Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-granya-ratnAkarakA 95 vA~ grantha jainendrake vicAra [zrIjainendrakumArake lekhoM, nibandhoM, vyAkhyAnoM, praznottaro aura patrAMzIMkA saMgraha ] sampAdaka zrI prabhAkara mAcave ema0 e0, sAhityaratna prakAzaka hindI-grantha-ratnAkara-kAryAlaya, bambaI
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka nAthUrAma premI, hindI-anya-ralAkara kAryAlaya, hIrAbAga-bambaI disambara, 1937 mUlya tIna rupayA mudrakaraghunAtha dipAjI desAI nyU bhArata priMTiMga presa, 6 kelevAr3I, giragAva, bambaI 4
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaktavya isa kitAbake nAmase zaMkA hotI hai ki jainendra koI vyakti hogA jo apanA jInA jI cukA hai| miTTI usakI ThaMDI huii| basa, aba usako lekara jA~ca-par3atAla aura kATa-phA~sa hogii| pAThaka nirAza to kadAcit hoM, para saca yaha hai ki abhI vaha samAcAra saca nahIM hai / jainendrake maranekI khabara abhI mujhako bhA nahIM milii| pAThakako mujhase pahale vaha sUcanA nahIM milegii| isameM Agraha vyartha hai / phira bhI, usake jIte jI yaha jo usakI idhara-udharakI bAtoMko AMkane aura bhedanekA yatna hai, yaha kyA hai ? ThIka mAlUma nahIM, para yaha jyAdatI to hai hI / isa karmakA mUlya bhI anizcita hai ! bahate pAnIkI nApa-jokha pakkI nahIM utregii| usake ba~dha rahanekI pratIkSA ucita hai| phira bhI AdamI hai ki cainase nahIM baiThatA / jIvana-muktike nimitta usake niyama pAnA aura banAnA cAhatA hai, aura usa nimitta usI jIvanako gheroMse bA~dhatA-kasatA hai / yaha mAnava-paddhati vicitra hai, para anivArya bhI hai| to kyA kiyA jAya ? upAya yahI hai ki apane UparakI zalyakriyAko sahate calA jAya / upayukta asalameM yaha hai ki AdamIke maranepara usake bAre meM kucha likhA jAya /
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 manovijJAnikake lie jo bAte pahelI bana prastuta hotI haiM, unhe jainendra jaise kalAkAra kisa sahajatA ke sAtha sulajhA DAlate haiM, isake pramANa rUpa kaI lekha isa saMgrahameM haiM / eka lekhanumA kahAnI, ' kahAnI nahIM, ' hI le leN| | svayaM kathanake ( =Monologue) rUpameM amIrake manakA cora kisa maz2ese pakar3A gayA hai ! jainendra jahA~ Alocaka hokara prastuta hote haiM, vahA~ bhI dhyAna denekI bAta yaha hai ki ve apanebheke kalAkArako nahIM khote| ' premacandajIkI kalA, ' ' rAmakathA, ' athavA neharUjIke Atmacaritapara likhe gaye lekha isI kalAtmaka AlocanA zailIke manohara pramANa haiM / vastutaH AlocanAkA Adarza bhI vahI hai jahA~ Alocaka manake rasako nahIM kho detA, jahA~ vaha eka mAtra buddhivAdI banakara vizleSaNako hI pradhAna aura antima kartavya nahIM mAna baiThatA / AlocanA bhI kyoM na Atma-rasa-dAna hI pradhAna ho ! isI vicArako jainandrane apanI pramukha dRSTi mAnakara sadA sAmane rakkhA hai / ( 49-64 ) Upara jo kahA gayA hai ki jainendra nirI buddhise adhika sarvasparzI bhAva-bhUmiko apanAte haiM, usakA artha vivekazAsita bhAvanAoke arthabhe lenA adhika yukta hogA / kyoki vaisI nirI bhAvanAke zikAra bananemeM ve sukha nahIM lete, vaha to punaH eka andhasthiti hai / parantu premakI bhAvanAko yA kaho sarvavyApI sahAnubhUtiko hI jainendrane jaise apane bhItara ramA liyA hai / isIse ve usa unnata 1 zAlInatAke sAtha azlIlatAke bhautika praznako chUte dIkhate haiM ( pR0 42 ) ki jisase duzcaritrA ThaharAI huI aura yahUdiyoMdvArA patthara phekakara satAI gaI strIpara IsA ke karuNA-dravita honekI, madarAsame vezyAoke sammukha gaoNdhIjIdvArA diye gaye karuNA raMjita mamatApUrNa bhASaNakI, athavA buddha aura sujAtAkI kathAye A~khAke sAmane A khar3I hotI haiM / saccA kalAkAra isI antima satyakI alokika bhUmipara khaDe hokara, laukika sundara - amundarake bheda antarako A~kho ke sAmana cilamate- bujhate dekhatA hai / are, satyakI mahAdarzinI A~kho ke Age ye bheda-bhAva kahA~ bace rahate haiM ? durbala mAnava-mana-nirmita mUlya-bheda jahA~ jAkara ekameka ho jAte haiM usIko AdhyAtmika yA Adhidaivika dRSTikoNa kahate haiM / Adhibhautika AcAra yA nIti- anItike rUDha baMdhanoM kI kImata kUtanevAle zAstra (= ethiksa ) kI samasyAyeM bhI isI taraha jainendrake lie bahuta kama kaThina raha jAtI haiM / jainendra kyA, pratyeka subuddha lekhaka apanI kAla-paristhitikI
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ maryAdAose bAhara jAkara bAta karatA hai; vaha eka prakArakA nirlipta phakIra aura draSTA hI hotA hai| (pR0 17) isa dRSTise usakA uttaradAyitva kama nahIM hotaa| use apane samAjakI sthitiko apane sAtha Age baDhA le jAnA hotA hai; arthAt, use kImate badalanI hotI haiM / aba kImate badalaneke do tarIke haiN| eka to vaha hai jo oNdhI-sA hai, jise 'krAnti' kahate hai; dUsarA vaha jisame logoko kisI bhI taraha khader3A, kucalA yA apremase apanI bhUmipara z2abardastI (yAnI hiMsAko jagaha dekara bhI) khIMcA nahIM jAtA, balki prema aura samajhAvese tyAga aura bhalepanakI ahAnikara aura ahiMsaka tathA namra aura vinItapaddhatise manavAyA jAtA hai| kyoMki jahA~ dRDha hRdaya jhukatA hai, vahA~ usa jhukaneke dvArA kyA utanI hI dRDhatAke sAtha vaha auroke hRdayako bhI nahIM jhukAtA ? parantu jarUrata sirpha itanI hI hotI hai ki vaha dRDha hRdaya itanA premase labAlaba, karuNAse ota-prota, itanA alaga evaM dhyeya-maya-virAgapUrNa ho ki jisame rAgadveSako pAsa phaTakanekA avasara taka na mile / yahI kaThina aura kaSTose bharI dUsarI rAha jainendrane apane lie cunI hai / unakA mUlyAntarIkaraNa (=transvaluation) nIdoke samAna durddharSa vidroha, hiMsA, aura jighAsApara nahI khaDA he| jahA~ jamAnA krAntike nazeme kore parAye zabdoke pIche apaneko khoneko tulA hai, vahA~ jainendrakI yaha niSkapaTa niSThA sarAhanIya hI nahIM varazca mahattvazAlI hai| isa dRSTise 'pragati kyA' yaha eka paDhanekI cIz2a hai| jainendrake vicAra-lokapara vaMdanIya gA~dhIjIke siddhAntoMkA gaharA prabhAva dRSTigocara hotA hai| ahiMsA, satya aura aparigrahakI siddhAntatrayIko jainendrane, mI jaise AdhArake taurapara pUrI taraha apanA liyA hai / isakI iSTAniSTatApara tarka karanA sthala aura viSayakI dRSTise yahA~ apekSita nahIM / misAlake lie karmasaMbaMdhI mahattvapUrNa prazna hI le le| dharmAstikAya aura adharmAstikAyake samAna unake dravyAnuyogameM vibheda nahIM aura na ve jIno yA pAraminAiDasake samAna sarva-sthiti-maya kiMvA herAklAiTasakI taraha sarvagatimaya hI hokara kisI vastuke ardha satyako pakar3akara hI calate haiM / yahA~ jainendrakI 'eka kaidI' kahAnIke kucha vAkya denese spaSTIkaraNa hogA; " satya sthira hai, ghirA nahIM hai, na anuzAsanase paribaddha / kAla bhI satya hI hai; kAla jo banane aura miTanekA
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adheya hai / ataH sthiratA siddhi nahIM, gati bhI Avazyaka hai / jIvana astitvase adhika karma hai|" aba isI karma-praznako jisa taraha gItAse 'svabhAvastu pravartate' kahA gayA hai, jainendra bhI 'Apa kyA karate haiM' jaise bAhyataH buddhapanasa mare dIkhanevAle nibaMdhame, isa majedAra saralatAse pratipAdita kara DAlate haiM ki dekhate hI banatA hai| kisI inzyoransa ejeMTake Agrahase ciDhakara hI jainendrane isa lekhakI sRSTi kara DAlI thI, vaine to, AcAra-zAstrasaMbaMdhI kaI praznokA samAdhAna mere dvArA kiye gaye vividha praznokI uttarAvalImeM, jo pustakake pIche dI hai, mila jAtA hai| to bhI 'vyavasAyakA satya' upayogitA' 'bhedAbheda,' Adi lekha bhI isI dRSTise paDhe jAne yogya hai / yahA~ eka mArkekI bAta hai ki jainendra kabhI sAmAnya samajha (Common sense) kI bhUmi nahIM chodd'te| vaha jaina muniyokA sA karma-saMvara aura karmanirjarakA asabhAvya upadeza nahIM dete / jo bhI ho, aparigrahako ve eka rASTrIya AvazyakatA samajhate haiN| aba Aie jainendrake usa priya lokame jahA~ unako bArambAra uDa ur3a jAnA bhAtA hai / pustaka-samIkSA takame jo adhyAtma-bhUmi unase nahIM chUTatI, usIke viSayameM kucha kaheM / kyA vahA~ kucha bhI kahanA calegA ? zabda bhI vahA~ bandhana haiN| 'mAnavakA satya,''satya, ziva, sundara, "kalA kisake lie,' mujhe bheje 'patrAga' 'dUra aura pAsa, 'nirA abuddhivAda' Adi isI dRSTise likhe gaye sundara nibaMdha haiM / jainendrakI, jIva, dravya, AtmavareNyasaMbaMdhI vicArAvalIpara jainadharmakI chAyA utanI nahIM jitanA vedAntakA prabhAva hai / use pUrNataH vedAnta bhI kahanA galata hogaa| vaha to eka tarahase sarvasAdhAraNakA loka-dharma hai| ve 'anubhava' meM vizvAsa karate haiN| zraddhAke ekameva sAdhana honekI bAta bhI svIkAra karate haiM / saMsArake Adi aura antakI bAta sAdhAraNa janako jyAdaha upayogI nahIM, aura aisI alisa aura vicchinna evaM vAdagrasta samasyAoMme ve nahIM paDate / kucha tarka-pradhAnatA apane 'eka patra' meM unhoMne avazya aMgIkRta kI thii| parantu, vaise unakI sAdhAraNa vicAra-bhUmi vyAvahArika vedAntakI athavA AvazyakIya sAdhAraNa samajhadArIkI hai| rIDa Adi skaoNTiza dArzanikoke samAna unhoMne Common sense ko hI punarujjIvita, spaSTa aura abhivyakta kiyA hai| isIse maiM jainendrake vicAroM meM janatAke sAtha kaI dazAndiyotaka Tike rahanekI kSamatA pAtA huuN|
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 dIjie ki hamAre sAhityAkAzame hindIke bhaviSyojjvala suvarNa-kAlake prabhAta-tAre yutimAna hone lage haiM / jainendra uname zukra haiM / ye saba usa AnevAle bhAgyodayake sUcaka maMgala-cihna haiN| hindI mAtAke saubhAgyAlaMkArako aba hame samajhane aura jAnaneke lie adhika samaya lagAnA azAna nahIM, pApa mAnA jAyagA / hindI gadya aba purAtana paripATIkI sImAse bAhara Akara nikharane lagA hai, apane pairopara khaDe rahanekA paryApta maulika manobala usame aba Ane lagA hai aura aba use AvazyakatA nahIM rahI hai ki baMgalA yA aMgrejIkI jUThanase hI saMtuSTa rahe / usapara yugakI coTa par3I hai aura use prastuta aura prabuddha hokara usa yugako prati-coTa dene jitanI kSamatA apane bAhuoMme pAnA hai / hindI lekhaka usa kSamatAko vicAra sUkSmatA, saMkalpakI dRDhatA, nirarthakake mohakA parityAga, bhASAke saMbadhame udAratA, Atma-vizvAsa aura Atma-sAmarthyadvArA hI vikasita kara sakatA hai / jainendrameM inamese bahuta-sI cIjoke bIja haiN| aura merI isa bhUmikAse yaha kadApi na samajhanA hogA ki merA kathana jainendrapara / Antima vAkya hai / leninane kahA hai, ' antima kucha nahIM hai' aura jIvita lekhaka cira-vardhamAna hotA hai| usapara jo kucha hama kahe vaha bhI qualified arthome hI lenA cAhie, kyoki sAhityakAra aura saritpravAha ekase hai| kucha sva-gata nadIkA eka nAma hai vegavatI / bahanA usake svabhAvame hai / caTTAne rAhameM Ave, para vaha rukAvaTapara nahIM ruktii| vaha apane Apa apane hI samagra jIvanasAmarthyake sAtha, apanI dizA khoja letI hai, usameM samudrake virAT hRdayake sAtha ekIkaraNa pAnekI tIvra lagana rahatI hai| vaha apanI zaila-guhAse mamatAkA nAtA tor3akara, pUrI gati aura hArdikatAke sAtha sirpha baDhate jAnA hI jAnatI hai / rAhame dhUpa aura chAyAkI bunI jAlI use DaoNkatI-kholatI, kakar3a-pattharake bichaune aura nijhara-vadhu usakA AmaMtraNa karate, kaTIlI jhADiyA usakI dhArAkI bAdhA bana AtI aura vAlakI apAra zoSakatA usake sammukha vistRta upekSA banakara phailI ratI hai / to bhI nadI nadI hai / nahIM hai use paravAha ina duniyA-bharake bandhanokI / vaha to niHzreyasakI sAdhikA banI usI AkUla mahAsAgarakI ora basa pravahamAna, gatizIlA hai|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ cintaka kalAkArake mukta vicAra bhI ThIka aise hI hote haiM / ve satyonmukha abhedAnubhUtikI cintana-lAlasAse anuprANita, sajIva-sahaja, niSa-akhaMDa, sahiSNu-udAra aura vegAtmaka hote haiN| ___ UparA UparI darzaka nadIkA eka khaMDa dekhakara kahatA hai, 'oha, kitanA taraMga tADava, kitanA aniyamita bikharA-bikharApana, jisame koI eka sUtratA hI na dIkhe !' para vaha bhUlatA hai / thor3I-sI vicArapUrvakatAke sAtha vaha dekhe to pAye ki 'are, isakA prAkRtika pravega to dekho, isakI sarala-sahaja satyapriyatA to dekho ! isakI lakSyonmukhI kAtaratA hI kyA isake prANoMkA susUtra artha nahIM ? are, isakA nadIpana hI to isake astitvakA niyama hai ! yaha laharI-nRtya bhahIM, yaha jIvana-mathana hai|' jo mukta-vicAra jIvanakI kImata dekara pahicAne jAte haiM unakI TrejeDI yahI hai ki unheM koI nahIM phicaantaa| ve aparicita, anaezyUmiMga rahakara hI sukha pAte haiM / unakI apAra ArdratA, unakA vizva-vedanAke sAtha hRdayagunthana kvacit hI marmarAkula hotA hai| adhikatara vaha nIrava rahatA hai / ve UrdhvagAmI, nirantara mUka, AtmAkI vyathA-godase uThanevAlI, prazna aura vismaya-cihnAkita pukAre haiN| __ aura duniyA jaba isa pazopezame hI par3I rahatI hai ki koI samajhe, hama to nahIM samajhate, tabhI mere jaisA koI alpa-kauzala dRzyAkanakAra (=Landscape -painter ) usa vicAra-nadIke kinAro-kinAropara paryaTana karake kisI eka khaMDako lekara prayAsa karane baiTha jAtA hai ki jisameM nadIkI pUrI AtmAkI jhalaka vaha apane choTese citra-khaMDameM prastuta kara de / usame vaha apane dRSTikoNako zakyataH vistRta aura taTastha banAkara nadI aura nadIke AkAza-vAtAsako khIMca lAnekA prayatna karatA hai| jainendra ke isa lekha-saMgrahakI bhUmikA likhate samaya mujhe apanI orase itanIsI hI kaiphiyata kaho yA vijJapti, de denI hai| Upara sahajako samajhAnekA aura nirabhra AkAzakI apAra nIlama gaharAImeM raMgacchaTAye khojanekA kiMvA nadIke taraMga-bhedame parivyAta ekameva 'jIvana-bheda' ko cIhanekA asAdhya karma maiMne kiyA hai| isa prathama prayAsame maiMne, ho sakatA hai, galatiyA~ bhI kI ho| kaI bhUleM bhI
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ hotA hai tabhI AdamIme kaTTara andhatA (=Dogmay AtI hai aura usakA vikAsa ruka jAtA hai| isa taraha, eka paribhASA banAyeM aura usase kAma nikAlakara sadA dUsarI banAneko taiyAra rheN| yaha pragatizIla jIvanakA lakSaNa hai aura pragatizIla, anubhUtizIla jIvanakA lipibaddha vyaktIkaraNa sAhitya hai| isIko yo kaheM ki manuSyakA aura manuSya-jAtikA bhASAbaddha yA akSara-vyakta jJAna sAhitya hai| prANImeM nava vodhakA udaya huA tabhI usame yaha anubhUti bhI utpanna huI ki 'yaha mai hU~' aura 'yaha zeSa saba duniyA hai|' yaha duniyA bahuta bar3I hai, isakA Ara-pAra nahIM hai, aura maiM akelA huuN| yaha ananta hai, mai sImita hU~, kSudra huuN| sUraja dhUpa phekatA hai jo mujhe jalAtI hai, havA mujhe kATatI hai, pAnI mujhe vahA le jAyagA aura DuvA degA, ye jAnavara cAroM ora 'khAU~ khAU~' kara rahe hai, dharatI kaisI kaTIlI aura kaThora hai, para, maiM bhI hU~, aura jInA cAhatA huuN| vodhodayake sAtha hI prANIne zeSa vizvake prati dvandU, dvitva aura vigrahakI vRtti apaneme anubhava kI, isase Takkara lekara mai jIU~gA, isako mArakara khA leMgA, yaha anna hai aura merA bhojya hai; yaha aura bhI jo kucha hai, mere jIvanako puSTa kregaa| bodhake sAtha eka vRtti bhI manuSyameM jAgI / vaha thI 'ahNkaar'| kintu ' ahaMkAra ' apanemeM hI Tika nahI sktaa| ahaMkAra bhI eka sambandha hai jo kSudrane virATake prati sthApita kiyaa| virATake avabodhase kSudra pisa na jAya, isase kSudrane kahA, 'oha, mai 'maiM' hU~, aura yaha saba mere lie hai|'
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya kyA hai? isI DhaMgase kSudne apanA jIvana sambhava bnaayaa| kintu, jIvanakI isa sambhAvanAmeM hI virATa aura kSudra, ananta aura sasImakA abheda sampanna hotA dIkhA / vaha abheda yaha hai, jo kucha hai vaha kSudra nahIM hai para virATakA hI aMza hai, usakA bAlaka hai, ataH svayaM virAT hai| ___ dhUpa camakI, to vRkSane manuSyase kahA, 'merI chAyAme A jAo,' bAdalose pAnI barasA to parvatane kaMdarAme sUkhA sthala prastuta kiyA aura mAno kahA, 'Daro mata, yaha merI goda to hai|' pyAsa lagI to jharaneke jalane apaneko peza kiyA / manuSyakA citta khinna huA aura sAmane apanI TahanIparase khile gulAbane kahA, 'bhAI, mujhe dekho, duniyA khilaneke lie hai|' sA~jhakI belAmeM manuSyako kucha bhInI-sI yAda AI, aura Amake per3aparase koyala bola uThI, 'kU-U, kU-U / ' miTTIne kahA ' mujhe khodakara, Thoka-pITakara, ghara banAo, mai tumhArI rakSA kruuNgii|' dhUpane kahA, 'sardI lagegI to sevAke lie maiM huuN|' pAnI khilakhilAtA bolA, 'ghabar3Ao mata, mujhameM nahAoge to hare ho jaaoge|' __ manuSya prANIne dekhA-duniyA hai, para vaha saba usake sAtha hai| phira bhI, dhUpako vaha samajha na sakA, varSAke jalako, miTTIko, phUlako,-kisIko bhI vaha pUrI taraha samajha na skaa| kyA ve saba AtmasamarpaNake lie taiyAra nahIM hai ! para, usa kSudrane ahaMkArake sAtha kahA, 'Thaharo, mai tuma sabako dekha lU~gA / maiM 'maiM' hU~, aura maiM jiiuuNgaa|'
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa prakAra ahaMkArakI Teka banAkara, apaneko tudra aura sabase alaga karake vaha jIne lagA / arthAt , saba prakArakI samasyAe~ khar3I karake unake bIcame ulajhA huA vaha jIne lgaa| vizvake sAtha vibheda-vRtti hI,,usake jInekI zarta banakara, usake bhItara apaneko caritArtha karane lgii| __ para, isa jIvaname eka atRpti vanI rahI jo vizvake sAtha mAno abhedakI anubhUti pAneko bhUkhI thii| ahaMkArase ghirakara vaha apane kSudratvake avabodhase trasta huA,-yoM hI virATase eka hokara apane bhItara bhI virATatAkI anubhUti jagAnekI vyagratA usame utpanna huii| isa vyagratAko vaha bhA~ti-bhA~tise zAnta karane lgaa| yahIMse dharma, kalA, sAhitya, vijJAna, saba utpanna hue| yaha abheda-anubhUti usake lie jaba iSTa aura satya huI hI.thI tabhI vibheda aayaa| eka Adarza thA to dUsarA vyvhaar| eka bhaviSya thA to dUsarA vartamAna / inhIM donoke saMgharSa aura samanvayameMse manuSya prANAMke jIvanakA itihAsa calA aura vikAsa prgttaa| ___ manuSyakI manuSyake sAtha, samAjake sAtha, rASTrake aura vizva ke sAtha, (aura isa taraha svayaM apane sAtha ) jo eka sundara sAmaMjasya,ekasvaratA, (=Harmony) sthApita karanekI ceSTA cirakAlase calI A rahI hai, vahI manuSya jAtikI samasta saMgrahIta nidhikI mUla hai / arthAt, manuSyake lie jo kucha upayogI, mUlyavAn , sArabhUta Aja hai, vaha jJAta aura ajJAta rUpameM usI eka satya-ceSTAkA pratiphala hai| isa prakriyAmeM manuSya jAtine nAnA bhaoNtikI anubhUtiyokA bhoga kiyaa| saphalatA kI,
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya kyA hai? viphalatA kI, kriyA kI, pratikriyA kI, harSa, kSoma, vismaya, bhIti, AhlAda, ghRNA aura prema,--saba bhA~tikI anubhUtiyA~ jAtike zarIrane aura itihAsane bhogI, aura ve jAtike jIvana aura bhaviSyameM mila gaI / bhA~ti-bhA~tise manuSyane unheM apanAyA, aura vyakta kiyA / maMdira bane, tIrtha bane, ghATa bane,--veda, zAstra, purANa, stotra-prantha bane, zilAlekha likhe gaye, stambha khar3e hue, mUrtiyA~ banI aura stUpa nirmita hue / manuSyane apane hRdayake bhItara vizvako yathAsAdhya khIMcakara jo jo anubhUtiyA~ pAI,-miTTI, patthara, dhAtu athavA dhvani evaM bhASA Adiko upAdAna banAkara, unheM hI rakha jAnekI usane ceSTA kI / pariNAmame, hamAre pAsa granthokA aTUTa, atola saMgraha hai, aura jAne kyA kyA nahIM hai| mAnava-jAtikI isa ananta nidhimeM jitanA kucha anubhUti-bhANDAra lipibaddha hai, vahI sAhitya hai| aura bhI, akSara-baddha rUpameM jo anubhUti-saMcaya vizvako prApta hotA rahegA, vaha hogA sAhitya / www
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ praznottara* prazna - sAhitya kyA hai ? uttara - kyA sAhityakI paribhASA cAhate hai ? paribhASA aneka dI jA sakatI haiN| lekina maiM samajhatA hU~ ki praznakA uddezya paribhASA mA~gane athavA lenekA nahIM hai| sAhityako hameM samajhanA cAhie / samaSTi rUpameM hama eka hai, vyaktigata rUpameM hama aneka hai, alaga alaga hai / isa anekatAke bodhase hama Upara uThanA cAhate hai / Akhira to hama samayake aMga hI haiM / usa samayake sAtha aikya na pAleM taba taka kaise hameM caina mile ! isIse vyaktimeM apaneko auroMme aura auroko apane dekhanekI satata abhilASA hai / manuSyake samasta karmakA hI yaha artha hai / manuSyake hRdayakI vaha abhivyakti jo isa zrAtmaikyakI anubhUti lipibaddha hotI hai, sAhitya hai / prazna - sAhityakA janma kaise huA ? uttara- isakA uttara to Upara hI A jAtA hai| manuSya apane ApameM adhUrA hai, lekina vaha pUrNa honA cAhatA hai| isa prayAsame kramazaH vaha bhASAkA AviSkAra kara letA hai, lipi bhI banAtA hai / taba vaha usa lipivaddha bhASAke dvArA apaneko dUsare ke prati ur3elatA hai / apaneko svayaM atikramaNa kara jAnekI isa cAhako hI sAhityakI mUla preraNA samajhie / * ye prazna zrI ramezacandra Aryane kiye the / 6
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ vijJAna aura sAhitya jJAnakI prAthamika avasthAmeM manuSyake nikaTa svapna aura satyame adhika bheda na thA / jo usane sapanemeM dekhA, jo kalpanA kI, use hI saca mAna liyA / aura jisako Ajakala hama vAstava kahakara cInhate haiM,-patthara, dhAtu, AdamI, samAja, sarakAra,--ye saba-kucha usake lie utanA hI avAstava athavA saMdehAspada thA jitanA ki usakA svapna / / ___ A~kha kholate hI usane dekhA,--sUraja hai jo camakatA hai| usane turanta kahA, 'sUraja bar3A kAntimAn devatA hai|' usane aura bhI dekhA ki sUraja pUrabameM ugatA aura pacchimameM DUbatA hai, isa taraha vaha calatA bhI hai, aura usane kahA 'sUraja devatAke rathameM sAta ghor3e hai jo use tenIse khIMcate hai / ' yo Adima manuSyane jaba sUryako dekhA taba use bAhlAda huA, vismaya huA, bhakti huI aura sUrajake sambandhameM usane jo dhAraNA banAI usame ye saba bhAva kisI na kisI prakAra vyakta hue / sUrya usake nikaTa eka padArtha-mAtra na rahA jo jJAna-gamya hI ho, vaha usake nikaTa devatA bana gayA / ___ A~kha mIMcanepara usane sapane dekhe / dekhA, vaha pakSIkI taraha ur3a sakatA hai, machalIkI taraha pAnIme taira sakatA hai,-pala-bharameM sAgaroMko vaha pAra kara gayA, sAgaroMke pAra hariyAlI hI hariyAlI hai aura vahA~ mIThI bayAra calatI hai| usane jhaTase kahA, 'vaha hai svrg| vahA~ atyanta svarUpavAn vyakti basate haiM, vahA~ duHkha hai nahIM, pramoda hI pramoda hai|'
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha sapanekA svarga usake nikaTa vaisA hI vAstava hokara rahA jaisA A~khoMse dIkhanevAlA sUraja / sUrajake prati usane jalakA tarpaNa diyA to isI prakAra anya devatAokA samAropa karake usane unake prati apanI kRtajJatAkA jJApana kiyA / devatAoMke nAma bane, mUrtiyA~ banIM, stavana baneM / aura yaha devatAloga usake jIvanake sAtha ekAkAra hokara, hila- milakara, rahane lage / isa prAthamika jJAnake udbodhanakI avasthA meM manuSyane apaneko jaba vizvase alahadA anubhava kiyA taba usake sAtha bhA~ti-bhA~ti ke rizte bhI kAyama rakkhe | -- taba usakA samasta jJAna anubhUtisUcaka hI rahA / vizuddha bauddhika jJAna, arthAt vijJAna, bahuta pIche jAkara udayameM AyA / " dekho nAnIne apane nanheMse bacceko candA dikhAte hue kahA, beTA, candA mAmA ! ' baccene use sacamuca hI apanA candA mAmA banA liyA / jaba jaba usane cA~da dekhA, tAlI bajAkara, nAnIkI u~galI pakar3akara kahA, ' dekha nAnI, candA mAmA ! ' para jaba baccA bar3hakara bar3A huA taba cA~da dekhakara usakA tAlI bajAnA qhatma ho gayA / candramA dekhakara kisI bhI prakArake AhlAdakI prApti use nahIM hone lagI / AhlAda kama ho gayA, utsukatA bhI kama huI, para usakI jagaha eka gambhIra jijJAsAkA bhAva jAga uThA / usa bar3I umara pAye hue AdamIne kahA " candA mAmA nahIM hai| mAmA kahanA to mUrkhatA hai, nirA bacapana hai / lAo, Teliskopa lagAkara dekheM candramA kyA hai / ' 8 Coughing
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ y vijJAna aura sAhitya candramAmeM kucha kAlA-kAlA-sA dIkhatA hai| hamArI kalpanA, jisameM AtmIya bhAvakI zakti hai, jhaTa vahA~taka daur3a gaI / aura usane kahA ' vahA~ baiThI bur3hiyA carkhA kAta rahI hai|' aura kaha diyA / yaha kahakara mAnoM hamane liyA hai, aisI prasannatA manako huI / dUsarene aisA hI kucha sacamuca kucha tathya pA para umaravAle bAlakane phira kahA, 'nahIM nahIM, mere TeliskopameM jo dIkhegA cA~dakA kAlA kAlA dAg2a vahI hai| jabataka sAfa sAfa usame kucha nahIM dIkhatA tabataka kucha mata kaho / yaha tuma kyA carkhevAlI bur3hiyAkI vAhiyAta bAta kahate ho ! ' jaba zanaiH zanaiH isa prakAra vizvako AtmasAt karanekI mAnavakI prakriyAmeM yaha dvividhA yAtI calI, usI samayase manuSya ke jJAname bhI vibhaktIkaraNa ho claa| isase pahile jo thA, saba sAhitya thA / usa samaya manuSya jJAtA aura zeSa vizva jJeya na thA / vaha bhI vizvakA aMza jaisA thA / usameM aham sarvapradhAna hokara vyakta na huA thaa| prakRti sacetana thI aura jagat virATmaya thA / paMcatatra devatA - rUpa the aura bhinna bhinna padArtha unake prakAza-svarUpa / taba vizva mAno eka parivAra dhA aura mAnava usakA eka eka sadasya / mAno virATakI goda meM baiThA huA vaha eka bAlaka thA / usa samaya usakI samasta dhAraNAe~ aspaSTa thI avazya, para anivArya rUpameM anubhUtisUcaka thIM, prasAdamaya thIM / AdamIne cakamakake do Tukar3oMko ragar3akara agni paidA kI / para usane yaha nahIM kahA, ' cakamakake Tukar3oMko ragar3A isase bhAga paidA huI hai|' usane nahIM kahA, 'dekho, maiM isa taraha yAga paidA kara letA - 9
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ / ' usane mAnA agni devatA prasanna hue hai| unhIMkA prasAda hai ki yaha sphuliMga use prApta huA hai / cakamakakI ragar3a to prasAda-prAptike lie nimittamAtra sAdhana hai| Aja diyAsalAI jalAkara hamane Aga pAI aura eka phArmUlA ( sUtra ) prastuta kiyA ki amuka rasAyana - tattvoMse banI huI diyAsalAIko amuka masAlese ragar3anepara avazya agni prApta hogI / usa phArmUleke sahAre se hamane devatAkA nirvAsana kara diyA aura agni hamArI cerI hokara raha gaI / yaha phArmUlA-baddha dhAraNA spaSTa, nizcita, aura kadAcit adhika tathyamaya avazya hai, kintu anubhUtisUcaka nahIM hai / isa dhAraNAse hamAre cittake kisI bhAvako tRpti nahIM prApta hotI / nc adhikAdhika anubhUti-saMcaya aura avabodhavRddhike bAda manuSyane apaneko jJAtA anubhava karanA Arambha kiyA / usane apaneko padArthoMse aura padArtho ko apanese eka bAra alaga karake phira unhe buddhike mArgadvArA apane nikaTa lAnekI ceSTA kI / hama kaha cuke haiM, mAnava apanI saba ceSTAoM, saba prayatnoM aura saba prapaMcodvArA, jAne-anajAne eka hI siddhikI ora bar3ha rahA hai / aura vaha siddhi hai, apaneko vizvake sAtha ekAkAra karanA aura vizvako apane bhItara pratiphalita dekha lenA / buddhike prayogadvArA bhI vaha isI bheda-anubhUti taka pahu~canA cAhatA hai / kintu, mAnavabuddhi usa talakI vastu hai jahA~kA satya vibheda hai, abheda nahI / vaha anvayadvArA calatI hai, khaNDa khaNDa karake samayako samajhatI hai / ahaMkAra usakA mUla hai aura jJeyakA pArthakya usakI zarta / jahA~ yaha buddhi pradhAna hokara rahI, jahA~ usane padArthako usake 10
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ vijJAna aura sAhitya cAroM orake sambandhoMse tor3akara use samajhanekI ceSTA kI, aura jisakA pariNAma jIvanake rasa aura nItise, isa prakAra, adhikAdhika vicchinna hokara prakaTa huA ki jisase anubhUti kama aura yatna adhika vyakta huA, aura jo antataH rekhAbaddha aura phArmUlA-baddha vidyA ho par3I, vahI vastu hai vijJAna / ___manuSyake vikAsa-Arambhake paryApta kAlake anantara vijJAnakA prAdurbhAva huaa| AdimeM to vijJAnako bhI anubhUti-maya rakhanekI ceSTA rahI / arthAt rUpakoM, kahAniyoM aura zlokodvArA use prakaTa kiyA gyaa| bahuta pIche jAkara, use vyavasthA-baddha vijJAnakA vaha rUpa milA jo jIvanakI asalI AvazyakatAse vicchinna ho gyaa| isake virodhameM jaba mAnavane apane vyaktitvake pUre jorase vizvako apanAnekI ceSTAko zabdoMmeM vyakta kiyA, jo zuddha anubhUtimaya hai, jahA~ lagabhaga sraSTA jJAtA hai hI nahIM varan vaha apanI sRSTise ekAkAra hai, jahA~ sambandha sirajanakA hai jAnanekA nahIM, jahA~ jJAtA aura jJeyakA pArthakya nahIM hai aura jahA~ sraSTA aura sRSTikI ekatA hai, vaha hai sAhitya / isa taraha vijJAna prathamAvasthAmeM sAhitya hai| aura apanI antima avasthAmeM bhI,---jaba vaha kevala buddhikA vyApAra nahIM hai, aura jaba vaha prasAda-maya, rahasya-maya, aura mAnoM IzvarAbhimukha hai, vaha sAhitya hai| kahA gayA hai jAnanA hI bananA hai,-Knowing is becoming: jahA~ jAnanekA svarUpa banate jAnekA hai, jahA~ jJAna saMgrahase adhika racanA karatA hai vahA~ vijJAna zuddha jJAna hai aura sAhitya bhI zuddha jJAna hai, arthAt eka vijJAna hai|
