Book Title: Logassa Ek Sadhna Part 02
Author(s): Punyayashashreeji
Publisher: Adarsh Sahitya Sangh Prakashan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/032419/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ logassa:ekasAdhanA bhAga-2 sAdhvI puNyayazA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmajJAna ke lie AtmAnveSaNa, satya kI khoja, tattvoM kI jijJAsA tathA AtmAnubhUti ke bIjoM kA vapana karake caitanya kI vedikA para AnaMda kA vaTavRkSa ugAne kI apekSA hai / usa vaTavRkSa ke aneka bIjoM meM eka zaktizAlI aura urvara bIja hai Avazyaka sUtra meM varNita 'caturviMzatistava - logassa / ' sImita zabdoM meM asImita vyaktitvoM kI gauravagAthA ke amiTa hastAkSara va maMtrAkSara isa stuti meM vidyamAna haiN| isakI sAdhanA sarvakAla evaM sarvadRSTi se maMgalakArI, kalyANakArI, zubhaMkara aura siddhidAyaka hai / yaha stava zakti kA dhAma hai| isake pratyeka padya meM samAyA huA hai AnaMda, AnaMda, AnaMda, paramAnaMda / prastuta kRti logassa meM antarnihita paramAnaMda va aneka rahasyoM ko udghATita karane kA eka vinamra prayAsa hai 1 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ logassa : eka sAdhanA bhAga-2 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adarza sAhitya saMgha prakAzana Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ logassa : eka sAdhanA bhAga-2 sAdhvI puNyayazA Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (c) Adarza sAhitya saMgha prakAzana logassa : eka sAdhanA bhAga-2 lekhaka prakAzaka : sAdhvI puNyayazA : Adarza sAhitya saMgha mudraka dInadayAla upAdhyAya mArga 210, naI dillI - 110 002 saMskaraNa : sana 2011 mUlya : sattara rupaye prakAzana sahayoga : zraddhA kI pratimUrti sva. zrImatI manaphUlIdevI DAgA (dharmapatnI sva. zrI koDAmalajI DAgA ) kI puNyasmRti meM hanumAnamala, rAjendrakumAra, vinodakumAra, zAntilAla evaM saMjayakumAra DAgA, bIdAsara - mumbaI : pavana priMTarsa, dillI-32 LOGASSA: EK SADHNA Part-2 by Sadhvi Punyayasha Rs. 70/ Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaNa tulasI mahAprajJa kI abhinava kalAkRti mahAn zrutadhara mahAtapasvI AcAryazrI mahAzramaNajI ke 50veM janma mahotsava amRta mahotsava ke zubha avasara para bhAvabharI abhivaMdanA __ amRta vaMdanA nirAmayatA va cirAyuSkatA kI maMgala bhAvanA ke sAtha zraddhA praNata samarpita zrIcaraNoM meM logassa eka sAdhanA bhAga-2 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AzIrvacana jaina prAkRta vAGmaya meM 'ukkittaNaM - logassa' eka mahattvapUrNa kRti hai / usameM vartamAna avasarpiNI ke caubIsa tIrthaMkaroM kI stuti kI gaI hai aura usake sAtha-sAtha kucha pavitra kAmanAeM bhI kI gaI haiM / usakI sAdhanA apane ApameM mahattvapUrNa hai| sAdhvI puNyayazAjI ne eka acchA graMtha taiyAra kiyA hai / pAThakoM ko usase sAdhanA kA pathadarzana prApta ho / zubhAzaMsA / - AcArya mahAzramaNa kelavA ( rAjasthAna) 21 akTUbara 2011 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svakathya jIvana anaMta rahasyoM kA athAha sAgara hai| isake atala meM asaMkhyeya anamola maNimuktA chipe hue haiN| padArthoM meM Asakta banA manuSya unakI upekSA karatA hai| vaha apane se bhinna nakSatra, sauramaMDala va jar3a padArthoM kI khoja tathA upalabdhi meM apanA sArA jIvana dAMva para lagA detA hai parantu "maiM kauna hU~" isa rahasya ko jAnane kI dizA meM utkaMThita nahIM hotA hai| momabattI jalAte hue zikSaka ne vidyArthiyoM se pUchA- "yaha prakAza kahA~ se AyA?" guru ke isa pratyuttara meM eka pratibhAzAlI bAlaka kanphyUziyasa ne eka phUMka se usa momabattI ko vujhAte hue kahA-"gurudeva! Apake savAla kA javAba deM usase pUrva Apa hameM yaha batAye ki vaha prakAza kahA~ gayA?" guru ziSya kA yaha saMvAda adhyAtma jagat ke uparokta rahasya "maiM kauna hU~" ke anusaMdhAna kA eka atyanta mahattvapUrNa adhyAya ho sakatA hai| isa saMvAda kI gaharAI meM avagAhana karane se eka satya tathya pratibhASita hotA hai ki padArtha jagat kI rozanI diyAsalAI se AtI hai aura phUMka lagAne se calI jAtI hai para Atmajagat kI rozanI zAzvata hai kevala use udghATita karane kI kalA caahie| usa kalA kI pAraMgatatA ke lie dRSTi ko bAiphokala banAne se donoM jagat dRSTigocara hote rheNge| 'jina khojA tina pAiyA, gahare pAnI peTha' mahAkavi bihArI kI ukta ukti ko jIne vAle jIvana aura sAdhanA ke rahasyoM ko tathA maMtra va vidyA kI alaukikatA ko AtmasAt evaM udghATita karane kI kalA hAsila karate haiN| ve RSi manISI apanI antazcakSu se satya kA sAkSAtkAra karate haiM aura saMsAra ko usakI zAbdika abhivyakti pradAna karate haiN| Atma sAkSAtkAra kI isa kalA ke kovida arhat RSabha se samrATa bharata ne, arhat ajita se samrATa sagara ne, arhat nemi se pAMDavoM ne tathA arhat mahAvIra se rAjA zreNika ne apane-apane samaya meM eka hI prakAra kI Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jijJAsA kI-"bhaMte! jIvana kA sAra kyA hai?" sabhI arhanta bhagavantoM ne eka hI zabda meM samAdhAna dekara gAgara meM sAgara bhara diyaa| vaha zabda thaa-"aatmjnyaan"| adhyAtma kA AdhArabhUta tattva hai aatmaa| AtmA svayaM siddha aura svayaMbhU hai| Atma-mukti hI paramAtmatva kI upalabdhi hai| AtmajJAna ke lie AtmAnveSaNa, satya kI khoja, tattvoM kI jijJAsA tathA AtmAnubhUti ke bIjoM kA vapana karake caitanya kI vedikA para AnaMda kA vaTavRkSa ugAne kI apekSA hai| usa vaTavRkSa ke anekoM bIjoM meM eka zaktizAlI aura urvara bIja hai-Avazyaka sUtra meM vivarNita "cturviNshti-stv"-"logss"| jisameM jIvana nirmANa, vikAsa tathA lakSya prApti hetu 'AtmakartRttvavAda' kA samaJjana kiyA gayA hai| sImita zabdoM meM asImita vyaktitvoM kI gauravagAthA ke amiTa hastAkSara va maMtrAkSara isa stuti meM vidyamAna haiN| eka vyaktitva ko bhI sImA meM bAMdhanA kaThina hai vahA~ eka sAtha caubIsa vyaktitva vizva kI sarvocca zaktiyAM, saMsAra kI sarvocca upalabdhiyAM jinako sAta padyoM meM garbhita, maMtrita, camatkRta evaM alaMkRta karanA eka vicitra, Alaukika tathA pAradarzI rahasya hai| ye sAta padya paramAtma-patha ke parama pavitra pagathie haiN| atyanta gUr3ha saMkSipta aura rahasyAtmaka hone ke kAraNa ye apane eka-eka ArohaNa ke sAtha-sAtha gahare anveSaNa aura gahare anuzIlana kI apekSA rakhate haiN| jaina zAsana ke pAsa yaha eka amUlya nidhi hai| yadi aisA kaheM to koI atizayokti nahIM hogii| yaha jIvana mUlyoM kI AdhArazilA hai| isameM jIvana kauzala ke adbhuta evaM anubhUta sUtra-jJAna-bodhi, darzana-bodhi aura cAritra bodhi tInoM saMyukta rUpa se nihita haiM jinameM zAMti aura AdhyAtmika zaktiyoM kA akhUTa khajAnA bharA hai| jisa prakAra khadAna kI gaharI khudAI meM amUlya hIre-panne prApta hote haiM, sAgara ke garbha meM mahAmUlyavAna nidhi kA bhaMDAra samAyA huA hai usI prakAra logassa Upara se dRzyamAna apanI isa choTI sI deha meM adhyAtmavAda kA bahumUlya bhaMDAra saMjoye hue hai| isa logassa mahAmaMtra ko japa, svAdhyAya, dhyAna kI ekAgratA se cetana karane para tathA arhat va siddha paramAtmA ke sAtha advaita sthApita karane para cetanA kI gaharAI meM amUlya tattva, abhisiddhiyAM, avadhi jJAna, manaH paryavajJAna tathA kevala-jJAna kI upalabdhi hotI hai| __yaha koI siddhAnta yA zAstra nahIM hai| yaha sAdhanA kA saMbodha hai, zAzvata evaM sAmayika jIvana-mUlyoM kA samanvaya hai| isameM tattvajJAna kI gUr3hatA hai aura una gUr3ha tattvoM ko sIdhI sarala bhASA meM kaha dene kI viziSTa racanAdharmitA hai| isakI aparimeya zaktimattA, vizvavizruta prabhAvakatA kA kAraNa kisI maharddhika deva kI zakti nahIM apitu devAdhideva vItarAga arihaMta, siddha isake upAsya hone ke kAraNa Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha svataH hI aisA zakti saMpanna hai ki maharddhika devoM ko bhI isake upAsakoM ke vazavartI rahanA par3atA hai / ve bhI unako vaMdana, namaskAra karate haiN| choTe-bar3e sabhI kAryoM kI siddhi ke lie yaha sarvazreSTha evaM sadaiva sabhI ke lie iSTa- kAraka, vighna nivAraka, maMgaladAyaka aura zAMtipradAyaka hI hai, yahI isakI sarvopari viziSTatA hai / isake eka-eka padya meM anaMta guNa aura anaMta bhAvoM kI anubhUti antarnihita hai tathA arhat svarUpa kI anaMta anaMta suSamAeM hilore le rahI hai / "arahaMte kittaissaM" kahate hI karma zatruoM ke haMtA, jJAna- darzana - cAritra ke Adarza pratIka sadeha mukta AtmAoM ke guNa, karma, jJAna Adi kI ora barabasa dhyAna calA jAtA hai aura una guNoM se apane jIvana ko alaMkRta karane kI bhAvanA jAgRta ho uThatI hai| taba vaha upAsaka sadAzayatA se kahatA hai - "vaMde tadguNa labdhaye" arthAt una guNoM kI upalabdhi ke lie vaMdana karatA hU~ / ucca koTi kA sAdhaka jAnatA hai cAtaka mIna pataMga jaba, piyA bina na raha pAya / sAdhya ko pAye binA, sAdhaka kyoM raha jAya // 1 vastutaH guNavattA se hI vyakti kI mUlyavattA bar3hatI hai / sAdhaka ke citta meM vidyamAna nirmalatA, nirmohitA, nirbhIkatA, nirahaMkAritA kI suvAsa kA suvAsita rahanA hI usakI mUlyavattA kA mahanIya kAraNa hai / terApaMtha ke dazam anuzAstA AcAryazrI mahAprajJajI ne apanI RtambharA prajJA evaM AdhyAtmika cetanA se logassa kI sAdhanA kA samagra dRSTikoNa nimnokta rUpa meM prastuta kiyA hai / logassa kI sAdhanA kA samagra dRSTikoNa hai AtmA kA jAgaraNa caitanya kA jAgaraNa AnaMda kA jAgaraNa apane paramAtma svarUpa kA jAgaraNa aura arhat svarUpa kA jAgaraNa // isa saMdarbha meM kucha anAdi - kAlIna jijJAsAeM haiM, jaise paramAtmA kaisA hai ? usakA svarUpa kyA hai? vaha kahA~ hai? sAdhaka siddha kaba banatA hai ? ityAdi / koI kahatA hai paramAtmA sthAna vizeSa meM hai to koI kahatA hai vaha sarvatra hai / koI kahatA hai vaha sarvaguNa saMpanna hai to koI kahatA hai vaha guNAtIta hai / koI sAkAra to koI nirAkAra batAtA hai / ina ubharatI jijJAsAoM kA samAdhAna yadi mahAvIra vANI meM khojeM to vaha hai Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saccaM bhayavaM - satya hI bhagavAna hai| appaNA saccamesejjA - svayaM satya ko khojeN| mettiM bhUesu kappae - sabake sAtha maitrI kreN| saMpikkhae appagamappaeNaM - AtmA ke dvArA AtmA ko dekheN| svayaM satya ko khojeM, satya hI bhagavAna hai, AtmA ke dvArA AtmA ko dekheM-ina vAkyoM ne adhyAtma kI dRSTi ko vaijJAnikatA pradAna kI hai aura sabake sAtha maitrI karo-isa mantra vAkya ne vaijJAnika kI saMhAraka zakti para anuzAsana sthApita kiyA hai| vartamAna yuga kA vaijJAnika padArtha vijJAna se AtmajJAna kI ora mur3ane kA cintana kara rahA hai| ina AdhyAtmika jIvana-mUlyoM ko vaijJAnika sandarbho se samajhane para svataH hI sArI jijJAsAe~ samAhita hone lagatI haiN| jisa prakAra vyakti ke pAsa vAyumaNDala meM reDiyoM aura TelIvijana kI taraMgeM haiM, lekina jaba taka usake pAsa reDiyoM aura usakA eriyala, TI.vI. aura usakA eMTInA nahIM hogA taba taka vaha unheM dekha bhI nahIM sakegA aura suna bhI nahIM skegaa| parantu jyoMhi ye sAdhana sAmagriyA~ upalabdha hoMgI vaha unheM dekhane aura sunane meM saphala ho jaayegaa| ThIka isI prakAra sAdhaka ko siddha yA paramAtmA banane hetu athavA paramAtma svarUpa ke sAkSAtkAra ke lie apane hRdaya meM satya aura zraddhA kA eriyala athavA eMTInA lagAne kI apekSA hai| tattvataH eka satya se dUsare satya kI ora anavarata anirUddha gati hI jIvana kI jIvantatA hai| mahAkavi zeksapiyara ke zabdoM meM "jiMdagI kI kImata jIne meM hai jIvana bitAne meM nhiiN"| sacamuca jIvana eka UrjA hai, eka mahAzakti hai, eka rahasya hai, eka sAdhanA hai aura AnaMda kA eka mahAgraMtha hai| satya kI dizA meM prasthita jIvana hI divya evaM abhinaMdanIya ho sakatA hai| aise jIvana kI ArAdhanA hI mAnava jIvana kI sarvopari sAdhanA aura upalabdhi hai jaisA ki jaina AgamoM meM kahA gayA hai "purisA paramacakkhU vipparakammA" arthAt puruSa! tU parama cakSu-antardRSTi ko jagA aura AtmA se paramAtmA banane kI dizA meM vizeSa puruSArtha kr| AcArya zrI mahAprajJajI ne atulAtulA (pR. 204) meM isI satya ko udbhASita karate hue likhA hai "satyAt paro no paramezvaro'sti"-satya se bar3hakara koI Izvara nahIM hai| "satyasya pUjA paramAtmapUjAM-satya kI pUjA paramAtmA kI pUjA hai| isI satya ko paribhASita evaM vyAkhyAyita karate hue mahAprANa mahAmanA Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI mahAzramaNajI ne likhA hai-"vItarAga kI sAdhanA kaSAya vijaya kI sAdhanA hai, eka zabda meM kaSAya, do zabdoM meM rAga-dveSa, cAra zabdoM meM krodha, mAna, mAyA, lobha ko jItanA moha vijaya aura vItarAgatA hai|" kisI urdU zAyara kI nimnokta paMktiyoM meM bhI isa satya ko khojA jA sakatA hai khudA kI tasvIra dila ke Aine meM hai| jaba cAho gardana jhukA kara dekha lo // yadyapi vItarAga paramAtmA kI anuttaratA nirbandha aura zabdAtIta hai phira bhI bhakta apanI karma nirjarA ke sAtha-sAtha apane mana ko prAJjala, parimArjita aura nirmala banAne hetu apane bhAvoM aura zabdoM ko stutiyoM yA maMtroM ke caukhaTa meM bAMdhakara apanI vANI ko mukhara karatA hai| yaha vijJAna siddha nirvivAda tathya hai ki zabda meM aparimeya aura acintya zakti vidyamAna rahatI hai| kahA jAtA hai ki zaMkha dhvani se 2200 phITa kSetra pradUSaNa mukta ho jAtA hai| tIrthaMkaroM kI dezanA (pravacana) se chaha mAha taka bAraha yojana kI dUrI meM ativRSTi, anAvRSTi, mahAmArI Adi prAkRtika prakopa tathA bImAriyAM nahIM hotI haiN| Aja to dhvani taraMgoM kI bAta ko gaharAI se jAnA jA sakatA hai| kahate haiM ki eka prakAra kI dhvani ke kAraNa koNArka ke maMdira meM darAreM par3anI zurU ho gaI haiN| reDiyo UrjA se na kevala hamArI dharatI para dUra-dUra kI AvAz2oM ko sunA jA sakatA hai para dUsare grahoM-upagrahoM taka saMpreSita kara unake rahasyoM ko bhI anAvRtta kiyA jA sakatA hai| manuSya ke zarIra aura mana para bhI dhvani kA gaharA prabhAva par3atA hai| isI pariprekSya meM maMtra zAstra kA adhyayana yaha niSkarSa detA hai ki maMtroM ke zabda saMyojana ke vaiziSTya se hI sAmarthya udbhUta hotA hai| varNamAlA kA pratyeka akSara svayaM na zubha hotA hai aura na hI azubha kiMtu usameM zucitA evaM azucitA virodhI evaM avirodhI vargoM ke yoga se AtI hai| bIjAkSaroM meM upakAraka evaM dagdhAkSaroM meM ghAtaka zakti nihita hotI hai| zabdoM ke dhvanyAtmaka prabhAvoM kI taraha unake varNa samUhAtmaka prabhAva ko bhI vibhinna anubhava kSetroM meM pratyakSa hote pAyA gayA hai| yadyapi saba akSaroM meM maMtra banane kA sAmarthya hai kiMtu unakA ucita saMyojana karane vAlA maMtravettA durlabha hotA hai| amaMtramakSaraM nAsti, nAsti mUlamanauSadham / ayogyaH puruSo nAsti, yojakastatra durlabhaH // maMtra meM prAyojita akSara varNa athavA usake samUhAtmaka zabdoM kA saMyojana mAtra hI kArya sAdhaka zakti ho, kevala aisI bAta bhI nahIM hai| inameM samAnAntara Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya aneka aprakaTa zaktiyAM bhI kArya karatI haiM, ve haiM* maMtra yojaka kA manobhAva usakI lokopakAraka vRtti usakA tapobala usakA nizchala sadbhAva usakI nirmala sadAzayatA * usakA maMtra zakti ke prati akhaNDa vizvAsa logassa meM ukta sabhI vizeSatAoM kA samavet, samAyojana hone ke kAraNa isakI zakti evaM zucitA anupama hai, advitIya hai| yaha Agama vANI svAdhyAya, dhyAna, japa, kAyotsarga, anuprekSA, stuti, prAyazcita vizuddhi ityAdi aneka rUpoM meM sAdhanA ke kSetra meM prayukta aura punarAvartita hotI rahatI hai| dhvani pudgala kI paryAya hai, jo 'vIci taraMga nyAyena' prasArita hotI hai| arthAt dhvani eka jagaha se dUsarI jagaha laharoM ke mAdhyama se pahu~catI hai| yaha jaina darzana kI dhAraNA vijJAna sammatta hai| maMtra japa ke rUpa meM kisI bhI maMtra kI punarAvRtti kI mahattA ko karNa agocara taraMgoM se samajhA jA sakatA hai| ina taraMgoM kI utpatti hetu osIleTara yaMtra kA mukhya bhAga-billora kI pleTa ko bijalI kI e.sI. dhArA se jor3ane para usakI sataha kaMpana karane lagatI hai| isa pleTa kA kaMpana prati saikaNDa kaI lAkha se kama nahIM hotaa| isa prakAra sataha ke kaMpana ke kAraNa cAro ora kI vAyu meM zabda kI sUkSma lahareM utpanna ho jAtI haiN| eka saikaNDa meM lAkha zabda kA bolanA to manuSya kI zakti se pare hai ataH sAdhaka maMtra kI taraMgoM ko karNa agocara banAne hetu use hajAroM lAkhoM bAra punarAvartita karatA hai| kucha varSoM pUrva grAhaka aura nIla nAmaka do vaijJAnikoM ne AsTreliyA ke molaborna nagara kI eka bhArI bhIr3a vAlI sar3aka para zabda zakti kA vaijJAnika prayoga kiyA aura sArvajanika pradarzanoM meM saphala rhe| parIkSaNa kA mAdhyama bhI eka nirjIva kAra jise ve apane izAroM se nacAnA cAhate the aura yaha siddha karanA cAhate the ki zabda zakti kI sahAyatA se binA kisI cAlaka ke kAra cala sakatI hai| hajAroM kI saMkhyA meM logoM ne dekhA ki saMcAlaka ke kAra 'sTArTa' kahate hI kAra calanA prAraMbha ho gaI, 'go' ko sunate hI gati pakar3a lii| loga dekhate hI raha gaye ki nirjIva kAra ke bhI kAna hote haiN| jaise hI thor3I dUra jAkara saMcAlaka ne kahA 'hAlTa' to vaha kAra turaMta ruka gii| yaha koI hAtha kI saphAI kA kAma nahIM thA varan usake pIche vijJAna kA eka nizcita siddhAnta kAma kara rahA thaa| grAhaka ke hAtha meM eka choTA sA Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TrAMjisTara thA jisakA kAma yaha thA ki Adeza kartA kI dhvani ko eka nizcita phrIkvensI para vidyuta zakti ke dvArA kAra meM 'Desa-borDa' ke nIce lage niyaMtraNa kakSa taka pahu~cA de| usake Age 'kAra-reDiyoM' nAma kA eka dUsarA yaMtra lagA huA thaa| isa yaMtra se jaba vidyuta cumbakIya taraMgeM TakarAtI to kAra ke sabhI purje apane Apa saMcAlita hone lagate haiN| logoM ne ise camatkAra kI saMjJA dI parantu yaha vAstava meM zabda zakti kA vikasita haiM prayoga thA jise Adhunika vijJAna ke siddhAntoM kA AdhAra prApta thaa| isa prakAra ora bhI kaI Adhunika vijJAna ke prayoga zabda zakti ke saMbaMdha meM haiM jo vaijJAnika anusaMdhAnoM ke AdhAra para prAcIna zAstroM meM varNita 'zabda-zakti' kA samarthana karate haiN| prAcIna mAnyatA aisI hai ki devatAoM ke vimAna maMtra kI zakti se calate the iMjina kI zakti se nhiiN| jaina AgamoM meM vizleSita avasthita nAmaka ghaMTA eka sthAna para bajatA hai, usakI dhvani se prakaMpita hokara dUra-dUra taka hajAroM lAkhoM ghaMTe baja uThate haiM ataH Aja dhvani vijJAna mahAnatama upalabdhi mAnA jAtA hai| ataeva yaha bAta samajha meM AtI hai ki maMtra kI zakti se kArya kA honA koI asaMgata bAta nahIM hai| . kucha anusaMdhAnoM ke AdhAra para niSkarSa nikalatA hai ki siMha meM agni tattva kI pradhAnatA hone ke kAraNa vaha mAMsa bhakSI hotA hai aura gAya meM pRthvI tattva kI pradhAnatA hone ke kAraNa vaha mAMsa bhakSI nahIM hai| zabda vijJAna siddha karatA hai ki 'khaM' zabda kA japa karane se AkAza tattva kI abhivRddhi hone ke kAraNa kauTumbika-kalaha-saMgharSa meM zAMti lAI jA sakatI hai| isakA kAraNa hai zarIra meM tattvoM kI sajAtIyatA hotI hai to parAye bhI apane bana jAte haiM aura vijAtIyatA hotI hai to sahodara bhI zatru bana jAte haiN| __ eka anya zodha ke anusAra 'ba' kA savA lAkha uccAraNa karane se jor3oM kA darda, vamana, kapha, gaisa DAibiTija Adi bImAriyoM se mukti pAne meM sahArA milatA hai| lA lA...ke uccAraNa meM gaMThiyA roga nivAraNa kI adbhuta kSamatA pAI gaI isI prakAra 'saM' dhvani athavA 'hU~' dhvani se lIvara kI svasthatA, 'hAM' dhvani se phephar3oM kI svasthatA, 'haiM' dhvani se kaNTha kI svasthatA, 'haH' dhvani se mastiSka kI svasthatA tathA smaraNa zakti kA vikAsa hotA hai| 'hI' dhvani se (darzana-kendra para dhyAna kendrita kara) darzana vizuddhi ke sAtha-sAtha prabhAvazAlI AbhAmaMDala kA nirmANa hotA hai| AcAryazrI mahAprajJajI ne eka jagaha likhA hai laM...laM...laM yaha Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ layabaddha jApa hRdaya roga kI samasyA ke lie mahAna auSadha hai| "hAM hI hUM hoM haM haH" hRdaya ke lie yaha upayogI maMtra hai yaha aneka logoM ke anubhavoM se pramANita hai| 'OM arha' (AnaMda-kendra para) dhvani brahmacarya kI siddhi ke lie uttama hai| ye sAre saMdarbha isa tathya ko puSTa karate haiM ki kisI bhI dravya kI UrjA ko pakar3ane aura usako dUsaroM taka pahu~cAne ke lie usa vastu meM vidyamAna vidyuta krama ko samajhane kI apekSA rahatI hai| isake lie prAcIna RSiyoM ne eka vidhi nikaalii| unhoMne agni ko jalate hue dekhaa| agni kI tIvra lau se 'ra' dhvani kA unhoMne sAkSAtkAra evaM zravaNa kiyaa| ve isa niSkarSa para pahu~ce ki agni se 'ra' dhvani utpanna hotI hai ataH 'ra' se agni utpanna kI jA sakatI hai| basa 'ra' agni bIja ke rUpa meM mAnya ho gyaa| isI prakAra pRthvI kI sthUlatA se 'laM' dhvani kA nirmANa huaa| koI tarala padArtha jaba sthUla hone kI prakriyA se gujaratA hai to 'laM' dhvani hotI hai| jala pravAha se 'vaM dhvani prakaTa hotI hai aura 'vaM' se jala bhI paidA kiyA jA sakatA hai| raDAra Adi kA AviSkAra isI prakriyA ke bala para huA thaa| maMtra vAdiyoM tathA maMtra draSTAoM ne inhIM tattvoM evaM tathyoM ke anusAra maMtroM kI racanAeM kI haiN| isa prakAra vargoM ko zakti samuccaya ke sAtha pakar3A gyaa| udAharaNArtha logassa ke prathama parameSThI vAcI 'aha~' (arahaMta) zabda ko hI leN| ahaM mUla zabda thaa| ahaM meM 'a' prapaMca jagata kA prArambha karane vAlA hai aura 'ha' usakI lInatA kA dyotaka hai| ahaM ke anta meM biMdu (.) yaha laya kA pratIka hai| biMdu se hI sRjana hai aura biMdu meM hI laya hai| yogiyoM ne anubhava kiyA sRjana aura maraNa kI isa kriyA meM jIvana zakti kA abhAva hai arthAt jIvana zakti ko caitanya dene vAlI agni zakti kA abhAva hai ataH RSiyoM ne 'ahaM' ko aha~ kA rUpa diyaa| usameM agni-bIja zaktivAcI 'ra' ko jodd'aa| isase jIvAtmA ko uThakara paramAtmA taka pahu~cane kI zakti prApta huii| isa prakAra 'ahaM' kA vijJAna bar3A sukhada Azcarya paidA karane vAlA siddha huaa| 'a' prapaMca jIva kA bodhk| baMdhana baddha jIva kA bodhaka hai aura 'ha' zaktimaya pUrNa jIva kA vAcaka hai lekina 'ra' kriyamANa kriyA se yukta-uddIpta aura parama ucca sthAnoM meM pahu~ce paramAtma tattva kA bodhaka hai| isa prakAra vibhinna kAryoM ke lie zabdoM ko milAkara maMtra banAye jAte haiN| maMtroM ke prakAra, prayojana, prabhAva aneka haiN| unako vidhivata samajhane aura jIvana meM utArane kA saMkalpa hone para maMtra vijJAna spaSTa aura kAryakara hogaa| yaha eka vaijJAnika mAnyatA hai ki dhvani kA hamAre citta kI sthitiyoM aura vicAroM kI zrRMkhalA para amita prabhAva par3atA hai| hama hamAre vyavahArika jIvana meM yaha anubhava bhI karate haiM ki maMdira meM sunAI dene vAlI vINA yA bAMsurI kI tAna se citta pavitra Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotA hai to nATaka-nauTaMkI meM kisI kAminI kI pAyala dhuMgharuoM kI rUnaka-jhUnaka se citta uttejita bhI ho uThatA hai| gAliyAM aura bhajana donoM se nikalane vAle svaroM kA prabhAva alaga-alaga hotA hai| isI pariprekSya meM 'logassa' ke dhvani prakaMpanoM evaM varNa samUhoM ko maiM eka mahAzakti ke rUpa meM dekhatI huuN| viziSTa mahattvapUrNa tathya yaha hai ki 'logassa-mahAmaMtra' meM saMyojita varNa samUha se citta meM asAdhAraNa dhvani taraMgeM utpanna hotI haiM aura una asAdhAraNa evaM cAmatkArika taraMgoM se RNAtmaka yA dhanAtmaka vidyuta zakti paidA hotI hai usase karma-kalaMka dhvasta ho jAtA hai tathA aneka RddhiyAM-siddhiyAM prApta hotI haiM zarta eka hI hai ki arhat siddha paramAtmA se advaita sthApita kiyA jaaye| yaha saba sAdhanA ke prakarSa se hI saMbhava ho sakatA hai| logassa kA anveSaNa evaM abhivyakti eka divya sAdhanA ke rUpa meM ullikhita hone ke kAraNa isa kRti kA nAma "logassa-eka sAdhanA" rakhA gayA hai| arhat va siddha bhagavantoM kA virATa svarUpa eka laghukAya pustaka meM kaise samA sakatA hai? bhAskara ke vizvavyApI Aloka ko eka pakSI apane ghoMsale meM baMda karane kA garva kaise kara sakatA hai? phira bhI vaha apane ghoMsale ke aMdhakAra ko to dUra kara hI sakatA hai| kyA virATa mahAsAgara meM se eka-eka jala-kaNoM ko nikAlakara dikhAnA usa mahAsAgara kA paricaya ho sakatA hai? phira bhI jo kucha bana pAyA hai yaha una mahApuruSoM ke prati bhakti ke udgAra tathA hArdika zraddhA kA eka laghu rUpa hai| arhat-siddha bhagavantoM ke prati mere antastala meM vidyamAna zraddhA aura bhakti hI isa racanA kI pRSThabhUmi hai| ___caitanya kI amRtakathA, lokamaMgala kI bhAvanA, amRtatva kI khoja va prApti hI isa kRti ko likhane kA uddezya rahA hai| karmoM kA kSaya hI cetanA ko vikasita karatA hai| isa satya tathya ko madhya najara rakhate hue isa graMtha meM saMsAra ke baMdhana aura mokSa kA samAdhAna prastuta karane ke sAtha-sAtha dhyAna kI prakriyA kA digdarzana karAyA gayA hai to dUsarI tarapha logassa ke vyAvahArika, AdhyAtmika, dArzanika aura vaijJAnika svarUpa ko bhI abhivyakta karane kA prayAsa rahA hai| kyoMki vijJAna kA tathya tathA darzana kA satya sAhitya ke dharAtala para sundara kA rUpa dhAraNa kara jana sAmAnya ke lie AhlAdaka bana jAtA hai| saMyama paryAya ke paccIsa varSoM kI parisamApti para vIra bhUmi bIdAsara meM jaba maiMne namaskAra mahAmaMtra bhAga 1 va bhAga 2-donoM pustakeM zrIcaraNoM meM samarpita kI taba cAroM tarapha se apanI divya jyotsanA se AhlAdita kara gurudeva (AcAryazrI mahAprajJajI) ne apane caraNoM kI isa nanhIM sI rajakaNa ko puruSArthI banane kA sAmarthya pradAna karate hue kahA-"puNyayazA kA adhyayana acchA hai, yaha kucha na kucha Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karatI rahatI hai, isa varSa aura adhika vikAsa kro"| isI krama meM mAtR hRdayA mahAzramaNI sAdhvIpramukhAzrI jI ne AzIrvAda kI eka paMkti meM likhA- "sAdhvI puNyayazAjI ke zrama kI sArthakatA isI meM hai ki unake mana meM puruSArtha kI lau jalatI rhe|" usa prasanna mudrA aura saMjIvanI pradAna karane vAle ina AzIrvacanoM se merI kAryazIlatA ko jo gati milI, jo prANoM ko abhinava UrjA milI kRtajJatA jJApita karane meM zabda asamartha haiN| maiM logassa kI bhUmikA meM baiThakara usa mahAguru ko praNAma karatI hU~ ki unakI ahetukI kRpA evaM sahaja preraNA mere mAnasa maMdira meM sadaiva sphUrta hotI rhe| jyoMhi gurudeva ko pustakeM samarpita kara maiM zAsana gaurava sAdhvIzrI rAjImati jI ke pAsa pahu~cI Apane prasannatA se mujhe utsAhita karate hue kahA-"Age kyA karanA hai"? mere mu~ha se sahaja hI nikalA-"logassa ke bAre meM likhanA hai|" basa usI dina se eka lakSya bana gayA ki aba apanI cetanA ko logassa ke anveSaNa meM anuprANita karanA hai| pharavarI 2006 meM bIdAsara se gurudeva kA maMgalapATha suna hamane jodhapura (saradArapurA) cAturmAsa hetu vihAra kiyaa| do divasa pazcAt lADanU pahu~cate hI gurubala aura guru zakti ko AdhAra banAkara maiMne logassa para likhanA zurU kiyaa| guru ke kRpA bhare AzIrvAda se ziSya kI zakti aura karmaThatA ko vizeSa gatizIlatA milatI hai, yaha maiMne paga-paga para anubhava kiyA hai| lakSya, lagana aura lekhana kI tatparatA ke sAtha-sAtha mujhe vyakta avyakta gurubala se satat mArgadarzana milatA rahA hai| kalpanA hI nahIM thI ki itanA zIghra yaha kArya ho jaaegaa| kyoMki namaskAra mahAmaMtra para to bahuta sAhitya sAmagrI upalabdha huI thii| parantu logassa para koI vizeSa sAhitya nahIM milaa| phira bhI gurubala aura saMkalpa-bala mere sAtha thaa| isalie chuTa-puTa sAmagrI milatI rahI aura utsAha pUrvaka lekhana kA kArya calatA rhaa| isa madhya kucha dina hamArA nImaca (M.P.) meM rahanA huaa| vahA~ prophesara S.L. nAhara (zAMtilAlajI nAhara) kA sahaja yoga mila gyaa| unhoMne isa kRti ko pariSkRta, parimArjita evaM saMzodhita karane meM apanA samaya aura zrama lgaayaa| prophesara nAhara dvArA pradatta kucha sujhAvoM ne merI lekhanI ko sudRr3ha bnaayaa| kadama-kadama calate-calate lagabhaga Der3ha varSa meM yaha prayAsa 'logassa-eka sAdhanA' bhAga 1 va bhAga 2 ke rUpa meM saphala ho gyaa| isameM logassa sAdhanA ke jina-jina prayogoM ko darzAyA gayA hai ve adhikAMza prayoga mahAyogI AcArya zrI mahAprajJajI ke sAhitya se prApta kiye gaye haiM aura kAphI prabhAvI bhI pAye gaye haiN| 'logassa' apane bhItara anaMta-anaMta saMbhAvanAeM sameTe hue hai ataH Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'logassa - eka sAdhanA' - bhAga - 1 pustaka bhI pAThaka meM vikAsa kI anaMta anaMta saMbhAvanAeM khojatI - sI pratIta hogI / siddha bhagavanta anaMta hai merI vaMdanA kI bhAva urmiyAM bhI anaMta haiM ataH hRdaya se maiM natamastaka hU~ 'caturviMzati - stava' (arhat-siddha paramAtmA) ke prati jisameM avagAhana kara mujhe bahuta kucha pAne kA suavasara milA hai| gaNa yA gaNi ke anaMta upakAroM se upakRta, AcAra-niSTha, saMgha va saMghapati ke prati samarpita, tattvajJAna va saMskAra pradAtrI svargIyA sAdhvI zrI sukhadevAMjI evaM svargIyA tapasvinI sAdhvI zrI bhattUjI ke jIvana se mujhe jo milA use kabhI nahIM bhulAyA jA skegaa| mujhe sahaja hI gaurava kI anubhUti hotI hai ki gaNAdhipati gurudeva zrI tulasI ne jIvana nirmANa ke una apUrva kSaNoM meM mujhe una kalAtmaka hAthoM sauMpA jisase yaha laghukRti nirmita ho pAI / maiM zraddhAvanata hU~ gaNAdhipati gurudeva zrI tulasI ke prati jinhoMne niHsvArtha bhAva se sUrya kI taraha mere jIvana patha ko Alokita kiyaa| caMdramA kI taraha saMsAra dAvAnala meM vidagdha ko zItalatA pradAna kii| gaMgA kI taraha pApoM kA zamana kiyA / anaMta vistRta AkAza kI taraha apanI chAyA meM zaraNa dI / zraddhAsikta praNati hai AcArya zrI mahAprajJajI ke pAvana pAdAravindoM meM jinakI atIndriya cetanA se niHsRta pAvana razmiyoM ke ujAsa ne mere patha ko prazasta kiyA hai| maiM praNata hU~ AcAra-niSThA evaM adhyAtma-niSThA ke pratIka tathA vANI ke alpa prayoga meM bahuta kucha kaha dene kI kSamatA dhAraNa karane vAle avicala dhRtidhara parama pUjya AcArya zrI mahAzramaNajI ke caraNa kamaloM meM jinakI divya dRSTi aura karuNAdRSTi merI saMyama-sAdhanA aura sAhitya - sAdhanA donoM ko Alokita kara rahI hai / pUjya pravara ne vyastatama kSaNoM meM bhI mahatI kRpA kara kRti kA avalokana kiyA aura AzIrvacana pradAna kiyaa| isase kRti kA pratyeka pRSTha, paMkti aura akSara gauravAnvita huA hai / natamastaka hU~ aharniza sArasvata sAdhanA meM saMlagna saMgha mahAnidezikA AdaraNIyA mahAzramaNI sAdhvIpramukhA zrI kanakaprabhAjI ke prati jinake vAtsalya netra hameM satata protsAhita karate rahate haiM / maiM AbhArI hU~ AdaraNIyA mukhya niyojikAjI ke prati, jinhoMne sadaiva mujhe isa dizA meM utsAhita rkhaa| maiM bahuta-bahuta AbhArI hU~ zAsana gaurava sAdhvIzrI rAjImatijI kI jinakI pAvana preraNA ne mujhe apane jIvana ke virATa lakSya se jur3e logassa mahAmaMtra meM abhinata karane ke lie prerita kiyA / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atyanta kRtajJa hU~ agragAmI sAdhvIzrI sarojakumArIjI kI jinakA pUrA-pUrA sahayoga va mArgadarzana mujhe barAbara milatA rhaa| kRtajJatA jJApita karatI hU~ sAdhvI zrI candralekhAjI, sAdhvI zrI prabhAvanAjI evaM sAdhvI zrI somaprabhAjI ke prati jinakA vyakta-avyakta satata sahayoga milatA rhaa| - maiM nahIM bhUla sakatI prophesara S.L. nAhara ko jinhoMne isa kRti ko samRddha banAne meM apanA samaya lgaayaa| kRtajJatA jJApita karatI hU~ sAdhvI zrI zubhaprabhAjI ke prati, jinhoMne isa kRti ko sajAne, saMvArane evaM samRddha banAne meM zrama lagAyA hai| prUpha saMzodhana meM mahilA maMDala adhyakSA, peTalAvada, zrImati lalitA bhaMDArI evaM kanyAmaMDala saMyojikA, peTalAvada, suzrI khuzabU mehatA tathA suzrI zilpA mAru, peTalAvada ne niSThA se zrama aura samaya lagAyA hai| ___ anta meM maiM una saba vidvad racanAkAroM kI hRdaya se AbhArI hU~ jinakI sAhitya srotasvinI meM yat-kiJcit avagAhana kara mujhe logassa ko samajhane kI divya dRSTi milii| jo par3hA, samajhA, anubhava kiyA vahI saMkSipta rUpa meM prastuta kiyA hai| presa saMbaMdhI dAyitva ke nirvahana meM peTalAvada mahilA maMDala kI maMtrI zrImati pramilA kAsavA ne jo zrama aura sahayoga kiyA hai, use bhI bhulAyA nahIM jA sktaa| Adarza sAhitya saMgha (kezava prasAda caturvedI) ne kRti ke TaMkaNa se lekara prakAzana taka ke kArya ko zIghratAzIghra kara mere kArya meM sahayoga kiyA hai| yaha kRti pAThaka ke hRdayAmbudhi meM AnaMda kI urmiyoM kA sRjana kregii| astitva bodha ke AtmalakSI biMdu se isake pAThaka AtmA kI samatA aura citta kI nirmalatA ko uttarottara vikasita karate rhe| isI bhAvanA ke sAtha 'logassa' jo anaMta-anaMta AsthAoM kA kendra hai isake viSaya meM merA svakathya kyA ho sakatA hai, kevala namana...namana...antahIna nmn| __maiM nirantara zIla aura zruta ke nirjhara meM abhisnAta hotI rahU~, inhIM maMgala bhAvoM ke sAtha hRdaya samrATa AcArya zrI mahAprajJajI kI nimnokta paMktiyoM se yaha svakathya svatathya bane, gurudeva ke isI AzIrvAda ke sAtha tuma nirupadrava, hama nirupadrava, tuma hama saba hai AtmA, tava jAgRta AtmA se hama saba bana jAeM prmaatmaa| OM hyaM hI hUM haiM hauM haM haH aMtara-mala dhula jAe // caityapuruSa jaga jAe // sAdhvI puNyayazA iMdaura 17-agasta-2010 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauvIsatthava (caturviMzatistava) logassa ujjoyagare, dhammatitthayare jiNe / arahaMte kittaissa, cauvIsapi kevalI // 1 // usabhamajiyaM ca vaMde, saMbhavamabhinaMdaNaM ca sumaiM ca / paumappahaM supAsaM, jiNaM ca caMdappahaM vaMde // 2 // suvihiM ca puSpadaMtaM, sIala sijjaMsa vAsupUjjaM ca / vimalamaNaMtaM ca jiNaM, dhamma saMtiM ca vaMdAmi // 3 // kuMthu araM ca malliM, vaMde muNisuvvayaM nami jiNaM ca / vaMdAmi riTThanemiM, pAsaM taha vaddhamANaM ca // 4 // evaM mae abhithuA, vihuyarayamalA pahINajaramaraNA / cauvIsaMpi jiNavarA, titthayarA me pasIyaMtu // 5 // kittiya maMdiya mae, je e logassa uttamA siddhA / Arogga bohi lAbhaM, samAhivaramuttamaM kiMtu // 6 // caMdesu nimmalayarA, Aiccesu ahiyaM payAsayarA / sAgaravaragaMbhIrA, siddhA siddhiM mama disaMtu // 7 // Page #24 -------------------------------------------------------------------------- Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukrama 58 65 1. logassa ke saMdarbha meM bodhi lAbha kI mahattA 2. samAhivaramuttamaM kiMtu-1 3. samAhivaramuttamaM diMtu-2 4. caMdesu nimmalayarA 5. Aiccesu ahiyaM payAsayarA 6. sAgaravaragaMbhIrA 7. siddhA siddhiM mama disaMtu 8. logassa AdhyAtmika padAbhiSeka 6. logassa aura kAyotsarga 10. logassa aura tapa 11. logassa kA varSAMtapa 106 12. graha zAMti aura tIrthaMkara japa 13. cakra aura tIrthaMkara japa 14. logassa kalpa 15. caubIsI aura AcArya jaya pariziSTa-1 1. zrI vajrapaMjara stotra 157 2. kisa mahIne meM kauna-se tIrthaMkara kA kauna-sA kalyANaka 156 pariziSTa-2 uddhRta, ullikhita, avalokita graMthoM kI tAlikA 113 123 134 140 163 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. logassa ke saMdarbha meM bodhi lAbha kI mahattA ghanIbhUta zraddhA hI satya kA sAkSAtkAra karA sakatI hai| bhagavAna mahAvIra ne kahA-mokSa kA saccA kAraNa darzana hI hai| cAritra se yadi pA~va phisala jAye to ghabarAo mata kiMtu zraddhA ke sahAre ko kabhI mata sarakane do| samyak darzana meM vaha zakti hai ki usakI upasthiti meM durgati kA baMdha ho hI nahIM sktaa| yadi yaha sAtha nahIM chor3e to cAritra kI prApti karA hI detA hai, isa bhava meM nahIM to parabhava meN| arhata hamAre Adarza haiN| unake jIvana se preraNA pAne ke lie hama unake guNoM kA smaraNa karate haiN| arhat banane kA arthAt vItarAgI banane kA saMkalpa puSTa karate haiN| hamAre bhItara anaMta zaktiyoM kA khajAnA hai| usa khajAne ko khojane kI AvazyakatA hai| jinhoMne usa khajAne ko khojA hai, AtmasAkSAtkAra kiyA hai, unake prati hamArI vaMdanA hI hamArA usa dizA meM prasthAna hai| yahI kAraNa hai ki sAdhaka logassa-stava ko mAdhyama banAkara arhat bhagavantoM se 'bohilAbhaM' (ditu) kahatA huA Atma-saMbodhi kI lokottara bhAvanA abhivyakta karatA hai| vastutaH eka saccA sAdhaka, AtmArthI sAdhaka kisI bhautika sAmagrI kI nahIM varan dharma jaise amUlya Atmika padArtha kI hI icchA karatA hai| arhat bhagavantoM kI stuti se sAMsArika sukha saMpatti va aizvarya kI abhilASA karanA bhagavAna kI bhakti nahIM saudA mAtra hai| eka saccA sAdhaka aisA kabhI nahIM kara sktaa| bodhi lAbha kI abhilASA kyoM? ghanIbhUta zraddhA hI satya kA sAkSAtkAra karA sakatI hai| bhagavAna mahAvIra ne kahA-"bhaTTeNaM carittAoM dasaMNaM dar3hayaraM gaheyavvaM" / arthAt cAritra se pAMva phisala jAye to ghabarAo mata kiMtu zraddhA ke sahAre ko kabhI mata sarakane do| samyak darzana meM vaha zakti hai ki isakI upasthiti meM durgati kA baMdha ho hI nahIM sktaa| yadi yaha sAtha nahIM chor3e to cAritra kI prApti karA hI detA hai, isa bhava meM nahIM logassa ke saMdarbha meM bodhi lAbha kI mahattA / 1 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to parabhava meN| isalie bhagavatI sUtra TIkAkAra ne kahA hai-"mokSa kA saccA kAraNa darzana hI hai ataeva jJAna kI apekSA darzana kA hI prayatna karanA cAhie aura darzana ke bAda jJAna ke vistAra kA prayatna honA caahie| jJAna-darzana ke samyak hone para hI cAritra samyaka cAritra kahA jAtA hai|"1 bhavyajIva sabase pahale kRSNa pakSI se zukla pakSI banate haiM usake bAda samyaktvI, parita saMsArI, sulabha bodhi, ArAdhaka', caramazarIrI hokara mukta ho jAte sAdhaka arhata stuti ke mAdhyama se apanI Atma-zaktiyoM kA jAgaraNa karatA hai| sabhI dharmazAstroM meM aise sahasroM AkhyAna yA dRSTAnta milate haiN| jahA~ aDola zraddhA ke bala para vyakti ne asaMbhava yA mahAduSkara kArya kara lie athavA aniSTakArI kAryoM ke phala se mukti pA lii| vAstava meM siddhiyoM ke svastika racAne vAlI mahAzakti kA nAma hI hai-shrddhaa| kitanI saccAI hai nimnokta paMktiyoM meM kauna kahatA hai ki zraddhA ke jubAM hotI hai| yaha to vo cIja hai jo A~khoM se bayAM hotI hai| itihAsa vizruta kucha dRSTAnta jo preraka aura zraddhA bala ko balavattara banAne vAle haiM, yathA* bhagavAna ke prati dRr3ha vizvAsa se bhakta prahalAda ko dharatI ke kaNa-kaNa meM bhagavAna ke darzana hone lage aura hiraNyakazyapa kI cunautI para staMbha meM se bhagavAna viSNu nRsiMhAvatAra ke rUpa meM prakaTa ho gye| bAla bhakta dhruva ne avicala bhakti aura tapasyA se bhagavAna kA smaraNa kiyA aura usane nakSatra loka meM zAzvata dhruvatAre kA sthAna pA liyaa| tIrthaMkara mahAvIra ke darzanArtha jAte mArga meM saMkaTa utpanna hone para seTha sudarzana ne jaba bhagavAna kA smaraNa kiyA to arjunamAlI kA khaDga sahita hAtha U~cA kA U~cA raha gayA aura vaha koI ghAtaka prahAra nahIM kara skaa| mahAsatI sItA ne jaba apane zIla para AsthA saMkaTa dekhA to vaha agni meM praveza kara gaI aura agni ke sthAna para jaladhArA pravAhita ho gii| mahAsatI subhadrA ne kacce dhAge meM chalanI bAMdhakara kueM kA pAnI khIMcA va usa pAnI ko chAMTakara campAnagarI ke dvAra mAtra AsthA ke bala para khola diye| * jaghanya eka tathA utkRSTa 15 bhavoM ke bhItara mokSa jAne vAlA 2 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA harSadeva ne mAnatuMga AcArya ko 48 lohe kI ber3iyoM vAlI zrRMkhalA se jakar3a diyA va koTharI meM baMda kara tAle lagA diye| usa samaya mAnatuMga sUri ne apane ArAdhyadeva bhagavAna RSabha (prathama tIrthaMkara) kI stuti prAraMbha kI aura jyoM-jyoM ve eka-eka pada bolate gaye eka-eka kar3I TUTatI gaI aura pUrI stuti samApta hote hI sArI kar3iyAM TUTa gaIM, ve svataMtra hokara bAhara A gye| vaha padya racanA bhaktAmara ke nAma se vartamAna meM bhI upalabdha hai| isI prakAra zrAvaka zobhajI kI ber3iyoM kA TUTanA, sAdhvI rUpAMjI kA khor3A TUTanA, sAdhvIpramukhA navalAMjI kA dvAra khulanA, aMgAroM kI varSA kA thamanA Adi anekoM ghaTanA prasaMga AsthA kI puSTi ke jvalaMta pramANa haiN| - zraddhA aura AsthA kA phalitArtha pAne ke lie eka hI tathya dhyAna meM rakhanA hotA hai ki zraddhA avicala ho, aDola ho, niSkaMpa ho, nisaMzaya ho| aisA tabhI ho sakatA hai jaba zraddhA karane vAlA vyakti nirmala citta kA sahaja-sarala svabhAva vAlA ho| ___uparokta uddharaNoM se yaha spaSTa ho jAtA hai ki zraddhA ke bala para vyakti bhayaMkara kaSToM ko pArakara athavA rAga-dveSa ke baMdhanoM se mukta hokara zAMti, samAdhi va sukhoM kI prApti kara sakatA hai| parantu vaha zraddhA parama durlabha hai isalie AtmArthI sAdhaka bodhi lAbha kI abhilASA karatA hai| jaisA ki uttarAdhyayana meM kahA gayA hai cattAri paramaMgANi, dulhANI ya jNtunno| mANusattaM suI saddhA, saMjamammi ya vIrayaM // kisI prANI ke lie cAra sthAI mahattva kI bAtoM kI prApti durlabha hai1. manuSyatA 2. adhyAtma vANI kA zravaNa 3. zruta meM zraddhA 4. saMyama sAdhanA meM zakti kA niyojana bodhilAbha kI sthiratA ke lie kucha prazna mananIya haiM jaise-bodhi kyA hai? bodhi kI mahattA kyA hai? bodhi kahA~ hai? bodhi prApti ke sAdhaka-bAdhaka tattva kauna-kauna se haiM? bodhi ko sthira rakhane meM kauna-kauna se upAya haiM? tathA jIvana meM bodhi kA itanA mahattva kyoM hai? ityaadi| bodhi kyA hai? __mukhyataH bodhi (samyaktva) ke do prakAra haiM1. nizcaya samyaktva 2. vyavahArika samyaktva logassa ke saMdarbha meM bodhi lAbha kI mahattA / 3 - m Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA kA bodha honA nizcaya samyaktva hai aura tattvoM kA bodha honA vyavahArika samyaktva hai| yahI tathya AcArya zaMkara kI vANI meM udbhASita huA hai manuSyattvaM mumukSutvaM mahApuruSa sNshryH| durlabhaM