para kA viveka kro| gAthA mUlata: isaprakAra hai - tamhA jiNamaggAdo guNehiM AdaM paraM ca davvesu / abhigacchadu NimmohaM icchadi jadi appaNo appA / / 10 / / (harigIta) nirmoha honA cAhate to guNoM kI pahicAna se| tuma bheda jAno sva-para meM jinamArga ke AdhAra se / / 10 / / isalie yadi AtmA apanI nirmohatA cAhatA hai to jinamArga se guNoM ke dvArA sabhI dravyoM meM sva aura para ko jaano| AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - "moha kA kSaya karane ke prati pravaNabuddhivAle jJAnIjanoM ! isa jagata meM Agama meM kathita ananta guNoM meM se asAdhAraNapanA ko prApta vizeSa guNoM dvArA sva-para kA viveka prApta karo; jo isaprakAra hai - sat aura ahetuka (akAraNa) hone se svata:siddha, antarmukha aura bahirmukha prakAzavAlA hone se sva-para ke jJAyaka mere caitanya dvArA jo samAnajAtIya yA asamAnajAtIya dravyoM ko chor3akara mere AtmA meM vartanevAle AtmA ke dvArA maiM apane AtmA ko tInoMkAla meM dhruvatva ko dhAraNa karanevAlA dravya jAnatA huuN| Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 pravacanasAra anuzIlana gAthA-90 421 isaprakAra pRthakpa se vartamAna svalakSaNoM ke dvArA AkAza, dharma, adharma, kAla, pudgala aura anya AtmA ko bhI tInoMkAla meM dhruvatva dhAraka dravya ke rUpa meM nizcita karatA hU~ / isalie maiM AkAza nahIM hU~, dharma nahIM hU~, adharma nahIM hU~, kAla nahIM hU~, pudgala nahIM hU~ aura AtmAntara (anya AtmA) bhI nahIM hU~; kyoMki makAna ke eka kamare meM jalAye gaye aneka dIpakoM ke prakAza kI bhA~ti yaha dravya ikaTThe hokara rahate hue bhI merA caitanya nijasvarUpa se acyuta hI rahatA huA mujhe pRthak batalAtA hai| isaprakAra sva-paraviveka ke dhAraka isa AtmA ko vikAra karanevAlA mohAMkura utpanna hI nahIM hotaa|" AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM isa gAthA ke artha ko samajhAte hue AcArya amRtacandra kI tattvapradIpikA TIkA kA hI akSaraza: anukaraNa karate dikhAI dete haiN| kavivara vRndAvanadAsajI isa gAthA ke bhAva ko prastuta karate hue eka manaharaNa kavitta likhate haiM, jisameM sodAharaNa gAthA kA bhAva prastuta kiyA gayA hai| sAtha meM pA~ca dohe bhI likhate haiM, jinameM viSayavastu ko bar3I hI saralatA se prastuta kiyA gayA hai| dohe mUlata: isaprakAra haiM - (dohA) daravani meM do bhAMti ke guna varataMta sadIva / haiM sAmAnyasvarUpa ika eka vizeSa atIva / / 48 / / tAmeM Atamarasikajana guna vizeSa uradhAra / dravyani ko niradhAra kari saradhA dharai udAra / / 49 / / ekakSetra-avagAha meM haiM SaDdravya anaad| nija nija sattA ko dharaijade jade marajAda / / 50 / / jyoM kA tyoM jAnoM tinheM tAmeM so nijarUpa / bhinna lakho saba darva cidAnaMda cidrUpa / / 51 / / tAke anubhavaraMga meM pago 'vRnda' saravaMga / moha mahAripu turata saba hoya mUla bhaMga / / 52 / / sabhI dravyoM meM do prakAra ke guNa sadA hI rahate haiN| unameM eka to sAmAnya guNa haiM aura dUsare vizeSa guNa haiN| ___ Atmarasikajana una guNoM meM se vizeSa guNoM ko hRdaya meM dhAraNa karake unake AdhAra para dravyoM kA nirdhAraNa karate haiM aura ukta nirdhAraNa (nirNaya) kI zraddhA dhAraNa karate haiN| yadyapi ye sabhI Sadravya anAdi se hI ekakSetrAvagAharUpa se raha rahe haiM; tathApi sabhI bhinna-bhinna maryAdA meM rahate hue apanI-apanI sattA ko dhAraNa kiye hue haiN| una sabhI ko jaise ve haiM, vaise hI jAnakara unameM se nijarUpa jo caitanyasvarUpa cidAnanda hai, use sabhI dravyoM se bhinna dekho, bhinna jaano| vRndAvana kavi kahate haiM ki nijarUpa usa AtmA ke anubhava ke raMga meM sarvAMga sarAvora ho jaavo| isase mahAzatru moha ati zIghra jar3amUla se bhaMga ho jaavegaa| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM___ "ekendriya se siddha paramAtmA paryanta jitanI bhI AtmAe~ haiM, ve sabhI mere AtmA ke samAna hI eka jAti kI haiM, phira ve tInoM hI kAla mere AtmA se pRthak hI haiM aura asamAnajAti pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla - ve sabhI mere se bhinnarUpa hone se una chahoM dravyoM ke sAtha merA koI bhI saMbaMdha nahIM hai| sva-svAmI saMbaMdha, kartA-karma saMbaMdha, AdhAra-Adheya saMbaMdha - aisA ekatva batAnevAlA kisI bhI prakAra kA saMbaMdha paradravya ke sAtha kabhI bhI nahIM hai, mere jJAnAdi guNoM ke sAtha hI merA saMbaMdha hai; isalie anya Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-90 423 422 pravacanasAra anuzIlana dravyoM ke sAtha mAne hue saMbaMdha ko chor3akara jJAna-darzanasvabhAva dvArA maiM mere AtmA ko sampUrNarUpa se tInoM hI kAla nizcala dhruvatva ko dhAraNa karatA huA svadravya ko dhAraNa karatA huA svadravya jAnatA huuN|' ___isaprakAra svadravya se ekatva aura para se pRthaktva nizcita karanevAle ko hI dharma athavA sukha utpanna hotA hai| jJAna kI sva-paraprakAzaka svabhAvazakti ke kAraNa nizcita karatA hU~ ki apanA saMbaMdha svadravya ke sAtha aura para kA saMbaMdha unake guNoM ke sAtha hai|' para se pRthaktva aura svarUpa se ekatvapanA jAnakara jJAna ko svasanmukha kareM, svadravya ke sAtha ekatA kare to bhrama aura dukharahita pRthaktva kImukti kI zraddhA-jJAna aura cAritradazArUpa dharma hotA hai| sarva padArthoM se bhinnatA, pRthaktva, muktapanA vartamAna meM bhI hai, bhUtakAla meM bhI thA aura bhaviSyakAla meM bhI pRthaktva hI rahegA; isaprakAra vartamAna svalakSaNa dvArA nirNaya kiyA jA sakatA / " eka kamare meM jalAye gaye aneka dIpaka ke prakAza ke samAna isa jagatarUpI kamare meM chahoM dravya (ananta jIva-ajIva padArtha) ekakSetra avagAhanarUpa ikaTThe rahane para bhI merA caitanya nijasvarUpa se acyuta hI rahatA huA, mujhe nitya sva-lakSaNa dvArA pRthak jAnane meM AtA hai| merA caitanya mujhe sadA hI para se pRthakpa jJAta hotA hai| ___isaprakAra jJAna kA aura AtmA kA, AtmA ke