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya aura samAja hindI sAhityameM aba jo naI zaktiyA~ A rahI hai, uname bahubhAgako sAmAjika mAnyatA prApta nahIM hai| kucha, kAla pahale taka hamArA sAhitya ucca-vargIya thaa| usake utpAdaka samAjake pratiSThAprApta vyakti the / aba adhikAMza aisA nahIM raha gayA hai| jinako samAjameM paira Tekaneko koI ThIka Thaura nahIM hai, ve loga bhI Aja likhate hai| isase prazna hotA hai ki samAjakI aura sAhityakI paraspara kyA apekSA hai ? kyA sambandha hai ? sAhitya aba adhikAdhika vyaktigata hotA jA rahA hai / pahale vaha apekSAkRta samAjagata thA / samAjakI nIti-anItikI mAnyatAoMkI jyokI tyoM svIkRti sAhityameM prativimvita dIkhatI thii| aba usI sAhityameM samAjakI una svIkRta aura nirNIta dhAraNAoMke prati vyaktikA virodha aura vidroha adhika dikhAI par3atA hai / ataH, yaha kahA jA sakatA hai ki sAhitya yadi pahale darpaNake taurapara sAmAjika avasthAoMko apaneme vimba-prativimba-bhAvase dhAraNa karanevAlI vastu thI to aba vaha kucha aisI vastu hai jo samAjako prativimbita to kare, para cATutAse adhika use coTa de, aura isa bhA~ti samAjako Age bar3hAnekA kAma bhI kare / sAhitya atra, preraka bhI hai / vaha lA detA hI nahIM, aba vaha karAtA bhI hai / hamArI. vItI hI usameM nahIM hai, hamAre saMkalpa aura hamAre manoratha bhI Aja, usameM bhare haiN|
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya aura samAja jo samAjake prati vidrohI hai, samAjakI nIti-dharmakI maryAdAoMkI rakSAkI jimmedArI apane Upara . na lekara apanI hI rAha calA cala rahA hai, jo bahiSkRta hai aura daNDanIya hai, aisA AdamI bhI sAhitya-sRjanake lie Aja ekadama ayogya nahI ThaharAyA jA sakatA / pratyuta dekhA gayA hai ki aise loga bhI hai jo Aja dutakAre jAte haiM, para apanI anokhI lagana aura apane nirAle vicArasAhityake kAraNa kala ve hI Adarza bhI mAna liye jAte hai| ve loga jo vizvake sAhityAkAzameM dhutimAn nakSatroMkI bhA~ti prakAzita hai, bahudhA aise the jo ArambhameM tiraskRta rahe, para, antameM usI samAjadvArA gauravAnvita hue| unhone apane jIvana-vikAsameM samAjakI lAJchanAkI vaise hI paravA nahIM kI, jaise samAjake gauravakI / unake kalpanAzIla hRdayane apane lie eka Adarza sthApita kara liyA aura basa, ve usIkI ora sIdhI rekhAmeM bar3hate rahe / yaha samAjakA kAma thA ki unakI avajJA kare athavA pUjA kare / una vyaktiyone apanA kAma itanA hI rakkhA ki jo apane bhItara hRdgata lau jalatI huI unhoMne pAI, usako bujhane na deM aura nirantara usake prati homa hote rheN| samAjane unheM ArambhameM daridra rakkhA, 'ThIka / aziSTa kahA, anuttaradAyI samajhA, yAtanAyeM taka dI, ha~sI ur3AI,yaha sabhI kucha ThIka / kintu, jo kalyANa-mArga unhoMne thAmA usIpara ve loga sabake prati, AzIrvAdase bhare aise avicala bhAvase calate rahe ki samAjako dIkha par3A ki unake sAtha koI sat-zakti hai, jaba ki, samAjakI apanI mAnyatAoM meM sudhArakI AvazyakatA hai| / / aise loga pahale tiraskRta hue, phira pUjita hue / saMsArake mahA
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSoMke caritromeM yahI dekhanemeM AtA hai / samAjake sAtha unakA nAtA gulAmIkA nahIM hotA, netRtvakA hotA hai| ve apanI rAha calate hai| samAja unapara ha~satA hai, kintu, phira unhIMke udAharaNase apanI AgekI rAhako prakAzita bhI pAtA hai| kAla-bhedakI apekSA hamane sAhityakI , prakRtime bheda cInhA / kintu, guNa-bhedase bhI sAhityameM do prakAra dekhe jA sakate haiN| eka vaha jo samAjake sthAyitvake lie Avazyaka hai, dUsarA vaha jo samAjako pragatizIla banAtA hai| sAhitya dono prakArake Avazyaka haiN| lekina, yadi adhika Avazyaka, adhika saprANa, adhika sAdhanAzIla aura adhika cirasthAyI kisIko hama kahanA hI cAheM to usa sAhityako kahanA hogA jo apane Upara khatare svIkAra karatA hai, aura, cAhe cAvukakI coTase kyoM na ho, samAjako Age bar3hatA hai / vaha sAhitya Adarza-prANa hotA hai, bhaviSyadarzI hotA hai, ciranUtana hotA hai, kintu, aisA sAhitya sahaja mAnya nahIM hotaa| samAjameM do tattva kAma karate hue dIkhate hai| samAjake saba vyakti nyUnAdhika rUpame inhIM donoM tattvoke pratinidhi samajhe jA sakate hai| eka grAhaka hai, eka vikIrNaka / eka vyaktitvazUnya, eka savyaktitva / eka vaha jo apane bhItara hI apanA kendra anubhava karatA hai; dUsarA vaha jo apane paricAlanake lie apanese bAhara dekhanekI apekSA rakhatA hai / eka gatizIla, dUsarA saMvaraNazIla / sAmAjika jIvana athavA samAjakA vyakti inhIM donoM tattvoMke nyUnAdhika anupAtakA sammizraNa hai / eka ora gA~vakA baniyA hai
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalA kyA hai ? kucha bAteM mujhe jaldI meM kahanI haiN| kyoMki, jaba mujhe avakAza aura sthiratA ho, taba mai ina bAtoMko nahIM kahU~gA / usa samaya to cupa rahanA mujhe adhika priya hotA hai / yA, usa samaya kucha likhU~ hI yA karU~ hI, to vaha likhanA yA karanA acchA lagatA hai jo bRhat-phala na ho aura sAdhAraNa pratIta hotA ho / taba kavitA likhU~gA, kahAnI likhU~gA, yA isI jor3akA kucha niSprayojana kAma karU~gA / kintu, aba avakAzakI kamImeM maiM kucha una bAtoMpara likhakara chuTTI cAhU~gA jinapara jhagar3A hotA hai aura jinheM loga kAmakI aura z2arUrI samajhA karate hai / duniyAmeM eka tamAzA dekhane meM AtA hai - jo jIvaname kalAmaya nahIM hai use cintA hai ki samajhe ki kalA kyA hai / duniyAko aisI cintA Ajakala bahuta khA rahI hai| -~-~~-satya ke sAtha ekAkAra hokara rahanekI jinake jIvaname ceSTA nahIM hai ve satyake sambandhameM vivAda uThAne meM kAphI kolAhalapUrNa hai / - dharmako lekara dhArmika loga sevA - karmameM aura bhagavat - prArthanAme jaba lIna hai taba aura loga haiM jinakI dharmake sambandhameM zrAkulatA jagatameM udghoSita hotI rahatI hai aura jo dharmako lekara zAstrArtha aura yadA-kadA mAnava - mastakoMkI tor3a-phor3a kiyA karate hai / sAmAjika kyA, rAjanItika kyA aura sAhityika kyA, hara kSetra meM jaba yaha vicitratA dIkhatI hai taba bar3A anokhA bhI mAlUma hotA 22
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalA kyA hai? hai aura samajha jaise gar3abar3ameM par3a jAtI hai| hara kSetrameM zramI nIce hai, Alocaka Upara hai / sAhityameM sraSTA sRSTi karegA, Alocaka rAjya karegA / samAjake kSetrameM daMbhI caudharI banegA, dhArmika pAmAla hogaa| rAjanItike kSetrameM vAlaMTiyara saccA hogA, netA saccese adhika nItijJa hogaa| Uparase dekhanese yaha sthiti manuSyako nAstika banA sakatI hai| nAstikase abhiprAya hai zraddhAzUnya,-Faithless, saMdehagrasta / kintu, zraddhAvAnake lie to vicalita honekI bAta kabhI kucha hai hI nahIM / yaha samasta sAmagrI AstikakI to AstikatA hI bar3hAtI hai, zraddhAlukI zraddhAko puSTa karatI hai| use kucha aura adhika prabuddha aura jAgrat hI karatI hai| ___ jo Uparase dekhatA hai vaha kruddha ho rahatA hai,--vidrohI, aura viplavI bana jAtA hai / vaha antame kahatA hai, 'asatya hI satya hai| mai hI paramezvara huuN| jo dIkhatA hai, use chor3a aura koI satya nahIM hai|' vaha kahatA hai, 'manuSyakI hI jaya hai / hA~, zakti hI nIti hai|' ahaMkAra usake jIvanakA mUla maMtra banatA hai| kintu, vizvAsIko to patte pattemeM, ghaTanA ghaTanAmeM, pala palake bhItara yahI jvalaMtarUpameM likhA huA dIkhatA hai--satyameva jayate nAnRtam / jaba krUra saMtakI chAtIpara paira rakhakara darpakI ha~sI ha~satA hai taba bhI vaha zraddhAvAn saMta yahI dekhatA hai-satyameva jayate nAnRtam / hiraNyakazipukI niyojita hara vipadAkI godame bAlaka prahlAdako yahI dIkhA ki isa sabameM bhI usake prabhu rAmacandra hI hai / kazipuke nAza aura prahlAdake uddhArakI bAta to usa punIta kathAkA aMta hai,usa kathAke marmakA bakhAna to prahAdakI vajra-zraddhAmeM hI hotA hai| 23
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahale prakArake puruSake, nAstikake, nikaTa yaha sAbita nahIM kiyA jA sakatA ki jo vaha samajhatA hai vahI viztrakA satya nahIM hai| yAnI, yaha ki yahA~ garvasphIta zaktikI hI jaya nahIM hai, usake antargata kisI aura hI parama sattAkI jaya hai / dUsare prakArake puruSake nikaTa isI bhA~ti yaha kabhI pramANita nahI kiyA jA sakatA ki satya kabhI hAratA hai / aisA puruSa marate mara sakatA hai, para satyakI rAha chor3ate usase nahIM banatA / ina donoM prakArake tatvoMke bIca aura ina donoM bhA~tike puruSoM ke madhya zrAlApa - saMlApa, tarka- vigraha aura saMdhi-bheda calatA hI rahatA hai / isIkA nAma vizvakI prakriyA hai / Bologn hamArI mAnavIya duniyAkA jo sAhitya-koSa hai, vaha isI prakArakI prakriyAkA zabdabaddha saMgraha hai / ina do taraha ke logoMme eka dUsareko samamanekI ceSTAe~ aura na samajhanekI mahaMtA, parasparako pUrNa banAne kA udyama aura parasparako kRtakArya karanekA udyoga Adi Adi - kAlase calatA calA A rahA hai| isI saMgharSa aura isI samanvayamese, arthAt isI maMthanameMse, jJAna Upara AtA hai aura pragati saMpanna hotI hai| kintu, hama jaldIme haiM aura yahA~ hama haThAt eka savAla uThA leMge aura kucha dera usake sAtha udher3a-buna karake Apase chuTTI leMge / savAla ke lie 'kalA' zabda hI lIjie / kalA kyA hai, isapara bahuta-kucha likhA gayA hai, bahuta kucha likhA jA rahA hai / kucha to usameM kAphI zAstrIya hai, kucha aisA bhI hai jisame tAz2agI hai| 'kalA' zabdako aisA vivAdAspada zabda banAnekI hamArI anumati nahIM hai jisako lekara do vyakti prApasameM sahAnubhUti se vaMcita ho jAyeM / 24
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhaleTI rasIlI raMbhA, ina donoMmese, batAo, sAhitya kisako lekara dhanya hogA ? hA~, maiM kahU~gA, 'sRSTAke lie Preference ( = pakSapAta ) hote hoMge aura jitane spaSTa aura paine ho utanA acchA, yahA~ taka ki unakI dhAra itanI painI ho ki ve vyaktiyoMmeMse pAra hote cale jAyeM aura vyaktiko daihika coTa tanika na anubhava ho / aura, jisa taraha ramallA adhika se adhika ImAnadAra aura udyamI ora trasta hokara bhI apane Upara likhI gaI racanAko nikammI honese nahIM roka sakatA, usI taraha, raMbhA adhika se adhika kuTila hokara bhI apane Upara likhI gaI sAhityika racanAko pratizaya dhanya honese nahIM roka sakatI / mere bhAI, maiM apanese kahU~gA, kisIkI bhI AtmA, vedanA aura svapnase khAlI nahIM hai / ahaMkAra chor3akara usakI AtmAmeM tuma tanika bhA~ka sako, cA~DhAla ho ki brAhmaNa, vezyA ho ki saMta, rAjA ho yA raMka, saba kahIM vaha hai jo tumhArI khojakI vastu hai / kisIko tajanekI AvazyakatA nahIM, kisIko pUjanekI z2arUrata nahI / sAhityake darzakI mUrtiko 'ramallA ' meM sthApita karane ke lie use 'raMbhA' meM se kyoM tor3ate ho ? yoM to mUrti hI g2alata hai, kyoMki, mUrtise bAhara hokara bhI sAhityakA Adarza Thaura Thaura aNu-aNumeM vyApA hai / lekina, yadi tuma mUrti cAhate hI ho, aura ramallA meM Adarza- darzana sahaja tumhe hote haiM to saharSa tuma usa maMdira meM sarvAMga- mUrti pratiSThita 1 karo / maiM to kahatA hU~, mai apanese kahU~gA, 'mere lie pahale se vaha maMdira hai, mujhe to mUrti bhI vahA~ pAnI hai / lekina, tuma isa naye yatnameM 'raMbhA'ko, yA kisI auaurakI mUrti yA maMdirako, tor3anekI z2ida rakhanA z2arUrI na smjho| isase tumhArA hI apakAra hogA / ' 32 1
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ kisake lie likheM? lekina, prazna to hai, hama kisake lie likheM ? sAhityika udyamI honeke nAte kyA dizA hama use de ! kyA saba aMdhAdhuMdha calane deM ? hamAre yuvaka bigar3ate haiM, striyA~ vipathagA hotI hai, bhRSTAcAra phailatA hai, yaha hone deM ? aura taba, jaba, durbhAgyase, saMpAdakakI z2immedArI hamAre anudyata kaMdhoMpara rakkhI hai, aura hameM kucha na kucha banAnA hotA hai| kisake lie likheM ! -yaha socate hue jaba yahA~ pahu~catA hU~ ki duniyAkI bhalAIke lie likho, taba mujhe glAni hotI hai| dhyAna AtA hai ki hara minaTa jIneke lie maiM jisakA RNI hU~,-Aja usakA upakAraka, uddhAraka hone calA hU~ aura bhalAI karU~, isameMse paryApta preraNA bhI nahIM prApta hotii| apane sukhake lie likhU, to nahI jAnatA ki likhanemeM mujhe sukha hotA hai yA nhiiN| aura mujhe sukha hotA bhI hai to taba, jaba pAtA hU~ ki chapakara vaha bAta saikar3oMke pAsa pahu~ca gaI hai,'aura do-eka tArIpha bhI kara rahe hai / mujhe sukha bhI to 'mujhase dUsare sukha pA rahe haiM ', yaha jAnakara hI hotA hai| acchA, aura jo kisIne tArIfa nahIM kI, balki merI racanAkI kucha burAI hI huI, to kyA maiM na likhU ? apane sukhake lie likhU to, aisI hAlatame, mujhameM likhanekI preraNA zeSa nahIM rhegii| ___ apane lie likheM, yA parAyeke lie ?' jaba yaha prazna isI bhA~ti do-mukhI hokara mere sAmane khar3A rahA, mujhe sUjhA nahIM ki mai usapara calU~ yA isapara ( aura donoMse baca nikalanekI rAha kahA~ thI!) taba mAlUma huA-are, apane ahaMkArameM bharA maiM yaha kyoM nahIM socatA ki eka vaha bhI to hai jahA~ parAyA bhI apanA hai aura
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ apanA saba kucha bhI jisameM samAyA hai| basa, usIke lie to yaha saba rahanA, karanA, aura likhanA hai / apane bhItara aura bAhara usI ekamAtra satyakI pratiSThA ke lie mai likhU~ / 'vizAla bhArata' ne jo 'janatA-janArdanAya ' likhA hai, vaha ThIka lekina, kyA 'janArdanAya' mere nikaTa aura bhI ThIka na hogA kyoMki, ' janatA ' meM pazu-pakSI kahA~ hai, vanaspati kahA~ hai, yaha AkAra tAre kahA~ haiM ? aura, 'janArdana ' meM to hamArA jJAna ajJAna saba hai lekina, 'janArdana' ko Ajakala kauna jAne, kauna mAne ! isa AjakalakI bhASA meM kahanA huA, satyakI zodha, satyakI carcA satyakI pUjAke lie hama likheM / usake bAda, garIbake lie likheM, amIrake lie likhe, sAdhAraNace lie likheM yA kisake lie likheM, durAcArI yA sadAcArIke lie ke lie yA puruSake lie, manoraMjanake lie yA sAdhanAke lie :-- ye bAte adhika ulajhana nahIM upasthita karatI / satyake prasAra aura aMgIkArake lie hama likhate haiN| satyame je. bAdhA hai vahI girAnA satyakA aikya hai / kucha eka dUsareke nikaTa achUta haiM, galata samajhe hue ( misunderstood) haiM, Adhe sama hue (half understood ) haiM, kucha tyAjya haiM, dalita hai, trasta haiM, aparAdhI hai, zrabhiyukta haiM, dIna hai, bejubAna haiM; -- kucha garbIle haiM, darpoddhata hai, ruSTa hai, niraMkuza hai| yaha saba satya hai| yaha kyoM ? manuSyakI ahaMkRta mAnyatAoMmeM ghuTakara jIvana eka samasyA bana gayA hai aura apane cAro ora durgakI-sI dIvAreM khar3I karake unameM apane svArthako surakSita banAkara calaneke lie saba apaneko lAcAra 34
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ do, jisase ki logoke choTe choTe dila kaidase mukti pAyeM aura premase bharakara ve ananta zUnyakI ora utthe| abhI caracA huI ki kyA likheM, kyA na likheN| kucha loga isako sAfa jAnate hai; para, merI samajha to kuMThita hokara raha jAtI hai| maiM apanese pUchatA rahatA hU~ ki satya kahA~ nahIM hai ? kyA hai jo paramAtmAse zUnya hai ? kyA paramAtmA akhila-vyApI nahIM hai ? phira jahA~ hU~, vahA~ hI use kyoM na pA lU~ ! mAyU~ kisakI ora ? kyA kisI vastu-vizeSameM vaha satya itanI adhikatAse hai ki vaha dUsaremeM raha hI na jAya ? aisA nahIM hai / ataH niSiddha kucha bhI nahIM hai / niSiddha hamArA dambha hai, niSiddha hamArA ahaMkAra hai, niSiddha hamArI Asakti hai| pApa kahIM bAhara nahIM hai, vaha bhItara hai| usa pApako lekara hama sundarako bIbhatsa banA sakate hai aura bhItarake prakAzake sahAre hama ghRNyameM saundaryakA darzana kara sakate haiN| eka bAra dillIkI galiyoMme A~khake sAmane eka ajaba gya A gyaa| dekhatA hU~ ki eka lar3akI hai / begAnA calI jA rahI hai| pAgala hai| aThAraha-bIsa varSakI hogii| sirake bAla kaTe hai / nAkase va vaha rahA hai / kAlI hai, aparUpa usakA rUpa hai| hAtha aura badanameM kIca lagI hai / muMhase lAra Tapaka rahI hai| vaha bilkula nagna hai | maine use dekhA, aura mana micalA aayaa| apane Uparase kAbU merA uTha jAne lgaa| maine lagabhaga apanI A~khe mIMca lI aura jhaTapaTa rAstA kATakara maiM nikala gyaa| merA mana glAnise bhara AyA thA / kucha bhItara behada khIjha thI, trAsa thaa| jI ghinase khinna thaa| kAphI dera taka mere manapara vaha khIja chAI rahI; kintu, svastha honeke
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityakI sacAI ' bAda maiMne socA aura aba bhI socatA hU~, ki kyA vaha merI tucchatA " na thI ? isa bhA~ti sAmane ApadA aura vipadA aura nirIha mAnavatAko pAkara svayaM kannI kATakara baca nikalanA hogA kyA ? mai kalpanA karatA hU~ ki krAisTa hote, gautama buddha hote, mahAtmA gAndhI hote, to ve bhI kyA vaisA hI vyavahAra karate ? ve bhI kyA A~kha bacAkara bhAga jAte ? mujhe lagatA hai ki nahIM, ve kabhI aisA nahIM karate / zAyada ve usa kanyAke sirapara hAtha rakhakara kahate mo beTA, calo / mu~ha-hAtha dho DAlo, aura dekho yaha kapar3A hai, ise pahina lo| mujhe nizcaya hai ki ve mahAtmA aura bhI vizeSatApUrvaka usa pIr3itA bAlAko apane antastha sa - karuNa premakA dAna dete / para nagnatA hamAre lie to azlIlatA hai na ? satya hamAre lie bhayaMkara hai, jo gahana hai vaha niSiddha hai, aura jo utkaTa hai vaha bIbhatsa / are, yaha kyA isIlie nahIM hai ki hama apUrNa hai, apanI 1 choTI-moTI AsaktiyoMmeM baMdhe hue hai ! hama kSudra hai, hama anadhikArI hai / --maiMne kahA, anadhikArI / yaha adhikArakA prazna bar3A hai| hama apane sAtha jhUThe na bneN| apaneko bahakAnese bhalA na hogaa| satyakoTa thAmakara hama apanA aura parakA hita nahIM sAdha sakate / hama apanI jagaha aura apane adhikArako avazya pahicAneM / apanI maryAdA lA~gheM nahIM / haTha- pUrvaka sUryako dekhanese hama andhe hI baneMge; para, binA sUryakI sahAyatAke bhI hama dekha nahIM sakate, yaha bhI hama sadA yAda rakkheM / hama jAna leM ki jahA~ dekhanese hamArI A~kheM cakAcauMdha meM par3a jAtI haiM vahA~ dekhanese bacanA yadyapi hitakara to haiM, phira bhI, vahA~ jyoti vahI satyakI hai aura hama zanaiH zanaiH adhikAdhika satyake sammukha honekA abhyAsa karate caleM / 43
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya aura sAdhanA bhAiyo, __sAhityake sambandhame maine kucha par3hA nahI hai, kintu, isa bAtakA mujhe garva hai ki jo premake DhAI akSara paDha letA hai vahI sAhityika hai / ise Aja mai pratyakSa anubhava karatA hU~ / sAhityakake kSetrameM pustakokA jJAna utanA Avazyaka nahIM hai jitanI AvazyakatA hai sAdhanA aura upAsanAkI / vizvake hitake sAtha ekAkAra ho jAya, yahI jIvanakA lakSya hai / bAhya jIvanase aMtara-jIvanakA sAmaMjasya ho, isa satyako pratyakSa karaneme hI jIvanakI sArthakatA hai| granthoke par3hanese hamameM bar3A vibheda utpanna ho jAtA hai / sAdhanAkA viSaya hai sAhitya / Apa varNamAlA bhI cAhe na jAneM, Apako eka akSarakA bhI jJAna na ho, kintu, Apake mukhase koI vANI udbhUta ho aura, sambhava hai, ApamekA kavi bola uThe / vaha vANI sabake hRdayoko plAvita kara detI hai, vaha par3hane yA par3hAnese prApta nahIM ho sakatI, usase to isakA koI sambandha hI nahIM / sAhityakA sIdhA sambandha sAdhanAse hai| sAhitya yadi likhanekI cIja hotI to vahuta bar3I cIja hotii| para, yadi vaha likhanekI hI cIja hotI to mere hRdayakI cIja nahIM ho sakatI / hamArI bhAvanAe~ AtmAse nikalatI hai, jahA~ unakA vyaktIkaraNa huA vahI sAhitya huaa| jIvana to usake bAdakI bAta hai| jaba taka satyAnveSaNakI pravRtti hamameM hai taba taka hama sundara + indora-'hindI sAhitya-sammelana' ke bhApaNakA aza | 44
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya aura sAdhanA sAhityakI sRSTi kara sakate haiM; yadi nahIM, to vaha vyartha hai, usameM kevala do-cAra buddhivAdI manuSya hI zrAnanda pA sakate haiM / jIvanase anapekSita hokara sAhitya na z2indA rahA hai, na raha sakatA hai / jIvanakI jitanI samasyAe~ hai ve hamAre sAmane jIvita samasyAke rUpame upasthita hoM / vAlmIki aura tulasI Adi koI bar3e vidvAn na the,-- 1 jo sAhityake dhurandharacUr3AmaNi kahalAte hai, una jaise vidvAn na the, ve to santa the / ve hI hamAre lie sundarase sundara sAhitya chor3a gaye haiN| aura unakA jIvana vizvake hitake lie balidAna ho gayA hai| hamArA aura sAhityakA jo sambandha rahA hai vaha kitAbakA viSaya banA huA hai, jIvanakA nahIM / usIko kucha jIvita cIz2a banAnA hogA / 1 " jo vidvAnake lie bhI gUr3ha hai vaha janasAdhAraNa ke lie sAdhAraNa ho jAtA hai / jo sAhitya sabase U~ce darjekA hai vaha vidvAnake lie utanA hI sundara hai jitanA janasAdhAraNake lie / phira bhI, usameM itanI gUr3hatA hai ki usakI sacAIkA anta nahIM hai / bhASA cAhe jaisI ho, bhAvanA aura zailI cAhe jaisI ho, vyAkaraNakI kaThinatA bhI na ho, kintu, vaha jIvanakI, hRdayakI cIz2a jarUra ho| vaha hamArI kamajoriyoM kI dIvArame jharokhe paidA kara de jisame zuddha havA Ane-jAne laga jAya | bImArake lie svaccha havA kaise hAnikAraka hai ? manuSya - manuSya ke bIcameM jo dIvAre khar3I kara dI gaI hai sAhitya uname khir3akiyA~ khola degaa| unake bIcase nikalegA aura vaha rAjAke bIca harijanoM aura kisAnoMkA citraNa karegA / rAjAkA citraNa usI svAbhAvika rIti se hogA jisase kisAnakA bhI citra pratibimbita ho / saba manuSya haiM, saba eka hai, yahI sAhityakA - 45
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAma hai, usameM corako phA~sI denevAlA nyAyAdhIza aura cora svayaM eka hoM, sabameM Izvabaho, isIkA nAma sAhitya hai| samanvaya karate karate vastuoke prati dvaMdvakA bhAva naSTa ho jAya / mahAtmAjIne apane eka rikArDameM kahA hai ki jo hai so paramAtmA hai| phira yaha pApa aura puNya kyA hai ? paramAtmA se pApa kaise AyA ! bAta yaha hai ki pApa bhI hai aura puNya bhI hai, phira bhI, pApake khilApha lar3ate raho / samAdhAna zraddhAse hI milatA hai| isI svargIya samAdhAnameM sAhityakI siddhi hai| AAAAAAN lekhakake prati yaha tattva lekhaka bananekI icchA rakhanevAle pratyeka mahAzayako jAna lenA cAhie ki rAmacandrajIko mUrta rUpame prastuta karanemeM RSi vAlmIkine apanI pavitratama bhAvanAe~ aura uccatama vicAra aura zreSThatama aMzakA dAna diyA / vAlmIkimeM jo sarvotkRSTa hai, vahI rAma hai| lekhakakI mahattA yahI hai ki jo usameM sundara hai, ziva hai, satya hai, jo usame utkRSTa hai aura virAT hai usIko vaha sabake artha de jaay| use apanA aura apane nAmakA moha na ho, vaha apane Adarzake prati saccA ho, svapnake prati kharA ho / usakA Adarza hI amara hokara virAje, pUjanIya ho,--isIme lekhakakI saMtRpti hai saphalatA aura sArthakatA hai| merI icchA hai ki jo lekhaka bane vaha pAThakako vaha de jo usake pAsa adhikase bhAdhika mArmika hai, svaccha hai aura bRhat hai / 46
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakake prati ('vidyA' ke sampAdakako ) bhAI, ApakA patra milA, kyA yaha jabardastI nahIM hai ki Apa jo mA~geM vahI mujhe denA ho ! Apa kahAnI cAhate hai / tattvako tAttvika 1 hI na rahane dekara jaba use vyavahAragata udAharaNakA rUpa diyA jAtA hai, taba vaha kahAnI bana jAtA hai| isameM usakI gariSThatA kama ho jAtI hai, rocakatA bar3hatI hai / tattva kucha kaThina, Thosa, vajanadAra cIz2a ja~catI hai / kahAnIkI zakalameM vahI halkI, raMgIna, dilacaspa kAlpanika vastu bana jAtI hai / para ApakI 'vidyA' utkRSTa koTikI honekA saMkalpa uThAkara AnevAlI hai / aisI hAlata meM, mai zikSitoM aura vidvAnoMkA apamAna nahIM karU~gA, arthAta, kahAnI nahIM likhU~gA / aura, kucha aise zabda hI likha sakU~gA jo zikSitoMkI zikSAke anurUpa beraMga hoM aura bhUleM bhI sarala na ho / saca yaha hai, duniyA~ meM dvandva dikhAI detA hai / manameM bhI dvandva hai, bAhara bhI dvandva hai| bAharake dvandvako kucha loga vyaktiyoMkI lar3AI samajhate hai, kucha vargoM aura jAtiyoMkA saMgharSa mAna lekara apanA samAdhAna karate haiM / kucha aura vicakSaNa loga use siddhAntoMkI lar3AI samajhate hai / ve loga rAjAoM aura rAjavaMzoMke kRtyoMkI tArIkhoMse bhare hue itihAsako par3ha par3hakara, usameMse siddhAnta nikAlate haiM / itihAsa, unake nikaTa, amuka siddhAnta, amuka tattvake krama vikAsako saMpanna karanevAlI atIta kriyAkA nAma hai| usa tamAma itihAsameM unake nikaTa eka anukrama hai, nizcita nirdeza hai, eka tarka hai / I 47
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ ye saba ThIka hai; aura, jo duniyAko vyaktike artha rakhanevAlI mAneM ve unase galata kyo hai ? jo vyaSTiko samaSTike prayojanArtha samajhate hai ve galata kyoM hai ? aura ve galata kyoM hai jo itihAsakA tamAma tattva isameM samajhate hai ki hama jAneM ki amuka rAjA kisa sanmeM marA aura phalA lar3AI kisa sanme lar3I gaI ? saba bAta apanI apanI bhUmikA aura apanI apanI dRSTikI hai| aura jo dvandva isa ghoratA ke sAtha ghaTa-ghaTame vyApa rahA hai use mai sat-asatkA dvandva kahakara samajha, isameM mujhe sukha milatA hai / sAhitya meM bhI sat asat kI lar3AI hai| asat kahane se yaha na samajhA jAya ki jisameM bala nahIM hai vaha hI asat hai / nhiiN| balki, mAtra A~khoMse dekheM to bAta ulTI dIkhegI / krodhameM jo bala hai, zAntimeM kahA~ hai? aura hiMsAkA prAbalya kisane nahIM dekhA ? ahiMsAko kauna mAnegA ki vaha usase cauthAI bhI prabala hai ? lekina, phira bhI, hama krodhako kahege prasava, hiMsAko kahege asat / kisIko asat kaha kara vyaktike Upara jimmedArI yA jAtI hai ki vaha siddha kare, apane AcaraNa aura udAharaNadvArA pramANita kare, ki jisako usane sat mAnA hai vaha usase kahIM zaktizAlI hai-- arthAt krodha zAntikI zaktike sAmane apadArtha hai aura hiMsA hiMsAkI sAttvika zaktike Age sadA hI parAjita hai / maiM vizvAsa karanA cAhatA hU~ ki isa sat asatke yuddhameM sAhityika satke pakSa meM apaneko khapAyege; yAnI likhege to usapara ArUr3ha bhI hoge / isa bhAvanA ke sAtha navaMbara 1934 48 ApakA jainendrakumAra 1
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ Alocakake prati kaI bAteM jo Alocakako ulajhAtI haiM apanI qhAtira itanI dhyAna dene yogya nahIM haiN| unheM jaldI pAra kara leN| pahalI bAta hai bhASA / bhASApara mai kisIko rokanA nahIM cAhatA huuN| bhASA hai mAdhyama,-mana ulajhA hai to bhASA sulajhI kaise banegI ! isalie, bhASAke nimittako lekara bhI dhyAna yadi manakA rakkhA jAya, to kyA uttama na ho ! manake bhItarase bhASAkA pariSkAra sthAyI hogaa| para, eka kaThinAI bhI hai| vaha yaha ki gahana gaharAImeM utarakara calanA aisA sarala nahIM hotA jaisA Upara maidAnameM calanA / likhanA kyoM hai ? apane bhItarakI ulajhanoMko kholaneke lie hI to vaha hai| vahA~ bhItara bar3I a~dherI galiyA~ haiM, vahA~ prakAza ho jAya to bAta hI kyA ? isase, vahA~ paiThakara rAha khojanevAlekI gati kucha dhImI yA kucha durbodha yA cakarIlI-sI ho jAya to kSamya mAnanA cAhie / yaha usake lie garvakI bAta nahIM hai, lAcArIkI bAta hai| __ Alocakako eka naI kRtimeM bhASAke prayoga kahIM kucha anahonese lageMge hii| aisA na honA ciMtAkA viSaya ho sakatA hai, honA to svAbhAvika hai / pratyeka vyakti advitIya hai / usakI vaha advitIyatA khuracakara miTAnese bhI bAharase aura bhItarase nahIM miTa sktii| rAha yahI hai ki vinamra bhAvase usa advitIyatAke sAtha * 'sunItA' kI AlocanA karanevAle Alocakakoko lakSya karake likhA gyaa|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ samajhautA kara liyA jAya / usase virodha nahIM ThAnA jA sakatA / parantu, bhASAke prayoga manamAne hoM aura caukAneke lie hoM to burA hai| pAThakako caukAye, isameM to lekhakakA ahita hI hai, caukAkara vaha kisIko apanA mitra nahIM banA sktaa| phira bhI, yadi cauMkA detA hai to use kSamAprArthI bhI samajhie, ise kuzalatAkA pariNAma mAna - - lenA cAhie / agara, apanI orase kahU~ ki vaha AgrahakA pariNAma nahIM hai, to pAThakako ise asatya mAnanekA Agraha nahIM karanA caahie| bhASApara mai kvacit hI ThaharatA hU~ / rAha dIrgha hai, yahA~ ThaharanA kahA~ ? jaba ThaharanekA avakAza nahIM hai taba soca-vicAra kahA~se ho ki bhASAko aisA banAo athavA aisA na banAo / banAnese bhASAke bigar3anekA dezA hai| socakara calanese bhASApara vyaktikA ahaMkAra lada jAtA hai / yo bhASA bar3hiyA bhI lage, para, kRtrima ho jAtI hai / I bar3hiyA - ghaTiyA to phaizanakI bAteM haiN| phaizana badalatA rahatA hai / bar3hiyApanakA lAlaca pAkara mai kRtrima bhASA pAThakako kaise dU~ ! yadi maiM pUrNa taraha pariSkRta nahIM hU~ to yaha merA aparAdha hai; para, jo hU~ vahI rahakara mai pAThakake samakSa kyo na AU~ ! bana-Thanakara kaise AU~ ? pAThakakA tiraskAra mujhe sahya hogA; para, pAThakako dhokheme mai nahIM rkkhuuNgaa| yaha vizvAsa rakkhA jAya ki maiM sugama honA cAhatA kyoMki, pAThakase ghaniSTha aura abhinna honA cAhatA hU~ / - sAdhAraNa aura svaccha rahanA cAhatA hU~, kyoMki, apane aura sabake prati saMbhramazIla rahanA cAhatA hU~ / darpa dayanIya hai / taba maiM bhalA kisakI ruciko cunautI denekI ThAnU~ ? 1 eka bAta aura bhI / kitAboM meM presakI bhUle bhI hotI hai| ve aisI dakSatAse kitAbameM apanI jagaha banA letI hai ki prati sAvadhAna 50