trayamevaitat devAnugraha haitukam // arthAt manuSya jIvana, mumukSA bhAva evaM mahApuruSoM kI sannidhi-ye tInoM durlabha haiM, daivika anugraha se hI inakI upalabdhi saMbhava hai| maryAdA puruSottama zrIrAma ne bhakta hanumAna se pUchA-hanumAna! terA aura merA kyA saMbaMdha hai? hanumAna ne anekAnta kI bhASA meM uttara dete hue kahA dehabhAvena dAsosmi, jIva bhAve tvdNshkH| Atma bhAve tvamevAhamiti me nizcitA mtiH|| ... deha dRSTi se yaha sarva vidita hai ki Apa svAmI haiM aura maiM sevaka huuN| jIva dRSTi se Apa pUrNa haiM aura maiM apUrNa hU~, Apa zuddha haiM maiM azuddha hU~, Apa nirmala haiM maiM samala huuN| ___Atma dRSTi se jo Apa haiM vaha maiM hU~, jo svarUpa ApakA hai vahI merA hai| svarUpa kI dRSTi se ApameM aura mere meM koI antara nahIM hai| hanumAna ke isa pAradarzI ciMtana se zrIrAma bahuta prasanna aura saMtuSTa hue| sacamuca aisA ciMtana samyak dRSTi saMpannatA kA pratIka hai| yaha samyak dRSTi hI bodhi prApti kA bIja hai| abhavya jIva anaMta bAra sattaraha pApa sthAnoM kA varjana karatA huA zramaNocitta ugra kriyA ke prabhAva se no graiveyaka svarga meM ahamindra bana jAtA hai| vahAM usameM lezyA bhI zukla hotI hai phira bhI eka mithyAtva ke zalya se vaha anaMta saMsArI hI rahatA hai isalie mokSArthI ko mithyAtva kA zalya nikAlanA parama Avazyaka hai| mithyAtva ke eka bAra haTa jAne aura samyaktva prApta ho jAne para cAritra AtA hI hai bhale hI vaha bhavAntara meM aae| isIlie AcArya tulasI kI haMsa manISA ne saMgAna kiyA jJAna se nija ko nihAreM, dRSTi se nija ko nikhaare| AcaraNa kI urvarA meM lakSya-taruvara lhlhaaeN| bhAva bhInI vaMdanA bhagavAna caraNoM meM car3hAe // " bodhi kI mahattA dharma kA mUla samyak darzana hai|' jo samyak darzana se rahita hai unheM Atmopa 4 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ labdhi nahIM hotI, nirvANa kI prApti nahIM hotI / ' ArAdhanA se rahita hone ke kAraNa ve saMsAra meM hI bhaTakate rahate haiM jisa prakAra mUla ke naSTa ho jAne para usake parivAra - skaMdha, zAkhA, patra, puSpa, phala kI vRddhi nahIM hotI / yahI kAraNa hai ki jinendra bhagavAna ne darzana ko dharma kA mUla aura mokSa mahala kA prathama sopAna batAyA hai| bhagavAna mahAvIra ne 'saddhA parama dullahA' kahakara usakI prApti ko parama durlabha batAyA hai / jisa prakAra loka meM jIva rahita zarIra ko zava kahate haiM vaise hI samyak darzana rahita puruSa cala zava hai / zava loka meM apUjya hai aura samyak darzana rahita puruSa lokottara mArga meM apUjya hotA hai| muni va zrAvaka dharmoM meM samyaktva kI hI vizeSatA hai / jisa prakAra kamalinI svabhAva se hI jala se lipta nahIM hotI usI prakAra samyak dRSTi jIva bhI svabhAva se hI viSaya kaSAyoM se lipta nahIM hotA / " zraddhAhIna vyakti ko kabhI zAMti samAdhi nahIM mila sktii| isake viparIta zraddhA hameM rAga zakti se mukta kara sakatI hai| zraddhA/ bodhi sulabha kisake lie hotI hai usa rahasya ko ujAgara karate hue bhagavAna mahAvIra ne kahA samattadaMsaNarattA aniyANA sukkaleza mogAr3hA / iya je maranti jIvA, tesiM sullahA bhave bohi // 14 arthAt jo samyak darzana meM anurakta, nidAna (phala kAmanA se rahita) rahita aura zukla lezyA meM pratiSThita hai - aisI sthiti meM jo jIva marate haiM unake lie bodhi sulabha hai| isa prakAra jinhoMne sarvasiddhi karane vAle samyaktva ko svapna meM bhI malina nahIM kiyA hai, ve hI dhanya haiM, ve hI kRtArtha haiM, ve hI zUravIra haiM aura ve hI paMDita haiM / " uparokta sAre vivecana kA sAra nimnokta paMktiyoM meM samajhA jA sakatA hai kiM bahunA bhavieNaM je siddhA naravarA gae kAle / sijhahije va bhaviyA taM jANaha sammamAhappaM // 16 adhika kahane se kyA lAbha hai? itanA samajha lenA ki Aja taka jitane jIva siddha hue haiM aura bhaviSyakAla meM hoMge vaha saba samyak-darzana kA hI mAhAtmya haiM / yadi samyak zraddhA rUpa eka aMka hai to Age jitane bhI zUnya lageMge utanI hI usakI mUlyavattA bar3hatI jAyegI / bodhi kahA~ hai? bodhi samyak jJAna, samyak darzana aura samyak cAritra kA dizAbodha hai / vaha gati bhI hai aura gaMtavya bhI hai, vaha sAdhanA bhI hai aura siddhi bhI hai, vaha pUrNatA bhI logassa ke saMdarbha meM bodhi lAbha kI mahattA / 5 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai aura riktatA bhI hai| yadi eka vAkya meM kahA jAye to bodhi AtmA ke astitva kA saMbodha hai / prAg aitihAsika kAla kI ghaTanA hai prathama tIrthaMkara bhagavAna RSabha ke samIpa eka dina unake aThThAnaveM putra Ae aura prArthanA kI ki "bhante ! bharata ne hama sabase rAjya chIna lie haiN| apanA rAjya pAne kI abhilASA se hama ApakI zaraNa meM Ae haiM / " bhagavAna RSabha ne kahA - " maiM tumheM yaha rAjya to nahIM de sakatA kiMtu aisA rAjya de sakatA hU~ jise koI chIna na ske|" putroM ne pUchA - "vaha rAjya kauna-sA hai ?" bhagavAna ne kahA - "vaha rAjya hai AtmasvarUpa kI upalabdhi" / putroM ne punazca prazna kiyA- "vaha kaise prApta ho sakatI hai ?" taba bhagavAna ne samAdhAna kI bhASA meM kahA saMbujjhaha kiM na bujjhai, saMbohi khalu pecca dullahA / No hUvaNamaMti rAio, No sulabhaM puNarAvi jIviyaM // 7 saMbodhi ko prApta kro| tuma saMbodhi ko prApta kyoM nahIM kara rahe ho ? bItI rAta lauTakara nahIM aatii| yaha manuSya janma bAra-bAra sulabha nahIM hai| hama jo pAnA cAhate haiM, hamAre pAsa hai, bAhara se hameM kucha bhI nahIM lenA hai / bhagavAna se pratibodha pA ve sabhI pravarjita ho saMbodhi ko prApta kara usa anupama Atma rAjya ko upalabdha ho gaye / sArAMza meM kahA jA sakatA hai ki yaha saMbodha kahIM bAhara se nahIM AtA, jo bhItara suSupta thA vaha jAgRta ho jAtA hai aura jaba sva-para kA bodha jAgRta ho jAtA hai taba vyakti kA jo rUpAntaraNa anAdi kAla se ghaTita nahIM huA vaha rUpAntaraNa ghaTita hone laga jAtA hai / adhyAtma yogI AcArya zrI tulasI ne bhagavAna mahAvIra kI vANI ke AdhAra para isa rahasya ko nimnokta paMktiyoM meM darzAyA hai" jisane zabdAdika viSayoM se bhinna svayaM ko jAna liyA usane mUrcchA saMga tyAga saviveka bheda - vijJAna kiyA vaha AtmavAna - AtmA ko usane pAyA hai vaha jJAnavAna - usane caitanya jagAyA hai| vaha vedavAna - zAstroM kA sahI nicor3a kiyA 6 / logassa - eka sAdhanA -2 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha dharmavAna - samatA se nAtA jor3a liyA vaha brahmavAna - usane jaga se mana mor3a liyA vaha parama tattva kA saMtAnI AyAro kI arhat vANI // bodhi prApti ke nimitta kAraNa 6 1. anukaMpA akAmanirjarA 2. 3. bAla tapa 4. dAna 5. vinaya 6. vibhaMga ajJAna 7. saMyoga - viprayoga 8. vyasana-kaSTa 6. utsava 10. Rddhi, 11. satkAra bodhi prApti ke upAya 2. 1. dRSTa ( dekhane se ) - zreyAMsa ne bhagavAna RSabha ke darzana se bodhi prApta kI / zruta ( sunane se ) - AnaMda aura kAmadeva ne sunakara bodhi prApta kI / 4. 3. anubhUta ( anubhUti se ) - valkalacIrI ko pitA ke upakaraNoM se bodhi prApta huI / kSaya (karmoM ke kSaya se) - caMDakauzika ko karmoM ke kSaya se bodhi prApta huI / 5. upazama ( karmoM ke upazama se) - aMgaRSi ko karmoM ke upazama se bodhi prApta huI / bodhi (samyaktva) ke lakSaNa" zama-krodha Adi kaSAyoM kI zAMti / 1. 2. saMvega - mokSa kI abhilASA / 3. nirveda - saMsAra se virakti / 4. Astikya- AtmA karma Adi meM vizvAsa / 5. anukaMpA - prANImAtra ke prati dayAbhAva / uparokta inhIM tattvoM ko karmabaMdha aura mukti kI prakriyA meM nimna prakAra se ullekhita kiyA gayA hai - logassa ke saMdarbha meM bodhi lAbha kI mahattA / 7 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. bheda vijJAna-jar3a-cetana kI bhinnatA kA bodha / 2. Atmaupamya buddhi-sabako Atmatulya smjhnaa| 3. Agraha kI alpatA-satya ke prati sahaja dRsstti| 4. krodha Adi kaSAyoM kI alptaa-smbhaav| 5. pApabhIrutA-pApAtmaka pravRttiyoM meM satat jaagruuktaa| bodhi prApti ke bAdhaka tattva (samyaktva ke dUSaNa) jaina zramaNopAsaka ke lie zraddhA ke pAMca doSa batalAe gae haiN|23 1. zaMkA-apane ArAdhya, lakSya yA tattva ke prati sNshy| 2. kAMkSA-bAhyADambara dekhakara apane iSTa yA dharma tattva ko chor3a anya ke prati aakaaNkssaa| 3. vicikitsA-kriyA, sAdhanA yA dhyAna, smaraNa ke phala meM saMdeha / 4. parapASaNDa prazaMsA-parAye iSTa tattva yA lakSya kI prazaMsA arthAt mithyAdRSTi, vratabhraSTa puruSoM kI prshNsaa| 5. parapASaNDa paricaya-parAye iSTa, tattva athavA lakSya ke prati pragAr3ha saMsarga, __ sneha yA rAga paricaya arthAt mithyAdRSTi, vratabhraSTa puruSoM kA pricy| bodhi prApti ke sAdhaka tattva (samyaktva ke pAMca bhUSaNa)24 1. sthairya-dharma meM sthira rhnaa| 2. prabhAvanA-dharma kI mahimA bddh'aanaa| 3. bhakti-bhakti krnaa| 4. kauzala-dharma kI jAnakArI prApta krnaa| 5. tIrthasevA-sAdhu saMgha kI upaasnaa| bodhi ko sthira rakhane hetu nimnokta siddhAntoM ko jAnanA jarUrI hai| 1. AtmA hai| 2. AtmA dravya rUpa se nitya hai| 3. AtmA apane karmoM kI kartA hai| 4. AtmA apane kRta karmoM ko bhogatA hai| 5. AtmA karmamala se mukta hotA hai| bodhi durlabha bhAvanA kA ciMtana bhI bodhi sthiratA kA mahAna hetu hai| 8 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bodhi durlabha bhAvanA manuSya janma durlabha hai aura bodhi usase adhika durlabha hai| svayaM kA bodha honA bodhi hai| jIvana meM saba kucha pAkara bhI jisane bodhi nahIM pAI usane kucha nahIM pAyA aura bodhi pAkara jisane kucha bhI nahIM pAyA usane saba kucha pA liyaa| marane ke bAda saba kucha chUTa jAtA hai, vaha hamArI apanI sampatti nahIM hai| saMbodhi apanI saMpatti hai, use khojanA hai| janma ke pUrva aura marane ke bAda bhI jisakA astitva akhaNDa rahatA hai, usakI khoja meM nikalanA bodhi bhAvanA kA abhiprAya AcArya zrI mahAprajJajI ne bhAvanA ke abhyAsa kI eka sahaja sarala vidhi batAI hai| bhAvanA kA abhyAsa nimna nirdiSTa prakriyA se karanA iSTa siddhi meM sahAyaka ho sakatA haividhi sAdhaka padmAsana Adi kisI bhI Asana meM sthiratA pUrvaka baiTha jAe, pahale zvAsa ko zithila kreN| pAMca minaTa taka use zithila karane kI sUcanA dete jaaeN| jaba zvAsa zithila ho jAe taba upazama Adi para mana kendrita kreN| isa prakAra nirantara AdhA ghaMTA taka abhyAsa karane se purAne saMskAra vilina ho jAte haiM aura naye saMskAroM kA nirmANa hotA hai| samyak darzana kI durlabhatA kA ciMtana karanA evaM zrI RSabhadeva bhagavAna ke aThAnaveM putroM kI taraha samyaktva kA mahattva samajhakara vairAgyavAna bananA aura saMyama lenA hI isa bhAvanA kA uddezya hai| bodhi ke lakSaNa saMvega nirveda ke pariNAma 1. anuttara dharma zraddhA kI praapti| 2. anuttara dharma zraddhA se tIvra saMvega kI praapti| 3. tIvratama krodha, mAna, mAyA, lobha kA kssy| 4. mithyAtva karma kA apunrbndh| 5. mithyAtva vishuddhi| 6. usI janma meM yA tIsare janma meM mukti (kSAyika samyaktva bodhi kI apekssaa)| 7. kAma bhogoM ke prati anAsakta bhaav| 8. indriyoM ke viSaya meM virkti| 6. AraMbha prityaag| 10. saMsAra mArga kA viccheda aura mokSa mArga kA sviikrnn| logassa ke saMdarbha meM bodhi lAbha kI mahattA / 6 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bodhi kI prApti kaba? bodhi prApti kA Antarika kAraNa anaMtAnubaMdhI (tIvratama) krodha, mAna, mAyA, lobha, samyaktva-mohanIya, mithyAtva-mohanIya aura samyaktva mithyAtva mohanIya-moha karma kI ina sAta prakRtiyoM kA upazama hone se upazama bodhi, kSaya hone se kSAyika bodhi aura kucha kA upazama tathA kucha kA kSaya hone se kSayopazama bodhi kI prApti hotI hai| ina sAta prakRtiyoM kA upazama Adi hone kA bAhya kAraNa sAmAnyataH dravya, kSetra, kAla aura bhAva hai| usameM dravya meM to sAkSAt tIrthaMkara ko dekhanA Adi pradhAna hai, kSetra meM samavasaraNAdika pradhAna hai, kAla meM arddhapudgala parAvartana saMsAra bhramaNa zeSa rahe taba tathA bhAva se yathApravRtti karaNa Adi kI prakriyA hai|* jIva pahale to akAma nirjarA ke dvArA 66 koTAkoTi sAgaropama kI mohanIya karma kI sthiti ko tor3atA hai usake bAda samyaktva prApta karatA hai| samyaktva prApti ke samaya bhI usake eka kor3Akor3a sAgaropama lagabhaga sthiti ke karma hote haiN| hRdaya cakra aura manaH cakra __ eka cakra sIdhI rekhA meM hai aura eka cakra hRdaya ke sAmane hai| eka kA nAma hRdaya cakra aura dUsare kA nAma hai anAhata cakra / AcArya zrI mahAprajJajI ke anusAra anAhata cakra (AnaMda-kendra) aura manaH cakra-donoM eka hI haiN| unhoMne likhA hai-'ghaTa-ghaTa meM rAma'-loga jo yaha bAta kahate haiM yaha vahI ghaTa hai| maiMne svayaM isa para dhyAna kiyA hai aura yaha anubhava bhI kiyA hai ki kaSAya zAMti ke lie yaha sabase acchA sthAna hai|6 AnaMda-kendra (hRdaya kA paripAzva) bahuta cAmatkArika hai| yahAM se prApta hone vAlA AnaMda zarIra ke rasAyanoM aura cetanA ke yoga se niSpanna hotA hai ataeva isa kendra kI sakriyatA se nimna guNa prakaTa hote haiM1. sahiSNutA kA vikAsa 2. paristhitiyoM ko jhelane kI kSamatA kA vikAsa 3. dIrgha sAdhanA ke pazcAt harSa aura zoka se pare eka naI cetanA (AnaMda) kI jaagRti| AcArya hemacandra ne isa cakra kI vizeSatA kA ullekha karate hue likhA hai tato'vidyA vilIyante, viSayecchA vinazyati / vikalpA vinivartante, jJAnamaMtarvijRmbhate // * yathApravRttikaraNa Adi kI vizeSa jAnakArI ke lie dekheM, "svAgata kareM ujAlo kA" pR. 102 se 104 / 10 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt AnaMda kendra para zvAsa kA saMyama aura mana ko kendrita karane kA phala hai avidyA kA nAza nirvikalpa avasthA kI prApti * viSayecchA kA pariSkAra * antarajJAna kA ucchavAsa pAradarzI prajJA ke dhanI AcArya zrI mahAprajJajI ne eka bahuta mahattva kI bAta kahI hai isa cakra ke viSaya meM, jisakA sAra yaha hai-"AgamoM ke anusAra AtmA ke ATha pradeza aise haiM, jo prakaTa rahate haiM, abhivyakta rahate haiM, una para koI AvaraNa nahIM aataa| jinheM hama manaH cakra kI ATha paMkhur3iyAM kahate haiM ve ye hI ATha pradeza haiM jina para cetanA ke pahuMcane se samyaktva kA vikAsa yA jAgaraNa kA vikAsa hotA hai| usake pahale jAgRti kA vikAsa nahIM hotaa| yaha sthAna nAbhi se 12 aMgula Upara anAhata cakra (AnaMda-kendra) ke nAma se vizruta hai| graMthi, cakra yA kamala-ye tInoM paryAyavAcI haiN| __ hRdayacakra se bhinna jo mana kA cakra, mana kA kamala yA mana kI graMthi (anaMtAnubaMdhI rAga-dveSa kI graMthi) hai usakI karNikA meM jAkara apanI sArI cetanA ko sameTakara hamArI ciMtana kI razmiyAM, hamArI pariNAma dhArA aura hamArI bhAvadhArA jo sAre zarIra meM pravAhita ho rahI hai, use saMkucita kara sameTakara jaba taka manaH karNikA para kendrita nahIM kara dete haiM taba taka usa graMthi kA bheda nahIM hotA hai aura usa graMthi kA bhedana hue binA jAgRti/samyak darzana yA samyaktva kI prApti nahIM ho sktii| yaha usakI prakriyA hai| arthAt AnaMda-kendra para dhyAna rAga-dveSa kI graMthi ko tor3ane meM sahayogI hai| jisakA pariNAma* AtmA aura zarIra kA bhedajJAna * hamAre astitva kA bodha * hamArI zakti kA bodha * hamAre antarjagat kI kriyAoM aura pratikriyAoM kA bodha ye sArI bAteM hamAre sAmane spaSTa ho jaayeNgii| phira mUrchA kI sthiti se hama jAgRti kI sthiti meM cale jaayeNge| aisA hamAre jIvana meM yaha pahalA kSaNa AtA hai yAni isa apUrvakaraNa kI sthiti kA anubhava kara hama antara kI yAtrA, jAgRti kI yAtrA ko zurU kara dete haiM aura dhIre-dhIre vItarAgatA taka pahu~ca sakate haiN| tIrthaMkara aura bodhi lAbha sabhI tIrthaMkaroM kI bodhi prApti ke bAda ke bhavoM kI saMkhyA nimna prakAra se haiM logassa ke saMdarbha meM bodhi lAbha kI mahattA / 11 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna RSabha-13 bhava bhagavAna zAMti-12 bhava bhagavAna munisuvrata-6 (3) bhava bhagavAna ariSTanemi-6 bhava bhagavAna pArzva-10 bhava bhagavAna mahAvIra-27 bhava zeSa sabhI tIrthaMkaroM ke-3 bhava tIrthaMkaroM ke bodhi prApti kA kAraNa prathama tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva kA jIva mukti se pUrva terahaveM bhava meM mahAvideha kSetra ke kSitipratiSThita nagara meM dhannA sArthavAha ke rUpa meM utpanna huaa| usa bhava meM sAdhuoM ko ghRta dAna dete hue bodhi (samyaktva) ko prApta huaa| dUsare tIrthaMkara bhagavAna zrI ajitanAtha ne apane pUrva janma meM ghora tapasyA kI thii| vahA~ vimala vAhana rAjA ke bhava meM arimardana AcArya kA upadeza sunakara bodhi kI prApti huii| usI bhava meM dIkSA lI tathA mahAna karma nirjarA kara tIrthaMkara gotra kA baMdha kiyaa| tIsare tIrthaMkara bhagavAna zrI saMbhavanAtha ne apane pUrva janma meM vipula vAhana rAjA ke bhava meM dharma dalAlI va zuddha dAna (supAtra dAna) se bodhi kI prApti kii| usI bhava meM tIrthaMkara baMdha ke 20 boloM kI ArAdhanA kara tIrthaMkara gotra kA baMdha kiyaa| pAMcaveM tIrthaMkara zrI sumatinAtha ne puruSa siMha rAjakumAra ke bhava meM vinaya naMdana muni ke upadeza se, 21veM tIrthaMkara naminAtha ne saMsAra kI nazvaratA kA ciMtana karate hue, 20veM tIrthaMkara munisuvrata ne naMdana muni ke pravacana se tathA bhagavAna mahAvIra ne mokSa prApti se pUrva 27veM bhava meM supAtra dAna se bodhi kI prApti kii| bodhi vRkSa aura bodhi prApti ___ bodhi vRkSa bahuta vizruta hai| azvattha saMjJA se prasiddha yaha vRkSa cikitsA dRSTi se vivecita hai| sAdhanA kI dRSTi se isakA nirUpaNa mahattvapUrNa hai| isake nIce baiThane vAle vyakti ke zvAsa roga dUra hotA hai yaha cikitsA sammatta hai| isake nIce baiThane vAle vyakti ke bodhi vikasita hotI hai, antardRSTi jAgatI hai yaha sAdhanA sammatta hai| isalie prAcIna sAhitya meM caitya vRkSa ke rUpa meM isakI pratiSThA huI hai| 12 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ logassa ke saMdarbha meM bodhi lAbha kI mahattA naMdI sUtrakAra zrI devavAcaka AcArya ne saMgha stuti karate hue samyak darzana ko samyak darzana rUpa vizuddha mArga vAlA, saMyama kA parikara - rakSaka, samyaktva rUpa prabhA vAlA nirmalacandra aura sumeruparvata kI dRr3ha vajramaya uttama aura bahuta gaharI AdhArazilA nIMva 34 rUpa mAnA hai jisa para ki cAritra tapAdi rUpa mahAna parvAdhirAja sudarzana Tika rahA hai| bodhi kA saMbaMdha Arogya aura samAdhi se saMpRkta hone ke kAraNa logassa meM 'Arogga bohilAbhaM samAhivara muttamaM diMtu' kahakara yugapat isa triveNI ko prApta karane kI bhAvanA vyakta kI gaI hai / bodhi lAbha ke saMdarbha meM logassa kI arthAtmA evaM svarUpa ciMtana para japa aura dhyAna kI aneka paddhatiyAM pracalita haiM / isa sAdhanA se saMkalpa zakti aura mana kI zakti vikasita hotI hai / supta zaktiyAM bhI jAgRta hone lagatI haiM / ataH isa stava kA japa urjasvitA ko bar3hAtA hai| isa prakAra logassa ke prayoga kI do dizAeM ho jAtI haiM - eka siddhi prApta karane kI aura dUsarI vyakti ke Antarika manodazA ke parivartana kI / zarIra kI taijasa zakti kA vikAsa hone para vacana siddhi, roga nivAraNa siddhi aura isa prakAra kI aneka siddhiyAM prApta hotI haiM jo bAhya laukika kaSToM kA nivAraNa karatI haiM tathA sahaja rUpa se bhautika siddhiyAM bhI prApta hotI haiM / lokottara mArga meM yaha sAdhanA vyakti ko antarmukhI hone aura kaSAyoM ko alpa karane hetu antaHpreraNA prerita karatI haiM / kaSAyoM ke alpIkaraNa hetu logassa ke aneka viziSTa prayoga bhI haiM jinakA abhyAsa apekSita hai / 1 AcArAMga sUtra meM vivarNita "samattvadaMzI na karei pAvaM" 35 samyak dRSTikoNa vAlA vyakti pApa karma nahIM karatA / isakA tAtparya yaha hai ki jisakA darzana samyak ho gayA vaha vipAka ko isa prakAra bhogatA hai ki nae sire se pApa karma kA baMdha na ho tIvra, pragAr3ha tathA cikane karmoM kA baMdha na ho / jisa prakAra cakravartItva kI dRSTi se dekheM to bharata aura brahmadatta donoM cakravartI the, chaha khaNDa ke rAjyAdhikArI the| donoM ke pAsa pracura aizvarya, nau nidhAna aura caudaha ratna the| isa dRSTi se donoM meM koI antara nahIM thA paraMtu zubha karma ke vipAka ko bhogane meM antara thA / bharata cakravartI usako anAsakti ke sAtha bhoga rahA thA aura brahmadatta cakravartI Asakti ke sAtha bhoga rahA thaa| jisakA pariNAma bharata karma mukta ho gaye aura brahmadatta saMsAra ke janma-maraNa ke kIcar3a meM phaMsa gaye / yaha antara kyoM ? kAraNa spaSTa hai ki bharata cakravartI ke pAsa samyak darzana thA isalie usane zubha karma ke udaya ko anAsakti se bhogA aura brahmadatta cakravartI ke pAsa samyak darzana kA abhAva thA isalie usane zubha karma ke vipAka ko logassa ke saMdarbha meM bodhi lAbha kI mahattA / 13 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Asakti se bhogaa| zrI majjayAcArya kI ArAdhanA ke bola isI tathya kI smRti karAte haiM puNyapApa pUrva kRta, sukha duHkha nA kAraNa rai / piNa anya jana nahIM, ima karai vicAraNa // bhAvai bhAvanA // niSkarSa ___ arhat sarvopari zlAkA puruSa haiN| jJAna, darzana, cAritra ke kSetra meM unakI tulanA meM koI saMsArI prANI nahIM A sktaa| isalie unako lokottama kahA gayA hai| aise lokottama arhatoM kA puruSArtha apanI zAMti (nirvANa) ke lie bhI hotA hai aura saMsAra kI zAMti ke lie bhI hotA hai| ve sahaja rUpa se parama kArUNika hote haiN| unakI karuNA meM sabake kalyANa kA yA utkRSTa vikAsa kA bhAva nihita hai| ve sabako niHzreyasa ke patha para agrasara karate haiN| sabakA nirvANa unheM abhiSTa hai| isalie kahA gayA hai zamodbhutodbhutaM rUpaM, sarvAtmasu kRpAdbhutA / sarvAdbhutanidhi, tubhyaM bhagavate namaH // prabho! tumhArI zAMti adbhuta hai, adbhuta hai tumhArA rUpa, saba jIvoM ke prati tumhArI kRpA adbhuta hai, tuma saba adbhutoM kI nidhi ke Iza ho, tumheM namaskAra ho| aise vItarAga arhatoM kI zaraNa kyA kyA nahIM kara sakatI? * vaha sadjJAna kI prApti karavAtI hai| * durgati kA haraNa karatI hai| mithyA vAsanAoM kA nAza karatI hai| dhArmika manovRttiyoM ko utpanna karatI hai| * mokSa kI AkAMkSA jagAtI hai aura pArthiva jagat ke prati virakti paidA karatI hai| rAga-dveSa Adi vikAroM kA zamana karatI hai| saccI rAha para calane kA sAhasa pradAna karatI hai| * galata va bhrAmaka mArga meM nahIM jAne detii| * Atma-vizvAsa kI puSTi karatI hai| citta ke pradUSaNa ko samApta karatI hai| saMsAra meM usa vyakti ko mahAna mAnA jAtA hai jo sabakA sukha, svAsthya aura kalyANa cAhatA hai| saMsArI prANI ko aisI cAha jagAnI par3atI hai jabaki 14 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkaroM kI yaha niyati hotI hai ki ve saba prANiyoM ke Atma sukha, Atmika svAsthya evaM kalyANa ke lie hI pravacana karate haiN| jo unake pravacana ko sunate haiM unakI vANI para zraddhA karate haiM aura unake anurUpa apane jIvana ko U~cAI taka le jAne meM saphala ho jAte haiM, unake sAre duHkha kSINa ho jAte haiN| ve zAzvata zAMti kI chAyA meM AtmalIna ho jAte haiN| yahI kAraNa hai jinadAsa cUrNi meM arhat dharma kI upalabdhi ko bodhi kahA hai|37 arhat darzana meM sAdhaka kI hara pravRtti ke pIche nirjarA kA dRSTikoNa rahA hai| jitanI nirjarA utanI ujjvltaa| logassa ke dvArA nirjarA ke uccatama zikhara para ArohaNa saMbhava hai| kyoMki vidhivat kiyA gayA koI bhI AdhyAtmika anuSThAna sAta-ATha karmoM ko zithila karatA hai| saba karmoM kA nAza karane vAle arhat va siddha svayaM isa stava meM samAviSTa haiM jinakI stuti kI abhinava prApti-'darzana vizuddhi' Agama meM batalAI gaI hai| nissaMdeha yaha caturviMzati stava zakti kA dhAma hai| isake hara pada meM samAyA huA hai AnaMda, mhaaaanNd| yaha kalpataru hai, deva, guru, dharma-tattva kA mahattva batAtA hai, satya darzAtA hai, dhyeya kA dhyAna sikhAtA hai, jJeya kA jJAna karAtA hai aura heya kA bhAna karAtA hai| arihaMta dAtA aura jJAtA hai, siddha jJeya evaM dhyeya hai| 'camatkAra ko namaskAra'-yaha lokokti satya hai para namaskAra meM camatkAra yaha lokottara satya hai| ataH "uTThie No pamAyae"38-isa ArSa vAkya kA zaMkhanAda saba dizAoM meM anugUMjita rahe aura suSupti ko tor3ate raheM, jisakA pariNAma hogA--astittva-bodha, tattva-bodha, lakSya-bodha, sAmarthya-bodha, kartavya-bodha, yathArtha-bodha aura paramArtha-bodha kI prApti / yadi sumeru parvata kI nIMva eka hajAra yojana nahIM hotI to vaha zAzvata nahIM hotaa| tAtparya yaha hai ki AdhArazilA majabUta caahie| dharma meM bhI samyak darzana rUpa AdhAra ko pahale se hI pakkA banA lenA Avazyaka hai| AcArya zrI tulasI kI anubhUta vANI isa dizA meM hamAre bhItara sarca lAiTa kA kArya karatI raheM, inhIM maMgala bhAvoM ke sAtha satya meM AsthA acala ho, citta saMzaya se na cala ho / siddha kara AtmAnuzAsana, vijaya kA saMgAna gAeM / bhAvabhInI vaMdanA bhagavAna caraNoM meM car3hAye // saMdarbha 1. bhagavatI zattaka-13/2 kI TIkA 2. uttarAdhyayana-3/1 3. mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya-pR./27 logassa ke saMdarbha meM bodhi lAbha kI mahattA / 15 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. arhat vaMdanA-pR./65 5. darzana pAhur3a-2/dasaNamUloM dhammo 6. vahI-3/daMsaNa bhaTTassa Natthi nivvaannN| 7. vahI-11 vahI-21/sovAgaM paDhama mokkhassa uttarAdhyayana-33/6 10. aSTapAhur3a-bhAvapAhur3a-prastAvanA-pR./30 11. vahI-prastAvanA-pR./30 12. AcArAMga-1/5/20 vitti micchaNasamANanneNaM appANeNaM lahaI smaahiN| 13. uttarAdhyayana-14/28 saddhA khayaMNe viNastu raag| 14. vahI-36/256 15. aSTapAhur3a-mokSapAhur3a-prastAvanA-pR./32 16. vahI-prastAvanA-pR./33 17. karma baMdhana va mukti kI prakriyA-pR./207, 208 se udhRta sUtra kRtAMga-2/1/1 18. arhat vANI-71 / 16. Avazyaka niyukti-pR./242, gAthA 546 20. vahI-pR./242, gAthA 545 21. amRta kalaza bhAga-2-pR./258 22. karmabaMdhana va mukti kI prakriyA-pR./212 23. amRta kalaza bhAga-2-pR./256 24. vahI-pR./256 25. mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya-pR./21 26. vahI-pR./28 27. vahI-pR./16 28. vahI-pR./18, 16, 20 kA sAra 26. vItarAga vaMdanA-pR./120 30. suprabhAtam-bhAga-2-pR./6, 7 31. naMdI-saMgha stuti gAthA-4 32. vahI-saMgha stuti gAthA-5 33. vahI-saMgha stuti gAthA-6 34. vahI-saMgha stuti gAthA-12 35. AcArAMga-3/28 36. ArAdhanA-8/1 37. jinadAsa cUrNi-pR. 364 arahaMtassa dhammassa avaladdhI bodhi,-dasavaikAlika, pR./557 se udhRta 38. AcArAMga-5/23 36. arhat vaMdanA-pR./66 16 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. samAhivara muttamaM diMtu-1 sukhI banane ke lie AdamI kapar3e pahanatA hai, moTara, kAra kharIdatA hai, cunAvoM meM khar3A hotA hai, apane nAma para dharmazAlA Adi banAtA hai, garIboM ko dAna detA hai-ye saba eka gRhastha ko sukhI banAne ke sAdhana haiN| para saccA sukhI taba banatA hai jaba vaha yaha socatA hai sukha saMyama, tyAga, svAsthya, zAMti, saMtoSa, sevA, visarjana dharma, satkarma aura nispRhatA meM hai| aisA ciMtana use sukha se samAdhi kI dizA meM prasthita karatA hai. / Arogya aura bodhi lAbha ke pazcAta logassa stava meM uttama samAdhi kI prApti kI abhilASA abhivyakta kI gaI hai| yahA~ eka jijJAsA kA honA svAbhAvika hai ki bodhi lAbha ke pazcAta hI uttama samAdhi kI abhilASA vyakta kI gaI, pahale kyoM nahIM kI gaI ? yadi rahasyAnveSaNa kiyA jAye to samAdhAna milatA hai ki ratnatraya meM samyaktva hI zreSTha hai| isI ko mokSa rUpI mahAvRkSa kA mUla kahA gayA hai| cAra sukha- zayyA meM pahalI sukha- zayyA nirgrantha pravacana meM zraddhA karanA batAyA hai| jaba taka mithyA darzana zalya bhItara vidyamAna rahegA taba taka samAdhi kI bAta yA kalpanA nirarthaka hai / isake rahate kabhI samAdhi nahIM A sktii| isa apekSA se kahA gayA- 'nAdaMsaNissa nANaM' - jisameM darzana nahIM, zraddhA nahIM, vizvAsa nahIM, sAkSAtkAra nahIM, usameM jJAna bhI nahIM hai| jisameM jJAna nahIM hai usameM cAritra nahIM ho sakatA isakI sAkSya hai Agama vANI 'nANena binA na huMti cavaguNA' / ataH jJAna-samAdhi, cAritra - samAdhi - ye saba darzana ke pazcAta hone vAlI samAdhiyAM haiN| ataeva darzana-samAdhi ke pazcAta hI uttama samAdhi kI prApti saMbhava hai / kyoMki zraddhA se vIrya sphurita hotA hai, puruSArtha phalatA hai aura samAdhi niSpanna hotI hai / isa prakAra logassa stava meM darzana - bodhi ke pazcAta jo uttama samAdhi ko prApta karane kI abhilASA abhivyakta kI gaI hai vaha eka vizeSa rahasya va arthavattA ko svagrahita kiye hu hai / samAhivara muttamaM diMtu - 1 / 17 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama aura samAdhi samAdhi zabda anekArthaka hai| samAdhi kA eka artha hai-hita, sukha yA svaasthy| svabodha, jAgarukatA ekAgratA, prANa saMgraha, anAgraha, satyaniSThA-ye sukha ke hetu haiN| sukha kA eka prakAra hai aarogy| kSamA Adi kA abhyAsa, mana kA zodhana evaM zarIra kA zrama-ye apekSita Arogya ko bar3hAne ke sAdhana haiN| zvAsa Adi kI saMprekSA se mana kA saMyama prApta hotA hai| mana kI ekAgratA ke saghana hone para nirvikalpa dhyAna siddha ho jAtA hai| jaise pAnI kA yoga milane para namaka vilIna ho jAtA hai vaise hI jisakA citta nirvikalpa samAdhi meM lIna ho jAtA hai usake cira saMcita zubhAzubha karmoM ko bhasma karane vAlI Atma rUpa agni prakaTa hotI hai| dasavaikAlika sUtra meM samAdhi ke cAra hetu prajJapta haiM 1. vinaya 2. zruta 3. tapa 4. AcAra - dasavaikAlika meM eka sthAna para "saMvarasamAhibahuleNaM" vAkya kA prayoga huA hai| vahAM samAdhi kA artha-samAdhAna, saMvara, dharma meM aprakaMpa athavA anAkula rahanA kiyA hai| bahulaM yAni prabhUta arthAt 'prabhUta samAdhi' yaha zabda 'samAhivaramuttama' ke artha ko abhivyakta karatA hai| isI Agama kI prathama cUlikA 'rativAkyA' meM saMyama meM sthirIkaraNa arthAt uttama samAdhi ke aThAraha sUtra ullikhita haiM jo bahuta hI arthavAna aura citta samAdhi ke amogha AlaMbana haiN| AcAra-praNidhi adhyayana meM praNidhi kA artha samAdhi athavA ekAgratA ke paryAyArtha meM prayukta huA hai| agastyasiMha ne samAropaNa aura guNoM ke samAdhAna (sthirIkaraNa yA sthApana) ko samAdhi kahA hai| sukha aura samAdhi samAdhi kA sIdhA sA artha hai-bhItara meM jaagnaa| AtmA amara hai, isa AsthA kA nirmANa samAdhi kA pahalA sUtra hai| AnaMda merA svabhAva hai, yaha samAdhi kA dUsarA sUtra hai| maiM duHkha bhogane ke lie nahIM AyA hU~ mere bhItara anaMta AnaMda kA sAgara laharA rahA hai, yaha samAdhi kA tIsarA sUtra hai| AtmA kI svataMtratA-merA apanA svataMtra kartRtva hai, yaha samAdhi kA cauthA sUtra hai| arthAt bhItara meM jAgane kA jitanA prayatna hai, vaha sArA kA sArA samAdhi hai| saMta sahajo ne kahA hai jAgRta meM sumirana karo, sauvata meM lau lAya / sahajo eka rasa hI rahe, tAra TUTa nA jAya // 18 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi ke cAra sAdhana haiM 1. zvAsa saMyama 2. vairAgya . 3. ekAgratA 4. prasanntA zvAsa saMyama dvArA saMvedana niyaMtrita hote haiM saMvedana niyaMtraNa se vairAgya kA prasphuTana hotA hai| vicAra niyaMtraNa se ekAgratA bar3hatI hai| saMvega niyaMtraNa se prasannatA upalabdha hotI hai| samaNI kusumaprajJAjI ke saMsAra pakSIya pitAjI zrI nemIcaMdajI modI nimnokta padya ko antara japa kI taraha japate rahate the| sahaje sahaje sahajAnaMda, antardRSTi aatmaanNd| jahA~ dekhU tahA~ paramAnaMda, sahaja chUTe viSayAnaMda // sAmAnyataH samAdhi aura sukha ko eka mAna liyA jAtA hai para donoM meM antara hai jisako nimna prakAra se samajhA jA sakatA hai sukha tana, mana, dhana se saMbaMdha rakhatA hai, samAdhi Atmika hotI hai| Atmika samAdhi prApta karane vAlA tana evaM mana ke duHkhoM meM bhI sukha kA anubhava karatA hai| * sukhI banane ke lie AdamI dhana kamAtA hai, kyA kevala dhana se AdamI sukhI . banatA hai? * sukhI banane ke lie AdamI makAna banAtA hai, kyA kevala makAna banAne se AdamI sukhI banatA hai? * sukhI banane ke lie AdamI ucca zikSA prApta kara DigrI prApta karatA hai, kyA aisA karane se AdamI sukhI banatA hai? sukhI banane ke lie AdamI kapar3e pahanatA hai, moTara kAra kharIdatA hai, cunAvoM meM khar3A hotA hai, apane nAma para dharmazAlA Adi banAtA hai, garIboM ko dAna detA hai, kyA ina sabase AdamI sukhI banatA hai?-ye saba eka gRhastha ko sukhI banAne ke sAdhana haiM, sukha ke mAnadaNDa haiM parantu kevala inase hI AdamI sukhI nahIM banatA vaha sukhI taba banatA hai, jaba vaha yaha socatA hai ki sukha, saMyama, tyAga, svAsthya, zAMti, saMtoSa, sevA, visarjana, dharma, satkarma aura nispRhatA meM hai| aisA ciMtana use sukha se samAdhi kI dizA meM prasthita karatA hai| dhyAna aura samAdhi AtmA ke dvArA AtmA kI prekSA kareM-yaha jaina AgamoM meM vivarNita dharma samAhivara muttamaM ditu-1 / 16 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna kI kakSA hai / prekSA jaba utkRSTa bhUmi para calI jAtI hai taba zukla dhyAna kahalAtI hai / prekSA kI siddhi meM pArAyaNa vyakti Adhi, vyAdhi va upAdhi kA yatnapUrvaka atikramaNa kara samAdhi ko prApta hotA hai, yaha AcArya mahAprajJa kA maMtavya hai / yogazAstrAnusAra 'tadevArthamAtraniryAsaM svarUpa zUnyamiva samAdhiH / dhyAna jaba kevala artha dhyeya (Izvara) ke svarUpa yA svabhAva ko prakAzita karane vAlA, apane svarUpa se zUnya * jaisA hotA hai, taba use samAdhi kahate haiM / maharSi dayAnaMda ke anusAra dhyAna karane vAlA jisa mana se jisa vastu kA dhyAna karatA hai, ve tInoM vidyamAna rahate haiM arthAt dhyAnakartA, mana aura vastu tInoM kI vidyamAnatA rahatI hai / samAdhi meM kevala paramezvara ke AnaMdamaya, zAMtimaya, jyotirmaya, svarUpa va divya jJAna Aloka meM AtmA nimagna ho jAtA hai, vahAM tInoM kA bheda nahIM rahatA abheda praNidhAna sadha jAtA hai / jJAna samAdhi aura kevalajJAna jJAna samAdhi se tAtparya jJAna ko kevalajJAna hI rahane denA saMvedana nahIM banAnA / " saMvedana maMda hone para darzana samAdhi, maMdatara hone para samatA samAdhi aura kSINa hone para vItarAga samAdhi phalita hotI hai / kevalajJAna to jJAna samAdhi kA pariNAma hai| 1 jJAna kI parAkASThA hI vairAgya hai / samAdhi dvArA jJAna ke isa uccatama kSitija kI prApti hone para mokSa avazyambhAvI hai jise prApta kara yogI isa prakAra anubhava karatA hai ki prApta karane yogya saba kucha pA liyA, kSINa karane yogya avidyAdi kleza (avidyA, asmitA), rAga, dveSa, abhiniveza naSTa ho gaye haiM / jisake parva (khaNDa) mile hue haiM, aisA bhava saMkramaNa eka deha se dUsare deha kI prApti rUpa saMsAra kA AvAgamana chinna-bhinna ho gayA hai| jaisA ki kahA gayA hai jJAnasyeva parAkASThA vairAgyam / etasyaiva hi nAntarIyakaM kaivalyamiti // " cittasamAdhi ke sUtra 1. khAna-pAna meM saMyama 2. Arthika tanAvoM se mukta rahane kA abhyAsa * AnaMda, jyotirmaya va zAMtimaya paramezvara kA dhyAna karatA huA sAdhaka oMkAra brahmaparamezvara meM itanA tallIna, tanmaya va tadrUpa sA ho jAtA hai ki vaha svayaM ko bhI bhUla sA jAtA hai, mAtra bhagavAna ke divya AnaMda kA anubhava hone lagatA hai, yahI hai svarUpa zUnyatA / 20 / logassa - eka sAdhanA-2 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. bahasa aura vivAda se bacAva 4. duHkha meM bhI sukha kI khoja kA lakSya 5. icchAoM kA alpIkaraNa 6. pratikUlatAoM se aprabhAvita rahane kA prayAsa 7. jIvana meM vratoM kA svIkaraNa 8. Avega tathA Aveza para niyaMtraNa 6. galata dhAraNAoM kA apanayana 10. dekhA dekhI se bacAva 11. svAvalaMbI banane kA abhyAsa citta zuddhi ke upAya * acche vicAroM kA udaya * pavitra lakSya kI dhAraNA * UrjA kSaya ke kAraNoM se bacAva niyamita ekAgratA kA abhyAsa * maitrI sAdhanA kA abhyAsa * galata vicAroM kI prekSA * sAtvika logoM kA saMparka mAMsapeziyoM kA zithilIkaraNa (kAyotsaga) * dimAga kA salakSya vizrAma * sAtvika zuddha bhojana citta samAdhi kA zodhaka yaMtra : arhata zaraNa sAmAnyataH samAdhi kA Azaya citta kI ekAgratA (caMcalatA kA abhAva) se hai| citta kI ekAgratA mana kI zAMti aura sukha ko utpanna karatI hai| eka sukhI vyakti dUsaroM ko bhI sukhI banAtA hai| usake kAryoM kI guNavattA kramazaH bar3hatI hI jAtI hai| vaha svAbhAvika rUpa se bahudhA akSaya unnati ko prApta hotA hai| aisA nahIM hai ki aise vyakti ko paristhitiyoM kA sAmanA nahIM karanA par3atA hai paraMtu aisI ghar3iyoM kA sAmanA karane kI zakti aura sAhasa kA usameM kabhI abhAva nahIM hotaa| vaha jisa parivAra kA mukhiyA hotA hai, vahAM vyavasthA, anuzAsana, sukha, sadsaMskAra aura mAnavIya saMbaMdhoM kI saurabha rahatI hai| samAja aise vyaktiyoM ko acche jIvana kI mizAla ke rUpa meM dekhatA hai| vAstava meM saMsAra ko vahI vyakti jItatA hai jo apane mana ko jItatA hai| citta kI ekAgratA ke lie jIvana meM AvazyakatAoM kI samAhivara muttamaM ditu-1 / 21 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parimitatA, samadarzitA tathA sarvatra mAMgalya dekhane kI zubha dRSTi Avazyaka hai| isa prakAra citta kI prasannatA kA upanAma hai-samAdhi / pramAda kI jaMjIroM ko tor3ane ke bAda hI caraNa dhyAna samAdhi meM gatimAna ho sakate haiN| jisa prakAra dhAraNA kA prakarSa dhyAna hai usI prakAra dhyAna kA prakarSa samAdhi hai| samAdhi kI ekAgratA dhyAna kI ekAgratA se bahuta prakRSTa hotI hai| pramAda kI jaMjIroM ko tor3ane hetu sAdhaka logassa stava ke mAdhyama se arhat stuti karatA huA-'samAhivaramuttamaM kiMtu'-isa maMtra se apane Atma pauruSa ko jAgRta karatA hai| AcArya mAnatuMga ne arhat RSabha kI stuti meM kahA-bhagavAna! Apa buddha, zaMkara, vidhAtA aura puruSottama haiN| apane isa rahasya kA udghATana karate hue AcArya ne kahA-prabho! Apa bodhimaya haiM isalie buddha haiM, sukha dene vAle haiM isalie zaMkara haiM, mukti vidhAna ke kartA haiM isalie vidhAtA haiM aura puruSoM meM uttama hone se puruSottama haiN|12 / nizcaya hI aise nirmalacettA vItarAga arhata bhagavantoM kI stuti citta samAdhi kA mahattvapUrNa AlaMbana hai| dasavaikAlika meM sAdhaka ko satata jAgRti kA saMbodha dete hue kahA hai-bhAva vizuddhi ke jisa utkarSa se paira bar3ha cale ve na rUke aura na apane patha se haTe-aisA prayatna honA caahie| yaha prayatna aura saMkalpa arhat zaraNa se puSTa hotA hai| arhat vItarAga hai isalie maMgala hai| arhat kI zaraNa pariNAma zuddhi kA kAraNa hai| zubha adhyavasAya maMgala hai ataeva arhatoM kI zaraNa bhI maMgala hai| bhAva vizuddhi aura citta samAdhi kI dizA meM arhat zaraNa zodha yaMtra ke samAna ___akAla kitanA hI bhayaMkara kyoM na ho para nIma kA vRkSa harA rahatA hai| isakA kAraNa hai usakI jar3eM bahuta gaharI hotI haiN| vaise hI bhakta kI zraddhA yadi gaharI hai to usakI citta kI prasannatA ko koI nahIM miTA sktaa| bhakta sAdhaka bhagavat stuti ko nimitta banAkara yoga sAdhanA se UrjA ko jaba sahasAra meM avasthita karane meM saphala ho jAtA hai taba vaha astitva kI anubhUti se bhara jAtA hai| AtmA aura paramAtmA kA abheda-praNidhAna hote hI zeSa rahatA hai korA AnaMda, AnaMda, AnaMda, prmaanNd| uttama samAdhi-eka rahasya uttama samAdhi kA tAtparya anidAna koTi kI samAdhi se hai| citta kA azubha se nivarttana aura zubha meM pravartana hone para sahaja rUpa meM medhA kI sphuraNA, zArIrika sphurti, mAnasika pavitratA, AcAra zuddhi, dhRti, kSamA, saMtoSa, satya, Arjava, mArdava Adi sadguNa samAdhi ke bIja rUpa meM urvara rahate haiN| uttama koTi kI samAdhi meM 22 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRttiyoM kA pariSkAra ho jAne se sahaja prasannatA, AnaMda, zAMti, vRttiyoM kA kSaya, AtmasthatA tathA antarjJAna kA anAvaraNa bhI saMbhava hai| vaziSTa RSi bhI zrI rAma se kahate haiM-zama, vicAra, saMtoSa aura satsaMga-ina cAroM kA yA inameM se kisI eka kA vyakti ko satat vicAra karate rahanA caahie| jisase graMthi viccheda kara vaha duHkhoM se mukta ho sakatA hai|14 ye graMthiyAM taijas kArmaNa zarIra meM anaMta kAla taka par3I rahatI haiN| kyoMki ina donoM zarIroM kA saMbaMdha AtmA ke sAtha anAdi kAla se hai-'anAdi saMbaMdhe ca' / somila brAhmaNa kI AtmA meM gajasukumAla muni kI AtmA ke prati 66 lAkha pUrva janma ke vaira kI gAMTha tabhI naSTa huI jaba usane gajasukumAla muni ke kapAla para jalate aMgAre rakha diye| isI pariprekSya meM yaha tathya smaraNIya hai ki jaina darzanAnusAra 66 lAkha pUrva bhavoM kA vaira va saMskAra jAgRta ho sakatA hai, ataeva graMthiyoM kA vimocana zIghrAtizIghra kara lenA caahie| yaha bhI samAdhi kA bahuta bar3A nimitta banatA hai| jaina darzana meM graMthi vimocana ke anekoM upAya haiM-AlocanA, pratikramaNa, prAyazcita, kSamAyAcanA, svAdhyAya, kAyotsarga, dhyAna aadi| yaha graMthi vimocana hI bhAva samAdhi ko utpanna karatA hai athavA bhAva samAdhi graMthi vimocana meM ananya sahAyaka hai| inakA paraspara paurvAparya hai| jaina AgamoM meM cAra prakAra kI bhAva samAdhi prajJapta 1. jJAna samAdhi 2. darzana samAdhi 3. cAritra samAdhi 4. tapa samAdhi bhagavAna mahAvIra ne ina cAroM ko bhAva samAdhi kahA hai| inako bhAva samAdhi kahane ke aneko prayojana haiN| zruta (Agama) kyoM sIkhA jAtA hai? 1. jJAna prApti hetu 2. darzana prApti hetu 3. cAritra prApti hetu . 