sAtha ekatva aura para se pRthakatva kA nirNaya karate hI svasanmukhatArUpa mukti kA upAyarUpa dharma hotA hai| isataraha jinane sva-para kA viveka nizcita kiyA hai - aise AtmA ko vikAra karanevAlA moha kA aMkura utpanna nahIM hotaa| sva-para kA viveka bhAvabhAsanarUpa honA cAhie, usake dvArA moha 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-307 2. vahI, pRSTha-308 3. vahI, pRSTha-308 4. vahI, pRSTha-308 5. vahI, pRSTha-310-311 6. vahI, pRSTha-311 kA nAza hotA hai aura vaha bhedajJAna jinAgama dvArA sva-para ke yathArtha lakSaNa ko yathArtharUpa se pahacAnane se kiyA jA sakatA hai|" ukta gAthA aura usakI TIkA meM mAtra itanA hI kahA gayA hai ki jisaprakAra eka kamare meM aneka dIpaka jalate hoM to aisA lagatA hai ki sabakA prakAza paraspara mila gayA hai, ekameka ho gayA hai; kintu jaba eka dIpaka uThAkara le jAte haiM to usakA prakAza usake hI sAtha jAtA hai aura utanA prakAza kamare meM kama ho jAtA hai; isase patA calatA hai ki kamare meM vidyamAna sabhI dIpakoM kA prakAza alaga-alaga hI rahA hai| usIprakAra isa loka meM sabhI dravya ekakSetrAvagAharUpa se raha rahe haiM, mahAsattA kI apekSA se eka hI kahe jAte haiM; tathApi svarUpAstitva kI apekSA ve jude-jude hI haiN| isa loka meM vidyamAna sabhI cetana-acetana padArthoM se merI sattA bhinna hI hai - aisA nirNaya hote hI para se ekatva kA moha vilIna ho jAtA hai aura rAga-dveSa bhI TUTane lagate haiN| ___ yahA~ eka prazna hotA hai ki yadyapi jJAna jIva kA asAdhAraNa guNa hai, vizeSa guNa hai; tathApi vaha sabhI jIvoM meM pAyA jAtA hai| sabhI jIvoM meM pAye jAne ke kAraNa ekaprakAra se vaha sAmAnya guNa bhI hai| isa jJAna nAmaka guNa ke mAdhyama se jar3a se bhinna sabhI jIvoM ko to jAnA jA sakatA hai; parantu parajIvoM se bhI bhinna apane AtmA ko nhiiN| hameM to parajIvoM se bhI bhinna nija AtmA ko jAnanA hai, hama use kaise jAne? ___ merA jJAnaguNa mere meM hai aura ApakA jJAnaguNa ApameM / merA jJAnaguNa hI mere lie jJAna hai; kyoMki maiM to usI se jAnane kA kAma kara sakatA hU~, Apake jJAnaguNa se nhiiN| ApakA jJAnaguNa to mere lie ekaprakAra se jJAna nahIM, jJeya hai| anya jJeyoM ke samAna yaha bhI eka jJeya hai| ata: apane jJAnaguNa se apane jJAnasvabhAvI AtmA ko jAno, pahicAno aura usI meM jama jAvo, rama jAvo; sukhI hone kA ekamAtra yahI upAya hai| 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-311 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4ra pravacanasAra gAthA-91 vigata gAthA meM yaha kahA gayA thA ki sva-para kA viveka dhAraNa karanevAloM ko mohAMkura utpanna nahIM hotA; isalie hameM bhedavijJAnapUrvaka sva-para ko jAnane meM pUrI zakti lagA denA caahie| ___ aba isa gAthA meM yaha kahA jA rahA hai ki jisa zramaNa ko aisA bhedavijJAna nahIM hai, vaha zramaNa zramaNa hI nahIM hai, zramaNAbhAsa hai| sattAsaMbaddhede savisese jo hi va sAmaNNe / saddahadi Na so samaNo satto dhammo Na saMbhavadi / / 11 / / (harigIta) dravya jo savizeSa sattAmayI usakI dRSTi naa| to zramaNa ho para usa zramaNa se dharma kA udbhava nahIM / / 11 / / jo jIva zramaNa avasthA meM ina sattAsahita savizeSa padArthoM kI zraddhA nahIM karatA; vaha zramaNa zramaNa nahIM hai, usase dharma kA udbhava nahIM hotaa| isa gAthA ke bhAva ko AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "sAdRzyAstitva se samAnatA ko dhAraNa karate hue bhI svarUpAstitva se vizeSatA se yukta dravyoM ko sva-para ke bhedavijJAnapUrvaka na jAnatA huA, na zraddhA karatA huA jo jIva mAtra zramaNatA (dravyamunitva) se AtmA kA damana karatA hai; vaha vAstava meM zramaNa nahIM hai| jise reta aura svarNakaNoM kA antara jJAta nahIM hai, usa dhUla ko dhonevAle puruSa ko jisaprakAra svarNalAbha nahIM hotA; usIprakAra ukta zramaNAbhAsoM meM se niruparAga Atmatattva kI upalabdhi lakSaNavAle dharma kA udbhava nahIM hotA, dharmalAbha prApta nahIM hotaa|" AcArya jayasena ne isa gAthA ke bhAva ko spaSTa karate hue bhI nayA kucha bhI nahIM kahA hai| gAthA-91 kavivara vRndAvanadAsajI bhI isa gAthA ke bhAva ko tIna chandoM meM prastuta karate hue sodAharaNa vahI bAta kaha dete haiM; jo tattvapradIpikA meM kahI gaI hai| namUne ke taura para unameM se eka chanda isaprakAra hai - (narendra) yoM sAmAnya-vizeSa-bhAvajuta daravani ko nahiM jaane| svaparabhedavijJAna vinA taba nijanidhi kyoM phicaane| to samyakta bhAva bina kevala daravaliMga ko dhaarii| tapa-saMjamakari khedita ho hai barai nAhiM zivanArI / / 54 / / jo vyakti sAmAnya-vizeSAtmaka dravyoM ko nahIM jAnatA hai; vaha vyakti sva-para bhedavijJAna ke binA apanI nidhi arthAt nija bhagavAna AtmA ko kaise jAna sakatA hai ? isaprakAra nizcaya samyagdarzana-jJAna-cAritra se rahita vaha zramaNa kevala dravyaliMga dhArI hI hai| vaha jinAgamakathita saMyama ko dhAraNa kara va anekaprakAra ke ugra tapoM ko tapakara khedakhinna hI honevAlA hai; kyoMki use zivanArI kI prApti nahIM hogI arthAt use mokSa kI prApti nahIM hogii| __AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - "trilokInAtha sarvajJadevakathita padArthoM kI zraddhA binA svasanmukhatArUpa dharma kA lAbha nahIM hotaa| sarvajJakathita Apta, Agama aura padArtha kA svarUpa jAne binA tathA mithyAmatapakSa ke tattva kI zraddhA chor3e binA zuddhAtma anubhavarUpa dharma kI prApti hotI hI nahIM - aisA nyAyapUrvaka gAthA 91 dvArA vicAra karate haiN| jo jIva nagna digambara hokara 28 mUlaguNa sahita dravyamunipanA pAlana 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-314 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 pravacanasAra anuzIlana karatA ho, phira bhI sva-para kI pRthakatA sahita padArthoM kA zraddhAna nahIM karatA arthAt pratyeka tattva kI pRthak-pRthak sattA ko svIkAra nahIM