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ Alocakake prati pAThaka bhI unheM nahIM pakar3a sakatA / ve vahA~ vAkyoMke bIcame jama baiThatI haiM aura manamAnI karatI hai| dUsare yaha, ki hiMdImeM paMkcuezana kisI nizcita aura anukUla paddhatipara abhI nahIM jama pAyA hai| use sthira honA cAhie / bhASAko vazameM lAneke lie vaha Ayudha hindImeM abhI pUrA kAma nahIM detA / phira yaha, ki pratyeka paricayameM kucha navInatA hotI hai| paricayakI prathamatA dhIre dhIre jaba dUra hogI taba bhASAke pahanAvepara dhyAna gauNa hotA jAyagA, usakI AtmAke sAtha ghaniSThatA bar3hegI / yahA~ ghabarAhaTa ucita nahIM hai, kyoMki, pahanAvA hI AdamI nahIM hai, ataH, vaha vRtti bhalI nahIM hai jo navInatAko zanaiH zanaiH pakakara apane sAtha ghaniSTha nahIM hone denA caahtii| __ apane lekhana-kAlameM pAThakako haisiyatase maine eka bAta sIkhA hai| vaha yaha ki jagatke prati vidvAn banakara rahanese kucha hAtha nahIM lagatA / jo pAnA cAhatA hU~ vaha, isa bhA~ti, kucha dUra ho jAtA hai| jagatke sAtha vidvattAkA nAtA mIThA nAtA nahIM hai / vidvAnke nikaTa jagat pahelI ho jAtA hai,-jagat ajJeya banatA hai, aura vidvAn , usI kAraNa, use spardha-pUrvaka jJeya-rUpameM dekhatA hai| phalataH, vidvAnmeM eka rasahIna kuNThA aura dhAradAra Agraha paidA hotA hai / jagat usake lie premakI aura AnandakI cIz2a nahIM ho pAtA / vidvAn pratyAzA bA~dhatA hai ki jagat usakI thiyarImeM,--usake 'vAda'meM, caukhUTa baiTha jAyagA; para, aisA hotA nahIM aura vidvAn apanI pratyAzAomeM viphala ataH jagatke prati rUkSa aura ruSTa rahatA hai| vidyA-garvake Upara jIvana jInekI yaha paddhati sampUrNa nahIM hai| yaha saccidAnandakI ora nahIM le jaatii|-uplbdhikii yaha rAha nahIM / apanA eka 'koDa'
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ - banA liyA jAya aura duniyAke prati adhIra aura asantuSTa rahA jAya ki vaha kyoM sIdhe taurapara usa 'koDa' meM ba~dhakara nahIM baiThatI hai, aise kyA milegA ? isa manovRttimeM sudhArakA nazA mila sakatA hai, para, kisI hita athavA kisI vidyAkI abhivRddhi isa bhA~ti kaThinatAse hI ho sakatI hai| isa vRttise pAThaka bace to ThIka / use rasagrAhI vRtti cAhie / vaha apaneko khulA rakkhe, jamakara nirjIva bana gaI huI dhAraNAe~ apane pAsa na rakkhe | vidvattAkA bojha bojha hI hai| usase jIvanAnandake prati khule rahanekI zakti hrasva hotI hai / maine apane sambandhameM pAyA hai ki jaba jaba cIz2ako sparddhApUrvaka maiMne adhikRta kara lenA cAhA hai, tabhI taba merI daridratA hI mujhe hAtho lagI hai / aura jitanA maiMne apaneko kisIke prati kholakara bahA diyA hai utanA hI parasparake bIcakA antara dUra huA hai aura ekatA prApta huI hai / aikya bodha hI sabase bar3A jJAna hai, aura tabase maiMne jAnA hai ki AtmArpaNameM hI zrAtmopalabdhi hai, Agraha-pUrNa saMgrahameM lAbha nahIM hai / eka aura tattva jJAtavya hai / -- kucha bhI, koI bhI, apane ApameM mahattvapUrNa nahIM hai / koI kathana apane zabdArthame aura koI ghaTanA apane sImita arthame sArthaka nahI hotI / sabakA artha vistRta hai, - vaha artha nissIma meM pahu~cane ke lie hai / -- usI ora usakI yAtrA hai| isase, saba-kucha mAtra saMketa rUpame, iMgita rUpameM, hI arthakArI hai / samaprase TUTakara apane khaMDita garvameM vaha nirarthaka raha jAtA hai| nirarthaka hI kyo, - isa bhA~ti vaha anarthaka bhI hai / isalie, pratyeka 52 -
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ Alocakake prati vivaraNako, jahA~ taka ho vahA~ taka, mUla jIvana-tattvake sAtha yogayukta dekhanA hogaa| pustakame bhI yahI bAta hai / hara bAta vahA~ pAtrakI manodazAkI apekSAme Azaya-yukta banatI hai / pAtrakI manodazAko vyakta, arthAt pustakagata jIvana-tattvako udghATita, karaneke lie jo Avazyaka nahIM hai vaha varNana parihArya hai| aisA moha na lekhakako bhalA, na pAThakako ucita / ' yaha aura bhI likha dU~, kaisA acchA AiDiyA hai!are ! Age kyA huA ? phira kyA huA ? hame yaha lekhakane bIcameM kahA~ chor3a diyA !'-isa tarahakI bAte mohajanya hai / apane ApameM kucha ullekhanIya nahIM hai / jo sarvAzataH pustakake prANake prati samarpita aura sammukha nahIM hai vaha varNana bahumUlya honepara bhI tyAjya banatA hai| aise bAhya varNanapara lekhaka apanI lubdha dRSTi kaise DAla sakatA hai? isa bhA~ti, spaSTa hai ki, bar3Ise bar3I vastu bhI anupayogI aura choTIse choTI ghaTanA bhI vyakti aura graMthake jIvana meM virATU-Azaya bana sakatI hai / tuccha isa sRSTimeM kucha bhI nahIM; kintu, yaha sRSTi itanI achora, apAra, anaMta hai ki yahA~ bar3Ise bar3I cIz2a bhI apane Apake garvameM upahAsAspada ho jAtI hai| ___ yahA~ sAhityakI maryAdA bhI hama samameM / pustakameM aura hamArI A~khoMke sAmaneke Thosa jagatameM antara hai / pustaka darpaNa nahIM hai / sAhitya jyokA tyoM bAz2ArI duniyAke pratibimbako aMkita karaneke lie nahI hai| isa dRSTise sAhitya viziSTatara hai, yaha viziSTatA usakI maryAdA bhI hai / sAhityake nAyaka aura pAtra duniyAke AdamIkI tulanA nahIM kara sakate / yahA~ dIna-hIna AdamI bhI mana-bharase U~cA tulatA hai
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura pustakoke mahApuruSa milakara bhI tarAjUmeM phU~ka jitane bhI nahI tula skte| phira bhI, ve satyatara ho, to yaha kama satya nahIM hai| isa antarako - khUba samajha lenA cAhie / pustakake pAtra azarIrI hote hai, hamArI bhAvanAe~ hI haiM unakA zarIra / yo eka hI dama sAmAjika manujase ve atulanIya ho jAte hai| ve nahI dIkha sakate, kyoki, jar3a zarIra unake pAsa nahIM hai / phira bhI, ve satata rUpase hamAre sAmane haiM, hamAre bhItara hai aura amara haiM, ThIka isIlie ki ve paMca - bhUtajar3ita nahIM haiM / unakA astitva mAnasika hai, unakA jIvana tarka hamArI jIvana-nIti se bhinna hai, vaha aura hI talapara haiM aura hamAre manovijJAnazAstrakA baMdhana unapara nahIM hai / hamArI saMbhava-saMbhavakI maryAdA bhI unapara lAgU nahIM hai| ve hamArI hI kRti hoM aura hai, para hamase kahIM cirajIvI sUkSmajIvI haiN| ve hamArI Rarefied vRttiyA~ haiM jo hamAre bhItara ghirI nahIM haiM, bAhara bhI nahI haiN| dekhA jAya, to bhItara aura bAharase hama hI unameM ghire haiM / sAhityameM bhUta ho sakate hai aura pariyA~ bhI ho sakatI haiN| vahA~ cara-acara, mAnava-mAnava, samAja aura prakRti, devatA aura daitya, saba ho hI nahIM sakate pratyuta saba ApasameM ekama-eka bhI ho jA sakate hai| gU~gI pRthvI apanI sUnI, phaTI, tapta A~khoMse tAkatI rahakara kAle roSase ghumar3ate hue bijalIse bhare samAnameMse jhara jhara oNsU khIMca lA sakatI hai aura usa AdamIko apanI athAha karuNAmeM kSamA kara sakatI hai jo inameM bharatI pIrako basa, vAriza kahakara vidvAn banA baiThA hai / vahA~ samandarakI machalI ur3akara sAtaveM AsamAnameM baiThe paramAtmA ke pAsa bhI phariyAda le jA sakatI hai aura na sunanepara ghoSaNA kara 54
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ Alocakake prati sakatI hai ki paramAtmA dayAla nahIM hai| yaha saba kucha ho sakatA hai| jo apanI vijJAnakI khojameM saccA hai, vaha jAnatA hai ki mAnava parimita hai, paMgu hai / vaha jAnatA hai ki jo 'mAnavIya' hai jhUTha hai, aura jhUThakA sahArA lekara hI becArA mAnava satyakI ora bar3ha sakatA hai / samasta jJAna chala-jJAna hai| yahA~ satyAbhimukhatA hI satya hai| __ Azaya merA, jhUThakI bar3hAIse pAThakako AtaMkita karanA nahIM hai| sImita dhAraNAoM se uThAkara pAThakako asImameM paTaka dene jaisI bhI icchA nahIM hai| hamArA vahA~ vaza bhI nahIM / uddiSTa mAtra yaha dikhAnA hai, ki hama apanI sasImatA satyapara jaba or3hAte haiM taba mAno apanI hI tucchatA svIkAra karate hai / yadi hama asImako aura arUpako svarUpavAn banAkara hI hRdayaMgama kara sakate hai, to avazya aisA kreN| aisA kare binA gati kahA~ ! para, hamArA saba-kucha mAtra isa pratItike pArasa-sparzase svarNa bana jAtA hai ki hamameM avyakta hI vyakta ho rahA hai, hamAre jJAna-vijJAnakI yAtrA ajJeyakI ora hai| yaha pratIti nahIM to hamArA saba-kucha miTTI hI hai| ___ isIse jijJAsA eka vastu hai svapna aura / sAhitya maryAdA-hInatA nahIM hai, jijJAsA saMzaya nahIM hai / pustakake pAtroMmeM unakI apanI hI eka eka maryAdA hotI hai| unakA tarka unake hI bhItara sanihita rahatA hai| manovijJAnakI kisI pravezikAmeMse unakA niyAmaka niyama nahIM nikAlA jA sakatA / yadi pustakake caritra hamArI isa duniyAke AdamiyoMke anurUpa calate dIkhate haiM to isa hetu nahIM ki vaisI anurUpatA unakA lakSya hai, pratyuta, kevala isalie ki usa 55
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ anurUpatAke sahAre lekhaka apaneko duniyAke una logoke nikaTa aura unheM apane nikaTa pahu~cAnA cAhatA hai| kintu, sAhityakI preraNA Adarza hai / jaba taka vaha hai ( aura vaha to sarvathA sanAtana hai), taba taka caritra AdarzAnugAmI hoge, jagadanugAmI nahIM bhI ho sakate haiN| unakA haka hai ki ve sAmAnya pathapara na caleM, sAmAnyatayA sAdhAraNa na hoM, kisI bhI paricita paddhatikA samarthana na kare aura dussAhasika hokara bhI urddhagAmI bane / isa sthalapara ve zabda doharAye jA sakate hai jo ' sunItA' pustakakI prastAvanAmeM A gaye hai; ve bahuta kAmake mAlUma hote haiN| '....pustakame rame hue lekhakako jaise cAho samajho, kisI pAtrame vaha anupasthita nahIM hai aura hara pAtra hara dUsarese bhinna hai| pAtroMkI saba bAteM lekhakakI bAteM hai, phira bhI, koI bAta usakI nahIM hai| kyoMki, usakI kahA~-vaha to pAtroMkI hai| kahAnI sunAnA lekhakakA uddezya nahIM / (una sabakA nahIM jo apane sAhityameM jIvana-lakSyI hai|) isa vizvake choTese choTe khaNDako lekara citra banAyA jA sakatA hai / usa khaMDameM satyake darzana pAye jA sakate hai aura usa citrameM usake darzana karAye bhI jA sakate hai / jo brahmANDame hai vaha piNDameM bhI hai |....thodd'emeN samagratAko dikhAnA hai....|' ___ asala bAta usa maoNkIko denA aura lenA hai jisako lekara akSara zabdameM kho gaye haiM,-zabda vAkyoMmeM aura vAkya pustakake prANoMmeM / apane ApameM vAkya bhI nirarthaka hai, zabda bhI nirarthaka haiM, akSara bhI nirarthaka haiM / ve apanemeM galata bhI nahIM ho sakate, sahI bhI nahIM ho sakate / ve vahI ho sakate hai jo haiM; aura ve mAtra jar3a haiN| 56
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ Alocakake prati kI sArthakatA usa jIvana-tattvake vAhana hone meM hai jisakI sevAmeM " yojita haiM / vaha jIvana-tattva manovijJAnika nahIM hai / vaha vyavahArasiddha nahIM, svabhAvase ghirA nahIM / vahA~ hamArA jJAna-vijJAna laya hotA hai, nadiyA~ samudrameM laya ho jAtI hai / vahI ina sabako phira poSaNa detA hai, para, vaha ina sabase atIta hai, inakI rakSAke dAyitva se : paribaddha nahIM hai, kyoki, vaha to unakI AtmA hai| pustaka bhautika vivaraNa bhI isI bhA~ti svAdhIna samajhe jAveM se sajIva pAtra / pustakakA haridvAra ( premacaMdakI ' karmabhUmi' kA ) golavAlA haridvAra nahIM hai / hyUgokA pairisa phrAMsase adhika hyUgokA / vaha nakaromeM nahIM ho sakegA, kyoMki, vaha hyUgo ke manameM hI hone yaka thA / kintu, nAmoMmeM kyA hai ? pairisakA varNana denevAlI hara I pustikA to apane lekhakako hyUgo nahIM banA de sakatI / isase, cita hai ki, pAThaka inapara aTake nhiiN| isa prakArakI sthAna - rUpakI mANikatA koI bahuta aMtima vastu nahIM hai / 1 ye UparI bAteM hai / vaisI truTiyA~ to hotI hI hai / kahA~ ve nahIM tI khaMDita karake dekhA gayA citra dhabboke atirikta kyA ? khegA ? pratyeka lekhaka apane lekhameM varkamainazipakI aisI aneka bhUloMko Alocakake hAthoM svayaM giraphtAra karA de sakatA hai / saca chA jAya to isa dRSTise saba kucha bhUla hI hai / ThIka Perspective sa na ho to kauna citra asundara nahIM hai ? para, isa prakArakI truTiyA~ lekhakakI cintAkA viSaya nahIM haiN| Alocakake lAlacakA viSaya bhI unheM nahIM honA cAhie / jisake lie mAlocya viSaya 57
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalevara hai, lekhakakA hRdaya usakI ora bhUkhI nigAhoMse dekhatA raha jAtA hai / kalevarake bhItarase to jhA~ka hRdaya rahA hai / vaha hRdaya apanI svIkRti cAhatA hai, vaha apaneko pahicanavAnA cAhatA hai| jo kalevara lekara usIke sAtha zalya kriyA karate mora hRdayako chUchA samajha chor3a dete hai, unako kRtajJa dRSTise dekha sakaneke lie vaha hRdaya tarasatA hI raha jAtA hai / eka locane ravibAbUke ' ghara aura bAhara' kA jikra kiyA / mujhe isase khuzI huii| dina hue maiMne vaha pustaka par3hI thI / taba merA likhanA prArambha na huA thA / mujhe aba bhI usakI yAda hai / bezaka jo 'ghara aura bAhara' meM hai vahI 'sunItA' meM bhI hai / -- vahI samasyA hai| manajAne aisA nahIM ho gayA hai, jAna-bUjhakara aisA huA hai / kintu, 'ghara aura bAhara' kI samasyA ravibAbUkI samasyA tabhI to banI, jaba ki vaha jagatkI samasyA hai / use usa rUpameM ravibAbUse pahale bhI liyA 1 gayA, unhoMne bhI liyA, aura pIche bhI loga leNge| jagakI kendrIya samasyAko vyakti - hRdayakI paribhASAme rakhakara jaba bhI dekhA aura sulajhAyA jAyagA, taba usakA vahI rUpa rhegaa| samasyA sadA tikhU~Ta hai / jagatameM mUla pakSa do hai' sva ' aura | ' para ' / ' stra', yAnI 'maiM' / 'maiM', arthAt bhoktA aura jJAtA / ' para' arthAt bhogya aura jJeya / apaneko bhoktA mAnakara apanI bhogya buddhike parimANake anusAra 'mai ' 'para' ko phira do bhAgo meM bA~Ta DAlatA hU~ - pahalA jo merA hai, dUsarA jo merA nahIM hai / isI / sthAnapara samasyA bana khar3I hotI hai| jise ' merA' mAnA usapara mai 58
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ Alocakake prati kabjA cAhatA hU~, jo 'merA ' nahI hai usase virodha ThAnatA hU~ / isa bhA~ti, ' maiM ' jItA aura bar3hatA hU~ / - yahI jIvanakI prakriyA hai / asala 'sva' aura 'para' kA vibheda mAyA hai / jIvanakI siddhi unake bhItara abheda - anubhUtimeM hai / para abheda kahanehIse to saMpanna nahIM ho jAtA, usIke lie hai sAdhanA, tapasyA, yAga -yajJa | jAne anajAne pratyeka ' sva ' usI siddhikI ora bar3ha rahA hai / kucha loga vastu - jagatko apane bhItarase pAnA cAhate hai, dUsare use bAharase bhI le rahe haiM / saMsArameM isa prakArakI dvimukhI pravRttiyA~ dekhane meM AtI hI haiM jina sabake bhItarase 'sva' vizada hI hotA calatA hai, 'merA' kA parimANa saMkIrNa na rahakara vistRta hI hotA hai / jitanA vaha ' mai ' vizada aura vistIrNa hotA hai, ahaMkArake bhUtakA jora usaparase utanA hI utaratA jAtA hai / ---- 'mai' aura 'merA' ina donoMko milAkara vyakti apanA ghara banAtA hai / usa gharameM vyakti apanA visarjana detA aura zeSa vizvase AharaNa karatA hai / --duniyAmeMse kamAtA hai, gharameM kharca karatA hai; jagat se lar3atA hai, gharakI caukasI karatA hai; saMsArapara apanI zaktikA parIkSaNa karatA hai, gharameM premakA AdAna-pradAna / ghara usake lie hATa nahIM hai / isa 'ghara' kA hI nAma vikAsa kramase parivAra, nagara, samAja, jAti, rASTra Adi hotA hai / isalie, agara samasyAko zrAbjekTiva vijJAnakI rAhase nahIM sabjekTiva kalA aura hRdayakI rAhase avagata aura Ayatta karanA hai, to usakA yahI tikhU~Ta rUpa hogA - mai, merA, merA nahIM / aba yahA~ eka aura bhI tattva hai jise maiM apanA mAnatA hU~; 59
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAt , merI saMpatti, merI cIz2a Adi, vaha bhI apane Apame ahaMzUnya nahIM hai / usame bhI sabjekTiviTI hai| phira bhI, jo aMza merA bana cukA hai usakI sabjekTiviTI kucha anugata ho gaI huI hai| isIse, samasyAke citraNameM mAnava-sambandhoMkI apekSA 'merA'kA pratIka bana jAtI hai patnI / patnI gharakA keMdra hai / vaha ' merI' hai para svayaM bhI hai, anugata hai para jar3a padArtha nahIM hai, sahRdaya hai aura usameM bhI vyaktitva hai| ___ ina svAmI aura patnIke sAtha hI, kisI kadara unake bIcame, AtA hai tIsarA vyakti jo 'para'kA pratIka hai / vaha bhI ekadama aparicita nahIM hai ( aparicita kaise ho sakatA hai bhalA ! ) pratyuta spRhaNIya hai, aura vaha svAdhInatApUrvaka prabala hai| __ kavi ravIndrane 'ghara'meM 'vAhara'kA praveza karAyA / 'ghara' isase vikSubdha ho uThA hai| vahA~ 'vAhara ' saMdIpake rUpameM animaMtrita hai para prabala hai / 'ghara'kI vikSubdhatA gahana hotI jAtI hai, mAno, 'bAhara ke dhakkese ghara TUTa jAyagA / 'vAhara'kA dhakkA durnivAra hai, sarvagrAsI hai / samasyA ghoratarase ghoratama hotI jAtI hai / taba kyA hotA hai ?-taba kucha hotA hai jisase samasyA banda ho jAtI hai| saMdIpa palAyana kara jAtA hai / patnI mur3akara patike prati kSamAprArthinI, banatI hai aura phira patnItvameM adhiSThita hotI hai| evaM, mAno taya hotA hai ki,'ghara'ko 'bAhara ke prati nirabhilASI vimukha hokara hI baiThanA hogaa| __'kavi'kI lekhanIkI samatA hI kyA ! vaha atulanIya hI hai| para mere manako samAdhAna nahIM milA / ' ghara' apane Apame apaneko 'vAhara ke prati duSprApya aura pratikUla banAkara baiThe aura usa
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'Alocakake prati " 'bAhara' ko sarvathA bahiSkRta aura viruddha banAye rakkhe, kyo yaha samAdhAna hai ? kyA yaha siddhi hai ? yahA~ abheda kahA~ hai, yahA~ to bhaya hai| prema kahA~ hai, yahA~ to prema bhI hai / --aisA ho taba to samasyA hI kyA huI ! aisA kucha samAdhAna kyA cira- prApta ahaMsiddha kaMz2arveTiva samAja-nIti se bhI nahIM prApta ho sakatA ? I so, manake isa tarahake asaMtoSakA bhI ' sunItA' ke janmameM prabhAva hai| maine 'sunItA' meM apanI buddhike anusAra dussAhasapUrvaka bhI samasyAko Thelakara Age bar3hAyA hai / maiMne isame apaneko bacAyA nahIM hai aura vahA~ taka mai usake sAtha calA hU~ jahA~ taka samasyAne calanA cAhA hai| - kyA ' sunItA' kA ' ghara ' TUTA hai ? nahIM, vaha nahIM TUTA / kyA usa 'ghara' ko 'bAhara' ke prati baMda kiyA gayA hai ? nahIM, aisA bhI nahIM / donoMmeMse kauna kisake prati sahAnubhUtise hIna hai ? zAyada koI bhI nahIM / dono zAzvata rUpameM kyA parasparApekSAzIla nahIM haiM ? bhinnatA dekhI aura rakhI maine, cunA~ce, samasyAke rUpameM bhI kucha 'bAhara' ko nire AkramaNake rUpameM maine ' ghara ke bhItara nahIM praviSTa kiyA / hariprasanna ( pustakameM vahI 'bAhara' kA pratIka puruSa hai ) kiMcit prArthI bhI hai| vaha nirA animaMtrita vahA~ nahIM pahu~cA, pratyut vahA~ mAno usakI abhISTatA hai / usake abhAva . ghara ' eka prakArase pratIkSamAn hai / vahA~ apUrNatA hai, vahA~ avasAda hai, mAno usa ' ghara' meM 'bAhara' ke prati pukAra hai / idhara hariprasanna svayaM apane ApameM adhUrepanake bodhase mukta nahIM hai; aura vaha jaise 61
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka prakArake uttarame aura eka niyatike nirdezase hI eka roja anAyAsa 'ghara'ke bIcameM A pahu~cA hai| pahu~ca kara vaha vahA~ svatvAropI lagabhaga hai hI nhiiN| apanese vivaza hokara hI jo hai so hai| kavIndrakA 'ghara' bhinna hai aura 'bAhara' bhI bhinna hai / vaha 'ghara' Atma-tuSTa-sA hai, mAno 'bAhara' usake nikaTa abhI anAviSkRta hai| 'bAhara'kA Agamana vahA~ eka roja apratyAzita ayAcita ghaTanAke rUpameM hotA hai / vaha saMdIpa mitra hai; para, yaha mitratva usake vyaktitvakA apradhAna pahalU hai|maano mitra honA use mAtra sahya hai| vaha AgrahazIla hai, adhikArazIla hai, mAno sahAnubhUtizIla hai hI nhiiN| gharakI rAnIkA saMdIpakI ora khiMcanA spaSTa giranA hai| jaise saMdIpa aheriyA hai, jAla phailAtA hai, aura makkhI phaMsaneko hI usa ora khiMca rahI hai| saMdIpa isa taraha kucha ati-mAnava,-apa-mAnava ho uThatA hai| tadanukUla bhinnatA sunItA aura kavikI madhurAnImeM bhI hai| madhurAnI bIcameM mAno skhalana-mArgapara calakara antame prAyazcittapUrvaka pati-niSThAme punaH pratiSThita hotI hai / saMdIpakA garva kharva hotA hai aura madhurAnIkI moha-nidrA bhaMga hotI hai / saMdIpake lie palAyana hI mArga hai| kyoki, madhurAnI aba pati-parAyaNA hai| sunItAko patiparAyaNatA itanI duSprApya kisI sthalapara nahIM huI hai ki prAyazcittakA sahArA use darakAra ho / patimeM usakI niSThA use hariprasannake prati aura bhI snehazIla aura udyata honekA bala detI hai / Arammase usakI A~kha khulI hai aura anta taka jo usane kiyA aura usase huA hai, usameM vaha moha-mugdha nahIM hai / prArambhase vaha jAgarUka hai aura kahI gRhiNI-dharmase cyuta nahIM hai| usa 'ghara' meM 62
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ Alocakaka prAta anta taka itanA svAsthya hai ki hariprasannako haThAt smRtise dUra rakhanA usake lie jarUrI nahIM hai| pratyuta, hariprasannake prati sadA vaha 'ghara' apanA RNa mAnegA aura usakI yAda rkkhegaa| asalameM 'ghara' aura 'bAhara meM paraspara sammukhatA hI maiM dekhatA huuN| uname koI siddhAntagata pArasparika virodha dekhakara nahIM cala paataa| khIndra kavi hai / apanI bhAva-pravaNatAmeM mAnavako usake mAnavIya kaoNnTeksTase uThAkara use atimAnuSika banA denekI uname kSamatA hai| yaha unakI zailIkI vizeSatA hai / yaha unakI dakSatA upanyAsapAThakake bUtese bar3I cIz2a bhI ho sakatI hai| nitya naimittika jIvanake dainika vyApArakI saMkIrNatAse kavike upanyAsakA pAtra sahaja uttIrNa hai| duniyAke dharAtalase uThakara kavike hAthoM vaha dArzanika bhAvanAoke dharAtalapara jA uThatA hai| vahA~ usake lie vicaraNa adhika bAdhAhIna aura usakI saMbhAvanAe~ adhika manorama banatI hai| para, hara kisIko vaha sAmarthya kaba prApta hai ? upanyAsakArako to kadAcit vaha abhIpsita bhI nhiiN| 'sunItA'ke pAtroke pairoMko maiM isa dharatIke talase U~cA nahIM uThA sakatA / na vahA~ merI kSamatA hai, na kAMkSA hai| phira bhI, mai unake mastakako dhUlameM nahIM loTane dUMgA,-ve AsamAnameM dekheNge| isa dRSTise sunItAke pAtroMkA bananA asAdhAraNa bhI huA hai| phira bhI, unake citraNameM sAdhAraNatAke sammizraNakI kamI nahIM hai / isase 'sunItA' pustaka atizaya bhAvanAtmaka nahIM ho sakI,--usake avayavomeM paryApta mAtrAmeM sthUla sAdhAraNatA hai / ___khaira, vaha jo ho / yAda rakhanekI bAta yaha hai ki hamArA jJAna ApekSika hai / vaha apUrNa hai| jagatkI vicitratA usameM kahA~
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ amAtI hai| apaneko mAnava kaba pUrA jAna sakA hai ? jAnaneko zeSa to raha hI jAyagA / isalie, sadA vaha ghaTita hotA rahatA hai jo hamAre jJAnako cauMkA detA hai | Truth is Stranger than Fiction ke, nahI to, aura mAne kyA hai ? Truth ko kyA yaha kahakara bahiSkRta kareM ki vaha jJAta nahIM hai? taba phira bar3haneke lie Asa kyA rakkheM ? jIvanakI Teka kise banAve ? Alocakake samakSa maiM nata-mastaka huuN| savinaya kahatA hU~ ki 'jI hA~, maiM truTipUrNa huuN| Apako saMtoSa nahIM de sakA isake lie kSamAprArthI huuN| zAyada, maiM ApakI cintAke yogya nahIM huuN| para jaba Apa jaja haiM, taba abhiyukta bane hI to mujhe gujArA hai / kyA hama donoM barAbara Akara mila nahIM sakate ! mAna lIjie ki Apa jaja nahIM hai, aura bhUla jAte hai ki mai abhiyogI hU~, taba usa bhA~ti kyA AdamI AdamIkI haisiyatase hama eka-dUsareko jyAdA nahIM pAyege ! mai jAnatA hU~, jajakI kursIpara baiThakara abhiyuktako kaThagharemeM khar3A karake usake abhiyogakI chAna-bInakA kAma karaneme Apake cittako bhI parA sakha nahIM hai| taba kyA cittakA caina aisI cIja nahIM hai ki usake lie Apa apanI U~cI kurasI chor3a de ? Apa usa kursIpara mujhase itane dUra, itane U~ce, ho jAte hai ki mai saMkucita hotA huuN| Apa jarA nIce Akara hAtha pakar3akara mujhe Upara to uThAve, aura phira cAhe bhale hI kasakara do-cAra miDakiyA~ hI mujhe sunaaveN| kyoki, tabhI mere manakA saMkoca dUra hokara mujhe harSa hogA / aura taba, Apa pAyeMge ki aura kucha bhI ho, maiM ApakA ananya RNI banA huuN|'
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ praznottara prazna - sAhityakA jIvanase kyA sambandha hai ? uttara--jIvanakI abhivyaktikA eka rUpa sAhitya hai / kahA jA sakatA hai ki vyakti - jIvanakI satyonmukha sphUrti jaba bhApAdvArA mUrtta aura dUsareko prApta hone yogya banatI hai, taba vahI sAhitya hotI hai| prazna - kyA sAhityake binA jIvana apUrNa hai ? - uttara ------ kahanA par3egA ki apUrNa hI hai / pUrNa na hotA to 1 sAhitya janmatA hI kyoM ? yaha to jAtikI aura itihAsakI apekSAse samajhie / vyaktikI apekSAse Apa pUcha sakate hai ki svapnake binA kyA vyakti nahIM jI sakatA ? asala bAta to yaha hai, ki svapnake sAtha bhI vyakti apUrNa hai / kyA svapna kisI kSaNa bhI sampUrNatAkA Akalana kara sakatA hai ! para vaha sampUrNatAkI ora ur3atA to hai, chUtA to hai; phira bhI, svapnake yogake sAtha bhI vyakti kyA apUrNa nahIM hai? svapnake binA to hai hI / taba, Apa uttara yahI samajheM ki sAhityake sAtha bhI jIvana sampUrNa nahIM hai / itanA avazya hai ki sAhityake binA to vaha aura bhI apUrNa hai / apUrNatAkA AdhAra lekara jo sampUrNatAkI cAha prANImeM uThatI hai, vahI sAhityakI AtmA hai| use prazna -- roTI mukhya hai yA sAhitya ? uttara -- yaha savAla to aisA hai jaise yaha pUchanA ki jaba Apa pAnI pIte haiM, to havAkI Apake lie kyA z2arUrata hai ? AdamI sirpha peTa hI nahIM hai| aura mai yaha bhI kahanA cAhatA hU~ ki peTa bhI vaha cIz2a nahIM hai jise sirpha roTIkI hI z2arUrata 70
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana aura sAhitya ho, hRdaya binA peTakA bhI kAma nahIM cltaa| jaba Apane roTIke mukAbileme sAhitya rakkhA hai, to maiM samajhatA hU~ ApakA Azaya kisI jilda baMdhI pothIse nahIM hai / Azaya usa sUkSma saundarya-bhAvanAse hai jo sAhityakI jananI hai| mai to usa sthitikI bhI kalpanA kara sakatA hU~ jaba roTI chUTa jAyagI, sAhitya hI raha jAyagA / jAtIya Adarza roTI nahIM hai, roTImeM nahIM hai / roTI to jInekI zarta mAtra hai| roTI hI kyoM, kyA aura prAkRtika karma nahIM hai jo jIvanake sAtha lage hai ? lekina, unake nimitta hama nahIM jIte aura na unake lie hama marate hai / Adarza roTImaya nahI hai, roTI-sA padArthamaya bhI nahIM hai / vaha cAhe vAyavIya hI ho, lekina, usa Adarzake lie hama marate rahate hai, --usImese maranekI zakti pAte haiM / sAhitya usa Adarzako pAnekA, use mUrta karanekA, prayAsa hai / roTIke binA hama kaI dina raha lege, havAke binA to kucha kSaNoMmeM hI hamArA kAma tamAma ho jAyagA,sAhitya usa havAse sUkSma, kintu, usase bhI adhika anivArya hai| lekina, sAhitya aura roTIme virodha hI bhalA Apako kaise sUjhA ? vaisA koI virodha to nahIM hai / yaha ThIka hai ki jo roTIko tarasatA hai usake phaile bhUkhe hAthoMpara sAhityakI kitAba rakhanA viDambanA hai| lekina, yaha bhI ThIka hai ki bhAratake bhUkhe kRSaka-majUra rAmAyaNake pAThameMse rasa lete haiM / unake usa rasapara prazna karanA, use chIna lenA, bhI kyA nirA asambhava nahIM hai ? antameM, mai kahU~gA ki Apake praznameM saMgati nahIM hai / sAhitya AdamIse sarvathA alaga karake rakhI jAnevAlI cIz2a nahIM hai| roTIkA astitva manuSyase alaga hai, sAhityakA vaisA alaga hai hI nahIM /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI aura hindustAna* bhAiyo, Apane isa saMghake vArSikotsavapara itanI dUrase mujhe bulAyA, isameM mere saMbaMdhameM kucha ApakI bhUla mAlUma hotI hai| A to mai gayA, kyoki, inakAra karanekI himmata mujhe nahIM huii| lekina, aba taka mujhako AzvAsana nahIM hai ki Apane mujhe bulAkara aura maine Akara satkarma kiyA hai| lokana, jo huA ho gayA | aba to hama sabako usakA phala-bhoga hI karanA hai| aura isa silasilemeM Apake samakSa pahale hI yaha kahanA merI kismatameM badA hai ki mai sAhityakA jJAtA nahIM hU~ sAhityameM vidhivat dIkSita bhI nahIM huuN| lekina, sAhitya-sambandhI utsAhake bAreme bhI merA anubhava hai ki kinhIM laukika hetuoMpara Tikakara vaha adhika pravala nahIM hotaa| lAma aura phalakI AzA mUlameM lekara kucha kAla bAda vaha utsAha mujhAne bhI lagatA hai / sthUla lAma vahA~ nahIM hai / isalie, sAhityasaMbaMdhI utsAhako apane valapara hI jIvita rahanA sIkhanA hai| a~dherese ghirakara bhI vattI jaise apanI lome jalatI rahatI hai aura jalakara usa aMdhakArake hRdayako prakAzita karatI hai, usI bhA~ti, usa utsAhako apane ApameM jalate rahakara sva-parako prakAzita karanA hai| sAhityakA yahI vilakSaNa saubhAgya hai, durbhAgya ise nahIM mAnanA cAhie / amAnyatAke bIcameM vaha palatA aura jItA hai, phira bhI, * suhRd-saMghake (mujaphpharapura) vArSikotsavapara diyA gayA bhASaNa /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAya ! isameM hindIke vartamAna rUpapara, AjakI banAvaTapara, nissandeha bahuta dabAva pdd'egaa| lekina, jisako bar3A banAyA jAtA hai usako utanA hI apanA ahaMkAra chor3akara sabakA AbhAra svIkAra karanA hotA hai / isI taraha, jaba hindIke kandhoMpara bhArI dAyitva A gayA hai, taba usa hindIko apanA jIvana sarva-sulabha, vizada aura nirAgrahI banAnemeM Apatti nahIM karanI hogii| use apane yogya U~cAI taka uThanA hogA / aura, jo hindIkA sAhityakAra isa viSayameM jAgrat na hokara AgrahI hogA, mujhe bhaya hai ki vaha rASTrabhASA hindIse kI jAnevAlI pratyAzAe~ pUrI na kara skegaa| aba dina dina hamAre jIvanakA aura anubhUtiyokA dAyarA bar3hatA jAtA hai / hamArI cetanA ghirI nahIM rahanA caahtii| hama rahate hai to apane nagarame, para jile aura prAntake prati bhI AtmIyatA anubhava karate hai / isake Age hamArA deza bhI hamAre lie hamArA hai| usake bhI Age agara hama sacce hai aura jage hue haiM, to itaneme bhI hamArI tRpti nahIM hai| hama samUcI mAnavatAko, nikhila brahmAMDako, apanA pAnA cAhate hai / 'hama sabake hoM', 'saba hamAre hoM'yaha AkAMkSA gaharIse gaharI hamAre mAnasameM bidhI huI hai| yaha AkAMkSA apanI mukti-lAbha karanekI ora bar3hegI hii| usa siddhikI ora bar3hate calanA hI saccI yAtrA aura saccI pragati hai| ___ aba nirantara hotI huI pragatike bIca bilakula bhI guMjAiza nahIM hai ki hama apaneko samastase kATakara alahadA kara leM / vaisI pRthaktA bhrama hai, jhUTha hai / aura jahA~ usa pArthakyakI bhAvanAkA sevana hai, jahA~ pArthakya sahA nahIM varan Asakti-pUrvaka apanAyA jAtA