4. kadAgraha nivAraNa hetu 5. yathArtha bhAvoM ko jAnane hetu -jJAna se heya aura upAdeya kA viveka hotA hai| -darzana se zraddhA dRr3ha hotI hai| -cAritra se pratirodhAtmaka zakti vikasita hotI hai| -kadAgraha ke anta se samabhAva kI zakti jAgatI hai| -yathArtha bhAvoM ko jAnane se gantavya patha prazasta hotA hai| bhagavAna mahAvIra ne kahA jJAnayogI 'aNisyiovassiyA' hotA hai arthAt vaha samAhivara muttamaM ditu-1 / 23 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kisI ke prati jhukA huA nahIM hotA kevala satya ke prati usakA jhukAva hotA hai| kevala satya zaudha aura satya jijJAsA meM jAne vAlA jJAna ke rahasya ko anAvRtta kara detA hai| jJAna samAdhi kI paripUrNatA kI nimna cAra bAte haiN|6 1. vizada jJAna honA 2. ekAgracitta honA 3. svayaM svayaM meM pratiSThita honA 4. dUsaroM ko satya meM pratiSThita karanA isI satya ko adhyAtma yogI AcAryazrI tulasI ne adhyAtma padAvalI meM darzAyA hai jaba jaba banatA mana amana, hotI citta samAdhi / nAma zeSa hotI svayaM Adhi vyAdhi upAdhi // 17 isI satya ko mahAtmA kabIra kI paMktiyoM meM khojA jA sakatA hai tU baMdA nahIM sacamuca khuda meM khudA hai, basa huA eka nukte se judA hai| vaha nuktA tU khUda hI hai murIda, miTA de khudI (ahaM) ko, tU khUda hI khudA hai // eka sAdhaka ke lie zramaNa, bhikSu aura nirgrantha-ye sAdhanAtmaka bhUmikAoM ke vizeSaNa haiM kiMtu nirgrantha sAdhaka kI snAtaka bhUmikA hai| sAdhaka ko siddhi baMdhana meM nahIM apitu nirgrantha aura nirbandha hone meM hai| 'snAtaka' aura 'kevalI' hone ke lie isa bhUmikA ko sAdhanA ke dvArA prApta karanA anivArya hai| logassa meM jo varaM aura uttama zabda samAdhi ke sAtha jor3A gayA hai vaha anidAna isa uttama koTi kI samAdhi snAtaka' aura 'kevalI' kI bhUmikA para pahu~cakara siddhi prApti kA saMketa hai| citta samAdhi ke dasa bhedoM meM bhI dasavAM bheda 'siddhi' hI hai| dhyAna ke cAra aMga dhyAtA, dhyAna, dhyeya aura samAdhi meM uttama sthAna samAdhi ko prApta haiN| yaha sAdhanA eka sudIrgha yAtrA hai| puruSa nimna kAraNoM se svayaM meM vidyamAna guNoM kA vinAza kara detA haiMkrodha se pratiniveza-dUsaroM kI pUjA, pratiSThA sahana na karane se akRtajJatA se mithyAbhiniveza-durAgraha se puruSa nimnokta sUtroM ko dhAraNa kara avidyamAna guNoM kA dIpana karatA haiguNa grahaNa karane kA svabhAva hone se parAye vicAroM kA anugamana karane se * prayojana siddhi ke lie sAmane vAle ko anukUla banAne kI dRSTi se * kRtajJatA kA bhAva pradarzita karane ke lie 24 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi : eka vimarza __yogasUtra meM batAyA gayA hai ki manuSyoM kI cittavRtti ke nirodha kA nAma hI yoga hai| yoga zAstra meM rAjayoga ko zreSTha mAnA hai| rAjayoga kA nAmAntara hai-smaadhi| gItA meM jo yoga ke ATha aMga batAye haiM unameM samAdhi ko sAdhanA kA zikhara mAnA gayA hai| maharSi pAtaJjala ke anusAra 'nirvicAra vaizAro'dhyAtmaprasAdaH-vikalpa zUnyatA se jo nirmalatA prApta hotI hai, vaha AtmA kI prasanntA kA hetu hai| bhagavAna mahAvIra ne kahA-'samayaM tatthuvehAe appANaM vippasAyae-puruSa apane jIvana meM samatA kA AcaraNa kara AtmA ko prasanna kre| vAstava meM mana kA nigraha bahuta kaThina hai| yaha eka virocita kArya hai ataH lagna, dhairya, adhyavasAya, buddhimAnI pUrvaka isake abhyAsa meM laga jAnA caahie| abhyAsa aura vairAgya-ina do zabdoM meM zrI kRSNa ne manonigraha kA sArA rahasya hI vyakta kara diyaa| zrI rAmakRSNa paramahaMsa ne kahA-abhyAsa karo phira dekhoge mana ko jisa ora le jAoge usI ora jaayegaa| mana dhobI ke yahAM kA kapar3A hai jaisA raMga cAho vaisA car3ha jaayegaa| isake lie1. mana para saMyama pAne kI icchAzakti ko dRr3ha banAnA par3atA hai| 2. mana ke svabhAva ko jAnanA par3atA hai| 3. hameM kucha sAdhanA praNAliyAM svIkAra kara vicArapUrvaka unakA niyamita abhyAsa karanA par3atA hai| 4. mana ko ucca vicAroM aura udAtta antaHpreraNA kI khurAka denI caahie| isa prakAra manonigraha kI sAdhanAoM kA abhyAsa karane ke lie hameM jIvana kI katipaya aparihArya bAtoM ko vivekapUrvaka svIkAra kara eka anukUla bhItarI vAtAvaraNa nirmita karanA par3atA hai| bhItarI parivartana hI manonigraha kA racanAtmaka aura vidheyAtmaka pahalU hai| isa saccAI ko samajhanA jarUrI hai ki saMsAra bAhara hai, use bAhara DhU~Dhe aura samAdhi apane bhItara hai use apane bhItara khojeM parantu loga viparIta calate haiM andara meM saMsAra basAte haiM aura bAhara samAdhi aura siddhatva khojate haiN| suI agara kamare meM guma huI hai to chata para kaise milegI, usako vahAM DhUMr3hanA vyartha manonigraha ke vighna 1. Alasya 2. aniyamita nidrA samAhivara muttamaM ditu-1 / 25 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- Page #53 -------------------------------------------------------------------------- Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akSaya bhaMDAra mahArANA ko samarpita kara diyaa| jisase unhoMne apanA sAmrAjya punaH prApta kiyaa| mUlataH maMtroM meM vaha zakti hai jisase vyakti Adhi, vyAdhi aura upAdhi kA samAdhAna kara samAdhi kA varaNa kara sakatA hai| jaba vyakti Adhi, vyAdhi aura upAdhi se mukta ho sarvocca samAdhi dazA meM pahu~ca jAtA hai taba AtmA kA patana nahIM hotaa| isalie logassa meM kevala samAdhi kI mAMga nahIM kI gaI hai apitu 'samAhivaramuttamaM' kahakara uttama zreSTha samAdhi kI kAmanA vyakta kI gaI hai| jisa prakAra senA yuddha meM vijaya zrI pAne hetu pahale se hI abhyAsa karatI rahatI hai| vartamAna yuga meM khilAr3I krikeTa maica jItane ke lie pahale se hI abhyAsa karate rahate haiM isI prakAra samAdhi sAdhanA hetu sAdhaka viSayoM ko jItane kA abhyAsa karatA rhe| dUsarI bAta kisI bhI kArya ko sAdhane ke lie mana ko to niyaMtraNa meM rakhanA hI par3atA hai, jaise vidyArthI ko acche aMkoM kI prApti hetu TI.vI., khela Adi chor3ane par3ate haiN| vyApArI ko dhana kamAne hetu ghUmanA, phiranA chor3anA par3atA hai| tAtparya yaha hai ki sAMsArika siddhiyoM ke sAdhaka ko bhI sabhI pratikUla bAteM sahanI par3atI haiM to phira zAzvata siddhi pAne ke lie to sAdhaka ko cAhie ki sabhI pratikUla viSayoM ko bhI samabhAva se sahana kreN| isase Atmazakti kA jAgaraNa hotA hai| __zAMti, svasthatA aura AnaMda ke lie bhagavAna mahAvIra ne do mahattvapUrNa upAya sujhAye haiM-'jAgara verovarae', 'khaNaM jANAhi paMDie' arthAt jAgo, kisI ke sAtha vaira, virodha yA zatrutA ke bhAva mata rkho| jJAnI vahI hai jo pratikSaNa jAgarUka rahatA hai, samaya kA aMkana karatA hai| niSkarSa sUkSma jar3a paramANuoM se nirmita yaha pAradarzI mana bodha svarUpa AtmA kA antaHkaraNa/bhItarI yaMtra hai| vaha prakAza kA utsa nahIM hai, AtmA se prakAza letA hai aura sabako udbhASita karatA hai| mana jJAnAtmaka nahIM jJAna kA eka sAdhana hai| yahI kAraNa hai ki sAdhanA ke kSetra meM caitanya jAgaraNa kI prakriyA para adhika bala diyA gayA hai| yadyapi jAgaraNa kI prakriyA mana ko anuzAsana meM rakhane para hI saMbhava hai| kyoMki AnaMda sukha nahIM, sukha-duHkha donoM se pare hai| use zarIra aura mana ke stara para kabhI bhI prApta nahIM kiyA jA sktaa| logassa eka zaktizAlI stava/maMtra hai| isakA pUrA kalpa hai| dravya aura bhAva Arogya, bodhi lAbha aura uttama samAdhi kI prApti ke saMkalpa ke sAtha 'Arogga 28 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bohilAbhaM samAhi vara muttamaM dita" isa maMtra ko pUrva nirdiSTa vidhi ke anusAra niyamita abhyAsa pUrvaka cetana kreN| jisa dina sAdhanA prAraMbha kareM, dhyAna deM, zarIra aura mana kI sthiti kyA hai? eka mAha pazcAta nirIkSaNa kareM ki Apa kisa sthiti taka pahu~ca gaye haiN| yaha nirvivAda satya hai ki lakSya siddhi hetu siddhi kA dhyAna aura siddhi kA saMkalpa saphalatA kA amogha upAya hai| siddhi ke lie sAdhanA ke prayoga Avazyaka haiM aura prayoga kI saphalatA hetu sthiratA aura niyamitatA apekSita hai| yaha saccAI hai ki jitanI caMcalatA kama hogI utanI sAdhanA phalavatI bnegii| manuSya sat puruSArtha kareM aura mAnasika graMthiyoM ko svastha rakheM to baMdhe hue karma bhI viphala ho jAte haiN| niSkarSataH kahA jA sakatA hai ki Arogya, bodhi lAbha aura samAdhi kA mUla samyaktva hai| samyaktva se prAraMbha ho jJAna, darzana, cAritra se gujaratI huI AtmA prathama guNasthAna se caudahaveM guNasthAna taka kI jo yAtrA taya karatA hai usakI tulanA dharAtala se kisI pahAr3a kI coTI taka pahu~cane se kI jA sakatI hai| jisa taraha coTI taka pahu~cane hetu dharAtala para se anekoM jagahoM se prAraMbha huA jA sakatA hai, usI prakAra mukti zikhara taka pahu~cane ke lie anekoM AraMbha biMdu ho sakate haiM, jaise-sadguru ke prati zraddhA, antarnihita pauruSa, kisI ghaTanA ke saMyoga se samyaktva kI upalabdhi, arhat darzana athavA koI ora kaarnn| isa duruha yAtrA meM AtmA kisI U~cAI se gira bhI sakatI hai jaise asAvadhAnI vaza pahAr3a se vyakti gira sakatA hai| ataH coTI ko prApta karane hetu satat jAgarUkatA aura prayAsa anivArya hai tathA saMkalpa kI dRr3hatA bhI apekSita hai| yadyapi zubha-azubha karma nimitta kAraNoM meM parivartana to lA dete haiM kiMtu mana kA saMkalpa ina nimittoM meM sarvazreSTha nimitta kAraNa hai| isase jitanA parivartana saMbhava hai kisI ora nimitta se nahIM ho sktaa| jo vyakti apane nizcaya meM eka niSTha hotA hai usake lie kaThina se kaThina kArya bhI sarala bana jAtA hai| saMkalpa meM dharma, artha, kAma aura mokSa prApti kI sabhI zaktiyAM nihita haiN| saMkalpa eka kalpavRkSa hai jisase vyakti anaMta AnaMda ko prApta kara sakatA hai| zraddhA saMkalpa kI pRSThabhUmi aura merudaNDa hai| zraddhA ke abhAva meM saMkalpa meM dRr3hatA nahIM A sktii| yadi kisI bhI maMjila kA sopAna hai, vahAM siddhi avazya hai| kisI bhI kArya siddhi kI prathama zarta hai shrddhaa| jitanA vizvAsa bar3hatA hai utanI siddhi kI AzA bar3hatI hai| mahAtmA gAMdhI kA kathana hai-"saMkalpa se vyakti apane bhAgya ko banA sakatA hai vaha divya jyoti ko prajjvalita kara sakatA hai|" jala pUrNa kuMbha zubha aura sundara hotA hai tathA maMgalamayatA kA pratIka bhI ho jAtA hai| harA-bharA vRkSa manohArI aura AkarSaka hotA hai aura vana kI zobhA bhI samAhivara muttamaM diMtu-1 / 26 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- Page #57 -------------------------------------------------------------------------- Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ logassa preya se zreya kI ora prasthAna karane kA yAtrA patha hai| logassa bAhara se bhItarI jagat meM praveza karane kA pramukha dvAra hai| logassa ayathArtha se yathArtha kI ora jAne kA anupama setu hai / logassa aMdhakAra se prakAza kI ora jAne kA eka rAjamArga hai| logassa vibhAva se svabhAva meM ramaNa karAne kA mahAsUtra hai 1 logassa suSupti se jAgaraNa kI ora le jAne kI vilakSaNa sAdhanA hai| zreya kI ora prasthAna, bhItara kI yAtrA, yathArtha kI anubhUti prakAza kI upalabdhi, svabhAva meM sthiti, jAgaraNa kA ahasAsa - ina AtmaguNoM ke upavRhaNa aura samyak darzana ke saMpoSaNa kI samanviti kA hI prakRSTa rUpa hai - parama samAdhi yA Atma saakssaatkaar| Atma sAkSAtkAra ke una apUrva kSaNoM meM sAdhaka antazcetanA kI baicena anveSaNA meM apane Apa ko kho detA hai| ye hI ve kSaNa hote haiM jina kSaNoM meM usakI cetanA ke kendra meM eka vyApaka visphoTa hotA hai| vaha Atma sAkSAtkAra ke anirvacanIya AnaMda meM nimagna ho jAtA hai| adhyAtma ke kSetra meM AtmasvarUpa kI upalabdhi hI siddhi mAnI gaI hai| usa siddhi ko prApta karanA pratyeka sAdhaka kA carama lakSya hai| Atma sAdhanA hI AtmA ke anaMta aura akSaya vaibhava - koSa ko unmukta kara avyAbAdha sukha kI prApti kA tu banatI hai / arhatoM ko vaMdana karane kA uddezya bhI yahI hai hamAre citta meM guNoM kI mahimA aMkita ho jAye / mAnava mastiSka kI cetanA meM vibhinna avasthAoM ke anusAra cAra prakAra kI vibhinna vidyuta taraMgoM ke namUne parilakSita hote haiM jinake vaijJAnika pramANa bhI upalabdha haiN| jAgRta avasthA meM eka vizeSa prakAra kI taraMgeM mastiSka meM utpanna hotI haiM / suSupti (gahana svapna rahita nidrA) meM eka anya prakAra kI atyanta maMda taraMgeM utpanna hotI haiN| dhyAna ke pUrvArdha tathA tandrA ( halkI nIMda) meM anya vizeSa prakAra kI taraMgeM utpanna hotI haiM aura dhyAna kI vizrAmAvasthA meM eka vizeSa prakAra kI zAMti sUcaka utkRSTa taraMgeM utpanna hotI hai| dhyAna kI avasthA meM uttarottara zAMtidAyaka taraMgeM bahuguNita hotI jAtI haiM / dhyAnAbhyAsI ke mastiSka meM aisI taraMgeM lagabhaga niraMtara hI sarvAdhika rahane lagatI haiM, jinake prabhAva se manuSya dhIra, gaMbhIra aura zAMtipriya ho jAtA hai / sAmAnya vyakti ke mastiSka meM ye utkRSTa taraMgeM bahuta ghaTatI-bar3hatI rahatI haiM kiMtu dhyAna kA abhyAsa karane para ye lagabhaga susthira evaM sthAI ho jAtI haiM / 'caMdesu nimmalayarA' kA prayoga dhyAna kA eka mahattvapUrNa prayoga hai| isa prayoga meM aneka rahasya chipe hue haiN| isake satat abhyAsa se viveka buddhi va smaraNa 32 / logassa - eka sAdhanA-2 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zakti kI abhivRddhi ke sAtha-sAtha zanaiH-zanaiH jIvana poSaka sakArAtmaka vicAra, saMtulita evaM uttama vyavahAra jIvana kA aMga hI bana jAte haiM / vyaktitva ke sarvAMgINa vikAsa evaM vyavahAra meM parivartana tathA citta kI nirmalatA hetu pratyeka vyakti ko dhyAna kA abhyAsa karanA cAhie / AcAryazrI mahAprajJajI ne logassa meM nirdiSTa 'samAhivaramuttamaM diMtu' maMtra ko sabase bar3I maMgala bhAvanA kahA hai| unhoMne usakI prApti kA upAya bhI isa stava meM nimnokta padya meM khoja nikAlA jo atyanta upayogI, mahattvapUrNa evaM dhyAna sAdhanA kA abhinava prayoga hai| caMdesu nimmalayarA Aicyesu ahiyaM payAsayarA / sAgaravaragaMbhIrA siddhA siddhiM mama disaMtu // sacamuca yaha siddhi kA sAdhana hai, adhyAtma vikAsa kA maMtra hai| yaha bhAvanA kA bahuta bar3A prayoga hai| pahale caraNa kA artha hai - caMdramA kI bhAMti nirmala / dUsare caraNa kA artha hai - sUrya kI bhAMti prakAzaka / tIsare caraNa kA artha hai - samudra kI bhAMti gaMbhIra aura cauthe caraNa kA artha hai - jo siddha haiM ve hameM siddhi pradAna kareM / yaha bahuta sAdhAraNa-sA artha lagatA hai parantu zraddhA aura samarpaNa ke sAtha jisane tAdAtmya sthApita kiyA use aisA lagegA ki yaha kyA ho gyaa| bar3A ajIba-sA ho rahA hai| jisane prayoga nahIM kiyA vaha kaha sakatA hai ki yaha kyA? yaha caubIsa tIrthaMkaroM kI tathA anaMta siddhoM kI stuti kA maMtra hai| kabhI ve bhI hamAre jaise hI puruSa the / dhyAna sAdhanA ke utkRSTa prayogoM ke dvArA ahaMkAra va mamakAra kA vilaya kara unhoMne satya va dharma ke prati apanA pUrNa samarpaNa kara diyA ataH ve aise maMgalamaya bana gaye ki unake prati samarpaNa karane vAlA vyakti bhI svayaM maMgalamaya bana jAtA hai| cAroM dizAeM usake lie maMgalamaya bana jAtI haiN| bhAvanA aura jIvana kI saphalatA kA yaha prayoga mAtra jAnane va likhane kA nahIM, avazya karaNIya hai / " parama pUjya gurudeva AcArya zrI mahAprajJajI udayapura pdhaare| guru goviMda siMha vidyAlaya meM jIvana vijJAna ke prayoga cle| usa samaya vahAM kI priMsipala niyAja bega thii| usane anurodha kiyA - pUjyavara ! Apa eka bAra hamAre vidyAlaya meM padhAreM aura hamAre vidyAlaya meM jIvana vijJAna ke prayoga dekheM / AcArya zrI mahAprajJajI vahAM pdhaare| prayoga ke bAda Apane vidyArthiyoM se bAta kii| unake anubhava sune / aneka vidyArthiyoM ne kahA- gurujI ! pahale hameM gussA bahuta AtA thA, jyotikendra prekSA kA niyamita prayoga karane ke bAda gussA AnA kama ho gayA hai| samAhivara muttamaM diMtu-2 / 33 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- Page #61 -------------------------------------------------------------------------- Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA usa pavitra AbhAmaMDala meM, pavitra nirdezana meM kucha prayogoM kA abhyAsa bhI kiyA hai jo nimna hai* caMdesu nimmalayarA * Aiccesu ahiyaM payAsayarA sAgaravaragaMbhIrA * siddhA siddhiM mama disaMtu caMdesu nimmalayarA siddhA siddhiM mama disaMtu Aiccesu ahiyaM payAsayarA siddhA siddhiM mama disaMtu sAgaravara gaMbhIrA siddhA siddhiM mama disaMtu siddhA OM Namo siddham OM Namo siddhANaM Namo siddhANaM OM Namo siddhANaM (surakSA kavaca) OM hrIM aiM OM jI jauM caMdesu nimmalayarA Aiccesu ahiyaM payAsayarA sAgaravara gaMbhIrA siddhA siddhiM mama manovAMcchitaM pUraya pUraya svaahaa|' (isa maMtra kA eka hajAra japa karane se karma nirjarA ke sAtha-sAtha manaH zaithilya dUra hotA hai aura pratiSThA bar3hatI hai|) * OM hrIM zrIM aha~ a si A u sA namaH caMdesu nimmalayarA Aiccesu ahiyaM payAsayarA sAgara vara gaMbhIrA siddhA siddhiM mama disaMtu aaN hI hUM hoM hauM haM haH nmH| (yaha maMtra pavitra AbhAmaMDala ke nirmANa ke sAtha-sAtha saba manorathoM kI siddhi va sarvatra yaza pradAna karatA hai|) * caMdesu nimmalayarA Aiccesu ahiyaM payAsayarA / sAgaravara gaMbhIrA siddhA siddhiM mama disaMtu // (kaSTa ke samaya isa maMtra kA japa adhikAdhika anuprekSA pUrvaka karane se sahaja hI kaSTa se mukti milatI hai| pratidina isakA japa karanA caahie| yaha maMtra Atma vizuddhi ke sAtha-sAtha saMkaTa nivAraNa karatA hai|) * AdhyAtmika vikAsa maMtra / caMdesu nimmalayarA Aiccesu ahiyaM payAsayarA sAgaravara gaMbhIrA siddhA siddhiM mama disaMtu mama manovAMchitaM kuru kuru svaahaa| (mAnasika saMkalpa puSTa karate hue 21 dina eka mAlA phereN| phira pratidina 21 bAra japa kareM) 36 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * siddhi maMtra OM hIM vare suvare a si A u sA siddhA siddhiM mama disNtu| * kArya saphalatA maMtra OM siddhaM Namo siddhaM jaya siddhaM vijaya siddhaM siddhA siddhiM mama disaMtu siddhA siddhA siddhA siddhaa| niSkarSa caMdramA kI mahimA kA rahasya hai-nirmalatA sUrya kI mahimA kA rahasya hai-prakAza, tejasvitA sAgara kI mahimA kA rahasya hai-gaharAI himAlaya kI mahimA kA rahasya hai-U~cAI nizcaya hI vaha vyakti mahAna hotA hai, jisameM nirmalatA, prakAza, tejasvitA, gaharAI aura U~cAI hotI hai| ina sabakA yoga durlabha hai aura durlabha hai ina sabase samanvita vyaktitva kA nirmaann| logassa kA yaha antima padya vidhi pUrvaka evaM lakSya pUrvaka caitanya kendroM para apane-apane vargoM ke sAtha sAdhanA ke lakSya se abhyAsa meM lAne se uparokta guNoM kA vikAsa saMbhava hai aura uttama samAdhi kI prApti hotI hai| saMdarbha 1. jaina dharma ke sAdhanA sUtra-pR./145 2. sAdhanA aura siddhi-pR./16 3. mana kA kAyAkalpa-pR./66 4. logassa kalpa (maMtra vidyA pR.40) 5. yuvAdRSTi, 2008, dIpAvalI aMka samAhivara muttamaM ditu-2 / 37 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- Page #65 -------------------------------------------------------------------------- Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai parama zukla leshyaa| usakA raMga itanA sapheda hai ki vaha isa sthUla duniyA meM dikhAI nahIM detaa| maMtra, raMga aura caitanya kendra inakI samyak yuti meM svAsthya evaM saphala jIvana kA rahasya chipA hai| prayoga dharmA banakara hI usa rahasya ko hastagata kiyA jA sakatA hai| sAdhanA kA aMtima svarUpa zveta raMga aura sAdhanA kA aMtima vyaktitva haiarht| jo sAdhanA ke carama biMdu taka pahu~ca gayA, usakA nAma hai arht| hama usa AtmA ko namaskAra karate haiM jisake lie sAdhanA kA koI AyAma zeSa nahIM rhaa| jo kRtArtha bana gayA hai, dharma jinakA svarUpa bana gayA hai, vaha hai arht| jJAna-darzana-cAritra ye Aja hamAre lie dharma hai kiMtu jo vyakti kevalI bana jAtA hai usake lie yaha sahaja svabhAva bana jAtA hai| usameM anaMta-jJAna, anaMta-darzana aura anaMta-cAritra kA srota prasphaTita ho jAtA hai| isalie sAdhaka 'caMdesa nimmalayarA' pada kA jyoti kendra para dhyAna karatA huA arhat va siddha bhagavantoM se siddhi kI kAmanA karatA hai| zveta raMga arhatoM kI vItarAgatA, paramazAMti va kevala-jJAna kA pratIka hai| yaha nirvivAda satya hai jahAM nimralatA, svacchatA, pavitratA hogI usI ora sabhI AkRSTa hogeN| yahI kAraNa hai ki tIrthaMkaroM ke AbhAmaMDala meM saba prANI nirvaira bhAva ko prApta ho jAte haiN| isa raMga kI apanI maulika vizeSatAeM haiN| isa prakAra 'caMdesu nimmalayarA' maMtra pada ko Aveza zamana kA svarNa sUtra kahane meM koI atizayokti nahIM hogii| kyoMki tIrthaMkara krodha kI bhUmikA pAra kara zukla dhyAna kI bhUmikA para ArUr3ha hote haiM ataH unakA dhyAna vyakti ko zukla dhyAna kI bhUmikA para ArohaNa karAtA hai| AdhyAtmika prApti ke sAtha-sAtha siradarda kA yaha bahuta bar3A ilAja bhI hai| saradArazahara kI eka bahana ne AcAryazrI tulasI ke darzana kiye aura kahA-gurudeva! sira meM bhayaMkara darda rahatA hai| isa kAraNa na mAlA phera sakatI hU~ aura na hI sAmAyika kara sakatI huuN| gurudeva ne use lalATa para sapheda raMga ke dhyAna kA prayoga lambe samaya taka karane kA sujhAva diyaa| usane saghana AsthA ke sAtha prayoga kiyA aura saphala ho gii| aise udAharaNa hamAre sAmane haiN| sAdhanA aura siddhi meM siddha yogI AcArya zrI mahAprajJajI ne likhA hai-"caMdesu nimmalayarA, siddhA siddhiM mama disaMtu'-ye maMtra mRtyuMjaya mahAmaMtra kA kAma karate haiN| jina logoM ko bhayaMkara gussA AtA hai, ve laMbe samaya taka caMdesu nimmalayarA kA sapheda raMga meM lalATa para dhyAna kareM to gussA saMtulita ho jAtA hai, samasyA samAhita ho jAtI hai| jyoti kendra para kevala caMdramA kA dhyAna kiyA jAtA hai| cA~danI zItala 10 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotI hai, jahA~ zItalatA ho vahA~ amRta ho koI Azcarya nahIM, isalie caMdramA kA nAma auSadhipati bhI hai| Ayurveda ke anusAra pUrNimA kI rAta ko pandraha minaTa candra-darzana se netra jyoti bar3hatI hai / cA~danI zItala, A~khoM ke lie hitakara aura prakAza bikheratI hai, yaha usakA vaiziSTya hai, isI prakAra 'caMdesunimmalayarA' pada ko jyoti - kendra para zveta raMga meM japane se athavA dhyAna karane se yahAM se amRta srAva hotA hai jisake kAraNa kucha-kucha viziSTatAeM ujAgara tathA upalabdha hone lagatI haiM / jaise, AcArAtmaka pravRttiyoM kA vikAsa, svabhAva niyaMtraNa, kaSAya upazAMti, AtmAnuzAsana kA vikAsa, Arogya, viveka Adi kI prApti / vRddhAvasthA se mukti : jyotikendra prekSA citta ko lalATa ke madhya bhAga meM (tilaka kA sthAna ) jyoti - kendra para kendrita kareM aura vahAM para camakate hue zveta raMga kA dhyAna kreN| jaise pUrNimA kA cAMda uga rahA hai aura usakI sapheda razmiyAM jyoti kendra para barasa rahI haiM athavA anya kisI camakatI huI zveta vastu kA Alambana leN| (prAraMbha meM raMga sthira na ho pAe, to punaH abhyAsa kareM) (pAMca minaTa bAda ) aba citta ko pUre lalATa para phailAyeM, pUre lalATa para sapheda raMga kA dhyAna kareM ki zveta raMga ke paramANu pUre lalATa ke bhItara taka praveza kara rahe haiN| pUrA lalATa sapheda raMga ke paramANuoM se bhara gayA hai / cahuM ora paramazAMti va AnaMda kA anubhava kreN| ( sAta minaTa ) / tIna dIrghazvAsa ke sAtha prayoga ko saMpanna kareM / tAlu tala se jIbha kA sparza kara mastiSka kI prasupta evaM avijJAta zaktiyoM ko jAgRta evaM pradIpta kiyA jA sakatA hai| vaijJAnika dRSTi se inheM piniyala aura piccaTarI kA sthAna kahA jAtA hai / ' Namo arahaMtANaM' isa padya ko 108 bAra mAlA ke rUpa meM uccarita karane se Na aura NaM para tAlu tala se jIbha kA sparza hone se 216 bAra yahAM gharSaNa hotA hai, jisake niyamita abhyAsa se mastiSka kI piniyala, picyuTarI, hAipothelemasa prabhAvita hokara saMtulita hone lagate haiN| jaba hAipothelemasa kA niyaMtraNa mAnava ke AvegoM para hotA hai taba piniyala picyuTarI prabhAvita hotI hai / isake srAva eDrInala ko prabhAvita karate haiM / pariNAma svarUpa hiMsAtmaka uttejanAeM kama hotI haiN| kyoMki bhAvoM ke anusAra srAva, srAva ke anusAra vyavahAra aura vyavahAra ke anusAra AcaraNa banatA 1 vizleSaNa se saMzleSaNa kI prakriyA vibhinna yogika kriyAoM, mudrAoM, prANAyAma evaM ekAgratA kA vikAsa kara caMdesu nimmalayarA / 41 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ina mAvoM para anuzAsana sthApita kiyA jA sakatA hai| ina donoM graMthiyoM kA kSetra atyanta choTA hone para unakA kAryakSetra samUcA zarIra hai| darzana aura jyoti kendra meM jo hArmonsa banate haiM, jina raso kA srAva hotA hai, ve jIvana ke samasta kAryoM ko niyaMtrita karate haiN| ataH ina donoM ke niyaMtraNa kA abhiprAya hai-samUce zArIrika, mAnasika aura bhAvanAtmaka kSetra para niyaMtraNa, jo atIndriya kSamatA kI pRSThabhUmi hai| anubhUti janya jJAna nizcita rUpa se ciMtana aura siddhAnta prasUta jJAna se adhika vizvasanIya, pratyakSa evaM vyApaka hai| maMtra-vijJAna meM bhI hama jyoM-jyoM maMtra kI gaharAI meM utareMge hamArA bauddhika evaM saiddhAntika ciMtana chUTatA jAyegA aura eka vizAla anubhUti hamameM ubharatI jaayegii| maMtra-vijJAna vAstava meM vizleSaNa-se-saMzleSaNa kI prakriyA hai| ahaMkAra kA pUrNatva meM vilaya maMtra-vijJAna dvArA hI spaSTa hotA hai| ataH maMtra-vijJAna ko samajhane ke tIna stara haiM1. bhASA kA stara 2. artha kA stara 3. dhvani kA stara (nAda kA stara, vyaMjanA zakti kA stara) 4. sammizraNa (phalitAtha) __ataH maMtra kI bhASA, usakI arthavattA, usakI bhAvasattA aura usakI dhvanyAtmakatA ko vidhivata samajhakara prayoga kI bhUmikA meM utaranA adhika zreyaskara hai| jyoti-kendra para zveta raMga kI parikalpanA ke sAtha kucha anya maMtra padoM kA dhyAna athavA japa bhI anupama zAMti pradAna karatA haiM1. OM hrIM zrIM aha~ zrI candraprabhave namaH 2. OM hrIM zrIM aha~ zrI suvidhi nAthAya namaH isa japa se vAk siddhi kI prApti, upazama bhAva kI vRddhi tathA janma janmAntara ke doSoM se mukti hotI hai| 3. OM hIM pArzvacandrAya namaH 4. OM hrIM zrIM arha zrI ajita zAMtinAthAya namaH 5. OM zAMti tathA aha~ kA dhyAna 6. OM a si A u sA namaH 7. OM hrIM zrIM aha~ zrI zItalanAthAya namaH niSkarSa pramukha rUpa meM tIrthaMkaroM kA dhyAna do prakAra se kiyA jA sakatA haiM 42 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. sAlaMbana 2. nirAlaMbana samavasaraNa meM virAjita tIrthaMkara bhagavAna ke rUpa aura guNoM kA dhyAna sAlaMbana dhyAna kahalAtA hai aura jaba mukta tIrthaMkara bhagavAna ke svarUpa kA dhyAna kiyA jAtA hai taba vaha nirAlaMbana dhyAna kahalAtA hai| vItarAga bhakti ke lie vItarAga citta caahie| vItarAga cetanA ke cAra phalita haiM 1. jAgaraNa kI cetanA 3. puruSArtha kI cetanA 2. samabhAva kI cetanA 4. dhyAna kI cetanA jayAcArya ne vItarAga prabhu ke dhyAna se prApta hone vAle nimnAMkita biMduoM ko arhata tIrthaMkara kI stuti meM vivarNita kiyA hai * vItarAga tulyatA AtI hai| * svargIya sukhopabhoga kI prApti hotI hai| * manuSya bhoga kI suvidhA milatI hai| * narendra devendra tathA ahamindra pada prApta hote haiN|10 * AmarSa Adi labdhiyAM prApta hotI haiN|11 * pApa naSTa hote haiN|12 * buddhi Rddhi tathA ullAsa prakaTa hotA hai|13 * bhavya jIva mokSa yA devaloka jAte haiN|10 * manuSya bhava meM rAjya bhoga tathA dhana kA bhaMDAra pAte haiN|15 niSkarSakataH kahA jA sakatA hai ki 'caMdesu nimmalayarA' maMtra AtmajJAna tathA paramAtma siddhi kA mahAna maMtra hai, paraMtu yaha tabhI saMbhava ho sakatA hai jaba jJAna hRdayastha hokara AcaraNa meM Dhala jaaye| mahAtmA gAMdhI ne ucita hI kahA hai- "agara yaha sahI hai aura anubhava vAkya hai to samajhA jAye ki jo jJAna kaNTha se nIce jAtA hai aura hRdayastha hotA hai, vaha manuSya ko badala detA hai, zarta yaha hai ki vaha jJAna AtmajJAna ho|"16 saMdarbha suprabhAtam-pR./235 2. mana kA kAyAkalpa-pR./23 3. bhItara kA roga bhItara kA ilAja-khaNDa 1, zArIrika cikitsA, pR./86 4. vahI-khaNDa 2, manocaitasika cikitsA-pR./164, maMtra eka samAdhAna-pR. 382 5. olakhaNA-pR./43, 44 cadesu nimmalayarA / 43 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 7. 8. 6. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. sAdhanA aura siddhi - pR./17 caubIsI - 8/ vahI - 8/4 vahI - 8/4 vahI - 8/5 vahI - 8/4 vahI - 16/6 vahI - 6 / 6 vahI - 8 vahI - 8/4 bApU ke AzIrvAda, 216 - 217 44 / logassa - eka sAdhanA - 2 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. Aiccesu ahiyaM payAsayarA jaba prabhu hRdaya meM basa jAte haiM taba cetanA kA urvArohaNa hotA hai| cetanA kA urdhvArohaNa hone para preya se zreya kI ora prasthAna hotA hai| caitanya para aruNa raMga meM 'Namo siddhANaM' 'Aiccesu ahiyaM payAsayarA' 'siddhA siddhi mama disaMtu' kA prayoga antardRSTi ke jAgaraNa kA mahattama prayoga hai| isa kendra ke jAgRta hone se kuzAgra buddhi, ekAgratA vRddhi, kArya kSamatA vRddhi, kArya siddhi aura nirNAyaka zakti kA vikAsa hotA hai| jisa prakAra loka tIna bhAgoM meM baMTA huA hai vaise dhyAna zarIra bhI tIna bhAgoM meM vibhakta hai| prAcIna sAhitya meM 'loka' zabda zarIra ke lie bhI prayukta huA hai| Ayurveda meM bhI 'loka' zabda kA eka artha milatA hai shriir| zarIra loka ke tIna vibhAga haiM1. nAbhi ke Upara kA bhAga U~cA loka 2. nAbhi kA bhAga tirachA loka 3. nAbhi ke nIce kA bhAga adholoka jo vyakti apanA vikAsa karanA cAhatA hai use urdhva loka meM jyAdA rahanA caahie| jo vyakti U~ce loka meM nahIM rahatA, vaha U~cA kAma nahIM kara sktaa| jaba cetanA Upara ke kendroM meM rahatI hai taba udAtta, pariSkRta vRttiyA~ vikasita hotI haiN| nAbhi, bhRkuTi aura mastiSka ke urdhva bhAga meM AtmA aura zarIra ke saMgama biMdu mAne jAte haiN| jitanI bhI udAtta bhAvanAe~ haiM ve saba hRdaya, kaMTha aura sira ke cakroM meM upajatI haiN| jaba prabhu hRdaya meM basa jAte haiM taba cetanA kA urdhvArohaNa hotA hai| cetanA kA urdhvArohaNa hone para preya se zreya kI ora prasthAna hotA hai| caitanya kendroM kI dRSTi se mastiSka ke bAda darzana-kendra kA sthAna AtA hai| yaha eka atyanta mahattvapUrNa kendra hai| yahAM ir3A, piMgalA aura suSumnA-ina tIna prANa dhArAoM kA saMgama hotA hai| ir3A kA raMga nIlA, piMgalA kA lAla aura suSumnA kA raMga gaharA lAla hai| isa kendra para sAmAnya tathA halke lAla raMga kA Aiccesu ahiyaM payAsayarA / 45 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna kiyA jAtA hai / "Aiccesu ahiyaM payAsayarA" kA prayoga darzana - kendra para kiyA jAtA hai / antardRSTi ke jAgaraNa kA kendra prajJA saMpanna AcArya, AcArya zrI mahAprajJajI kA mAnanA hai ki darzana-kendra para sUrya ke prakAza kA athavA bAla sUrya kA dhyAna antardRSTi ke jAgaraNa kA mahattvapUrNa prayoga hai / isakA abhyAsa karane vAlA tIsare netra kA udghATana kara sakatA hai| isa prayoga ko karane vAlA bAharI par3hAI para nirbhara nahIM rahatA usakI atIndriya cetanA ke srota khula jAte haiM / " bAla sUrya kA raMga parAkrama aura pauruSa kA raMga mAnA gayA hai| jina logoM meM sustI jyAdA hai, Alasya aura maMdatA hai, jinameM moha prabala hai, jinakI antardRSTi jAgRta nahIM hai unake lie Namo siddhANaM kA halke lAla raMga ke sAtha isI kendra para dhyAna karanA upayogI hai| AjJAcakra ke jAgRta hone se jyoti - kendra aura darzana - kendra kI kAryakSamatA atyanta vikasita ho jAtI hai tathA vyakti atyanta kuzAgra buddhi ho jAtA hai| isake jAgRta hone se pApa karane kI icchA samApta hone lagatI hai / vyakti pApabhIru banatA hai / ekAgratA vRddhi, kArya kSamatA vRddhi, kArya siddhi aura nirNAyaka zakti kA vikAsa hotA hai / mana se pare nirvicAra meM jAne ke lie darzana-kendra para dhyAna karanA cAhie / isake dIrghakAlika abhyAsa se antadarzana aura dUradarzana kI labdhi saMbhava hai / " jisakI antardRSTi jAga jAtI hai usakA ciMtana, vicAra, nirNaya, sAre alaukika hote haiM / bhagavAna mahAvIra paMDita, vidvAna yA jJAnI nahIM the para ve antardRSTi se, atIndriya cetanA se saMpanna the / unakA tIsarA netra jAgRta thA / sUtra kRtAMga meM bhagavAna mahAvIra ko anaMta cakSu kahA hai / kevalajJAnI kI A~kha pUre roma-roma meM hotI hai| buddhi aura atIndriya jJAna- ina donoM ke bIca meM antardRSTi kA jAgaraNa hotA hai| isa jAgaraNa se viveka cetanA kA vikAsa, samatA kA vikAsa, atIndriya cetanA kA vikAsa tathA priya aura hita meM hita ko pramukhatA dene kI dRSTi prApta hotI hai / nepoliyana bonApArTa ke vATara lU kI lar3AI meM hArane kA pramukha kAraNa thA usakI picyuTarI glaiNDa kA kharAba ho jaanaa| jisake kAraNa vaha sahI samaya para sahI nirNaya nahIM le sakA / isa graMthi ke vikRta hone para srAva ke aniyaMtrita hone se vyakti ke cintana aura nirNaya meM vikRti A jAtI hai aura vaha ucita samaya para ucita nirNaya nahIM le sktaa| yaha graMthi vikRta hotI hai bhAvanA ke kSobha dvArA / 46 / logassa - eka sAdhanA-2 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaba manuSya adhika lAlacI hotA hai, adhika Atura hotA hai to nimna prakRti kI vRttiyA~ paidA hotI haiN| darzana-kendra ke eka srAva esa.TI.eca. kA jaba srAva hotA hai taba vaha eDrInala graMthi ko uttejita karatA hai jisake kAraNa nAnA prakAra kI vikRtiyA~ evaM bImAriyAM paidA hotI haiM, jaise--- adhairya aura viSAda ke bhAvoM kA pnpnaa| AturatA va glAni ke bhAva bane rhnaa| AtmahatyA kI bhAvanA honaa| roga pratirodhaka kSamatA ke kSINa hone se saMkrAmaka rogoM kI sambhAvanA kA bddh'naa| hAipara esIDiTI aura alsara jaisI bImAriyoM kA jnm| vAstava meM darzana-kendra kA sthAna bahuta bar3I khir3akI hai| vahA~ se bahuta kucha dekhA jA sakatA hai| yogAbhyAsI ko dIrgha abhyAsa ke bAda isa cakra kI siddhi hotI hai| AjJA-cakra, tRtIya netra isI kendra ke paryAya haiN| yaha atIndriya kSamatAoM aura cetanA kA srota hai| yaha eka aisA srota hai jisakA pravAha avicchinna rahatA hai| yaha kuMDa kA pAnI nahIM, kueM kA srota hai, jahA~ pratidina nayA pAnI AtA hai| yaha kendra donoM bhRkuTiyoM ke madhya sthita hai| vijJAna ne isI sthAna para picyuTarI graMthi kA honA mAnA hai| ise AjJAdAyinI aura saMdezavAhinI graMthi mAnA gayA hai| zarIra meM sabhI sUcanAeM yahIM se saMpreSita hotI haiN| raziyA kA eka adbhuta zizu trinetradhArI ziva ke mastaka para candramA virAjamAna hai, jinheM candramaulI bhI kahate haiN| trinetra hone se nAriyala ko ziva kA svarUpa mAnate haiM, use trinetra kahate haiN| yaha zubha, saubhAgya aura samRddhi kA pratIka mAnA jAtA hai| AcArya zrI mahAprajJajI ke pAsa eka bhAI akhabAra kI kaTiMga lekara AyA, jo gujarAtI bhASA meM thaa| usameM raziyA ke eka zizu kA citra chapA thaa| usa zizu meM do A~khoM ke atirikta eka tIsarI A~kha aura dikhAI de rahI thii| mAtA-pitA ne socA bhaddA cihna hai isalie oNparezana karA lenA caahie| para DaoNkTaroM ne oNparezana ke lie inkAra kara diyaa| jaba vaha lar3akA bolane lagA to aisI-aisI bAteM kahanI zurU kI ki sunakara sabako Azcarya hotaa| eka dina usake mAtA-pitA kahIM yAtrA para jA rahe the, usa bacce ne jidda pakar3a lI ki yAtrA para nahIM jAne duuNgaa| unhoMne kahA-abhI hamArA rijarvezana hai, bAda meM phira TikaTa milegI nahIM aura jAnA bhI jarUrI hai| usa bacce ne unheM kisI bhI taraha se nahIM jAne diyaa| agale dina samAcAra patra meM par3hA-vaha Trena durghaTanA grasta ho gii| usa Aiccesu ahiyaM payAsayarA / 47 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Trena ke jisa Dibbe meM unakA rijarvezana thA, vahI DibbA sabase jyAdA kSatigrasta huaa| usa Dibbe kA koI bhI yAtrI baca nahIM skaa| sabake saba mRtyu ke grAsa bana gaye / usake pazcAta usa adbhuta zizu ne aisI-aisI bAteM batAI jinakI kalpanA hI nahIM kI jA sktii| jisake pAsa tIsarA netra hotA hai, usakI atIndriya cetanA jAgRta hotI hai / avadhi jJAna to bahuta Age kI bAta hai / yadyapi cetanA sampUrNa zarIra meM vyApta rahatI hai, dhyAna yogI hRdaya kSetra meM usake sUkSma saMsthAna kA anubhava karate haiN| Atma jyoti kA anubhava bhRkuTi madhya meM tathA zIrSastha meM bhI karate haiM / AjJA cakra kA mahattva darzana-kendra (AjJA-cakra) para UrjA srota atyanta golArdha ke sAtha ghUmatA hai / jagat ke pratyeka padArtha gola aura vartulamaya hai| sUrya, candra, nakSatra, tAre bhI gola haiM, roTI, cakalA, bartana saba gola haiM, itanA hI nahIM hamArI bhAvoM kI taraMgeM bhI gola haiM / krodha, mAna, mAyA va lobha kI taraMgeM bhI gola haiN| jAnane kI bAta yaha hai ki ina golAIyoM ke ghumAva, ghumane kI pratikriyAeM, unake ghumAvoM kI prakriyA aura usake pariNAma kyA haiM, kaise haiM? sAmAnya padArtha aura krodha Adi bhAva taraMgoM meM ye ghumAva kAunTara klokavAija arthAt enTI klokavAija hote haiN| sat-jAgaraNa ke lie paramasat ke prati kiyA jAtA smaraNa, stavana Adi zraddhA, jJAna aura bheda - vijJAna ke dvArA taraMgeM klokavAija ghUma jAtI haiN| aisI sthiti meM krodha karuNA aura kSamA ke rUpa meM rUpAntarita hotA jAtA hai| AjJA cakra bhAvanA kendra ke sAtha AbhAmaMDala kA bhI mukhya kendra hai / mahApuruSoM kI karuNA kAyotsarga ke samaya parama zAMtavAhitA ke rUpa meM deha razmiyoM ke sAtha kiraNotsarga karatI haiM, use anugraha kahA jAtA hai / isI kAraNa mahApuruSoM ke caraNoM meM namaskAra kiyA jAtA hai / yaha anugraha bhI maMDalAkAra hotA hai / yaha jaba cAroM tarapha kSetrAnvita hokara phailatA hai taba use avagraha maMDala kahA jAtA hai / 1 dharma saMgraha meM avagraha kI vyAkhyA karate hue kahA gayA hai ki guru ke Asana ke Asa-pAsa sAr3he tIna hAtha jagaha avagraha kahalAtI hai| kisI ko isa avagraha meM praveza karanA ho to 'aNujANaha' zabda kahakara usakI AjJA lenI hotI hai / yaha nApa guru ke Atma zarIra pramANa cAroM tarapha kI mita nApa vAlI bhUmi kA mAnA jAtA hai| gurumaMDala meM praveza se pUrva ziSya donoM hAtha AjJA cakra ke pAsa le jAkara guru se AjJA mAMgatA hai - he prabho ! mujhe AjJA de maiM Apake avagraha AbhAmaMDala meM 48 / logassa - eka sAdhanA - 2 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praveza karanA cAhatA huuN| jaba guru AjJA de taba hamArA usameM praveza aura guru ke sAtha saMparka zurU ho jAtA hai| isa prakAra AjJA cakra ke mahattva aura svarUpa ko samajhanA atyanta kaThina hai| anubhava kI paripakvatA se sAdhanA aura siddhi ke srota jIvana ke mahattvapUrNa sopAna siddha hote haiN| prayoga pravidhiyAM AcArya zrI mahAprajJajI ne siddhoM ke padastha aura rUpastha dhyAna kI anekoM vidhiyoM kA ullekha apanI aneka kRtiyoM meM kiyA hai, jinakA mukhyataH saMbaMdha darzana-kendra se hI hai, jo nimnalikhita hai 1. siddhA yaha maMtra ati prAcIna hai| yaha mahAna aura zaktizAlI maMtra hai| darzana-kendra para isa maMtra kA layabaddha uccAraNa pAMca se pandraha minaTa taka kiyA jA sakatA hai| yaha antardRSTi ke jAgaraNa kA prayoga hai| prAtaHkAla sUryodaya ke samaya siddhA maMtra kA japa maMgalakArI mAnA gayA hai| sUryodaya ke samaya eka zvAsa meM 21 athavA 31 bAra 'siddhA' maMtra kA uccAraNa maMgala vAtAvaraNa va iSTa siddhi dene vAlA hotA hai|' 2. OM Namo siddham yaha bhI prAcIna aura prabhAvaka maMtra hai| isakA prayoga bhI uparokta vidhi se kiyA jAtA hai| prAcInakAla meM par3hane vAlA ziSya jaba apanA adhyayana prAraMbha karatA to 'Namo siddham' maMtra likhatA thaa| kevala jaina hI nahIM, purAne jitane bhI loga haiM gurujI par3hAte samaya unheM yaha maMtra likhate the| gujarAta, mahArASTra aura pUre dakSiNa meM yaha maMtra sarvatra vyApaka thaa| "OM namaH siddham' maMtra kA vidhivata zarIrastha aMgoM para nyAsa karane se zarIra surakSA kavaca kA nirmANa hotA hai| isakI vidhi nimna prakAra se upalabdha hai - maMtra OM namaH siddham maMtra saMkhyA isa maMtra kA eka bAra pATha kreN| jisa avayava para nyAsa kiyA hai usa avayava para maMtra kA sAkSAt kreN| Aiccesu ahiyaM payAsayarA / 46 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prayoga vidhi pAMcoM avayavoM para isa maMtra kA nyAsa kreN| OM bhrU yugma na nAsAgra . maH oSTha yugala si karNapAlI ddhaM grIvA * pariNAma zarIra rakSA aura kavaca 3. OM Namo siddhANaM darzana-kendra (AjJA-cakra) para bAla sUrya (aruNa raMga) ke sAtha isa maMtra kA japa karane se Antarika zaktiyoM kA jAgaraNa hotA hai| sUrya aura maMgala graha kA pratikUla prabhAva bhI isa japa se anukUla aura upayogI ho jAtA hai| zvAsa ke sAtha isa maMtra kA japa karane se mana kI supta zaktiyAM jAgRta hotI haiN| Namo siddhANaM kA japa zAzvata AnaMda kI anubhUti ke lie kiyA jAtA hai| zArIrika dRSTi se avalokana kareM to darzana-kendra para 'OM Namo siddhANaM' aruNa raMga meM tanmayatA se japane se rakta vikAra miTate haiM, rakta ke lAla kaNa himoglobIna bar3hane lagate haiM, nAr3I saMsthAna zuddha hotA hai, dila (hATa) sazakta banatA hai, sAdhaka sphUrti, custI, kSamatA va zakti kI vRddhi kA anubhava karatA hai| aruNa raMga zakti vardhaka hone ke sAtha-sAtha karma graMthiyoM kA bhedaka bhI hai| jinheM vAta aura kapha ke kAraNa koI zikAyata hai ve prAtaH aura sAyaM Namo siddhANaM' kI aruNa raMga kI parikalpanA ke sAtha do mAlA phereN| isa abhyAsa saMpannatA ke pandraha minaTa bAda Namo AyariyANaM' kI pIle raMga kI parikalpanA ke sAtha eka mAlA avazya phereN| jyotiSa zAstrAnusAra siMha, vRzcika aura meSa rAzi ke svAmI ke lie 'OM hIM Namo siddhANaM' nitya japane yogya anukUla maMtra hai|10 4. OM hIM Namo siddhANaM (surakSA kavaca) bAharI AghAtoM, pratyAghAtoM, aniSTa vicAroM se apanI surakSA ke lie maMtra kA kavaca banAyA jAtA hai vaise hI prANa UrjA kA kavaca banAyA jA sakatA hai| vidhi darzana-kendra para dhyAna kreN| 'OM hRIM Namo siddhANaM' kA japa kreN| bAla sUrya ko sAmane dekheN| usakI razmiyAM darzana-kendra para jA rahI haiM, aisA soceN| zarIra ke pratyeka avayava ko prANaUrjA se paripUrNa kara rahI hai| maMtra kA japa nirantara calatA 50 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rhe| zarIra ke cAroM ora abhedya kavaca kA nirmANa ho rahA hai, aisA saMkalpa puSTa kreN| isa prakAra zarIra ke cAroM ora tIna valayoM kA nirmANa kreN| 5. Aiccesu ahiyaM payAsayarA * prekSA cAkSusa kendra prekSA . maMtra Aiccesu ahiyaM payAsayarA prayoga vidhi Aiccesu ahiyaM payAsayarA-isa padya kA darzana-kendra para arthAt donoM bhRkuTiyoM ke