karatA, vaha jIva svAzraya dRSTi rahita hone se use nizcaya samyaktvapUrvaka paramasAmayika saMyamarUpa munitva kA abhAva hai arthAt vaha muni nahIM hai| jisaprakAra, jise dhUla aura svarNakaNa kA viveka (jJAna) nahIM hai - aise dhUla dhoyA ko cAhe kitanI bhI mehanata karane para svarNa kI prApti nahIM hotI; usIprakAra jise sva-para kA viveka nahIM hai - aise jIva bhale hI dravyaliMgI muni hokara cAhe jitane bhI kaSTa sahana kare; bAIsa parISaha, paMcamahAvrata Adi kriyA saMbaMdhI kaSTa uThAve, phira bhI unako parAzrayadRSTi hone se isameM se aMzamAtra bhI vItarAgabhAvarUpa dharma hotA hI nhiiN|" sarrAphA bAjAra meM aura usakI nAliyoM meM bahuta svarNakaNa gira jAte haiM; jinheM kucha loga dhUla ko chAna-chAna kara nikAlate haiM, dho-dhokara nikAlate haiN| jo loga yaha kAma karate haiM, unheM dhUla-dhoyA kahate haiN| jisa dhUla-dhoyA ko svarNakaNa aura kaMkaNoM meM antara samajha meM nahIM AtA, use svarNakaNoM kI prApti kaise ho sakatI hai ? vaha kitanI hI mehanata kyoM na kare, use svarNakaNoM kI prApti nahIM hogii| ___ isIprakAra jisa zramaNa ko sva-para kA viveka nahIM hai, vaha zramaNa tapa karane ke nAma para kitanA hI kaSTa kyoM na uThAve; parantu use mukti kI prApti nahIM hogii| na to use svayaM anaMtasukha kI prApti hogI aura na usase anya jIvoM kA hI kalyANa ho sakatA hai| 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-317 / / sabhI AtmA svayaM paramAtmA haiM, paramAtmA koI alaga nahIM hote / svabhAva se to sabhI AtmAe~ svayaM paramAtmA hI haiM, para apane paramAtmasvabhAva ko bhUla jAne ke kAraNa dIna-hIna bana rahe haiN| jo apane ko jAnate haiM, pahicAnate haiM aura apane meM hI jama jAte haiM, rama jAte haiM, samA jAte haiN| ve paryAya meM bhI paramAtmA bana jAte haiN| - Apa kucha bhI kaho, pRSTha-13 pravacanasAra gAthA-92 91vIM gAthA meM yaha kahA gayA hai ki jo sva-para ke bhedavijJAnapUrvaka sva-para padArthoM kI zraddhA nahIM karatA, vaha zramaNa zramaNa nahIM hai, usase dharma kA udbhava nahIM hotaa| aba isa gAthA meM yaha batA rahe haiM ki mohadRSTi se rahita, Agamakuzala, vItarAgacAritra meM ArUr3ha zramaNa sAkSAt dharma haiM aura unase dharma kA udbhava hotA hai| isa gAthA kI utthAnikA meM AcArya amRtacandra jJAnatattvaprajJApana mahAdhikAra ke AraMbha se hI bAta ko uThAte haiN| unakA kathana mUlata: isaprakAra hai - "uvasaMpayAmi sammaM jatto NivvANaM saMpattI - isaprakAra pA~cavI gAthA meM pratijJA karake, cArittaM khalu dhammo dhammo jo so samo tti NidiTTho - isaprakAra 7vIM gAthA meM sAmya hI dharma hai - aisA nizcita karake, pariNamadijeNa davvaM tatkAlaM tammayaM ti paNNattaM / tamhA dhammapariNado AdA dhammo munnedvvo|| - isaprakAra 8vIM gAthA meM jo AtmA kA dharmatva kahanA AraMbha kiyA aura jisakI siddhi ke lie - dhammeNa pariNadappA appA jadisuddasaMpaoga judo|| pAvadi NivvANasuhaM... ............... / - isaprakAra11vIM gAthA meM nirvANasukha ke sAdhanabhUta zuddhopayoga kA adhikAra AraMbha kiyA, virodhI zubhAzubha upayoga ko heya batAyA, zuddhopayoga kA varNana kiyA, zuddhopayoga ke prasAda se utpanna honevAle AtmA ke sahaja jJAna aura Ananda ko samajhAte hue jJAna aura sukha ke Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-92 429 428 pravacanasAra anuzIlana svarUpa kA vistAra kiyA; aba kisI bhI prakAra zuddhopayoga ke prasAda se usa AtmA ke dharmatva ko siddha karake paramanispRha, AtmatRpta aisI pAramezvarI pravRtti ko prApta hote hue, kRtakRtyatA ko prApta karake atyanta anAkula hokara, bhedavAsanA kI pragaTatA kA pralaya karate hue 'maiM svayaM sAkSAt dharma hI hU~' - isaprakAra rahate haiN|" ukta utthAnikA meM jJAnatattvaprajJApana mahAdhikAra kI sampUrNa viSayavastu ko saMkSepa meM prastuta karake anta meM yaha kahA gayA hai ki dharmapariNata saMta hI dharma haiN| gAthA mUlata: isaprakAra hai - jo NihadamohadiTThI Agamakusalo virAgacariyamhi / abbhuTTido mahappA dhammo tti visesido samaNo / / 12 / / (harigIta) Agamakuzala dRgamohahata ArUr3ha hoM cAritra meN| basa una mahAtmana zramaNa ko hI dharma kahate zAstra meM / / 12 / / jo Agama meM kuzala haiM, jinakI mohadRSTi naSTa ho gaI hai aura jo vItarAgacAritra meM ArUr3ha haiM; una mahAtmA zramaNa ko hI dharma kahA hai| isa gAthA ke bhAva ko AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "hamArA manoratha yaha hai ki yaha AtmA svayaM hI dharma ho / usameM vighna DAlanevAlI ekamAtra bahirmohadRSTi hI hai aura vaha bahirmohadRSTi Agamakauzalya tathA AtmajJAna se naSTa ho jAne ke kAraNa aba mujhameM puna: utpanna nahIM hogii| isalie vItarAgacAritrarUpa paryAya meM pariNata merA yaha AtmA svayaM dharma hokara, samasta vighnoM kA nAza ho jAne se sadA niSkaMpa hI rahatA hai| adhika vistAra se basa hoo| jayavaMta varto, syAdvAdamudrita jainendra zabdabrahma; jayavaMta varto zabdabrahmamUlaka Atmatattvopalabdhi; jisake prasAda se anAdi saMsAra se baMdhI huI mohagraMthi tatkAla chUTa gaI hai aura jayavaMta varto paramavItarAgacAritrarUpa zuddhopayoga; jisake prasAda se yaha AtmA svayameva dharma huA hai|" ___ AcArya amRtacandra ke samAna hI AcArya jayasena bhI tAtparyavRtti kI utthAnikA meM jJAnatattvaprajJApana mahAdhikAra kI viSayavastu kI saMkSepa meM AdyopAnta carcA karate haiM tathA gAthA kA bhAva bhI lagabhaga unhIM ke samAna spaSTa karate haiN| kavivara vRndAvanadAsajI isa gAthA ke bhAva ko atyanta sarala bhASA meM isaprakAra prastuta karate haiM - (manaharaNa) jAne mohadRSTi ko viziSTapane ghAtakari, pAyo nijarUpa bhayo sAMcosamakitI hai| saravajJabhASita siddhAnta meM pravIna ati, jathAratha jJAna jAke hiye meM jagatI hai|| vItarAgacArita meM sadA sAvadhAna rahai, soI mahAmuni zivasAdhaka sumatI hai| tAhI