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI aura hindustAna vahA~ jIvana nisteja aura jar3a ho calatA hai / yahI pratigAmitA " hai, kyoki, isake siroM para kevala ahaMkAra hai aura mauta hai / isalie, hindIko bhI baMda rahane aura baMda rakhanemeM vizvAsa nahI karanA hogA / baMda to vaha hai hI nahIM, baMda isa jagatame kucha bhI " 1 1 nahIM hai / saba kucha sabake prati khulA hai / aura sAhitya vaha vastu hai 1 jo saba ora grahaNazIla hai / vaha sUkSma cintA - dhArAo ke prati bhI jAgarUka hai, halakA-sA sparza bhI use chUtA aura usapara chApa chor3atA ' hai / aisI avasthAmeM, hindIke sAhityako vizvakI sAhitya - dhArAoose alaga samajhanA bhUla hogI / AdAna-pradAna, ghAta- saMghAta, calatA hI rahA hai / hama jAneM yA na jAneM, vaha saMgharSa na kabhI rukA na ruka sakatA hai| Aja, jaba ki bAtacIta aura Ane-jAne ke sAdhana vidyugAmI ho gaye hai, usa saMgharSako kAfI spaSTatA me cInhA jA sakatA hai / ataH, Aja yadi hindIke prastuta sAhityako kanA ho to use isI parasparApekSAmeM rakhakara dekhanA hogA / aura isa prakArakI usa samyak-samIkSA aura vidvAn samIkSakoMkI hindIko zrAvazyakatA hai / AdamI AdamIke, deza dezake, dvIpa dvIpake, kSaNa kSaNa pAsase aura pAsa AtA jA rahA hai / nissandeha, isa aikyakI sAdhanAme mAnavatAko bar3e prayoga aura parizrama bhI karane par3a rahe hai| AdamI AdamI meM, deza dezameM, dvIpa dvIpame DAha aura baira bhI dIkhate hai / mahAyuddha hokara cukA hai; chuTa-muTa yuddha A~khoM-Age nitya prati ho rahe hai aura Asanna bhaviSya meM agale mahAyuddhakI ghaTAe~ chAI haiM / usa yuddhakI vibhISikA aba bhI manuSyake mAnasapara dabAva DAla rahI hai / 81 / *
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ para, cAhe mArga bikaTa ho, mAnavatAko usaparase baDhate hI calanA hai| merI aMtima pratIti hai ki jAne-anajAne apanI durbhAvanAo aura durvAsanAokI mArphata bhI hama aMtataH eka dUsareke nikaTa hI A rahe haiN| isase hameM parIkSaNoM aura viphalatAse ghabarAnA nahIM hogA aura lakSyaparase A~kha nahIM haTAnA hogaa| ___ jIvanakI AsthAko aura apanI aMtastha lauko sa~bhAle rakhakara vyakti rAhake Ubar3a-khAbar3ako pAra karatA, duHkha-viSAda jhelatA, jiye hI calatA hai / kabhI trAsase ghira jAtA hai, kabhI azraddhAse bhara pAtA hai / tava, vaha ekAMtame Uparake sUneko dekhatA aura do-eka bharI sA~sa chor3akara phira apane jIko kasakara cala par3atA hai| kabhI kabhI yaha sava-kucha bahuta bhArI ho AtA hai / yahA~ taka ki mRtyu use priya aura jIvana viSa mAlUma hotA hai / aise samaya, vaha AtmaghAta bhI kara baiThatA hai| lekina, jaba taka basa hai, vaha jIvanako bhAgyakI dhArAke sAtha Age kheye hI calegA / jIvanake anekAneka vyApAroke maMthanamese jo kaTutAkA, kalmaSakA, vyathAkA garala usake kaMThame bharatA hai, nAnAvidha upAyose vaha apane bhItarakI, AsthAke saMyogase usIko amRta banA legaa| use piyegA, pilAyegA, aura calatA rhegaa| __ isI vyathA-visarjanake yatnameM usa mAnavadvArA kalAke nAnA svarUpoko janma milatA hai aura sAhityako janma milatA hai| mAnavakI antastha jIvana-preraNA cuka bhale jAya, para cupa nahIM raha sakatI; aura vaha, binA caina, binA virAma, naye naye bhAvomeM abhivyakta hotI hai / usase jIvana-yApaname, jIvana-saMvardhaname, bala milatA hai, usase ekase dUsareko rasa milatA hai / 82
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ uThAI aura kisa balapara mai use calAtA bhI rahA / lekina, saca bAta yaha hai ki yadi mujhe svapnameM bhI kalpanA hotI ki merA likhA chApemeM A jAyagA to likhanekA dussAhasika karma mujhase na banatA / isIse jaba mai par3hatA hU~ ki Iza-kRpAse baharA bhI suna par3atA aura mUka bola uThatA hai, aura usa Iza-mahimAse paMgu bhI giri lA~gha jAtA hai, taba, yaha dekhakara ki maiM Aja likhatA hU~, mujhe usa saba anahonI ke honekA bhI vizvAsa ho jAtA hai| isalie, ghamaMDa-pAkhaMDakI saba bAta paramAtmA hI jAne / usakI kRpA hI huI hogI ki mai kucha likha bhI sakA, nahIM to---- lekina, use chor3ie / aba maiM pUchatA hU~ ki jo maiMne AraMbhameM likhA, kyA 'svAntaH sukhAya' likhA ! mujhe nahIM mAlUma / jo karatA hU~ maiM antaHmukhake lie karatA hU~ yA paristhitiyoMke kAraNa karatA hU~,yaha mai kucha khola kara samajha nahIM pAtA huuN| 'alabattA itanA jAnatA hU~ ki AraMbhame jo likhA, vaha kisI bhI prakAra, kisIke upakAra, sudhAra yA uddhArakA prayojana bA~dha kara maiM nahIM likha sakA thaa| maiM taba itanA ajJAtanAma, apane ApameM itanA saMtrasta, hIna, nirIha prANI thA ki parahitakI kalpanA hI usa samaya mujhe apanI viDambanA jAna pdd'tii| isalie, mai kisa prakAra ina carcAoMmeM jAU~ ki sAhitya-kalA kisake lie hai, athavA kisake lie ho ! yaha bAta mahattvapUrNa hogI, lekina, maiM usa bAremeM korA huuN| hA~, idhara Akara eka vizvAsa merI sArI cetanAme bharatA-sA jAtA hai ki jo kucha ho rahA hai, vaha saba-kucha 'eka' ke lie ho
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ , hindI aura hidustAna rahA hai usI eka 'se' aura usI eka 'meM' ho rahA hai / aura vaha eka hai, 'paramAtmA' / lekina, usa bAtako Apa merI salajja aparAdhasvIkRti, Confession, hI mAnie / usameM, ho sakatA hai ki, na kucha bhAvArtha mile, na caritArtha dIkhe / ho sakatA hai ki vaha pratIti merI asamarthatAkI pratIka ho / lekina, mai Arambhame hI kaha cukA hU~ ki ThIka ThIka mai kucha jAnatA nahIM hU~ / sAhitya kyo, kyA, kisake lie ? - isakI prAmANika sUcanA mai kahA~se lAkara dU~ ? aura jahA~se lAkara dU~ vahA~se Apa kyA svayaM nahIM le sakate jo merA ahasAna bardAzta kareM ? kaise likhA jAtA hai, isa vAreme kahaneko mere pAsa apanA anubhava aura udAharaNa hI ho sakatA hai| yaha kauna jAne ki kisa hada taka vaha Apake manonukUla hogA, yA prAmANika athavA vizvasanIya hogA / ? Ajakala mAnavakA samasta jJAna vaijJAnika bane taba ThIka samajhA jAtA hai / isa taraha, vaha sunizcita aura suprApta banatA hai aura tabhI prayojanIya banatA hai / so, avvala to jJAna hI mere pAsa nahIM, aura jo nijI vyaktigata kucha bodha-sA hai vaha vaijJAnika to hai hI nahIM / isalie, use mApa sahaja amAnya ThaharA de to mujhe kucha Apatti na hogI / z2indagIkA mantra kyA hai ? mere khyAlame vaha maMtra hai, prema / sUraja-dharatIko, gharatI - cAdako, zatru- zatruko, pitA-putrako, janmamRtyuko, 'mai' - 'tUko,' strI- puruSako, parasparAkarSaNa meM kauna thAma rahA hai ? vahI prema / virATkI zAzvata ananta mahimA aura hamArI kSarAjIvI apAra laghutA, jo ina donoMko paraspara sahya aura sambhava banAtA hai 91
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ vahI prema hai / mujhe jAna par3atA hai ki sAhityakA bhI dUsarA koI maMtra nahIM hai| premase bAhara hokara sAhityake arthameM kucha bhI jAnane yogya bAkI nahIM rhtaa| 'DhAI acchara premake par3he so paNDita hoya' yaha bAta nirI kalpanA mujhe nahIM mAlama hotI, sabase saccI saccAI mAlUma hotI hai| eka jagaha kabIrane bAlaka prahAdake muMhase gAyA hai mohe kahA par3hAvata Ala-jAla, morI paTiyApai likha deu 'zrIgopAla' / nA chohU~ re bAbA rAma nAma mokoM aura par3hanasoM nahIM kAma / kabIrakI bAnImeM usI premake mAhAtmyakA gAna mujhe suna par3atA hai / na UparakI uktikA, na kabIra-bAnIkA, yaha Azaya samajhA jAya ki saba par3hanA-likhanA chor3a denA hogA / para, yaha matalaba to z2arUra hai ki jo prema-vimukha hai, aisA, par3hanA ho yA likhanA, saba tyAjya hai / jisameM kevala buddhikA vilAsa hai, jisase apane bhItara sadbhAvanA nahIM jAgatI aura jagakara puSTa nahIM hotI, vaisA par3hanAlikhanA vRthA hai / aura yadi vaha paThana-pAThana niruddezya hai, to vRthAse bhI burA hai, hAnikAraka hai| galata samajhA jAU~, isa khatareko bhI uThAkara mai yaha pratIti apanI spaSTa kahanA cAhatA hU~ ki, jo jAnatA hai ki vaha vidvAn hai, aise mahApaMDitako sa~bhAlanekI zakti zAyada sAhityame nahIM hai / sAhitya jisa tarala manobhAvanAke talapara rahatA hai, aise mahApaDitakA sthAna usase kahIM bahuta U~cepara hI raha jAtA hai| 92
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI aura hindustAna jAna jAna kara jitanA jo maiMne jAnA hai vaha Upara kaha diyA hai| vaha ekadama kucha na jAnaneke barAbara ho sakatA hai| aisA ho, to kRpApUrvaka Apa mujhe kSamA kara de / zAyada, ApakI kRpA ke bharose hI usakA durlabha uThAkara, Upara kucha apane manakI nirarthaka-sI bAta kaha gayA hU~ | " Adhunika hindI - sAhityakI samIkSAme mai nahI jA sakU~gA / vaha adhUrA hai, aparyApta hai, para yaha bhI nizcita hai ki vaha saceta hai aura yatnazIla hai / vaha barAbara bar3ha rahA hai, gadyake kSetrame vaha tejasvitAkI ora bhI bar3ha calA hai / padyame sUkSmatAkI ora acchI pragati hai | hindI - sAhityame cahu~ -mukhatA bezaka abhI nahIM hai / vaha 1 isalie, ki jIvana hI abhI cahu~ora nahI khulA hai / parAdhIna dezameM rASTrIyatA itanI jarUrI - sI pravRtti ho jAtI hai ki vaha samUce jIvanako usI ora khIMcakara mAno nukIlA banAnekA prayAsa karatI hai| svAdhInatAkI z2arUrata hai to mukhyataH isIlie ki jiMdagI saba taraphakI mA~goMke lie khule aura phaile / anivAryatayA rASTrIya bhAvakI pradhAnatA apane sAhityameM rahI aura aba, jaba ki hindI rASTra-bhASA hai, 'saMbhAvanA hai ki usa prakArakI sAhityakI ekAMgitA dUra honeme kucha aura bhI samaya lage / Adhunika samAjavAda bhI sAhityakI sarvAGgInatAko saMpanna karanemeM vizeSa upayogI nahI ho rahA hai / upAya isakA yahI hai ki sAhityakAra vyApaka aura vistRta jIvanakI ora bar3he, nagarase gaoNvakI ora, gA~vase prakRtikI bhora, prakRtise paramAtmAkI ora bar3he / hamAre sAhityakArako gaNa-vAyu, zuddha jIvana aura AsamAnakI adhika AvazyakatA hai| vaha - 93
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ nagara-jIvanakI kRtrima samasyAoMse ghuTatA jA rahA hai / usako zaharakI taMga galiyo aura saTI dIvAroko lA~ghakara, na ho to tor3akara, khule maidAname sA~sa lene bar3hanA cAhie / usase pheMphar3e majabUta hoMge aura sabakA bhalA hogaa| hindI-sAhityake sambandhameM bAta karate hue yaha kahanA bhI jarUrI mAlUma hotA hai ki jaise sucArutAke lie vyaktime vividha vRttiyoMkA sAmaMjasya Avazyaka hai, usI bhA~ti, sAhityameM Adarzonmukha bhAvanAoM aura pariNAmoMke sAmaMjasyakI ora hameM dhyAna denA hogaa| aisA na honese sAhitya jaba ki romAMTika (=kalpanA-vilAsI ) ho uThatA hai taba usakI oTa lenevAlA jIvana saMgati-hIna aura uthalA ho calatA hai / kalpanAkA vilAsa tathya vastu nahIM hai / isa prakAra, jo adhyAtmakA athavA darzana-jJAnakA vAtAvaraNa banatA hai vaha bhrAmaka hotA hai, preraka nahIM hotaa| vaha chalameM DAlatA hai, bala nahIM detaa| svapna khUba manorama ho, para vaha svapna hI hai to kisa kAmakA ! usI svapnakI kImata hai jisake pIche preraNA,-Will bhI hai / aura aisA svapna svapna kama, saMkalpa adhika ho jAtA hai / sAhityake mUlameM yadi kalpanA hai to vaha zraddhAmUlaka hai; anyathA, viveka-viyukta kalpanA dhokhA de sakatI hai, nirmANa aura sarjana nahIM kara sktii| yUropake sAhityako jo bAta prabala banAtI hai vaha usakI yahI preraka zakti hai / svama unake utane U~ce na ho, aura nahIM haiM, lekina, unake saMkalpoM aura una svamome utanI dUrI bhI nahIM hai ki virodha mAlUma ho / mana-vacana-karmakA yaha sAmaMjasya,--yaha aikya, hI asalI tattva hai| isa samanvayase manako bhAvanA adhika preraka, vacana
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI aura hindustAna adhika saphala aura karma adhika sArthaka banatA hai / isa ekatAke sAtha tIno ( bhAvanA, zabda, kRtya ) alaga alaga bhI apane ApameM satyatara banate hai / usa ekatAke abhAva me tIno jhUTha ho jAte haiM / tabhI to pramattakA svama, dambhIke mukhakA zAstra - vacana, aura pAkhaNDIkA dharma-karma apane Apame sundara hote hue bhI asatya ho jAtA hai / rAjanIti se adhika sAhityake kSetrame yaha ekatA jarUrI hai / kyoki sthUla karmakA pariNAma to thor3A bahuta hotA bhI hai para zabda meM to vaisI sthUla zakti hai nahIM, usame utanI hI zakti hai jitanI apane prANose hama usame DAla sakate haiM / ataH, sAhityakAra ke lie mana-vacana-karma kI ekatA sAdhanA jarUrI mAnanA cAhie / eka bAta aura, aura basa / eka prakArase vaha Upara bhI A gaI hai, para usako spaSTa kaha denA bhalA hI ho sakatA hai / vaha yaha ki hamako sabake prati vinayazIla honA hogA / avinaya jar3atA hai / jIvana pavitra tatva hai aura sAhityake nikaTa, kyoMki, saba kucha sajIva hai isase sAhitya - rasikake lie saba kucha pavitra hai / usake maname kisIke lie abajJA nahIM ho sktii| aisI avajJAke mUlame ahaMkAra aura pUrNatA hai / isa bAtake saMbaMdha me adhikase adhika sAvadhAnI bhI isalie kama hai ki Aja cAro ora rAjanItika pracArake kAraNa sahAnubhUtikI maryAdA - rekhAe~ khIca dI gaI hai aura prema daloMme baeNTa gayA hai| isa bhA~ti avajJAkI bhAvanA sahaja bhAva meM ghara kara jAtI hai aura vaha upayukta bhI jAna par3ane lagatI hai / para nizcaya rakhie ki 95
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ anAdarakI bhAvanAmese koI nirmANa nahIM ho sktaa| sarjana slehadvArA hI saMbhava hai| para yahA~ bhUla na ho / jIvana nirI mulAyama cIz2a nahIM hai| vaha yuddha hai / vaha itanA satya hai ki kAla bhI use kabhI tor3a nahIM sakatA / niraMtara hotI huI mRtyuke vAvajUda jIvanako dhArA anavacchinna bhAvase bahatI calI A rahI hai, bahatI calI jaaygii| satyako sadA hI asatse morcA lenA hogA, jabataka vyakti hai taba taka yuddha hai| vahA~ koI samajhautA nahIM hai, aura koI aMta nahIM hai| para yuddha kisase ? vyaktise nahIM, ghanIbhUta mailase / pApIse nahIM, pApase / kyoMki jise pApI mAnA hai, usake bhItara AtmAkI Aga hai aura Aga sadA ujjvala hai| vaha pApako kSAra karatI hai| yaha ..pApase aDiga bhAvase jUjhanekI kSamatA pApIko prema aura usake bhItarakI Agame vizvAsa karanekI sAdhanAmese paavegii| maine ApakA bahuta samaya liyaa| isa samayameM jo sUjhA hai mai. kahatA rahA huuN| Apa mere prati karuNAzIla hue to mai yaha apanA kama lAbha nahIM mAnUMgA / Apa dekhate to hai ki ApakI kRpAkA maine kaisA phAyadA uThA liyA hai| mai usa sabake lie Apase kSamA cAhatA hU~ aura Apako phira dhanyavAda detA huuN|
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ premacandajIkI kalA zrIpremacandajIkA tAz2A upanyAsa ' g2abana ' hAla hI nikalA hai / nikalA tabhI maine ise par3ha liyaa| lekina, jo mujhe vaktavya ho sakatA hai, vaha likhatA aba hU~ | cIz2ako samajhane aura pustakake asarako ThaMDA hone deneke lie maiMne kucha samaya le liyA hai| ThaMDA hokara bAta kahanA ThIka hotA hai, jaba vyakti pustakase apaneko alahadA khar3A karake mAno usapara sarvabhakSI nigAha DAla sake / premacandajI hindIke sabase bar3e lekhaka hai / hama hindIbhASAbhASI unake mUlyako ThIka A~ka nahIM skte| hama citrake itane nikaTa hai ki usakI vividhatA, usakA raMga-vaiSamya hameM pracchanna kara detA hai; usameM nivAsa karatI huI aura usa citrako sajIvatA pradAna karatI huI ekatA hamArI pakar3ane nahIM aatii| jo ekAdha dazAbdi athavA ekado bhASAkA aMtara bIcame DAlakara premacandako dekhege, ve, merA anumAna hai, premacandako adhika samajheMge, adhika sarAheMge / vartamAnakI apekSA bhaviSya meM aura hindIko chor3akara jahA~ anuvAdodvArA anya bhASAoMme pahu~ceMge, vahA~ unako vizeSa sarAhanA prApta hogI / lekina, yatnadvArA hama apanI dRSTimeM kucha kucha vaisI kSamatA lA sakate hai ki bahuta pAsakI cIz2ako mAnoM itanI dUrase dekha sake ki vaha hameM apanI sampUrNatAmeM, apanI ekatAmeM, dIkhe / agara racanAoke bhItara paiThakara, mAnoM isa sIr3hIse, hama racanAkArake hRdayameM pahu~ca 97 7
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ jA~ya jahA~se ki usakI racanAoMkA udgama hai aura jahA~se use ekatA prApta hotI hai, to hama rasame DUba jAyeM / __ apane bhItarake sneha, sahAnubhUti aura kauzalako vividha bhA~tise kalamakI rAha utAra kara kalAkArane tumhAre sAmane lA rakkhA hai| tuma una zabdoM, bhASA, plATa, aura plATake pAtroMkA mAnoM sahArA bhara lekara yadi hRdayameMse phUTate hue jharanoM taka pahu~ca jA sakate ho, to vahA~ snAna karake AnaMdita aura dhanya ho jAoge / nahIM to, kAlijIya vidvAnakI taraha usakI bhASAkI khUbI aura truTi aura usake vyAkaraNakI nirdoSatA-sadoSatAme phaMse rahakara usakI chAna-bInakA maz2A le sakate ho| mujhe vyAkaraNakI cintA par3hate samaya bahuta nahIM rahatI / bhASAkI custIkA yA zithilatAkA dhyAna usIke dhyAnakI garajase mai nahIM rakha pAtA / bhASAkI khUbI yA kamIko, sampUrNa vastuke marmake sAtha usakA kisI na kisI prakAra sAmaMjasya baiThAkara, maiM dekha lenA cAhatA huuN| ataH, yaha nahIM ki mai usa orase nitAMta udAsIna yA kSamAzIla ho rahatA hU~, kintu vahA~ samAta karake nahIM baiTha rhtaa| premacaMdajIkI kalamakI dhUma hai / bezaka, vaha dhUmake lAyaka hai| unakI custa-durusta bhASApara, unake sujar3ita vAkyopara, mai kisIse kama mugdha nahIM huuN| bAtako aisA sulajhAkara kahanekI Adata, maiM nahIM jAnatA, maiMne aura kahIM dekhI hai| bar3Ise bar3I bAtako bahuta ulajhanake avasarapara aise sulajhA kara, thor3ese zabdoMmeM bharakara kucha isa tarahase kaha jAte haiM jaise yaha gUDha, gaharI, apratyakSa bAta unake lie nityaprati gharelU vyavahArakI jAnI-pahacAnI cIz2a ho / isa taraha, jagaha
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ premacandajIkI kalA jagaha unakI racanAoMmeM aise vAkyAMza bikhare bhare par3e hai, jinheM jI cAhatA hai ki AdamI kaMThastha kara le / unameM aisA kucha anubhavakA marma bharA rahatA hai! premacandajI tattvakI ulajhana kholanekA kAma karate haiM, aura vaha bhI saphAI aura sahajapanake sAtha / unakI bhASAkA kSetra vyApaka hai, unakI kalama saba jagaha pahu~catI hai; lekina, aMdherese aMdheremeM bhI vaha dhokA nahIM detI / vaha vahA~ bhI saralatAse apanA mArga vanAtI calI jAtI hai / sudarzanajI aura kauzikajIkI bhI kalama var3e maje-majemeM calatI hai, lekina, jaise vaha sar3akopara calatI hai, ulajhanoMse bhare vizleSaNake jaGgalame bhI usI taraha saphAIse apanA rAstA kATatI huI calI calegI, isakA mujhe paricaya nahIM hai| spaSTatAke maidAname premacanda sahaja avijeya haiN| unakI bAta niti, khulI, nizcita hotI hai| apane pAtroko bhI suspaSTa, cAroM orase sampUrNa banA kara vaha sAmane lAte hai| unakI pUrI mUrti sAmane A jAtI hai / apane pAtroMkI bhAvanAoke utthAnapatana, ghAta-pratighAtakA pUrA pUrA nakazA vaha pAThakake sAmane rakha dete haiN| tadgata kAraNa, pariNAma, usakA aucitya, usakI anivAryatA Adike saMbandhame pAThakake hRdayameM saMzayakI guMjAyaza nahIM raha jaatii| isalie, koI vastu unakI racanAme aisI nahIM AtI jise asvAbhAvika kahaneko jI cAhe, jisapara vismaya ho, prIti ho, balAt zraddhA ho / sabakA paripAka isa taraha kramika hotA hai, aisA lagatA hai, ki mAnoM bilkula avazyambhAvI hai / apane pAThakake sAtha mAnoM ve apane bhedako bA~Tate calate haiM / aMgrejImeM yoM 99
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ kahage ki vaha pAThakako Confidence me, vizvAsameM, le lete hai / amuka pAtra kyo aba aisI avasthA meM hai,-pAThaka isa bAremeM asamaMjasame nahI rahane diyA jAtA / saba-kucha use khola kholakara batalA diyA jAtA hai| isa taraha, pAThaka sahaja rUpame pustakakI kahAnIke sAtha Age bar3hatA jAtA hai, isameM use apanI orase buddhi-prayogakI AvazyakatA nahIM hotI,--pAtroMke sAtha mAno usakI sahaja jAna-pahacAna rahatI hai / isalie, pustakameM aisA sthala nahI AtA jahA~ pAThaka anubhava kare ki vaha pAtrake sAtha nahIM cala rahA hai,--jarA rukakara usake sAtha ho le / vaha pustaka par3haneko z2arA thAmakara apaneko sa~bhAlanekI jarUratame nahIM pdd'taa| aisA sthala nahIM AtA jahA~ Aha khIMcakara vaha pustakako banda karake paTaka de aura kucha dera A~sU DhAlane aura pochanemeM use lagAnA par3e aura phira, turata hI phira par3hanA zurU kara de / pAThaka bar3I dilacaspIke sAtha pustaka par3hatA hai, aura usake itane sAtha sAtha hokara calatA hai ki kabhI usake jIko jorakA AghAta nahIM lagatA jo barabasa use rulA de| __gabana meM mArmika sthala kama nahIM haiM, para, premacandajI aise vizvAsa aisI maitrI aura paricayake sAtha saba-kucha batalAte hue pAThakako vahaoN taka le jAte hai ki use dhakkA-sA kucha bhI nahIM lgtaa| vaha sAre rAste-bhara prasanna hotA huA calatA hai, aura apane sAthI graMthakArakI jAnakArIpara, kuzalatApara, aura usake apane prati vizvAsapara, jagaha jagaha mugdha ho jAtA hai| paga-pagapara use patA calatA rahatA hai ki isa kahAnIke svarga se usakA hAtha pakar3akara le jAtA huA usakA pathadarzaka bar3A sahRdaya aura
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ premacandajIkI kalA vilakSaNa puruSa hai / pAThaka bilakula usakA hokara rahaneko taiyAra hotA hai / yaha bahuta satarka aura ubuddha hokara nahIM calatA, kyoki, use bharosA rahatA hai ki graMthakAra use chor3akara idhara-udhara bhAga nahIM jAyagA, usako sAtha liye clegaa| isalie, graMthakArako bhAgakara chunekA abhyAsa karake usake sAtha rahane aura, isa prakAra, aparicita rAstepara jhaTakoM-dhakkoMko khAte kabhI unapara ha~sate aura kabhI rote hue calanekA majA pAThakako nahIM milatA; para pAThaka isa svAdako bhI cAhatA hai| maiM 'gabana' paDhate hue kahIM bhI ro nahIM pdd'aa| ravIndrakI ekAca kitAba par3hanemeM, baMkima par3haneme, zarada par3hanemeM, kaI bAra barabasa A~khoMmeM oNsU phUTa Aye hai| phira bhI, premacandakI kRtiyoMse jAna par3atA hai ki mai unake nikaTa A jAtA hU~, unapara vizvAsa karane lagatA huuN| zarada par3hate hue kaI bAra gussemeM maine usakI kRtiyoko paTaka diyA hai, aura rote rote use kosaneko jI kiyA hai / 'kambakhta na jAne hameM kitanA aura taMga karegA!', isa bhAvase phira usakI pustaka uThA kara par3hanA zurU kara dI hai| aisA mere sAtha huA hai| isake pratikUla, premacandakI kRtiyose unake prati anajAne sammAna aura paricayakA bhAva utpanna hotA hai| zarada aura kaI anyakI racanAe~ par3hate vakta jAna par3atA hai jaise inake lekhaka hamase paricaya banAnA nahIM cAhate; hamArI, arthAt pAThakakI, inhe bilakula parvAha nahIM hai| hamAre bhAvoMkI rakSA karanekI inheM bilkula cintA nahIM hai| jaise hamArA jI dukhatA hai yA nahIM dukhatA, hama nArAz2a hote haiM yA khuza, hame acchA lagatA hai yA burA, isake 101
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ usa vedanAko hRdayaMgama karake hama phira tanika javAharalAlakI jIvana- dhArAkI ora mur3e aura srotapara pahu~ceM-- yuvA neharUne jIvanameM praveza kiyA hai / utsAha usake manameM hai, prema aura prazaMsA tathA sampannatA usake cAroM ora hai aura sAmane vistRta jIvana ke aneka prazna hai, aneka AkAMkSAe~ aura bhaviSyakI yavanikAke zanaiH zanaiH khulane kI pratIkSA hai| abhI to vaha ajJeya hai, a~dherA hai / javAna neharU prazAse bharA hai / AzA hai, isIlie asaMtoSa hai| bhaviSya ke prati utkaMThA hai, kyoMki vartamAnase tIvra tRpti hai| vaha vilAyata meM rahA hai, vahIM palA hai / jAnatA hai, Az2AdI kyA hotI hai / jAnatA hai, z2indagI kyA hotI hai / sAhitya par3hA hai aura usake manameM svapna haiM / lekina, aba yahI AdamI hindustAnameM kyA dekhatA hai ? dekhatA hai gulAmI ! dekhatA hai gaMdagI !! dekhatA hai nipaTa garIvI !!! usake manameM huA ki yaha kyA andhera hai ? yaha kyA gajaba hai ! usakA mana chaTapaTAne lgaa| aise aura bhI yuvA the jo parezAna the / - jahA~-tahA~ rASTrIya yatna cala rahe the / vaha idhara gayA udhara milA, para kahIM tRpti nahIM milI / ye loga aura aise svarAjya lege ! - vaha zAnta rahane lagA / jinakA prazaMsaka thA unakI AlocanA usake manameM jAgane lagI / vaha yuvaka thA Adarzonmukha, adhIra, sampanna aura vidvAn | kucha vaha cAhane lagA jo vAstava itanA na ho jitanA svapna ho / para, svapna to zarIra hotA hai aura mAnava sazarIra / svapna bhalA kaba kaba deha dhAraNa karate haiM ? lekina, isa javAharakA -mana usIkI mA~ga karane lagA / usake chaTapaTAte manane kahA ki ye 110
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ neharU aura unakI 'kahAnI' udAra, libarala loga bUr3he haiM / ye krAntikArI loga bacce hai| homarUlameM kyA hai ? samAja-sudhArase na clegaa| ye choTe choTe yatna kyA kAma AyeMge? are! kucha aura cAhie, kucha aura !-bairisTara javAharakI sampannatA aura usakI par3hAIne usame bhUkha lahakAIkucha aura, kucha aura !! __aura javAharalAlako vaha 'kucha aura' bhI milA / svapna cAhatA thA, vaha svapna bhI milA ! javAharalAlako gA~dhI milA!! ____ javAharalAlane apane pUre balase gA~dhIkA sAtha pakar3a liyA / sAtha pakar3e rahA, pakar3e rhaa| para gA~dhI yAtrI thaa| javAharane apane rAstepara gaoNdhIko pAyA ho aura, isa taraha, use apane hI mArgapara gA~dhIkA sAtha mila gayA ho, aisI to bAta nahIM thI / isalie, thor3I hI dUra calanepara javAharalAlake manameM uThane lagA, ' haiM, yaha kyA ' maiM kahA~ jA rahA hU~ ? kyA yahI rAstA hai ? yaha AdamI kahA~ liye jA rahA hai ! haiM, yaha AdamI saccA jAdUgara bhI hai ! lekina, mujhe to sa~bhalanA caahie| gA~dhIkA sAtha to pakar3e rahA, lekina, zaMkAe~ usake manameM gaharA ghara karane lgii| lekina, jaba sAtha pakar3A, to chor3anevAlA javAharalAla nahIM / ho jo ho| aura vaha apanI zaMkAoMko apane manameM hI ghoMTa ghoTa kara pInekA yatna karane lgaa| ___ usake mana meM kleza ho AyA / zaMkAe~ dAbe na dabatI thii| usane Akhira lAcAra ho jAdUgara gA~dhIse kahA-Thaharo, z2arA mujhe batAo ki yaha kyA hai ! aura vaha kyA hai ! Ao, hama z2arA Thahara kara safarake bAremeM samajha-bUjha to leN| 111
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ gA~dhIne kahA-yaha to yaha hai aura vaha vaha hai / mai jAnatA hU~, saba ThIka hai / para Thaharo nahIM, cale clo| ___ javAharane kahA- Thaharo! Thaharo!! vinA samajhe cUke mai nahIM clegaa| gA~dhIne kahA- yaha bahuta jarUrI bAta hai| z2arUra samajha-bUjha lo| lekina maiM claa| __ gA~dhI rukA thA ki cala pdd'aa| javAharalAlane kahA-calanemeM mai pIche nahIM hU~, lo, maiM bhI sAtha huuN| lekina, samadUM vUma~gA z2arUra / gA~dhIne calate calate kahA-haoN ! hA~!! z2arUra ! lekina, javAharalAlakI muzkila to yaha thI ki gA~dhIkA dharma usakA dharma nahIM thaa| gA~dhI bar3I dUrase calA A rahA thA / jAnatA thA ki kisa rAha jA rahA hU~ aura kahA~ jA rahA huuN| javAharalAla parezAna, jAneke lie adhIra, eka jagaha kisI svapna dUtakI rAha dekha rahA thaa| usane koI rAha nahIM pAI thI ki pAyA gA~dhI / aura javAhara usI rAha ho liyA / para, usa rAhapara use tRti milatI to kaise ? harekako apanA mokSa Apa banAnA hotA hai| isase, apanI rAha bhI Apa banAnI hotI hai, yaha to sadAkA niyama hai / isalie, calate calate ekAeka paTaka kara javAharalAlane gaoNdhIse kahA- nahIM! nahIM !! nahIM !!! maiM pahale samajha lU~gA aura bUma luuNgaa| suno to, ikonaoNmiksa yaha kahatI hai aura paoNliTiksa vaha / aba batAo, hama kyoM na samajha-bUjha leM ! ___ gA~dhIne kahA-~-z2arUra samajha lo aura z2arUra bUjha lo| ikonaoNmiksakI bAta bhI suno / para rukanA kaisA? merI rAha lambI hai! 112 kyoM na z2arUra rukanA katA