aura donoM A~khoM ke madhya bhAga meM dhyAna krnaa| lAbha prANaUrjA sakriya rahatI hai|12 niSkarSa ___ mAnava zarIra kA nirmANa vibhinna tattvoM se huA hai| usameM do cIjeM kAma kara rahI haiN| sUrya zakti se hamAre andara vidyuta zakti kAma kara rahI hai| isI prakAra dUsarA saMbaMdha hai somarasa pradAtA caMdramA se| isase 'megneTika karenTa' kAma kara rahA hai| isa 'megneTika karenTa' (cumbakIya vidyutadhArA) kI sahAyatA se mAnava ke zarIra aura usakI mAMsapeziyoM taka pahu~cA jA sakatA hai kintu mana kI anaMta gaharAI aura dravya kA zakti-bIja isa karenTa se pare hai| isake lie hamAre prAcIna RSi-muniyoM aura mahAtmAoM ne divya zakti ko AviSkRta kiyaa| vaha divyazakti divya karNa hai| isase hama sAmAnya mana ko suna sakate haiM aura sunA bhI sakate haiN| jisa prakAra samudra meM 'kebila' DAlakara eka-dUsare ke saMvAda ko dUra taka pahu~cAyA jA sakA aura bAda meM isI se tAra kA aura phira betAra-ke-tAra kA mArga bhI AviSkRta huaa| Aja to candraloka taka apanI bAta preSita kara sakate haiM, vahAM se bAta prApta kara sakate haiN| 'seTelAiTa' se hama suparicita haiM, samasta saMvAda usameM saMgrahita ho jAte haiM aura phira vahAM se unheM alaga-alaga sthAnoM ko bhejA jAtA hai| phona, mobAila Adi isI vidyA ke pariNAma haiN| Azaya yaha hai ki hama jo zabda bolate haiM unheM pakar3A jA sakatA hai, punaH prastuta kiyA jA sakatA hai, unheM gantavya taka pahu~cAyA jA sakatA hai| vizvabhara kI sabhI dhvaniyAM AkAza taraMgoM meM milakara sarvatra phaila cukI haiM-ve aba bhI haiM, unheM pakar3A jA sakatA hai| yaha bhI saMbhava hai Aiccesu ahiyaM payAsayarA / 51 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ki AkAza meM phailI huI arihaMtoM aura tIrthaMkaroM kI vANI bhI eka dina vijJAna kI sahAyatA se hama suna skeN| isI dharAtala para adhyAtma zakti kI ativikasita avasthA meM hama maMtra ke (betAra-ke-tAra) mAdhyama se arihaMtoM aura tIrthaMkaroM kA sAkSAtkAra kara sakate haiN| niSkarSataH kahA jA sakatA hai ki jisa prakAra ciMtAmaNi ratna se vAMchita phala kI prApti hotI hai usI prakAra arihaMta va siddhoM ke dhyAna se unake guNoM kA smaraNa karane se citta zuddhi dvArA abhilaSita phala kI prApti hotI hai| saMdarbha 1. sAdhanA aura siddhi-pR./18 2. suprabhAtam-pR./283 3. appANaM saraNaM gacchAmi-pR./57 4. mana kA kAyAkalpa-pR./46 5. eso paMcaNamokkAro-pR./64 6. maMtra eka samAdhAna-pR./28 7. vahI-pR./161 8. vahI-pR./27 6. aisopaMcaNamokkAro-pR./217 10. ApakI rAzi ApakA samAdhAna 11. bhItara kI ora-pR./262 12. bhItara kA roga bhItara kA ilAja-khaNDa, eka zArIrika cikitsA-pR./81 52 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. sAgaravaragaMbhIrA "sAgaravaragaMbhIrA siddhA siddhiM mama disaMtu"-maMtra kA prayoga vizuddhi-kendra para nIle raMga meM karate hue siddha bhagavAna se siddhi kI kAmanA kI jAtI hai| sAgara bhI zItala aura pavitra, nIlA raMga bhI zItala aura pavitra tathA arihaMta aura siddha bhagavAna bhI zItala (zukla lezyA) aura pavitra-yaha eka anupama aura advitIya prayoga hai-pavitratA ko bar3hAne kA aura zubha lezyAoM meM anuvartana karane kaa| tIrthaMkara bhagavantoM ko sAgara ke samAna gaMbhIra batAkara unheM 'sAgaravaragaMbhIrA' saMbodhana se saMbodhA gayA hai| sAgara meM anekAneka nadI, nAle Adi milate haiM phira bhI usameM se pAnI nahIM chalakatA isI prakAra tIrthaMkaroM ke sAmane bhI anukUla pratikUla kitane bhI pariSaha kyoM na AeM ve kiMcita mAtra bhI calita nahIM hote haiN| jaise bhagavAna mahAvIra ne caMDakauzika, saMgamadeva, gozAlaka Adi ke mahAna upasargoM ko sahana kiyA thaa| kalA, cAturya evaM vidyA kA kendra _ 'sAgaravaragaMbhIrA' maMtra kA prayoga vizuddhi-kendra para kiyA jAtA hai| yaha hamAre zarIra meM kalA, cAturya evaM vidyA kA kendra hai| yaha kendra kaNTha ke madhya bhAga meM hai| svAsthya ke saMdarbha meM kaNTha kA mahattvapUrNa sthAna hai| bolane, gAne va khAne meM gale kA apanA viziSTa upayoga hai| kapha prakRti kA saMtulana isa kendra para dhyAna karane se hotA hai| yoga ke graMthoM meM to yahAM taka kahA gayA hai ki koI vyakti gaharI dhUpa meM baiThakara vizuddhi-kendra para dhyAna karatA hai to use aisI anubhUti hotI hai ki maiM eyarakaMDIzana meM baiThA huuN| isa prakAra yaha sthAna zItalatA aura pavitratA kA hai| vizuddhi-kendra para nIle aura hare raMga kA dhyAna karane se vAsanA svataH visarjita ho jAtI hai, kama ho jAtI hai| vizuddhi kendra para 'sAgaravaragaMbhIrA' kA nIle raMga meM dhyAna karate hue siddha bhagavAna se siddhi kI kAmanA kI jAtI hai| sAgara bhI zItala sAgaravaragaMbhIrA / 53 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura pavitra, nIlA raMga bhI zItala aura pavitra, vizuddhi-kendra bhI zItala aura pavitra tathA arihaMta aura siddha bhagavanta bhI zItala (zukla lezyA) aura pavitra-yaha eka anupama aura advitIya prayoga hai-pavitratA ko bar3hAne kA aura zubha lezyAoM meM anuvartana karane kaa| __ kaNTha saMyojaka hai| yaha adho bhAga ko urdhvabhAga se saMyojita karatA hai| isameM thAIrAiDa hai| isameM cayApacaya kI kriyA hotI hai jo roga-mukta, zoka-mukta, ciraMjIvI honA cAhatA hai vaha vizuddhi-kendra ko jAgRta kiye binA kyA saphala ho sakatA hai? hamAre zarIra meM nau graha haiM unameM sUrya kA sthAna taijas kendra aura caMdramA kA sthAna vizuddhi-kendra hai| jyotiSa candramA ke AdhAra para vyakti ke mana kI sthiti ko par3hatA hai| taijasa-kendra hamAre zarIra meM vRttiyoM ko ubhAratA hai aura vizuddhi-kendra una para niyaMtraNa karatA hai| . . . . dIrghajIvitA kA rahasya vizuddhi-kendra para 'sAgaravaragaMbhIrA' padya kA nIle raMga meM dhyAna-isakA gUDhArtha itane ucca zikhara para pahu~cA huA hai jisako sAdhAraNa buddhi se samajhanA atyanta kaThina hai| yahAM dhyAna karane se nimna guNoM kA uddIpana sahaja ho jAtA hai* manobala kI vRddhi| * bauddhika cetanA kI skriytaa| * mana kI sakriyatA meM vRddhi| * sakArAtmaka soca va sakArAtmaka dRSTi kA vikaas| zArIrika, mAnasika va bhAvanAtmaka svAsthya meM vRddhi| cayApacaya kI kriyA kA sNtuln| * vRttiyoM para niyaMtraNa-pramANikatA, satya-niSThA Adi cAritrika guNoM kA vikaas| * caMcalatA para niyNtrnn| AcArya zrI mahAprajJajI ne 'sAdhanA aura siddhi' meM likhA hai-"sAgaravara gaMbhIrA"-yaha prayoga vizuddhi-kendra para kiyA jAtA hai| yaha hamAre zarIra meM cayApacaya kA sthAna hai| isakA pAcana taMtra aura svAsthya ke sAtha bahuta gaharA saMbaMdha hai| pAcana taMtra kA saMbaMdha vRttiyoM ke sAtha jur3A huA hai| AhAra aura vRttiyoM kA bhI gaharA saMbaMdha hai| vRttiyoM ke vyakta aura avyakta hone meM AhAra kA bahuta bar3A yoga hai| agara ApakA AcaraNa svastha hai to ciMtana bhI svastha hogaa| mastiSka -eka sAdhanA-2 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svastha hogA to saba kucha svastha hogaa| pAcana ThIka nahIM hai to apAna bhI dUSita ho jaayegaa| jisakA apAna dUSita hai, usameM nakArAtmaka dRSTikoNa, nakArAtmaka soca, nakArAtmaka kalpanA, aniSTa bhAvanA, AtmahatyA kI bhAvanA Adi paidA hoNge| dUSita apAna ke kAraNa mastiSka nirmala nahIM raha sakatA / bahuta mahattvapUrNa bAta hai mastiSka ko pavitra rakhanA, mastiSka kI zakti kA vikAsa karanA / 3 jina vyaktiyoM meM mAyA kapaTa jyAdA ho unheM vizuddhi-kendra para ' Namo arahaMtANaM' kA dhyAna karanA cAhie / ghrANendriya para vijaya prApta karane ke lie Namo AyariyANaM' kA vizuddhi-kendra para nIle raMga meM dhyAna kiyA jAtA hai / AcArya kI cAritra suvAsa se gaMdha viSaya varjana hotA hai| krodha jyAdA Ae to nIle raMga ko zvAsa ke sAtha grahaNa kareM / ' smRti vikAsa ke lie yahI japa vizuddhi-kendra para pIle raMga meM japanA caahie|" arahaMtA maMgalaM kI eka mAlA isI keMndra para japane se aneka yogyatAoM kA vikAsa saMbhava hai| sarvAMgAsana, bhujaMgAsana aura unake pratipakSa meM matsyAsana kA prayoga karane se thAIrAiDa graMthi kA vyAyAma hotA hai| tanAva mukti, mana kI pavitratA tathA thAirAiDa graMthi kI svasthatA ke lie ye tInoM Asana ati uttama haiM 1 Namo AyariyANaM kI eka mAlA vizuddhi-kendra para japane se vidhAyaka bhAva, maMgala bhAvoM kA vikAsa hotA hai| isa kendra ke jAgRta hone se vyakti kavi, mahAjJAnI, zAMta citta, niroga, zokahIna aura dIrghajIvI ho jAtA hai / thAIrAiDa graMthi ke roga bhI isa cakra ke jAgRta hone para nahIM hote / prayoga pravidhi maMtra * * sAgaravaragaMbhIrA kendra vizuddhi kendra (vizuddhi kendra kA saMvAdI sthAna thAIrAiDa graMthi hai ) prayoga vidhi sAgaravara gaMbhIrA kA vizuddhi kendra para dhyAna va mAnasika japa lAbha pAcanataMtra svastha hotA hai, cayApacaya kA saMtulana hotA hai, thAIrAha ke roga dUra hote haiM / niSkarSa manuSya UrjA kA akSaya koSa hai| usameM cetanA hai, jJAna hai aura prayoga karane sAgaravaragaMbhIrA / 55 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI kSamatA hai, isalie vaha naye aviSkAra karatA hai, jIvana ke chipe rahasyoM ko anAvRtta karatA hai| svastha samAja, svastha vyaktitva ke lie vaha racanAtmaka nirmANa kArya sampAdita karatA hai aura vikAsa kI anaMta saMbhAvanAeM lekara calatA hai para aisA hotA tabhI hai jaba manuSya apanI zaktiyoM ko jAgarukatA ke sAtha sahI dizA meM saMyojita kreN| ___'sAgaravaragaMbhIrA' kA yaha prayoga vyaktitva nirmANa kA mahattama prayoga kahA jA sakatA hai| cAritra vizuddhi kA yaha prayoga cAritrika guNoM kA utkarSa karatA huA parama samAdhi kA mArga prazasta karatA hai| iMglaiNDa kI eka mahilA kA nAma hai-baarbraakaarttlenndd| sunA hai bahuta hI preraka aura vicitra hai usakI saphalatA kI khaanii| kahate haiM vaha garIba parivAra meM paidA huI, dasavIM pAsa kii| lekhana kI ruci jAgRta huii| usane chaha sau pustakeM likhIM, usameM cAra sau navalakathAeM likhii| saphalatA kA eka-eka paga pAra karatI huI vaha eka dina sabase adhika paisA kamAne vAlI mahilA-lekhikA ke rUpa meM prakhyAta ho gii| san 1665 meM briTena kI mahArAnI dvArA sammAnita hone kA use gaurava prApta huaa| usane apanI AtmakathA likhI hai-Ai rIca phaoNra sttoNrs| usake AdhAra para vidvAnoM ne bArbarA kI saphalatA ke kAraNoM kA vizleSaNa karate hue likhA hai-usakA jIvana sAtvika hai| usake pAsa dhyeya hai, rasa hai, usane 'sva' ko pahacAnA hai| sva ko kendra banAyA hai| vaha kahatI hai-"yadi hamArA kendra majabUta, vizAla aura spaSTa hotA hai to paridhi bhI vizAla bana jAtI hai| aisI sthiti meM saMsAra kI samRddhi aura vasudhA kA vaibhava usake pAsa maMDarAne lagatA hai| ataH antadarzana dvArA 'sva' kI anubhUti kro| phalaka ko vizAla bnaao| tuma aura tumhArA jIvana anekoM ke lie preraNA srota bana jaayegaa|" niSkarSataH kahA jA sakatA hai ki 'sva' kI anubhUti ke aneka sAdhanoM meM logassa-stava kA bhI apanA viziSTa sthAna hai| isameM jo maMtrAkSara haiM ve anaMta zakti ke srota haiM kyoMki anaMta zaktipuJja tIrthaMkaroM kI stuti meM nirmita viziSTa racanA-dharmitA ke guNoM se ve niSpanna haiN| unheM cetana karane kI apekSA hai| prayogAtmaka bhUmikA para pariSkRta hokara hI ve cetana bana, prANavAna banate haiN| ataH kahA jA sakatA hai ki maMtra sUkSma rUpa hote haiM, bIja rUpa hote haiM jisase bAhya vastu-rUpI vRkSa utpanna hotA hai to dUsarI ora lokottara sukha ke dvAra bhI khulate haiN| isI lokottara siddhi ke lie 'sAgaravaragaMbhIrA, siddhA siddhiM mama disaMtu' ko saphalatA kA sazakta sopAna kahA jA sakatA hai| 56 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdarbha 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. bhItara kI ora - pR. 338 suprabhAtam, bhAga-2, pR. / 226 sAdhanA aura siddhi - pR./18 eso paMca NamokkAro - pR. 25 paryuSaNa sAdhanA - pR./17 suprabhAtam bhAga-2, pR./163 maMtra eka samAdhAna - pR./ 163 vahI - pR./63 sAgaravaragaMbhIrA / 57 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. siddhA siddhiM mama disaMtu vartamAna meM kucha aisI mazIne nirmita ho gaI haiM jinake andara sAre purje rahate haiN| kharAbI Ate hI aujAra svataH bAhara nikalate haiM aura usa purje ko ThIka kara dete haiN| vaise hI hamArI AtmA kI mazIna ThIka karane ke purje hamAre hI bhItara meM par3e haiN| AtmA ke una purjoM meM 'siddhA siddhiM mama disaMtu' -yaha eka aisA zaktizAlI aura vilakSaNa purjA hai jo sarvattobhAvena AtmA kI svasthatA ke lie satarkatA paidA karatA rahatA 1 caMdesu nimmalayarA Adi tInoM pada hamArI zArIrika, mAnasika evaM bhAvanAtmaka zaktiyoM ke vikAsa meM nimitta banate haiM / sAdhaka tInoM padyoM kA dhyAna karatA huA cauthe caraNa meM siddha bhagavantoM se siddha sugati prApti kI abhilASA abhivyakta karatA hai| 'ThANaM' meM cAra prakAra kI sugati kA ullekha hai' 1. siddha ga 2. devaga 3. manuSya sugati 4. sukula meM janma uparokta cAroM sugatiyoM meM se tIna sugatiyoM meM janma-maraNa kI yAtrA rahatI hai parasiddha sugati kI prApti ke pazcAta bhava-bhramaNa ke aMkura kA sarvathA abhAva ho jAtA hai| ataeva siddha sugati kI prApti hamAre jIvana kA parama dhyeya hai / 'siddhA siddhiM mama disaMtu' maMtra pada saba prakAra kI siddhiyoM ko dene vAlA hai / ataH dRr3ha zraddhA, va anukUla parAkrama ke sAtha isa maMtra pada kA japa bhI hamArI jIvana yAtrA ko sahI dizA kI ora saMvardhita karatA huA hamAre carama aura utkRSTa, anupama lakSya se hameM jor3e hue rakhatA hai, aura eka dina saphalatA ke carama zikhara para bhI pahu~cA detA hai / parantu yaha koI eka janma kI sAdhanA kA pariNAma nahIM hai, janma janmAntara kI sAdhanA kA pariNAma hai / 58 / logassa - eka sAdhanA - 2 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhatva hamArA svabhAva siddha adhikAra siddhatva hamArA svabhAva siddha adhikAra hai, na kevala adhikAra hai balki svabhAva bhI hai| AtmA na mana hai, na vacana hai aura na kAyA hai| AtmA sirpha AtmA hai, nirAlamba hai, niSkaluSa hai, nirdoSa, moharahita, bhayamukta va vItarAga hai| krodha Adi AtmA ke svabhAva nahIM Aropita haiN| pAnI kA svabhAva uSNatA nahIM zItalatA hai, kholatA huA pAnI bhI agni ko bujhAyegA hI, jalAyegA nhiiN| jaise jala kA svabhAva zItalatA hai garamAhaTa Aropita hai vaise hI AtmA kA svabhAva vItarAgatA hai, krodha Adi Aropita hai sAMsArikatA kI nizAnI hai| siddhoM kA svarUpa siddha azarIra hai| ve caitanya dhana aura kevala-jJAna, kevala-darzana se saMyukta hote haiN| sAkAra aura anAkAra upayoga unakA lakSaNa hotA hai| siddha kevalajJAna se saMyukta hone se sarvabhAva guNa paryAya ko jAnate haiM aura apanI anaMta kevala dRSTi se sarvabhAva dekhate haiN| na manuSyoM ko aisA sukha hotA hai aura na saba devoM ko, jaisA sukha avyAbAdha guNa prApta siddhoM ko hotA hai| jaise koI mleccha nagara kI aneka vidha vizeSatAoM ko dekha cukane para bhI upamA na milane se unakA varNana nahIM kara sakatA, usI taraha siddhoM kA sukha anupama hotA hai, unakI tulanA nahIM ho sktii|' sarva kArya siddha hone se ve siddha haiN| sarva tattva ke pAragAmI hone se ve buddha haiN| saMsAra samudra kA pAra pAne se ve pAraMgata haiN| hamezA siddha raheMge isa dRSTi se ve paramparAgata haiN| siddhA siddhiM mama disaMtu uparokta guNoM se yukta anaMta siddha bhagavantoM kA dhyAna 'siddhA siddhiM mama disaMtu'-isa caturtha caraNa ke sAtha jJAna-kendra para zveta raMga meM kiyA jAtA hai| vaise yaha prayoga kevala 'siddhA siddhiM mama disaMtu'-isa maMtra pada kA kareM to darzana-kendra para aruNa raMga meM bhI kiyA jAtA hai| jaba isa maMtra pada ko "caMdesu nimmalayarA... disaMtu"-isa pUre padya ke sAtha kareM to jJAna-kendra para zveta raMga meM kiyA jAtA hai| yahAM para isa kendra meM aisA anubhava honA cAhie ki parama AtmA ke sAtha merA saMparka sthApita hA rahA hai| yoga kI bhASA meM isa kendra ko sahasrAra cakra kahane kA kAraNa bhI yahI hai ki yahAM jJAna ke sahasroM srota khole jA sakate haiN| AcArya zrI mahAprajJajI ne pratirodhaka kSamatA kI vRddhi hetu eka mahattvapUrNa prayoga kA ullekha kiyA hai-OM hIM aha~ nmH| siddhA siddhiM mama disaMtu / 56 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMtra kendra japa saMkhyA lAbha OM prANa-kendra 1000 japa mirgI ke daure, ucca raktacApa jaisI samasyAoM se chuTakArA pA sakate haiN| hIM darzana-kendra 1000 japa zaktizAlI maMtra hai| rakSAkavaca hai| isa prayoga se bAhara ke prabhAva kA asara kama ho jAtA hai| aha~ jyoti kendra 1000 japa arhatAoM ko vikasita karane kA maMtra namaH jJAna-kendra 1000 japa arhatAoM ko vikasita karane kA maMtra japa va dhyAna hamAre antara kI UrjA ko saMgrahita karatA hai| mobAila phona ko plaga meM lagAne se beTarI cArja ho jAtI hai vaise hI dhyAna, yoga, samiti, gupti Adi ArAdhanAoM ke dvArA bhItara kI zaktiyAM saMgrahita hone lagatI haiN| arhat japa va arhat kA dhyAna karane se AtmA ke sAtha saMparka sthApita hotA hai| isa saMparka se azubha lezyAeM zubha lezyA meM badala jAtI haiN| vartamAna saMdarbha meM hama dekha rahe haiM ki kucha aisI mazIne A gaI, roboTa kharAba ho gayA to Apako use ThIka karavAne ke lie maikenika ko bulavAne kI jarUrata nahIM, usI ke andara sAre purje rahate haiM, kharAbI Ate hI aujAra svataH bAhara nikalate haiM aura usa purje ko ThIka kara dete haiM vaise hI hamArI AtmA kI mazIna ThIka karane ke purje, hamAre hI bhItara meM par3e haiN| AtmA ke una puoM meM 'siddhA siddhiM mama disaMtu' yaha eka aisA zaktizAlI aura vilakSaNa purjA hai| jo sarvattobhAvena AtmA kI svasthatA ke lie satarkatA paidA karatA rahatA hai| ___hamAre mastiSka meM gre raMga-dhUsara raMga kA eka dravya padArtha hai, vaha samUce jJAna kA saMvAhaka hai| pRSTharajjU meM bhI yahI padArtha hai| dhUsara tathA jyotirmaya zvetavarNa ke sAtha jJAna-kendra para isa maMtra pada kA dhyAna karane se jJAna kI supta zaktiyAM jAgRta hotI haiM evaM cetanA kA jAgaraNa hotA hai, isake sAtha-sAtha kucha anya Atma zaktiyoM kA jAgaraNa bhI hotA hai1. mana, vacana va kAyA kI gupti kA viziSTa honA 2. citta kA sadaiva prasanna rahanA 3. Arta, raudra dhyAna kA prasaMga na AnA 4. dharma dhyAna va zukla dhyAna kI dhArA kA satat pravAhita rhnaa| tanAva mukti, mana kI sthiratA aura kalaha nivAraNArtha jJAna-kendra para zveta varNa kI dhAraNA ke sAtha 'OM' kA japa bhI kiyA jAtA hai| 60 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRti vikAsa va jJAna taMtuoM kI sakriyatA ke lie isa kendra para pIle raMga kI dhAraNA ke sAtha 'OM' kA japa athavA dhyAna kiyA jAtA hai| adbhuta jJAna zakti san 1643 meM pITara harakAMsa ko eka divAra para putAI karate hue sIr3hI se girane para alaukika jJAna-zakti milI jisase vaha bhUta aura bhaviSya ke bAre meM kAphI kucha batA sakatA thaa| girane para jaba use aspatAla meM lAyA gayA aura vaha kucha svastha ho gayA, taba usane sAtha ke bistara para leTe rogI kI ora Azcarya se dekhate hue kahA-"are tumhArI mAM to maraNAsanna hai aura tuma yahAM ho| tumheM turaMta apanI mAM ke pAsa jAnA caahie| isI aspatAla meM dUsare eka marIja ko yaha bAta batAkara usane sabako Azcarya cakita kara DAlA ki usane sAta dina pUrva eka dukAna se eka aTaicI kI corI kI thI, jisameM amuka-amuka vastueM thiiN| pahale to DaoNkTaroM ne use majAka samajhA lekina jA~ca karane para sArI bAteM saca nikalIM to DaoNkTara Azcarya cakita raha gye| ___pITara harakAMsa ne prApta divya jJAna zakti se logoM kI khoI huI sampattiyoM evaM AdamiyoM ke bAre meM btaayaa| vaha kisI mazIna ko chUkara hI batA sakatA thA ki isa mazIna ke kisa purje ko badalanA hai, lekina sabase adhika prabhAvazAlI usakA kArya aparAdhoM kA surAga batAne kA thaa| usane apahRta baccoM, coroM ke girohoM aura hatyAkANDoM ke abhiyuktoM ke bAre meM sahI jAnakArI dii| bAda meM usane amerikA meM kaI jagahoM para taila tathA sone kI khAnoM kI sahI jAnakArI dekara vaijJAnikoM ko bhI cakita kara diyaa| uparokta ghaTanA prasaMga se yaha tathya nikalatA hai ki kabhI-kabhI acAnaka kisI caitanya kendra para coTa hone se usakA jAgaraNa ho jAtA hai aura vyakti bhUta, bhaviSya tathA vartamAna kA jJAtA bana jAtA hai, usakI atIndriya kSamatA vikasita ho jAtI hai| caitanya kendra hamAre zarIra meM sannihita vividha prakAra kI zaktiyoM ke adbhuta kendra haiN| una kendroM para arhat ke dhyAna kA, paramAtmA ke dhyAna kA sabase bar3A prabhAva yaha hai ki hamArI rAsAyanika aura vidyuta cumbakIya donoM prakAra kI praNAliyoM meM parivartana AtA hai| unake zAMta paramANuoM kA dhyAna karane se hamAre vidyuta taMtra meM ubharatI azuddha taraMgeM zuddhatA meM taraMgita ho jAtI haiN| isI prakAra tapa vRddhi hetu vardhamAna mahAvIra va AdinAtha bhagavAna kA dhyAna, zAMti ke lie arhat zAMtinAtha kA dhyAna, brahmacarya puSTi ke lie neminAtha kA dhyAna tathA vighna nivAraNArtha arhat pArzva kA dhyAna kiyA jAtA hai| yoga kI kriyA siddhA siddhiM mama disaMtu / 61 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai ki yadi zArIrika zakti ko bar3hAnA hai to bAhubalI va hanumAna kI parAkramazIlatA kA dhyAna karo, zarIra ke bhItara zakti kA saMcAra ho jaayegaa| vainateya yA garur3a kA dhyAna karo gati meM tIvratA A jaayegii| jaina darzana kI bhakti guNa saMkramaNa kI bhakti hai| hama vItarAga kA dhyAna kareM, vItarAgatA ke guNa hamAre meM saMkramita hone zurU ho jaayeNge| niSkarSataH kahA jA sakatA hai ki apane vijAtIya tattvoM ko dUra karane ke lie bhakti bahuta acchA AlaMbana hai| isase AtmA kA bahuta zodhana ho jAtA hai| AtmA kA jitanA zodhana hotA hai utanI atIndriya jJAna kI cetanA bhI vikasita hotI hai| adhyAtma vikAsa kA alaukika prayoga AdhyAtmika vikAsa ke lie caMdesu nimmalayarA isa aMtima pada ke cAroM caraNoM kA yadi koI japa kare to zveta varNa kI mAlA se apane-apane caitanya kendroM para maMtroccAraNa ke sAtha mana kendrita karate hue ikkIsa dina taka pratidina niyamita tanmayatA se pAMca mAlA jpe| adhyAtma vikAsa kA yaha eka alaukika prayoga hai| vijJAnasiddha khojo ne bhI yaha pramANita kiyA hai ki hamAre paira ke nakhoM meM 50 prakAra ke rasAyana haiN| hamAre eka bAla meM saiMkar3oM prakAra ke rasAyana haiN| eka bAla pUre vyaktitva kI vyAkhyA karane meM samartha hai| isI rAsAyanika parivartana kI prakriyA ke pariprekSya meM logassa kA yaha aMtima padya vyaktitva nirmANa aura jIvana kI saphalatA kA eka atyanta mahattvapUrNa maMtra pada hai| ghaTanA prasaMga samaNI amitaprajJA ke jIvana kA hai| jalagAMva maryAdA mahotsava ke samaya AcArya zrI mahAprajJajI ke nirdezAnusAra maryAdA-mahotsava se 15 dina pUrva lagabhaga 11-12 mAha kI laMbI yAtrA ke lie samaNI amitaprajJA kA samaNI maMgalaprajJA ke sAtha amerikA nyUjarsI jAnA thaa| prathama bAra videza kI itanI laMbI yAtrA hone ke kAraNa jaise-jaise jAne kA samaya nikaTa A rahA thA vaise-vaise unake mana meM udAsI A rahI thii| eka bAra unhoMne AcArya pravara se apanI manaHsthiti nivedita kii| AcArya pravara ne sneha varSA karate hue kahA-yaha ciMtana karo sAdhanA hamArA mukhya lakSya hai aura dUsarA lakSya hai dharmasaMgha kI sevaa| isake lie jahA~ kahIM bhI jAeM prasannatA se kAma kareM aura prasannatA ko bhItara se utpanna kreN| saMkalpa kareM yaha bhI sAdhanA kA prayoga hai| apane saMbodha ko Age bar3hAte hue pUjya pravara ne kahA-pratidina 'siddhA siddhiM mama disaMtu' kA kama se kama 21 bAra dhyAna kro| 'titthayarA me pasIyaMtu' kA bhI prayoga kro| isase kAyika zakti bar3hegI aura 62 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saphalatA milegii| gurudeva dvArA pradatta sUtroM se samaNIjI ko saphalatA milI aura unakA sAhasa bhI bddh'aa| isI saMdarbha meM dhvani ke prabhAva kI vilakSaNatA bhI adbhuta hai| 'hA~' kI dhvani se phephar3e kI takalIpha ThIka hotI hai| sIne para isakA ucita prabhAva par3atA hai| 'hIM' dhvani darzana-kendra para dhyAna kendrita karane se dRSTi zuddhi aura mukhamaMDala prabhAyukta hotA hai| 'ha' dhvani se lIvara kI svasthatA bar3hatI hai| haiM' dhvani kaNTha ko svastha rakhatI hai| 'haH' kI dhvani siradarda ko dUra karatI hai tathA smaraNa zakti ko bhI bar3hAtI hai| isI prakAra uddaNDatA nivAraNa ke lie zazAMkAsana, vyasana mukti ke lie apramAda kendra para dhyAna, bhaya mukti ke lie AnaMda-kendra para dhyAna, jyAdA kaTubhASI ke lie kaMThakUpa para dhyAna tathA krodha zAMti ke lie zazAMkAAsana-ye yoga ke, rAsAyanika parivartana ke anUThe rahasya haiN| navarAtra AdhyAtmika anuSThAna navarAtra anuSThAna kA samaya saura vikiraNa kI dRSTi se sAdhanA ke lie mahattvapUrNa hotA hai| manuSya ko isa samaya kA lAbha uThAte hue apanI zakti kA vikAsa karanA cAhie para zakti vikAsa dUsaroM kI bhalAI ke lie ho, kisI ke aniSTa ke lie nhiiN| navarAtra anuSThAna meM durgA ko iSTa mAnane vAle hoM athavA cAhe ve arhat ko iSTa mAnane vAle hoM, sabhI vyakti jIvana meM nau zaktiyoM ke vikAsa kI ArAdhanA karate haiM, ve zaktiyAM haiM1. zrI saMpanna bananA 2. lajjA saMpannatA arthAt AtmAnuzAsana kA vikAsa 3. buddhi kA vikAsa 4. dhairya kI zakti kA vikAsa 5. zakti kA vikAsa 6. zAMti kA vikAsa 7. AnaMda kA vikAsa 8. jyotirmaya jIvana 6. jIvana meM pavitratA kA vikAsa nau divasIya AdhyAtmika anuSThAna kA yaha upakrama Atmazuddhi aura UrjA ke vikAsa kA mAdhyama bne| isa dRSTi se Azvina zuklA ekam se prAraMbha kara nirantara nau dinoM taka yaha prayoga kiyA jaaye| matraM-kovida-AcArya, AcArya zrI sh h siddhA siddhiM mama disaMtu / 63 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAprajJajI ne logassa ke antima padya kI nimnokta vidhi ko navarAtra AdhyAtmika anuSThAna ke nAma se nirmita kiyA hai jo atyanta hI zaktizAlI aura tejasvI prayoga hai prayoga vidhi caMdesu nimmalayarA, Aiccesu ahiyaM payAsayarA / sAgaravaragaMbhIrA, siddhA siddhiM mama disaMtu // (padya kA pATha pAMca bAra ) * caMdesu nimmalayarA siddhA siddhiM mama disaMtu / (teraha bAra ) * Aiccesu ahiyaM payAsayarA siddhA siddhiM mama disaMtu / (teraha bAra) sAgara vara gaMbhIrA siddhA siddhiM mama disaMtu / (teraha bAra) Aroggabohi lAbhaM samAhivaramuttamaM diMtu / (teraha bAra ) * caMdesu nimmalayarA, Aiccesu ahiyaM payAsayarA / sAgaravaragaMbhIrA, siddhA siddhiM mama disaMtu // OM hrIM klIM kSvIM dhammo maMgala mukkiTTha, ahiMsA saMjamo tavo / devA vi taM namasaMti, jassa dhamme sayA maNo // 1 // * * jahA dumassa puphphesu, bhamaro AviyaI rasaM / naya pupphaM kilAmei, so ya pINei appayaM // 2 // emee samaNA muttA, je loe saMti sAhuNo / vihaMgamA va puphphesu, dANabhattesaNe rayA // 3 // vayaM ca vittiM labbhAmo, na ya koI uvahammaI / ahAgar3esu rIyaMti, pupphesu bhamarA jahA // 4 // mahukArasamAbuddhA, je bhavaMti aNissiyA / nANApiMDarayA daMtA, teNa vuccaMti sAhuNo // 5 // (uparokta pAMcoM padyoM ko yugapat 5 bAra boleM) mumukSu sAdhaka cinmaya lakSya ke darpaNa meM apanI kamajoriyoM ko bhI jhAMkatA hai aura viziSTatAoM ko bhI / AtmA kI zuddha arhatAoM kA prakaTIkaraNa bhItarI 64 / logassa - eka sAdhanA-2 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSArtha se hI saMbhava hai| sAdhanA kA uddezya hai ahaM bhAva ko visarjita kara arha bhAva ko prakaTa krnaa| logassa-stava AtmA rUpI tijorI ke tAle ko kholane ke lie cAbI ke samAna hai arthAt yaha ahaM bhAva ko vigalita kara aha~ bhAva ko prakaTa karane kA sAdhana hai| niSkarSa logassa ke isa aMtima padya kI ArAdhanA se sAdhaka kisI parakIya zakti ko namana nahIM karatA, usakA sahArA nahIM letA vaha svayaM hI pramukha banakara prabhu kI pUjA karatA hai| pratyeka AtmA meM anaMta-jJAna, anaMta-darzana, anaMta sukha, anaMta vIrya (zakti)-yaha anaMta catuSTya vidyamAna hai| "cNdesu...disNtu"| isa padya ke dhyAna athavA japa se utpanna nAda kI taraMgoM se aMtaraMga meM pracchanna AtmA kI isa amogha zakti ko jagAnA hotA hai| usa svayaM kI zakti se svayaM ko anabhijJa banAye rakhane kA pramukha kAraNa hai ahaM kA udy| madamatta bhakta kA citta sadA parakIya zakti kI zaraNa ko svIkAratA hai| madoM ke abhAva meM zuddha sAdhaka/bhakta apanI AtmA se sAkSAtkAra karatA hai| ahaMkAra kA puraskartA hai-moh| moha kA pariNAma hai rAga-dveSa / rAga-dveSa ko ciraMjIvI karate haiM-lobha, mAyA, mAna aura krodh| inake praveza se bhakta kA antaraMga jAgatika kriyA-kalApoM meM sakriya ho jAtA hai| usakA AdhyAtmika rUpa pracchanna ho jAtA hai| vinaya ke prayoga se ahaMkAra kA visarjana hotA hai| isa vinaya kA prayoktA hotA hai bhkt| logassa-stava meM vinaya kA mAhAtmya ullekhanIya hai| apane Apako apane Apa meM le jAne kI vizeSa prakriyA kA mUlAdhAra hai-viny| logassa stava meM sAdhaka tIrthaMkaroM, viharamAnoM va anaMta siddhoM ke svarUpa kI stuti karatA huA svayaM kI siddhi kI kAmanA karatA hai| bhakti kI prakriyA meM vinaya athavA namana kI mudrA meM zarIra ke uttamAMga mukhara ho jAte haiM jinake dvAra se UrjA kA jAgaraNa hotA hai aura taba ahaMkAra kA puJja nisteja ho jAtA hai| isa prayoga se mAnasika prasannatA banI rahatI hai| mAnasika prasannatA dhIre-dhIre AnaMda kA rUpa le letI hai| AnaMda kA hI dUsarA nAma hai paramAtmA arthAt AtmA hI eka dina paramAtmA bana jAtA hai| jyoti-kendra, darzana-kendra, vizuddhi-kendra va jJAna kendra para logassa ke aMtima padya kA savidhi japa athavA dhyAna karane se ekAgratA bar3hatI hai| ekAgratA vRddhi se citta dhyeya meM sthira banatA hai| citta ke dhyeya meM sthira hone se jAgarUkatA bar3hatI hai| jAgarUka mana saMyama meM pratiSTha hokara nirjarA tathA saMvara se jur3atA hai| yahI lakSya taka pahu~cane kI prazasta bhUmikA hai| . siddhA siddhiM mama disaMtu / 65 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niSkarSataH kahA jA sakatA hai ki jIvana kA uddezya siddha svarUpa meM avasthita honA hai| ataH siddha svarUpa evaM siddha bhagavantoM kA smaraNa, japa va dhyAna karane se parama Atma zAMti kA anubhava hotA hai| siddhatva Atmonnati tathA pavitratA kA sarvotkRSTa rUpa hai| Namo siddhANaM, siddhA siddhiM mama disaMtu-ye atyanta zaktizAlI aura prANavAna maMtrapada hai| gaNAdhipati gurudeva ke ye siddha maMtra the| kabhI kisI zoka saMtapta parivAra ko saMdeza dete samaya bhI ve "OM bhikSu", "OM bhikSu jaya bhikSu", 'siddhA siddhiM mama disaMtu', 'OM a si A u sA namaH' Adi maMtroM ke japa kA nirdeza dete rahate the| nissaMdeha siddha bhagavantoM kI upAsanA se paramAnaMda, paramasukha tathA parama samRddhi arthAt parama samAdhi kI prApti hotI hai| saMdarbha 1. ThANaM-4/146 2. Avazyaka niyukti-566, aupapAtika sUtra-178 3. vahI-600, vahI-176 4. vahI-602, vahI-180 5. vahI-605, 606, vahI-183, 184 6. vahI-606, aupapAtika-187, bhagavatI 2/16, 17, vRtti patra 112, bhagavatI jor3a khaNDa 1, pR./164 7. mahAprajJa ne kahA-bhAga 6, pR./36 8. hiMdustAna-2-11-73 (zazikAMta zarmA) 6. jIvana vijJAna 10. gaNapati ke svara, pR./67, sAdhanA ke zlAkA puruSa gurudeva tulasI, pR.131, 133 11. sAdhanA ke zlAkA puruSa : gurudeva tulasI-pR./52, 53 / 66 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. logassa - AdhyAtmika padAbhiSeka gaNAdhipati gurudeva zrI tulasI eka aise mahAtapasvI, mahAmanasvI, mahAyazasvI AcArya the jinakI vANI meM oja aura A~khoM meM anaMta kI khoja thii| unakI pAradarzI prajJA ne logassa ke zaktizAlI maMtroM kA AdhyAtmika padAbhiSeka kara atIndriya cetanA saMpanna AcArya mahAprajJa meM apanI saMpUrNa UrjA ko saMgrahita va preSita kara unakI prajJA ke dvAra khola diye| saMgha ko AcArya mahAzramaNa jaise mahAtapasvI, mahAsAdhaka, mahApratApI AcArya kI upalabdhi bhI unakI painI dRSTi kA supariNAma hai| 1 bhAratIya paramparA meM abhiSeka vidhi kA pracalana bahuta purAnA rahA hai, phira cAhe vaha laukika paramparA rahI ho yA alaukika paramparA / zIrSastha pada para pratiSThita kiye jAne vAle vyakti ke lie athavA zIrSastha puruSa ke lie vidhipUrvaka kI jAne vAlI kriyA abhiSeka kahalAtI hai / prAcIna samaya meM jaba rAjAoM, mahArAjAoM ke rAjyAbhiSeka kA mAMgalika avasara hotA to usa samaya ke rIti-rivAjoM ke anusAra aneka tIrthoM tathA pavitra nadiyoM kA pAnI maMgala kalazoM meM bharakara lAyA jAtA, usa pAnI ko vividha prakAra se sugaMdhita dravyoM se suvAsita kiyA jAtA aura phira rAja siMhAsana para baiThane vAle rAjA kA usa pAnI se maMtroccAraNapUrvaka abhiSeka kiyA jAtA yaha vidhi abhiSeka kahalAtI thI / jaina paramparA meM isa paddhati kA prakArAntara se nirvahana hotA rahA hai / jaba kabhI vartamAna AcArya ke sAmane apane uttarAdhikArI ko AcArya banAne kA prasaMga AtA hai taba ve apane ziSya ko AcArya pada para pratiSThita karane ke lie unakA vidhi pUrvaka padAbhiSeka karate haiM / 'abhiSeka' - zabdArtha' 'abhiSeka' zabda kA artha abhidhA aura lakSaNA- donoM prakAra se kiyA jA sakatA hai / 'abhidhA vaha zabda zakti hai jo kevala vAcyArtha yA akSarArtha ko logassa - AdhyAtmika padAbhiSeka / 67 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhivyakta karatI hai / 'lakSaNA' zabda kI vaha zakti hai jo abhipreta artha kA bodha karAtI hai aura sAmAnya artha se bhinna vizeSa artha kA vAcaka banatI hai / sAmAnyataH abhiSeka zabda kA artha 'abhitaH secanam' arthAt saba ora se siMcana karanA hai / prastuta zabda abhi upasarga pUrvaka 'sic' dhAtu se bhAva artha meM ghaJ pratyaya se niSpanna hotA hai| jaina paramparA meM yaha zabda prastuta artha ke sAtha-sAtha naye pariveza aura naI abhidhA meM bhI prayukta huA hai| isakA vahAM artha kriyA paraka na hokara vyakti para kiyA gayA hai| isalie yaha zabda jaina paramparA meM vizeSa artha kA vAcaka hai| AgamoM meM abhiSeka kA artha 1. jaina AgamoM ke anusAra sUtrAgama, arthAgama aura tadubhayAgama se parisaMpanna AcArya pada ke yogya hotA hai vaha muni abhiSeka kahalAtA hai / 2. jo muni AcArya pada para abhiSikta hotA hai use abhiSeka kahA jAtA hai / 3. jo zramaNI AcArya sthAnIya pravartinI - pada ke yogya hotI hai use abhiSeka kahA jAtA hai / prastuta arthoM ke saMdarbha meM yaha kahanA bhI asaMgata nahIM hai ki vyakti ko abhiSeka mAnakara upacAra se usake lie kiye jAne vAle kriyA-kalApoM ko bhI abhiSeka kahA jA sakatA hai| AcArya padAbhiSeka: prAcIna vidhi prAcIna paramparA meM AcArya pada para abhiSikta hone vAle ziSya ko aneka parIkSaNoM se gujaranA hotA thA / samaya-samaya para AcArya usake buddhi-bala, saMkalpa-bala, manobala, sAhasa, dhairya, vizvasanIyatA, saMghaniSThA, samarpaNa Adi kA vividha yuktiyoM se parIkSaNa karate rahate the| jo ziSya isa kasauTI meM kharA utara jAtA, vaha AcArya ke hRdaya meM sthAna banA letA / AcArya use saba prakAra se yogya jAnakara prazasta tithi, prazasta nakSatra, prazasta muhUrta Adi dekhakara prazasta kSetra meM AcAryapadAbhiSeka karane kA nirNaya lete| AcArya prAbhAtika kAla meM svAdhyAya Adi karake caturvidha dharmasaMgha ke sAmane isa vidhi ko saMpanna karate haiM 1 sarvaprathama ziSya ko 27 zvAsocchvAsa ( eka logassa) kA kAyotsarga karAte haiM phira AcArya svayaM askhalita vANI se nandI sUtra kA vAcana karate haiM / ziSya hAtha jor3akara use sunatA hai / usakA saMvega nirantara bar3hatA jAtA hai / phira vaha kahatA hai- bhaMte! maiM ApakA anuzAsana sunanA cAhatA hU~ / AcArya usako anuzAsana 68 / logassa - eka sAdhanA - 2 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dete haiM / ve use sAta bAra kAyotsarga karAte haiM arthAt logassa kA dhyAna karAte haiM / phira vaha ziSya guru dvArA samarpita niSadyAyukta hokara guru ko tIna bAra pradakSiNA sahita vaMdanA karatA hai aura guru ke dAyIM ora uccAsana para niSadyA kara baiTha jAtA hai| taba guru zubha lagna aura zubha belA meM guru paramparA se Agata maMtrapadoM kA tIna bAra uccAraNa karate haiN| tadantara guru tIna muSThi akSata ziSya ke hAtha meM dete haiM / ziSya unheM vinamratA se grahaNa karatA hai / guru usakA nAmakaraNa kara Asana se uTha . jAte haiN| AcArya padAbhiSeka ziSya apane Asana para hI baiThA rahatA haiN| guru samasta saMgha ke sAtha unako vaMdana karate haiM / yaha vidhi tulya guNoM ke khyApanArtha kI jAtI hai / phira guru unheM vyAkhyAna dene ke lie kahate haiN| apane Asana para sthita ve abhinava AcArya pariSada ke anurUpa naMdI Adi kA vyAkhyAna karate haiM / vyAkhyAna kI saMpannatA para samasta saMgha unako vaMdanA karatA hai| taba ve abhinava AcArya apane Asana se uTha jAte haiN| guru usa Asana para baiThakara anuzAsana dete hue kahate haiM - ziSya tuma bhAgyazAlI ho / AcArya kA yaha gauravazAlI pada tumane pAyA hai / prAcInakAla meM gautama sudharmA Adi viziSTa muniyoM ne isa pada kA gaurava bar3hAyA hai| bhadra! dhanya vyakti hI ise prApta kara sakate haiN| jo muni sAMsArika lIlAoM se chuTakArA pAnA cAhate haiM, ve isa zAsana kI zaraNa meM Ate haiM / tuma una sabakI sAraNA-vAraNA karanA aura unheM saMsAra sAgara se pAra lagA denA / tuma yAvajjIvana jinezvara deva kI AjJA kA pAlana karate rahanA aura apane Azrita caturvidha dharmasaMgha ko saMsAra se pAra lagAte rahanA / / 1 isa anuziSTi ke pazcAta abhinava AcArya guru ko vaMdanA karate haiM aura vibhinna vidhiyAM saMpanna kara sAta bAra khamAsamaNo pATha kA uccAraNa kara guru ke pAsa baiTha jAte haiM / sAdhviyAM naye AcArya ko vaMdanA karatI haiM / abhinava AcArya saMgha ko zikSA dete haiM / logassa - AdhyAtmika padAbhiSeka 1 yadyapi zabdoM kI zakti asIma hai para ve asIma bhAva bodha kA pratinidhitva karate haiM / aparivartanazIla akSara tattva kA sAkSAtkAra karane ke lie antarAtmA kA jAgaraNa Avazyaka hai| zrI rAmakRSNa paramahaMsa ne isakI tulanA motI banane kI prakriyA se kI hai / pracalita mAnyatAnusAra ghoMghA svAti nakSatra ke udaya hone taka pratIkSA karatA hai| yadi usa samaya varSA hotI hai to ghoMghA apanI sIpa ko kholakara usakA jala grahaNa kara letA hai / phira vaha samudratala meM gotA lagAkara mahinoM taka vahAM par3A rahatA hai, jaba taka vaha jala - biMdu sundara motI meM pariNata nahIM ho jAtA logassa - AdhyAtmika padAbhiSeka / 66 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| isI prakAra bhakta kA hRdaya satya ke prati unmukta honA cAhie aura guru se AdhyAtmika upadeza prApta karane ke bAda eka niSTha utsAha ke sAtha unakI taba taka ArAdhanA karanI cAhie jaba taka AdhyAtmika anubhUti rUpa motI kA nirmANa nahIM ho jaataa| brahmajJa guru AdhyAtmika dIkSA dvArA ziSya meM aisI cetanA kA jAgaraNa karate haiN| gaNAdhipati gurudeva zrI tulasI ne logassa meM antarnihita maMtrAkSara padyoM dvArA AcArya mahAprajJa kA AdhyAtmika padAbhiSeka kara unameM apane UrjA spandanoM kA saMcAra kiyaa| terApaMtha kI AcArya paramparA meM yaha pahalA prasaMga thaa| jaina paramparA meM bhI aisA prasaMga jAnane ko nahIM milA ki eka samartha AcArya ne apane AcArya pada kA visarjana kara apane ziSya meM AcArya pada kI pratiSThA kI ho| ataeva gurudeva zrI tulasI ne yaha AdhyAtmika abhiSeka tilaka kara eka abhinava, alaukika paramparA kA sRjana kiyaa| isa AdhyAtmika abhiSeka tilaka ke tIna AyAma the| AcAryazrI mahAprajJajI vaMdana mudrA meM sahaja zAMta sthitaprajJa bhAva meM baiTha gye| 1. gurudeva ne apanA aMguSTha zrI mahAprajJa ke darzana-kendra (donoM bhRkuTiyoM ke madhya) para TikAyA aura 'Aiccesu ahiyaM payAsayarA siddhA siddhiM mama disaMtu' maMtra kA tIna bAra uccAraNa kiyaa| 2. gurudeva zrI tulasI ne usI zaktizAlI aMguSTha ko jyoti kendra (lalATa kA madhya bhAga) para rakhA aura 'caMdesu nimmalayarA siddhA siddhiM mama disaMtu' maMtra ko tIna bAra dohraayaa| 3. tIsarI AvRtti meM gurudeva tulasI ne apanA aMguSTha zrI mahAprajJajI ke zAMti-kendra (mastiSka kA agra bhAga) para rakhA aura 'sAgaravaragaMbhIrA siddhA siddhiM mama disaMtu' kA pATha tIna bAra sammucArita kiyaa| AdhyAtmika abhiSeka ke sAtha gurudeva tulasI ne apanA varadahasta zrI mahAprajJa ke mastaka para TikAyA aura 'Arogya bohi lAbhaM samAhivaramuttamaM ditu' tIna bAra maMtroccAraNa kiyaa| usake bAda zaraNa sUtra ke mAMgalika uccAraNa ke sAtha AdhyAtmika abhiSeka tilaka anuSThAna saMpanna huaa| niSkarSa niSkarSataH kahA jA sakatA hai ki gaNAdhipati gurudeva zrI tulasI eka aise mahAmanasvI, mahAtapasvI, mahAyazasvI AcArya the jinakI vANI meM oja aura A~khoM meM anaMta kI khoja thii| unakI pAradarzI prajJA ne logassa ke zaktizAlI maMtroM kA AdhyAtmika padAbhiSeka kara atIndriya cetanA saMpanna AcArya mahAprajJa meM apanI 70 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpUrNa UrjA ko saMgrahita va saMpreSita kara unakI prajJA ke dvAra khola diye| saMgha ko AcAryazrI mahAzramaNajI jaise mahAtapasvI, mahAsAdhaka, mahApratApI AcArya kI upalabdhi bhI unakI painI dRSTi kA hI supariNAma hai| nizcaya hI ve eka maMtra-kovida AcArya the| logassa Adi kaI maMtroM kI unheM siddhi prApta thii| samaya-samaya para saMgha kI sAraNA-vAraNA meM bhI unhoMne apanI isa vidyA kA upayoga kiyaa| unakI AdhyAtmika saMpadA akUta thii| unhoMne AcArya zrI mahAprajJajI aura AcArya zrI mahAzramaNajI ko bhI isa vidhA meM pAraMgata kiyaa| isakI puSTi meM gaNAdhipati gurudeva zrI tulasI kA eka patra yahAM udhRta kiyA jA rahA hai - mahAzramaNa ziSya mudita sukhapRcchA! tumheM mahAprajJa kI sevA kA apUrva avasara milA hai| apanA dAyitva jAgarukatA ke sAtha nibhaanaa| unakI kevala upAsanA hI nahIM karanI hai, unase kucha upalabdhiyAM bhI hAsila karanI haiN| tumheM mahAprajJa ke pAsa jJAna, dhyAna aura kucha maMtra pada Adi kI vidhiyAM hAsila karane kA salakSya