bhAvaliMgI munirAja ko dharama nAma, vizeSapaneMteM kahyo soI zuddha jatI hai / / 62 / / jinhoMne mohadRSTi ko vizeSarUpa se ghAta kara AtmA meM apanatvarUpa saccA (nizcaya) samyagdarzana prApta kiyA hai, sarvajJabhASita siddhAntoM meM pravINatA prApta kI hai; jinake hRdaya meM yathArthajJAna pragaTa ho gayA hai, jo vItarAgacAritra meM sadA sAvadhAna rahate haiM; ziva kI sAdhanA karanevAle sumatijJAna kedhArI ve bhAvaliMgI mahAmuni hI sAkSAta dharma haiN| yadi vizeSarUpa se kaheM to ve hI zuddhayatI haiN| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-92 431 vastu hai, zraddhAdi guNoM kA samyak pariNamana hI hai| aisA dharma dharmAtmA meM hI pAyA jAtA hai, dharmAtmAoM ko chor3akara dharma kahA~ rahegA? kahA bhI hai 430 pravacanasAra anuzIlana "kundakunda AcArya kahate haiM ki apratihata bhAva se yaha AtmA hI svayaM dharmarUpa se pariNamita huA hai, isalie mujhe phira se mohadRSTi utpanna honevAlI hI nahIM hai; isalie vItarAgacAritrarUpa se pragaTa paryAya meM pariNamita huA merA AtmA svayaM dharma hokara samasta vighnoM kA nAza ho jAne se sadA hI niSkampa hI rahatA hai| zAstrAdi ke vikalpa uThate haiM, ve gauNa haiN| bArambAra jJAnAnanda meM DubakI mArakara ve atIndriya Ananda meM lIna ho jAte haiM aura nizcala svabhAva meM nirvikArapane nizcalatA kA hI anubhava karate haiN| __antarmukhadRSTi dvArA hI bahirmukhadRSTi naSTa kI jAtI hai| AtmA jJAnasvarUpa hai, use yathArthatayA samajhanA yaha upAdAna hai aura vItarAga sarvajJa praNIta Agama (zAstra) vaha nimitta hai, usakI yahA~ bAta kahI gaI hai| dharmI jIva ko hI Agamakauzalya nipuNa kahA hai| unhoMne Agamakathita sva-para kA va AtmA kA apane antarmukhajJAna dvArA yathArtha nirNaya kiyA hai| Agama meM aisA kahA hai ki bahirmukhadRSTi ko naSTa karane kA upAya parAzraya rahita antarmukhadRSTi hai - aisA jAnakara vaha upAya karane para moha kI gAMTha naSTa ho jAtI hai; isake alAvA koI dUsarI vidhi vastudarzana meM nahIM hai| nirmohI-niSkampa svabhAva ke Azraya se niSkampadazA hotI hai| tIrthaMkara paramAtmA kI vANI meM aisA AyA hai ki puNya-pApa aura dehAdi nimitta ke lakSya se samyaktva nahIM hotA aura mithyAtva nahIM jAtA; isalie viparIta dRSTi chor3a aura sva-sanmukhatA dvArA svabhAva meM ekatA kI dRSTi, svabhAva meM ekatA karanevAlA jJAna aura AcaraNa - yahI mokSa kA mArga hai|" dekho, isa gAthA meM Agamakuzala samyagdRSTi vItarAgacAritravaMta bhAvaliMgI saMtoM ko hI dharma kahA hai| tAtparya yaha hai ki dharma to bhAvAtmaka 1. divyadhvanisAra bhAga-2, pRSTha-325-326 "na dharmo dhArmike binA dharma dharmAtmAoM ke binA nahIM hotaa|" dharmapariNata AtmA hI dharma hai, dharmAtmA hai| yadi mUrtimanta dharma ke darzana karanA haiM to munirAjoM ke darzana kara liijie| ve calate-phirate dharma haiN| maiMne deva-zAstra-guru pUjana meM vItarAgI santoM ko calate-phirate siddhoM ke rUpa meM dekhA hai aura likhA hai ki - calate-phirate siddhoM se guru caraNoM meM zIza jhukAte haiN| hama cale Apake kadamoM para basa yahI bhAvanA bhAte haiN|| jarA soco to sahI ki jina munirAjoM ko yahA~ sAkSAt dharma kahA hai; ve munirAja kaise hoMge? jagataprapaMca meM ulajhe, daMda-phaMda meM par3e, vikathAoM meM rata, paramavItarAgatA se virata veSadhArI loga bhI mAtra veSa ke hone se sAkSAt dharma to ho nahIM skte| ata: zuddhopayoga aura zuddhapariNati se pariNata munirAja hI dharma haiN| jJAnatattvaprajJApana mahAdhikAra kI sampUrNa viSayavastu sameTate hue AcArya amRtacandra kahate haiM ki adhika vistAra se kyA lAbha hai ? samajhadAroM ke lie to jitanA kaha diyA, utanA hI paryApta hai| ve to itane meM hI sabakucha samajha jAveMge / jo itane se nahIM samajheMge, unheM to kitanA hI kaho, kucha honevAlA nahIM hai| sarvAnta meM jinavANI aura usase prApta honevAlI Atmopalabdhi tathA zuddhopayoga kI jayakAra karate hue AcAryadeva kahate haiM ki inake prasAda se hI Atmopalabdhi hotI hai aura AtmA dharmAtmA ho jAtA hai, dharma ho 1. AcArya samantabhadra : ratnakaraNDazrAvakAcAra, zloka 26 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 pravacanasAra anuzIlana gAthA-92 433 jAtA hai| isalie hama sabakA yahI ekamAtra kartavya hai ki hama saba Agama kA abhyAsa kareM; jisase hama sabako bhI Atmopalabdhi aura zuddhopayoga prApta ho aura hama bhI dharmamaya ho jAveM, dharmAtmA ho jaaveN| ___ AcArya amRtacandra kRta tattvapradIpikA TIkA meM isake bAda do mandAkrAntA chanda prApta hote haiN| prathama chanda meM zuddhopayoga kA phala nirUpita hai aura dUsarA chanda jJAnatattvaprajJApana mahAdhikAra aura jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra ke bIca kI saMdhi ko batAtA hai| ve donoM chanda mUlata: isaprakAra haiM - (mandAkrAntA) AtmA dharmaH svayamiti bhavan prApya zuddhopayogaM nityAnandaprasarasarase jJAnatattve nilIya / prApsyatyuccairavicalatayA niSprakampaprakAzAM sphUrjajyotiHsahajavilasadratnadIpasya lakSmIm / / 5 / / (manaharaNa ) vilIna moha-rAga-dveSa megha cahuM ora ke, cetanA ke guNagaNa kahA~ taka bakhAniye / avicala jota niSkaMpa ratnadIpa sama, vilasata sahajAnanda maya jAniye / / nitya AnaMda ke prazamarasa meM magana, zuddha upayoga kA mahattva phicaaniye| nitya jJAnatattva meM vilIna yaha AtamA, svayaM dharmarUpa pariNata pahicAniye / / isaprakAra zuddhopayoga ko prApta karake yaha AtmA svayaM dharmarUpa pariNamita hotA huA nityAnaMda ke prasAra se sarasa Atmatattva meM lIna hokara, atyanta avicalatA ke kAraNa daidIpyamAna jyotirmaya aura sahajarUpa se vilasita svabhAva se prakAzita ratnadIpaka kI bhA~ti niSkaMpa prakAzamaya zobhA ko prApta karatA hai| ghI yA tela se jalanevAle dIpaka kI loM vAyu ke saMcaraNa se kAMpatI rahatI hai aura yadi vAyu thor3I-bahuta