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ neharU aura unakI 'kahAnI' javAharalAlane kahA- maiM baccA nahIM hU~ / gA~dhIne kahA - tuma vIra ho / javAharalAlane kahA--mai hArA nahIM hU~, calanA nahIM chohU~gA / gA~dhIne kahA- cale to calo / | vaha yAtrA to ho hI rahI hai| lekina, javAharalAlake manakI pIr3A bar3ha jAtI hai / usake bhItarakA kleza bhItara samAtA nahIM hai / - gA~dhI svapna - puruSakI bhA~ti use milA / aba bhI vaha jAdUgara hai !.... lekina, are ! yaha kyA bAta hai ! dekho, paoNliTiksa yaha kahatI hai, ikonaoNmiksa vaha kahatI hai| aura gA~dhI kahatA hai, dharma / dharma I dakiyAnUsI bAta hai ki nahIM !....hai gA~dhI mahAn, lekina, AAkhira to AdamI hai| pUrI taraha par3hane-par3hAnekA use samaya bhI to nahIM milA / inTaranezanala paoNliTiksa z2arA vaha kama samajhe, isameM acarajakI bAta kyA hai ?.... aura hA~, kahIM yaha rAstA to galata nahIM hai ?.... paoNliTiksa....ikonaoNmiksa.... lekina gA~dhI mahAn hai, saccA netA hai / javAharalAlane kahA ---- gA~dhI, suno, tumheM ThaharanA z2arUra pdd'egaa| hamAre pIche lAkhoMkI bhIr3a, yaha kAMgresa, A rahI hai| tuma aura hama cAhe gaDDhe meM jAya~, lekina kAMgresako gaDDhe meM nahIM bheja sakate / batAo, yaha tumhArA svarAjya kyA hai jahA~ hama sabako liye jA rahe ho ? gaoNdhIne kahA -- lekina Thaharo nahIM, calate clo| hA~, svarAjya ? vaha rAma-rAjya hai | - rAma-rAjya ! lekina hamako to svarAjya cAhie, Arthika, rAjanItika, saaskRtik...| 113
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ - hA~ ! hA~ !! ThIka to hai, Arthika, rAjanItika.... para dhIme na par3o, cale calo / -- dhIme ! lekina, ApakA rAstA hI galata ho to ! - sahI honekI zraddhA nahIM hai to avazya dUsarA rAstA dekha lo / maiM jA rahA hU~ / javAharalAla samajhane-bujhaneko Thahara gayA / gA~dhI apanI rAha kucha Age bar3ha gayA / javAharalAlane cillAkara kahA - lekina suno ! are jarA suno to !! tumhArA rAstA galata hai / mujhe thor3A thor3A sahI rAstA dIkhane lagA hai / gA~dhI ne kahA- hA~ hogA, lekina javAhara, mujhe lambI rAha taya karanI hai / tuma mujhe bahuta yAda rahoge / javAharalAlako eka guru milA thA, eka sAthI / vaha kitanA javAharalAlake manameM basa gayA thA ! usakA pyAra javAharalAlake manameM aisA z2indA hai ki khuda usakI jAna bhI utanI nahIM hai / usakA sAtha aba chUTa gayA hai| -- lekina, rAha to vaha nahIM hai, dUsarI hai, yaha bAta bhI usake manake bhItara bola rahI hai / vaha aise bola rahI hai jaise bukhAra meM nabz2a / vaha kare to kyA kare ! 'itanemeM pIchese kA~gresakI bhIr3a A gaI / pUchA - javAhara, kyA bAta hai ! hA~pha kyoM rahe ho ? ruka kyoM gaye ? javAharalAlane kahA-- rAstA yaha nahIM hai / bhIr3ake eka bhAgane kahA --- lekina, gA~dhI to vaha jA rahA hai ! javAharalAlane kahA- hA~, jA rahA hai| gA~dhI mahAn hai / lekina, rAstA yaha nahI hai| paoNliTiksa aura kahatI hai| 114
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ neharU aura unakI kahAnI bhIr3ameMse kucha logoMne kahA-ThIka to hai / rAstA yaha nahIM hai| hama pahalese jAnate the, Ao jarA sustA leM, phira lautteNge| javAharalAlane kahA-hA~, rAstA to yaha nahIM hai aura Ao jarA sustA bhI leM / para lauTanA kaisA ? dekho, dAyeM hAtha rAstA jAtA hai| idhara calanA hai| bhIDameMse kucha logoMne kahA lekina gA~dhI...? javAharalAlakA kaNTha AI ho aayaa| bar3I kaThinAIse usane kahA-gA~dhI mahAn hai, lekina rAstA... ___ Age javAharalAlase na bolA gyaa| vANI ruka gaI, A~khoMmeM A~sU A gye| isapara logoMne kahA-javAharalAlakI jaya ! kuchane vahI purAnA ghoSa uThAyA-gA~dhIkI jaya ! aura gA~dhI usI rAstepara Age calA jA rahA thA jahA~ ina jayakArokI AvAz2a thor3I thor3I hI usa taka pahu~ca skii| . Uparake kalpanA-citrase javAharalAlakI vyathAkA anubhava hameM laga sakatA hai / usa vyathAkI kImata pratikSaNa use denI par3a rahI hai, isIse javAharalAla mahAn hai / usa vyathAkI dhvani pustakame vyApI hai, isIse pustaka bhI sAhitya hai / jisakI ora barabasa mana usakA khiMcatA hai, usIse buddhikI lar3AI Thana par3I hai| zAyada, bhItara jAnatA hai, yaha saba buddhi-yuddha vyartha hai, lekina vyarthatAkA cakkara ekAeka kaTatA bhI to nahIM / buddhikA phera hI jo hai / Aja usIke vyUhameM ghusakara yoddhAkI bhA~ti javAharalAla yuddha kara rahA hai, para nikalanA nahIM jaantaa| 115
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ yahA~ mujhe apane hI ve zabda yAda Ate hai jo na jAne kahA~ likhe the"While Gandhi is a consummation, Jawaharlal is a noble piece of tragedy. Describe Gandhi as inhuman if you please, but Jawaharlal is human to the core. May be, he is concertingly so." jahA~se javAharalAla dUsarI rAha TaTolate haiM aura apanA mata-bheda spaSTa karate dIkhate haiM, usI sthalase pustaka kahAnI ho jAtI hai / vahA~ jaise lekhakameM apane prati taTasthatA nahIM hai / vahA~ lekhaka mAno pAThakase pratyAzA rakhatA hai ki jise maiM sahI samajhatA hU~, use tuma bhI sahI samajho, jise galata kahatA hU~ use galata / vahA~ lekhaka darzaka hI nahIM, pradarzaka bhI hai| vahA~ bhAvanAse Age bar3hakara vAsanA bhI A jAtI hai| yoM vAsanA kisameM nahIM hotI! vaha mAnavakA haka hai| lekina, lekhakakA apanI kRtimeM vAsanA-hInakA hI nAtA kharA nAtA hai| vahI ArTIisTaka hai / javAharalAlakI kRtimeM vaha zrA gayA hai jo inArTisTika hai, asundara hai / Adhunika rAjanIti (yA kaho kAMgresa-rAjanIti) meM nisa samayase adhikArapUrvaka praveza karate haiM, usI samayase apane jIvanake paryavekSaNameM lekhaka javAharalAla utane nissaga nahIM diikhte| ___ Atmacarita likhanA eka prakArase Atma-dAnakA hI rUpa hai| nahIM to, mujhe kisaki jIvanakI ghaTanAoMko jAnane athavA apane jIvanakI ghaTanAoMko jatAnese kyA phAyadA ! paristhitiyA~ sabakI alaga hotI haiN| isase ghaTanAe~ bhI sabake jIvana meM eka-sI nahIM ghaTa sakatIM / lekina, phira bhI, phAyadA hai / vaha phAyadA yaha hai ki dUsareke jIvanameM hama apane jIvanakI jhA~kI lete haiN| jIvana-tattva, 116
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ neharU aura unakI 'kahAnI' saba jagaha eka hai aura hara eka z2indagImeM vaha hai jo hameM lAbha de sake / vastutaH jIvana eka krIr3A hai| sabakA pArTa alaga alaga hai / phira bhI, ekakA dUsarese nAtA hai / lekina, yadi eka dUsarese kucha I pA sakatA hai to vaha usakA AtmAnubhava hI, ahaMtA nahIM / isa bhA~ti, Atma-carita apanI anubhUtiyoMkA samarpaNa hai / javAharalAlajIkA Atma-carita sampUrNataH vaha hI nahIM hai| usake samarpaNake sAtha Aropa bhI hai, Agraha bhI hai / lekhakakI apanI anubhUtiyA~ hI nahIM dI gaI haiM, apane abhimata, apane vidhi - niSedha, apane matavizvAsa bhI diye gaye hai aura isa bhA~ti diye gaye hai ki ve svayaM itane sAmane A jAte hai ki lekhakakA vyaktitva pIche raha jAtA hai / yahA~ kyA eka bAta mai kahU~ ? aisA lagatA hai ki vidhAtAne javAharalAlame prANoMkI jitanI zreSTha pU~jI rakkhI usake anukUla paristhitiyA~ denekI kRpA usane unake prati nahIM kI / paristhitiyoMkI jo suvidhA jana-sAmAnyako milatI hai, usase javAharalAlako vaMcita rakkhA gayA hai / javAharalAlajIko vAjiba zikAyata ho sakatI hai ki unheM U~ce gharAne aura saba sukhasuvidhAoM ke bIca kyoM paidA kiyA gayA ! isa durbhAgyake lie javAharalAla sacamuca ruSTa ho sakate haiM aura koI unheM doSa nahIM de sakatA / isa khuza aura badanasIbIkA pariNAma Aja bhI unake vyaktitvameMse ghulakara sApha nahIM ho sakA hai| vaha haThIle samAjavAdI haiM, itane rAjanItika haiM ki bilkula dehAtI nahIM haiM / so kyoM ? isIlie to nahIM ki apanI sampannatA 117
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura kulInatA ke viruddha unake manameM cunautI bharI rahatI hai ! vaha vyaktitvameM unake hala nahI ho sakI hai, phUTatI rahatI hai aura unheM becaina rakhatI hai / bIsase caubIsa varSa takakI vyavasthAkA yuvaka sAmAnyatayA apaneko duniyAke zrAmane- sAmane pAtA hai / use jhagar3anA par3atA hai taba jInA usake lie sambhava hotA hai| duniyA usako upekSA detI hai aura usakI Takkarase usa yuvAmeM zrAtma- jAgRti utpanna hotI hai / cAhe to vaha yuvaka isa saMgharSameM DUba sakatA hai cAhe camaka sakatA hai| itihAsa ke mahApuruSoM meM eka bhI udAharaNa aisA nahIM hai jahA~ vidhAtAne unheM aise jIvana-saMgharSakA aura vipattiyoMkA dAna denemeM apanI orase kaMjUsI kI ho| para, mai kyA Aja vidhAtAse pUcha sakatA hU~ ki javAharalAlako AtmA dekara, javAharalAlakI kisa bhUlase, usane lAr3a-pyAra aura prazaMsA - svIkRti ke vAtAvaraNa meM panapaneko lAcAra kiyA ? maiM kahatA hU~, vidhanAne yaha chala kiyA / pariNAma zAyada yaha hai ki javAharalAla pUrI taraha svayaM nahIM ho * sake / vaha itane vyaktitva nahIM ho sake ki vyakti rahe hI nahI / thiyarI unako nahI pAne calatI, vahI usako khojate haiN| zAstrIya jJAnakI Tekana unakI Tekana hai, hA~, zAstra yAdhunika haiM / ( pustakame kitane aura kaise kamAlake repharensa aura udAharaNa haiM ! ) zAstra unake mastaka meM hai, dilameM nahI / dilameM zAstrakA sAra hI pahu~catA hai, bAkI chUTa jAtA hai| isIse anajAnameM vaha zAstra ke prati zravajJAzIla ho jAte haiN| eka 'ijma' kA sahArA lete haiM, dUsare 'iz2moM ' para 118
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ neharU aura unakI 'kahAnI' prahAra karate haiN| saca yaha hai ki vaha pUre javAharalAla nahIM ho sake hai tabhI eka 'isTa ' ( sozalisTa ) haiM aura, dhyAna rahe, vaha paitRka 'ijma' nahIM hai / cU~ki una samasyAoMse unheM sAmanA nahIM karanA par3A jo Aye dinakI AdamIkI bahuta karIbakI samasyAe~ haiM, isIse unake manameM jIvana - samasyAoM ke atirikta aura alaga tarahakI bauddhika samasyAe~ ghira AI / AdamIkA mana aura buddhi khAlI nahIM rahate / sacamucakI unheM ulajhana nahIM hai, to vaha kucha ulajhana banA lete haiM / jIvana - samasyA nahIM to buddhi- samasyAko ve bauddhika rUpa hI de dete hai| kyA yaha isIse hai ki unakI bauddhika cintA roTI aura kapar3eke rAjanItika progrAmase jyAdA ulajhI rahatI hai, kyoki, roTI aura kapar3e kI samasyA ke sAtha unakA romAMsakA sambandha hai| - sthUla abhAvakA jIvana unake lie romAMsa hai| kyA aisA isIlie hai ki unakA vyAvahArika jIvana jaba ki dehAtI nahIM hai taba buddhi usI dehAta ke sthUla jIvanakI ora lagI rahatI hai ! aura loga to calate dharatIpara hai, kalpanA AsmAnI karate hai / javAhalAlajIke sAtha hI yaha niyama nahIM hai| kyA hama vidhAtAse pUcha sakate haiM ki yaha viSamatA kyoM hai ? javAharalAlajIko dekhakara mana prazaMsAse bhara jAtA hai / pustaka par3hakara bhI mana kucha sahame binA na rahA / jaba usa caharepara jhallAhaTa dekhatA hU~, jAnatA hU~ ki isake pIche hI pIche muskarAhaTa A rahI hai / 119
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ para unakA muskArAtA ceharA dekhakara bhaya-sA hotA hai ki agalI hI ghar3I inheM kahIM jhIMkanA to nahIM par3egA ! pustakameM usI raIsa aura kulIna, lekina milanasAra, vedanAmeM bhInI, khulI aura sApha tabIyatakI jhalaka milatI hai| manakA khoTa kahIM nahIM hai, para miz2Aja jagaha jagaha hai| nikaTa bhUta aura vartamAna jIvanake prati asaMlagnatA pustakameM pramANita nahIM huI hai, phira bhI, eka vizeSa prakArako hRdayakI saccAI yahA~se vahA~ taka vyApta hai| pustakameM antakI ora khAse lambe vivecana aura vivAda hai| hamAre adhikatara vivAda zabdokA mamelA hote hai / jaba taka matiyA~ mina haiM, taba taka eka zabdakA artha eka ho hI nahIM sakatA / sajIva zabda anekArthavAcI hue binA jiyegA kaise? yaha na ho to vaha zabda sajIva kaisA ! para javAharalAlajI isI kathanapara vivAdapara utArU ho sakate haiM / unhoMne eka lekhameM likha bhI diyA thA ki eka zabda dimAgapara eka tasvIra chor3atA hai aura use eka ora spaSTArthavAcI honA cAhie vagairaha vagairaha.... para, vaha bAta unakI apanI anubhUta nahIM ho sakatI / sunanemeM bhI vaha kitAbI hai| isalie, una vidvattApUrvaka kiye gaye vivAdoMko hama chor3a deN| yaha apanI apanI samajhakA prazna hai / koI nahIM kaha sakatA hai ki javAharalAla galata hai, cAhe vaha yahI kaheM ki vaha aura vahI sahI hai| javAharalAlajI AjakI bhAratakI rAjanItimeM jIvita zakti haiN| unake vizvAsa rekhAbaddha hoM, para ve gahare haiM / kahaneko mujhe yahI ho sakatA hai ki rekhAbaddha honese unakI zakti bar3hatI nahIM ghaTatI hai, 120
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ neharU aura unakI 'kahAnI' aura svarUpa sApha nahIM vikRta hotA hai| usapara vaha karma-tatpara sI haiM / vibheda unake rAjanItika karmakI zilA hai| ve janmase brAhmaNa, vargase kSatriya haiM, para mana unakA atyanta mAnavIya hai| sUryodayakI velAke prabhAtameM bhI unheM prIti hai| pazu-pakSiyoMmeM, vanaspatiyomeM, prakRtimeM, tAroMse camaka jAnevAlI a~dherI-ujalI rAtoMmeM, bhaviSyameM, isa ajJeya aura ajeya zaktimeM, jo hai aura nahIM bhI hai,--ina sabameM bhI javAharalAlajIkA mana prIti aura rasa letA hai / usa manameM kaTTaratA ho, para jijJAsA bhI gaharI bharI hai| vahI jijJAsAse bhInA snehakA rasa jaba tanika tanika avizvasta unakI muskarAhaTameM ghaTatA hai, taba kaTTaratA bhI amRtame nahA jAtI hai / vaha netA hai aura cAhe pArTI rAjanItika bhI ho, para yaha saba to bAharI aura UparI bAteM hai| javAharalAlajIkA asalI mUlya to isameM hai ki vaha tatpara aura jAgrat vyakti hai| usa nirmama tatparatA aura jijJAsu jAgRtikI chApa pustakameM hai aura isIse pustaka sundara aura sthAyI sAhityakI gaNanAmeM raha jAyagI / 121
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ Apa kyA karate haiM ? jaba pahale pahala do vyakti milate hai to paraspara pUchate hai, 'ApakA zubha nAma ?' nAmake bAda agara Age bar3hanekI vRtti huI to pUchate hai, 'Apa kyA karate hai ?' 'kyA karate haiM !' isake javAbameM eka dUsareko mAlUma hotA hai ki unameMse eka vakIla hai, dUsarA DAkTara hai| isI taraha ve Apasame dUkAnadAra, mulAjima, adhyApaka, iMjIniyara Adi Adi huA karate haiN| para isa tarahake praznake javAbameM mai hakkA-bakkA raha jAtA huuN| maiM DAkTara bhI nahIM hU~, vakIla bhI nahIM hU~, kucha bhI aisA nahIM hU~ jisako koI saMjJA ThIka ThIka DhaMka sake / basa vahI hU~ jo merA nAma hai| merA nAma dayArAma hai to dayArAma mai hU~ / nAma rahImabakhza hotA to maiM rahImabakhza hotA / 'dayArAma' zabdake kucha bhI artha hote hoM, aura rahImabakhza'ke bhI jo cAhe mAne hoM, merA unake matalabase koI matalaba nahIM hai / mai jo bhI hU~ vahI banA rahakara dayArAma yA rahImavakhza rahU~gA / merA sampUrNa aura saccA paricaya ina nAmoMse Age hokara nahIM rahatA, na bhinna hokara rahatA hai| ina nAmoMke zabdoMke arthataka bhI vaha paricaya nahIM jaataa| kyoMki, nAma nAma hai, yAnI, vaha aisI vastu hai jisakA apanA ApA kucha bhI nahIM hai| isalie, usa nAmake bhItara sampUrNatAse maiM hI ho gayA huuN| khaira, vaha bAta chor3ie / mujhase pUchA gayA, 'ApakA zubha 122
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ Apa kyA karate haiM? nAma ! ' maiMne batA diyA- dayArAma' / dayAkA yA aura kisIkA rAma mai kisI prakAra bhI nahIM huuN| para kisI atayaM paddhatise mere dayArAma ho rahanese una pUchanevAle mere nae mitrako mere sAtha vyavahAravarNana karanemeM subhItA ho jAyagA / jahA~ maiM dIkhA, bar3I AsAnIse pukAra kara vaha pUcha leMge, 'kaho dayArAma, kyA hAla hai ?' aura mai bhI bar3I AsAna se dayArAmake nAmapara ha~sa-bola kara unheM apanA yA idhara-udharakA jo hAla-cAla hogA batA duuNgaa| __ yahA~taka to saba ThIka hai| lekina, jaba yaha nae mitra Age bar3ha kara pUchate hai, ' bhAI, karate kyA ho ?' taba mujhe mAlUma hotA hai ki yaha to mai bhI jAnanA cAhatA hU~ ki kyA karU~ ? 'kyA karU~' kA prazna to mujhe apane paga-paga Age baiThA dIkhatA hai| jI hotA hai, pU), 'kyA Apa batAiegA, kyA karU~ ?' maiM kyA kyA batAU~ ki Aja yaha yaha kiyA |-sbere pA~ca baje uThA, chaha baje ghUma kara AyA; phira bacceko par3hAyA; phira akhabAra par3hA; phira bagIcekI kyAriyA~ sIMcI; phira nahAyA, nAztA kiyA, phira yaha kiyA, phira vaha kiyA / isa taraha aba tIna bajetaka kucha na kucha to mujhase hotA hI rahA hai, yAnI maiM karatA hI rahA huuN| aba tIsare paharake tIna baje yaha jo mile hai nae mitra, to inake savAlapara kyA mai inheM sabere pA~case aba tIna bajetakakI apanI saba kArravAiyoMkA bakhAna sunA jAU~ ? lekina, zAyada, yaha vaha nahIM cAhate / aisA mai karUM to zAyada hamArI ugatI huI mitratA sadAke lie vahIM asta ho jAya / yadi unakA abhiprAya vaha jAnanA hai jo unake prazna pUchaneke samaya meM kara rahA hU~, to sApha hai ki mai unakA prazna suna
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ rahA hU~ aura tAjjuba kara rahA huuN| taba kyA yaha kaha pahU~ ki, 'mitravara, maiM ApakI bAta suna rahA hU~ aura tAjjuba kara rahA huuN|' nahIM, aisA kahanA ThIka na hogaa| mitra isase kucha samajheMge to nahIM, ulTA burA mAnege / dayArAma mUrkha to ho sakatA hai, para burA honA nahIM cAhatA / isalie, usa praznake javAbameM mai, mUrkhakA mUrkha, korI nigAhase basa unhe dekhatA raha jAtA huuN| balki, thor3A-bahuta aura bhI Atirikta mUr3ha banakara lAjameM sakuca jAtA huuN| pUchanA cAhatA hU~ ki 'kRpayA Apa batA sakate hai ki maiM kyA karU~ ?-yAnI kyA kahU~ ki yaha karatA huuN|' kintu, yaha saubhAgyakI bAta hai ki mitra adhikatara kRpApUrvaka yaha jAna kara saMtuSTa hote haiM ki dayArAma merA hI nAma hai| vaha nAma akhabAroMmeM kabhI kabhI chapA bhI karatA hai| isase, dayArAma honeke bahAne maiM baca jAtA huuN| yaha nAmakI mahimA hai / nahIM to, dinameM jAne kitanI bAra mujhe apanI mUr3hatAkA sAmanA karanA pdd'e| Aja apane bhAgyake vyaMgyapara maiM bahuta vismita huuN| kisa bar3abhAgI pitAne isa durbhAgI beTekA nAma rakkhA thA 'dayArAma' / unhe pA sakU~ to kahU~, 'pitA, tuma khUba ho ! beTA to DUbane hI yogya thA, kiMtu tumhAre diye nAmase hI vaha bholA, catura mitroMse bhare, isa duniyAke sAgarameM utarAtA huA jI rahA hai| usI nAmase vaha tara jAya to tara bhI jAya / nahIM to, DUbanA hI usake bhAgyameM thA / pitA, tuma jahA~ ho, merA praNAma lo / pitA, merA vinIta praNAma le lo / usa praNAmakI kRtajJatAke bharose hI, usIke lie, mai jI rahA hU~, jInA bhI cAhatA hU~ pitA, nahIM to, maiM ekadama matimaMda hU~ aura jAne kyoM jIne-lAyaka hU~!" 124
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ Apa kyA karate haiN| para Apase bAta karate samaya pitAkI bAta chodduuN| apane isa jIvanameM maiMne unheM sadA khoyA pAyA / ro-rokara unheM yAda karanese ApakA kyA lAbha ! aura Apako kyA, mujhe kyA-donoMko Apake lAbhakI bAta karanI caahie| ___ to maiMne kahA, 'kRpApUrvaka batAie, kyA karU~ ? bahuta bhaTakA, para maine jAnA kucha nhiiN| Apa mile haiM, aba Apa batA diijie|' una nae mitrane batAyA kucha nahIM, ve binA bole Age bar3ha gye| maiM bhI calA / Age unhe eka anya vyakti mile / pUchA, 'Apa kyA karate haiM ? uttara milA, ' maiM DAkTara huuN|' sajjana mitrane kahA, 'oH Apa DAkTara hai ! bar3I khuzI huii| namaste DAkTarajI, namaste / khUba darzana hue / kabhI makAnapara darzana diijien| jI hA~, yaha lIjie merA kaardd|"roddpr""kotthii hai| -jI haoN, ApakI hI hai| paariegaa| kRpA kRpA / acchA, nmste|' __mujhe ina udgAroMpara bahuta prasannatA huI / kintu, mujhe pratIta huA ki mere dayArAma honese una vyaktikA DAkTara honA kisI kadara adhika ThIka bAta hai / lekina, dayArAma honA bhI koI galata bAta to nahIM hai! kintu, mitravara kucha Age bar3ha gaye the / mai bhI calA / eka tIsare vyakti mile / koThIvAle mitrane nAma-paricayake bAda pUchA, 'Apa kyA karate hai ! 'vakIla huuN|' 'oH vakIla hai ! bar3I prasannatAke samAcAra haiM / namaste, vakIla 125
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhaba namaste / milakara bhAgya dhanya hue| mere bahanoIkA bhatIjA isa sAla laoN phAinalameM hai| mere lAyaka khidamata ho to batalAie / jI hA~, ApahIkI koThI hai| kamI pdhaariegaa| acchA jI namaste, namaste namaste / ' isa harSodgArapara mai prasanna hI ho sakatA thaa| kintu, mujhe lagA ki bIcame vakIlatAke A upasthita honeke kAraNa donoMkI mitratAkI rAha sugama ho gaI hai| ___ yaha to ThIka hai / DaoNkTara yA vakIla yA aura koI pezevara hokara vyaktikI mitratAkI pAtratA bar3ha jAya isameM mujhe kyA Apatti ? isa saMbaMdhameM merI apanI apAtratA mere nikaTa itanI suspaSTa prakaTa hai, aura vaha itanI nivir3a hai ki usa bAremeM mere manameM koI ciMtA hI nahIM raha gaI hai / lekina, mujhe raha-hakara eka bAtapara acaraja hotA hai| prazna jo pUchA gayA thA vaha to yaha thA ki, 'Apa kyA karate hai ?' uttarameM DAkTara aura vakIlane kahA ki ve DAkTara aura vakIla haiM / mujhe aba acaraja yaha hai ki una praznakartA mitrane mur3akara phira kyo nahIM pUchA ki, 'yaha to ThIka hai ki Apa DAkTara aura vakIla hai / Apa DAkTara rahie, zrApa vakIla rahie / lekina, kRpayA, Apa karate kyA hai ? samajhameM nahIM AtA ki praznakartA mitrane apane praznako phira kyoM nahIM doharAyA, lekina, matimUr3ha maiM kyA jAnU~ ! praznakartA to mujha jaise kamasamajha nahIM rahe hoMge / isalie, DAkTara aura vakIlavAlA javAba pAkara vaha asalI bhedakI bAta samajha gaye hoMge / lekina, vaha asalI bAta kyA hai|
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ Apa kyA karate haiM? khaira, ina udAharaNoMse kAmakI sIkha lekara mai Age bar3hA / rAhameM eka sadabhiprAya sajjana mile jinhoMne pUchA--- 'ApakA zuma nAma ?' 'dayArAma / ' 'Apa kyA karate haiM !' 'maiM kAyastha hU~, zrIvAstava / ' 'jI nahIM, Apa karate kyA hai ?' 'mai zrIvAstava kAyastha huuN| pA~ca baje uThA thA, chaH baje ghUma kara lauTA, phira...aura phira...' lekina, dekhatA kyA hU~ ki vaha sajana to mujhe bolatA hI huA chor3akara Age bar3ha gaye hai, pIche ghUmakara dekhanA bhI nahIM cAhate / maiMne apanA kapAla Thoka liyaa| yaha to mai jAnatA hU~ ki mai mUr3ha huuN| bilakula nikammA AdamI huuN| lekina, mere zrIvAstava honemeM kyA galatI hai ? koI vakIla hai, koI DAkTara hai| mai vakIla nahIM hU~, DAkTara bhI nahIM huuN| lekina, maiM zrIvAstava to huuN| isa bAtakI tasadIka de aura dilA sakatA huuN| akhabAra vAle 'dayArAma zrIvAstava' chApa kara merA zrIvAstava honA mAnate hai / matalaba yaha nahIM ki merI zrI vAstava hai, na yahI ki koI vAstava zrI mujhame hai| lekina jo mere pitA the vahI mere pitA the / aura vaha mujhe akATaya rUpase zrIvAstava chor3a gaye haiN| jaba yaha bAta bilakula nirvivAda hai to mere zrIvAstava honekI satyatAko jAnakara nae paricita vaise hI Azvasta kyoM nahIM hote jaise kisIke vakIla yA DAkTara honekI sUcanApara Azvasta hote haiN| 127
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'Apa kyA karate haiM?' 'maiM DAkTara huuN| 'Apa kyA karate hai !' 'maiM vakIla huuN|' 'tuma kyA karate ho ! 'mai zrIvAstava huuN|' maiM zrIvAstava to hU~ hI / isameM rattI-bhara jhUTha nahIM hai / phira, merI tarahakA javAba denepara vakIla aura DAkTara bhI bevakUpha kyoM nahI samajhe jAte ! ve loga mere jaise, arthAt bevakUfa, nahIM hai yaha to maiM acchI taraha jAnatA huuN| taba phira unake vakIla honese bhI adhika maiM zrIvAstava hokara bevakUfa kisa bahAne samajha liyA jAtA hU~, yaha maiM jAnanA cAhatA huuN| 'mUrkha!' eka sadgurune kahA, 'tU kucha nahI samajhatA / are, DAkTara DAkTarI karatA hai, vakIla vakAlata karatA hai| tU kyA zrIvAstavI karatA hai|' yaha bAta to ThIka hai ki mai kisI 'zrI' kI koI 'vAstavI' nahIM karatA / lekina, sadguruke jJAnase mujhameM bodha nahIM jAgA | maine kahA, 'jI, maiM koI zrIvAstavI nahIM karatA huuN| lekina, vaha vakAlata kyA hai jisako vakIla karatA hai ! aura vaha DAkTarI kyA hai jisako DAkTara karatA hai !' 'are mUr3ha !' unhoMne kahA, 'tU yaha bhI nahIM jAnatA! adAlata jAnatA hai ki nahIM ? aspatAla jAnatA hai ki nahIM ?' 128
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ Apa kyA karate haiM? 'hA~', maine kahA, 'vaha to jAnatA huuN|' 'to basa' gurUne kahA, 'adAlatame vakIla vakAlata karatA hai / aspatAlame DAkTara DAkTarI karatA hai|' 'ajI, to vakAlatako vaha 'karatA' kyA hai ! jaise maiM khAnA khAtA hU~, yAnI, khAneko maiM khA letA hU~, vaise vaha vakAlatako kyA karatA hai ?' 'are tU hai mUr3ha / ' unhoMne kahA, 'suna, vaha adAlatake hAkimase bolatA hai, batalAtA hai, bahasa karatA hai, kAnUnI bAta nikAlatA hai| kAnUname phaMse logokI vahI to sAra-saMbhAla karatA hai !' 'to yaha bAta hai ki vaha bAta karatA hai, batalAtA hai, bahasa karatA hai / kAnUnakI bAta nikAlatA hai, usake satAe AdamiyokI madada karatA hai| lekina, Apa to kahate the ki vaha 'vakAlata karatA hai ! vakAlatame bAta hI to karatA hai ! phira, 'vakAlata' kahA~ huI :bAta huI / bAta to maiM bhI kara rahA huuN| kyoM jI !' ___ unhone jhallAkara kahA, 'are, isa saba kAmako hI vakAlata kahate haiN|' 'to vakAlata karanA, bAta karanA hai / maiM to socatA thA, na jAne vaha kyA hai / acchA jI, vakAlatako karake vaha kyA karatA hai? --yAnI, adAlatameM vaha bahuta bAte karatA hai| una bAtoMko karake bhI, vaha kyA karatA hai?' ____ unhoMne kahA, 're matimaMda, tU kucha nahIM jaantaa| bAtohIkA to kAma hai| bAta binA kyA ! vakIlake bAtoke hI to paise haiN| una bAtoMse vaha jItA hai, aura phira unhIMse bar3A AdamI banatA hai|' 129
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ una bAtoMko karake vaha bar3A AdamI banatA hai, aba maiM samajha gayA, jI / lekina jo bar3A nahIM hai, AdamI to vaha bhI hai na-kyoM jI ? mai dinabhara saca-mUTha bAta karU~ to maiM bhI bar3A ho jAU~ ? aura bar3A na hoU~, taba bhI maiM AdamI rahA ki nahIM rahA ? unhoMne kahA, 'tU mUr3ha hai / bar3A tU kyA hogA ? tU AdamI bhI " nahIM hai|' ' lekina jI, bAta to maiM bhI karatA hU~ / aba kara rahA hU~ ki nahIM ? lekina, phira bhI maiM apaneko nikammA lagatA huuN| aisA kyoM hai ? ' 'are tU matalabakI, kAmakI bAta jo nahIM karatA hai ! ' " prajI, to bAta karanekA kAma to karatA hU~ ! yaha kama matalaba hai ? ' vaha bole, ' acchA, jA jA, sira na khA / tU gadhA hai| ' aba yaha bAta to mai jAnatA hU~ ki gadhA nahIM hU~ / cAhU~ to bhI nahIM ho sakatA / gadhekI taraha sIMga to agarce mere bhI nahIM haiM, lekina, itanA merA vizvAsa mAnie ki yaha sAmya honepara bhI gadhA maiM nahIM huuN| maiM to dayArAma huuN| koI gadhA dayArAma hotA hai ? aura me zrIvAstava hU~, koI gadhA zrIvAstava hotA hai ? vakIla - DAkTara nahIM hU~, lekina zrIvAstava to mai hara vakAlata - DAkTara rIse adhika sacAI ke sAtha huuN| isalie, una gurujanake pAsase mai bhale AdamIkI bhA~ti sira jhukAkara calA AyA / cupacApa lekina, duniyAmeM vakIla - DAkTara hI saba nahIM hai / yoM to isa 1 duniyAmeM hama jaise loga bhI haiM jinake pAsa batAneko yA to apanA nAma hai yA bahuta se bahuta kula gotrakA paricaya hai ! isake alAvA 130
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ Apa kyA karate haiN| . jinhoMne isa duniyAmeM kucha bhI arjita nahIM kiyA hai, aise apane jaise logokI to inameM ginatI kyA kIjie ! para saubhAgya yaha hai ki aise loga bahuta nahIM haiN| adhikatara loga saMbhrAnta hai, gaNanIya haiM, aura unake pAsa batAneko kAfI kucha rahatA hai| 'Apa kyA karate hai !' 'baikara huuN| jI hA~, sAhUkAra / ' * Apa kyA karate haiM !' 'kArobAra hotA hai / bambaI, kalakattA, hA~gakA~gameM hamAre daphtara hai|' 'Apa kyA karate hai?' ' mai ema0 e0 pAsa huuN| 'Apa kyA karate haiN|' 'maiM ema0 ela0 e0 hU~, lATa sAhabakI kauMsilakA meMbara / ' 'Apa kyA karate hai !' 'oH! Apa nahIM jAnate ? hai, haH haH rAjA caMdracUsiMha mujhe hI kahate haiN| gopAlapura,-86 lAkhakI sTeTa, jI hA~, ApakI hI hai|' 'Apa kyA karate hai !' 'mujha rAjakavise Apa anabhijJa haiM ? maiM kavitA karatA huuN|' 'kavitA ! usakA kyA karate hai !' ' zrImAn, maiM kavitA karatA huuN| maiM usIko kara detA hU~, saahb| aura kyA karU~gA?' atyanta harSaka samAcAra haiM ki bahuta loga bahuta-kucha karate haiM
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura lagabhaga saba loga kucha na kucha karate hai| lekina, merI samajha meM na bahuta AtA hai na kucha AtA hai / dUkAnapara baiThe rahanA, gAhakase mIThI bAta karanA aura paTA lenA, usakI jebase paise kucha jyAdA le lenA aura apanI dukAnase sAmAna use kucha kama de denA, vyApArakA yahI to 'karanA' hai ! isame 'kiyA' kyA gayA ! para kyo sAhaba, kiyA kyoM nahIM gayA ! kasakara kamAI jo kI ? gaI hai ! eka sAla meM tIna lAkhakA munAphA huA hai, --dhyApako kucha patA bhI hai ! aura Apa kahate haiM kiyA nahIM gayA ! lekina, dayArAma saca kahatA hai ki, do roz2ake bhUkhe apane samUce tanako aura manako lekara bhI, una tIna lAkha munAphevAloMkA kAma use samajhame nahI AtA hai / aura sAhUkAra rupayA de detA hai aura byAja sa~bhalavA letA hai| -- detA hai usI ikaTThe hue byAjameMse / detA kama hai, letA jyAdA hai| isase vaha sAhUkAra hotA jAtA hai aura moTA hotA jAtA hai 1 agara vaha de jyAdA aura le kama, to kyA hama yaha kaheMge ki usane kAma kama kiyA ? kyoM ? usane to denekA kAma khUba kiyA hai / lekina, isa taraha eka dina AegA ki vaha sAhUkAra nahIM rahegA aura nikamme AdamiyoMkI ginatImeM A jAyagA / - 'to sAhUkArI 'kAma' kyA huA ? khUba kAma karake bhI AdamI jaba nikammA bana sakatA hai to usase to yahI siddha hotA hai ki sAhUkArI apane ApameM kucha 'kAma' nahIM hai / - aura rAjA, rAjakavi, kausilara, ema0 e0 pAsa, ye saba jo jo bhI hai kyA vaha vaha mere apane zrIvAstava honese adhika hai ! maiM zrIvAstava 132