prayAsa karanA caahie| aisA karanA tumhAre bhaviSya ke lie hI nahIM, saMghahita meM bhI upayogI hogaa| gaNAdhipati tulasI sArAMza meM itanA hI kahA jA sakatA hai ki logassa eka aparAjita maMtra hai kyoMki anya kisI bhI maMtra ke dvArA isakI zakti pratihata (avaruddha) nahIM hotI, isameM asIma sAmarthya nihita hai| isakI sAdhanA sarvakAla evaM sarvadRSTi se maMgalakArI, kalyANakArI, zubhaMkara evaM sarva siddhidAyaka hai| saMdarbha 1. jaina bhAratI, pharavarI 1665, pR./65-66 7 munizrI rAjendra kumArajI ke 2. vahI, pR./68-66 - lekha se udhRt| 3. mahAtmA mahAprajJa-pR./141 4. sAdhanA ke zlAkA puruSa gurudeva tulasI-pR./ logassa-AdhyAtmika padAbhiSeka / 71 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. logassa aura kAyotsarga yAtrA athavA kisI naye kArya ke prAraMbha meM namaskAra mahAmaMtra athavA logassa kA kAyotsarga karanA maMgaladAyaka mAnA gayA hai| tIna, nau yA ikkIsa namaskAra mahAmaMtra kA kAyotsarga kiyA jA sakatA hai| kAyotsarga kara kArya karane caleM aura yadi apazakuna ho jAye to dUsarI bAra vahIM para nau navakAra kA kAyotsarga kara Age cleN| phira apazakuna ho jAye to vahIM para ikkIsa navakAra kA kAyotsarga kara calanA caahie| tIsarI bAra bhI yadi bAdhA A jAe to socanA cAhie isa kAma ko karanA hitakara nahIM hai| use usa samaya chor3a denA, caahie| bhAratIya sAhitya meM eka dhArmika vyakti ko vIra yoddhA mAnA jAtA hai kyoMki jitanI zakti eka sainika ko yuddhasthala meM cAhie usase adhika zakti eka AdhyAtmika yoddhA meM caahie| vaha raNa-prAMgaNa meM nahIM, apane Apa se lar3atA hai tathA iMdriya, mana va icchAoM para vijaya prApta karatA hai| isa Atma samarAMgaNa kI vijaya meM bhI pUrI zakti caahie| jIvana kI isa lar3AI meM vahI vyakti saphala ho sakatA hai jo dhyAna aura ekAgratA kA abhyAsa karatA hai| sAdhanA ke kSetra meM korI ekAgratA hI paryApta nahIM hotI usake sAtha mana kI nirmalatA bhI Avazyaka hai kyoMki mana kI nirmalatA se hI zakti bar3hatI hai| Agama aura kAyotsarga cetanA meM aneka prakAra kI zaktiyAM haiM-jJAna kI zakti, pavitratA kI zakti aura AtmA kI shkti| ina zaktiyoM ko jAgRta karane kI prekSAdhyAna sAdhanA paddhati meM pramukha rUpa se ATha ikAiyA~ haiN| 1. kAyotsarga 2. antaryAtrA 3. zvAsa prekSA 72 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. zarIra prekSA 5. caitanya kendra-prekSA 6. lezyA dhyAna 7. bhAvanA 6. anuprekSA uparokta ATha ikAIyoM meM kAyotsarga ko prathama sthAna para rakhane kA pramukha prayojana yahI mAnA gayA hai ki isake dvArA dhyAna kI pRSThabhUmi nirmita hotI hai| jaina sAdhanA paddhati kA Adi aura aMtima biMdu hai kaayotsrg| bhagavAna mahAvIra kA zarIra para itanA anuzAsana thA ki ve solaha dina-rAta taka khar3e-khar3e dhyAna kara lete the| bhagavAna RSabha aura bAhubalI ne eka varSa taka khar3e-khar3e kAyotsarga kiyaa| Agama meM eka muni ke lie bAra-bAra kAyotsarga karane kA vidhAna hai| gamanAgamana ke pazcAt muni IryApathika (pratikramaNa-kAyotsarga) kiye binA kucha bhI na kre| muni bhikSA se lauTakara sthAna para Ae to kAyotsarga kreN| zauca se nivRtta hokara sthAna para Ane ke pazcAt kAyotsarga kre| pratilekhana ke pazcAt aura pratikramaNa meM kAyotsarga kA vidhAna hai| vAcanA, svAdhyAya aura dhyAna kI kriyAoM meM kAyotsarga karanA anivArya hai| yaha kAyotsarga logassa athavA namaskAra mahAmaMtra kA kiyA jAtA hai| dhyAna ke bAda logassa kA pATha bolanA-yaha vidhAna Avazyaka, uttarAdhyayana evaM dasavaikAlika meM upalabdha hotA hai para dhyAna meM logassa kA pATha bolanA zvAsocchvAsa kI saMkhyA Adi ke AdhAra para bahuzruta AcAryoM dvArA nirdhArita kiyA gayA pratIta hotA hai| kAyotsarga meM sthita muni ke karma kSaya hote haiM isalie gamanAgamana, vihAra Adi ke pazcAta bAra-bAra kAyotsarga karanA caahie| yAtrA athavA kisI naye kArya ke prAraMbha meM namaskAra mahAmaMtra athavA logassa kA kAyotsarga karanA maMgaladAyaka mAnA gayA hai| tIna, nau yA ikkIsa namaskAra mahAmaMtra kA kAyotsarga kiyA jA sakatA hai| tIna navakAra kA kAyotsarga kara kArya karane caleM aura yadi apazakuna ho jAye to dUsarI bAra vahIM para nau navakAra kA kAyotsarga kara Age caleM phira apazakuna ho jAye to tIsarI bAra vahIM para ikkIsa namaskAra mahAmaMtra kA kAyotsarga karanA caahie| tIsarI bAra bhI yadi bAdhA Ae to socanA cAhie isa kAma ko karanA hitakara nahIM hai, use usa samaya chor3a denA caahie| pratyeka kArya ke AraMbha meM kAyotsarga karanA Avazyaka hai, yaha dhyAna hai| isakA mahattvapUrNa kAraNa hai ki isase vidyuta kA eka valaya banatA hai jisase bAhara kI bAdhAeM apanA prabhAva nahIM DAla sktii| koI bhI zakti usameM praveza nahIM kara sktii| maMgalakArI hone ke kAraNa hI logassa ko "savvadukkha vimokkhaNaM-samasta logassa aura kAyotsarga / 73 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duHkhoM kA nivAraka kahA gayA hai / " Avazyaka sUtra meM kAyotsarga ke cAra prayojana upalabdha haiM13-- 1. pAyacchitakaraNeNaM 2. visohIkaraNeNaM 3. visallIkaraNeNaM 4. pAvANaM kammANaM nigghAyaNaTThAe- pApa karmoM kA ghAta karane ke lie Avazyaka niryukti meM kAyotsarga ke prayojana kI carcA karate hue likhA hai - - prAyazcita karane ke lie vizuddha karane ke lie zalyarahita hone ke lie pAvughAI kIraha ussaggo maMgalaMti uddeso / aNuvahiya maMgalaNaM mA hujja kahiMca Ne vigghaM // 4 kAyotsarga maMgala hai | pApa kA nirAkaraNa karane ke lie yaha kiyA jAtA hai / maMgala kA anuSThAna na karane para kahIM hamAre kArya meM vighna na A jAe isa dRSTi se kArya ke prAraMbha meM maMgala kA anuSThAna karaNIya hai / uparokta vizleSaNa se kAyotsarga ke pramukhataH do uddezya hamAre sAmane spaSTa hote haiM15 1. maMgala 2. vizuddhi 4 sAdhanA ke kSetra meM sabase bar3A maMgala hai - kaayotsrg| dUsarA usakA uddezya hai-vishuddhi| eka sAdhaka kAyotsarga kI pratimA meM sthira hokara apane pUrvakRta pramAda kA parizodhana karatA hai| bheda-vijJAna kI anubhUti, pRthaka astitva kA anubhava, mamatva kA visarjana aura zakti kI surakSA ke lie bhI kAyotsarga kA bahuta bar3A mahattva hai| ghaTanA prasaMga dasa akTUbara san 1668 kA hai| gurudeva zrI tulasI kA cAturmAsa zrI DUMgaragar3ha (rAjasthAna ) thA / vahAM unake sAnnidhya meM terApaMtha mahAsabhA kA adhivezana Ayojita thA / usa adhivezana meM daulatagar3ha nivAsI iMdaura pravAsI madanalAlajI rAMkA bhI Ae hue the| sAtha meM patni zazikalA, putra nileza, putrI sImA, kiraNa aura zrImati rAjU ghIyA thI / unhoMne usa samaya cAra-pAMca dina gurudeva kI upAsanA kii| jisa dina vahAM se ravAnA ho rahe the, gurudeva ke pAsa maMgalapATha sunane gaye / gurudeva ne kahA - bhAyA ! Aja / ve gurudeva ke iMgita ko nahIM samajha sake aura bole gurudeva ! hameM ekam ko iMdaura pahu~canA jarUrI hai| gurudeva se maMgalika sunakara ve jaise hI ravAnA hue AMdhI tUphAna zurU ho gayA, phira bhI guru iMgita kI tarapha dhyAna nahIM gyaa| vahAM se kucha Age bar3he kI gAr3I kI caina TUTa gaI phira bhI nahIM saMbhale / 74 / logassa - eka sAdhanA-2 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DUMgaragar3ha se ravAnA hone ke bAda unhoMne rAtri vizrAma ajamera dharmazAlA meM kiyaa| vahAM se puSkarajI gaye / punaH ajamera Ae / kucha khAdya padArtha sAtha meM lie aura vahAM se ravAnA hue| gAr3I meM baiThe-baiThe hI zazikalA bahana kI bAyIM A~kha phar3akane lagI / usako kucha ciMtA huI kyoMki gata rAtri meM usako svapna meM eka aise phUla kA jevara dikhAI diyA jisakI eka lar3a TUTI huI thI / logassa ke prati sahaja zraddhA hone se vaha logassa kA dhyAna karane lagI / nasIrAbAda taka pahu~cate hI acAnaka eka milaTri kI gAr3I se unakI gAr3I ko Takkara lgii| Takkara lagate hI gAr3I kA daravAjA svataH hI khula gyaa| bahana zazikalA logassa bola rahI thI / vaha logassa ke prabhAva se 200 phITa dUra uchalakara gira gaI aura ve pAMcoM sadasya gAr3I meM the, gAr3I ne tIna palaTI khAI, phira tIsa phuTa gaDDhe meM jAkara girI | sabakoM kAphI coTa aaii| bahana zazikalA girate hI eka bAra to mUrcchita ho gaI para kucha hI kSaNoM meM use hoza A gayA / hoza Ate hI usane dekhA - usake pAsa do aurateM aura eka puruSa khar3A hai| unhoMne kahA - bAI! Apako kahAM lgii| Apake pAsa jo jokhima kA sAmAna hai vaha hameM de do Apako vyavasthita mila jAyegA / usako jyAdA coTa nahIM AI thI vaha aba bhI mana hI mana logassa bola rahI thI / usane cazmA, kAna kI bAlI aura caina saba unako de diye| ve kalaza lekara Ae aura kahA - bAI! pAnI pI lo| usane pAnI nahIM piyA / phira unhoMne usase apane sAtha calane ko kahA -bahana ne kahA- "mujhe lene Apa loga kyoM Ae, mere gharavAle kyoM nahIM Ae ? taba unheM batAyA gayA Apake ghara vAle saba gaDDhe meM gire haiM / ve usako vahAM lekara gye| usane Upara se dekhA saba khUna se lathapatha the| loga unheM bAhara nikAla rahe the| bahana ne usa samaya bahuta himmata kA paricaya diyA / unhoMne unase iMdaura (ghara) ke phona nambara mAMge, unako sUcanA kI aura usake sAre AbhUSaNa use acchI taraha sauMpa kara adRzya ho gaye kauna the, kahA~ se Ae kucha bhI patA nahIM claa| bahuta jaldI pAMca-dasa minaTa meM hI miliTrI rakSA karane A gaI / una sabako ajamera haoNspITala meM bhartI kara diyA gyaa| vahAM ke digambara samAja ne bhI samaya para jAgarUkatA kA paricaya diyaa| aspatAla kA pUrA haoNla unake lie khAlI karavA diyA / madanalAlajI ko to eka paira meM paiMtIsa phaikcara hue the / pArivArika sadasyoM ke pahu~cane se pahale hI atizIghra sabakA ilAja zurU ho gayA / dhIre-dhIre saba svastha ho gaye / do dina pUrva usI gaDr3he meM eka kAra durghaTanA se sAta vyakti mRta nikAle gaye the para dharma ke prabhAva se guru kRpA se ve saba svastha hokara sakuzala ghara lauTa aae| ghaTanA ke niSkarSa meM kahA jA sakatA hai ki kaSTa ke kSaNoM meM iSTa kA zakti logassa aura kAyotsarga / 75 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ detA hai, saMbala detA hai, sAhasa detA hai, sahArA detA hai aura anukUla vAtAvaraNa ko bhI nirmita karatA hai tathA yaha ghaTanA isa bAta ko bhI spaSTa karatI hai ki guru ghaTa-ghaTa ke jJAtA aura bhaviSya draSTA hote haiM / unake iMgita ko samajhane vAlA sukhI aura saphala hotA hai / mRtyu aura kAyotsarga meM antara kAyotsarga jaina sAdhanA kI viziSTa prakriyA hai / isakA zAbdika artha hai caitanya jAgaraNa ke sAtha zarIra kA utsarga / prazna ho sakatA hai kyA mRtyu kAyotsarga nahIM hai? kyoMki usa samaya bhI zarIra kA utsarga hotA hai / isa prazna kA samAdhAna kAyotsarga kI paribhASA meM hI khojA jA sakatA hai - caitanya jAgaraNa ke sAtha zarIra kA utsarga kAyotsarga hai| AcArya zrI mahAprajJajI ke zabdoM meM "maiM zarIra hU~ yaha anubhUti jAne anajAne sudIrgha kAla se cala rahI hai / jisa kSaNa zarIra kI mUrcchA TUTa jAtI hai, maiM zarIra nahIM hU~ yaha cetanA jAgRta ho jAtI hai, taba kAyotsarga saMpanna hotA hai| mana kA mamatva nahIM chUTatA isalie mauta ke kSaNa meM kAyA ke chUTa jAne para kAyotsarga nahIM hotA / jisa samaya mUrcchA kA baMdhana zithila ho jAtA hai, usa kSaNa zarIra kA tanAva miTa jAtA hai, kAyotsarga apane Apa sadha jAtA hai|"16 kAyotsarga kA prayogika artha kAyotsarga kA prAyogika artha hai-zithilIkaraNa - zvAsa ko zAMta karanA, zarIra kI ceSTAoM ko zAMta karanA, mana ko khAlI karanA / zithilIkaraNa se zarIra zikSita hotA hai vaha mana kI AjJA kA pAlana karatA hai / zithilIkaraNa se mastiSka ko vizrAma milatA hai, nAr3I saMsthAna ko vizrAma milatA hai / zithilIkaraNa kA gahana abhyAsa hone para pratyeka kozikA ko vizrAma kI sthiti meM lAyA jA sakatA hai / zithilIkaraNa kA prayoga " kAyotsarga kI mudrA, A~kheM baMda, zvAsa mNd| zarIra ko sthira, zithila aura tanAva mukta kareM / merudaNDa aura gardana ko sIdhA rakheM, akar3ana na ho / mAMsapeziyoM ko DhIlA chodd'eN| zarIra kI pakar3a ko chor3a deM / pratyeka avayava meM zIze kI bhAMti bhArIpana kA anubhava kreN| pratyeka avayava meM ruI kI bhAMti halkepana kA anubhava kreN| zarIra ke pratyeka avayava ko zithila kareM aura pratyeka avayava ke prati jAgarUka bane / 76 / logassa - eka sAdhanA - 2 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta ko paira se sira taka kramazaH zarIra ke pratyeka bhAga para le jaaeN| pUre bhAga meM citta kI yAtrA kreN| zithilatA kA sujhAva deM aura usakA anubhava kreN| pratyeka mAMsapezI aura pratyeka snAyu zithila ho jaaeN| pUre zarIra kI zithilatA ko sAdheM / gaharI ekAgratA, pUrI jAgarUkatA / isa prakAra kAyotsarga, zarIra ke zithilIkaraNa aura mamatva visarjana kA prayoga hai / kAyotsarga : vaijJAnika dRSTikoNa vaijJAnika dRSTi se kAyotsarga tanAva visarjana kI prakriyA hai / " zarIra zAstrAnusAra tanAva se aneka prakAra kI zArIrika evaM mAnasika vyAdhiyAM utpanna hotI haiM, udAharaNArtha zArIrika aura mAnasika tanAva se rakta meM yakRta dvArA grahita zarkarA kA bahAva hone se zarIra para nimna prakAra ke duSprabhAva dekhe gaye haiMsnAyu meM zarkarA kama ho jAtI hai / lekTika esiDa snAyu meM ekatrita hotI hai / lekTika esiDa kI abhivRddhi hone para zarIra meM uSNatA bar3hatI hai / snAyutaMtra meM thakAna kA anubhava hone lagatA hai / rakta meM prANavAyu kI mAtrA nyuna ho jAtI hai / pAcana kriyA maMda yA bilkula baMda ho jAtI hai / * lAra graMthi kA srAva maMda ho jAtA hai / 1 * zvasana gati tIvra ho jAtI hai| * hRdaya kI gati tIvra ho jAtI hai / * raktacApa bar3ha jAtA hai / * mAnasika saMtulana bigar3a jAtA hai / * thAiroksIna kA adhika srAva hone lagatA hai 1 * anukaMpI nAr3I taMtra kI adhika sakriyatA se Aveza bar3hatA hai / * eDrInala kA adhika srAva hone se uttejanAeM bar3hatI haiM / * * kiMtu kAyotsarga se esiDa punaH zarkarA meM parivartita ho jAtA hai | lekTika esiDa kA snAyuoM meM jamAva nyuna ho jAtA hai pariNAma svarUpa zArIrika uSNatA yuna hotI hai aura snAyutaMtra meM abhinava tAjagI kA anubhava hone lagatA hai / rakta prANavAyu kI mAtrA meM vRddhi hone ke sAtha-sAtha uparokta duSprabhAva prabhAvahIna ho jAte haiN| rAtri meM bAraha baje se cAra baje taka dhyAna Adi kA uttama samaya mAnA meM logassa aura kAyotsarga / 77 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gayA hai| isakA kAraNa hai ki usa samaya raktacApa yA caMcalatA kama hone se Avega, tanAva Adi zAMta ho jAte haiN| kAyotsarga : AdhyAtmika dRSTikoNa __ AdhyAtmika dRSTikoNa ke AdhAra para sthUla se sUkSma jagat kI yAtrA kA bAhya jagat se bhItara ke jagat meM praveza karane kA upakrama hai-kaayotsrg| yoga zAstroM meM kAyotsarga ko AsanoM kA rAjA hone ke kAraNa 'zvasana' kahA hai| anya yogAsana zarIra ko kuzala aura svastha banAte haiM jabaki 'zvasana' mana ko zAMta kara vyakti kI Antarika zakti ko jAgRta karatA hai, Antarika tAkata kI anubhUti karavAtA hai| DaoN. rameza kAvar3iyAM ne tanAva grasta sAta vyaktiyoM kA E.E.G. liyaa| phira unako kAyotsarga karavAkara punaH EE.G. liyaa| dUsarI bAra meM E.E.G. meM bar3e paimAne para alphA taraMga noMdhe the| alphA sthiti meM anusaMvedI kriyA, bhAgoM yA lar3o kI prakriyA kama se kama hotI hai| svAsthyaprada nyUropepTAiDsa aura enDorphinsa sAvita hone se svAsthya kI punaH prApti ko gati milatI hai| DaoN. kAvaDiyAM ne likhA hai ki hamAre pAsa tIsa marIja aise haiM jinako baoNyapAsa sarjarI kI salAha dI gaI thI lekina unhoMne vaha karavAI nhiiN| zvasana, dhyAna ke prayogoM ke daurAna 30 meM se 26 marIja aba aisA kahate haiM ki unako aba kabhI bhI baoNyapAsa sarjarI karavAne kI jarUrata nahIM pdd'egii| ve jisa prakAra kI sphUrti kI anubhUti karate haiM usase aisA lagatA hai ki naI dhamaniyAM taiyAra hokara unake hRdaya ko AvazyakatAnusAra rakta de rahI haiN| dillI, maharaulI meM svAmI dharmAnandajI bhI hRdaya rogiyoM ko prekSA dhyAna, yogAsana Adi sAdhanAoM dvArA baoNyapAsa sarjarI se bacAne meM saphala hue haiN| ataH itanA to nirvivAda spaSTa hai ki zarIra kA zithilIkaraNa mana ko zAMta karane meM madada pahuMcAtA hai| kAyotsarga meM pahale zarIra ko khIMcA jAtA hai phira zithila kiyA jAtA hai isase zithilIkaraNa AsAna banatA hai| isake sAtha-sAtha zarIra ke jo-jo hisse khIMca rahe haiM aura zithila kiye jA rahe haiM usake Upara cetanA kendrita karanA kAyotsarga kA mahattvapUrNa pahalU hai| isI kA nAma vartamAna meM jInA hai| aisA hone se hRdaya kI kSamatA meM sudhAra hotA hai, kAryakSamatA evaM mAnasika zAMti kA vikAsa hotA hai| isI prakAra OM, arham, logassa, namaskAra mahAmaMtra Adi meM lIna evaM tanmaya hone se bhI karma nirjarA ke sAtha-sAtha roga pratirodhaka kSamatA bhI bar3hatI hai| 78 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArmika prakRti ke cA~damalajI baida (rAjaladesara) ko adI8 kA oNparezana karavAnA thaa| unhoMne kahA-"jaba maiM kAyotsarga meM lIna ho jAUM taba merA oNparezana karanA suMghanI suMghAne kI koI AvazyakatA nahIM hai| samaya kI cintA mata krnaa|" oNparezana meM do ghaMTe lge| unhoMne kAyotsarga bhI do ghaMTe se pUrA kiyaa| muni zrI sohanalAlajI (cUrU) ne peTa kA oNparezana binA suMghanI ke dhyAna meM sthita hokara karavAyA thaa| kaI sAdhu-sAdhviyAM keza luJcana ke sAtha dhyAnastha ho jAte haiN| mujhe jahA~ taka dhyAna hai AcArya zrI mahAzramaNajI bhI dhyAnastha avasthA meM loca karavAte haiN| ___ prekSA dhyAna ke AraMbha meM aura samApana ke ThIka pUrva kI jAne vAlI arha/mahAprANa dhvani se nirmita bAhya dhvani taraMgoM se vyakti prabhAvita hotA hai| isase na kevala vaiyaktika kSamatA kA vikAsa hotA hai balki ekAgratA aura nirNaya kI kSamatA meM bhI abhivRddhi hotI hai| lambe samaya taka isakA abhyAsa karane se mana kI ekAgratA bar3hatI hai, prANazakti tathA smaraNa-zakti kA vikAsa hotA hai| ina dhvani prakaMpanoM ke prabhAva se hamAre anaicchika taMtrikA saMsthAna kI do dhArAeM anukaMpI aura parAnukaMpI taMtrikAoM ke bIca acchA saMtulana sthApita hotA hai|20 kAyotsarga ke pUrva arhaM dhvani ke uccAraNa se nirvicAratA aura zithilIkaraNa kI prakriyA meM bhI sahayoga milatA hai| kAyotsarga kA prayojana kAyotsarga kA pradhAna uddezya AtmA kA sAnnidhya prApta karanA aura sahaja guNa mAnasika saMtulana banAye rakhanA hai| mAnasika saMtulana banAye rakhane se buddhi nirmala aura zarIra svastha rahatA hai| niyuktikAra AcArya bhadrabAhu ne kAyotsarga ke pAMca prayojanoM kA ullekha kiyA hai dehamaijaDasuddhi sudukkhatitikkhayA aNuppehA / jhAyai ya suhaM jhANaM eggo kAusaggammi // 22 1. dehajADyasuddhi-zleSma Adi ke dvArA deha meM jar3atA AtI hai| kAyotsarga se zleSma Adi ke doSa naSTa ho jAte haiM, isalie unase utpanna hone vAlI jar3atA bhI samApta ho jAtI hai| 2. matijADyasuddhi-kAyotsarga meM mana kI pravRtti kendrita ho jAtI hai, usase citta ekAgra hotA hai| bauddhika jar3atA samApta hokara usameM tIkSNatA AtI hai| logassa aura kAyotsarga / 76 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. sukhadaHkhatitikSA-kAyotsarga se sukhaduHkha ko sahana karane kI apUrva kSamatA vikasita hotI hai kyoMki kAyotsarga meM bAhara va bhItara jo kucha bhI ho rahA hai, una sabako sahana karanA hotA hai| sardI, garmI, AMdhI, tUphAna pIr3A yA kisI vastu kA sparza-ina sabako sahana karanA kAyotsarga hai| ataeva sukha-duHkha ko samabhAva se sahana karane kA prayojana hai-kAyotsarga 4. anuprekSA-kAyotsarga meM avasthita vyakti anuprekSA yA bhAvanA kA sthiratA pUrvaka abhyAsa karatA hai| 5. zubha dhyAna-kAyotsarga se zubha dhyAna kA sahaja abhyAsa ho jAtA hai| kAyotsarga vyakti ko nirbhAra aura prazasta dhyAna meM upayukta karatA hai|23 prazasta dhyAna ke do prakAra haiM1. dharma dhyAna 2. zukla dhyAna zukla zabda 'zuca-zauce' dhAtu se 'ran' evaM 'ra' kA lopa karane para banatA hai| jo zveta anAvilatA, pavitratA, dhavalatA Adi kA vAcaka hai| jo sabhI karmoM kA zodhana kara de, vaha zukla hai-"zodhayati aSTa prakAraM karmamalaM zucaM vA kalamayatIti shuklm|4 atyanta nirmala aura niSprakaMpa dazA ko zukla kahate haiM-su nirmalaM niSprakaMpaMca arthAt isa zuklattva dazA ko prApta kara sAdhaka divya, bhavya, navya tathA kRtakRtya ho jAtA hai| kAyotsarga ke prakAra aSTa prakAra ke karmoM ko naSTa karane ke lie jo kAyotsarga kiyA jAtA hai, use karma vyutsarga kahate haiN| kAyotsarga ke jo vividha prakAra batalAye gaye hai| unameM zArIrika dRSTi se aura vicAra kI dRSTi se bheda kiye gaye haiN| prayojana kI dRSTi se kAyotsarga ke do prakAra haiM1. ceSTA kAyotsarga 2. abhibhava kAyotsarga 1. ceSTA kAyotsarga-doSa vizuddhi ke lie kiyA jAtA hai| 2. abhibhava kAyotsarga-yaha kAyotsarga do sthitiyoM meM kiyA jAtA hai| prathama dIrghakAla taka AtmaciMtana ke lie yA Atma vizuddhi ke lie mana ko ekAgra kara kAyotsarga karanA aura dUsarA saMkaTa Ane para kAyotsarga karanA jaise viplava, agnikAMDa, durbhikSa aadi| 80 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyotsarga kA kAlamAna abhibhava kAyotsarga kA kAlamAna jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa eka varSa kA hai| ceSTA kAyotsarga daivasika, rAtrika, pAkSika, cAturmAsika aura saMvatsarika rUpa meM pAMca prakAra kA hai| kAyotsarga meM mana ko zvAsa para kendrita kiyA jAtA hai| edartha isakA kAlamAna zvAsa ginatI se kiyA jAtA hai| yaha kAyotsarga vibhinna sthitiyoM meM 8, 25, 27, 300, 500 aura 1008 ucchvAsa taka kiyA jAtA hai| kAyotsarga meM zvAsocchvAsa kI ginatI logassa va namaskAra mahAmaMtra kI saMpadAnusAra kI jAtI hai| namaskAra mahAmaMtra meM 8 zvAsocchvAsa aura logassa meM 28 zvAsocchvAsa kA kAyotsarga hotA hai| zvAsocchvAsa pramANa kAyotsarga meM amuka zvAsocchvAsa pramANa-aisA jo zAstrIya vidhAna hai usameM zvAsocchvAsa se matalaba hama jo zvAsa le rahe haiM, chor3a rahe haiM usase nahIM hai| yahA~ zvAsocchvAsa gAthA kA eka pada samajhanA caahie| udAharaNArtha, logassa ujjoyagare-isa eka caraNa kA eka zvAsocchvAsa ginnaa| isa taraha eka gAthA ke cAra zvAsocchvAsa hue| eka logassa meM caMdesu vAle padya taka ginane se 25, sAgaravara padya taka ginane se 27 aura siddhA siddhiM mama disaMta taka girane se 28 zvAsocchvAsa hote haiN| SaDAvazyaka meM jo kAyotsarga kiyA jAtA hai usameM aticAroM ke atirikta pramukha rUpa se logassa-caturviMzati stava kA dhyAna, kiyA jAtA hai| SaDAvazyaka meM kAyotsarga kAyotsarga prAyazcita kA pAMcavAM bheda hai|27 Avazyaka satra meM pratikramaNa Avazyaka ke pazcAt kAyotsarga Avazyaka kA vidhAna hai| pratikramaNa meM aticAroM kI vizuddhi ke lie vidhipUrvaka kAyotsarga kA svarUpa batAyA gayA hai| AtmavikAsa kI prApti ke lie zarIra saMbaMdhI samasta caMcala vyApAroM kA tyAga karanA hI isa sUtra kA prayojana hai| AtmA ko vizeSa utkRSTa banAne ke lie, zalyoM kA tyAga karane ke lie tathA pApoM kA nAza karane ke lie kAyotsarga kiyA jAtA hai| gamana, Agamana, vihAra, zayana, svapna-darzana, nAvAdi se nadI saMtaraNa, IryApathika pratikramaNa-inameM 25 zvAsocchvAsa kA kAyotsarga kiyA jAtA hai| sUtra ke uddeza, samuddeza ke samaya 27 zvAsocchvAsa kA kAyotsarga tathA anujJA prasthApanA evaM kAla pratikramaNa meM 8 zvAsocchvAsa kA kAyotsarga hotA hai| anuyoga dvAra meM logassa aura kAyotsarga / 81 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyotsarga ko Avazyaka nAma vrata cikitsA kahA hai arthAt vrata meM lage hue aticAroM ke doSoM ko dUra kara kAyotsarga AtmA ko nirmala evaM zAMta banA detA hai| pravacana sAroddhAra meM 26 evaM vijayodayA vRtti meM 38 kAyotsarga ke dhyAna kA, parimANa aura kAlamAna nimna prakAra se ullikhita hai pravacana sAroddhAra kAyotsarga caturviMzati stava zloka caraNa ucchvAsa daivasika 4 25 100 100 rAtrika 2 12 + 50 50 pAkSika 12 75 300 300 cAturmAsika 125 500 500 saMvatsarika 252 1008 1008 vijayodayA vRtti kAyotsarga caturviMzati stava zloka caraNa ucchvAsa daivasika 4 25 100 100 rAtrika 50 50 pAkSika 12 75 300 300 cAturmAsika 100 400 saMvatsarika 20 125 5 00 500 640 12 400 Avazyaka niyukti ke anusAra kAyotsarga kA ucchvAsa nimna prakAra hai31 kAyotsarga ucchvAsa daivasika 100 rAtrika 50 pAkSika 300 cAtumAsika 500 saMvatsarika 1008 anya aneka prayojanoM meM 8, 16, 25, 27, 108 ucchvAsamAna kAyotsarga kA vidhAna hai|32 namaskAra mahAmaMtra kI nau AvRttiyAM 27 zvAsocchvAsa meM kI jAtI hai|3 ucchvAsa kA kAlamAna eka caraNa ke samAna mAnya haiN|34 terApaMtha paramparA meM maghavA yuga ke aneka varSoM taka pAMcoM pratikramaNoM meM cAra 82 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ logassa (caturviMzatistava) kA dhyAna karane kI paripATI thii| terApaMtha ke paMcama AcArya, AcArya zrI magharAjajI ne parva dina kI vizeSatA tathA adhika svAdhyAya lAbha kI dRSTi se pAkSika pratikramaNa ke lie 12 logassa, cAturmAsika pratikramaNa meM 20 logassa, saMvatsarika pratikramaNa meM 40 logassa kA kAyotsarga karane kI naI paramparA kii| zeSa daivasika aura rAtrika pratikramaNa ke lie cAra logassa ke kAyotsarga kI paripATI hI jArI rakhI gii|35 digambara paramparA meM AcArya amitagiri ne yaha vidhAna kiyA-daivasika kAyotsarga meM 108 aura rAtrika kAyotsarga meM 54 ucchvAsoM kA dhyAna karanA cAhie aura anya kAyotsarga meM 27 ucchvAsoM kA dhyAna karanA caahie| 27 ucchvAsoM meM namaskAra kI nau AvRttiyAM ho jAtI hai kyoMki tIna ucchvAsoM meM namaskAra mahAmaMtra para kAyotsarga kiyA jAtA hai| __ Namo arahaMtANaM, Namo siddhANaM eka ucchvAsa meM Namo AyariyANaM, Namo uvajjhAyANaM dUsare ucchvAsa meM tathA Namo loe saba sAhUNaM tIsare ucchvAsa meMisa prakAra tIna ucchvAsoM meM eka namaskAra mahAmaMtra kA kAyotsarga pUrNa hotA hai| AcArya amitagiri kA abhimata hai ki zramaNa ko dina va rAta meM kula 28 bAra kAyotsarga karanA caahie|36 svAdhyAya kAla meM 12 bAra, vaMdanakAla meM 6 bAra, pratikramaNa kAla meM 8 bAra, yoga bhakti kAla meM 2 bAra-isa prakAra kula 28 bAra kAyotsarga kA vidhAna hai| AcArya aparAjita kA maMtavya hai ki paMca mahAvrata saMbaMdhI atikramaNa hone para 108 ucchvAsoM kA kAyotsarga karanA caahie| kAyotsarga karate samaya mana kI caMcalatA yA ucchvAsoM kI saMkhyA kI parigaNanA meM saMdeha samutpanna ho jAye to ATha ucchvAsa kA ora adhika kAyotsarga karanA caahie|37 kucha anya paramparAoM meM vividha kriyAoM meM kAyotsarga kA nimna rUpa se pramANa upalabdha hotA hai* kusvapna, duHsvapna hetu jo kAyotsarga kiyA jAtA hai vaha sAgaravaragaMbhIrA taka hotA hai| * pratikramaNa Adi meM prAyazcita ke rUpa meM caMdesu nimmalayarA taka kAyotsarga hotA hai| * ArAdhanA tathA zAMti ke nimitta sampUrNa logassa siddhA siddhiM mama disaMta taka kA kAyotsarga hotA hai| daivasiyaM rAiyaM pratikramaNa meM tapa ciMtAmaNi ke kAyotsarga meM mukhya rUpa se ciMtana karanA, yaha na ho sake to 16 navakAra gine jAte haiN| daivasika pratikramaNa meM devasiya pAyacchita kA kAusagga caMdesu nimmalayarA taka tathA dukkhakkhaoM kammakkhaoM kA kAyotsarga sampUrNa karanA hotA hai| logassa aura kAyotsarga / 83 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jijJAsA kAyotsarga meM navakAra yA logassa hI kyoM ginA jAtA hai? vaha bhI kahIM caMdesu nimmalayarA taka, kahIM sAgaravaragaMbhIrA taka aura kahIM sampUrNa bhI-aisA kisalie? pUrva kAlika sAdhu jo dIrghakAla taka kAusagga meM rahate the, kAusagga meM kyA ginate hoMge? samAdhAna kAyotsarga meM AtmA ko atyanta sthira kara AtmA ke svarUpa kA ciMtana karanA yaha mUla mArga thaa| yogI mahAtmA kAusagga meM Atma svarUpa kA ciMtana karate the| loka kA svarUpa socate, isa kAraNa atyanta dIrghakAla taka kAusagga meM rahate parantu dharmAnuSThAna karane vAle sarva sAdhAraNa jIva itanA sUkSma par3he hue nahIM hote ataH Asanna upakArI isa vartamAna caubIsI ke caubIsa tIrthaMkaroM kI stuti ke rUpa meM caturviMzati-stava arthAt logassa ginA jAtA hai| logassa kI sAta gAthAeM haiM-eka-eka gAthA meM cAra-cAra pada haiN| eka-eka zvAsa meM eka-eka pada bolA jAtA hai ataH logassa ke aTThAisa pada hone ke kAraNa 28 zvAsocchvAsa utpanna hote haiN| yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra dhAraNA, dhyAna aura samAdhi-yoga ke ye ATha aMga haiN| isI taraha zvAsa ke anusAra padoM kA uccAraNa bhI kAusagga kA eka svarUpa hai| saMvatsarI pratikramaNa kA jo bar3A kAyotsarga hai, vaha eka hajAra ATha zvAsa ke parimANa vAlA hai| caMdesu nimmalayarA taka ginane se eka logassa ke 25 zvAsa hone se 40 logassa ke 1000 zvAsa hue| taduparAnta eka navakAra ginane se 8 zvAsa hote haiM 1000 meM 8 zvAsa milAne se 1008 zvAsa ho jAte haiM-isa dRSTi se kucha paramparAoM meM saMvatsarI ke kAyotsarga meM logassa kA pATha caMdesu nimmalayarA taka ginA jAtA hai aura kucha paramparAoM meM pUrA logassa bolA jAtA hai| isI prakAra cAturmAsika pratikramaNa kA kAyotsarga 500 zvAsocchvAsa kA hai ataH caMdesu nimmalayarA taka ginate hue 20 logassa ginane se uparyukta zvAsoM kI saMkhyA pUrNa hotI hai| pakkhI pratikramaNa kA kAyotsarga 300 zvAso kA hai| zvAso kI dRSTi se 12 logassa gine jAte haiM isa prakAra caMdesu nimmalayarA taka kI gaNanA zvAsocchvAsa se saMbaMdha rakhatI hai| subaha ke pratikramaNa meM jo 108 zvAsa kA kAyotsarga hai vaha duHsvapna Adi ke nivAraNa ke lie hai vahAM sAgaravara gaMbhIrA ginane se eka logassa ke 27 zvAsa ke hisAba se 108 zvAsa pUre hote haiM, isalie sAgaravaragaMbhIrA taka ginA jAtA hai aura AtmazAMti hetu duHkha kSayAdi ke nimitta se 84 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaba kAyotsarga kiyA jAtA hai taba zAMti ke nimitta hone ke kAraNa paripUrNa logassa ginA jAtA hai| logassa kA jo abhyasta na ho usakI saralatA suvidhA ke lie usakI jagaha rUpaka ke taura para navakAra se kAyotsarga ginA jAtA hai| kAyotsarga jaba pUrA ho jAe taba kucha vizeSa uccAraNa ke rUpa meM namaskAra mahAmaMtra bolakara kAyotsarga pUrA kiyA jAtA hai| logassa kI AvRtti rUpa dhyAna kyoM? isa pATha kA ekAgratApUrvaka ciMtana karane se darzana vizuddhi hotI hai, yaha Agama sammatta tathya hai| zarIra kI ceSTAoM ko rokakara hI ekAgratA sthApita kI jA sakatI hai| kAyotsarga meM zarIra kI ceSTAoM kA nirodha kara diyA jAtA hai| isa bAta para dhyAna dene se kAyotsarga meM logassa sUtra ke ciMtana kA rahasya samajha meM A jAtA hai kyoMki samasta kriyAoM aura jJAna ArAdhanA ke mUla rUpa meM darzana-vizuddhi hai| logassa sUtra ke artha kA ekAgratA se punarAvartana karane para sahaja rUpa se dhyAna ho jAtA hai| logassa sUtra yA usake artha kA ciMtana ekAgratA pUrvaka karane se azubha ciMtana (yoga) kA nirodha aura zubha ciMtana kA bhAva pravAha bahatA hai ataH vaha dhyAna rUpa meM pariNata ho jAtA hai| kisI sUtra yA artha meM dattacitta hone ke lie usakI AvRtti karanA Avazyaka hai| yahI kAraNa hai ki kAyotsarga aura dhyAna meM logassa sUtra kI AvRtti kI jAtI hai| kaI bAra yaha jijJAsA kI jAtI hai ki kyA tIrthaMkara bhagavAna bhI logassa sUtra kA dhyAna karate the? tIrthaMkara bhagavAna dhyAna meM kyA karate the, yaha varNana kahIM nahIM dekhaa| yoM to kisI bhI sAdhaka ke dhyAna kA vivaraNa graMthoM meM nahIM dekhA kiMtu ve dhyAna karate the aura AgamoM meM dhyAna kI vidhi kA varNana svayaM jinezvara deva ne kiyA hai| usa vidhi se anya muni dhyAna karate haiN| zruta ke AlaMbana meM dharma dhyAna kiyA jAtA hai usameM Avazyaka sUtra bhI pUrva bhava meM adhIta ho sakatA hai, ve usa Avazyaka caturviMzatistava athavA utkIrtana kA AlaMbana le to koI vaidhAnika bAdhA pratIta nahIM hotii| kyoMki tIrthaMkara bhagavAna siddha bhagavantoM ko namaskAra karate haiM aura utkIrtana sUtra meM siddha hue tIrthaMkaroM kA nAma utkIrtana hotA hai| phira yaha sUtra namaskAra sUtra nahIM hai, guNa utkIrtana sUtra hai| yaha to nizcita rUpa se kahA jA sakatA hai ki tIrthaMkara bhagavAna chadamastha avasthA meM pUrva bhava meM adhIta zruta* ke vartamAna caubIsI meM bhagavAna RSabha pUrva bhava meM caudaha pUrvo ke jJAtA the aura zeSa teIsa tIrthaMkaroM ne pUrva bhava meM 32 AgamoM kA adhyayana kiyA thaa| logassa aura kAyotsarga / 85 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AlaMbana se hI dhyAna karate haiM, kevala jJAna kI prApti ke bAda to jIvanaparyanta dhyAnAntara dazA rahatI hai| aMtima samaya meM bhavAnta kriyA karate hue tIrthaMkara bhagavantoM ke zukla dhyAna ke tIsare-cauthe bheda rUpa kA dhyAna hotA hai aura ve svayaM bhI mukta ho jAte haiN| kAyotsarga-surakSA kavaca prAcIna paurANika kathAoM meM hama par3hate A rahe haiM ki amuka yoddhA yuddha meM kavaca dhAraNa karake gayA jisase zatru ke bANoM kA usake zarIra para kucha bhI asara nahIM huaa| dAnavIra karNa ke viSaya meM prasiddha hai ki use janma se hI adbhuta kavaca prApta thA, jisa kAraNa vaha ajeya aura abhedya yoddhA thaa| indra ne mahAbhArata ke yuddha ke pUrva hI arjuna kI rakSA hetu brAhmaNa banakara karNa se dAna meM kavaca aura kuMDala kI yAcanA kara lii| karNa ne zarIra se utArakara kavaca kuMDala brAhmaNa vezadhArI indra ko de diye jisa kAraNa vaha abhedya va ajeya nahIM raha skaa| kavaca bAhya AghAtoM va prahAroM se zarIra kI rakSA karatA hai| kAyotsarga se tanAva dUra hotA hai aura bAharI duSprabhAvoM se bacAva bhI hotA hai| sAdhAraNatayA do sthitiyoM meM kAyotsarga kA vidhAna hai-pravRtti ke bAda aura kaSTa ke kSaNoM meN| pravRtti kI saMpannatA para kAyotsarga karane se zArIrika, snAyavika aura mAnasika tanAva samApta ho jAtA hai| pravRtti ke sAtha utpanna hone vAle doSa nirasta ho jAte haiN| kAyotsarga karane vAlA cetanA ke usa tala meM calA jAtA hai jisa tala meM jAne para taijasa zarIra kI sakriyatA bar3ha jAtI hai| vaha itanA Aloka vikIrNa karatA hai ki usake pAsa Ane vAle nisteja ho jAte haiM kAyotsarga taijasa ke vikIrNa kI eka rahasyapUrNa paddhati hai| vaha cetanA loka meM cale jAne para apane Apa ghaTita hotI hai| bhagavAna mahAvIra ke pUrva kI ghaTanA hai| eka sudarzana kApAlika nAma kA mahAmAMtrika maMtra sAdhanA kara rahA thaa| use bali dene ke lie sarva lakSaNa saMpanna puruSa kI apekSA thii| eka bAra bhagavAna pArzva ke pramukha ziSya sudarzana muni kucha sAdhuoM ke sAtha sukarNa ke Azrama meM phuNce| sukarNa ko sarva lakSaNa saMpanna jAnakara sukarNa ne apane karmakaroM ko bhejaa| ve unheM pakar3akara le aae| muni ne dekhA sAmane devI kI mUrti hai| sthAna-sthAna para rakta se sanI khopar3iyAM par3I haiM, ve samajha gaye-maiM bali ke lie lAyA gayA huuN| unake mana meM na ciMtA na bhy| unheM bali kI vedI para le jAkara khar3A kiyA gyaa| ve kAyotsarga kara dhyAnastha ho gye| sukarNa ne maMtroccAraNa kiyaa| usake mukhya ziSya caNDa ne muni ke vadha ke lie talavAra utthaaii| vaha gale 86 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taka pahu~cate-pahu~cate hAtha se gira pdd'ii| caNDa bhI gira pdd'aa| jitane dhUpa, dIpa the ve saba gira pdd'e| sudarzana muni apane sthAna para khar3e rhe| kucha samaya bAda kAyotsarga saMpanna kara unhoMne dekhA ki saba loga mUchita par3e haiN| ve bAhara gye| pratIkSA meM khar3e muniyoM ko sAtha le ve Age cale gye| mUrchA TUTane para sukarNa ne dekhA aura socA eka jaina muni se maiM parAsta huA huuN| yaha to merA ghora apamAna ho gayA hai| usane mahAjvAlA kI sAdhanA prAraMbha kii| sAta puruSoM kI bali dii| mahAjvAlA prakaTa huii| usane nirdeza diyA, mahAjvAlA ko-"sudarzana muni ko apane parivAra sahita jalA ddaalo|" mahAjvAlA vahAM phuNcii| kucha muni sudarzana ke sAtha-sAtha cala rahe the| eka vRddha muni kucha AgeAge cala rahe the| unake pairoM ke pAsa jvAlA bhabhaka utthii| ve usase bhasma ho gye| muni sudarzana ne isa ghaTanA ko dekhA aura apane sAthI muniyoM ko sAvadhAna kara ve kAyotsarga meM khar3e ho gye| mahAjvAlA ne muni gaNa ke cAroM ora jvAlA prajjvalita kI para vaha sudarzana muni ke AbhAvalaya taka nahIM pahuMca pA rahI thii| vaha apane prayatna meM asaphala hokara ke lauTa gii| usane sukarNa se kahA-"maiM jala rahI hU~ mujhe zAMta kro|" sukarNa ne pUchA-sudarzana ko jalA DAlA? nahIM jalA sakI, mahAjvAlA ne uttara diyaa| sukarNa apanA dhairya kho baitthaa| apane AkrozapUrNa svara meM kahA-devI! kyA tumhArI zakti naSTa ho gaI? aisA kyoM huA? mahAjvAlA ne kahA-"usake cAroM ora taijasa kA abhedya kavaca hai, use bhedakara maiM bhItara nahIM jA skii|"38 yaha AbhAvalaya, yaha taijasa kavaca kAyotsarga kI zakti kA pratibimba hai| isa prakAra kA rakSA kavaca Atma rakSArtha banAne kI vidhi prAcInakAla meM pracalita thii| sAdhaka dUsaroM ke prahAroM tathA usake duSTa prayogoM se svayaM kI rakSA karane hetu sajaga rahatA hai| vartamAna meM AcAryoM dvArA batAI gaI AtmarakSA vidhi vajrapaMjara stotra va indra kavaca ke rUpa meM pracalita hai|* namaskAra mahAmaMtra, logassa tathA kAyotsarga meM eka aisI adbhuta zakti hai jisase sAdhaka ke cAroM tarapha eka sudRr3ha abhedya rakSA kavaca bana jAtA hai| koI bhI bAharI zakti, AghAta, prahAra, bhaya, AtaMka, roga, mAnasika kleza, azubha zakti Adi ke duSTa prayoga usakA bAla bhI bAMkA nahIM kara skte| ____ bhagavAna mahAvIra ko vaMdanArtha jAte hue sudarzana ne mArga meM apane sAmane mudgara lekara Ate kruddha arjunamAlI ko dekhaa| vaha vahIM namaskAra mahAmaMtra ke dhyAna meM tanmaya ho gyaa| dhyAnastha sudarzana para usakA AkramaNa niSphala ho gyaa| usakI sudRr3ha pratirodhaka zakti ke samakSa arjunamAlI ke zarIra meM sthita yakSa bhI kSaNabhara * dekheM pariziSTa 1/1 logassa aura kAyotsarga / 87 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM Tika pAyA, vaha bhAga gayA aura arjunamAlI bhUmi para dhar3Ama se gira pdd'aa| zUlapANI yakSa ne bhagavAna mahAvIra ko bhayaMkara kaSTa diye| bhagavAna kAyotsarga sthita ho gaye / ve dhyAna koSThaka meM cale gye| usa samaya usa vajrapaMjara meM koI dUsarA praveza nahIM kara sakatA thA / nissaMdeha kAyotsarga se vajrapaMjara kA nirmANa hotA hai| bheda vijJAna kI prakriyA kAyotsarga kAyotsarga baMdhana mukti kI sAdhanA kA prayoga hai / vaha avazya karaNIya prayoga hai| sAdhaka kI pratyeka pravRtti ke pazcAta kAyotsarga kI anivAryatA usake mahattva ko sucita karatI hai| Avazyaka pravRtti ke pazcAta isakI anivAryatA hai, isase sahaja eka prazna utpanna hotA hai ki kAyotsarga ko itanA mahattva kyoM diyA gayA hai? ? isa rahasya para jaba dRSTi anveSaNa kiyA to svataH samAdhAna milA ki pravRtti prANI ke sAtha jur3I huI hai / pravRtti nivRtti se hI pUrNa banatI hai, nivRtti se pravRtti kA mUlya AMkA jAtA hai| pravRtti se caMcalatA, caMcalatA se thakAna, thakAna se tanAva bar3hatA hai, usakA samAdhAna nIMda yA vizrAma hai| jaba nIMda nahIM AtI hai taba vyakti nIMda kI golI kI zaraNa meM jAtA hai| kAyotsarga thakAna miTAne aura nIMda dilAne kA kampoja mAtra nahIM hai apitu usakA AdhyAtmika mUlya bhI sarvopari hai / kAyotsarga bheda - vijJAna kI prakriyA hai / bheda-vijJAna meM mamatva kA visarjana aura dehAsakti kA parihAra hotA hai / bheda vijJAna eka aisA tattva hai jisase dUsarI vastu ko svayaM se sarvathA bhinna kiyA 1 sakatA hai| kAyotsarga kA bahuta bar3A AdhyAtmika rahasya hai- AtmA aura zarIra kI bhinnatA kA bodha aura anubhava | isa sthiti meM zarIra kI koI bhI kriyA yA pratikriyA se AtmA prabhAvita nahIM ho sktaa| jaise gajasukumAla muni ke sira para aMgAre rakha diye gaye phira bhI ve jyoM ke tyoM dhyAnastha khar3e rahe / kuMtI nagara ke rAjA puruSasiMha ke nirdeza se jallAda ne khaMdaka muni ke zarIra kI khAla utArI usake bAvajUda bhI ve dhyAna meM lIna bane rahe / metArya muni ke sira para gIlA camar3A bAMdhA gayA / jyoM-jyoM camar3A sukhA muni ke zarIra meM asahya vedanA huI phira bhI samabhAva se sahana kI / muni skandhaka ko pAlaka ne tiloM kI taraha ghANI meM pIla diyA phira bhI unake mu~ha se upha taka nahIM nikalA / bhagavAna mahAvIra ke sAdhanA kAla meM anekoM daMza unheM kATate, unakA rakta pIte, mAMsa khAte usake bAvajUda bhI ve dhyAnastha rahate / bAhubalI bAraha mahine dhyAnastha khar3e rhe| unake kaMdhoM para pakSiyoM ne nIr3a banA diye / hAthI apanI khujalI miTAne 88 / logassa - eka sAdhanA-2 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke lie unake zarIra se gharSaNa karate-aisI sthiti meM bhI unake dhyAna kI sthiti meM koI antara nahIM aayaa| sahasA yaha buddhi gamya nahIM hotA ki kyA koI itane ghora kaSToM meM samabhAva rakha sakatA hai, unheM sahajatA se saha sakatA hai? jaba oNparezana meM sUMghanI se, kRtrima mUrchA va sammohana se bar3e-bar3e oNparezana ho sakate haiM taba bheda vijJAna se kyoM nahIM ho sakate? kAyotsarga ke dvArA cetanA aura zarIra kI bhinnatA mahasUsa hone lagatI hai taba zArIrika kriyA se AtmA prabhAvita nahIM hotii| jaba muni sAdhanA ke dvArA bheda vijJAna kA tattva AtmasAt kara letA hai taba vaha anubhava karatA hai-"nA'haM dehazcidAtmeti" arthAt maiM cetanAvAna hU~ zarIra nahIM huuN| parantu zarIra ko itanA sAdhanA atyanta kaThina hai| kAyotsarga kI phalazrutiyAM sAdhanA kI niSpatti abhyAsa, ekAgratA aura zraddhA se hI nikharatI hai| jaisejaise abhyAsa saghana hotA jAtA hai vaise-vaise vyakti kI AdatoM meM bhI parivartana hotA jAtA hai, usakI prakRti badalane lagatI hai| AcArya zrI mahAzramaNajI ke zabdoM meM "bhakti yoga meM AdamI bhakti to kare kiMtu sAtha meM galata kAma bhI kare to vaha bhakti saphala nahIM hotii| jaise davA ke sAtha anupAna kA siddhAnta hai vaise hI bhakti bhI eka prakAra kI