bhI teja cale to bujha jAtI hai; parantu ratnadIpaka meM na to ghI yA tela kI jarUrata hai aura na vaha vAyu ke pracaMDa vega se kA~patA hI hai| jaba vaha kAMpatA bhI nahIM to phira bujhane kA prazna nahIM utthtaa| yahI kAraNa hai ki yahA~ jJAnAnandajyoti kI upamA ratnadIpaka se dI gaI hai| kSAyopazamika jJAna aura Ananda tela ke dIpaka ke samAna asthira rahate haiM, anitya hote haiM aura kSaNabhaMgura hote haiM; kintu kSAyikajJAna aura kSAyika Ananda ratnadIpaka ke samAna akaMpa cirasthAI hote haiN| zuddhopayoga ke prasAra se honevAle atIndriyajJAna aura atIndriyasukha akaMpa cirasthAI hone se parama upAdeya haiN| nizcityAtmanyadhikRtamiti jJAnatattvaM yathAvat tatsiddhayarthaM prazamaviSayaM jJeyatattvaM bubhutsuH / sarvAnarthAn kalayati guNadravyaparyAyayuktyA prAdurbhUti na bhavati yathA jAtu mohAMkurasya / / 6 / / (manaharaNa) AtamA meM vidyamAna jJAnatattva pahicAna, pUrNajJAna prApta karane ke zuddhabhAva se| jJAnatattvaprajJApana ke uparAnta aba, jJeyatattvaprajJApana karate haiM cAva se / / sAmAnya aura asAmAnya jJeyatattva saba, jAnane ke lie dravya guNa paryAya se / moha aMkura utpanna na ho isalie, jJeya kA svarUpa batalAte vistAra se / / AtmA ke Azrita rahanevAle jJAnatattva kA isaprakAra yathArthatayA nizcaya karake, usakI siddhi ke lie, kevalajJAna pragaTa karane ke lie Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-92 434 pravacanasAra anuzIlana prazama ke lakSya se jJeyatattva ko jAnane ke icchuka mumukSu sarva padArthoM ko dravya-guNa-paryAya sahita jAnate haiM, jisase mohAMkura kI kabhI kiMcitmAtra bhI utpatti na ho| jJAnatattvaprajJApana mahAdhikAra ke anta meM aura jJeyatattvaprajJApana adhikAra ke AraMbha meM likhe gaye ina chandoM meM mAtra yahI batAyA gayA hai ki jabataka jJeyatattvoM arthAt sabhI padArthoM kA svarUpa pUrI taraha spaSTa nahIM hogA; tabataka jJAnatattvaprajJApana kI samajha se upazamita mohAMkura kabhI bhI aMkurita ho sakate haiN| una mohAMkuroM ke pUrNata: abhAva ke lie jJeyatattvaprajJApana meM jJeyoM kA sAmAnya aura vizeSa svarUpa batAkara jJAna aura jJeya meM vidyamAna svabhAvagatabhinnatA kA svarUpa bhI spaSTa kareMge, jisase para meM ekatvarUpa darzanamoha ke puna: aMkurita hone kI saMbhAvanA saMpUrNata: samApta ho jAve aura yaha AtmA anantakAla taka anaMta Ananda kA upabhoga karatA rhe| isake bAda AcArya jayasena kRta tAtparyavRtti TIkA meM do gAthAyeM prApta hotI haiM, jinameM vigata gAthA meM pratipAdita sAkSAt dharmapariNata munirAjoM kI stuti-vaMdana-namana dvArA prApta puNya kA phala dikhAyA gayA hai| dhyAna rahe ye gAthAe~ tattvapradIpikA TIkA meM upalabdha nahIM hotii| ye donoM gAthAyeM mUlata: isaprakAra haiM jo taM diTThA tuTTho abbhuTTittA karedi sakkAraM / vaMdaNaNamaMsaNAdihiM tatto so dhammamAdiyadi / / 8 / / teNa NarA va tiricchA deviM vA mANusiM gadi pappA / vihavissariyehiM sayA saMpuNNamaNorahA hoti / / 9 / / (harigIta) dekhakara saMtuSTa ho uTha namana vandana jo kre| vaha bhavya unase sadA hI saddharma kI prApti kare / / 8 / / usa dharma se tiryaMca-nara nara-suragati ko prApta kara / aizvarya-vaibhavavAna ara pUraNa manorathavAna hoN||9|| vigata gAthA meM ullikhita munirAjoM ko dekhakara jo saMtuSTa hotA huA vaMdana-namana dvArA unakA satkAra karatA hai; vaha unase dharma grahaNa karatA hai| ukta puNya dvArA manuSya va tiryaMca, devagati yA manuSyagati ko prApta kara vaibhava aura aizvarya se sadA paripUrNa manorathavAle hote haiN| jisakI jisameM zraddhA va bhakti hotI hai; vaha unake vacanoM ko bhI zraddhA se svIkAra karatA hai; na kevala svIkAra karatA hai; apitu tadanusAra apane jIvana ko DhAlatA hai| ata: yaha svAbhAvika hI hai ki vaha unase saddharma kI evaM puNya kI prApti karatA hai| pahalI gAthA meM isI tathya kI ora dhyAna AkarSita kiyA gayA hai| unase prApta saddharma athavA puNya ke phala meM vaibhava aura aizvarya kI prApti hotI hai - yaha batAyA gayA dUsarI gAthA meN| TIkA meM vaibhava aura aizvarya ko paribhASita kara diyA gayA hai| kahA hai ki rAjAdhirAja, rUpa-lAvaNya, saubhAgya, putra, strI Adi paripUrNa sampatti vaibhava kahalAtI hai aura AjJA ke phala ko aizvarya kahate haiN| __anta meM likhA hai ki ukta puNya yadi bhogAdi ke nidAna se rahita ho aura samyaktva pUrvaka ho to use mokSa kA paramparAkAraNa bhI kahA jAtA hai| ___aisA nahIM lagatA ki ye gAthAyeM AcArya kundakunda dvArA racita hogI; kyoMki inameM pratipAdita viSayavastu aura saMracanA - donoM hI AcArya kundakumvaka tirakAramahAhanAya nAthAzakSipya kI prastAvAhotI lintana. nahIM, svabhAva ke sAmarthya kA zraddhAna hai, jJAna hai| sva-svabhAva ke jJAna, zraddhAna aura dhyAna kA nAma hI dharma hai; dharma kI sAdhanA hai, ArAdhanA hai, upAsanA hai, dharma kI bhAvanA hai, dharmabhAvanA hai| -bAraha bhAvanA : eka anuzIlana, pRSTha-173 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra padyAnuvAda pravacanasAra padyAnuvAda jJAnatattvaprajJApana mahAdhikAra maMgalAcaraNa evaM pIThikA sura asura indra narendra vaMdita karmamala nirmalakarana / vRSatIrtha ke karatAra zrI vardhamAna jina zata-zata namana / / 1 / / avazeSa tIrthakara tathA saba siddhagaNa ko kara namana / maiM bhaktipUrvaka namUM paMcAcArayuta saba zramaNajana / / 2 / / una sabhI ko yugapata tathA pratyeka ko pratyeka ko| maiM nam vidamAna mAnasa kSetra ke arahaMta ko / / 3 / / arahaMta siddhasamUha gaNadharadevayuta saba suurignn| ara sabhI pAThaka sAdhugaNa ina sabhI ko karake namana / / 4 / / parizuddha darzanajJAnayuta samabhAva Azrama prApta kara / nirvANapada dAtAra samatAbhAva ko dhAraNa karU~ / / 5 / / nirvANa pAvai sura-asura-nararAja ke vaibhava sahita / yadi jJAna-darzanapUrvaka cAritra samyaka