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharosA aba bhI kAyama thaa| tAjjuba hai, kyoM kAyama thA, kyoM uTha nahIM cukA thA / vaha binA paisA pAye AsAnIse DibbA na chor3ate the| isa Dibbese vaha DibbA aura phira agalA DibbA aura phira agalA aura___ ajaba hairAnI to yaha hai ki maiM unheM dekhakara phira bhI dekhatA hI raha gayA / kyoM nahIM udharakI khir3akI car3hAkara maiM apanA aMgrejI jAsUsI nAvila par3hane lagA ! sacamuca khyAla AtA hai ki itanI z2arA-sI samajha mujhe usa vakta kyoM na huI ! nAvila majedAra thA aura hiz2a lArDazipake katlakA bheda kucha isa tarIkese khulatA jAtA thA ki hara leDIzipa parezAna thIM aura agalaba thA ki kalameM muddaI yAnI hara leDIzipakI zarakata hI na sAbita ho jAya ! nAvilake usa saMgIna mAmaleko chor3akara idhara ina vAhiyAta bhikhamaMge lar3ake lar3akiyokI badanasIbI dekhanemeM laga jAnA sarAsara himAkata thI, lekina phira bhI mai usa tarafa kyoM dekhatA raha gayA, yaha tAjjuba hai| Akhira ve mere Dibbeke nIce hI A khar3e hue| maiMne jhir3aka kara kahA-haTo, haTo! -bAbU, tumhAre lar3ake-bacce jiyeM ! bAbU, tumheM rAjapATa mile| / bAbU, tumhArI naukarI bar3he ! bAbU, tumheM dhana mile ! bAbU, eka paisA!' maine kahA-yaha sekiMDa klAsa hai ! haTo, haTo!! -bAbU , tumhAre aulAda-puttara jiyeM ! bAbU, tumheM dhana mile| tumheM rAjya mile ! naukarI bar3he ! bAbU, eka paisA! ___ maiMne jhir3akakara kahA-kyA hai ! bhIkha mA~gate zarma nahIM AtI hai ! Age bar3ho, Age bar3ho! 140
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ kahAnI nahIM isa maeNDame pIchekI tarafa eka lar3akI khar3I thii| dasa varasakI usakI umra hogI / vaha sabase Darapoka thI, zarmIlI thI aura pIche pIche rahatI thI / vaha sabase dubalI thI aura A~khe usakI sabase bar3I thiiN| vaha muMhase kucha bhI nahIM kahatI thI, basa A~khoMse dekhakara raha jAtI thii| aisA mAlUma hotA thA ki eka Dibbeke sAmane khar3e hokara vaha kisI eka AdamIpara A~kheM gar3A letI thii| jaba muDa calatA, vaha bhI cala par3atI thii| usase pahale vahA~se A~kha na haTAtI thii| maine dekhA, usakI A~kheM mujhapara eka-Taka gar3a gaI hai| itanemeM agale, zAyada tIsare darjeke, Dibbese kisIne usI lar3akIko mukhAtiba karake eka paisA pIchekI tarafa phekA / paisA girA, kaI bacce jhapaTe / lar3akI naz2adIka thI aura paisA bhaTa mapaTa kara usane uThA liyA / itanemeM dekhatA kyA hU~ ki eka lar3akA usapara jhapaTa par3A hai aura usakI gata banA kara paisA usane chIna liyA hai| bAla usake aura phaila gaye hai, tanapara kharoMca laga gaI hai, lekina lar3akI phira vaisI hI guma-suma sUnI A~khose mere Dibbeme mujhe dekhatI huI vahIM khar3I ho gaI hai! itaneme rela cala dii| pahale to lar3akI khar3I hI rahI, phira daur3akara mere Dibbeke pAsa A gaI aura sAtha sAtha bhAgane lgii| -bAbU ! eka paisA! vaha sAtha sAtha bhAgatI rhii| pleTaphArmakA karIba karIba kinArA hI A gayA thaa| maiMne paisA nikAlA aura usakI tarafa pheMka diyaa| -jI hA~, yaha bevakUfI bhI kI! vaha to, khaira, huA, lekina savAla yaha hai ki merI parezAnIkA 141
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ sababa kyA hai ? yaha sahI hai ki bhikhamaMge nahIM hone caahie| lekina, yaha sahI kyoM hai ki agara bhikhamaMge haiM to mujhe parezAna honA cAhie, merA kyA jimmA hai ! maiM to bhikhArI nahIM huuN| mere pAsa to paisA hai aura maiM to cainase raha sakatA huuN| phira raheM bhikhArI to rheN| merA unase kyA sarokAra hai ? kyA vAstA hai ? lekina, savAla to asala yahI hai ki maiM jAnatA hU~, tAhama mai parezAna huuN| Akhira kisa vajahase parezAna hU~ ! sababa kyA ? alIgar3ha sTezana aba kosoM dUra gayA / mai naI dillIkI koThImeM huuN| yahA~ bIbI hai, bacce hai, lAyabrerI hai, dosta-ahabAba hai, sinemAtamAze hai / taba phira merA dila ArAma kyoM nahI pA rahA hai? ___ kyA mai samajhatA hU~ ki merA eka paisA hAlAtameM kucha bhI farka DAlegA ! paisA na detA to kyA koI khAsa qharAbI ho jAtI ! tAhama eka paisA maine nikAla pheMkA, vaha kyoM ? savAla yahI hai ki kyoM mai paisA de chUTA ? bhikhamaMgA merA kauna thA ? kauna hai ? kisa ikhtiyArase, kisa hakase, vaha mere dilake sakUnameM dakhalandAz2a hotA hai ! kyoM kara use yaha juraata hai ? kyoM vaha mere dimAgakA pIchA karatA hai ? kisane use yaha ijAjata dI ? kyoM unheM koI jelakhAnemeM banda nahIM kara detA ? -merI, A~khoMse dUra rheN| lekina, kyA jelakhAne meM hokara mujhase dUra vaha ho 'jAe~ge ! hakIkatana, ho jAe~ge ! jI hA~,-savAla yaha hai / yaha savAla bar3A hai aura mujhe parezAna kara rahA hai| yahI mujhameM bharA hai aura isa vakta maiM ApakI kahAnIvahAnI kucha nahIM jaantaa| 142
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ thor3I dera bAda harIzane kahA-acchA batAo vimalA, meha kauna barasAtA hai ? vimalA-bAdala barasAte haiN| harIza bAdala nahIM barasAte hai| vimalA-to kauna barasAtA hai ? harIzane batAyA-rAmajI barasAte haiM / usa samaya mujhase rukA na gayA aura calatA huA mai pAsa pahu~ca gayA; kahA- koI bhI meha nahIM barasAtA jI / itanI derase bAdala bhara rahe haiN| batAo, kahIM meha barasa bhI rahA hai ? (aura maiMne vimalAko godIme uThA liyA ) aura kyoM jI harIza bAbU, tumhArA rAmajI meha jaldI kyo nahIM barasAtA hai, kyA baiThA soca rahA hai ! harIza lajA gayA aura vimalA bhI lajA gii| paMDitajIkI kathA sunakara mujhe vaha bAlakoMvAlA rAmajI yAda A gayA / paMDitajIvAle rAmacandrajI, jo bAkAyadA dazarathake putra hai aura jo nizcita ghar3ImeM janma lete haiM, kyA vahI hai jo bAlakoMkA meha barasAte hai ! dazarathake putra rAmacandrajI to paMDitajIkI paMDitAIke mAlUma hue / bAdaloke Upara, AsamAnake bhI Upara, sabhI kuchake Upara, phira bhI saba kahIM jo eka anizcita AkAra-prakArake rAmajI rahA karate hai, meha to vaha barasAte hai / vaha rAmajI paMDitAIke nahIM, vaha to bAlakoke bAlakapanake hI dIkhate hai / mai socane lagA ki paMDitakA pANDitya kyA sacamuca bacceke bacapanase gambhIra satya nahIM hai ? bAlakakA rAmajI, jisakA use kucha bhI ThIka atA-patA nahIM hai, una rAjA rAmacandrase, jinakA rattI rattI 150
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAma-kathA - byaurA paMDitajIko mAlUma hai, kyA kabhI jIta sakegA ! kyA bAlaka bAlaka aura paNDita mahAn nahIM hai ! lekina vahA~ baiThe baiThe mujhe pratIta huA ki dazarathake putravAle rAmacandrameM, jo ki paNDitakI vyAkhyAoMme pratyakSataH adhikAdhika Thosa hote jA rahe hai, mere manako utanI prIti nahIM prApta hotI hai jitanI baccoke 'rAmajI' meN| baccoMkA rAmajI, kucha ho, mujhe pyArA to mAlUma hotA hai| tamI paNDitajIkI ora merI nigAha gaI / unhoMne mukhapara hAtha pherA, kezoMko tanika saMvArA, zikhA ThIka kI, kiMcit smitase muskarAye aura atyanta surIlI vANImeM tanika atirikta miThAsake sAtha tAla-layake anusAra rAmAyaNakI caupAI gA utthe| unake nirdoSa gAyana aura pANDitya-pUrNa vaktRttvase prabhAvita hokara mai socane lagA ki kyA sacamuca isa samaya paMDitajIke nikaTa apanA vANI-vilAsa, apanA vAk-kauzala, apanI hI sattA dazarathaputrakI sattAse adhika pramukha aura adhika pralobhanIya nahIM hai| mujhako aisA lagA ki una puNyazloka rAmacandrako to mai mAne yA na bhI mAneM; para unakI kathAko lekara ina paMDitajIke mu~hase avirAma nikalatI huI sulalita vAgdhArAko to mujhe prAmANya mAnanA hI hogA, kucha aisA jAdU paMDitajImeM thaa| mujhe pratIta huA ki rAma-kathA sAdhana hai, sAdhya to rAmakathAkA sumiSTa vAcana hai| rAma to rAma the vaha kamI rahe hoMga; para Aja to dekho, yaha paMDitajI usa kathAkA kaisA sundara pArAyaNa karate hai ! kaho, paNDitajI zlAghanIya nahIM hai ! mujhako ve bacce yAda ho Aye jo rAmajIkI yAdame jaise sudha-budha bisAra baiThe the| unake lie rAmajI cAhe kitanA hI arUpa-avyakta aisA jAdU paMDinArAko to mujhe prAka mu~hase avirAma mAneM;
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ ho; para vaha thA / usa nAmapara ve utsAhita ho sakate the, yA cupa ho sakate the| thA to vaha bAlakoMkA bacapana hI, para phira bhI vaha bacapana unakA bhAga thA / 'rAma'-yaha mAtra zabdake lie na thA, isase kucha bahuta adhika thA, bahuta adhika thaa| ___ paNDitajIke dazaratha-putra rAmacandra bhI kyA vaise unake nikaTa haiM ! mujhe jAnanA cAhie ki vaha rAmacandra adhika sa-itihAsa hai, unakA nAma-dhAma, pitA-mAtA, sage-sambandhI, tithi-byaurA, unake bArekA saba kucha yaha paNDitajI jAnate haiM / vaha rAmacandrajI Avazyaka-rUpameM adhika pramANa-yukta, zarIra-yukta, tarka-yukta haiN| unake sambandhameM kama prazna kiye jA sakate haiM aura lagabhaga saba praznoMkA uttara paMDitajIse pAyA jA sakatA hai| lekina, kyA isI kAraNa vaha rAmacaMdra paMDitajIse dUra aura alaga nahIM bana gaye haiM ? rAmacandra dazarathake putra the, para paNDitajI apane pitAke putra hai| isalie rAmacandrajI jo rahe hoM raheM, paNDitajI to paNDita hI rheNge| hA~, rAma-kathA karanA unakA kAma ho gayA hai, so bar3e sundara daMgase ve usa kathAko kaheMge / taduparAMta, rAmacandra alaga vaha alaga / unakA jIvana apanA jIvana hai / ve jIvanakA koI bhAga rAmacandra (ke Adarza ) ke hAthame kyoM dege ? yaha socate socate maine dekhA ki rAma-kathA-snehase bhIgI paNDitajIkI tallIna dRSTi asAvadhAna aura karma-kaThora puruSa-vargakI orase haTakara, raha-rahakara, dharma-prANa bhakti-pravaNa abalAoMkI ora adhika AzA-bhAvase ba~dha jAtI hai| 152
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAma-kathA mujhe mAlUma huA ki mai paNDitajIke rAmacandrako chor3akara bAlako ke rAmajIkI ora isa samaya uThakara tanika calA jAU~ to yaha maryAdA puruSottama rAmacandrakA apamAna zAyada na hogA / maiM uThA / itaneme par3osI sajjana lapakakara pAsa Aye, bolebaiThie baiThie, bAbUjI / maiMne kahA - mai jAU~gA jarA.... sajjanane hAtha jor3akara kahA-- jAiegA ? Apane bar3I kRpA kii| lIjie, yaha prasAda to lete jAie / maine prasAda liyA aura calA AyA / www 153
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ jarUrI bhedAbheda bheda esosiezanakA sadasya to mai nahIM hU~, sadasya kahIMkA bhI nahIM hU~, para eka mitra sadasya haiM, unakI vajahase kabhI kabhI yahA~ zrA jAtA huuN| esosiezanako jJAta huA hai ki mai vilAyata gayA hU~, a~garez2I bola letA hU~, ataH merI upasthiti unheM apriya nahIM hotii| yahI kyoM, kucha logoMse vahA~ betakalluphI bhI ho gaI hai| eka haiM lAlA mahezvaranAthajI / bahuta jindAdila AdamI haiN| vakIla haiM, aura acche bar3e vakIla hai / jAyadAda bhI hai / adhyayanazIla hai aura naye vicAroke prazaMsaka haiM / sArvajanika sevAke kAmoMmeM acchA yoga dete rahate haiN| dila kholakara milate aura bAta karate hai| mai unase prabhAvita huuN| Aja bIcameM masalA sozalijmakA thA aura vaiThaka saragarma thii| mahezvarajIko sozalijmakA kAyala honese koI bacAva nahIM diikhtaa| unheM acaraja hai ki koI AdamI ImAnadAra hokara sozalijmako mAne binA kaise raha sakatA hai ! yaha saccI bAta hai, koI jabaradastI saccAIse A~kha mIcanA cAhe to vAta dUsarI; para sozalijma ujAleke samAna sApha hai / hama aura Apa usake samarthaka ho sakate hai, cAheM to virodhI ho sakate haiM / para hamAre samarthana aura virodhakI ginatI kyA hai ! sozalijma yuga-satya hai, vaha yuga-dharma hai| ___mai isa tarahakI bAtoMke vIcameM kucha vimUr3ha bana jAtA hU~,-satya kyA hai, yaha maiM nahIM jAnatA / aura jaba koI nirdhAnta hokara sAmane 154
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ jarUrI bhadabhade sasambhrama usake ki vahI satya kaha sakate kahatA hai ki satya amuka aura amuka hai, taba mai ceharekI ora dekhakara soca uThatA hU~ 'kyA patA hai ho / tuma svayaM to kucha jAnate ho nahIM, taba yahI kaise ho ki vaha satya nahIM hai ! 9 mahezvarajI kahate rahe ki "jI hA~, sozalijma yuga-dharma hai / manuSya vyakti banakara samApta nahIM hai / vaha samAjakA aGga hai / samAja vyaktisa bar3I sattA hai / vyaktigata paribhASA khar3I karake AdamI apaneko bA~dha letA hai, kahatA hai, 'yaha merI cIja, merI jAyadAda ! ' isa taraha jitane vyakti haiM utane asaMkhya svArtha khar3e hote hai / una svArthoMmeM saMgharSa hotA hai aura phalataH kleza utpanna hotA hai| manuSya ke karmameMse aura karma-phalame se usakA, yAnI eka vyaktikA, svatva-bhAva uTha jAnA caahie| eka saMsthA ho jo samAjakI pratinidhi ho, jisame samasta kendrita ho, eka sozalisTa sTeTa / vaha saMsthA svatvAdhikArI ho, --- vyakti samAja-saMsthAke hAthame ho, vaha sAdhana ho, sevaka ho / aura 1 sTeTa (yAnI vaha saMsthA ) hI mUla vyavasAyoMkI mAlika ho, upAdAnokI bhI mAlika ho, bhUmikI bhI mAlika ho aura phira paidAvArakI bhI mAlika vahI ho / vyaktiko ApAdhApI na karane dI jAya |-~~-dekhie na Aja eka dAsa hai dUsarA prabhu hai| eka kyoM, jaba dasa dAsa haiM taba eka prabhu hai| lar3AiyA~ hotI hai, kamI deza-prema aura dAyitva - rakSAke nAmapara hotI haiM para asala meM ve lar3AiyA~ pramukhoMke svArtho me hotI hai aura unhIMke poSaNa ke lie hotI hai / una yuddhomeM hajAroM-lAkho AdamI marate hai| para una lAkhoMkI mauta unako moTA banAtI hai jo yuddhake asalI kAraNa hote hai / yaha hAlata vyakti155
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAtantryase paidA huI hai / manuSya pazu hai, vaha eka sAmAjika pazu hai, naitika pazu hai, yA aura kucha cAhe kahie, para vaha hai satan pazu / samAjakA zAsana usapara anivArya hai / svatva saba samAjameM raheM, vyakti nisvatva ho / vyaktikA dharma dhyAtma-dAna hai, usakA svatva kucha nahIM hai / usakA karttavya sevA hai / Aja isI jIvana-nItike zrAdhArapara samAjakI racanA khar3I karanI hogI / sozalijma yahI kahatA hai aura usake aucityakA khaMDana nahIM kiyA jA sakatA / " mahezvarajIse sahamata honeke lie mere pAsa avakAza nahIM hai para unakI-sI dRr3hatA bhI mujhameM nahIM hai aura na utanI sApha sApha bAteM mujhe dIkha pAtI haiM / yaha maiM jAnatA hU~ ki mAnava pazu hai, phira bhI mana isapara santuSTa nahIM hotA ki vaha pazu hI hai| pazu ho, para mAnavaM bhI kyA vaha nahIM hai ? aura mahezvarajIkI ora saspRha - sambhramake sAtha dekhatA raha jAtA hU~ / "" yApa kucha kahie, lekina maiM to solaha yAne isa cIz2ameM ba~dha gayA huuN| Apa jAnate haiM, mere pAsa jAyadAda hai| lekina mai jAnatA hU~ vaha merI nahIM hai| maiM pratIkSAmeM hU~ ki kaba sthiti badale aura eka samartha aura sadAzaya sozalisTa sTeTa isa sabako apane jimme le le / maiM khuzI se isake lie taiyAra hoU~gA / sozalAiz2ezana hue binA upAya nhiiN| yoM ulajhaneM bar3hatI hI jAya~gIM / zrApa dekhie, mere dasa makAna haiM, maiM akelA huuN| maiM una saba dasa makAnoM meM kaise raha sakatA hU~ ? yaha bilakula nAmumakina hai / phira yaha cIz2a ki ve dasa makAna mere haiM, kahIM na kahIM jhUTha ho jAtI hai, g2alata ho jAtI hai / jaba yaha mumakina nahIM hai ki maiM dasa makAnoMmeM raha sakU~, taba yaha bhI 156
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ jarUrI bhedAbheda nAmumakina hai ki ve dasa makAna mere ho / kintu, yahI asambhavatA AjakA sabase Thosa satya banI huI hai / mai kahatA hU~ yaha roga hai, maiM kahatA hU~ yaha jhUTha hai| lekina sozalisTa sTeTa Aneme dina laga sakate haiM, taba taka mujhe yaha bardAzta hI karate rahanA hogA ki ve daso makAna mere hoM aura maiM unhe apanA mAneM -yadyapi maiM apane maname jAnatA hU~ ki ve makAna mujhase jyAdA unake hai jo apaneko kirAyedAra samajhate haiM aura jinhe unakI jarUrata hai|" isa sthalapara ekAeka rukakara merI ora mukhAtiba hokara unhoMne kahA-kyo kailAza bAbU ? __ zAyada maine Upara nahIM kahA ki jisa makAnameM mai rahatA hU~ vaha mahezvaranAthajIkA hai / maiM unake praznakA kucha uttara nahI de skaa| __ unhone phira pUchA-kyo kailAza bAbU , Apa kyA kahate hai ! sozalijmame hI kyA samAjake rogakA ilAja nahIM hai ! hamArI rAjanItike lie kyA vahI siddhAnta dizA-darzaka nahIM honA cAhie ! hama kaisI samAja-racanA cAhate hai, kaisI sarakAra cAhate hai, manuSyoke ApasI sambandhoMke kaise niyAmaka cAhate hai ! Apa to likhA bhI karate hai, batAie kyA kahate hai ! __mai likhatA to hU~, para choTI choTI bAteM likhatA huuN| bar3I bAteM bar3I mAlUma hotI hai| lekhaka hokara jAnate jAnate maiMne yaha jAnA hai ki maiM bar3A nahI hU~, vidvAn nahIM hU~ / bar3I bAtoMmeM merA vaza nahI hai| kahate haiM, lekhaka vicAraka hotA hai| mAlUma to mujhe bhI kucha aisA hotA hai| para merI vicArakatA choTI choTI bAtoMse 157
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ mujhe chuTTI nahIM lene detI / maiMne kahA-maiM isa bAremeM kyA kaha sakatA huuN| mahezvarajIne sahAsa prasannatAse kahA-vAha, pApa nahIM kaha sakate to kauna kaha sakatA hai! ___ maiMne kahA-mujhe mAlUma nhiiN| maine abhI sozalijmapara pUrA sAhitya nahIM par3hA hai / pA~ca-sAta kitAbeM par3hI haiN| aura sozalijmapara sAhitya hai itanA ki use par3haneke lie eka z2indagI kAphI nahIM hai| taba mai isa jindagImeM usake bAremeM kyA kaha sakatA hU~ ! mahezvarajIne kahA-bhAI, bar3e catura ho! bacanA koI tumase siikhe| para mujhe jaba isa taraha apanI hI hArapara caturAIkA zreya diyA jAtA hai, taba maiM lajjAse DhaMka jAtA huuN| lagatA hai ki merI ajJAnatA kahIM unake vyaGgakA viSaya to nahIM ho rahI hai| maiMne kahA-nahIM, bacanekI to bAta nahIMmahezvarajI bole-to kyA bAta hai, kahie na / apanI kaThinAI jatalAte hue maiMne kahA ki jaba maiM samAjakI samasyApara vicAranA cAhatA hU~, tabhI apaneko Thelakara yaha vicAra sAmane A khar3A hotA hai ki samAjakI samasyAke vicArase merA kyA sambandha hai / taba mujhe mAlUma hotA hai ki sambandha to hai, aura vaha sambandha bar3A ghaniSTha hai / vAstavameM merI apanI hI samasyA samAjakI bhI samasyA hai| ve donoM bhinna nahIM hai| vyaktikA vyApaka rUpa .samAja hai / para cUki maiM vyakti hU~, isalie samasyAkA nidAna aura samAdhAna mujhe mUla-vyaktikI paribhASAmeM khojanA aura pAnA adhika upayukta aura sambhava mAlUma hotA hai| isa bhA~ti, bAta mere lie 158
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ jarUrI bhedAbheda havAI aura zAstrIya kama ho jAtI hai aura vaha kucha adhika nikaTa, mAnavIya aura jIvita bana jAtI hai| mere lie eka savAla yaha bhI hai ki mujhe roTI mile / milanepara phira savAla hotA hai ki samameM, kaise milI ! isI savAlake sAtha lagA calA AtA hai paisekA svaal| vaha paisA kAphI yA aura z2yAdA kyoM nahIM AyA ? yA kaise Aye ! kyoM Aye ? vaha kahA~se calakara mujhataka AtA hai ? kyo vaha paisA eka jagaha jAkara ikaTThA hotA hai aura dUsarI jagaha pahu~catA hI nahIM ? yaha paisA hai kyA ?-ye aura isa tarahake aura aura savAla khar3e hote hai / ina saba savAloMke astitvakI sArthakatA tabhI hai jaba ki mUla praznase unakA nAtA jur3A rahe / yaha maiM Apako batAU~ ki zaGkAkI pravRtti mugame khUba hai / zaGkAmoke pratyuttarame hI merA lekhana-kArya sambhava hotA hai| taba yaha to Apa na samajhie ki maiM bahuta tRpta aura santuSTa jIvana jItA huuN| lekina, sozalijmake mAmaleme dakhala deneke lie aisA mAlUma hotA hai ki mujhe vicArakase adhika vidvAn honA cAhie / vidvAn mai nahIM ho pAtA / kitAbeM mai par3hatA hU~, phira bhI ve mujhe vidvAn nahIM banAtIM / mere sAtha to roga yaha laga gayA hai ki atItako mai Ajake sambandhakI apekSAmeM dekhanA cAhatA hU~, bhaviSyakA sambandha bhI Ajase biThA lenA cAhatA hU~ aura vidyAko jIvanapara kasate rahanA cAhatA huuN| isameM, bahuta-se atIta aura bahuta se svapna aura bahuta-sI vidyAse mujhe hAtha dhonA par3atA hai| yaha dayanIya ho sakatA hai aura mai kaha sakatA hU~ ki Apa mujhe mujhapara chor3a de / sozalijmakA maiM kRtajJa hU~, usase mujhe vyAyAma milatA hai / vaha acche vArtAlApakI cIz2a hai / lekina Aja aura 159
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 isa kSaNa mujhe kyA aura kaisA honA cAhie, isakI koI sUjha isa 'ijma' meM se mujhe prApta nahIM hotii| mujhe mAlUma hotA hai ki maiM jo kucha hU~, sozalisTika sTeTakI pratIkSA karatA huA vahI banA raha sakatA hU~ aura apanA sozalijma akhaNDa bhI rakha sakatA hU~ / taba maiM usake bAremeM kyA kaha sakU~ ? kyoMki merA kSetra to parimita hai na ? sozalijma eka vicArakA pratIka hai / vicAra zakti hai / vaha zakti kintu 'ijma' kI nahIM hai, usako mAnanevAle logoMkI sacAI kI vaha zakti hai / logoMko jayajayakArake lie eka pukAra cAhie / kintu pukArakA vaha zabda mukhya utsAha hai / usIke kAraNa zabdameM satyatA AtI hai| sozalijmakA vidhAna vaisA hI hai, jaisA jhaNDekA kapar3A / jhaNDeko satya banAnevAlA kapar3A nahIM hai, zahIdokA khUna hai / sozalijmakI saphalatA yadi huI hai, ho rahI hai, yA hogI, vaha nahIM nirbhara hai isa bAtapara ki sozalijma antataH kyA hai aura kyA nahIM hai, pratyut vaha saphalatA avalambita hai isapara ki sozalisTa apane jIvanameM apane mantavyoMke sAtha kitanA abhinna aura tallIna hai aura kitanA vaha nissvArtha hai / aura apane nijakI aura AjakI dRSTise, arthAt zuddha vyavahArakI dRSTise, yaha sozala - iz2ma mujhe apane lie itanA vAdamaya, itanA haTA huA aura azAstrIya - sA tattva jJAta hotA hai ki mujhe usameM tallInatA nahIM milatI / aura mai kyA kahU~ ? dharmase bar3I zakti mai nahIM jAnatA / para jIvanase kaTakara jaba vaha eka matavAda aura panthakA rUpa dharatA hai, taba vahI nirvAryatAkA bahAnA aura 160
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ jarUrI bhedAbheda pAkhaNDakA gar3ha bana jAtA hai| sozalijmako Arambhase hI eka vAda banAyA jA rahA hai, yaha sozalijma ke lie hI bhayaGkara hai| mahezvarajIne kahA- Apa to misTika hue jA rahe haiM kailAza bAbU, para isase duniyAkA kAma nahI cltaa| Apa zAyada vaha cAhate hai jo sAtha sAtha dUsarI duniyA ko bhI sa~bhAle / I hA~, maiM vaha cAhatA hU~ jisase sabhI kucha sa~bhale / jisase samagratAmeM jIvanakA hala ho / mujhe jIvana-nIti cAhie, samAja athavA rAjanIti nahIM / vaha jIvana-nIti hI phira samAjakI apekSA rAja-nIti bana jAyagI / jIvana eka hai, usame khAne nahIM hai / jaise ki vyaktikA vaha saeNmalanA galata hai jo ki samAjako bigAr3atA hai, usI taraha duniyAkA vaha sa~bhalanA galata hai jisame dUsarI duniyA ( agara vaha ho, to usa ) ke bigar3anekA Dara hai / AdamI karor3apati ho, yaha usakI siddhi nahIM hai / vaha sampUrNataH parArtha - tatpara ho, yahI usakI saphalatA hai / isI taraha duniyAkI siddhi duniyabIpanakI atizayatAme nahIM hai, vaha kisI aura bar3I sattAse sambandhita hai / - ApakA matalaba dharmase hai ? haoN, vaha bhI merA matalaba hai / - lekina Apa sozalijma ke khilApha to nahIM hai ? nahIM, khilApha nahI huuN| lekina basa itanA hI cAhie / 'lekina' phira dekheMgeyaha kahakara mahezvarajIne tanika musakarAkara cAroM ora dekhA aura phira sAmane rakhe eka bhAgase bhare gilAsako uThAkara vaha dUsarI ora cale gye| maiM baiThA dekhatA raha gayA aura phira.... 11 -- -- 161
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ abheda rAta ... saba so gaye hai aura samAnameM tAre ghire hai| mai unakI ora dekhatA huA jAgatA heNuu| nIMda AtI hI nhiiN| merA mana una tAroMko dekhakara vismaya, sneha aura ajJAnase bharA AtA hai| ve tAre haiM, choTI choTI camakatI bundiyoMke se kaise pyAre pyAre tAre ! para unamese haraeka apane meM eka vizva hai| ve kitane hai ! kucha pAra nahIM, kucha bhI anta nahIM / kitanI dUra hai ? - koI patA nahIM / hisAbakI pahu~case bAhara, ve nanheM nanheM jhipa jhipa camaka rahe haiM / unake tale kalpanA stabdha ho jAtI hai| svarNake cUrNase chAyA, zAnta, sunna, sahAsya kaisA yaha brahmANDa hai ! -- ekAnta, achora, phira bhI kaisA nikaTa, kaisA svagata !... mujhe nIMda nahIM AtI aura mai use nahIM bulAnA cAhatA / cAhatA hU~, yaha saba tAre mujhe mila jAya~ / ve mujhameM prA jAya~ / mujhase bAhara kucha bhI na rahe / saba kucha mujhameM ho rahe, aura maiM unameM / maiM apane ko bahuta choTA lagatA hU~, bahuta choTA / - bilakula bindu, eka jarI, eka zUnya / aura isa samaya jitanA mai apaneko zUnya anubhava karatA hU~, utanA hI merA mana bharatA AtA hai| jAne kaise, maiM apaneko utanA hI bar3A hotA huA pAtA huuN| jaise jIke bhItara AhlAda bharA jAtA ho, umar3A zrAtA ho| mujhe rahA hai ki maiM kucha bhI nahIM huuN| jo hU~, samastakI godameM hU~; aura hU~, to basa isa jJAnake Anandake lie hU~ ki saba hai, sabameM maiM huuN| mujhe mAlUma hotA hai ki merI sImAe~ miTa gaI haiM, mai khoyA jA rahA hU~, milA jA rahA huuN| mAlUma hotA hai, eka gambhIra mAnanda... bar3A acchA laga 162
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ jarUrI bhedAbheda tAre usa nIle zUnyameM gaharese gahare paiThe haiM / jahA~taka nIlimA hai, vahA~ taka ve hai / yaha svarNa- karaNose bharA nIlA nIlA kyA hai ? AkAza kyA hai ? samaya kyA hai ? mai kyA hU~ ? - para jo ho, mai AnandameM hU~ / isa samaya to merI ajJAnatA hI sabase bar3A jJAna hai / maiM kucha nahIM jAnatA, yahI merI svatantratA hai / jJAnakA bandhana mujhe nahIM cAhie, nahIM cAhie / tArokA artha mujhe nahIM cAhie, nahIM caahie| mujhe unakA tArA-pana hI saba hai, vahI basa hai / maiM unheM tAre hI samajha~gA, tAre banAkara mai unameM apanApana, apanA mana bhigoye rakhatA hU~ / mujhe nahIM cAhie koI jJAna / usa samastake Age to mai basa itanA hI cAhatA hU~ ki mai sAre roma kholakara prastuta ho rhuuN| cAroM ora apaneko chor3a dU~ aura bhItarase apaneko rikta kara dU~ ki yaha nissImatA, yaha samastatA binA bAdhAke mujhe chue aura mere bhItara bhara jAya / loga so rahe hai / rAta bIta rahI hai| mujhe nIMda nahIM hai / aura loga bhI hoMge, jinheM nIMda na hogI / ve rAjA bhI ho sakate hai, raGka bhI ho sakate haiN| are rAjA kyA, raGka kyA ! nIMdake sAmane koI kyA hai ? kisakI nIMdako kauna roka sakatA hai ! AdamI apanI nIMdako Apa hI roka sakatA hai| duniyAmeM bheda - vibheda hai, niyama kAnUna haiM / para bheda - vibheda kitane hI ho, niyama-kAnUna kaise hI ho, rAta rAta hai / jo nahIM sote ve nahIM sote, para rAta sabako sulAtI hai / saba bheda-prabheda bhI so jAte hai, niyama-kAnUna bhI so jAte haiM / rAtameM raGkakI nIMda rAjA nahIM chInegA aura rAjAkI nIMda bhI raGkakI nIMdase pyArI nahIM ho skegii| nIMda sabako barAbara 1 163
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ samajhegI, vaha sabako barAbarIme huvA degii| nIMdameM phira svapna Ayege aura ve, manuSyakI vAdhA miTAkara, use jahA~ vaha cAheM, le jAyeMge / rAtako jaba AdamI soyegA, tava prakRti use thapakegI / AdamI dina-bhara apane bIcameM khar3e kiye vibhedoke jhagar3oMse jhagar3akara jaba hAregA aura hArakara soyegA, taba usakI banda palakopara prakRti svapna laharAyegI / una svapnoMme raGka soneke mahaloMme vAsa kare to koI rAjA use rokane nahIM AyegA / vaha vahA~ saba sukha -sambhoga pAyegA / rAjA agara una svapnoMme saGkaTake mu~hameM par3egA aura kleza bhogegA to koI cATukAra use isase bacA nahIM sakegA / rAjA, apanI AtmAko lekara, mAtra svayaM hokara hI apanI nIMda pAyegA / taba vaha hai aura usake bhItarakA avyakta hai / tava vaha rAjA kahA~ hai ? -- mAtra vecArA 1 hai / isI prakAra nIMdame vaha raGka bhI mAtra apanI yAtmAke sammukha ho rahegA / taba vaha hai aura usame sannihita vyakta hai / taba vaha becArA kahA~ raGka hai ! vaha taba prakRta rUpame jo hai, vahI hai|. usa rAtrikI nistabdhatAme, prakAzake mahAzUnyame aura prakRtikI caukasImeM apanI mAnavIya asmitAko khokara, sauMpakara mAnava, zizu banakara, so jAtA hai| para phira dina dhyAtA hai| taba AdamI kahatA hai ki vaha jAgrat hai / vaha kahatA hai ki taba vaha sAvadhAna hai / aura jAgrat aura sAvadhAna banakara vaha mAnava kahatA hai ki mAnavatAmeM zreNiyA~ hai, bheda to mithyA svapna thA, sAra athavA satya to bheda hai| tava vaha kahatA hai ki maiM cetana utanA nahIM hUM, jitanA rAjA hU~ athavA raka hU~ / svapnase hamArA kAma nahIM calegA, kAma jJAnase calegA / jJAnakA saccA nAma vijJAna hai / aura vaha vijJAna yaha hai ki 1 164