davA hai| usakA anupAna hai-sdaacaar| bhakti aura sadAcAra kA ThIka yoga ho jAye to kalyANa kA patha svataH prazasta ho jAtA hai|" yadi nirantara abhyAsa calatA rahe to kAyotsarga se svabhAva meM parivartana avazya AyegA aura mAnavIya saMbaMdhoM ke stara meM bhI antara aayegaa| AcArya bhikSu eka zvAsa meM pUre logassa ko ArAma se bola sakate the| yaha unakA sAdhA huA prayoga thaa| isake nirantara abhyAsa se zarIra ke bhItara eka jyoti prasphuTita hotI hai jisakA anubhava svayaM prayoga karake hI kiyA jA sakatA hai| Agamika, AdhyAtmika, zArIrika, mAnasika evaM bhAvanAtmaka stara para aneka prakAra kI phalazrutiyAM isa sAdhanA ke sAtha saMpRkta haiMAdhyAtmika phalazrutiyAM * zarIra, padArtha va iMdriya-viSayoM ke prati hone vAlI Asakti kI nyUnatA kaSAya kI maMdatA abhaya kA vikAsa sahanazakti kA vikAsa vAtAvaraNa va paristhiti kI anukUlatA zatru kA mitra bananA AdhyAtmika cetanA kA jAgaraNa logassa aura kAyotsarga / 86 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * caitanya ke prati jAgarUkatA kA vikAsa * bheda vijJAna * antardRSTi kA jAgaraNa Agamika dRSTi se phalazrutiyAM * aticAra kA vizodhana hRdaya kI svasthatA aura bhArahInatA prazasta dhyAna kI upalabdhi zuddha bhAva se eka zvAsocchvAsa pramANa kAyotsarga karane vAlA AtmA 2,45,408 palyopama devaloka ke zubha AyuSya kA baMdha karatA hai aura azubha AyuSya ko nirjarita karatA hai| eka namaskAra maMtra ke ATha zvAsocchvAsa pramANa kAyotsarga karane vAlA AtmA 16,63,261 palyopama pramANa devagati ke zubha AyuSya kA baMdhana karatA hai| * eka logassa ke 25 zvAsocchvAsa pramANa kAyotsarga karane vAlA AtmA 61,35,210 palyopama pramANa devagati ke zubha AyuSya kA baMdhana karatA hai| zArIrika phalazrutiyAM * mAMsapeziyoM kI kAryakSamatA meM vRddhi * ucca raktacApa para niyaMtraNa * hRdaya kI samasyAoM para niyaMtraNa * kolesTrola kI mAtrA meM kamI * zakti kI surakSA va saMvardhana * zakti ke apavyaya para niyaMtraNa kSamatA kA vikAsa mAnasika phalazratiyAM * mAnasika saMtulana * prANazakti va manobala kA vikAsa * roga pratirodhaka kSamatA kA vikAsa * AbhAmaMDala kI sundaratA va svasthatA kA vikAsa bhAvanAtmaka phalazrutiyAM * mUrchA kA alpIkaraNa * bhAvanAtmaka niyaMtraNa * rAga-dveSa kA alpIkaraNa 60 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaijJAnika dRSTi se kAyotsarga kI phalazrutiyAM * alphA taraMgoM kA nirmANa rAsAyanika parivartana tanAva visarjana caubIsa tIrthaMkara kI utkIrtanA ke pramukha tIna prayojana haiM1. darzana vizuddhi 2. bodhilAbha 3. karmakSaya darzana vizuddhi ke dvArA AdamI kalyANa ke patha ko prazasta kara sakatA hai aura apanI maMjila ko prApta kara sakatA hai|" mUrcchA ko kama karane aura darzana kI vizuddhi kA eka sarala upAya hai - kAyotsarga / usameM logassa kA kAyotsarga bhI apanA mahattvapUrNa sthAna rakhatA hai kyoMki arhat stuti meM tanmaya hone se karma cetanA kamajora hone lagatI hai / yadi karma cetanA kamajora hotI jAye aura jJAna cetanA vikasita hotI jAye to isa sAdhanA se eka dina caitanyamaya aura jJAnamaya astitva kA sAkSAtkAra saMbhava ho pAyegA / AcArya zrI mahAprajJajI ne adhyAtma vidyA meM likhA hai- dhyAna ke dvArA aisI UrjA paidA kareM jisase tIna tattva upalabdha ho sakeM / 1. rAga-dveSa ko kama kara sake / 2. grahoM ke vikiraNa evaM karma ke rasa vipAka ke prabhAva ko maMda kara sake / 3. yadi grahoM ke vikiraNa evaM karma rasAyana kA prabhAva maMda na ho pAye, to use jhelane kI kSamatA ko jagA sake / 45 uparokta tIna biMduoM kA AtmavizleSaNa yadi pakar3a meM A jAye to ye prekSA dhyAna evaM naI cetanA ko jagAne vAle prayoga siddha hoNge| yoga sAdhanA ke kSetra meM maMtra kA japa samarasIbhAva athavA samAdhi ke lie kiyA jAtA hai isalie isa prakriyA meM sakalIkaraNa kA mukhya uddezya ho jAtA hai - zarIra ko viziSTa arhatAoM kI abhivyakti ke yogya banAnA / sakalIkaraNa kI kriyA meM bAhya zuddhi, Antarika ekAgratA tathA nyAsa - ina sabakA samAhAra hotA hai / dhyAtA dhyeya ke svarUpa meM tanmaya hokara hI tadrUpa bana sakatA hai| zarIra kI nirmalatA aura zUnyatA ( kAyotsarga kI mudrA ) meM gaye binA koI bhI sAdhanA karane vAlA vyakti guNa saMkramaNa kA pAtra nahIM bana sakatA, dhyeya kI vizeSatA kA apane meM avataraNa nahIM kara sakatA / ataH kAyotsarga ko sAdhanA kI AdhAra bhUmi mAnA hai 1 logassa aura kAyotsarga / 61 gayA Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayoga 1. duHsvapna nivAraNa 6 Asana supta vajrAsana, matsyAsana, viparIta karaNI naukAsana, hRdayasUtaMbhanAsana prANAyAma dIrghazvAsa, ujjAI, sUkSma bhanikA-5 minaTa prekSA darzana kendra para hare raMga kA dhyAna-10 minaTa anuprekSA saMkalpa-sone se pahale 4 logassa kA dhyAna, sote samaya yoga-nidrA kA prayoga-15 minaTa japa caMdesu nimmalayarA 10 minaTa mudrA namaskAra mudrA dhyAna logassa kA dhyAna prayoga vidhi kAyotsarga kI mudrA rIr3ha kI haDDI aura gardana sIdhI rahe, A~kheM komalatA se bNd| zvAsa ke sAtha cAra logassa kA dhyAna kreN| lAbha atizIghra nIMda AtI hai, nIMda meM duHsvapna nahIM aate| niSkarSataH kahA jA sakatA hai ki AtmA ke jAgaraNa arthAt paramAtmA ke dvAra para dastaka dene ke lie saMsAra ke ghaTate-bar3hate vyaktitva kA bArIkI se adhyayana honA anivArya hai kyoMki paramAtmA ke pAsa sunane ke lie kAna ho yA na ho kiMtu kisI ke hRdaya kI spandanA ko grahaNa karane ke tAra avazya haiN| usa tAra ko logassa ke kAyotsarga ke dvArA AsAnI se jor3A jA sakatA hai| saMdarbha 1. jIvana vijJAna kI rUparekhA-pR./134 2. apanA darpaNa apanA bimba-pR./66 62 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. Avazyaka niyukti-465, 466, mana kA kAyAkalya, pR./60 4. Avazyaka niyukti-pR./66, mana kA kAyAkalpa, pR./60 5. dasavaikAlika cUlikA-2/7 abhikkhaNaM kAusaggakArI 6. hAribhadrIya TIkA-pR./281 kAyotsarga kArI bhavet, iryApatha pratikramaNa kRtvA na kiJcidanyat kuryAd tshuddhtaapteH| (udhRta dasavaikAlika pR./572) 7. uttarAdhyayana-adhyayana 36 8. dasavaikAlika-5/1 6. agastyasiMga cUrNi-kAusaggesu dvitassa kamma nirjarA bhavatIti gamaNAgamaNavihAradisu abhikkhaNaM kAusaggakAriNA bhavitatvaM / jinadAsa cUrNi-pR./372, kAusagge Thiyassa, kammanirjarA bhavai, gamaNAgamaNa vihArAIsu abhikkhaNaM kAusagge 'saUsiyaM nIsasiya' pa'iyavva baayaa| 10. apane ghara meM-pR./206 11. vahI-pR./207, vyavahAra bhASya pIThikA-gAthA 118/616 12. uttarAdhyayana-26/38 13. Avazyaka-prAyazcita sUtra se 14. Avazyaka niyukti-1537 15. apanA darpaNa apanA bimba-pR./68 16. satya kI khoja anekAnta ke Aloka meM-pR./65-66 17. tuma svastha raha sakate ho-pR./13 18. Avazyaka cUrNi, pR./31 16. hRdayaroga kA eka buniyAdI upacAra eka nutana sarala-abhigama 20. mizrA je.pI.ena. evaM saMjayakumAra, kAyotsarga alphA taraMgoM para prbhaav| e.pI.vI.Ai. vArSika kaoNnphrensa, tiruanaMtapuram-1663 21. mizra je.pI.ena.Temparecara bAyophIDa beka; tulasI-prajJA, janavarI mArca 1665 22. Avazyaka niyukti-1476 23. uttarAdhyayana-1613 24. sthAnAMga abhaya vRtti-237 25. tatvAnuzAsana-222 26. Avazyaka niyukti gAthA-1452 27. ThANaM-10 28. anuyoga dvAra 26. pravacana sAroddhAra 30. mUlArAdhanA, vijayodayA vRtti, 1,116 31. Avazyaka niyukti 1544 32. Avazyaka niyukti 1548/1552 33. amitagati zrAvakAcAra-8/66 34. vyavahAra bhASya-122, kAla paNANeNa hoMti nAyatvA logassa aura kAyotsarga / 63 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35. vItarAga kalpa AcAryazrI madhavA-pR./42 36. amitagiri, zrAvakAcAra-8/66-67 37. mUlArAdhanA 2, 116, vijayodayAvRtti 38. satya kI khoja anekAnta ke Aloka meM-pR./67-68 36. antakRta 40. antakRta 41. saMvAda bhagavAna se-pR./45 42. bhikkhU syAma-kathya kA tathya, XXI 43. uttarAdhyayana-26/13 44. saMvAda bhagavAna se-pR./45 45. adhyAtma vidyA-pR./68 46. tuma svastha raha sakate ho-pR.66 64 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. logassa aura tapa bhAratIya dhArmika prathAoM meM vrata ko bahuta mahattva diyA gayA hai| jaina Agamika dRSTi se kevala nirjarA ke lie tapa kA vidhAna hai| Atmazuddhi ke lakSya se kiye gaye tapa japa se prAsaMgika phala ke rUpa meM RddhiyAM-siddhiyAM sahaja hI apanA prabhutva va varcasva sthApita kara letI haiM sabhI tIrthaMkaroM ne kaThora tapasyAeM kii| bharata cakravartI ne apane pUrvabhava meM 66 lAkha mAsakhamaNa kiye to zrIkRSNa vAsudena ne apane pUrva bhava meM 66 lAkha mAsakhamaNa kiye| bhAratIya dhArmika prathAoM meM vrata (tapa) ko bahuta mahattva diyA gayA hai| vibhinna jAtiyoM ke loga apane vizeSa paryoM para vrata athavA upavAsa karate haiN| vrata upavAsoM ko itanA mahattva dene kA dRSTikoNa kevala dharma yA puNya ke sAtha hI nahIM jur3A hai apitu zArIrika aura mAnasika vikAsa ke lie bhI atyanta prabhAvazAlI jaina dharma aura tapa jaina Agamika dRSTi se kevala nirjarA ke lie tapa japa karane kA vidhAna hai| Atmazuddhi ke lakSya se kiye gaye tapa japa se prAsaMgika phala ke rUpa meM RddhiyAMsiddhiyAM sahaja hI apanA prabhutva va varcasva sthApita kara letI haiN| bhagavAna mahAvIra ne tapa kA uddezya spaSTa karate hue kahA hai1. no ihalogaTThayAe tvmhiddhejjaa| 2. no paralogaTThayAe tvmhiddhejjaa| 3. no kittivaNNasadda silogaTThayAe tvmhiddhejjaa| 4. nannattha nijjaraTThayAe tvmhiddhejjaa| arthAt ihaloka (vartamAna jIvana kI bhogAbhilASA) ke nimitta tapa nahIM karanA caahie| paraloka (pAralaukika bhogAbhilASA) ke nimitta tapa nahIM karanA caahie| paraloka (pAralaukika bhogAbhilASA) ke nimitta tapa nahIM karanA caahie| logassa aura tapa / 65 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrti, varNa, zabda (loka prasiddhi), zloka (khyAti) ke lie tapa nahIM karanA caahie| nirjarA ke atirikta anya kisI bhI uddezya se tapa nahIM karanA caahie| sabhI tIrthaMkaroM ne kaThora tapasyAeM kii| unake zAsana meM sAdhu-sAdhviyAM, zrAvaka-zrAvikAeM bhI karma nirjarA hetu vividha tapasyAeM karate haiN| itihAsa sAkSI hai bharata cakravartI ne apane pUrvabhava meM 66 lAkha mAsa khamaNa kiye to zrIkRSNa vAsudena ne apane pUrva bhava meM 66 lAkha mAsakhamaNa kiye| bhagavAna RSabha ne eka varSa kA kaThora tapa tapA to bhagavAna mahAvIra ne chadamastha avasthA meM 12 varSa va eka pakSa kI avadhi meM sirpha 350 dina hI bhojana kiyaa| dhyAna aura tapa nirjarA (tapa) ke bAraha prakAra haiN| dhyAna usake Abhyantara bhedoM meM se eka hai| ataeva dhyAna karanA bhI tapasyA hai| jaina darzana ke anusAra dhyAna Abhyantara tapasyA hai| zarIra ko sthira karanA, mana ko ekAgra karanA aura amana kI sthiti taka pahu~cane kA prayAsa karanA dhyAna kI sAdhanA hai| yaha bhI karma nirjarA kA eka sazakta upAya hai| isa prakAra karma nirjarA ke lie tapasyA kI ArAdhanA Avazyaka hai| tapasyA karane se vyavadAna hotA hai, karma kaTate haiM aura AtmA nirmala bana jAtI hai| logassa meM zuddhAtmA kA varNana hai unake dhyAna se nirvikalpa samAdhi kI prApti hotI hai| ataH dhyAna kA dRr3ha abhyAsa ho jAne para sAdhaka ko yaha anubhava karanA Avazyaka hai ki maiM paramAtmA hU~, sarvajJa hU~, maiM hI sAdhya hU~, maiM hI siddha hU~, sarva jJAtA aura sarvadarzI bhI maiM hI huuN| maiM sat-cid-AnaMda svarUpa hU~, aja hU~, niraMjana huuN| isa prakAra ciMtana karatA huA sAdhaka jaba saba saMkalpa-vikalpoM se vimukta ho apane Apa meM vilina ho jAtA hai, taba use nirvikalpa dhyAna kI yA parama samAdhi kI prApti hotI hai| isa prakAra zuddha svarUpa AtmAoM ko namaskAra karane se, unake svarUpa kA ciMtana aura dhyAna karane se citta halkA banatA hai| prANI kI urdhvArohaNa kI yAtrA prAraMbha ho jAtI hai| isa prakAra logassa kA AdhyAtmika varcasva akhaNDa hai| logassa aura tapa vrata (tapa) meM maMtra se kaI guNA jyAdA zakti hai| parantu jaba tapa va japa donoM kA maNi kAMcana yoga mila jAtA hai to karmoM kI vizeSa nirjarA aura zIghra kArya-saphalatA hastagata hone lagatI hai| jaina darzana meM tapa aura japa kA anuSThAna vizeSa rUpa se hotA hI hai para bhAratIya saMskRti meM bhI tapa va japa kA viziSTa sthAna rahA hai| 66 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina AgamoM kA vAcana karane vAle muni adhyayana (svAdhyAya) ke sAtha-sAtha upadhAna (tapa) karate haiN| namaskAra mahAmaMtra kA japa va smaraNa kara Agama vAcana prAraMbha karate haiM, jisakA uddezya hai Agama jJAna kA samyak grahaNa aura Agama vAcana meM nirvighntaa| pratyeka Agama ke lie alaga-alaga tapa upadhAna nizcita haiN| prAcIna kAla meM cAturmAsa praveza ke dina sAdhu-sAdhviyAM tapa va maMtra japa kiyA karate the aura vartamAna meM bhI yaha krama kucha aMzoM taka cala rahA hai| pApa vizuddhi ke prAyazcita ke rUpa meM bhI AcArya ziSya ko tapa va svAdhyAya kA nirdeza dete haiN| tapa ke sAtha logassa ke japa athavA kAyotsarga kI aneka vidhiyoM kA ullekha gItArtha muniyoM dvArA kathita hai| yadyapi nimnokta vidhiyAM Agamokta nahIM haiM para lakSya Atmazuddhi hI hai| 1. vRhada jJAna paMcamI tapa'-(bar3I paMcamI) * hetu jJAna prApti samaya kArtika zuklA paMcamI se prAraMbha (pratyeka mAsa kI zukla paMcamI) avadhi pAMca varSa chaha mAsa maMtra OM hrIM zrIM namo nANassa tapa covihAra yA tivihAra upavAsa kriyA prAraMbha kareM usa dina 51 logassa kA kAyotsarga aura 31 vaMdanA prati upavAsa meM maMtra kI 21 mAlA, 5 logassa kA kAyotsarga aura 5 vNdnaa| ubhayakAla sAmAyika va pratikramaNa karanA (sunnaa)| yadi upavAsa ke dina kriyA vidhi purI na ho sake to pAraNe se pUrva pUrI karanI hotI hai| bana sake to pauSadha karanA caahie| aMtima dina ke upavAsa meM prathama dina ke upavAsa vat kriyA karanI hotI hai| logassa aura tapa / 67 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. laghu jJAna paMcamI tapa - ( choTI paMcamI ) : * * * * * * 3. azoka vRkSa tapa * hetu prasannatA, nirjarA samaya * pratyeka mAsa kI zukla pakSa kI ekam se paMcamI paryanta, ASAr3ha zuklA se prAraMbha | avadhi * hetu jJAna prApti samaya mRgasara, mAgha, phAlguna, baizAkha, jyeSTha aura ASAr3ha meM se koI bhI mAsa kI donoM paMcamiyAM / avadhi pAMca mAsa maMtra OM hrIM zrIM namo nANassa tapa upavAsa yA Ayambila kriyA eka varSa maMtra OM hrIM Namo arahaMtANaM tapa ekAsana aura Ayambila arthAt ekAsana ekAntara aura bIca meM Ayambila yA ekAntara Ayambila aura bIca meM ekAsana / kriyA bAraha logassa kA kAyotsarga, bAraha vaMdanA, savA lAkha japa, tapa kI pUrNa vidhi taka brahmacarya vrata kA pAlana / ubhayakAla sAmAyika pratikramaNa kareM / 68 / logassa - eka sAdhanA - 2 * pAMca logassa kA kAyotsarga, pAMca vaMdanA, savA lAkha japa | pAMca mahine meM pUrNa karanA, tapa ke dinoM meM brahmacarya vrata kA pAlana karanA / * Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. rohiNI tapa samaya jisa dina rohiNI nakSatra ho| avadhi sAta varSa sAta mAsa * maMtra OM hrIM zrIM vAsupUjya sarvajJAya namaH tapa nirvigaya, Ayambila yA upavAsa kriyA savA lAkha japa, ubhayakAla sAmAyika, pratikramaNa, brahmavrata kA pAlana yA pauSadha, bAraha logassa kA kAyotsarga, bAraha vNdnaa| 5. zrutadeva tapa samaya zukla pakSa kI ekAdazI * avadhi gyAraha ekAdazI yA gyAraha mAsa maMtra OM hrIM zrIM namo suyadevassa . tapa mauna sahita upavAsa kriyA sAr3he bAraha hajAra japa, gyAraha logassa kA kAyotsarga, gyAraha vaMdanA, brahmacarya pAlana yA pauSadha, ubhayakAla sAmAyika prtikrmnn| 6. akhaNDa dazamI tapa samaya pratyeka mAsa kI zuklA dazamI avadhi dasa mAsa maMtra OM hrIM zrIM zItalanAthAya namaH logassa aura tapa / 66 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa pauSadhopavAsa kriyA sAr3he bAraha hajAra japa, dasa vaMdanA, dasa logassa kA japa ubhayakAla prtikrmnn| 7. ekAdazAMga tapa * samaya kisI bhI mAsa zuklA yA kRSNA ekAdazI avadhi gyAraha mAsa maMtra Namo suyadevassa * tapa Ayambila, nirvigaya yA upavAsa kriyA mauna yukta sAr3he bAraha hajAra japa, gyAraha vaMdanA, gyAraha logassa kA kaayotsrg| 8. caturdaza pUrva tapaya sArI kriyA ekAdazAMga tapa vat haiM samaya meM ekAdazI kI jagaha caturdazI avadhi gyAraha mAsa kI taraha caudaha mAsa jaannaa| 6. paMcAmRta telA" * samaya kisI bhI mAsa kI zukla pakSa kI ekam, bIja, tiij| avadhi pAMca mAsa (kAraNa vaza sAta, chaha mAsa) maMtra Namo siddhANaM tapa pAMca aTTham tapa (telA) kriyA mauna yukta savA lAkha japa, saMvara yA pauSadha, ubhayakAla sAmAyika, pratikramaNa, ATha vaMdanA, ATha logassa kA kaayotsrg| 100 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. chaha mAsI yA cAra mAsI tapAra chaha-chaha mahine taka (do bAra) ekAntara upavAsa yA icchAnusAra 180 upavAsa karane se chahamAsI tapa hotA hai, isI prakAra 120 upavAsa karane se caumAsI tapa hotA hai| maMtra "zrI vardhamAna tIrthaMkarAya namaH" athavA "OM mahAvIra svAmI tIrthaMkarAya namaH" maMtra kI dasa maalaa| kriyA bAraha logassa kA kAyotsarga, bAraha vaMdanA 11. saMsAra zrRMkhalA ucchedaka tapa2 * samaya . mAsa kI donoM ekAdaziyA avadhi gyAraha varSa maMtra OM paribrahmaNe namaH tapa pauSadhopavAsa kriyA mauna yukta savA karor3a japa, ubhayakAla pratikramaNa, gyAraha vaMdanA, gyAraha logassa kA kAyotsarga, saMsAra bhAvanA kA yathAzakti ciMtana, siddha bhagavAna ke guNoM kI stuti 12 kaSAya jaya tapa14 avadhi solaha dina yA bIsa dina maMtra OM niraMjanAya namaH tapa nirvigaya, Ayambila aura upavAsa kI cAra AvRtti kriyA savA lAkha japa, solaha vaMdanA, solaha logassa kA kAyotsarga logassa aura tapa / 101 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. jJAnArAdhanA tapa5 tapa tapa vaMdanA telA yA ekAntara tIna upavAsa aura do Ayambila japa Namo nANassa bAraha hajAra japa kriyA pAMca logassa kA kAyotsarga, pAMca vaMdanA noTa-isI prakAra darzanArAdhanA va cAritrArAdhanA kI vidhi hai-maMtra-Namo dasaNassa, Namo crittss| 14. namaskAra tapa6 namaskAra mahAmaMtra ke pratyeka pada ke jitane akSara utane upavAsa usI pada kI ikkIsa mAlA aura apane-apane guNoM ke anurUpa kramazaH 12, 8, 36, 25, 27 logassa kA kaayotsrg| 15. parameSThI guNa tapa japa kAyotsarga zveta varNa ke 12 Ayambila Namo arahaMtANaM, 12 logassa kA | 12 vaMdanA 20 mAlA lAla varNa ke Ayambila Namo siddhANaM 8 logassa kA | 8 vaMdanA 8 mAlA pIta varNa ke 36 Ayambila Namo AyariyANaM, 36 logassa kA / 36 vaMdanA 36 mAlA harita varNa ke 25 Ayambila Namo uvajjhAyANaM, 25 logassa kA | 25 vaMdanA 25 mAlA syAma varNa ke 27 Ayambila Namo loe savva sAhaNaM, 27 logassa kA | 27 vaMdanA 27 mAlA yaha tapa ekAntara Ayambila ke rUpa meM bhI kiyA jA sakatA hai aura eka-eka pada kI eka-eka olI ke rUpa meM bhI kiyA jA sakatA hai| 16. aSTakarma sUdana tapa isa tapa meM siddha bhagavAna ke ATha guNoM kA kramazaH japa kiyA jAtA hai jisakI vidhi ninna prakAra se hai 102 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa logassa kA dhyAna karma 1. jJAnAvaraNIya upavAsa 2. darzanAvaraNIya ekAsana maMtra | OM hrIM anaMta-jJAna guNebhyo namaH kI 20 mAlA OM hrIM anaMta-darzana guNebhyo namaH kI 20 mAlA OM hIM avyAbAdha guNebhyo namaH kI 20 mAlA 3. vedanIya egalasithaM (eka anna kA dAnA hI khAyA jA sake) ekalaThANA 4. mohanIya aTThAIsa | OM hrIM yathAkhyAta guNebhyo namaH kI 20 mAlA OM hIM akSayanidhi gaNebhyo namaH kI 20 mAlA 5. AyuSya / cAra eka datti (eka bAra meM eka sAtha jo mile vahI khAnA) nirvigaya 6.nAma 7. gotra AyaMbila . eka sau tIna | OM hIM arupaguNebhyo namaH | kI 20 mAlA | OM hrIM agurulaghu guNebhyo namaH kI 20 mAlA OM hIM anaMta vIrya guNebhyo namaH kI 20 mAlA 8. antarAya pAMca aSTa kavala (sirpha grAsa) 17. bIsa sthAnaka olI tapa (tIrthaMkara gotra tapa)16 * samaya bIsa-bIsa dina kI bIsa olI avadhi eka olI ekAntara se kareM to jaghanya 40 dina aura utkRSTa 6 maas| * maMtra aura kriyA maMtra mAlA kAyotsarga vaMdanA 1. Namo arahaMtANaM 12 logassa 12 2. Namo siddhANaM 21 15 yA ATha logassa 15 yA 8 3. Namo pavayaNassa 8 logassa 4. Namo AyariyANaM 36 logassa 5. Namo therANaM 21 15 yA 25 logassa 15 yA 25 21 21 21 36 logassa aura tapa / 103 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMtra mAlA 6. Namo uvajjhAyANaM 21 7. Namo loe savva sAhUNaM 21 8. Namo nAssa 21 6. Namo daMsaNassa 10. Namo viNayasaMpaNNANaM 11. Namo carittassa 21 12. Namo baMbhavaya dhArINaM 21 13. Namo kiriyANaM 21 21 21 21 21 21 21 21 14. Namo tavassINaM 15. Namo goyamassa 16. Namo jiNANaM 17. Namo caraNassa 18. Namo apuvvanANassa 16. Namo suyanANassa 20. Namo tatthayarassa 21 21 kAyotsarga * 25 loga 27 logassa 5 logassa 1. 2. 67 logassa 10 logassa 6 yA 13 logassa 6 logassa 25 logassa 15 yA 12 logassa 17 logassa 10 logassa 12 logassa 5 logassa 10 logassa 5 yA 15 logassa vaMdanA 25 27 5 67 10 6. yA 13 w 25 15 yA 12 20 K Na 17 10 12 5 10 * tapa upavAsa ( ekAntara ) yA Ayambila yA ekAsana ( nirantara athavA ekAntara yathAzakti) 5 yA 15 18. siddha bhakti tapa kI vidhi yaha tapa 25 dina kA kiyA jAtA hai| isameM ATha dravyoM se adhika upayoga meM nahIM liye jAte haiN| rAtri bhojana kA tyAga, kaccA pAnI nahIM pInA, brahmacarya kA pAlana karanA / yathAzakti ekAsana yA biyAsana krnaa| pahale dina " namo usabhassa" ' Namo RSabhadevAya' kI ikkIsa mAlA pheranA / siddha bhagavAna ke ATha guNoM ko yAda karate hue ATha vaMdanA karanA * / ATha logassa kA kAyotsarga aura RSabhadeva siddha bhakti kI ATha vaMdanA anaMta jJAna guNa se yukta virAjamAna RSabhadeva bhagavAna ko merI vaMdanA / matthaeNa vaMdAmi / anaMta darzana guNa se yukta virAjamAna RSabhadeva bhagavAna ko merI vaMdanA / matyaeNa vaMdAmi / isI prakAra eka-eka guNa ko bolakara kramazaH ATha bAra RSabha deva bhagavAna ko vaMdanA krnaa| ve guNa-avyAbAdha sukha guNa se yukta, kSAyika samyaktva guNa se yukta, amaratA guNa se yukta, amUrta guNa se yukta, agurulaghu guNa se yukta, anaMta zakti se yukta / noTa- jisa dina jisa tIrthaMkara bhagavAna kI bhakti ho usa dina usa bhagavAna kA nAma jor3akara vaMdanA kI jAtI hai aura 25 veM dina 'siddha bhagavAna' kA nAma jor3akara vaMdanA kI jAtI hai| 104 / logassa - eka sAdhanA - 2 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA koI eka gIta bolnaa| aise kramazaH dUsare dina dUsare tIrthaMkara bhagavAna ke nAma kI 21 mAlA ginnaa| aise caubIsaveM dina taka kramaza eka-eka tIrthaMkara kI 21-21 mAlA ginnaa| zeSa kriyAeM pahale dina ke samAna krnaa| paccIsaveM dina 'namo savva siddhANaM' kI ikkIsa mAlAeM ginanA, zeSa kriyA puurvvt| 16. kalyANa tapa0 pratyeka tIrthaMkara ke pAMca kalyANaka hote haiM1. cyavana (garbha meM AnA) 2. janma 3. dIkSA 4. kevala-jJAna 5. nirvANa ina sabakI gaNanA karane para caubIsa tIrthaMkaroM ke 120 kalyANaka hote haiN| ina 120 kalyANakoM kI tithiyoM meM isa tapa kA sAdhaka upavAsa karatA hai yA ekAsana karatA hai| jo sAdhaka upavAsa ke dvArA ina paMca kalyANaka tithiyoM kI ArAdhanA karanA cAhatA hai vaha mArgazIrSa zuklA dasam aura ekAdazamI kA bailA karake prAraMbha karatA hai| jo sAdhaka ekAsana ke dvArA ina paMca kalyANakoM kI ArAdhanA karanA cAhatA hai, vaha mArgazIrSa zuklA dasamI ko Ayambila karatA hai aura ekAdazI ko upavAsa karatA hai| eka dina meM eka kalyANaka ho to ekAsana karane vAlA sAdhaka ekAsana karatA hai| eka dina do kalyANaka ho to nIvI karatA hai| eka dina meM tIna kalyANaka ho to Ayambila karatA hai| eka dina meM cAra kalyANaka ho to upavAsa karatA hai| upavAsa karane vAle sAdhaka kI caryA isa prakAra hai eka dina meM eka kalyANaka ho to upavAsa karatA hai| eka dina meM do, tIna kalyANaka ho to vaha usakI ArAdhanA dUsare varSa meM karatA hai| japa cyavana kalyANaka ke dina 'arhate namaH' isa maMtra kI 20 mAlA yA do hajAra japa karatA hai| dIkSA kalyANaka ke dina 'nAthAya namaH' isa maMtra ko do hajAra japa karatA hai| kevala-jJAna ke dina 'sarvajJAya namaH' isa maMtra ko do hajAra japa karatA hai| nirvANa kalyANaka ke dina 'pAraMgatAya namaH' isa pada ko do hajAra japa karatA hai| * kisa mahine meM kauna se tIrthaMkara kA kauna-sA kalyANaka hai, isake lie dekheM pariziSTa-1/2 logassa aura tapa / 105 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ noTa jisa kalyANaka meM jisa tIrthaMkara kA cyavana, janma, dIkSA, kevalajJAna yA nirvANa dina ho usa dina usa tIrthaMkara kA nAma maMtra japa se pUrva jor3a denA caahie| jaise Aja mahAvIra svAmI kA nirvANa kalyANaka dina hai, to Aja sAdhaka 'mahAvIra pAraMgatAya namaH' isa pada kA do hajAra japa kregaa| padmaprabhu ke janma kalyANaka ke dina 'padmaprabhAte namaH' pada kA japa karegA / jijJAsA logassa kA pATha dUsare Avazyaka ke rUpa meM hai to ise pratikramaNa ke sivAya anya samaya meM kyoM par3hA jAtA hai| samAdhAna Avazyaka sUtra ke pATha mAtra pratikramaNa ke hI pATha nahIM hai, kiMtu anya kriyAoM ke sAtha bhI jur3e hue haiN| jaba bhI apekSita ho taba isake pAThoM kA upayoga kiyA jA sakatA hai / Avazyaka sUtra ke pAThoM kA cAra prakAra se upayoga kiyA jA sakatA hai 1. Avazyaka kriyAoM ke lie 2. pratikramaNa ke rUpa meM 3. svAdhyAya ke lie 4. dhyAna ke lie kucha pratijJA pATha bhI haiM ataH unakA pratijJA grahaNa karate samaya upayoga kiyA jAtA hai | logassa pATha kA cAroM rUpa meM upayoga kiyA jAtA rahA hai| 1. jaba IriyAvahiya kA pratikramaNa Adi dainika Avazyaka kriyAoM kI doSa-nivRtti ke lie kAyotsarga kiyA jAtA hai, taba kAyotsarga saMpanna karane ke bAda una kriyAoM meM tIrthaMkara bhagavAna kI stuti ke rUpa meM logassa kA pATha bolA jAtA hai / 2. pratikramaNa meM dUsare Avazyaka ke rUpa meM logassa kA pATha bolA jAtA hai| 3. sabhI sAdhu-sAdhviyAM svAdhyAya karanA cAhate haiN| sabhI ko anya Agama kaMThastha nahIM hote / kadAcit yAda ho to bhI unakI AvRtti karanA sugama nahIM hotA, taba logassa ke pATha kI AvRtti karake svAdhyAya kI pUrti kI jAtI hai / 1 prAyazcita utArane ke lie svAdhyAya karate haiM ve gAthAoM kI saMkhyA kI ginatI kaise karate haiM? yaha bhI samajhane kI bAta hai / 106 / logassa - eka sAdhanA - 2 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 1 logassa kI 32 akSara kI eka gAthA kI apekSA se ATha gAthAeM hotI haiN| eka mAlA meM logassa kI 864 gAthAoM kI svAdhyAya ho jAtI hai| do mAlA aura Upara 34 logassa ginane se do hajAra gAthAoM kI svAdhyAya ho jAtI hai| isI prakAra pUre namaskAra mahAmaMtra kI eka mAlA meM 226 gAthA lagabhaga ho jAtI haiN| ataeva nau mAlA ginane se 2000 se Upara gAthAoM kI svAdhyAya ho jAtI hai / (namaskAra mahAmaMtra meM 68 akSara haiM / 68 akSara kI do gAthA aura cAra akSara Upara hote haiM / ) namotthuNaM kI ATha gAthA aura 24 akSara adhika hote haiM / usakI do mAlA aura caudaha NamotthuNaM ora ginane para 2000 gAthAoM kI svAdhyAya ho jAtI hai| prAyazcita Adi kI vizuddhi ke lie isa rUpa meM bhI svAdhyAya mAnya hai / 4. pratikramaNa ke pAMcaveM kAyotsarga Avazyaka meM - logassa sUtra kA smaraNa kiyA hI jAtA hai kiMtu zeSa samaya navapada ArAdhanA Adi tapoM meM bhI dhyAna ke samaya logassa sUtra kA hI upayoga karane kI paramparA hai| isake alAvA svapnAdika-doSa Adi ke prAyazcita kI vizuddhi ke lie vividha saMkhyA meM logassa sUtra kA hI upayoga kiyA jAtA hai / niSkarSa niSkarSataH kahA jA sakatA hai ki adhyAtma ke kSetra meM nirjarA kI prakriyA karma mala ke vizodhana kI prakriyA hai / bhagavAna mahAvIra dvArA pratipAdita nirjarA ke bAraha prakAra/ tapasyAoM ke kAraNa vivakSita hai / nirjarA kA dasavAM prakAra svAdhyAya, ( jisameM japa kA samAveza ho jAtA hai) gyArahavAM prakAra dhyAna tathA pahalA prakAra anazana kA hai / jaba tapasyA ( anazana) ke sAtha namaskAra mahAmaMtra athavA logassa maMtra kA japa tathA dhyAna kiyA jAtA hai to isa maNi- kAJcana yoga kA aisA jAduI prabhAva hotA hai ki bAhya aura Antarika mala atizIghra visarjita hone lagate haiM / unase prakSAlita aura vizodhita hokara cetanA usI prakAra nirmala bana jAtI hai jisa prakAra agni se tapA sonA / saMdarbha 1. dasavaikAlika - 6/4/ 2. 3. 4. 5. 6. saMvAda bhagavAna se- pR./36 vinaya ArAdhanA - pR./216 vahI - pR. / 216 vahI - pR./220 vahI - pR. / 220 logassa aura tapa / 107 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. vahI-pR./221 8. vahI-pR./221 6. vahI-pR./223 10. vahI-pR./223 11. vahI-pR./223-224 12. vahI-pR./225 13. vahI-pR./225 14. vahI-pR./226 15. vahI-pR./227 16. vahI-pR./232, samatAvANI pR./401 17. vinaya ArAdhanA-pR./232 18. vahI-pR./226, samatAvANI pR./366 16. samatAvANI-pR./364.365 20. jaina sAdhanA paddhati meM tapoyoga-pR.58-56 108 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. logassa kA varSItapa arhat RSabha kI tapasyA ke AdhAra para varSItapa kI paramparA cala rahI hai| AcArya mahAprajJa ke anusAra varSItapa ke aneka prayoga ho sakate haiM jo AdhyAtmika vikAsa ke lie prAsaMgika haiM1. eka varSa taka pratidina tIna ghaMTA kAyotsarga kA prayoga kreN| 2. eka varSa taka pratidina tIna ghaMTA dhyAna kA prayoga kreN| 3. eka varSa meM kisI bhI samaya asahiSNutA kA bhAva Ane para dUsare dina upavAsa kreN| 4. eka varSa meM uttejanA pUrNa vyavahAra hone para dUsare dina upavAsa kreN| 5. eka varSa meM anuzAsana aura vyavasthA kA atikramaNa hone para dUsare dina upavAsa kreN| gaNAdhipati gurudeva zrI tulasI kA ciMtana tathA aisA mAnanA thA ki varSItapa kI taraha mauna va samatA kA varSItapa bhI kreN| isa prakAra kucha AcAryoM ne svAdhyAya tathA maMtra japa kI dRSTi se logassa kA varSItapa karane kA bhI nirdeza diyA hai| logassa kA varSItapa varSItapa ke samAna logassa kA varSItapa karane vAle bhAI-bahana caitra kRSNA 8 se prAraMbha kreN| nIce bAraha mahinoM ke koSThaka diye haiN| unameM krama se pratyeka tArIkha ke pAsa eka saMkhyA likhI huI hai| mAha kI usa tArIkha ko likhI huI saMkhyA ke anusAra logassa kA jApa kreN| yathA janavarI kI eka tArIkha ko 54 logassa kA, 2 ko 27 kA...isI taraha jApa kreN| yaha varSItapa do varSa taka karane kA lakSya rkheN| logassa kA vaSItapa / 106 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 7 54 / 2 27 54 | 8 18 54 4 & . janavarI | 3 54 / 4 6 54 | 10 15 54 | 16 ra1 ra7 | 22 27 . 54 28 6 54 54 18 6 | 11 6 17 6 54 Am 1 54 7 54 13 54 16 27 25 8 pharavarI 27 / 3 54 | 4 6 5 6 54 | 10 6 | 11 54 / | 15 54 /16 6 17 18 18 54 |22 6 28 54 4R hd mArca 1 54 | 2 27 / 3 18 / 6 | 15 54 / 4 54 /10 54 6 5 6 | 11 ** 54 | |18 54 | 22 6 * 28 54 apraila 1 54 27 / 3 54 / 4 6 5 7 54 | 8 18 / 6 6 54 | 10 6 11 54 13 54 | 14 54 | 15 54 | 16 6 17 18 18 16 27 21 27 22 6 | 23 54 25 8 27 54 28 54 26 6 30 54 54 110 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 54 6. 25 31 13 16 27 67 67 13 2 2 2 2 Ng 16 1 54 54 13 54 16 25 25 54 54 13 8 16 25 31 27 3 3 3 2 N 27 1 54 2 27 3 3 3 2 Ng 54 54 31 27 8 1 7 54 3 3 2 2 N 54 54 27 b 2 27 18 14 54 15 54 20 18 21 27 26 27 27 54 t b 27 3 u 6 sha 2 27 54 t 18. 54 14 54 15 54 20 18 21 27 26 27 27 54 8 18 14 54 27 20 18 21 27 22 20 18 mr w 76. 2 27 3 maI 54 4 8 18 6 14 54 15 54 10 21 26 27 27 julAI 3 54 4 54 54 10 jUna 16 22 28 54 54 54 oc 10 27 54 16 22 agasta 10 ww w w 28 54 EUR 10 54 22 pa pa pa pa 2 28 6 2 2 2 2 3 1x a w x N papaDa paDa para 6 x para para para para 6 EUR ~ 6 5 6 17 11 54 23 26 27 27 54 28 54 26 6 26 5 11 17 23 26 s 5 309 3 1 30 w x m x g 54 17 18 54 x 54 11 54 4 6 5 54 18 23 54 54 54 12 18 54 6 6 54 12 27 18 24 30 w 6 18 24 30 w x L x & 12 3 2 3 2 3 18 24 54 18 m 54 2 2 3 1 30 54 27 6 54 27 54 18 54 18 30 54 54 6 11 54 12 17 18 18 54 3 2 3 2 3 54 27 23 54 24 18 54 26 6 | 30 54 logassa kA vaSItapa / 111 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 67 13 16 25 1 7 54 54 54 2 27 8 b 2 27 27 z 14 20 26 18 54 18 27 b m w a a b 3 54 756 27 mr w 21 27 3 54 2 27 54 8 18 13 54 14 54 16 27 20 18 21 27 25 31 Im w sitambara 1 54 2 27 3 7 54 18 13 54 14 54 16 27 20 18 25 z 26 27 27 31 27 54 54 26 27 27 54 3 15 54 15 21 1. 54 2 27 7 54 18 13 54 14 54 15 54 16 27 20 18 21 27 25 8 26 27 27 54 saMdarbha - samatAvANI 112 / logassa - eka sAdhanA - 2 54 54 3 54 54 28 akTUbara x O w x N para para par3a para 4 10 16 N N N 2 Fr 22 54 4 10 navambara 16 x a w z & para para para par3a 22 54 10 4 x 16 EUR 22 disambara x 28 54 54 x O w x x W W W W 30 EUR EUR x EUR 6 6 28 54 54 4 6 54 10 54 16 27 22 6 5 } 17 11 54 23 26 5 11 17 23 26 N 23 30 31 30 w w x m x 13 2 3 1 30 26 54 5 18 54 17 3 30 30 15 30 45 5 54 28 54 26 54 11 54 54 18 54 54 w 6 54 12 18 23 54 24 30 17 18 18 6 12 18 24 30 w 6 12 24 30 6 18 18 54 24 27 x 30 54 18 54 3 2 3 2 3 www w N L 2 m w 38 38 1 30 w x V x 3 2 3 2 3 54 27 54 18 54 3 2 2 2 3 54 27 11 54 12 27 54 18 54 54 54 18 54 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12. graha zAMti aura tIrthaMkara japa jyotiSa ke dvArA kisI graha ke saMbaMdha meM pUrva jAnakArI hAsila karake rakSAtmaka kAryavAhI ke dvArA vyakti apanI surakSA kara sakatA hai| jaise jyotiSa ke dvArA kisI graha ke viparIta prabhAva kI jAnakArI milI to tapa, japa, dhyAna Adi se usa graha ke pariNAma meM parivartana lAyA jA sakatA hai| bhArata ke prAcIna RSiyoM evaM divya draSTAoM ne apanI adbhuta jJAna kSamatA ke bala para nabhamaMDala kA adhyayana kiyA aura usakA saMbaMdha manuSya se jor3akara jo vidhAna banAyA, vaha jyotiSa ke nAma se sthApita ho gayA / jyotiSa-vijJAna, darzana - zAstra kA eka aMga hai, jisakA adhyayana bahuta sUkSma evaM gahana hai 1 jyotiSa ke saMbaMdha meM jana dhAraNA kucha bhI rahI ho lekina inake mUla tathyoM kI saccAI ko koI inkAra nahIM kara sktaa| yaha sarvavidita tathya hai ki sUrya, candramA anya grahoM kI razmiyAM pRthvI para par3atI haiM / yahI kAraNa hai ki puSpa prAtaH khilate haiM, sAyaM simaTa jAte haiM / billI kI netra putaliyAM candrakalA ke anusAra ghaTatI bar3hatI rahatI haiN| manuSya kI rAzi unake manomastiSka, vyavahAra aura sampUrNa svabhAva kA eksa-re hai / prAcIna AcAryoM ne apanI nAma rAzi ke anusAra namaskAra mahAmaMtra ke maMtroM kA niyojana kiyA hai, jisake dvArA apane guNAtmaka pakSa ko ujAgara rakhA jA sakatA hai| bAraha rAziyoM, tathA usase saMbaMdhita zarIra ke aMga-pratyaMga ' tathA mahAmaMtra kA japa', apanI rAzi ke anusAra, nimna cArTa se samajhakara lAbhAnvita huA jA sakatA hai graha zAMti aura tIrthaMkara japa / 113 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. siMha rAzi rAzi zarIra ke aMga-pratyaMga maMtra japa 1. meSa rAzi sira (ceharA, netra, dAMta, OM hIM Namo siddhANaM kAna Adi) 2. vRSabha rAzi galA, kaNTha, ceharA OM hrIM Namo arahaMtANaM 3. mithuna rAzi vakSa sthala, bAhu, kaMdhA OM hrIM Namo uvajjhAyANaM 4. karka rAzi hRdaya, sInA, phephar3e kohanI OM hIM Namo arahaMtANaM udara, pITha, bAhu kA nIce OM hIM Namo siddhANaM kA bhAga 6. kanyA rAzi kamara, hAtha, Upara kA vaha bhAga OM hIM Namo uvajjhAyANaM jisameM lIvara aura Ate sthita hoM 7. tulA rAzi kiDanI, peTa ke nIce kA bhAga OM hIM Namo arahaMtANaM 8. vRzcika rAzi mala va mUtra dvAra OM hrIM Namo siddhANaM 6. dhanu rAzi jAMgha nitamba OM hIM Namo AyariyANaM 10. makara rAzi geDunA OM hIM Namo loe saba sAhUNaM 11. kumbha rAzi nitamba, paira OM hIM Namo loe saba sAhUNaM 12. mIna rAzi caraNa, haDDI OM hrIM Namo AyariyANaM saura maMDala aura zarIra __ saura maMDala se Ane vAle vikiraNa hamAre pratyeka kArya ko prabhAvita karate haiN| jaise jyotiSa kA saura maMDala hai vaise hI adhyAtma kA bhI saura maMDala hai| jaise jyotiSa meM navagraha mAne jAte haiM vaise adhyAtma meM bhI navagraha sammatta haiMadhyAtma ke nau graha jyotiSa ke nau graha jyoti-kendra (dAyAM mastiSka) guru kA kSetra darzana-kendra (laghu mastiSka) AjJA cakra budha kA kSetra zakti kendra rAhu, budha kA kSetra AnaMda-kendra (anAhata cakra) maMgala kA kSetra vizuddhi-kendra (vizuddhi cakra) candramA kA kSetra svAsthya kendra (svAdhiSThAna cakra) zukra kA kSetra taijasa-kendra sUrya kA kSetra jJAna-kendra (sahasrAra-cakra) zani kA kSetra zAMti-kendra ketu kA kSetra __ uparokta sAre vivaraNa ko mAnava zarIra meM cetanA kendra aura grahoM kA Adhipatya-isa cArTa se sugamatA pUrvaka samajhA jA sakatA hai ki sArA saura maMDala hamAre zarIra ke bhItara hI hai| 114 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnava zarIra meM cetanA kendra aura grahoM kA Adhipatya -sArana (zIna) gati (ketu) zAna denA jInIyana ramena - janA (esa) - kI gati .... AyazA . YTHYROID CAEN bizuSTi kendra (pandramA pezadhAyazeyara TARATHYROID CLARO mana meNTa YMUS GLAND) bhAnanda na(maMgama)-- nae .. SRLNA: GLAND) (SPINAL CONCE sejasa kendra (sUrya) koruDa - VENTIRAL Couna mvAsthya kena(ka) .