prApta ho / / 6 / / cAritra hI basa dharma hai vaha dharma samatAbhAva hai| dRgamoha-kSobhavihIna nija pariNAma samatAbhAva hai||7|| jisakAla meM jo darava jisa pariNAma se ho pariNamita / ho usImaya vaha dharmapariNata AtamA hI dharma hai / / 8 / / svabhAva se pariNAmamaya jiya azubha pariNata ho azubha / zubhabhAva pariNata zubha tathA zudhabhAva pariNata zuddha hai / / 9 / / pariNAma bina nA artha hai ara artha bina pariNAma naa| astitvamaya yaha artha hai basa dravyaguNaparyAyamaya / / 10 / / prApta karate mokSasukha zuddhopayogI AtamA / para prApta karate svargasukha hi zubhopayogI AtamA / / 11 / / azubhopayogI AtamA ho nArakI tiryaga kunara / saMsAra meM rulatA rahe ara sahastroM dukha bhogatA / / 12 / / zuddhopayogAdhikAra zuddhopayogI jIva ke hai anUpama Atmotthasukha / hai naMta atizayavaMta viSayAtIta ara avichinna hai / / 13 / / ho vItarAgI saMyamI tapayukta ara sUtrArtha vid / zuddhopayogI zramaNa ke samabhAva bhavasukha-dukkha meM / / 14 / / zuddhopayogI jIva jaga meM ghAta ghAtIkarmaraja / svayaM hI sarvajJa ho saba jJeya ko haiM jAnate / / 15 / / trailokya adhipati pUjya labdhasvabhAva ara sarvajJa jina / svayaM hI ho gaye tAtai svayambhU saba jana kaheM / / 16 / / yadyapi utpAda bina vyaya vyaya binA utpAda hai| tathApI utpAdavyayathiti kA sahaja samavAya hai / / 17 / / sabhI dravyoM meM sadA hI hoMya re utpAda-vyaya / dhruva bhI rahe pratyeka vastu re kisI paryAya se / / 18 / / asurendra aura surendra ko jo iSTa sarva variSTha haiN| una siddha ke zraddhAluoM ke sarva kaSTa vinaSTa hoM / / 1 / / atIndriya ho gaye jinake jJAna sukha ve svayaMbhU / jina kSINaghAtikarma teja mahAna uttama vIrya haiM / / 19 / / atIndriya ho gaye haiM jina svayaMbhU basa islie| kevalI ke dehagata sukha-duHkha nahIM paramArtha se / / 20 / / jJAnAdhikAra kevalI bhagavAna ke saba dravya guNa-paryAyayuta / pratyakSa haiM avagrahAdipUrvaka ve unheM nahIM jAnate / / 21 / / sarvAtmaguNa se sahita haiM ara jo atIndriya ho gye| parokSa kucha bhI hai nahIM una kevalI bhagavAna ke / / 22 / / yaha Atma jJAnapramANa hai ara jJAna jJeyapramANa hai| haiM jJeya lokAloka isa vidhi sarvagata yaha jJAna hai / / 23 / / are jinakI mAnyatA meM Atma jJAnapramANa naa|| to jJAna se vaha hIna athavA adhika honA cAhie / / 24 / / * AcArya jayasena kI TIkA meM prApta gAthA 1 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 pravacanasAra padyAnuvAda 439 pravacanasAra anuzIlana jJAna se ho hIna acetana jJAna jAne kisataraha / jJAna se ho adhika jiya kisataraha jAne jJAna bina / / 25 / / haiM sarvagata jina aura sarva padArtha jinavaragata khe| jina jJAnamaya basa isalie saba jJeya jinake viSaya haiM / / 26 / / re AtamA ke binA jaga meM jJAna ho sakatA nhiiN| hai jJAna Atama kintu Atama jJAna bhI hai anya bhI / / 27 / / rUpa ko jyoM cakSu jAne paraspara apraviSTha raha / tyoM Atma jJAnasvabhAva anya padArtha usake jJeya haiM / / 28 / / praviSTha raha apraviSTha raha jyoM cakSu jAne rUpa ko| tyoM atIndriya AtmA bhI jAnatA sampUrNa jaga / / 29 / / jyoM dUdha meM hai vyApta nIlama ratna apanI prabhA se / tyoM jJAna bhI hai vyApta re nizzeSa jJeya padArtha meM / / 30 / / ve artha nA hoM jJAna meM to jJAna na ho sarvagata / jJAna hai yadi sarvagata to kyoM na hoM ve jJAnagata / / 31 / / kevalI bhagavAna para nA grahe chor3e pariNameM / cahuM ora se sampUrNata: niravazeSa ve saba jAnate / / 32 / / zrRtajJAna se jo jAnate jJAyakasvabhAvI aatmaa| zrutakevalI unako kaheM RSigaNa prakAzaka loka ke / / 33 / / jinavarakathita pudgala vacana hI sUtra usakI jJapti hii| hai jJAna usako kevalI jinasatra kI jJapti kaheM / / 34 / / jo jAnatA so jJAna Atama jJAna se jJAyaka nhiiN| svayaM pariNata jJAna meM saba artha thiti dhAraNa kareM / / 35 / / jIva hI hai jJAna jJeya tridhAvarNita dravya haiN| ve dravya Atama aura para pariNAma se saMbaddha haiM / / 36 / / asadbhUta hoM sadbhUta hoM saba dravya kI paryAya sb| sadajJAna meM vartamAnavat hI haiM sadA vartamAna saba / / 37 / / paryAya jo anutpanna haiM yA naSTa jo ho gaI haiN| asadbhAvI ve sabhI paryAya jJAnapratyakSa haiM / / 38 / / paryAya jo anutpanna haiM yA ho gaI haiM naSTa jo| phira jJAna kI kyA divyatA yadi jJAta hoveM nahIM vo / / 31 / / jo indriyagocara artha ko IhAdipUrvaka jAnate / ve parokSa padArtha ko jAne nahIM jinavara kaheM / / 4 / / sapradezI apradezI mUrta aura amUrta ko| anutpanna vinaSTa ko jAne atIndriya jJAna hI / / 41 / / jJeyArthamaya jo pariName nA use kSAyika jJAna ho| kaheM jinavaradeva ki vaha karma kA hI anubhavI / / 42 / / jinavara kaheM usake niyama se udayagata karmAza haiN| vaha rAga-dveSa-vimoha basa nita vaMdha kA anubhava kare / / 4 / / yatna bina jyoM nAriyoM meM sahaja mAyAcAra tyoN| ho vihAra uThanA-baiThanA ara divyadhvani arihaMta ke / / 44 / / puNyaphala arihaMta jina kI kriyA audayikI khii| mohAdi virahita isalie vaha kSAyikI mAnI gaI / / 45 / / yadI svayaM svabhAva se zubha-azubharUpa na pariNameM / to sarva jIvanikAya ke saMsAra bhI nA siddha ho / / 46 / / jo tAtkAlika atAtkAlika vicitra viSamapadArtha ko| cahuM ora se ika sAtha jAne vahI kSAyika jJAna hai / / 47 / / jAne nahIM yugapad trikAlika artha jo trailokya ke| vaha jAna sakatA hai nahIM paryaya sahita ika dravya ko / / 48 / / ika dravya ko paryaya sahita yadi nahIM jAne jIva to| phira jAna kaise sakegA ika sAtha dravyasamUha ko / / 49 / / padArtha kA avalamba le jo jJAna kramaza: jaantaa| vaha sarvagata ara nitya kSAyika kabhI ho sakatA nahIM / / 50 / / sarvajJa jina ke jJAna kA mAhAtmya tInoM kAla ke| jAne sadA saba artha yugapad viSama vividha prakAra ke / / 51 / / sarvArtha jAne jIva para unarUpa na pariNamita