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ jarUrI bhedAbheda maiyA to garIba hU~ yA amIra hU~ / diname kyA aba usane A~kheM nahI khola lI hai ? dinameM kyA vaha cIjoMko adhika nahIM pahacAnatA hai ? dina rAtakI taraha a~dherA nahI hai; vaha ujalA hai / tAre a~dherekA satya ho, para jAprat avasthAme kyA ve jhUTha nahIM hai ! dekho na, kaise dinake ujAleme bhAga chipe hai ! jAgrat dinake satyako kauna tyAga sakatA hai ? vahI acala satya hai, vahI Thosa satya hai / aura vaha satya yaha hai ki tAre nahI hai, hama hai / hamI hai aura hama jAgrat hai / aura sAmane hamAre hamArI samasyAe~ hai / ataH manuSya karma karegA, vaha yuddha karegA, vaha tarka karegA, vaha jAnegA / nIda g2alata hai aura svama bhrama hai | yaha duHkhaprada hai ki mAnava sotA hai aura sonA amAnavatA hai| a~dherI rAta kyA galata hI nahIM hai ki jisakA sahArA lekara AsamAna tAroMse camaka jAtA hai, aura duniyA dhuMdhalI ho jAtI hai ? hame cAroM ora dhUpa cAhie, dhUpa jisase hamAre AsapAsakA chuTa- bar3apana camaka uThe aura dUrakI saba AsamAnI vyarthatA lupta ho jAya / maiM jAnatA hU~, yaha ThIka hai / ThIka hI kaise nahIM hai ? lekina kyA yaha bhUla bhI nahIM hai ? aura bhUlapara sthApita honese kyA sarvathA bhUla hI nahIM hai ? kyA yaha g2alata hai ki nIMdase hama tAjA hote haiM aura dina-bharakI hamArI thakAna kho jAtI hai ? kyA yaha galata hai ki hama prabhAtame jaba jItane aura jIneke lie udyata hote hai, taba sandhyAnantara nIMda cAhate hai ? kyA yaha nahIM ho sakatA ki svapnoMmeM hama apanI thakAna khote hai, aura phira unhIM svapmokI rAha apane tAjagI bhI bharate hai ? kyA yaha nahIM ho sakatA ki diname hama vyaktake sAtha itane jar3ita aura avyaktake prati itane jar3a hote hai ki rAtameM avyakta, 165
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktako zUnya banAkara, svayaM prasphuTita hotA hai aura isa bhA~ti hamAre jIvanake bhItarakI samatAko sthira rakhatA hai ! kyA yaha bhI nahIM ho sakatA ki hama svapnameM vibhedako tiraskRta karake abhedakA pAna karate aura, usIke pariNAmameM, uThakara vibhedase yuddha karanemeM adhika samartha hote hai ? kyA yaha nahIM ho sakatA ki rAtapara dina nirbhara hai, aura rAta na ho to dina dUbhara ho jAya ? kyA yaha nahIM hai ki vibheda taba taka asatya hai, asambhava hai, jaba taka abheda usameM vyApta na ho ! kyA___ para, rAta bIta rahI hai, aura merI A~khoMmeM nIda nahIM hai / oH, yaha samasta kyA hai? mai kyA hU~! mai kucha nahIM jAnatA, maiM kucha nahIM jAnUMgA / mai saba huuN| sabameM huuN| tabhI kahIM ghaNTA bajA-e-ka / jaise a~dheremeM gUMja gayA, e-eka / maiM usa gUMjako sunatA huA raha gayA / pU~ja dhIme dhIme vilIna ho gaI, aura sannATA phira vaise hI sunna ho gayA / maiMne kahA'eka !' maine doharAyA--' eka, eka, eka / ' maine doharAnA jArI rakkhA aura nIMda kucha merI ora utarane lagI / aba mai soU~gA / maiM soU~gA / bAhara anekatAke bIca eka banakara sthira zAntise kyoM na maiM so jAU~gA ! mai cAhane lagA, maiM soU~ / para tAre ha~sate the aura ha~sate the, aura merI A~khomeM nIMda dhIme hI dhIme utarakara A rahI thii| dinake sAr3he dasa baje hoge / mai mejapara baiThA thA tabhI muMzIjI Aye / lAlA mahezvaranAthajIkI jo zaharake idhara-udhara aura kaI
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ jarUrI bhedAbheda tarapha phailI huI jAyadAda hai, usa sabakI dekha-bhAla ina muMzIjIpara hai| muMzIjI bar3e karma-jyasta aura saMkSipta zabdoMke AdamI hai| vinayazIla bahuta hai, bahuta lihAja rakhate haiN| para kartavyake samaya tatpara haiN| ___ muMzIjIne kahA- mujhe mApha kIjiegA / oH, maine harja kiyA ! para hA~,-vaha, yaha tIsarA mahInA hai| Apa ceka kaba bhijavA dIjiegA ? rAyasAhaba kahate the bAta yaha hai ki pichale do mAhakA kirAyA maiMne nahIM diyA / diyA kyA nahIM, de nahIM paayaa| maine muMzIjIkI ora dekhA / mujhe yaha anugraha kaSTakara huA ki muMzIjI aba bhI apanI vinamratA aura vinayazIlatAko apane kAbUmeM kiye hue hai / vaha dhamakAkara bhI to kaha sakate hai ki lAie sAhaba, kirAyA diijie| yaha kyA adhika anukUla na ho| yaha socatA huA maiM phira apane sAmane mejapara likhe jAte hue kAgajoMko dekhane lgaa| muMzIjIne kahA- mere lie kyA hukuma hai ! para merI samajhameM na AyA ki unake lie kyA hukma ho / agara (maiMne socA ) inakI jagaha khuda (rAyasAhaba ) mahezvarajI hote, to unase kahatA ki kirAyekI bAta to phira pIche dekhiegA, isa samaya to Aie sunie ki maine isa lekhameM kyA likhA hai| mahezvarajIko sAhityameM rasa hai aura vaha vicAravAn hai, vicAravAnase Azaya yaha nahIM ki kirAyA lenA unhe chor3a denA cAhie / abhiprAya yaha, ki vaha avazya aise vyakti hai ki kirAyekI-sI choTI bAtoMko pIche rakhakara 167
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaha saiddhAntika gaharI vAtopara pahale vicAra kareM / lekina, ina muMzIjIko maiM kyA kahU~? kyA maiMne dekhA nahIM ki kirAyekI vAtapara sadA yaha muMzIjI hI sAmane hue haiM, aura rAyasAhabase jaba jaba sAkSAt hotA hai, taba isa prakArakI tucchatA unake Asa pAsa bhI nahIM dekhanemeM AtI aura vaha gambhIra mAnasika aura AdhyAtmika carcA hI karate hai| hukmakI prArthanA aura pratIkSA karate hue muMzIjIko sAmane rahane dekara maiM kucha aura jarUrI bAteM socane lgaa| maine socA ki maiM jAnatA hU~ ki mujhe kAma karanA cAhie aura maiM kAma karatA huuN| sAta ghaNTe hara ekako kAma karanA cAhie / mai sAr3he sAta ghaNTe karatA huuN| jo kAma karatA hU~ vaha upayogI hai| vaha bahuta upayogI hai| vaha kAma samAjakA eka jarUrI aura bar3I jimmedArIkA kAma hai| kyA maiM svArtha-buddhise kAma karatA hU~? nahIM, svArtha-bhAvanAse nahI karatA / kyA mere kAmakI bAjAra-dara itanI nahIM hai ki mai jarUrI havA, jarUrI prakAza aura jarUrI khurAka pAkara jarUrI kunabA aura jarUrI sAmAjikatA aura jarUrI TimAgiyata nivAha sakeM ! zAyada nahIM / para aisA kyoM nahIM hai ! aura aisA nahIM hai, to isameM merA kyA aparAdha hai? apane kAmako maiMne vyApArakA rUpa nahIM diyA hai / AjakA vyApAra zopaNa hai| maiM zopaka nahIM honA caahtaa| __ isI duniyA, para dUsarI jagaha, mere jaise kAmakI bahuta kImata aura kadara bhI hai / mere pAsa agara makAna nahIM hai aura makAnameM 168
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ jarUrI bhedAbheda rahanekA evaja deneke lie kAphI paisA nahIM hai, to isakA doSa kisa bhaoNti mujhame hai, yaha mai jAnanA cAhatA huuN| __mai jAnanA cAhatA hU~ ki samAja jaba ki merI tArIpha bhI karatA hai, to jIvana aura jIvanake jarUrI upAdAnose maiM vaJcita kisa prakAra rakkhA jA rahA hU~ ! maiM jAnanA cAhatA hU~ ki agara makAnakA kirAyA honA jarUrI hai, to yaha bhI jarUrI kyoM nahIM hai ki vaha rupayA mere pAsa prastuta rahe? vaha rupayA kahA~se calakara mere pAsa Ave, aura vaha kyoM nahIM AtA hai ! aura, yadi vaha nahIM AtA hai, to kyo yaha mere lie cintAkA viSaya banA diyA jAnA cAhie aura kisa naitika AdhArapara yaha muMzIjI sarakArase phariyAda kara sakate hai ki mai abhiyogI ThaharAyA jAU~ aura sarakArI jaja binA manovedanAke kaise mujhe abhiyukta ThaharAkara mere khilApha DigrI de sakatA hai ! aura samAja bhI kyo mujhe doSI samajhaneko udyata hai ! kyA ina rupayoMke binA mahezvarajIkA koI kAma aTakA hai ! ina kirAyeke rupayopara unakA haqa banane aura kAyama rahaneme kaise AyA? rupayA upayogitAmeM jAnA cAhie ki vilAsitAme ! vaha samAja aura sarakAra kyA hai jo rupayeke bahAvako vilAsase mor3akara upayogakI ora nahIM DhAlatI ? ___ kyA kabhI maine mahezvarajIse kahA ki vaha mujhe mAtra rahane deM? kyoM vaha mujhase kirAyA lete hai!-na leN| ___ nahIM kahA to kyoM nahIM kahA ? kyA yaha kahanA jarUrI nahIM hai !....lekina, kyA yaha kahanA ThIka hai ? 169
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ mai agara isa cIjase inakAra kara dU~ aura phala bhugataneko prastuta ho jAU~, to isameM kyA anIti hai ? kyA yaha prayukta ho !..... itaneme muMzIjI ne kahA ki unako aura bhI kAma haiM / maiM jaldI 1 pharamA dU~ ki ceka ThIka kisa roja bheja diyA jAyagA / ThIka tArIkha maiM pharamA dU~ jisase ki-- ( maine socA ) yaha muMzIjI itane jorake sAtha apanI vinaya Akhira kisa bhA~ti aura kisa vAste thAme hue hai ? pratIta hotA hai ki aba unakI vinayakI vANIme kucha kucha unake sarakArAnumodita adhikAra- garvakI savyaGga miThAsa bhI A milI hai / maiMne kahA na, 1 ki muMzIjI bahuta bhale AdamI hai| yaha acchI taraha jAnate hue bhI ki paiseke vakIla aura sarakAra ke savetana karmacAriyoMke balase vaha merA loTA-thAlI kurka karA sakate hai, yaha jAnate hue bhI (-yA, hI) vaha vinaya- lajjita hai / mai jAnatA hU~ ki kartavyake samaya vaha kaTibaddha bhI dIkheMge, phira bhI merA unameM itanA vizvAsa hai ki mai kaha sakatA hU~ ki usa samaya bhI apanI lajjAko aura apane takalluphako vaha chor3eMge nahIM / isIkA nAma vajedArI hai / I maiMne kahA - muMzI sAhaba, Apako takalIpha huI / lekina abhI 1 / to mere pAsa kucha nahIM hai / - to kaba taka bhijabA dIjiegA ? maiMne kahA-- Apa hI batAie ki ThIka ThIka maiM kyA kaha sakatA hU~ / bole to ? 'to' kA mere pAsa kyA javAba thA / maiMne cAhA ki ha~sU~ / 170
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ jarUrI bhedAbheda unhoMne kahA ki rAyasAhabane pharamAyA thA ki mai ittalA dUM ki bahuta dina ho gaye hai / na ho to, aura makAna dekha leN|| maine ha~sakara kahA-aura makAna ! lekina kirAyA to vahA~ bhI denA hogA na ? muzkila to vahI hai| muMzIjI sahAnubhUtike sAtha merI ora dekhate raha gye|| maine unheM dekhakara kahA-khaira, jaldI hI meM kirAyA mijavA duuNgaa| -~-jI hA~, jaldI bhijavA dIjiegA / aura AyandAse tIsa tArIkha taka bhijavA de to acchA / rAyasAhabane kahA thA maiMne kahA- acchA muMzIjI phira AdAba bajA lAkara cale gaye / unake cale jAnepara . maiMne punaH apane lekhakI ora dhyAna kiyA jo lAjimI taurapara .. jabardasta lekha honevAlA thaa| 171
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ upayogitA zAyada cauthI klAsameM Akara aMgrejIkI pahalI kitAbake pahale sabakameM hamane par3hA-'paramAtmA dayAlu hai / usane hamAre pIneke lie pAnI banAyA, jIneke lie havA, khAneke lie phala-mevA, Adi aadi|' par3hakara vaha sIdhI taraha hameM pacA nahIM / hama bhole nahIM the| bacce to the, para buddhimAn kisIse kama nahIM the| pUchA-kyoM mAsTarajI, saba kucha Izvarane banAyA hai ! / mAsTarajI bole-~-nahIM to kyA ? jahA~ hama par3hate the vahA~ havA Adhunika thii| bAlakoMme svataMtra buddhi jAge, yaha lakSya thaa| hamane kahA-to usa Izvarako kisane banAyA hai ? aura usa Izvarane kahA~ baiThakara kisa tArIkhako yaha saba kucha banAyA hai ! mAsTarajIne kahA-par3ho par3ho / vAhiyata bAteM mata kro| jI hA~, vAhiyAta vAta ! pahalImeM nahIM, dUsarImeM nahIM, tIsarImeM nahIM, cauthI klAsameM hama the / hameM dhokhA denA AsAna na thaa| aura kucha jAne na jAneM, itanA to jAnate hI the ki Izvara vahama hai / yaha bhI jAnate the ki Izvarane sabhyatAkA bahuta nukasAna kiyA hai / vaha pAkhaMDa hai / usase chuTTI milanI cAhie / so, usa sabakapara hamane mAsTarajIko cupa karake hI chor3A / mAsTarajIkI eka bhI bAta hamAre ' 172
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ on A~khoMse aura sthUla vuddhise yaha bAta itanI sahaja satya mAlUma hotI hai ki jaise anyathA kucha ho hI nahIM sakatA / agara kucha pratyakSa satya hai to yaha hI hai| para Aja hama jAnate haiM ki yaha vAta yathArtha nahIM hai / jo yathArtha hai use hama tabhI pA sakate haiM jaba apaneko vizvake keMdra mAnanese hama U~ce uThe |-apneko mAnakara bhI kisI bhA~ti apaneko na mAnanA AraMbha kreN| sRSTi hamAre nimitta hai, yaha dhAraNA aprAkRtika nahIM hai| para usa dhAraNApara aTaka kara kalpanAhIna prANI hI raha sakatA hai / mAnava anya prANiyoMkI bhaoNti kalpanAzUnya prANI nahIM hai| mAnavako to yaha jAnanA hI hogA ki sRSTikA hetu hamameM nihita nahIM hai| hama svayaM sRSTikA bhAga haiM / hama nahIM the, para sRSTi thii| hama nahIM raheMge, para sRSTi rhegii| sRSTike sAtha aura sRSTike padArthoke sAtha hamArA saccA saMbaMdha kyA hai ? kyA ho? merI pratIti hai ki prayojana aura 'yuTiliTI' zabdase jisa saMbaMdhakA bodha hotA hai vaha saccA nahIM hai| vaha kAma-calAU bhara hai| vaha parimita hai, kRtrima hai aura baMdhanakAraka hai| usase koI kisIko pA nahIM sktaa| saccA saMbaMdha premakA, bhrAtRtvakA aura AnandakA hai / isI saMbaMdhoM pUrNatA hai, upalabdhi hai aura zrAhlAda hai; na yahA~ kisIko kisIkI apekSA hai, na upekSA hai / yaha prasanna, udAtta, samabhAvakA saMbaMdha hai| pAnI hamAre pIneke lie vanA hai, havA jIneke lie, Adi. 180
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ upayogitA kathana zithila dRSTikoNakA hai| ataH yaha kathana pakSa satya hI hai| U~ce uThakara usakI sacAI cuka jAtI hai aura vaha asatya ho sakatA hai / hamAre laukika jJAna-vijJAna - zAstra jabataka isa 'yuTiliTI' ( = upayogitA ) kI dhAraNApara khar3e hai tabataka mAnanA cAhie ki ve Dhahakara gira bhI sakate hai / unakI nIMva gaharI nahIM gaI / ve zAstra abhI sAmayika hai aura zAzvatakA unako AdhAra nahI hai / pAnI hamAre pIneke lie banA hai, yaha kahanA pAnIkI apanI sacAIko bahuta parimita kara denA hai| isakA artha yaha hai ki jabataka mujhe pyAsa na ho tabataka pAnI nirarthaka hai / apanI pyAsake dvArA hI yadi hama pAnIko grahaNa karate haiM to hama pAnIko nahI pAte, sirpha apanI pyAsa bujhAte hai / pAnIkI yathArthatA taka pahu~caneke lie yaha Avazyaka hai ki hama apanI pyAsa bujhAnekI lAlasA aura g2araz2akI A~khoMse pAnIko na dekheM, usase kucha U~cA nAtA pAnIke sAtha sthApita kare / jisane pAnIke saMbaMdha meM kisI navIna sacAIkA AviSkAra kiyA, jisane usa pAnIko adhika upalabdha kiyA aura karAyA, vaha vyakti pyAsA na rahA hogA / pAnIke sAtha usakA saMbaMdha adhika AtmIya aura sneha - snigdha rahA hogA / vaha pAnIkA ThekedAra na hogA / vaha usakA sAdhaka aura zodhaka rahA hogA / jisa vyaktine jAnA aura batAyA ki pAnI H2O ( = do bhAga hAiDrojana, eka bhAga AksIjana ) hai usane hamase jyAdA pAnIkI usa sacAIko prApta kiyA hai / yahakaha kara aura yahIM 181
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ ruka kara ki pAnI hamAre pIneke lie banA hai, hama usakI bhItarI sacAIko ( usakI AtmAko ) pAnese apaneko vaMcita hI karate hai| spaSTa hai ki pAnIko H,0 rUpameM dekhane aura dikhAnevAlA vyakti pIneke vakta usa pAnIko pItA bhI hogaa| para kahanekA matalaba yaha hai ki usa padAthake sAtha usa AviSkartAkA sambandha mAtra prayojanakA nahIM thA, kucha U~ce starapara thaa| prayojanakA mApa hamArA apanA hai / hama sImita hai, bahuta sImita haiM, paraMtu vizva vaisA aura utanA sImita nahIM hai / isalie, vizvako apane prayojanoM ke mApase mApanA AsmAnako apane hAthakI bilAdase nApane jaisA hai| para saca yaha hai ki hama kareM bhI kyA ? nApanekA mApa hamAre pAsa apanI bilA~da hI hai / tisapara nApanekI tabIyatase bhI hamArA chuTakArA nahIM hai / nApa-jokha kiye binA hamAre manako caina nahIM / nApa nApa kara hI hama bar3hege / ekAeka mApahIna akUla anaMtameM , pahu~ca bhI jAye to vahA~ TikeMge kaise ? bezaka yaha ThIka hai / nApa nApa kara bar3hanA hI eka upAya hai| hamAre pAsa loTA hai to loTe-bhara pAnI kue~se khIMca le aura apanA kAma calAveM / dhyAna to basa itanA rakhanA hai ki na AsmAna bilA~da jitanA hai, na kueMkA pAnI loTA-bhara hai| -bilA~dame AsmAnako ma pakar3eM, na loTemeM kueko sameTeM! prayojana honA galata nahIM hai| duniyA prayojana nahIM rakheMge to zAyada hameM roTI milanekI naubata na AyagI / para prayojanake 182
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ upayogitA hAtho sacAI hAtha AnevAlI nahIM hai, yaha bAta pakke taurapara jAna lenI cAhie / jo kucha hai usakI gardanapara apane prayojanakA jUA jA car3hAnese hamArI unnatikI gAr3I nahIM khiNcegii| jIvana aise samRddha na hogA / sAhityako, kalAko, dharmako, Izvarako, saba kuchako prayojanameM jAnanekI ceSTA niSphala hai| yaha nahIM ki ve niSprayojana haiM para zrAzaya yaha ki una satyoMkI sacAI prayojanAtIta hai / loka- karmameM isa tathyako zrojhala karake calane se hama qhatare meM par3a sakate haiN| para manuSyakA dhanya bhAgya yaha hai ki usakI mUrkhatAkI kSamatA bhI parimita hai| hamAre samAjameM sATha varSase Uparake vRddhoMkI upayogitA kitanI hai ? agara vaha taulame utanI mUlyavAn nahIM hai ki jitanA unake pAlaname vyaya ho jAtA ho, to kyA yaha nirNaya kiyA jA sakatA hai ki una sabako eka hI dina ArAmake sAtha samApta karake svarga khAnA kara diyA jAya ? samAja-vyavasthAkA hisAba-kitAba zAyada dikhAve ki isa bhA~ti iMtaz2AmameM suvidhA aura saphAI hogI para yaha nahIM kiyA jA sakA aura na kiyA jA sakatA hai / yadi aba taka kahI yaha nahI kiyA jA sakA to niSkarSa yaha hai ki upayogitAzAstra phira apanI upayogitAmeM kisI mahattattvakA prArthI hai| eka bAra eka prAmiSa bhojanake pracArakane niruttara kara denevAlI bAta sunaaii| unhone kahA ki agara bakare khAe na jAya~ to batAie unakA kyA kiyA jAya ? koI upayoga to unakA hai nahIM / tisapara ve itane bahutAyata se paidA hote aura itane bahutAyatase bar3hate haiM ki 183
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ agara unheM bar3hane diyA jAya to ve AdamIkI jindagIko asaMbhava banA de / phira bar3hakara yA to ve bhUkhe mare, jo ki nirdayatA hogI, nahI to ve duniyAkI khAdya sAmagrIko khuda khA-khAkara pUrA kara deMge aura phUlate jAyeMge / aise duniyAkA kAma kaise cala sakatA hai ! isalie, mAMsa khAnA lAz2ima hai| __yaha lAz2ima honekI bAta vaha jaaneN| lekina, mAnava-prANiyoM ke prati dayAI hokara vakaroMko khA jAnA hogA, yaha bAta merI samajhameM nahIM aaii| para unakI dalIlakA uttara kyA hogA ? uttara na bhI bane, para yaha nizcita hai ki vaha dalIla sahI nahIM hai, kyoMki usakA pariNAma azuddha hai| mAnava-tarka apUrNa hai aura maiM kabhI nahIM samajhatA ki usa talake toke AdhArapara AmiSa athavA nirAmiSa bhojanakA pracAra-pratipAdana ho sakatA hai| 'ahaM' ko keMdra aura aucitya-pradAtA mAnakara calanemeM bar3I bhUla yaha hai ki hama bisAra dete hai ki dUsaremeM bhI kisI prakArakA apanA 'ahaM' ho sakatA hai| hama apanI icchAoMkA dUsarepara Aropa karate haiM aura jaba isameM akRtArtha hote haiM to jhIkate-jhallAte hai / asalameM yaha hamArA eka tarahakA bacapana hI hai / hamArA mana rakhaneke lie tamAma sRSTikI racanA nahIM huI hai aura hama apanA mana saba jagaha aTakAte hai !--aise dukha na upaje to kyA ho ! chuTapanakI bAta hai / taba hamane pAThazAlAmeM sIkhA hI sIkhA thA ki dharatI nAraMgIke mAfika gola hai / socA karate the ki isa taraha to amarIkA hamAre pairoMke nIce hai aura hamako bar3A acaraja hotA thA ki amarIkAke loga ulTe kaise calate hoMge ? ve gira kyoM nahIM
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ upayogitA par3ate ? kyoki ve dharatIpara pairoke bala khar3e thor3e hI ho sakate haiM, ve to mAnoM dharatIse nIcekI aura adhara laTake hue haiM / usa samaya hama apaneko bar3A bhAgyazAlI mAnate the ki hama bhArata-bhUmime paidA hue, amarIkAme paidA nahI hue, nahIM to ulTe laTake rahanA par3atA ! Aja bhI jAne-anajAne hamamese bahutoMkA vahI hAla hai| jina dhAraNAoMko pakar3a kara hama khar3e hai, hame jAna par3atA hai ki saccI sacAI vahIM hai, zeSa sabake hAthoM basa jhUTha hI jhUTha Akara raha gayA hai / para jaise ki Upara udAharaNameM U~ca-nIcakI hamArI bhrAnta kalpanA hI hamArI parezAnIkA kAraNa thI vaise hI anya hamArI ahaMkRta kalpanAe~ hamAre vaira-virodhakA kAraNa hotI hai / sa Uparake citrameM 3 ko pRthvIkA keMdra maanie| a, ba, sa aura da usa pRthivIpara cAra alaga binduopara khar3e hue cAra vyakti hai / kyA ve apanI apanI jagahapara kisI taraha bhI U~ce-nIce yA kamaadhika hai ? asalameM unakA apanI U~ca-nIcakI dhAraNAke hisAbase 185
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUsareko nApanA bilakula galata hogaa| jisa dharatIpara ve khar3e haiM usakA kedra (aMtarAtmA ) 3 hai| unakI saba pratItiyA~, sava gatiyA~ antataH apanI siddhike lie usa 3 vindukI apekSA rakhatI haiM / vaha 3 vindu sabase samAna dUrIpara hai / vaha sabako eka-sA prApya athavA aprApya hai| saba prakArakA bheda usa keMdra-vindu 3 meM jAkara laya ho jAtA hai / vahA~se Age koI dizA nahIM jAtI / saba dizAe~ vahA~se calatI hai aura vahIM samApta hotI hai| a3 sa apane ApameM koI rekhA nahIM hai / koI dizA yA koI aisI rekhA nahI ho sakatI jisake eka sirepara vaha (jIvanakA) keMdra-vindu virAjamAn na ho| isalie a 3 sa cAhe eka sIdhI rekhA dIkha par3atI ho, para vaha bhrAMti hai;-vaisA hai nhiiN| vRttakI paridhiparake saba vindu mAdhyAkarpaNadvArA 3 ke prati AkRSTa haiM / usa AkarpaNake aikyake kAraNa hI pRthvI thamI huI hai| 3 sabakA srota-bindu hai, samastakA antarAtmA hai / vahaoN jAkara kisIkI bhinna sattA nahIM rhtii| isa prakAra a aura sa ina do binduoMse pratikUla dizAoM meM calanevAlI donoM rekhAe~ 3 meM hI giratI haiM / aura ve donoM asalameM pratikUla bhI nahIM hai, donoM anukUla haiM, kyoMki donoM apane keMdrakI ora cala rahI hai| __citrase prakaTa hai ki kisa prakAra a, va, sa aura da apane apane viziSTa vinduoM (ahaM) ko keMdra mAna leM to una vyaktiyoM kA jIvana bhrAnta hI ho jAyagA aura usa jIvanako koI dizA na prApta hogii| hamAre laukika zAstra aura laukika karma bahudhA isI ahaM-cakrameM par3akara viphala ho jAte haiN| apane gharake ghar3eke pAnIme jo hama 186
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ upayogitA zrasmAnakA aksa dekhate hai usIko AsmAna aura utanehIko zrasmAnakA pariNAma mAna lete hai / agara hama yaha bhUla na kareM to usa AsmAnake pratibiMbase bahuta lAbha uThA sakate hai / para aksara itanI samajha hameM nahIM hotI aura hama apanA alAbha adhika kara DAlate hai / yaha bhI vicAranA cAhie ki hamAre gharake ghar3emeM pratibimbita honA AsmAnakI sArthakatA nahIM hai / usakI sattAkA hetu yaha nahIM hai / apane vimba dhAraNa karanA to usa ghar3ekA pAnIkA guNavizeSa hai / utanA hI AkAzakA dharma aura artha mAna baiThanA usa mahArahasyamaya AkAzase prApta ho sakanevAle agAdha Anandase apaneko vaMcita kara lenA hai / dUsare zabdome, vaha mAnavakI mahAn mUrkhatA hai / para isa anaMta zUnyAkAzako meM bA~dhakara rakkhU~, to kahA~ ? dekhU~, to kaise ? - A~kheM vahA~ ThaharatI hI nhiiN| vaha ati gUr3ha hai, ati zUnya hai / apane ghar3eke bhItarake usa prativimbame mai binA kaMpanake jhA~ka to sakatA heNuu| yaha nIla dhavala mahAzUnyAkAza, nahIM to, mujhase dekhA nahIM jAtA, jAnA nahI jAtA / kaise mAnU~ ki mai bahuta akelA hU~, bahuta choTA hU~ / vaha asIma hai, vArApAra usakA kahA~ hai ? aura maiM use dekhU~ kyoM nahIM ? isalie, mai use apane ghaTake zAMta pAnIme hI utAra kara dekhU~gA / maiM z2arUra vahI karU~ / vahI eka gati hai aura vahI upayogitAkI upayogitA hai / isase Age upayogitAko daur3AnA apanI savArIke TaTTUko 187
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ havAmeM bhagAnA hai| aise, TaTTU muMhake bala giregA aura savArakI bhI khaira nahIM hai| dillI nagarameM baccoMke lie dUdhakI z2arUrata hai aura sAvanameM ye cAdala phira bhI pAnI hI barasAte haiM ! AkAza sUnA khar3A hai, kyoM nahIM guccheke gucche aMgUra TapakA detA hai ! hameM z2arUrata aMgUroMkI hai aura AkAza nirupayogI bhAvase behayAIke sAtha korAkA korA khar3A hai ! ye bAdala aura AsmAna donoM nikamme haiM / unase koI vAstA mata rakkho / jo unase sarokAra rakhate hai unakA vAyakATa kara do / ye tAre, rAtameM camakanevAlI yaha dUdhiyA AkAza-gaMgA, vaha vIlI coTiyA~, vaha macalatI havA, vaha prAtaH sAyaM kSitijase lagakara bikhara rahanevAle raMga-biraMge raMga, ye saba vRthA haiN| hamako paisekI sakhta z2arUrata hai, roTIkI vehada bhUkha hai| aura ina saba cIjose na roTI milatI hai, na kaur3I hAtha AtI hai| ve anupayogI haiM / mata dekho unakI tarapha | iMkAra kara do unheM / unase samAjakA kyA lAbha ? aura hama hisAba-bahImeM lAbha cAhate haiM, lAma ! ___ to aisI pukAra, kahanA hogA ki, nirI baukhalAhaTa hai| vaha upayogitAkI bhayaMkara anupayogitA hai| 288
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavasAyakA satya eka roja eka bhedane mujhe pakar3a liyaa| bAta yoM huii| mai eka mitrake sAtha bAz2Ara gayA thaa| mitrane bAjArameM koI Der3ha sau rupaye kharca kiye / so to huA, lekina jaba ghara Akara unhoMne apanA hisAba likhA aura kharca-khAte sirpha pA~ca rupaye hI likhe gaye, taba maiMne kahA, 'yaha kyA ?' bole, 'bAkI rupayA kharca thor3e huA hai| vaha to invesTameNTa hai|' invesTameNTa ! yAnI kharca hokara bhI vaha kharca nahIM hai| kucha aura hai| kharca aura isa dUsarI vastuke antarake sambandhameM kucha to arthakI jhalaka sAdhAraNataH mere manameM rahA karatI hai, para usa vakta jaise eka prazna mujhe dekhatA huA sAmane khar3A ho gyaa| jAna par3A ki samajhanA cAhie ki kharca to kyA, aura 'invesTameNTa' kyA? kyA vizeSatA honese kharca kharca na rahakara yaha 'invesTameNTa' ho jAtA hai ! usI bhedako yahA~ samajhakara dekhanA hai aura use tanika jIvanakI paribhASAme bhI phailAkara dekheNge| rupayA kabhI jamakara baiThaneke lie nahIM hai| vaha pravAhI hai| agara vaha cale nahIM to nikammA hai| apane isa nirantara bhramaName vaha kahIMkahIse calatA huA hamAre pAsa AtA hai| hamAre pAsase kahI aura calA jaaygaa| jIvana pragatizIla hai, aura rupayekA guNa bhI gatizIlatA hai| rupayeke isa pravAhI guNake kAraNa yaha to asambhava hai ki hama use roka rakkhe / pahale kucha loga dhanako z2amIname gAr3a dete the / gar3A
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ huA dhana vaisA hI murdA hai jaise gar3A huA AdamI / vaha bIja nahIM hai ki dharatImeM gar3akara uge| gAinese rupayekI Aba bigar3a jAtI hai, phira bhI, usame pratyutpAdanakI zakti hai bIjase kahIM adhika,yadyapi vaha bhinna prakArakI utpAdana zakti hai / usa zaktiko kuNThita karanese AdamI samAjakA alAma karatA hai| khaira, rupayeko gAr3akara nikammA banA dene yA use kaidakhAnemeM bandI karake DAla denekI pravRtti aba kama hai| rupayA vaha hai ki jamA rahane-bharase sUda lAtA hai| sUda vaha isalie lAtA hai ki kucha aura loga usa rupayeko gati-zIla rakhate haiM, ve usase munAphA uThAte hai| usI gati-zIlatAke munAphekA kucha hissA sUda kahalAtA hai| rupayA gatizIla honese hI jIvanopayogI hai| vaha hastAntarita hotA rahatA hai| vaha hAthameM AtA hai to hAthase nikalakara jAyagA bhii| agara hamAre jIvanako bar3hanA hai to usa rupayeko bhI vyaya hote rahanA hai| lokana usa vyayameM hamane Upara dekhA ki kucha to mAtra 'vyaya hai, kucha Age bar3hakara 'pU~jI ho jAtA hai,-'invesTameNTa' ho jAtA hai| samajhanA hogA ki so kaise ho jAtA hai! kalpanA kIjie ki divAlI AnevAlI hai aura apanI apanI mA~se rAma aura zyAmako eka-eka rupayA milA hai| rAma apane rupayeke kucha khilaune, kucha tasavIreM aura kucha phulajhar3I vagairaha le AyA hai / zyAma apane bAraha AnekI to aisI hI cIjeM letA hai para cAra Aneke vaha raGgIna patale kAgaja letA hai| usane zaharameM kandIla bikate dekhe haiN| usake pitAne gharameM pichale sAla eka kandIla
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavasAyakA satya banAyA bhI thaa| zyAmane socA hai ki vaha bhI kandIla banAyegA aura banAkara unhe bAjArameM becane jaaygaa| socatA hai ki dekhe, kyA hotA hai| ____rAmane kahA-zyAma, yaha kAgaja tumane kyA liye hai ? isake badaleme vaha mema-sAhabavAlA khilaunA le lo na, kaisA acchA lagatA hai| zyAmane kahA-nahIM, mai kAgaja hI luuNgaa| rAmane apane hAthake mema-sAhabavAle khilauneko gauravapUrNa bhAvase dekhA aura tanika sadaya bhAvase zyAmako dekhakara kahA- acchaa| __rAmane zyAmakI isa kArravAIko nAsamajhI hI samajhA hai| rAmake ceharepara prasannatA hai aura usane mema-sAhabavAle apane khilauneko viziSTa rUpase sAmane kara liyA hai| __rAmake gharame saba loga khilaunoMse khuza hue hai| usake bAda ve khilaune TUTa-phaTake lie lAparavAhIse chor3a diye gaye hai| usI bhA~ti phulajhar3iyoM se jalate vakta bhA~ti-bhA~tikI raMgIna cinagAriyA~ chUTI hai / jalakara phira phulajhar3iyA~ samApta ho gaI hai| udhara yahI saba zyAmake ghara bhI huA hai / para isake bAda zyAma apane raMgIna kAgajoMko lekara mehanatake sAtha usake kandIla banAnemeM laga gayA hai| ___ yahA~ spaSTa hai ki zyAmake una cAra AnoMkA kharca kharca nahIM hai, vaha pU~jI (= investment ) hai| aba kalpanA kIjie ki zyAmakI banAI huI kandIleM cAra Anese jyAdahakI nahIM bikiiN| kucha kAgaja kharAba gaye, kucha banAnemeM