--- zakti keka (ga) + Toonk ...baraNa COLUM jaba hamArA saMjJAna (cetanA) AtmA se saMparka sthApita kara letA hai yA yoM kahA jAe ki ilekTraoNna nAbhika meM vilIna ho jAtA hai to sthiti badala jAtI hai usa samaya vyakti kI kSamatA sUrya kI taraha zarIra ke aNu-aNu meM prakhara ho uThatI hai| laukika dRSTi se sUrya ke guNa dharma aura zarIra meM jo nAbhika-Nucleus hai usake guNa dharma samAna hai| hama usa duniyAM meM jI rahe haiM jahAM eka vastu kA prabhAva graha zAMti aura tIrthaMkara japa / 115 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsare para par3atA hai| kisI vyakti ke jIvana meM koI bhI ghaTanA acchI yA burI hotI hai to aisA kahA jAtA hai ki aisA honA AkAza meM grahoM kI sthiti va svayaM kI dazA, janma ke grahoM para asara karatI hai, usa para nirbhara karatA hai| sRSTi meM adRzya kaNa se lekara vikasita jIvana taka sabhI eka-dUsare ko prabhAvita karate haiM / cA~da, sitAreM, sUraja kI sthiti, AkAza gaMgAeM, candra va sUrya grahaNa sabhI jIvana para bahumukhI prabhAva chor3ate haiM / jyotiSa bhAgyavAda arthAt avazya bhAvitavyatA kA samarthana nahIM karatA / kisI vidvAna ne kahA bhI hai- "kevala mUrkha grahoM kA anukaraNa karate haiM, buddhimAna to usa para niyaMtraNa karate haiM" / jyotiSa ke dvArA kisI graha ke saMbaMdha meM pUrva jAnakArI hAsila karake rakSAtmaka kAryavAhI dvArA vyakti apanI surakSA kara sakatA hai / jaise jyotiSa ke dvArA kisI graha ke viparIta prabhAva kI jAnakArI milI to tapa, japa, dhyAna Adi se usa graha ke pariNAma meM parivartana lAyA jA sakatA hai| vijJAna ke anusAra sabhI grahoM kI kiraNeM pRthvI se TakarAtI haiM aura jIva, nirjIva sabhI para apanA prabhAva DAlatI haiM / koI bhI graha, nakSatra yA tArA udaya hote samaya yA asta hote samaya athavA sthAna badalate samaya - aise samayoM meM unakI kiraNoM kA koNa - Angle badalatA hai| taba hamAre rakta kI dhArAoM ke saMcAlana meM tIvratA, dhImApana athavA badalAva AtA hai / unakA anya aMgoM para bhI vyApaka asara hotA hai| grahoM kI kiraNoM kA aMza hamAre zarIra meM vidyamAna rahatA hai / inakI prakRti ke anusAra hamAre zarIra meM zubha-azubha jo kucha bhI ghaTita hotA hai unheM anukUla yA zAMtimaya karane hetu hI prAcIna manISiyoM ne tIrthaMkaroM ke japa, mahAmaMtra kA japa tathA caitanya kendroM para dhyAna Adi kI paddhatiyAM apane anubhava dvArA vikasita kiiN| jinake dvArA unake cetana tattva ko jAgRta karake unake duSprabhAvoM ko dUra kiyA jAtA hai / graha zAMti aura tIrthaMkara japa (raMgoM aura adhyAtma grahoM ke sAtha ) tIrthaMkaroM ke nAma parama mAMgalika haiN| inakA japa maMtrAkSara ke rUpa meM karate citta ko nAsAgra para kendrita kareM kyoMki nAka kA saMbaMdha periniyama (mUlAdhAra) se hotA hai / nAsAgra para dhyAna lagAne se pravRttiyAM nAsAgra se periniyama taka calI jAtI haiN| dUsarI bAta dhyAna dene kI hai ki tIrthaMkaroM ke maMtra kA prayoga bhautika siddhi ke lie nahIM huA hai cetanA kA jAgaraNa usakA pramukha uddezya rahA hai sAtha meM vighna bAdhAeM bhI apane-Apa dUra ho jAtI haiM / graha zAMti ke lie tIrthaMkara bhagavantoM kA japa athavA mahAmaMtra navakAra kA japa karate samaya yaha bhAvanA rahanI 116 / logassa - eka sAdhanA - 2 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAhie mere karmoM kI nirjarA ho rahI hai / yadi yaha vizuddha uddezya spaSTa rahegA to karma nirjarA ke sAtha-sAtha anukUlatAeM svataH caraNa cUmeMgI / 1 graha zAMti sUrya candra maMgala budha zukra zani ketu rAhu tIrthaMkara japa I OM hrIM padmaprabho ! namastubhyaM mama zAMtiH zAMtiH / lAla raMga kI mAlA se pUrvAbhimukha, 7000 japa / OM hrIM candraprabho ! namastubhyaM mama zAMtiH zAMtiH / zveta raMga kI mAlA se uttarAbhimukha, 6000 japa / OM hrIM vAsupUjya prabho! namastubhyaM mama zAMtiH zAMtiH / lAla raMga kI mAlA se pUrvAbhimukha, 8000 japa / OM hrIM zAMtinAtha prabho ! namastubhyaM mama zAMtiH zAMtiH / zveta raMga kI mAlA se pUrvAbhimukha, 12000 japa / OM hrIM suvidhinAtha prabho ! namastubhyaM mama zAMtiH zAMtiH / zveta raMga kI mAlA se 11000 japa (pUrvAbhimukha ) OM hrIM munisuvrataprabho! namastubhyaM mama zAMtiH zAMtiH / nIle raMga kI mAlA se pazcimAbhimukha, 32000 japa / OM hrIM pArzvaprabho ! namastubhyaM mama zAMtiH zAMtiH / nIle raMga kI mAlA se pUrvAbhimukha, 21000 japa / OM hrIM neminAtha prabho! namastubhyaM mama zAMtiH zAMtiH / nIle raMga kI mAlA se pUrvAbhimukha athavA pazcimAbhimukha 21000 japa / isI prakAra sUrya graha zAMti ke lie 'OM hrIM Namo siddhANaM' taijasa-kendra para arUNa raMga meM, candra graha zAMti ke lie vizuddhi-kendra para zveta raMga meM 'OM hrIM Namo arahaMtANaM' kA japa, maMgala graha zAMti ke lie AnaMda - kendra para aruNa raMga meM 'OM mo siddhANaM' kA japa, buddha graha zAMti ke lie zakti kendra para hare raMga meM 'OM hrIM Namo uvajjhAyANaM' kA japa, guru graha zAMti ke lie darzana - kendra para pIle raMga meM 'OM hrIM Namo arahaMtANaM' kA japa, zukra graha zAMti ke lie svAsthya kendra para zveta raMga meM 'OM hrIM Namo loe savva sAhUNaM kA japa apane-apane raMga kI mAlA ke sAtha karane se grahoM kI zAMti evaM anukUlatA banI rahatI hai| jisake kAraNa bAhya aura Abhyantara guNoM ko vikasita kiyA jA sakatA hai| noTa jisa graha kI zAMti ke lie japa kiyA jAtA hai prAraMbha meM ikkIsa dina taka usa raMga kI mAlA ke sAtha usa maMtra kI pratidina dasa-dasa mAlA pherane ke pazcAt pratidina eka mAlA pherane kA vidhAna milatA hai| graha zAMti aura tIrthaMkara japa / 117 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graha aura raMga saura kiraNoM evaM prakRti meM vidyamAna raMgoM kI zodha karane vAle vaijJAnikoM kA mata hai ki bhinna-bhinna raMga vyakti vizeSa kI manaHsthiti ke AdhAra para anukUla evaM pratikUla prabhAva DAlate haiN| raMgoM kA asara vizeSa ke anurUpa kisa prakAra cunA jAye, isakA AdhAra unase utpanna saMvedana prakriyA hI hai 1 jyotiSa zAstra meM bhI sabhI grahoM ke apane - apane raMgoM kA ullekha hai| vahAM batAyA gayA hai ki kisI bhI vyakti kI janmakuMDalI kA vizleSaNa karake yaha jAnA jA sakatA hai ki kauna-sA graha atyadhika nirbala hai / nirbala graha se saMbaMdhita raMga kA prayoga karake usakI anukUlatA prApta kI jA sakatI hai / sUrya-graha rAja sUrya kA raMga lAla hai| kuMDalI meM yadi sUrya nirbala ho to lAla raMga kA prayoga karake hama use balazAlI banA sakate haiM / maMgala-maMgala kA raMga kesariyA lAla hai| isa raMga kA prayoga karake maMgala kI anukUlatA prApta kI jA sakatI hai| candra - caMdramA kA raMga sapheda hai| sapheda raMga kA prayoga karake anukUlatA prApta kara sakate haiN| budha-budha kA raMga harA hai| hare raMga kA prayoga karake anukUlatA prApta kI jA sakatI hai| guru- bRhaspati kA raMga pIlA hai| pIle raMga kA prayoga karake guru kI anukUlatA prApta kI jA sakatI hai| zukra-zukra kA raMga AsamAnI sapheda hai| isakI anukUlatA ke lie sapheda raMga kA prayoga kiyA jA sakatA hai | zani, rAhu, ketu-ina tIna grahoM kA raMga nIlA hai| nIle raMga kA prayoga kara inakI anukUlatAeM prApta kI jA sakatI haiN| dainika jApa maMtra vAra 1. ravivAra 2. somavAra 3. maMgalavAra 4. budhavAra 5. bRhaspativAra maMtra pUrA namaskAra mahAmaMtra arhat siddhAcAryopAdhyAya sarvasAdhubhyo namaH arihaMta siddha asi A u sA namaH arihaMta siddha Namo loe savva sAhUNaM 6. zukravAra 7. zanivAra 118 / logassa - eka sAdhanA - 2 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya vighna nivAkara japa (tIrthaMkaroM ke nAma se) upadrava nivAraka maMtra 1. maMtra OM hrIM zrIM aha~ dharmanAthAya namaH * maMtra saMkhyA pratidina eka mAlA pariNAma upadrava kA nAza maMtra OM pArzvanAthAya hrIM namaH * maMtra saMkhyA pratidina eka mAlA (savA lAkha se siddha) pariNAma vighna bAdhAoM kA zamana" 3. samasyA nirantara ciMtA, mAnasika azAMti maMtra OM hrIM zrIM bhagavate pArzvanAthAya hara hara svAhA maMtra saMkhyA pratidina eka mAlA pariNAma ciMtA mukti 4. maMtra OM hrIM zrIM aha~ ariSTaneminAthAya namaH * maMtra saMkhyA pratidina eka mAlA pariNAma duHkha kA nAza hotA hai|3 5. maMtra OM hrIM zrIM aha~ zreyAMsanAthAya namaH maMtra saMkhyA pratidina eka mAlA graha zAMti aura tIrthaMkara japa / 116 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. maMtra * * pariNAma sAre prANI AkarSita hote haiM / 14 (maitrI bhAva bar3hatA hai ) * OM hrIM zrIM arhaM supArzvanAthAya namaH maMtra saMkhyA 7. maMtra * pratidina eka mAlA pariNAma svapna meM prazna kA uttara prApta hotA hai / 15 OM hrIM zrIM arhaM RSabhadevAya namaH maMtra saMkhyA pratidina eka mAlA pariNAma saba prakAra kA bhaya dUra hotA hai| 8. vijaya pradAyaka maMtra * maMtra OM hrIM zrIM arhaM kuMthunAthAya namaH athavA OM hrIM zrIM arhaM ajitanAthAya namaH athavA OM hrIM zrIM arhaM aranAthAya namaH / maMtra saMkhyA tInoM meM jo bhI mAlA phere, pratidina eka mAlA pariNAma zatru para vijaya prApta 6. sarvarogahara yaMtra 4 6 6 5 7 yaha yaMtra pAsa meM rahane se rogoM kA nivAraNa saMbhava hai / 120 / logassa - eka sAdhanA - 2 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niSkarSa uparokta vizleSaNa ke niSkarSa ke rUpa meM kahA jA sakatA hai ki graha, upagraha se jo razmiyAM nikalatI haiM, unakA bhI zArIrika vargaNAoM ke anusAra anukUla yA pratikUla prabhAva hotA hai / vibhinna raMgoM ke zIzoM ke dvArA sUrya kI razmiyoM ko ekatrita kara zarIra para DAlA jAye to svAsthya yA mana para unakI vibhinna pratikriyAeM hotI haiN| saMgaThita dazA meM hameM tatkAla unakA asara mAluma par3atA hai / asaMgaThita dazA aura sUkSma rUpa meM unakA jo asara hamAre Upara hotA hai use hama pakar3a nahIM sakate / isI prakAra jyotirvidyA meM ulkA kI ora yoga-vidyA meM vividha raMgoM kI pratikriyAeM bhI unakI razmiyoM ke prabhAva se hotI haiM / yaha sArA bAharI prabhAva hai / apanI Antarika vRttiyoM kA bhI hama para prabhAva par3atA hai| dhyAna, japa athavA mAnasika ekAgratA se caMcalatA kI kamI hone se Atmazakti kA vikAsa hotA hai| mAnasika aniSTa ciMtana meM ve pratikUla vargaNAeM anukUla prabhAva DAlatI haiN| japa kI mukhyataH tIna niSpattiyAM haiM - Atma vikAsa, AtmazAMti aura AnaMda kI prApti | mukhyataH maMtra japa se hone vAle lAbha tathA camatkAra ke cAra kAraNa sujhAye jA sakate haiM 1. maMtra draSTA kA AdhyAtmika bala 2. zabdoM kA apanA sAmarthya 3. dhvani prakaMpana 4. zabdAkRtiyoM ke nAyaka adhidevatA namaskAra mahAmaMtra kA japa athavA logassa Adi AdhyAtmika stavana samatA, zAMti, saMbala, saphalatA, sabalatA aura svAsthya detA hai / sabakA hita sAdhaka hone ke kAraNa isake japa se sabhI graha apanA anukUla prabhAva dikhAte haiN| isI tathya kI puSTi AcArya zrI tulasI kI nimnokta paMktiyoM meM khojI jA sakatI hai"azubhAni pralayantvakhilAnI tat smarNArjita - sukRta bharaiH / arthAt paMcaparameSThI ke smaraNa se arjita sukRta samUha ke bAre meM pralayatA ko prApta ho jAte haiM / saMdarbha 1. karma baMdhana aura mukti kI prakriyA - pR./85 azubha karma graha zAMti aura tIrthaMkara japa / 121 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. ApakI rAzi ApakA samAdhAna 3. maiM kucha honA cAhatA hU~-pR. 66, Namo arahaMtANaM-pR./206 4. karma baMdhana aura mukti kI prakriyA-pR./87 5. vahI-pR./86 6. kyoM?-pR. 124 7. upAsanA kakSa-pR./30-31 8. maMtra eka samAdhAna-pR./147, 146, 152, 154, 156, 156, 161, 163, 166 6. vahI-pR./1 10. vahI-pR./187 11. vahI-pR./200 12. vahI-pR./164 13. vahI-pR./163 14. vahI-pR./226 15. vahI-pR./267 16. vahI-pR./226 17. vahI-pR./247, 248, 246 18. caturviMzati guNageyagItiH-zloka 36 122 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. cakra aura tIrthaMkara japa cakra zArIrika, mAnasika, vaijJAnika, manovaijJAnika, AcArAtmaka, sUkSma, pratIkAtmaka, paurANika, pArmika, vikAsAtmaka, AdhyAtmika anekoM dRSTiyoM se mahattvapUrNa haiN| una para dhyAna kendrita kara japa, dhyAna, anuprekSA, raMgoM ke dhyAna Adi karane se hamAre mastiSka, mana, ir3A, evaM piMgalA ke kAryoM meM saMtulana AtA hai tathA kuNDalinI jAgaraNa kI pRSThabhUmi taiyAra hotI hai| AdhyAtmika ekAgratA ke lie zarIrastha cakroM ko bhI ekAgratA ke kendra-biMdu ke rUpa meM upayoga meM lAyA jAtA hai| zArIrika stara para cakroM kA saMbaMdha zarIra meM sthita pramukha taMtrikA jAla evaM antaHsrAvI graMthiyoM se hotA hai| kaI yogAsanoM kA vizeSa zaktizAlI evaM lAbhadAyaka prabhAva inameM se eka yA adhika graMthiyoM athavA jAlakoM para par3atA hai| udAharaNa ke lie, kaNTha kSetra meM sthita thAIrAiDa graMthi para sarvAMgAsana eka zaktizAlI dabAva utpanna karatA hai| isa graMthi kA saMbaMdha vizuddhi-cakra se hotA hai| isa Asana se thAIrAiDa graMthi kI acchI mAliza ho jAtI hai aura isakI kAryazIlatA meM sudhAra hotA hai| isalie Asana karate samaya isa cakra para sajagatA kendrita kI jAe, to isakA lAbha bahuta adhika bar3ha jaayegaa| cakra kI paribhASA cakra kA sAmAnya artha pahiyA yA vRtta hotA hai yoga ke saMdarbha meM isakA artha bha~vara yA cakravAta bhI hotA hai| cakra zarIra ke vizeSa bhAgoM meM sthita prANa zakti ke kendra haiM, jo sampUrNa mAnava zarIra meM vyApta prANa ke pravAha ko niyaMtrita karate yoga kI bhASA meM 'cakra', prekSAdhyAna meM 'caitanya-kendra', AyurvedAnusAra 'marma sthAna', zarIra zAstra kI bhASA meM 'glaiNDsa' aura jApAna meM 'juDo' paddhati meM 'kyUsosa' kahalAne vAle ina sabake sthala aura AkAra samAna haiN| ekyUpaMkcara aura cakra aura tIrthaMkara japa / 123 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekyUprezara paddhati ne 'sAta sau kendra' khoja lie haiN| cetanA ke ye sAre kendra hamAre zarIra meM haiN| haTha-yoga ke AcAryoM ne 'sAta sau' cakroM kA, sazruta saMhitA meM 'eka sau sattAvana' marma sthAnoM kA, prekSA dhyAna meM 'teraha caitanya kendroM kA nirdeza diyA gayA hai| mAnava zarIra meM kula 'sAta sau' bar3I graMthiyAM bhI hotI haiM, jinase zarIra ke upayoga ke lie hArmonsa banate haiN| pratyeka cakra eka svica ke samAna hai, jo mastiSka ke viziSTa kSetroM ko jAgrata karatA hai| adhikatara vyaktiyoM ke ye atIndriya kendra suSupta aura niSkriya rahate haiN| yogAbhyAsa karate samaya ina cakroM para dhyAna karane se athavA maMtra japa, dhyAna Adi karane se zakti ko ina cakroM kI ora bahane kI preraNA milatI hai| isase ina cakroM ko sakriya banAne meM sahAyatA milatI hai| ye cakra kriyAzIla hokara mastiSka ke supta kSetroM aura atIndriya evaM mAnasika zarIroM meM unase saMbaMdhita kSamatAoM ko jAgRta karate haiN| isase abhyAsI cetanA ke una ucca staroM kI anubhUti prApta karatA hai, jo sAmAnyataH usakI pahu~ca ke pare hote haiN| sAta mukhya cakra haiM, jo merudaNDa ke madhya se hokara pravAhita hone vAlI suSumnA nAr3I meM sthita haiN| suSumnA mUlAdhAra se nikalatI hai aura sira ke zIrSa para samApta hotI hai| cakroM kA saMbaMdha nAr3iyoM ke jAla se hai| ye nAr3iyAM taMtrikAoM ke samAna kintu unase adhika sUkSma hotI haiN| cakroM ko pratIkAtmaka rUpa se kamala kI paMkhur3iyoM ke rUpa meM darzAyA jAtA hai| pratyeka cakra kI paMkhur3iyoM kI saMkhyA aura raMga nirdhArita hotA hai| kamala AdhyAtmika jIvana kI una tIna avasthAoM kA pratIka hai, jinase hokara sAdhaka ko gujaranA par3atA hai| ye tIna avasthAeM haiM-ajJAna, jijJAsA aura aatm-saakssaatkaar| yaha cetanA kI nimnatama avasthA se uccatama avasthA taka ke AdhyAtmika vikAsa kA paricAyaka hai| bIja maMtroM ke sAtha aMkita kamala-dala, cakroM evaM nAr3iyoM se sambandhita atIndriya zakti ke vividha rUpoM ko darzAte haiN| pratyeka cakra ke bhItara eka yaMtra hotA hai jo usase saMbaMdhita tattva evaM bIja maMtra kA jyAmitIya pratIka hotA hai| yaMtra ke bhItara usakA eka iSTa devatA hotA hai, jo devI sattA ke eka viziSTa svarUpa kA pratIka hai| sAtha hI usa devatA kA pazu rUpa meM eka vAhana bhI hotA hai, jo usa cakra vizeSa se sambandhita anya atIndriya pakSoM ko darzAtA hai| cakroM kA varNana evaM tIrthaMkara japa mUlAdhAra cakra yaha sabase nIce kA cakra hai isalie ise mUlAdhAra yA AdhAra cakra kahate haiN| 124 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha puruSoM meM jananendriya evaM gudA ke bIca aura striyoM meM yoni - grIvA ke pAsa sthita hai| mUlAdhAra cakra kA saMbaMddha ghrANendriya se hai / isakA pratIka cAra paMkhur3iyoM vAlA gahare lAla raMga kA kamala hai| isake kendra meM pIlA caturbhuja hai, jo pRthvI tattva kA yaMtra hai| isakA bIjamaMtra 'laM' hai / caturbhuja ke kendra meM zakti kA pratIka raktavarNI tribhuja hai, jisakA zIrSa nIce kI ora hai / isa cakra meM pRthvI tattva hai Antarika sthiratA evaM saMtulana kI prApti hetu mUlAdhAra cakra para dhyAna karane ke lie zakti evaM dRr3hatA ke pratIka lAla adhomukhI trikoNa yA pIle varNa para dRSTi kendrita kareM / 1 japa isa cakra para suvidhinAthajI kA dhyAna athavA japa karane se sukhoM kI upalabdhi hotI hai / Namo arahaMtANaM kA japa isa cakra para karane se Asakti, lobha kI bhAvanA meM kamI AtI hai / sahasrAra bindu AjJA vizuddhi anAhata maNipura svAdhiSThAna mUlAdhAra cakroM kI sthiti cakra aura tIrthaMkara japa / 125 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhiSThAna cakra merudaNDa meM mUlAdhAra se lagabhaga do aMgula Upara aura ThIka jananendriya ke pIche svAdhiSThAna cakra sthita hai / svAdhiSThAna kA zAbdika artha hai, 'sva + adhiSThAna = apanA AvAsa' / isa cakra kA pratIka gahare lAla raMga kA chaH paMkhur3iyoM vAlA kamala hai| kendra meM zveta arddhacandra hai, jo ki apas tattva kA yaMtra hai aura isakA bIja maMtra hai 'bN'| isa cakra meM pAnI tattva hai / isa kendra ko jAgRta karane ke lie rAtri ke AkAza ke nIce kAlI laharoM se AcchAdita vistRta gahare sAgara kA mAnasa darzana kreN| sAgara se uThane vAlA jvAra cetanA ke pravAha kA paricAyaka hai / japa isa sthAna para pArzvanAthajI kA japa kiyA jAtA hai aura citra meM darzAye gaye cakra meM candrAkAra ke Upara jo golAkAra hai usameM 'Namo arahaMtANaM' pradakSiNA ke krama meM arthAt phiratA huA golAkAra ' Namo arahaMtANaM' isa saptAkSarI mahAmaMtra kA japa va sAkSAtkAra kreN| isa mahAmaMtra ke eka isI padya kA dhyAna do netra, do kAna, do nAka aura eka mu~ha - ina sAta sthAnoM para kendrita karane se svAdhiSThAna cakra para niyaMtraNa hone ke kAraNa saba prakAra ke duHkhoM se mukti hotI hai / saba prakAra kI vikRta bhAvanAoM kA vilaya hotA hai| netra Adi para isa maMtra kA dhyAna karane kI vidhi donoM netroM para kramazaH dhyAna kendrita kareM / dAyeM netra para 'Na' kA dhyAna, bAyeM netra para 'mo' kA dhyAna, dAyeM kAna para 'a' kA dhyAna, bAMyeM kAna para 'ra' kA dhyAna, dAyeM nAka para 'haM' kA dhyAna, bAMyeM nAka para 'tA' kA dhyAna tathA mu~ha para 'NaM' kA dhyAna kareM / yaha eka bahuta hI mahattvapUrNa aura rahasyAtmaka prayoga hai / svAdhiSThAna cakra kA saMbaMdha jihvA evaM jananendriyoM ke mAdhyama se AnaMda evaM bhoga kI prApti karane se hai| yaha atIta kI saMcita smRtiyoM aura saMskAroM kA bhaMDAra hai / yaha mAnava-jAti kI sabase prAcIna aura gahanatama mUla pravRttiyoM kA kendra hai| isa kendra ke pariSkAra se manuSya pAzvika vRttiyoM se Upara uTha jAtA hai| isa cakra para bhagavAna pArzva kA dhyAna, Namo arahaMtANaM kA dhyAna athavA Upara netra Adi para ' Namo arahaMtANaM' kA jo prayoga diyA hai usI vidhi se dhyAna Adi prayoga karane se utsarjaka evaM prajanana aMgoM ke kAryoM se saMbaMdhita vikAra dUra hote haiM / isa kendra para dhyAna karane ke 126 / logassa - eka sAdhanA-2 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcAt kucha kSaNoM ke lie AjJA cakra ( darzana - kendra aura jyoti - kendra) para bhI dhyAna karanA cAhie / brahmacarya kI siddhi ke lie bhI yaha uttama prayoga hai / 1 maNipura cakra merudaNDa meM nAbhi ke ThIka pIche maNipura cakra hai / maNipura kA artha hotA hai, maNiyoM kA nagara / yaha nAma isalie diyA gayA hai ki agni kA kendra hone ke kAraNa yaha maNi kI bhAMti prakAzamAna, prANa-zakti aura UrjA kA vikiraNa karane vAlA hai| isa cakra kA varNana dasa paMkhuDiyoM vAle camakIle pIle kamala ke rUpa meM kiyA gayA hai| kamala ke bhItara agni tattva kA yaMtra, agni ke samAna lAla tribhuja aura bIjamaMtra 'raM' aMkita hai / maNipura cakra ( sUrya kSetra) mukhya rUpa se pAcana kI Avazyaka kriyA aura bhojana ke cayApacaya se saMbaMdhita hai| yaha AmAzaya kI graMthiyoM, agnAzaya, pittAzaya Adi ke kAryoM ko niyaMtrita karatA hai / jo poSaka tattvoM ko pacAne evaM grahaNa karane ke lie Avazyaka pAcaka dravyoM, amloM, vividha rasoM kA utpAdana evaM srAva karate haiM / isa cakra meM agni tattva hai 1 vRkka ke Upara sthita upavRkka (eDrInala graMthi) kA saMbaMdha bhI maNipura se hai| ApAtakAlIna paristhiyoM meM ve rakta meM eDrInala kA srAva karatI hai| isase sabhI zArIrika kriyAeM tIvra ho jAtI haiM aura mana caukasa evaM sAvadhAna ho jAtA hai / sAtha hI hRdaya gati bar3ha jAtI hai, zvAsa tIvra ho jAtI hai aura anya kaI parivartana parilakSita hote haiN| manuSya meM sAmAnya rUpa se palAyana yA saMgharSa karane kI jo kSamatA hotI hai usase kahIM adhika kriyAzIlatA ke lie mAnava zarIra tatpara ho jAtA hai / jo vyakti Alasya, nirAzA yA apacana aura madhumeha jaise pAcana saMsthAna ke doSoM se pIr3ita hai unheM maNipura cakra para isa bhAvanA ke sAtha dhyAna karanA cAhie ki isa kSetra se UrjA kA vikiraNa ho rahA hai / isa cakra para ekAgratA ke lie dedIpyamAna sUrya yA agni ke gole kA mAnasa darzana kreN| anubhava kareM ki UrjA prakAza ke rUpa meM isa kSetra se vikIrNa hokara sampUrNa zarIra meM vyApta ho rahI hai / japa isa cakra para munisuvrata bhagavAna kA dhyAna athavA japa kreN| isake madhya meM arhadbhyo namaH, usake Upara kI paMkhur3I para siddhebhyonamaH usake pazcAta kramazaH AcAryebhyo namaH, upAdhyAyebhyo namaH, sAdhubhyo namaH zrI darzanAbhyo namaH, zrI jJAnAbhyo namaH zrI cAritrAya namaH, zrI tapAya namaH - aisA japa athavA dhyAna kareM / eka-eka paMkhur3I para kucha samaya taka bhI dhyAna TikA sakate haiN| cakra aura tIrthaMkara japa / 127 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcApa bhyo namaH a63yo > syo namaH zihy 10 namara Marairs au zAnAbhyo bhI parzajA isa cakra para kevala Namo arahaMtANaM kA dIrghakAla taka dhyAna karane se krodha kSaya hotA hai tathA kArUNya bhAva puSTa hotA hai| anAhata cakra urosthi ke pIche merudaNDa meM hRdaya ke stara para anAhata cakra sthita hai| anAhata kA artha hotA hai AghAta rhit| bhautika jagat ke pare jo divya dhvani hai, vahI samasta dhvaniyoM kA srota hai, jise anahada nAda kahate haiN| hRdaya vaha sthAna hai jahAM vaha dhvani prakaTa hotI hai| isa cakra kA pratIka 12 paMkhur3iyoM vAlA nIlA kamala hai| kamala ke madhya meM SaTbhuja hai, jisakI racanA do mile hue tribhujoM se huI hai| yaha vAyu tattva kA yaMtra hai| isakA bIja maMtra 'ya' hai| anAhata cakra ahaituka prema kA kendra hai| isa stara para vasudhaiva kuTumbakam evaM sahiSNutA ke bhAva kA udaya prAraMbha ho jAtA hai| isa cakra meM vAyu-tattva hai| zArIrika stara para anAhata kA saMbaMdha hRdaya, phephar3e, rakta parisaMcaraNa tathA zvasana praNAliyoM se hai| pANDu roga, dhar3akana bar3hanA, ucca raktacApa, kSaya roga, damA 128 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura zvasana saMbaMdhI rogoM se pIr3ita vyakti Asana evaM anya yogAbhyAsa karate samaya anAhata para dhyAna kara sakate haiN| anAhata cakra para dhyAna karane ke lie nIle kamala yA do guMthe hue tribhujoM se nirmita nIle SaTbhuja kA mAnasa-darzana karanA cAhie, jisake madhya meM eka choTI-sI jyoti prajjvalita hai / kalpanA kareM ki vAyu rahita sthAna para yaha sthira niSkampa jyoti hai / yaha jIvAtmA kA pratIka hai, jo sabhI prANiyoM ke aMtaHkaraNa meM vidyamAna hai aura sAMsArika prapaMcoM se aprabhAvita rahatA hai / japa isa cakra para neminAtha prabhu kA dhyAna kareM athavA japa kreN| tathA Sor3AkSarI maMtra-"OM a si Ayariya uvajjhAya sAhUNaM namaH" pada kA japa karane se mana, vacana kAya yoga meM dRr3hatA AtI hai / vAksiddhi prApta hotI hai| AnaMda - kendra ( anAhata cakra) para yaha japa atyanta lAbhakArI mAnA jAtA hai / isa cakra para Namo arahaMtANaM kA dhyAna karane se mAna (ahaM) kA kSaya hotA hai / vizuddhi cakra gardana ke pIche bhAga meM kaNThakUpa ke pIche vizuddhi cakra sthita hai / jo zuddhi karaNa kA kendra hai| isakA pratIka solaha paMkhur3iyoM vAlA kamala puSpa hai| isa kamala kA raMga jAmunI hai| kamala ke kendra meM zveta vRtta hai, jo AkAza tattva kA yaMtra hai| isakA bIja maMtra 'haM' hai| isameM AkAza tattva hai| isa cakra meM samyak vicAra aura viveka kA udaya hotA hai / vizuddhi cakra vAk taMtu, kaNTha pradeza, thAIrAiDa aura perAthAIrAiDa graMthiyoM ko niyaMtrita karatA hai / isa cakra para ekAgratA kA abhyAsa kara zarIra ke vikAroM aura doSoM ko ThIka kiyA jA sakatA hai| kaNTha-kendra vaha sthala hai jahAM amRta kA AsvAdana kiyA jAtA hai / yaha amRta eka madhura rasa hai, jo biMdu-cakra meM utpanna hokara vizuddhi meM AtA hai, jahAM use parizodhita evaM pariSkRta kara sampUrNa zarIra meM upayoga hetu preSita kiyA jAtA hai| isa kendra para ekAgratA ke lie eka bar3I sapheda amRta kI bUMda kA mAnasa-darzana kreN| anubhava kareM ki hima-sI zItala madhura amRta-bUMdeM vizuddhi meM Tapaka rahI haiM, jo mujhe AnaMda se bhara rahI haiM / japa isa cakra para dhyAna kendrita kara "ahaM namaH" kA japa kreN| isa cakra para cakra aura tIrthaMkara japa / 126 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna kendrita para caubIsa tIrthaMkaroM kA nAma smaraNa karane se bhAvoM kI vizuddhi bar3hatI hai| saba prakAra kI anukUlatAeM prApta hotI haiN| Namo arahatANaM kA japa isa cakra para karane se mAyA kI bhAvanA kA kSaya hotA hai| AjJA cakra madhya mastiSka meM, bhrU madhya ke ThIka pIche merudaNDa ke zIrSa para AjJA-cakra sthita hai| isa kendra ko anya kaI nAmoM se bhI jAnA jAtA hai, jaise tRtIya netra, jJAnacakSu, triveNI, guru-cakra aura ziva netr| AjJA cakra kA pratIka rajata varNI do dala vAlA kamala hai, jo sUrya evaM candra yA piMgalA (dhanAtmaka pravAha) evaM ir3A (RNAtmaka pravAha) kA pratinidhitva karate haiN| ye donoM prANa pravAha, jisameM dvaita bhAva kI anubhUti hotI hai, isa kendra meM suSumnA meM mila jAte haiN| kamala ke madhya meM pavitra bIja maMtra 'OM' hai| isa cakra kA tattva mAnasa hai| isI kendra meM prajJA aura antardRSTi kA vikAsa hotA hai| AjJA cakra ke jAgRta hote hI mana sthira evaM zaktizAlI ho jAtA hai aura prANa ke Upara pUrNa niyaMtraNa sthApita hotA hai| atIndriya stara para yaha 'biMdu' mAnasika evaM atIndriya AyAmoM ke bIca setu kA nirmANa karatA hai| ataH divya dRSTi, dUra zravaNa evaM dUra saMvedana jaisI atIndriya kSamatAoM ko pradAna karane kA zreya isa cakra ko jAtA hai| AjJA cakra para ekAgratA sAdhane ke lie bhrU madhya kA upayoga kiyA jAtA hai| isa kendra para eka choTI jyoti yA 'OM' ke pratIka kA mAnasa-darzana kareM aura vicAroM ko Antarika guru para vicaraNa karane deN| japa isa cakra para yAni bhrU madhya para zAMtinAthajI kA jApa athavA dhyAna karane se samagra siddhiyAM milatI haiM tathA sadaiva mAnasika prasannatA banI rahatI hai| somacakra (biMdu visarga) ___ ise brahma biMdu cakra bhI kahate haiN| yaha lalATa ke pAsa hai jo soma kalA arddhacandra kI AkRti svarUpa hai isameM 'a si A u sA namaH' maMtra kA caMdra jaisA zveta rUpa (nirvikalpa dazA) meM dhyAna krnaa| biMdu kA zAbdika artha bUMda aura visarga kA artha bUMda bUMda girAnA hai| isa atIndriya kendra ko soma cakra bhI kahate haiN| soma devatAoM kA amRta hai aura yaha candramA kA paryAya bhI hai| biMdu-visarga kA pratIka kAlI rAtri meM eka laghu arddha-candra hai| 130 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ biMdu nAda kA kendra hai| isa kendra kA upayoga vahAM udita hone vAlI atIndriya dhvaniyoM para ekAgratA kA abhyAsa karane ke lie kiyA jAtA hai| japa aha~ dhvani, mahAprANa dhvani, caMdramA kA dhyAna, caMdesu nimmalayarA kA japa pramukha rUpa se isa kendra ko jAgRta karane ke lie kiyA jAtA hai| sahasrAra cakra sahasrAra sira ke zIrSa para sthita hai| vAstava meM yaha cakra hI nahIM, balki uccatama cetanA kA vAsa sthAna hai| sahasrAra ko hajAra paMkhur3iyoM vAle dIptimAna kamala ke rUpa meM darzAyA gayA hai| kamala ke madhya meM zuddha cetanA kA pratIka dIptimAna jyotirliMga hai| jaba kuMDalinI jAgatI hai, to vaha vibhinna cakroM se urdhvagamana karatI huI sahasrAra taka jAtI hai aura paramasrota meM vilina ho jAtI hai, jo usakA udgama sthala bhI hai| isa avasthA meM prApta yogI parama jJAna evaM parama AnaMda kA anubhava karate hue janma-mRtyu ke pare calA jAtA hai| AjJA idd'aa| piMgalA mUlAdhAra cakra aura tIrthaMkara japa / 131 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAr3I prAcIna graMthoM ke anusAra zarIra meM 72,000 nAr3iyAM haiN| nAr3I zabda kA sAmAnya artha dhArA yA pravAha hotA hai| atIndriya dRSTi saMpanna vyakti ko ye prakAza dhArAoM ke rUpa meM dikhAI par3atI hai| Adhunika kAla meM nAr3I ko 'taMtrikA' ke artha meM liyA jAtA hai, kiMtu vAstava meM nAr3iyAM sUkSma tattvoM se nirmita haiN| cakroM kI bhA~ti nAr3iyA~ bhI bhautika zarIra kA aMza nahIM haiM, hAlA~ki ve bhautika zarIra meM sthita tantrikAoM ke samAna haiN| nAr3iyA~ ve sUkSma nalikAyeM haiM, jinameM se prANa-zakti kA pravAha hotA hai| atIndriya zarIra kI bahusaMkhya nAr3iyoM meM se dasa pramukha haiM aura inameM se tIna sabase mahattvapUrNa haiM, jinheM ir3A, piMgalA aura suSumnA kahate haiN| ina tInoM meM sarvAdhika mahattvapUrNa suSumnA hai| atIndriya zarIra kI sabhI nAr3iyA~ (ir3A evaM piMgalA bhI) suSumnA ke adhIna haiN| ir3A, piMgalA aura suSumnA suSumnA nAr3I merudaNDa ke kendra meM sthita eka AdhyAtmika patha hai| yaha mUlAdhAra cakra se nikalatI hai aura sira ke UparI bhAga meM sthita sahasAra meM samApta hotI hai| ir3A nAr3I mUlAdhAra kI bAyIM ora se nikalakara sarpAkAra AkRti meM merudaNDa meM sthita pratyeka cakra ko kramazaH dAyIM aura bAyIM ora se pAra karatI huI anta meM AjJA-cakra ke bAyeM bhAga meM samApta hotI hai| piMgalA nAr3I mUlAdhAra kI dAyIM ora se nikalakara pratyeka cakra ko ir3A kI viparIta dizA meM pAra karatI huI AjJA-cakra ke dAhine bhAga meM samApta hotI hai| ir3A aura piMgalA hamAre bhItara pravAhita do viparIta zaktiyoM kA pratinidhitva karatI haiN| ir3A niSkriya, antarmukhI aura strI ke guNoM vAlI hai; ise candra nAr3I bhI kahA jAtA hai, jabaki piMgalA sakriya, bahirmukhI aura puruSa ke guNoM vAlI hai; ise sUrya nAr3I kahA jAtA hai| niSkarSa cakra manuSya ke UparI zarIra meM nahIM rahate, ve Atmika zarIra meM nivAsa karate haiM jinheM bAhya indriyoM dvArA anubhava nahIM kiyA jA sakatA hai| inheM pahacAnane ke lie mana kI eka vibhinna prakriyA dvArA abhyAsa kiyA jAtA hai| bhinna prakAra ke cakra, raMga, maMtra Adi kA nirmANa zArIrika va AdhyAtmika kendroM se saMbaMdha sthApita karane ke lie kiyA gayA hai| jisake pariNAmasvarUpa vyakti kA usa cakra kI abhivyakti ke sabhI pakSoM se sUkSma saMbaMdha sthApita hotA hai| vastutaH mAnava mastiSka meM saMskAra cakra pratikita hote haiN| ataH cakroM kI pratIkAtmaka khoja ke dvArA hama 132 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apane saMskAroM kI khoja kara unakA nirmUlana karate haiN| dvanda, vAsanAoM, smRtiyoM Adi ke saMskAroM ko haTAne ke lie cakroM para dhyAna, tIrthaMkaroM kA japa na kevala eka zaktizAlI abhyAsa hai, varan yaha vyakti ke andara soI huI pratibhA ke vikAsa kA bhI eka sabala mAdhyama banatA hai| niSkarSataH kahA jA sakatA hai ki cakra zArIrika, mAnasika, vaijJAnika, manovaijJAnika, AcArAtmaka, sUkSma, pratIkAtmaka, paurANika, dhArmika, vikAsAtmaka, AdhyAtmika anekoM dRSTiyoM se mahattvapUrNa hai, una para dhyAna kendrita kara, japa, dhyAna, anuprekSA, raMgoM ke dhyAna Adi karane se hamAre mastiSka, mana, ir3A evaM piMgalA ke kAryoM meM saMtulana AtA hai tathA kuNDalinI jAgaraNa kI pRSThabhUmi bhI taiyAra hotI hai| saMdarbha cakroM kA vivecana-Asana, prANAyAma, mudrA baMdha-pR. 545/552 kA sArAMza, tIrthaMkara japa ke prayoga logassa-eka divya sAdhanA tathA cakroM para kaSAya vijaya evaM mahAmaMtra kI vidhiyAM-eso paMcaNamokkAro se saMkalita va udhRt| cakra aura tIrthaMkara japa / 133 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. logassa kalpa auSadhiya upacAra, rasAyana aura bhU gRha kI zaraNa meM rahakara AdamI apanI jIrNa-zIrNa kozikAoM ko nayA banA letA hai usI prakAra mana bhI ghisa - ghisa kara jaba purAnA par3a jAtA hai| tanAvoM se TUTa-TUTa kara jIrNa-zIrNa ho jAtA hai usa bUr3he mana ko bhI yauvana diyA jA sakatA hai kalpa ke dvArA / kalpa kI paddhati hai AtmA ke sAtha tAdAtmya kA anubhava aura ArAdhanA / kAyAkalpa kI paddhati bahuta purAnI hai| purAnI ho jAtI hai kAyA taba usakA kalpa kiyA jAtA hai| auSadhiya upacAra rasAyana aura bhU gRha kI zaraNa meM rahakara AdamI apanI jIrNa-zIrNa kauzikAoM ko nayA banA letA hai| kauzikAoM meM nayA hone kI zakti sahaja hai| prayoga dvArA usakA navInIkaraNa aura adhika gatizIla ho jAtA hai / mana bhI ghisa - ghisa kara purAnA par3a jAtA hai / tanAvoM se TUTa-TUTa kara jIrNazIrNa ho jAtA hai| usa bUr3he mana ko bhI yauvana diyA jA sakatA hai kalpa dvArA / kalpa kI paddhati hai AtmA ke sAtha tAdAtmya kA anubhava aura ArAdhanA / kalpa kI uparokta vyAkhyA karate hue AcArya zrI mahAprajJajI ne likhA hai ki "jayAcArya ne kalpa kI paddhati batalAI hai - ' caubIsI' - caubIsa tIrthaMkaroM kI stuti ke mAdhyama se, usako maiMne Aja ke saMdarbha meM " mana kA kAyAkalpa" meM prastuta kiyA hai jisameM nimitta banA prekSAdhyAna zivira / yadi hama prAcIna itihAsa kI ora dRSTipAta karate haiM to anekoM kalpa upalabdha hote haiM, jaise- bhaktAmara kalpa, uvasaggahara-kalpa, namaskAra mahAmaMtra - kalpa, logassa - kalpa, zrI vidyA- kalpa, vardhamAna vidyA kalpa, rogApahAriNI - kalpa, maMtra - kalpa, pratiSThA - kalpa, cakrezvarI - kalpa, padmAvatI - kalpa, sUrimaMtra - kalpa, vAgvAdinI - kalpa Adi / ye sabhI maMtra evaM taMtra pradhAna graMtha haiM / prastuta graMtha 'logassa' se saMbaMdhita haiM ataH logassa-kalpa jo prAcIna AcArya dvArA udhRta hai, yahA~ prastuta kara rahI hU~ / 134 / logassa - eka sAdhanA - 2 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ logassa kalpa 1. maMtra aiM OM hrIM eM logassa ujjogayare dhamma tityayare jiNe / arahaMte kittaissaM cauvisaMpi kevalI - mama manastuSTi kuru kuru OM svAhA // vidhi isa maMtra ko sUryodaya ke samaya kAusagga kI mudrA meM mauna sahita 108 bAra japeM / mu~ha pUrva dizA kI ora rahe / ekAsana aura brahmacarya vrata rkheN| niraMtara caudaha dina taka japa karane se isakI sAdhanA pUrI hotI hai / isa sAdhanA kAla meM yathAsaMbhava rAtri saMvara kareM, sote samaya saMvara kara sakate haiM athavA bhUmi yA paTTe ke sivAya anya gadde Adi para na soeM - aisA vidhAna milatA hai| lAbha Atma-zakti kA saMcaya hotA hai / mAna, sammAna, dhana, saMpatti kI prApti ke sAtha-sAtha saba prakAra ke saMkaTa dUra hote haiM / // iti prathamaM maMDalaM // 2. maMtra OM krAM krIM hrAM hrIM usabhamajiyaM ca vaMde, saMbhavamabhinaMdaNaM ca sumahaM ca / paumappahaM supAsaM, jiNaM ca caMdappahaM vaMde svAhA // vidhi ise uttarAbhimukha ho padmAsana meM 108 bAra japane kA vidhAna hai| somavAra sAta dina taka mauna evaM ekAsana rakheM / brahmacarya pAlana kreN| jhUTha kA prayoga na kareM / lAbha gRha-kalaha aura rAja-kAja ke jhagar3oM kI ciMtAoM se mukti milatI hai / vyantara Adi upadrava naSTa hote haiM / // iti dvitIya maMDalaM // 3. maMtra OM hrIM jhaM jhIM suvihiM ca pupphadaMtaM sIyala sijaMsa vAsupUjjaM ca 1 vimalanaNaMtaM ca jiNaM, dhammaM saMtiM ca vaMdAmi svAhA // vidhi lAla raMga kI mAlA se 108 bAra pratidina japeM / brahmacarya kA pAlana kareM evaM asatya na boleN| isa prakAra 21 dina japane se isakI siddhi hotI hai| logassa kalpa / 135 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAbha zatru kA bhaya dUra hotA hai / saMgrAma meM yA mukaddameM meM vijaya hotI hai 1 // iti tRtIya maMDalaM // 4. maMtra OM hrIM zrIM kuMthuM araM ca malliM vaMde muNi suvvayaM namijiNaM ca / vaMdAmi rinemiM, pAsaM taha vaddhamANaM ca mama manovAJchita pUraya- pUraya hrIM svAhA // vidhi isa maMtra kI sAdhanA ke lie bhI 11,000 japa karane par3ate haiM / sAdhanA karate samaya brahmacarya kA pAlana kareM evaM asatya na boleM / yathA saMbhava pIle raMga kI mAlA se pUrvAbhimukha ho yaha japa karanA cAhie / lAbha mAnasika ciMtAoM se mukti milatI hai| bhUta-preta kI bAdhA dUra hotI hai / likhakara gale meM bAMdhane se jvara pIr3A bhI dUra hotI hai / // iti caturtha maMDalaM // 5. maMtra OM hrIM zrIM evaM mae abhithuA vihUrayamalA pahINajaramaraNA / cauvisaMpi jiNavarA titthayarA me pasIyaMtu svAhA // vidhi 5,500 bAra isa maMtra kA japa karane se isakI siddhi hotI hai / sAdhanA karate samaya ekAsana va brahmacarya kI sAdhanA to Avazyaka hai hI, asatya bhASA kA bhI prayoga na ho / pUrva dizA kI ora hAtha jor3akara khar3e hoM tathA mukha Upara AkAza kI tarapha rahe / lAbha bhaviSya ke viSaya meM apUrva anubhava prApta hote haiM / saba prakAra ke sukha milate haiN| vyakti sabako priya lagatA hai 1 // iti paMcamaM maMDalaM // 6. maMtra OM hrIM aMbarAya kittiya vaMdiya mahiyA, je e logassa uttamA siddhA / Arogga- bohi lAbhaM samAhivaramuttamaM diMtu svAhA // 136 / logassa - eka sAdhanA-2 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhi isa maMtra kI sAdhanA uttaradizAbhimukha ho 15,000 bAra japane se siddha hotI hai| lAbha dharma ke kAryoM meM ruci kA vikAsa hotA hai| devatA prasanna hote haiN| jaya-jayakAra hotI hai, saba prakAra ke sukha aura anta meM samAdhi maraNa kA gaurava prApta hotA hai| // iti SaSTha maMDalaM // 7. maMtra OM hrIM aiM oM jo jauM cadesa nimmalayarA Aiccesa ahiyaM pyaasyraa| sAgaravara gaMbhIrA siddhA siddhiM mama disaMtu mana manovAMchita pUraya pUraya svAhA // vidhi pUrva dizA kI ora abhimukha ho 1000 japa kreN| lAbha manaH zaithilya dUra hotA hai| saba prakAra kI AzA pUrNa hotI hai| yaza aura pratiSThA bar3hatI hai| saba jagaha pUjyatA prApta hotI hai| // iti saptama maMDalaM // logassa kalpa-eka ghaTanA prasaMga peTalAvada ke bApUlAlajI monnata ke makAna meM bIsa varSoM se eka kirAyedAra raha rahA thaa| bIsa varSoM ke pazcAta jaba use makAna khAlI karane kA kahA taba vaha makAna khAlI karane se inakAra ho gyaa| peTalAvada korTa, S.D.O. peTalAvada korTa, iMdaura hAI korTa-tInoM jagaha ke kesa meM bApUlAlajI jIta gaye para kirAyedAra makAna khAlI karane ko taiyAra nahIM huaa| Age se Age kAryavAhI calatI rhii| isa madhya tIsa varSa kA samaya bIta gyaa| bApUlAlajI kA bhI svargavAsa ho gyaa| __ eka dina unakA putra zreNika peTalAvada ke maMtra-kovida zrAvaka basaMtIlAla kAsavA ke pAsa gyaa| sArI sthiti kI unheM avagati dii| kAsavAjI ne unheM logassa ke nimnokta padya kI prayoga vidhi batAte hue japa karane kA nirdeza diyaa| maMtra suvihiM ca puphphadaMtaM sIyala sijaMsa vAsupUjjaM ca / vimala maNaMtaM ca jiNaM dhamma saMtiM ca vaMdAmi svAhA // logasa kalpa / 137 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayoga vidhi korTa meM jAne se pUrva tIna bAra maMtroccAraNa krnaa| usake pazcAta jo svara cala rahA ho vahI paira pahale ghara se bAhara rakhanA tIna bAra 'svAhA' bolate hue Age bar3hanA / korTa meM nyAyAdhIza ke sAmane athavA daravAje ke pAsa baiThe-baiThe jaba taka pezI cala rahI ho taba taka mana hI mana japa karate rahanA / maMtra prayoga ke ThIka eka mAha bAda korTa kA phaisalA unake pakSa meM huA jo isa prakAra thA - "makAna mAlika bApUlAlajI kI jo saMtAna hai mAMgIlAla, AnaMdIlAla, zreNika kumAra, iMdaramala - inako isa makAna kA kabjA 90 dina ke andara dilavAkara adhInastha nyAyAlaya isakI riporTa hAIkorTa meM bheje / " nirNaya hone ke 75 dina taka jaba koI kAryavAhI nahIM kI gaI to korTa ne kijI ko bulAyA aura kahA - " Apako makAna kA kabjA lenA hai, nirdeza mila gayA to Apane kAryavAhI kyoM nahIM kI / kyA Apa Age kabjA lenA cAhate haiM?" zreNikajI jaba ghara se ravAnA hue to usa maMtra kA japa smaraNa karake gaye the aura vahA~ para bhI maMtra bhItara hI bhItara mauna svara meM cala rahA thA / unhoMne kahA - "pUrva meM bhI maiM do-tIna bAra kesa jIta cukA hUM kiMtu yahAM ke karmacArI mujhe kabjA nahIM dilAte, sAmane vAle meM mila jAte haiM / " nyAyAdhIza ne karmacAriyoM ko bulAkara kahA- ye kyA kaha rahe haiM suno, karmacArI kabjA nahIM dilAte haiM aura sAmane vAle meM mila jAte haiM rizvata le lete haiM isalie maiMne kAryavAhI nahIM kii| Age apanI bAta ko jArI rakhate hue unhoMne kahA - "tuma inako kabjA nahIM dilAoge to maiM hAIkorTa meM tumhArI riporTa likha dUMgA jisase tumhArI aura merI - donoM kI naukarI calI jaayegii| bolo kyA karanA hai? itanA kaha vaha mauna ho gayA / saba karmacArI bole hama inheM kabjA dilAne ke lie taiyAra hai / Apa kAryavAhI kreN| usake bAda maMtra japa karate hue zreNikajI ne kAryavAhI kI aura tIna dina meM kabjA mila gyaa| isa prakAra kula 85 dinoM meM sArA kArya vyavasthita ho gyaa| tIsa varSoM se cala rahA mukadamA maMtra ke sahAre AsAnI se sulajha gayA aura vijaya zrI ne unakA varaNa kiyA / saMdarbha maMtra vidyA - pR. / 38 se 40 bhItara kA roga bhItara kA ilAja, khaNDa- 2 manocaitasika cikitsA - pR./ 124, 114, 144 maMtra- eka samAdhAna - pR. / 62, 145, 186, 213 138 / logassa - eka sAdhanA - 2 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. caubIsI aura AcArya jaya jayAcArya kRta caubIsI kA caturviMzati yA caubIsiyoM meM eka mahattvapUrNa sthAna hai jisakA pramukha kAraNa hai ki unake dvArA kRta caubIsI meM sampUrNa jaina vAGmaya kA sAra nihita hai| usake eka-eka padya meM unakI Antarika AsthA bola rahI hai| usakA eka-eka zabda maMtropama hai| usameM dhyAna ke mUla tattva aura anuprekSA kA samIcInatA ke sAtha pratipAdana huA hai| caubIsI meM caubIsa tIrthaMkaroM kI stuti hai| isakA mUla AdhAra 'ukkittaNaM' (logassa ujjoyagare...) logassa kA pATha hai, jisameM caubIsa tIrthaMkaroM kA stava hai| ise cauvIsatthava (caturviMzati stava) bhI kahA jAtA hai| tIrthaMkaroM kI stuti saMyukta aura viyukta-donoM rUpoM meM upalabdha hotI hai| saMyukta kA eka rUpa rahA hai-caubIsa tIrthaMkaroM kA yugapat gunnstvn| yaha guNastavana sarva prathama Avazyaka sUtra meM 'ukkittaNaM' sUtra pATha ke nAma se prApta hotA hai| ise caturviMzati stava ke nAma se bhI jAnA jAtA hai| isakA dUsarA rUpa hai do, tIna, cAra, pAMca Adi tIrthaMkaroM kI stuti| viyukta rUpa meM kI gaI tIrthaMkara stuti kI bhI do vidhAeM rahI haiN| eka sAmAnya rUpa se guNotkIrtana aura dUsarA saiddhAntika viSayoM ke nirUpaNa ke sAtha kiirtn| inameM se aneka para vRtti, cUrNi, avacUrNi, vivaraNa, stabaka, TippaNa Adi bhI likhe gaye haiN| ve svopajJa tathA anyakRta donoM rahe haiN| __jayAcArya kRta caubIsI kA caturviMzati yA caubIsiyoM meM eka mahattvapUrNa sthAna hai| jisakA pramukha kAraNa hai ki unake dvArA kRta caubIsI meM sampUrNa jaina vAGmaya kA sAra nihita hai| usake eka-eka padya meM unakI Antarika AsthA bola rahI hai| usakA eka-eka zabda maMtropama hai| usameM dhyAna ke mUla tattva aura anuprekSA kA samIcInatA ke sAtha pratipAdana huA hai| AcAryazrI mahAprajJajI ke zabdoM meM-"yaha dhyAna yoga kI viziSTa racanA hai| caubIsI aura AcArya jaya / 136 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna meM raMgoM kA mahattva hai| jayAcArya isakA mUlya jAnate the| unhoMne raMgoM ke dhyAna kA mahattva batalAyA hai| caubIsI meM unhoMne vividha tIrthaMkaroM ke vividha raMgoM kI bhI carcA kI hai|" jIvana ke tIsaveM basaMta meM yuvAcArya avasthA meM unhoMne isa caubIsI kI racanA kii| isakA racanAkAla vi.saM. 1600 kA hai| unhoMne kula ATha dinoM meM caubIsa gItoM kI racanA kii| pratyeka gIta me sAta-sAta padya haiN| kevala eka caudahaveM gIta meM ATha padya haiN| caubIsI unakI sarvAdhika lokapriya racanA hai jisako saiMkar3oM varSoM se loga tanmayatA pUrvaka gAte Aye haiN| jayAcArya ne isa kRti meM arhatoM kI yathArthatA kA utkIrtana kiyA hai| mAtra utkIrtana hI nahIM kiyA arhatoM ke sAtha tAdAtmya bhI saadhaa| gaNAdhipati gurudeva zrI tulasI ne kahA-"zArIrika aura mAnasika kaSTa ke samaya vizeSa rUpa se mRtyu ke samaya 'caubIsI' kA smaraNa AdhyAtmika saMbala dene vAlA pramANita hotA hai| pratidina ke svAdhyAya meM bhI isake smaraNa se AtmalInatA kI sthiti prApta ho sakatI hai| tIrthaMkaroM kI stuti meM tanmaya hokara jayAcArya svayaM AgamataH bhAva tIrthaMkara ho gaye hoM to koI Azcarya nhiiN"2| jayAcArya ke anusAra "tIrthaMkara bhagavAna kI stuti se astitva bodha, Atmika guNoM kA vikAsa aura vRttiyoM kA pariSkAra hotA hai| apUrva samAdhi kI upalabdhi hotI hai|"3 jayakRta caubIsI kA vaiziSTya jayakRta "caubIsI" unakI bhakti rasa kI eka utkRSTa amara racanA hai| yaha eka prANavAna stuti hai| yaha Atma-samAdhi aura AtmAnubhava kA eka sazakta aura puSTa Alambana graMtha hai| isameM sAdhanA ke aneka prayoga aura paddhatiyAM haiN| Agamika gUr3ha tattvoM ke rahasyoM ko sarala zailI meM prastuti dI gaI hai| bhakti ke sAtha tattvajJAna ko bhI isameM pUrA sthAna milA hai| bhakti saMbhRta hone ke kAraNa isameM zAMta, vairAgya Adi rasoM kA AsvAdana caraNa-caraNa para milatA hai| yatra tatra vIra rasa bhI pravAhita huA hai| sAdhanA kA saMdeza, zraddhA, samarpaNa, saMyama aura satya kI abhivyakti ko isameM mahattva ke sAtha darzAyA gayA hai| yaha kAlajayI evaM kSetrajayI kRti sampUrNa sAdhaka samAja ke lie paThanIya tathA nitya smaraNIya hai| isa kAvya kI eka-eka paMkti zraddhApUrvaka hRdaya sAgara kI atala gaharAI se uThI huI hilora hai jisakA sparza pAte hI kAna pavitra ho jAte haiN| vANI se uccarita hone para vANI pavitra ho jAtI hai| antaHkaraNa ko sparza karane para viSaya, vAsanA, ahaMkAra, lobha kA kSaya kara * dekheM pariziSTa-2 140 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vairAgya, nirveda, saMvega rasa kI amiya dhArA bahA detI hai| isakA smaraNa karate samaya itihAsa kI una anaMta-anaMta divya bhavya AtmAoM ke sAtha jaba hamArI AtmA kA bhAvanA ke setu dvArA madhura milana hotA hai taba jisa anirvacanIya AnaMda kI anubhUti hotI hai vaha gUMge ke gur3a kI taraha mAtra anubhava kA hI viSaya hotI hai| isakA svAdhyAya, gAyana aura uccAraNa karate samaya utkRSTa bhAva rasAyana kA sparza hotA hai vaha kucha aisA alaukika hai ki mana kA kaNa-kaNa praphulita ho jAtA hai| yaha merA svayaM kA bhI pandraha varSoM kA anubhava hai| maiM pandraha varSoM se nirantara isa caubIsI kA svAdhyAya kara rahI huuN| isa svAdhyAya se AnaMda, prasannatA aura saMtoSa-aisI vilakSaNa rasAnubhUtiyAM hone lagatI haiM ki hRdaya gadgad ho uThatA hai| A~khoM meM AnaMdAzru bahane lagate haiN| eka apUrva romAMca utpanna hokara mana bhakti kI gaMgA yA vinaya kI surasaritA meM DubakiyAM lene lagatA hai| kabhI-kabhI tanmayatA kI aisI dhArA jur3atI hai ki zarIra apane Asana para aura mana Atma zAsana para kendrita ho jAtA hai| jayAcArya kI sahaja sphurita zabdAvalI meM alaMkAra prayoga nahIM kiMtu camatkAra prayoga avazya hI hai| eka ajJAta preraNA, zakti aura bala mastiSka meM sphurita hone lagatA hai| vividha rAga-rAginiyoM se racakara use sauMdarya se abhimaMDita kiyA hai| inameM hRdaya ko chUne vAlI rasAtmakatA hai| bhakti ke samasta bhAva ina gItoM meM sahaja rUpa se aMkita haiN| sAkhya, dAsya, mAdhurya Adi bhAvoM kI abhivyaMjanA pakSI kI sahaja kilola kI taraha zizu kI sahaja kilakArI ke samAna tathA pavana kI mukta hilora ke samAna harSa vibhora kara detI hai| zabda zilpa ramaNIya hai| inameM stavanoM kI taraha bhakti kI sahajAnubhUti taraMgita hai| mahAyogI aura viziSTa tattvajJAnI AcArya terApaMtha dharmasaMgha ke caturtha AcArya zrI majjayAcArya prakhyAta prabhAvazAlI jainAcArya hue| jJAna, dhyAna, svAdhyAya Adi meM ramaNa karane vAle ve eka adhyAtma yogI aura viziSTa tattvajJAnI AcArya the| unakI prajJA jAgRta thii| unakA cintana bar3A vyApaka aura vyaktitva bahuta karmazIla thaa| unakI vidvatA korI zAstrIya nahIM anubhUta-snigdha thii| unake jIvana kI eka-eka ghaTanA apane Apa meM itihAsa hai| janma ke bAda jaba unakI janmakuDalI eka jyotiSa ko dikhAI gaI to usane unake rAjA banane kI ghoSaNA kii| dIkSita hone ke bAda unake dillI cAturmAsa meM bhI eka jyotiSI kI dRSTi unake caraNa cihnoM para par3I aura usane kahA-Apa nizcaya hI eka vizAla dharma saMgha ke atyanta sUjhabUjha vAle pAradarzI adhizAstA bneNge| jayAcArya ne dharma saMgha ke adhizAstA banakara ina bhaviSyavANiyoM ko sAkAra kara dikhlaayaa| caubIsI aura AcArya jaya / 141 . Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unakI saphalatA kA rahasya thA dhyAna aura svAdhyAya / tapa, japa aura dhyAna kA anUThA triveNI saMgama thA unakA mahAna vyaktitva / unakI siddhahasta yoga-sAdhanA ko isa dhyAna ke eka prayoga se hI samajhA jA sakatA hai ki ve kitane sadhe hue aura utkRSTa koTi ke yogiyoM kI zreNI meM the| kahA jAtA hai ki ve tIna-cAra ghaMTe taka prANoM ko brahmaraMdhra meM roke rahate aura jaba ve dhyAna se uparata hote aura prANoM ko nIce lAte taba vAyu itane vega se nikalatI ki Asa-pAsa meM baiThe loga bhayabhIta ho jaate| sacamuca ve eka mahAna yogI the| rAtri do baje se cAra baje taka niyamita dhyAna ke vividha prayogoM se apanI cetanA ko bhAvita aura pariSkRta karane ke ve satata abhyAsI the / pratidina 40,000 gAthAoM kI svAdhyAya karanA unakA dainika krama thaa| unhoMne sAta varSa, nau mAha ora ikkIsa dinoM meM 86 lAkha 68 hajAra sAr3he cAra sau gAthAoM kA svAdhyAya kara eka anUThA aura preraNAdAyI udAharaNa prastuta kiyaa| pratibhAzAlI sAhityasraSTA jayAcArya kI sAhitya sarjanA bahuta vizAla hai| unakI lekhanI kI kSamatA adbhuta thI / 300 padyoM kA eka dina meM sRjana kara lenA unake lie koI kaThina kAma nahIM thaa| tabhI to ve bhagavatI jaise vizAla graMtha ko pAMca varSa kI avadhi meM pUrNa kara sake / rAjasthAnI bhASA ke ve advitIya sAhityakAra the / rAjasthAna, rAjasthAnI bhASA aura sAhitya ke lie yaha bahuta hI gaurava kI bAta hai / unake samasta racita vAGmaya kA pramANa sAr3he tIna lAkha padyoM ke parimita aMkita kiyA gayA hai / itane padyoM kA nirmANa kara dharma saMgha ko unhoMne eka anupama nidhi pradAna kii| sArA saMgha yugoM-yugoM taka unakA kRtajJa rhegaa| unhoMne tulanAtmaka aura zodhAtmaka sAhitya bhI likhA hai / zAyada ve prathama vidvAna the jo usa samaya Adhunika zodha paddhati kA prayoga apanI sAhitya kalA meM kara ske| AcArya bhikSu dvArA praNita AcAra darzana ko Agama sAhitya ke AdhAra para pramANita karane kA jo upakrama unhoMne kiyA vaha Adhunika paddhati ke zodhakArya kA eka acchA namunA hai / 16 varSa kI alpAyu meM prajJApanA jaise abhinna graMtha ko rAjasthAnI bhASA meM padyamaya anudita kara Apane adbhuta pratibhA kauzala dikhaayaa| sacamuca unakI pratibhA cAmatkArika thI / unakI sAhitya pratibhA bacapana se hI prasphuTita thI / 11 varSa kI kizorAvasthA meM saMta guNamAlA nAmaka kRti kI saMracanA kara unhoMne samUce saMgha ko AzcaryAnvita aura bhAva-vibhora kara diyA / 80 hajAra padya pramANa bhagavatI kI jor3a ApakI advitIya kRti hai / isake atirikta nizItha, AcArAMga, uttarAdhyayana 142 / logassa - eka sAdhanA - 2 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI padyamaya TIkAeM likhakara na kevala unhoMne naI sAhityika vidhA ko janma diyA balki unheM sArvajanina banAne meM bhI saphala siddha hue| tAtvika, dArzanika evaM cAritra prabaMdhoM ke viSayoM para bhI unhoMne svataMtra bahuta kucha likhA hai| terAMpatha meM sarvaprathama saMskRta bhASA kA vidhivata abhyAsa karane vAle tathA sUtra (Agama) kI jor3a karane vAle ve prathama AcArya the| pratibhAzAlI sAhityasraSTA ke rUpa meM saMgha ne unako nvaajaa| sAmAnyatayA AdhyAtmika loga apanI upadezAtmaka racanAoM meM parasmaipada prayoga ko cunate haiM parantu jayAcArya ne usa lIka se haTakara Atmane pada kA prayoga kiyA, udArahaNa svarUpa stuti jaza aura prazaMsa hivaDai suNa nahi harakhiyai avaguNa dveSa na aMza suNa tU 'jaya' nija sIkhar3I // "he jaya! tU apanI hI sIkha sunnaa| na to stuti, yaza, prazaMsA ko sunakara hRdaya meM harSa lAnA aura na avaguNa sunakara dezAMsa ko apane mana meM sthAna denaa|" ye paMktiyAM isa satya ko satyApita karatI haiM ki jayAcArya kavi, AtmasAdhaka, saMgha vyavasthApaka aura eka sAdhaka sAhityakAra the| unakA jIvana eka prayogazAlA thaa| ve sAdhanA ke nAnA anveSaNa aura prayoga karate the| unake dvArA racita caubIsI ko dhyAna yoga kI eka aisI racanA kaha sakate haiM jo jana-mAnasa ko AnaMda vibhora karatI huI ziva ramaNI se varaNa kA mArga prazasta karatI hai| caubIsI meM bhI unake Atmane pada ke prayoga ko AtmasamarpaNa aura AtmAbhivyakti ke rUpa meM dekhA jA sakatA hai| prabho! maiM tumhArA zaraNAgata hU~, tuma mere antaHkaraNa meM base hue ho| maiMne tumheM kabhI nahIM dekhA, para maiM Agama vAkya ko pramANa mAnakara tumhArA dhyAna kara rahA huuN| antaryAmin ! maiM avadhAraNA pUrvaka tumhArI zaraNa meM AyA hU~, tuma zaraNAgata ko zAMti dene vAle ho, yaha samajhakara maiM dina-rAta tumhArA japa kara rahA huuN| tuma kalpavRkSa va ciMtAmaNi ratna ke samAna ho, tumhArA sumirana karane se manovAJchita kAma siddha ho jAtA hai| tumhAre guNoM kA saMgAna karane se mana ullasita hotA hai| sukha sampatti upalabdha hotI hai| tumhArA sumirana karane se vighna dUra hote haiM aura parama kalyANa kI prApti hotI hai| bhakta kavi "bhakti meM zakti' kisI anubhavI kI yaha vANI atyanta anubhavamayI hai| sacamuca bhakti nirbala kA bala hai, asahAyoM kA sahAya, atrANoM kA trANa aura caubIsI aura AcArya jaya / 143 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aprANoM kA prANa hai| kisI saMta se pUchA gayA bhakti kI pUrNatA kyA? pratyuttara meM usane kahA-apanI icchAoM-AkAMkSAoM ko miTA denA bhakti kI pUrNatA hai| hanumAna ke lie rAma hI sarvasva the| jayAcArya ke lie vItarAga sarvasva haiN| bhakti ke lie tIrthaMkara sarvazreSTha pAtra hote haiN| 'vighna miTe smaraNa kiyA'-jayAcArya kA yaha AsthA sUtra Aja lAkhoM logoM kA AsthA sUtra bana cukA hai| guNIjanoM kA guNagAna Atmavizuddhi kA eka mahattvapUrNa hetu hai| jayAcArya ne eka prasaMga meM likhA hai guNavanta nA guNa gAvatA, tIrthaMkara gota baMdhAya / zaMkA huvai to dekhalyo, jJAtA sUtra rai mAya // zAyada jayAcArya isa tathya se bhalibhAMti paricita the bhakti aisI kIjie jAmeM lakhai na koya / jaise meMhadI pAta meM baiThI raMga lakoya // aisI bhakti se bhAva zuddhi, hRdaya zuddhi, kriyA zuddhi, kula zuddhi aura vAk zuddhi hotI hai| isalie bhakti ko zokamohabhayApahA AtmarajastamopahA kahA gayA hai| bhakti vaha zakti hai jisako prApta kara lene ke bAda samarthahIna vyakti bhI prabhUta sAmarthya kA svAmI ho jAtA hai| ___ unake vyaktitva evaM racanAoM ko par3hane se aisA lagatA hai ki ve anyAnya vizeSatAoM ke sAtha-sAtha eka bhakta kavi bhI the| bAharI aura Antarika vikSepa upasthita hone para unhoMne arhat kI stuti, tapasvI kI stuti, apane ArAdhya pUrva AcAryoM kI stuti kA sahArA liyaa| unake stuti mAna se vikSepa khatma ho gaye, sthiti nirApada bana gii| vighnaharaNa, muNinda morA, bhikSu mhAre pragaTyA Adi racanAeM ina saMkaTa ke vizeSa kSaNoM meM nirmita huiiN| aisI prANa ghAtaka ghaTanAeM bhI eka mAtra stuti gAna se Tala giiN| ___ jyotirdhara jayAcArya isa kSetra meM aneka prayogoM ke pravaktA the, aneka upasargoM ke bhoktA the| unake nivAraNArtha unhoMne jina dhArmika anuSThAnoM kA prayoga kiyA thA unameM eka mahattvapUrNa prayoga thA stuti gaan|* bAhya vikSepoM kA samAdhAna kara pAne ke bAda unakA dhyAna Antarika vikSepoM kI ora gyaa| ina Antarika vikSepoM se vikRtiyAM prabhAvita hotI haiM, mana caMcala banatA hai, iMdriyA asImita ho uThatI haiM, adhyAtma meM avarodha khar3A ho jAtA hai| ina vikSepoM ke upazama hetu unhoMne arhat stuti kA AlaMbana liyaa| caubIsa tIrthaMkaroM kI alaga-alaga toM meM racanA karake adhyAtma sAdhanA meM lIna sAdhakoM * vizeSa jAnakArI ke lie dekheM-"jaya-jaya jaya mahArAja" (pustaka) 144 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 ke lie upazama bhAva kA bahuta bar3A prayoga prastuta kara diyaa| apane sAdhanA kAla meM Ane vAle Antarika vikSepoM ke samAdhAna kA eka anubhUta mArga prastuta kara diyA / jisake gAyana mAtra se mana ke udvega, tana ke Avega, iMdriyoM ke saMvega zAMta ho jAte haiM / bazarte gAyana meM tanmayatA Ae / saMgha ko jayAcArya kI yaha eka mahAna AdhyAtmika kRti caubIsI upalabdha hai jo bhakti rasa kI eka utkRSTa amara-racanA hai| mahAkavi ne bhAva-vibhAva se mukta hokara svabhAva meM sthita ho bhakti kI adbhuta bhAvadhArA meM bahakara aise vizAla rUpa meM isa kRti kA praNayana kiyA hai ki isakA eka-eka zabda maMtrAkSara kI taraha prabhAvazAlI, cAmatkArika aura amRta biMdu kI bhAMti AnaMdadAyI bana gayA hai| AnaMda kI urmiyoM meM cetanA nahA letI hai, bhAvanAeM ujjvala ho jAtI haiM, rasamaya, bhaktimaya evaM nirvedamaya ho jAtI haiN| jayAcArya kI sAdhutA meM karuNA, bhakti, vairAgya kI triveNI milakara anUThI pavitratA, satvara pragati aura rasamayatA paidA karatI hai / rAmacarita mAnasa ke raciyatA saMta tulasIdAsa kI racanAeM vizva meM advitIya mAnI jAtI haiM isakA kAraNa apane ArAdhya aura sAdhya ke sAtha jur3I unakI tallInatA hai| anveSaNAtmaka aura tulanAtmaka dRSTi se dekhA jAe to zrIrAma ke prati akhaNDa asIma bhakti-pUrNa vidvatA, anupama kavitva zakti aura unase utpanna abAdha tallInatA ke virala yoga ke kAraNa hI gosvAmIjI kA rAmacarita mAnasa vizya sAhitya kI utkRSTa nidhi bana gii| jayAcArya zrI kI racanAoM meM bhI bhaktikAvya kA utkRSTa namUnA dekhA jA sakatA hai| unake bhakti kAvyoM kI zrRMkhalA kA amara hastAkSara - caubIsI meM vairAgya rasa, zAMtarasa aura bhakti rasa- ye tInoM prakAra ke rasa apanI parAkASThA ke sAtha chalaka rahe haiN| sacamuca ve eka ucca koTi ke bhakta kavi the / bhakti rasa se ota-prota unakI aneka racanAeM jaba lokagItoM ke rUpa meM jana-jana ke mu~ha para thirakatI haiM to vyakti kI adhyAtma cetanA jhaMkRta ho uThatI hai / eka adhyAtma kRti hote hue bhI caubIsI meM usakA sAhityika rUpa bhI kama nikharA huA nahIM hai / mana kI nirmalatA va nirvikAratA kI usameM punaH punaH preraNA dI gaI hai / upasarga zamana ke bhI kitane prayoga caubIsI meM chipe haiM / gAthA - gAthA meM aise bIsoM prayoga siddhamaMtra pada haiM caubIsI meM, jo vikaTa se vikaTa sthiti meM aihika aura pAralaukika samAdhi ke hetu banate haiN| caubIsI eka aisI kRti hai jisake saMgAna se antardRSTi jAgatI hai vItarAga bhAva AtA hai| AcArya zrI mahAprajJajI ne maMtra - eka samAdhAna meM caubIsI ke katipaya maMtrAkSaroM kI prastuti dI hai unameM se kucha viziSTa maMtroM kA vivaraNa nimna prakAra hai caubIsI aura AcArya jaya / 145 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayAcArya kRta caubIsI ke maMtra 1. maMtra tUM prabhu kalpataru jiso, tUM ciMtAmaNi joya / smaraNa karatA Aparo, mana vAMchita hoya // * maMtra saMkhyA pratidina eka mAlA lAbha mana icchita prApti 2. samasyA-bhautika ulajhana * maMtra ho prabhu! lIna paNe tuma dhyAviyAM, pAmai indrAdika nI Rddhi ho / bali vividha bhoga sukha sampadA, lahai AmosahI Adi labdhi ho|| * maMtra saMkhyA pratidina eka mAlA * lAbha aihika aura pAralaukika sampadA kI praapti|10 3. samasyA kleza maMtra aho prabhu! ajita jinezvara Aparo, dhyAUM dhyAna hameza ho / aho prabhu! azaraNa zaraNa tU hI sahI, meTaNa sakala kaleza ho / maMtra saMkhyA pratidina eka mAlA lAbha kleza kA nAza hotA hai (pArivArika kleza)" 4. samasyA bAra-bAra bAdhAoM se pratAr3ita honaa| maMtra guNa gAtA mana gaha-gahai, sukha saMpatti jANa / vighana miTai samaraNa kiyAM, pAmai parama kalyANa // maMtra saMkhyA pratidina eka mAlA , prinnaam| vighna-bAdhAeM dUra hotI hai| mAnasika prasannatA bar3hatI hai|12 146 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caubIsI : do saMsmaraNa 13 caubIsI ke kucha padyoM meM vicitra rahasya chupA hai| una rahasyoM kA udghATana karate hue munizrI campAlAlajI ( mIThiyA) ne 'zramaNa sAgara' - muni zrI sAgaramalajI ko do ghaTanA prasaMga sunAe jo vItarAga vaMdanA meM lipibaddha haiM, aura nimna prakAra se haiM 1. kleza nivAraka guru maMtra bhaMDArI bAdaramala-sA rAjamAnya vyakti the / jodhapura mahArAja takhatasiMhajI ke yuga meM to unake patthara tairate the / eka prasiddha kahAvata thI usa jamAne kI "bAra-bArai bAdariyoM, mAMhI nAcai nAjariyo" / yuvarAja jasavaMtasiMhajI ne eka rebArI ko bheja bhaMDArI - sA se sAMDa mAgI / bhaMDArIjI inkAra ho gaye / zikAyata gii| kuMvara-sA ne rUkI likha bhejI "bhaMDArIjI ! sAMDa bhijavA denaa"| bAdaramala-sA ne manAhI kara dI aura pratyuttara meM kahA -jAo, mahArAja kumAra se arja karanA ki maharabAnI kara rasAle se U~Ta maMgavA leMge to acchA hogaa| yuvarAja jasavaMtasiMha jI tAva khA gaye / nijI AdamI ko bhejakara kahalavAyAbhaMDArIjI ! sAMDa Apake bApa kI hai yA mere bApa kI ? bhaMDArIjI ne mujaroM ke sAtha arja duharAI - sarakAra ! sAMDa ApakI hai yA Apake bApa kI hai| (bar3e sarakAra kI ) vaha Apake lie hAjira hai, para jarA bar3e hujUra kA likhA rUkkA sAtha bhijavAyeM, varanA sAMDa nahIM milegii| basa, yuvarAja kumAra khaphA ho gaye / cApalUsoM ne unheM uksaayaa| unhoMne gAMTha bAMdha lii| mauke kI talAza kii| bhaMDArIjI sahaja bhAva se apane Apa meM masta the / mahArAja jasavaMtasiMhajI ( 1630 vikramI ) sattA meM aae| sAthI saMgaliyoM kI pAMcoM aMguliyAM ghI meM thI / kisI bAta ko lekara purAnA muddA ukhdd'aa| bAta yAda AI / rAtoM-rAta bhaMDArIjI kI giraphtArI ke Adeza nikle| subaha pahale-pahale havelI ghera lI gii| kahate haiM DIDavAnA vAle siMghIjI ne yukti bhir3AI / bhaMDArIjI surakSita ghere ke bIca se nikale / bhaMDArI parivAra ke pAMca bacce najarabaMda hue| pokaraNa kI havelI meM mahinoM taka unheM rakhA gayA / vaha eka aisA samaya thA jaba bhaMDArIjI vikaTa samasyA meM the / adhyAtma pravRtta vyakti ko dharma zaraNa ke atirikta cArA hI kyA hai? bhaMDArIjI jaise saMghaniSTha, gurubhakta aura zAsana sevI kI isa sthiti para yuvAcArya maghavAgaNI kA hRdaya pighalA / unhoMne bhaMDArIjI ko caubIsI kA eka padya raTane kA sujhAva diyaa| bhaMDArI bAdaramalajI ne adhyavasAya pUrvaka jApa prAraMbha kiyA / caubIsI aura AcArya jaya / 147 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyoM-jyoM jApa bar3hA, AkAza kA raMga badalA / vipatti ke bAdala bikhare / sasammAna bhaMDArIjI ko darabAra - e - jodhapura meM hAjira hone kA AmaMtraNa milA / maghavAgaNI jaise deva -puruSa kA vacana khAlI jAtA bhI to kaise ? bAtoM huI mahArAja jasavaMtasiMhajI savArI lekara jA rahe the / eka havelI ke gokhe meM pahane-or3he pAMcoM bhaMDArI putra savArI dekhane khar3e the| mahArAja kI najara par3I anAyAsa mu~ha se nikalA - ye kuMvara kauna se ThikAne ke haiN| pokaraNa ThAkara sAhaba ke hAtha eka tajabIja lgii| ve khavAsI kI niyukti meM darabAra ke pIche baiThe caMvara Dhola rahe the| unhoMne kahA - bar3o hukama ! ye kuMvara haiM hujUra ke parama upakArI bhaMDArI bAdaramalasA ke | yAda hai sarakAra jaba bar3e darabAra nArAja ho gaye the taba Apa kile se utara padhAre the / bhaMDArI - sA ne Apako havelI meM chipAkara rakhA / darabAra se phira mela kraayaa| eka hI sAMsa meM pokaraNa ThAkara-sA saba kucha kaha gaye / mahArAja jasavaMtasiMhajI ko vaha dina yAda AyA / bApU ne kile se utarane ko kaha diyA / maiM gusse meM ghara chor3a nikala par3A / saba sAthI kinnI kATa gaye / jAgIradAriyoM kI haveliyoM para phiratA phirA / kisI ne Azraya nahIM diyaa| hajAra bahAne banAye / rulatA-rulatA nau koTi mAravAr3a kA bhAvI mukuTa maiM, nenIjAna ke baMgale rAtAnAr3A pahu~cA socate-socate darabAra jasavaMtasiMhajI ke pasInA chUTa gayA / A~khoM ke Age aMdherI A gaI / vaha bhI eka dina thA / bhaMDArIjI ne ijjata rkhii| mujhe apanI havelI lAye / AzvAsana diyA / mehanata kii| bhAga-daur3a kara jyoM tyoM bApU ko mnaayaa| mujhe dUsarI rAta kile taka phuNcaayaa| bApa-beTe kA raMja miTAkara mela-milApa kraayaa| vAha ! vAha ! bhaMDArIjI vAha! jI kI jokhima uThAkara sAMpa ke mu~ha meM hAtha DAlA / usa dina bhaMDArIjI nA hote to maiM kahA~ hotA / Aja yaha dina unhIM kA diyA huA hai / socate-socate darabAra jasavaMtasiMhajI kA kalejA bhara AyA / dhat / tere jaisA bhI koI nikRSTa hogA jasavaMtasiMha ! bhUla gayA ... / bhaMDArI kuMvaroM ko mukta kara turaMta jATAvAsa phuNcaayaa| bhaMDArI - sA ko bAijjata darabAra meM hAjira hone kA AmaMtraNa diyA / bhaMDArIjI pahu~ce / darabAra meM unheM kursI dI gii| mahArAja jasavaMtasiMhajI gad gad hokara bole- nau koTi mAravAr3a kA mujhe yaha Asana dilavAne vAle bhaMDArIjI ! Aja ke bAda Apa kA uparAThA hoUM to mAtAjI kI ANaM / " AbhAra se bhArI bhaMDArIjI abhI bhI hAtha jor3e khar3e-khar3e mana hI mana raTe jA rahe the 148 / logassa - eka sAdhanA - 2 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajita jinezvara Aparo dhyAUM dhyAna hameza ho / azaraNa zaraNa tU hI sahI, meTaNa sakala kaleza ho // 2/1 yuvAcArya maghavA dvArA diyA gayA yaha gurumaMtra bhaMDArIjI jaise na jAne kitane hI logoM kA trANa banA hogA / 2. caubIsI kA eka maMtra garbhita padya saradArazahara ke kastUramalajI barar3iyA apanI cAla ke akele AdamI the| yoM to ve chogajI caturbhujajI ke anuyAyI - 'prabhu paMthI' the para zrIcandajI gadhaiyA se unakA gharelU saMbaMdha thaa| mujhe nahIM mAlUma barar3iyA - gadhaiyA parivAroM ke bIca koI dUra-jadIka kA riztA hai ki nahIM, para rizte se bhI adhika parasparatA thI ina donoM saradAroM kii| mAnyatA kI dRSTi se donoM 36 kA aMka / idhara kaTTara 'prabhupaMthI' to idhara kaTTara 'terApaMthI' / eka dina barar3iyA kastUracaMdajI ne zrIcaMdajI se kahA - zrIcaMda ! bhAI, parivAra. bar3ha gayA hai, koI kAma dhaMdhA ho to dhyAna meM rakhanA / samaya AyA gadhaiyAjI ne yojanA banAI / kalakattA nayA kAma karanA taya rhaa| unhoMne barar3iyAjI se kahA - kAkA-sA ! nayA dhaMdhA karane kA mana hai / Apa kahate the na usa dina, agara mana ho to vRddhicanda ko kalakattA bheja do| vRddhicaMdajI barar3iyA kalakattA gaye / gadhaiyAjI ne gaNezadAsa udayacaMda ke nAma se nayA kAma prAraMbha kiyaa| barar3iyAjI usameM eka bhAgIdAra rhe| saMyoga hI kahanA. cAhie vi. 1651-52-53 tIna sAla lagAtAra pharma ghATe meM claa| logoM ne gadhaiyAjI se kahA-seTha ! kisako sAtha kiyA hai? ina barar3iyoM kA pagapherA hI acchA nahIM hai / para gadhaiyA zrIcaMdajI jaisA dilera bhI milane kA nahIM / unake eka rU. meM eka paisA bhara kA bhI pharaka nahIM AyA / jaba kisI aMtaraMga AdamI ne yahI bAta duharAI to gadhaiyAjI bole- zrIcaMda ne hAtha pakar3akara majhadhAra meM chor3anA nahIM sIkhA, nibhAnA sIkhA hai| eka roTI mujhe milegI to AdhI barar3iyoM ko bhI milegI / yoM tIna sAla lagAtAra ghATe para ghATA kastUracaMdajI ko ghAyala kara gayA / denadArI kI ciMtA meM khAnA-pInA chUTa gayA / bhItara hI bhItara ghuTate ghuTate ve bImAra ho gaye / khATa pakar3a lii| gurAsAM banecaMdajI ko bulAyA / dinamAna dikhAyA / matheraNa gaNezajI ne bAtacIta kii| kucha batAo / kisI taraha ciMtA mukta hokara samAdhi maraNa mara sakUM / matheraNa gaNezajI pakke raMge hue terApaMthI the / zraddhA unakI nasa-nasa meM ramI huI thI / yaha bAta barar3iyAjI bhI jAnate the / gaNezajI ne kahA - 'barar3iyAjI ! eka 'khicar3I' kI mAlA phero, ApakI ciMtA mittegii| dina phireMge, merA anubhava hai Apa karo / tere-mere meM mata ulajhanA / I caubIsI aura AcArya jaya / 146 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ barar3iyAjI ne mAlA maMtra maaNgaa| matheraNajI ne samajhAyA-mAlA ke eka maNake para "candra candroti candreti, candra candreti zItale / candra candra-prabhA candra, candra candrA varAnane // " gAthA boleM aura dUsare maNake para jayAcArya kI caubIsI para yaha gAthA par3heM "lIna paNe tuma dhyAviyAM pAmai indrAdika nI Rddhi ho| basi vividha bhoga sukha sampadA lahai amoSahI Adi labdhi ho // 14 eka para yaha, eka para vh| mAlA prAraMbha huii| DokarA roja eka mAlA manoyogapUrvaka phertaa| sAla bhara bIta gyaa| vi.saM. 1656 jeTha zuklA gyArasa kI bAta hai| zrIcaMdajI gadhaiyA sAtA pUchane aaye| barar3iyAjI ne kahA-"Ava bhAI zrIcaMda! kiyAM aayo|" gadhaiyAjI ne jeba meM se kAgaja nikAlA aura kahA-kalakatte kA kAgaja hai kAkA-sA sunate hI kastUracaMdajI kA dila baiTha gyaa| unhoMne kaleje ko thAma kara kahA-"bhAI! chorA para thAMrI deNadArI ro kalaMka hai zrIcaMda!" zrIcaMdajI bole-kaakaa-saa| abai deNo konI rhyo| baraDiyAjI ko kAnoM para vizvAsa nahIM huaa| ve kahane lage-tuma mere se majAka karate ho| gadhaiyAjI ne kAgaja par3hakara sunaayaa| pichale varSoM kA ghATA pUrA kara isa sAla acchI AmadanI rhii| kastUracaMdajI kA ceharA khila gyaa| unake mu~ha se nikalA-"haiM abai mara jyAvAM to dhokho konii|" tatkAla AvAja dI, sAre parivAra ko bulAyA aura kahA "caMdra prabhu ro zaraNoM, saba duHkha haraNo" dekho! gadhaiyA ApAM rA seTha haiM ApA hissedAra hAM, A bAta bhUla jyaaiijyo| jakai dina the A samajha lyo lA mhe barAbara kA sAjhIdAra hAM, mAna lijyo bI dina puna pUrA hI gyaa| jAo! dharama ro zaraNo rAkhajyo! sukhI rhiijyo|" / jyoM hI saba loga gaye, zrIcaMdajI gadhaiyA abhI galI kI nukkar3a bhI pAra nahIM kara pAye the ki pIche se AvAja aaii-setthaa| ve vApasa lautte| dekhA, kastUracaMdajI barar3iyA dhIre-dhIre gunagunA rahe the : "lInapaNe tuma dhyAviyA~, pAmai indrAdika nI rIddhi ho / bali vividha bhoga sukha sampadA, lahai AmosahI Adi labdhi ho||" 150 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA bolate-bolate A~kha khola dii| sabhI dekhate hI raha gye| ukta donoM ghaTanA prasaMgoM kA ullekha karate hue munizrI sAgaramalajI (zramaNa sAgara) ne likhA hai gaNezajI matheraNa ke lar3ake dhanarAjajI ne hameM sunAyA-mahArAja! jayAcArya zrI kI caubIsI kA eka-eka padya maMtra garbhita hai| niSkarSa apane bhItara virAjamAna prabhu kA darzana arhatoM ne dhyAna kI uccatama bhUmikA para pahuMcakara hI kiyA thaa| vItarAga AtmA kA dhyAna karate-karate vyakti svayaM bhI vItarAgamaya bana jAtA hai| ataeva jayAcArya ne caubIsI ke mAdhyama se Atmazodhana kI saMkaliSTa prakriyA ko sahaja sarala rUpa se hRdayagrAhI prastuti dI hai| kRtikAra ne pratyeka tIrthaMkara ke eka viziSTa guNa ko AdhAra banAkara caubIsa laghu stavanoM kI aisI anUThI racanA kA nirmANa kiyA hai jo jJAna yoga, bhakti yoga, dhyAna yoga, bheda vijJAna, japa, tapa, zIla, saMyama sAdhanA Adi ke gUr3ha rahasyoM ko eka sahaja taratamatA ke sAtha ArAdhaka ke citta aura mana meM ekAkAra kara detI hai| vastutaH caubIsI kA svAdhyAya Atma jijJAsu ko eka dRSTi detA hai, cintana ke naye AyAma detA hai, jIne kA avabodha detA hai aura sva se sarvajJa taka kI pahacAna tathA maMjila prApti kA bodha detA hai| jayAcArya ne do caubIsiyoM kI racanA kI eka bar3I caubIsI aura eka choTI caubiisii| bar3I caubIsI meM unhoMne tIrthaMkaroM ke vibhinna guNoM, atizayoM evaM jIvana prasaMgoM kA varNanAtmaka vistAra kiyA hai| choTI caubIsI jo caubIsI ke nAma se lokapriya hai aura atyanta prabhAvI bhI hai| isa caubIsI kI gaharAI meM avagAhana karane para aisA anubhava hotA hai ki jayAcArya eka pahu~ce hue siddha yogI the| unake vyaktitva ko par3hane se eka svapnAbhAsa se yaha avagati milatI hai ki ve eka nirmala AtmA the| nikaTa samaya meM hI mokSa lakSmI kA varaNa kareMge, isa madhya cakravartI va tIrthaMkara bhI bneNge| aise nirmalacetA mahAmanA kI mahAprajJA ko antahIna namana namana nmn| sacamuca unake jIvana ke kaNa-kaNa meM zraddhA, bhakti tathA guru caraNoM meM pUrNa samarpaNa kA bhAva bharA huA hai, vaha apane Apa meM adbhuta hai| unakI jIvana jhAMkI ko dekhane se, par3hane se hamArA mana bhI zraddhA se abhibhUta ho jAtA hai| saMdarbha 1. vItarAga vaMdanA-pR./77 DaoN. mUlacaMda seThiyA ke lekha se udhRt| 2. vahI-pR./64 3. vahI-pR./244 caubIsI aura AcArya jaya / 151 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. caubIsI-2/6 5.. vahI-5/6 6. vahI-6/4 7. vahI-6/6 vItarAga vaMdanA-pR./242 6. maMtra eka samAdhAna-pR./112 bhItara kA roga bhItara kA ilAja, khaNDa 2 manocaitasika cikitsA, pR./121 10. maMtra : eka samAdhAna-pR./43, bhItara kA roga bhItara kA ilAja, khaNDa 2, manocaitasika cikitsA-pR./124 11. maMtra : eka samAdhAna-pR./212, bhItara kA roga bhItara kA ilAja, khaNDa 2, manocaitasika cikitsA-pR./145 12. vItarAga vaMdanA-pR/220-224 13. caubIsI-8/4 152 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 1. zrI vajrapaMjara stotra namaskAra mahAmaMtra hamAre zarIra evaM AtmA ke lie eka sakSama aura ajeya Atma rakSA kavaca hai| nitya prAtaHkAla maMtra pATha kara Atma rakSA kI bhAvanA karane se roga, durghaTanA, prahAra, Akasmika AghAta se to rakSA hotI hI hai| sAtha hI sAtha kisI bhI prakAra kA bhaya aura upadrava nahIM hotaa| prAcIna AcAryoM dvArA viracita vajrapaMjara stotra evaM usakI vidhi nimna prakAra hai parameSThi namaskAraM, sAraM navapadAtmakam / AtmarakSAkaraM vajrapaMjarAbhaM smarAmyaham // 1 // OM namo arihaMtANaM, ziraskaM zirasi sthitam / OM namo savvasiddhANaM, mukhe mukhapaTaM varam // 2 // OM namo AyariyANaM, aMgarakSAtizAyinI / OM namo uvajjhAyANaM, AyudhaM hastayordRDham // 3 // OM namo loe saba sAhUNaM, mocake pAdayoH zubhe / aiso paMca NamokkAro, zilA vajramayItale // 4 // savvapAvapaNAsaNo, vapro vajramayo bahiH / maMgalANaM ca savvesiM, khAdirAMgArakhAtikA // 5 // svAhAntaM ca padaM jJeyaM, paDhamaM havai maMgalaM / vapropari vajramayaM, pidhAnaM deha rakSaNe // 6 // pariziSTa-1 / 153 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAprabhAvA rakSeyaM, kSudropadrava - nAzinI / parameSThipadodbhUtA kathitA pUrvasUribhiH // 7 // yazcaivaM kuruterakSAM, parameSThi-padaiH sadA / tasya na syAt bhayaM vyAdhirAdhizcApi kadAcana // 8 // artha navapada svarUpa aura jagat kA sArabhUta yaha parameSThI namaskAra Atma rakSA ke lie vajrapaMjara ke samAna hai| usakA maiM smaraNa karatA hU~ // 1 // OM Namo arhNtaannN| yaha maMtra mukuTa ke rUpa meM mastaka para rahA huA hai / OM namo svvsiddhaannN| yaha maMtra mu~ha para zreSTha vastra ke rUpa meM rahA huA hai // 2 // OM namo AyariyANaM / yaha maMtra atizAyI aMga rakSaka hai / OM namo uvajjhAyANaM / yaha maMtra donoM hAtha meM rahe hue majabUta zastra kI taraha hai ||3|| OM namo loe savva sAhUNaM / yaha maMtra paira ke maMgalakArI pAvapeza hai / esopaMcaNamukkAro / yaha maMtra paira ke nIce kI vajrazilA hai // 4 // svvpaavpnnaasnno| yaha maMtra cAroM dizAoM meM vajramaya kile kI taraha hai / maMgalANaM ca svvesiN| yaha maMtra khera kI lakar3I ke aMgAre kI khAI hai / (arthAt bolate samaya yaha socanA ki kile ke bAhara cAroM tarapha khera kI lakar3I ke aMgAre meM khAI bharI huI hai / ) // 5 // paDhamaM havai maMgalaM / yaha kile ke Upara vajramaya Dhakkana hai / isa pada ke anta meM svAhA maMtra bhI samajha lenA cAhie // 6 // parameSThI padoM meM prakaTa huI mahAprabhAvazAlI yaha rakSA saba upadravoM kA nAza karane vAlI hai, aisA pUrvAcAryoM ne kahA hai // 7 // parameSThI padoM ke dvArA isa prakAra jo nirantara AtmarakSA karate haiM, unheM kisI bhI prakAra kA bhaya, zArIrika vyAdhi aura mAnasika pIr3A kabhI nahIM staatii| yaha maMtra sarva upadravoM kA nAza karane vAlA hai // 8 // vidhi sainika jisa prakAra kavaca dhAraNa kara apane zarIra kI surakSA karatA hai, vaise sAdhaka aniSTa zaktiyoM se bacane ke lie "vajrapaMjara - stotra" kA prayoga karatA hai| sarvaprathama dAyeM hAtha ke aMgUThe sahita cAroM aMguliyoM para kramazaH "hrAM hrIM hUM hrauM hRH" - ina pAMca bIjAkSaroM ko tIna bAra bolakara sthApita karatA hai / dAyeM aMgUThe para - 'hAM', tarjanI para 'hI' madhyamA para 'hUM', anAmikA para 'hauM', kaniSThA para 'haH' maMtra ko sthApita karatA hai / phira hAtha kA upayoga aMga nyAsa ke lie karatA hai / 154 / logassa - eka sAdhanA - 2 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatpazcAta OM namo arahaMtANaM - prathama pada kI pahalI paMkti ko bolatA huA dAyeM hAtha ko sira para sthira karatA hai / OM Namo siddhANaM - dUsarI paMkti ko bolatA huA hAtha se pUre mu~ha kA sparza karatA hai / OM Namo AyariyANaM - tIsarI paMkti bolatA huA hAtha ko sampUrNa vakSasthala tathA udara mArga para ghumAtA hai / OM namo uvajjhAyANaM- cauthI paMkti bolatA huA donoM hAthoM ko bhujAoM ke samakakSa uThAtA huA zastrAstra se susajjita hone kI mAnasika majabuta kalpanA karatA hai / OM namo loe savva sAhUNaM' - pAMcavIM paMkti bolatA huA Asana sthita donoM pairoM kI surakSA kI kalpanA karatA hai / eso paMca... bolatA huA Asana ke nIce bhUmitala para sudRr3ha zilA kI kalpanA karatA hai / savva pAva...bolatA huA Asana ke nIce bhUmitala para sudRr3ha zIlA kA kilA hai donoM hAtha se cAroM tarapha kalpanA karate hue aMgulI ghumAnA / maMgalANaM ca... bolatA huA kile ke cAroM ora khAI kI kalpanA karanA / paDhamaM havai... ... bolatA huA kile ke UparI bhAga para Dhakkana kI parikalpanA kara dRr3ha icchAzakti ke dvArA usa kalpita koTa ke andara apanI jabaradasta surakSA kara letA hai / ( isako bolate hue hAtha ko mastaka para rakhakara vicAra karanA ki vajramaya kile ke Upara Atma-rakSA ke lie vajramaya Dhakkana hai / isa taraha ke eka nizcita abhyAsa se vyakti nitAnta abhaya va zakti saMpanna bana jAtA hai / 2. kisa mahine meM kauna-se tIrthaMkara kA kauna-sA kalyANaka caitra cyavana kalyANaka janma kalyANaka dIkSA kalyANaka kevalajJAna kalyANaka nirvANa kalyANaka vaizAkha ( - sumaro nita navakAra, pR. 78-80 se uddhRta) cyavana kalyANaka caMdraprabha (kR. 5) pArzva (kR. 4) RSabha (kR. 8) mahAvIra ( zu. 13) RSabha (kR. 8) sumati ( zu. 11) padmaprabha ( zu. 15) kuMthu ( zu. 3) pArzva (kR. 4) ajita ( zu. 5 ) saMbhava ( zu . 5) sumati ( zu. 6) anaMta ( zu. 5 ) ajita ( zu. 13) abhinandana ( zu. 4) zItala (kR. 6) vimala (zu. 12) dharma ( zu. 7) pariziSTa - 1 / 155 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janma kalyANaka dIkSA kalyANaka kevalajJAna kalyANaka nirvANa kalyANaka sumati (zu. 8) anaMta (kR. 13) kuMthu (kR. 14) sumati (zu. 6) anaMta (kR. 14) kuMthu (kR. 5) anaMta (kR. 14) mahAvIra (zu. 10) abhinaMdana (zu. 8) zItala (kR. 2) kuMthu (kR. 1) nami (kR. 10) jyeSTha cyavana kalyANaka janma kalyANaka dIkSA kalyANaka kevalajJAna kalyANaka nirvANa kalyANaka zreyAMsa (kR. 6) vAsupUjya (zu. 6) supArzva (zu. 12) zAMti (kR. 13) muni suvrata (kR. 8) supArzva (zu. 13) zAMti (kR. 14) dharma (zu. 5) zAMti (kR. 13) muni suvrata (kR. 6) RSabha (kR. 4) mahAvIra (zu. 6) ASAr3ha cyavana kalyANaka janma kalyANaka dIkSA kalyANaka kevalajJAna kalyANaka nirvANa kalyANaka nami (kR. 6) vAsupUjya (zu. 14) vimala (kR. 7) ariSTanemi (zu. 8) sAvana cyavana kalyANaka sumati (zu. 2) anaMta (kR. 6) kuMthu (kR. 6) muni suvrata (zu. 15) nami (kR. 8) ariSTanemi (zu. 5) ariSTanemi (zu. 6) janma kalyANaka dIkSA kalyANaka kevalajJAna kalyANaka nirvANa kalyANaka zreyAMsa (kR. 3) pArzva (zu. 8) bhAdrapada cyavana kalyANaka janma kalyANaka dIkSA kalyANaka supArzva (kR. 8) zAMti (kR. 6) 156 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevalajJAna kalyANaka nirvANa kalyANaka caMdraprabha (kR. 7) suvidhi (kR. 6) nami (zu. 15) Asoja cyavana kalyANaka janma kalyANaka dIkSA kalyANaka kevalajJAna kalyANaka nirvANa kalyANaka ariSTanemi (kR. 15) kArtika cyavana kalyANaka janma kalyANaka dIkSA kalyANaka kevalajJAna kalyANaka nirvANa kalyANaka ariSTanemi (kR. 12) padmaprabhu (kR. 12) padmaprabhu (kR. 13) saMbhava (kR. 5) suvidhi (zu. 3) ara (zu. 12) mahAvIra (kR. 15) migasara cyavana kalyANaka janma kalyANaka dIkSA kalyANaka saMbhava (zu. 14) suvidhi (kR. 5) ara (zu. 10) malli (zu. 11) saMbhava (zu. 15) suvidhi (kR. 6) ara (zu. 11) malli (zu. 11) mahAvIra (kR. 10) malli (zu. 11) nami (zu. 11) padmaprabhu (kR. 11) ara (zu. 10) kevalajJAna kalyANaka nirvANa kalyANaka pauSa cyavana kalyANaka janma kalyANaka dIkSA kalyANaka caMdraprabha (kR. 11) pArzva (kR. 10) ajita (zu. 11) abhinaMdana (zu. 14) caMdraprabha (kR. 13) zItala (kR. 14) vimala (zu. 6) dharma (zu. 15) pArzva (kR. 11) zAMti (zu. 6) kevalajJAna kalyANaka nirvANa kalyANaka pariziSTa-1 / 157 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAgha cyavana kalyANaka janma kalyANaka dIkSA kalyANaka kevalajJAna kalyANaka nirvANa kalyANaka phAlguna cyavana kalyANaka janma kalyANaka dIkSA kalyANaka kevalajJAna kalyANaka nirvANa kalyANaka padmaprabha (kR. 6) ajita ( zu. 8) abhinaMdana ( zu. 2) zItala (kR. 12) vimala ( zu. 3) dharma ( zu. 13) zreyAMsa (kR. 15) vAsupUjya ( zu. 2) RSabha (kR. 13) saMbhava ( zu. 8) suvidhi (kR. 6) ara ( zu. 2) malli (zu. 4) zreyAMsa (kR. 12) vAsupUjya (kR. 14) zreyAMsa (kR. 13) vAsupUjya (kR. 15) munisuvrata ( zu. 12) RSabha (kR. 11) supArzva (kR. 6) caMdraprabha (kR. 7) muni suvrata (kR. 12) supArzva (kR. 7) malli ( zu. 12) 158 / logassa - eka sAdhanA - 2 ( - tIrthaMkara caritra - pR. 246-247) Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 uddhRta, ullikhita evaM avalokita graMthoM kI tAlikA 1. bhagavatI bhASya - vAcanA pramukha gaNAdhipati tulasI saMpAdaka : bhASyakAra AcArya mahAprajJa 2. ThANaM vAcanA pramukha AcArya tulasI saMpAdaka : vivecaka muni nathamala 3. samavAyAMga vAcanA pramukha AcArya tulasI sampAdaka : vivecaka muni nathamala 4. zrI bhikSu Agama vAcanA pramukha AcArya tulasI viSaya koSa (bhAga 1) pradhAna sampAdaka-AcArya mahAprajJa nirdezana-muni dulaharAja, DaoN. saraMjana bnrjii| saMgraha/anuvAda/saMpAdaka sAdhvI vimalaprajJA, sAdhvI siddhaprajJA 5. AcArAMga vAcanA pramukha AcArya tulasI sampAdaka-vivecaka muni nathamala 6. dasavaikAlika vAcanA pramukha AcArya tulasI sampAdaka : vivecaka muni nathamala 7. uttarAdhyayana vAcanA pramukha AcArya tulasI sampAdaka : vivecaka AcArya mahAprajJa 8. anuyogadvAra vAcanA pramukha AcArya tulasI sampAdaka : vivecaka AcArya mahAprajJa pariziSTa-2 / 156 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma 6. ArAdhanA 10. bhagavAna mahAvIra 11. arhat vaMdanA 12. jyoti jale mukti mile 13. apanA darpaNa apanA bimba 14. apane ghara meM 15. mana kA kAyAkalpa 16. sAnuvAda vyavahAra bhASya pravAcaka yugapradhAna AcArya tulasI pradhAna sampAdaka-yuvAcArya mahAprajJa, sampAdana/anuvAda-sAdhvIpramukhA kanakaprabhA AcArya tulasI AcArya tulasI AcArya tulasI AcArya mahAprajJa yuvAcArya mahAprajJa yuvAcArya mahAprajJa vAcanA pramukha AcArya tulasI pradhAna sampAdaka AcArya mahAprajJa saMpAdaka anuvAdaka muni dulaharAja zrI saMghadAna gaNi muni nathamala AcArya mahAprajJa AcArya mahAprajJa (saMskaraNa tIsarA) 17. vyavahAra bhASya sAnuvAda 18. satya kI khoja anekAnta - ke Aloka meM 16. jaina dharma ke sAdhanA sUtra 20. appANaM saraNaM gacchAmi 21. videha kI sAdhikA bAlUjI / 22. bhaktAmara antastala meM 23. maMtra-eka samAdhAna 24. bhItara kI ora 25. sAdhanA aura siddhi 26. zakti kI sAdhanA 27. tuma svastha raha sakate ho 28. mahAprajJa ne kahA (bhAga 21 vA) - AcArya mahAprajJa AcArya mahAprajJa AcArya mahAprajJa AcArya mahAprajJa AcArya mahAprajJa AcArya mahAprajJa saMpAdaka mukhya niyojikA sAdhvI vizruta vibhA, sAdhvI vimala prajJA AcArya mahAprajJa AcArya mahAprajJa AcArya mahAprajJa yuvAcArya mahAzramaNa yuvAcArya mahAzramaNa 26. suprabhAtam 30. eso paMca NamokkAro . 31. gAthA parama vijaya kI 32. mahAtmA mahAprajJa 33. saMvAda bhagavAna se 15 160 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34. mahAvIra kyA the 35. vizeSAvazyaka bhASya 36. Avazyaka niyukti (khaNDa 1) - 37. sAdhanA ke zlAkA puruSa - gurudevazrI tulasI 38. zrI Avazyaka sUtram muni nathamala jina bhadragaNi kSamAzramaNa sampAdikA DA. samaNI kusuma prajJA DaoN. samaNI kusumaprajJA jainAcArya jaina dharma divAkara pUjya zrI ghAsIlAlajI mahArAja sA viracitA''cAramaNi maMjUSA''khyAna vyAkhyA samalaMkRta hiMdI gurjara bhASA sahitaM sAdhvI zubhrayazAjI DaoN. harizaMkara pAMDeya 36. bhItara kA roga bhItara kA ilAja40. zrImadbhAgavata kI stutiyoM - kA samIkSAtmaka adhyayana .. 41. sAdhanA patha ema.e. saMskRta evaM praakRt|| labdha svarNapadaka, je.Ara.epha. (neTa) pI-eca.DI. sahAyaka AcArya prAkRta bhASA evaM sAhitya sampAdaka DaoN. mumukSu zAMtA jaina 42. vItarAga vaMdanA 43. jinavANI pratikramaNa vizeSAMka 44. kyoM? 45. caubIsa tIrthaMkara 46. tIrthaMkara caritra 47. ArhatI dRSTi 48. mana aura usakA nigraha - 46. cakroM kA vivecana - Asana, prANAyAma, mUlabaMdha 50. karma baMdhana aura mukti - kI prakriyA 51. nAthU se mahAprajJa-eka manISI - kI jIvana yAtrA 52. aSTa pAhur3a amarajIta yAdava DaoN. gokulacandra jaina muni sumeramala, lADanU samaNI maMgala prajJA svAmI budhAnaMda svAmI satyAnaMda caMdanarAja mehatA caMdanarAja mehatA pariziSTa-2 / 161 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 53. svAgata kareM ujAloM kA 54. zrImad bhagavata gItA sAdhvI kanakazrI zrImad e.sI.bhaktivedAnta svAmI prabhupAda 55. vinaya ArAdhanA 66. samatA vANI 67. jaina sAdhanA paddhati meM tapoyoga - muni zrIcaMda 68. jJAna mImAMsA (naMdI sUtra ke saMdarbha meM) - DaoN. sAdhvI zrutayazA 66. maMtra vidyA karaNIdAna seThiyA 60. mahAmaMtra navakAra upAdhyAya kevala muni 61. mile mana bhItara bhagavAna kalApUrNa sUri 62. zakti evaM zAMti kA srota rASTrasaMta zrI gaNeza muni zAstrI namokkAra mahAmaMtra 63. Agama yuga kA jaina darzana . - paNDita dalasukha mAlavaNiyA 64. tulasI-prajJA varSa 34 aMka 134 janavarI, mArca 2007 hiMdI saMpAdaka-DA. mumukSu zAMtA jaina aMgrejI saMpAdaka-DA. jagatarAma bhaTTAcArya 65. jaina bhAratI, pharavarI 1965 - mAnadaka sampAdaka-zubhU paTavA 66. logassa sUtra-eka divya sAdhanA- DA. sAdhvI divyA 67. paryuSaNa sAdhanA sAdhvI rAjImatI 68. bhikSu graMtha ratnAkara bhAga-2 - sampAdaka-AcAryazrI tulasI saMgrahakartA-munizrI cauthamalajI prabaMdha sampAdaka-zrIcaMda rAmapuriyA 66. jaina kathAkoSa muni chatramala 70. sAkhI graMtha mahArAja rAghavadAsa kRta TIkA 71. prekSAdhyAna-prayoga dharmA mahAprajJa vizeSAMka "OM arham" 000 162 / logassa-eka sAdhanA-2 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma janma dIkSA pitA mAtA adhyayana yAtrA 'prakAzita kRti sAdhvI puNyayazA 22 sitambara 1663 vIdAsara (rAjasthAna) 15 pharavarI, 1684 bIdAsara (rAjasthAna) AcAryazrI tulasI ke kara kamaloM dvArA zrI jIvanamalajI DAgA : zrImatI ratanIdevI DAgA : hiMdI, saMskRta, prAkRta rAjasthAnI, aMgrejI Adi bhASA kA jJAna : : gujarAta, madhyapradeza, Andhrapradeza, mahArASTra rAjasthAna, mAravAr3a, mevAr3a Adi 1. tapa kI amiTa lau : sAdhvI bhattUjI (sana 2004 meM) 2. saMthAre kA AzIrvAda : sAdhvIzrI sukhadevAMjI (cUrU) (sana 2005 meM), 3. 4. namaskAra mahAmaMtra : eka anuzIlana bhAga - 1 va 2 saha prakAzita (sana 2006 meM) 10 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- _