ho / basa isalie hai abaMdhaka nA grahe nA utpanna ho / / 52 / / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 pravacanasAra anuzIlana namana karate jinheM narapati sura-asurapati bhaktagaNa / maiM bhI unhIM sarvajJajina ke caraNa meM karatA namana || 2 || sukhAdhikAra mUrta aura amUrta indriya ara atIndriya jJAna-sukha / inameM amUrta atIndriyI hI jJAna-sukha upAdeya haiM / / 53 / / amUrta ko ara mUrta meM bhI atIndriya pracchanna ko / sva-para ko sarvArtha ko jAne vahI pratyakSa hai / / 54 / / yaha mUrtatanagata jIva mUrtapadArtha jAne mUrta se / avagrahAdikapUrvaka ara kabhI jAne bhI nahIM / / 55 / / / paudgalika sparza rasa gaMdha varNa ara zabdAdi ko / bhI indriyA~ ika sAtha dekho grahaNa kara sakatI nahIM / / 56 / / indriyA~ paradravya unako AtmasvabhAva nahIM khaa| ara jo unhIM se jJAta vaha pratyakSa kaise ho sake ? / / 57 / / jo dUsaroM se jJAta ho basa vaha parokSa kahA gyaa| kevala svayaM se jJAta jo vaha jJAna hI pratyakSa hai / / 58 / / svayaM se sarvAMga se sarvArthagrAhI malarahita / avagrahAdi virahita jJAna hI sukha kahA jinavaradeva ne / / 59 / / are kevalajJAna sukha pariNAmamaya jinavara kahA / kSaya ho gaye haiM ghAtiyA re kheda bhI usake nahIM || 60|| arthAntagata hai jJAna lokAloka vistRta dRSTi hai / naSTa sarva aniSTa evaM iSTa saba upalabdha haiM / / 61 / / ghAtiyoM se rahita sukha hI paramasukha yaha zravaNa kr| bhI na kareM zraddhAna to ve abhavi bhavi zraddhA kareM / / 62 / / narapatI surapati asurapati indriyaviSayadavadAha se / pIr3ita raheM saha sake nA ramaNIka viSayoM meM rameM / / 63 / / paMcendriyaviSayoM meM ratI ve haiM svabhAvika duHkhiijn| duHkha ke binA viSaviSaya meM vyApAra ho sakatA nahIM / / 64 / / indriya viSaya ko prApta kara yaha jIva svayaM svabhAva se / sukharUpa ho para deha to sukharUpa hotI hI nahIM / 65 / / * AcArya jayasena kI TIkA meM prApta gAthA 2 pravacanasAra padyAnuvAda 441 svarga meM bhI niyama se yaha deha dehI jIva ko / sukha nahIM de yaha jIva hI basa svayaM sukha-dukharUpa ho / / 66 / / timirahara ho dRSTi jisakI use dIpaka kyA kareM / jaba jiya svayaM sukharUpa ho indriya viSaya taba kyA kareM / / 67 / / jisataraha AkAza meM ravi uSNa tejaru deva hai / basa usataraha hI siddhagaNa saba jJAna sukharu deva haiM / / 68 / / prAdhAnya hai trailokya meM aizvarya Rddhi sahita haiN| teja darzana jJAna sukha yuta pUjya zrI arihaMta haiM / / 3 / / ho namana bArambAra suranaranAtha pada se rahita jo / apunarbhAvI siddhagaNa guNa se adhika bhava rahita jo / / 4 / / * zubhapariNAmAdhikAra deva guru-yati arcanA ara dAna upavAsAdi meN| arazIla meM jo lIna zubha upayogamaya vaha AtamA / / 69 / / are zubha upayoga se jo yukta vaha tiryaggati / ara deva mAnuSa gati meM raha prApta karatA viSayasukha / / 70 / / upadeza se hai siddha devoM ke nahIM hai svabhAvasukha / tanavedanA se dukhI ve ramaNIka viSayoM meM rame / / 71 / / nara-nArakI tiryaca sura yadi dehasaMbhava duHkha ko / anubhava kareM to phira kaho upayoga kaise zubha-azubha ? / / 72 / / vajradhara ara cakradhara saba puNyaphala ko bhogate / dehAdi kI vRddhi kareM para sukhI hoM aise lage / / 73 / / zubhabhAva se utpanna vidha-vidha puNya yadi vidyamAna haiN| to ve sabhI suraloka meM viSayeSaNA paidA kareM / 74 / / are jinakI udita tRSNA duHkha se saMtapta ve| haiM dukhI phira bhI AmaraNa ve viSayasukha hI cAhate / / 75 / / indriyasukha sukha nahIM dukha hai viSama bAdhA sahita hai| hai baMdha kA kAraNa dukhada parataMtra hai vicchinna hai / / 76 / / puNya-pApa meM antara nahIM hai jo na mAne bAta ye / saMsAra - sAgara meM bhrameM mada-moha se Acchanna ve / / 77 / / * AcArya jayasena kI TIkA meM prApta gAthA 3-4 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 pravacanasAra anuzIlana viditArthajana paradravya meM jo rAga-dveSa nahIM kreN| zuddhopayogI jIva ve tanajanita duHkha ko kSaya kareM / / 78 / / saba chor3a pApAraMbha zubhacAritra meM udyata rheN| para nahIM chor3e moha to zuddhAtamA ko nA laheM / / 79 / / ho svarga ara apavarga pathadarzaka jinezvara ApahI / lokAgrathita tapasaMyamI sura-asura vaMdita ApahI / / 5 / / devendroM ke deva yativaravRSabha tuma trailokyaguru / jo meM tumako ve manuja sukha saMpadA akSaya laheM || 6 || dravya guNa paryAya se jo jAnate arahaMta ko / ve jAnate nija AtamA dRgamoha unakA nAza ho / / 80 / / jo jIva vyapagata moha ho nija Atma u pala dha ka ra 1 ve chor3a deM yadi rAga ruSa zuddhAtma upalabdhi kareM / / 81 / / sarva hI arahaMta ne vidhi naSTa kIne jisa vidhI / sabako batAI vahI vidhi ho namana unako saba vidhI / / 82 / / are samakita jJAna samyakcaraNa se paripUrNa jo / satkAra pUjA dAna ke ve pAtra unako namana ho ||7|| dravyAdi meM jo mUr3hatA vaha moha usake jora se / kara rAga ruSa paradravya meM jiya kSubdha ho cahuMora se / / 83 / / baMdha hotA vividha moharu kSobha pariNata jIva ke / basa isalie sampUrNata: ve nAza karane yogya haiM / / 84 / / ayathArtha jAne tattva ko ati ratI viSayoM ke prati / aura karuNAbhAva ye saba moha ke hI cihna haiM / / 85 / / tattvArtha ko jo jAnate pratyakSa yA jinazAstra se / dRgamoha kSaya ho isalie svAdhyAya karanA cAhie / / 86 / / dravya-guNa- paryAya hI haiM artha saba jinavara kheN| - ara dravya guNa - paryAyamaya hI bhinna vastu hai nahIM / / 87 / / jinadeva kA upadeza yaha jo hane moharu kSobha ko / * AcArya jayasena kI TIkA meM prApta gAthA5-6 aura 7 pravacanasAra padyAnuvAda 443 vaha bahuta thor3e kAla meM hI saba dukhoM se mukta ho / 88 / / jo jAnatA jJAnAtmaka nijarUpa ara paradravya ko / vaha niyama se hI kSaya kare dRgamoha evaM kSobha ko / / 89 / / nirmoha honA cAhate to guNoM kI pahicAna se / tuma bheda jAno sva-para meM jinamArga ke AdhAra se / / 90 / / dravya jo savizeSa sattAmayI usakI dRSTi nA / to zramaNa ho para usa zramaNa se dharma kA udbhava nahIM / / 99 / / Agamakuzala dRgamohahata ArUr3ha hoM cAritra meM / basa una mahAtmana zramaNa ko hI dharma kahate zAstra meM / / 92 / / dekhakara saMtuSTa ho uTha namana vandana jo kare / vaha bhavya unase sadA hI saddharma kI prApti kare / / 8 // * usa dharma se tiryaMca nara narasuragati ko prApta kara / aizvarya - vaibhavavAna ara pUraNa manorathavAna hoM / / 9 / / jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra dravyasAmAnyaprajJApanAdhikAra samyak sahita cAritrayuta munirAja meM mana jor3akara / namakara kahU~ saMkSepa meM samyaktva kA adhikAra yaha / / 10 / / * guNAtmaka haiM dravya evaM artha haiM saba dravyamaya / guNa-dravya se paryAyeM paryayamUr3ha hI haiM parasamaya / / 93 / / paryAya meM hI lIna jiya parasamaya AtmasvabhAva meN| thita jIva hI haiM svasamaya yaha kahA jinavaradeva ne / / 94 / / nijabhAva ko chor3e binA utpAdavyayadhruvayukta guNaparyayasahita jo vastu hai vaha dravya hai jinavara kaheM / / 95 / / guNa- citramayaparyAya se utpAdavyayadhruvabhAva se / jo dravya kA astitva hai vaha ekamAtra svabhAva hai / / 96 / / re sarvagata sat eka lakSaNa vividha dravyoM kA khaa| jinadharma kA upadeza dete hue jinavaradeva ne / / 97 / / svabhAva se hI siddha sat jina kahA Agamasiddha hai / * AcArya jayasena kI TIkA meM prApta gAthA8-9 aura 10 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra padyAnuvAda pravacanasAra anuzIlana yaha nahIM mAne jIva jo ve parasamaya pahicAniye / / 18 / / svabhAva meM thita dravya sat sat dravya kA pariNAma utpAdavyayadhruvasahita hai vaha hI padArthasvabhAva hai / / 99 / / bhaMgabina utpAda nA utpAda bina nA bhaMga ho| utpAdavyaya ho nahIM sakate eka dhrauvyapadArtha bina / / 100 / / paryAya meM utpAdavyayadhruva dravya meM paryAyeM haiN| basa isalie to kahA hai ki ve sabhI ika dravya haiN||101|| utpAdavyayathiti dravya meM samaveta hoM pratyeka pala / basa isalie to kahA hai ina tInamaya haiM dravya saba / / 102 / / utpanna hotI anya evaM naSTa hotI anya hii| paryAya kintu dravya nA utpanna ho nA naSTa ho / / 103 / / guNa se guNAntara pariNameM dravya svayaM sattA apekssaa| isalie guNaparyAya hI haiM dravya jinavara ne kahA / / 104 / / yadi dravya na ho svayaM sat to asat hogA niyama se| kima hoya sattA se pRthak jaba dravya sattA hai svayaM / / 105 / / jinavIra ke upadeza meM pathaktva bhinnprdeshtaa| atabhAva hI anyatva hai to atat kaise eka hoM / / 106 / / sat dravya sat guNa aura sat paryAya sat vistAra hai| tadarUpatA kA abhAva hI tad-abhAva ara atadbhAva hai||107|| dravya vaha guNa nahIM ara guNa dravya nA atadbhAva yh| sarvathA jo abhAva hai vaha nahIM atadbhAva hai||108|| pariNAma dravya svabhAva jo vaha apRthak sattA se sadA / svabhAva meM thita dravya sat jinadeva kA upadeza yaha / / 109 / / paryAya yA guNa dravya ke bina kabhI bhI hote nhiiN| dravya hI hai bhAva isase dravya sattA hai svayaM / / 110 / / pUrvokta dravyasvabhAva meM utpAda sat nayadravya se| paryAyanaya se asat kA utpAda hotA hai sadA / / 111 / / pariNamita jiya nara deva ho yA anya ho para kabhI bhii| dravyatva ko chor3e nahIM to anya hove kisataraha / / 112 / / manuja deva nahIM hai athavA deva manujAdika nhiiN| Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.00 0 0 0 20.00 20.00 25.00 0 0 0 0 0 0 20.00 20.00 0 0 0 0 0 lekhaka ke mahattvapUrNa prakAzana 01.samayasAra anuzIlana bhAga-1 02.samayasAra anuzIlana bhAga-2 03.samayasAra anuzIlana bhAga-3 04.samayasAra anuzIlana bhAga-4 05.samayasAra anuzIlana bhAga-5 06 pravacanasAra anuzIlana bhAga-1 07.samayasAra kA sAra 08. paNDita ToDaramala vyaktitva aura karttatva 09. paramabhAvaprakAzaka nayacakra 10.cintana kI gaharAiyA~ 11. tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha 12.dharma ke dazalakSaNa 13. kramabaddhaparyAya 14. bikhare motI 15. satya kI khoja 16. adhyAtmanavanIta 17. Apa kucha bhI kaho 18.AtmA hI hai zaraNa 19.sukti-sudhA 20. bAraha bhAvanA : eka anuzIlana 21. dRSTi kA viSaya 22. gAgara meM sAgara 23.paMcakalyANaka pratiSThA mahotsava 24. NamokAra mahAmaMtra : eka anuzIlana 25. AcArya kundakunda aura unake paMcaparamAgama 26.jinavarasya nayacakrama 27. yugapuruSa kAnajIsvAmI 28. vItarAga-vijJAna prazikSaNa nirdezikA 29.maiM kauna hU~ 30. nimittopAdAna 31. ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM 16.00 15.00 32.maiM svayaM bhagavAna hU~ 33.rIti-nIti 34.zAkAhAra 35. tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra 36.caitanya camatkAra 37. golI kA javAba gAlI se bhI nahIM 38. gommaTezvara bAhubalI 39. vItarAgI vyaktitva : bhagavAna mahAvIra 40.anekAnta aura syAdvAda 41.zAzvata tIrthadhAma sammedazikhara 42.sAra samayasAra 43. bindu meM sindhu 44. bAraha bhAvanA evaM jinendra vandanA 45.kundakunda zataka padyAnuvAda 46.zuddhAtma zataka padyAnuvAda 47.samayasAra padyAnuvAda 48. yogasAra padyAnuvAda 49.samayasAra kalaza padyAnuvAda 50. pravacanasAra padyAnuvAda 51.dravyasaMgraha padyAnuvAda 52. aSTapAhur3a pdyaanuvaad| 53. arcanA je.bI. 54. kundakunda zataka (artha sahita) 55.zuddhAtmaka zataka (artha sahita) 56.bAlabodha pAThamAlA bhAga-2 57. bAlabodha pAThamAlA bhAga-3 58. vItarAga-vijJAna pAThamAlA bhAga-1 59. vItarAga-vijJAna pAThamAlA bhAga-2 60.vItarAga-vijJAna pAThamAlA bhAga-3 61. tattvajJAna pAThamAlA bhAga-1 62. tattvajJAna pAThamAlA bhAga-2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 mmrorror or orm ommomoom mmHg 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 15.00 18.00 12.00 0 0 0 0 1.25 0 0 0 0 0 0 0 0