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ khUbasUratI nahIM aaii| ho sakatA thA ki ve cAra Anese bhI kamakI bikatIM / acchI sApha banatIM to mumakina thA, jyAdahakI bhI bika sakatI thii| phira bhI, kalpanA yahI kI jAya ki vaha cAra hI AnekI bikI aura zyAma una cAra AnoMke phira khIla-batAze lekara ghara pahu~ca gyaa| .. isa udAharaNameM hama dekha sakate haiM ki rAmako diye gaye eka rupayene utanA cakkara nahIM kaattaa| zyAmake rupayene jarA jyAdaha cakkara kATA / yadyapi antameM zyAmakA rupayA bhI, solaha AnekA hI rahA aura isa bIca zyAmane kucha mehanata bhI utthaaii| rAmakA rupayA bhI binA mehanatake solaha AnekA rahA / phira bhI, donoke solaha Aneke rupayekI upayogitAmeM antara hai| vaha antara zyAmake pakSameM hai aura vaha antara yaha hai ki jaba rAmane usake solahoM Ane kharca kiye the, taba zyAmane usameMke cAra Ane kharca nahIM kiye the, balki lagAye the| usa lagAne kA matalaba yahI ki usako lekara zyAmane kucha mehanata bhI kI thI aura rupayekA mUlya apanI mehanata jor3akara usane kucha bar3hA diyA thaa| hama kaha sakate hai ki zyAmane rAmase adhika buddhimAnIkA kAma kiyA aura zyAma rAmase honahAra hai| mAna lo, ki usakI kandIle dhelekI bhI nahIM bika sakI; phira bhI, yahI kahanA hogA ki zyAma rAmase samajhadAra hai| usane svayaM ghATemeM rahakara bhI rupayekA adhika mUlya utthaayaa| pratyeka vyaya eka prakArakI prApti hai| hama rupaye dete haiM to kucha aura cIz2a pAte haiN| aisA ho nahIM sakatA ki hama de aura leM nhiiN| aura kucha nahIM, to yaha garva aura sammAna hI hama lete haiM ki hama 192
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavasAyakA satya kucha le nahIM rahe hai| binA hameM kucha prati-phala diye jaba rupayA calA jAtA hai, taba hameM bahuta kaSTa hotA hai| rupayA kho gayA, isake yahI mAne hai ki usake jAnekA pratidAna hamane nahIM pAyA / jaba rupayA gira jAtA hai, corI calA jAtA hai, DUba jAtA hai, taba hamako bar3I coTa lagatI hai| eka paisA bhI, binA pratidAnameM hame kucha diye, hamArI jebase yadi calA jAya to usase hameM duHkha hotA hai| yo, cAhe hajAroM hama ur3A deN| usa ur3A denemeM daraasala hama usa ur3AnekA Ananda to pA rahe hote hai| isa bhA~ti pratiphalake binA koI vyaya asambhava hai| kintu, pratiphalake rUpame aura usake anupAtameM tara-tamatA hotI hai / aura usI tara-tamatAke AdhArapara kucha vyaya apavyaya aura kucha aura vyaya 'invesTameNTa' ho jAtA hai| ' Upara zyAmakA aura rAmakA udAharaNa diyA gayA / zyAmane apane rupayemese cAra AnekA pratiphala jAna-bUjhakara apanese dUra banA liyaa| usa pratiphala aura apane cAra Aneke vyayake bIcame usane kandIla ' banAne aura use bAjArame jAkara becane Adi zramake lie jagaha banA chodd'ii| isIlie, vaha cAra AnekA 'invesTameNTa' kahA gayA aura zyAmako buddhimAn samajhA gyaa| pariNAma nikalA, pratyeka kharca vAstavame pUMjI hai yadi usa vyayake pratiphalameM kucha phAsalA ho aura usa phAsaleke bIcameM manuSyakA zrama ho / isIko dUsare zabdoMme yaha kaha sakate haiM ki manuSya aura usake vyayake pratiphalake bIcameM AkAkSAkI saGkIrNatA na ho| apanI turantakI abhilASAko tRpta karaneke lie jo vyaya hai, vaha utanA hI
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ korA vyaya athavA apavyaya hai aura utanA hI kama arjanIya, invesTameMTa athavA sadvyaya hai / arthAt pratiphalakI dRSTise apane vyayameM jitanI dUrakA hamArA nAtA hai, utanA hI usa vyayako hama arjanIya yA invesTameNTakA rUpa dete haiN| isa bAta se agale pariNAmapara pahu~ce, isase pahale yaha jarUrI hai ki isako hI khulAsA karake samajheM / hamAre pAsa rupayA hai, jo ki hamAre pAsa rahaneke lie nahIM hai| vaha apane cakkarapara hai / hamAre pAsa vaha isalie hai ki hamArI jarUratoMko miTAne meM sAdhana banane ke bAda hamameM atirikta sphUrti DAlane aura hameM zrama pravRtta karaneme sahayogI bane / hama jIye aura kArya kreN| isa jIvana - kAryakI prakriyAmeM hI rupayekI gatizIlatA ghaTita aura sArthaka hotI hai| spaSTa hai ki rupayA asala arthameM kisIkA nahIM ho sakatA / vaha cA~dIkA hai / vaha pratIka hai / usakA ba~dhA mAna hai / vaha eka nizcita sAmarthyakA dyotaka hai| sAmarthya, yAne inarjI (energy) / jaba taka vaha rupayA inarjIkA utpAdaka hai, tabhI taka vaha ThIka hai| jaba inarjI usase nahIM lI jAtI, use apane ApameM mAla aura daulata samajhakara baTorA aura jamA kiyA jAtA hai, taba vaha rogakA kAraNa banatA hai| jisako invesTameNTa kahA jAtA hai, vaha usa rupayeke inarjI rUpako kAyama rakhanekI hI paddhati hai| usakA vyaya hote rahanA gati - cakrako bar3hAne aura tIvra karanemeM sahAyaka hotA hai / hA~, hama dekhate hai ki vaha ThaharatA bhI hai| vAstavame koI gati avasthAnake 194
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavasAyakA satya binA sambhava nahIM hotii| cetana vyakta honeke lie acetanakA Azraya letA hai| inarjI apane astitvake lie 'DeDa maiTara' kI prArthinI hai / para jaise nIMda jAgaraNake lie Avazyaka hai, nIMda apane ApameM to pramAda hI hai, jAgaraNakI sahAyaka hokara hI vaha svAsthyaprada aura jarUrI banatI hai, vaise hI vaha vyaya hai jo kisI kadara paiseke cakrako dhImA karatA hai / kintu, pratyeka vyaya yadi antameM jAkara invesTameNTa nahIM hai, to vaha heya hai| hama bhojana svAsthyake lie karate hai aura sevAke kAryake lie hameM svAsthya cAhie / isa dRSTi se bhojanapara kiyA gayA kharca invesTameNTa banatA hai / anyathA, rasanAlolupatAkI vajahase bhojanapara kiyA gayA anApa-zanApa kharca kevala vyaya raha jAtA hai aura vaha mUrkhatA hai / vaha asalame eka roga hai aura bhA~ti-bhA~tike sAmAjika rogoMko janamAtA hai| jahA~ jahA~ vyayame upayoga-buddhi aura viveka buddhi nahIM hai, jahA~ jahA~ usame adhikAvika mamatva-buddhi aura viSaya-buddhi hai, vahA~ hI vahA~ mAno rupayeke galeko ghoMTA jAtA aura usake pravAhako avaruddha kiyA jAtA hai| sacA vyavasAyI vaha hai jo ki rupayeko kAmameM lagAtA hai aura apane zramakA usameM yoga-dAna dekara utpAdana bar3hAtA hai| sacA AdamI vaha hai jo karma karatA hai aura karmake phalasvarUpa aura karma karatA hai / hama dekhate A rahe haiM ki vaha vyakti rupayekA mUlya uThAnA nahIM jAnatA jo use, basa, kharca karatA hai / rupayekI kImata to vaha jAnatA hai jo use kharca karaneke lie hI kharca nahIM karatA yAnI apane Upara nahIM kharca karatA hai, pratyuta mehanata
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ karaneke lie kharca karatA hai| rupayeke sahAre jitanA adhika zramautpAdana kiyA jAya, utanI hI usa rupayekI sArthakatA hai| . hamane Upara dekhA ki paisekA pU~jI" bana jAnA aura kharcakA invesTameNTa ho jAnA usake pratiphalase apanA . yathAsAdhya antaraM rakhanekA nAma hai / spaSTa hai ki vaise phAsaleke lie kisI kadara begaraz2IkI jarUrata hai| manuSyakI garaz2a use dUradarzI nahIM hone detI / garajamanda paiseke mAmalemeM saccA buddhimAn nahIM ho sakA / hama yaha bhI dekha sakeMge ki manuSya aura usakI z2arUratoMke bIcameM jitanA nispRhatAkA sambandha hai, utanA hI vaha apane invesTameNTake bAremeM gaharA ho sakatA hai / jo AkAMkSA-trasta hai, viSaya-pravRtta hai, vaha rupayeke cakrako taGga aura saGkIrNa karatA hai| vaha samAjakI sampattikA hAsa karatA hai / vaha inarjIko rokatA hai aura, isa taraha, visphoTake .sAdhana prastuta karatA hai| pravAhI vastu pravAhameM svaccha rahatI hai| zarIrame khUna kahIM ruka jAya to zarIra-nAza avazyambhAvI hai| jo rupayeke pravAhake taTapara rahakara usake upayogase apaneko. svastha aura sazrama banAnekI jagaha usa pravAhI dravyako apanemeM khIMcakara saJcita kara rakhanA cAhatA hai vaha mUr3hatAkA kAma karatA hai| vaha usakI upayogitAkA hanana karatA aura apanI mautako pAsa bulAtA hai| ___ Adarza alg| hama yahA~ vyavahArakI bAta karate hai, upayogitAkI bAta karate haiN| duniyA kyoM na svArthI ho ! hama bhI svArthakI hI bAta karate haiN| pratyeka vyakti kyoM na samRddha bane ! yahA~ bhI usI samRddhikI bAta hai| hama cAhate haiM ki pratyeka vyakti vyavasAyI ho.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavasAyakA satya aura hara eka vyavasAyI gaharA aura adhikAdhika hoziyAra vyavasAyI bne| hama yaha dekhate haiM ki vyavasAyI hI hai jo mAladAra hai / yaha ahaituka nahIM hai| yaha bhI hama jAna rakkheM ki koI mahApuruSa, U~cA puruSa avyavasAyI nahIM hotA; hA~, vaha jarA U~cA vyavasAyI hotA hai| yahA~ hama yahI dikhAnA cAhate hai ki duniyAmeM acchese acchA saudA karanA caahie| koI haraja nahIM agara duniyAko hATa hI samajhA jAya / lekina jisake bAremeM eka bhakta kavikI yaha ukti ulahane meM kahIM jA sake ki usane 'kaur3Iko to khUba sa~bhAlA, lAla ratanako chor3a diyA / . usa AdamIko batA denA hogA ki lAla ratana kyA hai aura kyoM kaur3Ise use santuSTa nahIM honA cAhie / hamArI garaz2a A~khoMko bA~dha detI hai / IzvarakI orase manuSyakI ajJAnatAke lie bahuta subidhA hai| bahuta kucha hai jahA~ vaha bharamA raha sakatA hai| lekina bhramanese kyA banegA ! hama apane hI cakkara meM par3e hai| jaise phulajhar3I jalAkara hama raGga-biraGgI cinagAriyA~ dekhate hue khuza ho sakate hai, vaise hI agara cAheM to apanI z2indagI meM Aga lagAkara dUsaroMke tamAzekA sAdhana bana sakate hai| lekina paisekA yahI upayoga nahIM hai ki usakI phulajhar3I kharIdI jAya, na jIvanakA upayoga aiza aura vilAsa hai / dhana saJcayase apanA sAmarthya nahIM bar3hatA / --dhanakA bhI sAmarthya kama hotA hai, apanA bhI sAmarthya kama hotA hai / inarjIko peTake nIce rakhakara hai / aise visphoTa na hogA, to kyA hogA ? sonemeM kuzala nahIM 197
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ paisA kharcake lie nahIM hai| paisA saMvardhanake lie hai| saMvardhana, yAnI jIvana-saMvardhana / dhanakA vyaya jahA~ saMvardhanonmukha nahIM hai, vahA~ vaha asAmAjika hai, ataH pApa hai / vilAsonmukha vyayase sampatti nahIM; dInatA bar3hatI hai| ___dhanameM gRddhi usa dhanakI upayogitAko kama karatI hai| pratiphalameM hamArI garaja jitanI kama hogI, utanA hI hamArI aura usake bIca phAsalA hogaa| usa phAsaleke kAraNa vaha phala utanA hI bRhad aura mAnavake udyamadvArA vaha utanA hI guNAnuguNita hotA jAyagA / vahI gambhIra aura satya vyavasAya hai jahA~ karmakA aura vyayakA pratiphala dUra hote hote antima uddezyameM abhinna, apRthak ho jAtA hai, jahA~ isa bhA~ti phalAkAMkSA hai hI nahIM / vijJAnake, vyavasAyake aura anya kSetroke mahAn puruSa ve hue haiM, jinhoMne tAtkAlika lAmase AgekI bAta dekhI, jinhoMne mUla-tattva pakar3A aura jIvanako dAyitvakI bhA~ti samajhA, jinhoMne nahIM cAhA vilAsa, nahIM cAhA ArAma, jinhone sukhakI aise hI paravAha nahIM kI, jaise dukhakI / unakA tamAma jIvana hI eka prakArako pUjI, eka prakArakI samidhA bana gyaa| unakA jIvana bItA nahI,vaha haviSya banA aura sArthaka huaa| kyoki ve eka vicArake prati, Adarzaka prati, eka uddezyake prati, samarpita hue| arthazAstrake gaNitako phailAkara bhI hama kisI aura tattva taka nahIM pahuMca paate| yoM arthazAstra apane ApameM sampUrNa svAdhIna vijJAna nahIM hai / vaha ekAkI svatantra nahIM hai| aba vaha adhikAdhika rAjanAtigata hai, paoNliTiksa hai| paoNliTiksa adhikAdhika 198
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavasAyakA satya samAja-zAstra (Social science ) hai / samAja-zAstra adhikAdhika mAnasa-zAstra (Psychology) se sApekSya hotA jAtA hai| mAnasa-zAstrakI bhI phira apane ApameM svatantra sattA nahIM hai| kyoMki, vyakti phira samAjameM hai aura jo kucha vaha aba hai, usameM samAjakI tAtkAlika aura tAdezika sthitikA bhI hAtha hai / isa taraha phira vaha mAnasa-zAstra, prANi-zAstra aura samAja-zAstra Adipara antaraavalambita hai| aadi| artha-zAstrake AMkika savAla banAne aura nikAlanemeM hama usake cAroM ora koI banda dAyarA na khar3A kara leN| aise hama usI cakkarake bhItara cakkara kATate raheMge, aura kucha na hogaa| yaha ThIka nahIM hai / yaha usa vijJAnako satyakI samastatAse toDakara use muramA DAlaneke samAna hai| Upara hamane dekhA hai ki vyAvahArika rupaye-paisake upayogakA niyAmaka tattva lagabhaga vahI hai, jo gItAkA adhyAtma mantra haianAsakti, niSkAmatA / isa niSkAmatAkI nItise karmakA pratiphala naSTa nahIM hotA, na vaha hrasva hotA hai| pratyut, isa bhA~ti, usake to asaMkhya guNita honekI sambhAvanA ho jAtI hai| atyanta vyAvahArika vyavahArameM yadi vaha tattva siddha nahIM hotA hai jo ki adhyAtmakA tattva kahA jAtA hai, to mAna lenA cAhie ki vaha adhyAtma asiddha hai, a-yathArtha hai / adhyAtma nahIM cAhie, para vyavahAra to hameM cAhie / vyavahAra-asaGgata adhyAtmakA kyA karanA hai| vaha nikammA hai| gItAme bhI to kahA hai-'yogaH karmasu kauzalaM / ' isa dRSTise vyakti na kaha pAyegA ki sampatti usakI hai| isameM
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampattikI bAr3ha rukegI / khUna rukanese roga hogA aura phira aneka utpAtoM kA visphoTa hogA / 4 hameM apane vyavahArameM vyaktigata bhASAse kramazaH U~ce uThate jAnA hogA / hama kaheMge sampatti vyaktikI nahIM, vaha sahayoga samitiyoMkI hai| kaheMge, vaha zramiyoMkI hai | kaheMge, vaha samasta samAjakI hai, jo samAja ki rASTra-sabhAmeM pratibimbita hai / kaheMge ki vaha rASTrakI hai| Age kaheMge ki rASTra kyoM, vaha samasta mAnavatAkI hai / isI bhA~ti 'hama bar3hate jAya~ge / anta taka hama dekhate jAyeMge ki bar3hanekI aba bhI guJjAiza hai / kintu, dhyAna rahe ki nirAzAkA yahA~ kAma nahIM, vyagratAkA bhI yahA~ kAma nahIM / hama pAneke lie taiyAra raheM ki yadyapi buddhisaGgata (rational ) AdarzameM bar3ha-car3hakara hama mAnavatAse Age vizva-samaSTi taka pahu~ca gaye hoM, taba bhI saGgharSa banA hI hai / bAta yaha hai ki samaSTi kahanese vyaSTi miTatA nahIM hai / vyakti bhI hai / vaha apane nijameM apaneko sattA anubhava karatA hai / samaSTi ho, para vaha bhI hai| use inakAra karoge, to vaha samaSTiko inakAra kara uThegA / cAhe use isameM miTanA par3e, para vaha svayaM apaneko kaise na mAne ? aisI jagaha mAlUma hogA ki vyaktitvakI dhAraNAko brahmANDameM bhI cAhe hama vyApta dekheM, para piNDameM bhI use dekhanA hogA / aura, usa samaya hama vizva-samaSTike zabdoMse bhI asantuSTa hokara kaheMge ki jo hai, sava paramAtmAkA hai / saba paramAtmA hai / yaha mAnakara vyakti apanI sattAme siddha bhI banatA hai aura vaha sattA samaSTike bhItara asiddha bhI ho jAtI hai / vicArakI dRSTise to hama dekha hI leM ki isake binA samanvaya nahI hai / isake idhara-udhara samAdhAna bhI kahIM 200
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavasAyakA. satya aura nahIM hai / prAiveTa sampattike bhAvakA unmUlana tabhI sambhava hai jaba hama mAne ki vyaktikI icchAyeM bhI usakI apanI na hoMgI, vaha sarvAMzataH paramAtmAke prati samarpita hogaa| isalie, logoMse kahanA hogA ki hA~, sozaliz2ezanake lie taiyAra raho / taiyAra kyoM, usa ora bar3ho / lekina mAlUma hotA hai ki sozaliz2ezanavAloMse bhI kahanA hogA ki dekho bhAI, usake Age bhI kucha hai| usake lie bhI hama saba udyata raheM, saceSTa rheN| phArmUlA kucha banAyA hai, isameM haraja nahIM / para phArmUlA phArmUlA hai / phArmUlAse kahIM bahuta cipaTa na jAnA / aise vaha bandhana ho jAtA hai| m 201
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUra aura pAsa jaba dUrabIna pahale-pahala hAtha AI taba vilakSaNa anubhava huA / sunA thA usase dUrakI cIz2a pAsa dIkha zrAtI hai / lekina maine dekhA to pAsakI cIz2a dUra ho gaI thii| pIche patA calA ki maine dUrabInako ulTI tarapha se dekhA thA ! phira sIdhI taraphase dekhA to bAta sahI thI / dUrakI cIz2a bezaka pAsa dIkhatI thI / lekina isa g2alatIse bhI lAbha huA / jaba pAsakI cIz2ako dUra banAkara dekhA thA taba dRzyakI sundaratA bar3ha gaI jAna par3atI thI / dUrakI cIz2a pAsa yA jAnese dRzyameM mohakatA utanI na raha gaI thii| patA calA - - dUrI moha paidA karatI hai, -- Distance lends charm; dUrI miTa jAya to sundaratAke bodhake lie guMjAyaza nahIM rahegI / yaha to rAha calanekI bAta huI / lekina jisa vicitra anubhavakA jikra yahA~ karanA hai vaha yaha hai ki jo cIz2a eka porase dUrako pAsa karatI hai, vahI dUsarI zrorase pAsako dUra banA detI hai / arthAt, dUra honA aura pAsa honA ye koI nizcita sthitiyA~ nahIM haiM / ve apekSApekSI hai / unameM adala-badala ho sakatA hai / " dUrabInakI madada se aisA hotA hI hai| lekina binA dUrabInake bhI A~kha nitya prati aisA karatI hai, yaha bhI sahI hai / A~khameM | tara - tamatAkI zakti hai / jo pAsakI cIz2ako dekhatI hai vahI A~kha kucha dUrakI cIz2a bhI dekha letI hai, A~khakI naseM yathAnurUpa phaila - sikur3akara khakI isa zaktiko kAyama rakhatI hai / 202
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUra aura pAsa vastuoMkA mUlya bhI isapara nirbhara karatA hai ki hama unase kitane pAsa athavA kitane dUra hai| kyoki, dUrI aura nikaTatA nizcita mAnake tattva nahIM hai, isIse kisI vastukA eka hI mUlya nahIM hai| vaha mUlya alaga alaga logoMkI nigAhameM alaga alaga hai aura deza-kAlake anusAra ghaTatA-bar3hatA rahatA hai| __dUrakI bar3I cIz2a choTI lagatI hai, pAsakI choTI bar3I / A~khake Age do u~galI khar3I kara le to sUraja DhaMka jAtA hai / para sUraja bahuta bar3A hai, do u~galiyoMkI caur3AI usake sAmane bhalA kyA hai ? phira bhI, pAsa honese mere hisAbase do u~galiyA~ sUrajase bar3I bana jAtI hai aura sUrajako dekhanese roka sakatI haiN| pAsakA per3a bar3A dIkhatA hai, dUrakA pahAr3a ubharI kAlI lakIra-sA dIkhatA hai| __ pariNAma nikalA ki bAharI chuTa-bar3apana koI nizcita mAnakA tattva nahIM hai, vaha prayojanAzrita tathya hI hai| ___ isalie, asala prazna yaha ho rahatA hai ki hamArI tara-tamatAkI zakti kitanI hai ? A~khakI dRSTikI vaha zakti to parimita hI hai, lekina manakI dRSTikI zaktikA parimANa vaisA ba~dhA nahIM hai| baha uttarottara bar3hAyA jA sakatA hai| manakI dRSTi-zaktikA nAma hai, klpnaa| ___ jo nahIM dIkhatA, kalpanA use bhI dekhatI hai| jo pAsa hai, kalpanA use bhI dUra banA sakatI hai| jo bahuta dUra hai, kalpanA use bhI khIMcakara pratyakSa kara detI hai| kalpanA dUrabInakI bhA~ti bar3I upayogI cIz2a hai / para usake 203
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ upayogakI vidhi AnI cAhie / anyathA vaha kImatI khilonese adhika kuMcha nahIM raha jaatii| para nahIM, vaha hara hAlatameM kImatI khilonese adhika hai| kImatI khilaunA to jyAdahase yAdaha TUTakara raha jAyagA / para kalpanA khuda nahIM TUTatI, AdamIko tor3atI hai| usakA galata upayoga huA to vaha AdamIko tor3a-mor3akara pazu banA sakatI hai| usake ThIka istemAlase AdamI devatA bana jAtA hai| isalie, kalpanA khilaunA nahIM hai aura usase khelane meM sAvadhAna rahanA caahie| dUrabIna jisake pAsa paisA hai vahI bAz2Arase le sakatA hai, para kalpanA to sabhIko milI hai| usake lie kisIko bhI kisI bAz2ArameM bhaTakanA nahIM hai / vaha bhItara maujada hai / savAla itanA hI hai ki usakA istemAla hotA rahe aura vaha mailI na ho aura na DhIlIDhAlI ho jAya / ThIka kAmake lAyaka rahe aura vaha bahake nhiiN| . - saca bAta yaha hai ki jaise nigAha kharAba honekA matalaba yahI hai ki usameM dUrako ThIka dUra aura pAsako ThIka pAsa dekhanekI zakti, nahIM raha gaI,hai vaise hI buddhikI kharAbIkA matalaba sivA isake kucha nahIM hai ki kalpanAkI lacaka usameM kama ho gaI hai| " hamArA roz2akA anubhava hai ki agara apane hI hAthako hama apanI A~khoke bahuta nikaTa lAte cale jAyeM to antameM A~kha' kAma nahIM ; degI aura mAlUma hogA ki jaise hAtha rahA hI nahIM hai| kisI bhI tasavIrako hama pAsase aura pAsa dekhanekA Agraha karake use sirpha dhabbA banA de sakate haiN| yahA~ taka ki use apanI A~khase bilkula saTA lekara kaha sakate haiM ki vaha kucha bhI nahIM hai, kyoMki 204
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'dUra aura pAsa hameM kucha bhI nahIM dIkhatA hai / isa bhA~ti hareka sundaratA z2arUratase adhika pAsa le lenepara asundara aura phira asat ho jAyagI / . . __isalie, hamArA pratyekake prati eka prakArakA sammAnakA antara cAhie hI / usa antarako miTAkara bhogakI nikaTatA paidA kI ki vahA~ suMdaratA bhI lupta huii| __yaha roz2akA hI anubhava hai| hama cIjoMko dekhate hai aura ve sundara lagatI haiM / sundara lagatI haiM, to hama unheM cAhane lagate hai| cAhane lagate hai to unheM pAnekI lAlasA karate hai / isa lAlasAko buddhise hama unheM chUte hai,-pakar3ate hai, arthAt unheM maryAdAse adhika apane nikaTa le lete hai| pariNAma hotA hai ki hamArA saMbhrama miTa jAtA hai aura jisako manorama mAnakara cAhA thA vaha dhIme dhIme bIbhatsa ho jAtA hai aura hamAre cittako glAni hone lagatI hai / taba ukatA kara use chor3a hama dUsarI ora lapakate hai| para vahA~ bhI vahI hotA hai aura vahA~ bhI antataH glAni hAtha AtI hai| * anubhavameM AyA hai ki jisa jagahameM hameM bilkula dilacaspI nahIM huI hai, vahA~ke phoTogrApha lubhAvane ho jAte hai| khaMDahara hamArI nigAhameM khaMDahara hai lekina usIkA citra kamI hamAre lie itanA sundara ho jAtA hai ki hama soca bhI nahIM sakate the| ___ yaha isIlie ki phoTogrAfase hamArI paryApta alahadagI hai| phoTogrAphame hama usa dRzyako ekatrita bhAvameM dekha sakate hai| Agraha vahA~ hamArA maMda hai| vahA~ hamAre manakI sthitise vilaga bhI usakI sattA hai / mAnoM usa citrakA astitva hI nahIM, vyaktitva hai| 205
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariNAma yaha ki dUrI bhI kabhI bilkula naSTa nahIM ho jAnI cAhie / dUrI bilakula na rahe to A~kha bilakula na dekha pAye, buddhi bilakula na samajha pAye / aura manapara jora itanA par3e ki ThikAnA nahIM aura tisapara bhI cahu~ ora sivA a~dhereke kucha na pratIta ho / saba vastuoM, saba sthitiyoM, saba dRzyoM aura vyaktiyoMke prati yaha samAdarakI dUrI iSTa hai / isako vinaya-bhAva kahie, anAsakti kahie, samabhAva kahie, asaMlagnatA kahie, dRSTikI vaijJAnikatA kahie, cAhe jisa nAmase ise pukArie | saMbaMdha meM eka prakArakI taTasthatA hI caahie| jo bhI hama chU rahe, dekha rahe, cAha rahe hai, dhyAna rakhanA cAhie ki usakA apanA bhI svatva hai / vaha prayojanIya padArtha hI nahIM hai / vaha bhI apane-ApameM sajIva aura sArthaka ho sakatA hai / usameM bhI vaha hai, jo hamameM hai / eka hI vyApaka tattva donomeM hai| jo hama hai vahI vaha hai / isalie kisI avinayakA athavA zrAharaNakA saMbaMdha hamArA kaise ho sakatA hai ? saMbaMdha prema, dhyAnaMda aura kRtajJatAkA ho sakatA hai / jisako kalpanA kahA, usakA isI jagaha upayoga hai / jo hama haiM vaha to koI bhI nahIM hai / hama jaise buddhimAn haiM, 1 kyA koI dUsarA vaisA ho sakatA hai ? sApha bAta to yaha hai ki hama hamI haiM / koI bhalA hama jaisA kyA hogA ? asaMskArI ahaMkArI buddhi isI prakAra socatI hai / lekina isase yahI siddha hotA hai ki aisA socanevAlekI kalpanAzakti kSINa ho gaI hai / kalpanA hameM turanta batA detI hai ki hama anekoMmeM eka haiM aura apane meM ahaMkAra anubhava karanekA tanika bhI 206
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUra aura pAsa avakAza nahIM hai / vaha kalpanA hameM batAegI ki dUsaremeM bhI ahaMkAra ho sakatA hai, aura hai, aura usa ahaMkArakA qhayAla rakhakara calanA hI ThIka hogA / vaha kalpanA hameM sabake alaga alaga sthAna samajhane meM madada degI aura sujhAyagI ki samastake kendra hama nahIM haiM jaisA ki hama AsAnIse samajha liyA karate haiM / vaisI taTasthatAkI dUrI jagat aura jagatkI vastuoM ke sAtha sthApita karaneke bAda Avazyaka hai ki hama unase bhAvanAkI nikaTatA bhI anubhava kreN| dUrI to hai hI, para nikaTatA aura bhI ghaniSTha bhAvase Avazyaka hai / vaisI nikaTatAkA bodha jIvaname nahI hai to jIvanameM kucha rasa bhI nahIM hai / jisa zaktise yaha ho, usakA nAma hai bhAvanA | yaha bhAvanA prabheda - mUlaka hai / yaha doko eka karatI hai, yaha dUrIko naSTa karatI hai / 'naSTa karatI hai' kA Azaya yaha ki usake phAsale ko yaha rasase bhara detI hai / jaba pahale pahala khurdabInameMse jhA~ka kara dekhanekA avasara huA thA, to Azcaryame raha jAnA par3A thaa| bAhara kucha bhI nahIM dIkhatA thA, eka nanhA, -- bahuta hI nanhA sA pattekA khaNDa Daiskapara rakkhA thA / vaha hai, isameM bhI zaka ho sakatA thaa| usakI hastI kitanI thI / sA~sa usapara par3e to becArA ur3akara kahA~ calA jAya, patA bhI na cale / lekina, khurdabInamese jaba dekhatA hU~ to dekhatA hU~ ki kyA. kucha vahA~ nahIM hai ! jo AzcaryakAraka hai, jo mahAn hai, vaha sabhI kucha bahaoNpara bhI hai / eka duniyAkI duniyA usa patteke khaMDake bhItara samAI hai ! vaha pattekA Traka kyA kabhI pUrI taraha jAnA jA sakegA ? usameM 207
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ kitanA rahasya hai, kitanA sAra ! usameM kyA agAdha jJeyatA nahIM hai ? jAne jAo, jAneM jAo, phira bhI jAnaneko vahA~ bahuta kucha zeSa raha hI jAyagA / khurdabInameMse usa biMdI -bhara patteko maine itanA phailA huA dekhA ki mAnoM vahIM vizva ho| usameM mAnoM nagara the, maidAna the, samandara the / lekina vahA~se A~kha haTAnepara kyA maine nahIM dekha liyA ki harI-sI - bU~da - jitane AkArake usa pattekI sattA isa jagat meM itanI hIna hai, itanI hIna hai ki kisI bhI ginatI ke yogya nahIM hai ! - " phira bhI vaha hai, aura nahIM kahA jA sakatA ki apanemeM vaha ' svataMtra sRSTi nahIM hai| vaha khaMDa vaisA hI svayaM ho sakatA hai jaisA maiM, apane svayaM hU~ / taba maiM kaise usake prati avinayI ho sakatA hU~ ? I * yahIM bhAvanAkI AvazyakatA hai| kalpanAne mujhe merA sthAna batAyA aura sabakA apanA apanA sthAna batAyA / usane mujhe svataMtratA dI, usane apanI hI maryAdAoMse mujhe U~cA uThAyA, usane mujhe anaMta taka pahu~cane diyA aura merI sAMtatAke bandhanakI jakar3ako DhIlA kara diyA / 1 , bhAvanA usI merI vyApakatAmeM rasa pravAhita karegI / usameM artha ddaalegii| jo dUra haiM, use pAsa khiiNcegii| bhAvanAse prANoMmeM 'ubhAra AegA aura jise kalpanAne saMbhava dekhA thA, bhAvanA usIko satya bnaaegii| 'jo brahmANDa meM hai piNDameM bhI vaha sabhI kucha hai / brahmANDako chanekI ora kalpanA uThI, to bhAvanA usI satyako piNDame pA lene kI sAdhikA huii| | Extensity ( = vistRti ) me nahIM, Intensity 208
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUra aura pAsa ( ghanatA ) dvArA hI vaha sampUrNako apanAegI / darzanakI maryAdA agama hai, para prIti-bhaktikI kSamatA usase bhI gaharI jAyagI / prANoMkA ubhAra ( =Tension ) kalpanAkI ur3Anase adhika sArthaka ho sakegA / usase upalabdhi gambhIra hogI / kalpanA aura bhAvanA ye donoM hI jIvanakI pragatike mUlameM haiM / donoM anivArya hai, donoM amUlya haiN| para donoMkA qhatarA bhI bahuta hai / donose manuSya virATkI ora bar3hatA hai, para inhIMse vaha apanA vinAza bhI bulA sakatA hai / bhAvanAse jaba hama parasparameM ' kleza-kliSTa ' dUrI paidA karate haiM aura kalpanAhIna buddhise lAlasAjanita nikaTatAmeM ramaNa karate hai, taba ye hI donoM zaktiyA~ hamArI zatru ho jAtI hai aura hamArA aniSTasAdhana karatI hai| jo mere pAsa hai, vaha merA svatva nahIM hai, kyoMki usakA apane meM alaga svatva bhI hai| kalpanAhIna hokara hama prANako aise pAte hai, mAno usakI sArthakatA hamAre nikaTa prApta hone meM hI hai / yaha hamArI bhUla hai aura isase hamArI apanI hI prAptikA rasa hasva hotA hai| yahI mAnavakA moha aura ahaMkAra hai / dUsarI ora bhAvanAko hama durbhAvanA banA uThate haiM aura usake sahAre parasparakI nikaTatA nahIM balki dUrI bar3hA lete hai / mana hI eka ho sakatA hai, tana aneka haiM / para mana hama phaTane dete hai, aura tanakI nikaTatAke kAmuka hote hai / natIjA isakA vinAza hai / jo dUra hai use dUra, jo pAsa hai use pAsa jAnanA hogA / phira bhI jAnanA hogA ki dUra hai vaha bhI pAsa hai aura jo pAsa mAlUma hotA hai, use bhI dUra rakhanekI AvazyakatA ho sakatI hai / tana 14 209
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ judA judA haiM, AtmA eka hai| Atmaikyako kalpanAdvArA prApya aura bhAvanAdvArA sulabha banAnA hogA / aura apanI evaM sabakI dehakI abhinnatAke prati sammAna aura saMbhramakA bhAva rakhanA hogaa| sabake svatvakA Adara karanA hogA, kisI svatvakA AharaNa evaM apaharaNa garhita samajhanA hogaa| yahI dUra aura pAsakA bheda hai / isa dUra aura pAsakI tara-tamatAkA bheda hamane khoyA to samajho apaneko hI khoyaa| usako jAnakara hama apaneko pAnekA prayatna kareM, yahI zuma hai| AAAA 210
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirA a-buddhivAda sunA jAtA hai ki zuturamurga jo aphrIkAke retIle maidAnoMmeM hotA hai vicitra prANI hai| vaha jaba zatrukI Toha pAtA hai to aura kucha karatA nahIM, retameM mu~ha dubakA letA hai / zatru phira nirApada bhAvase mAkara usakA kAma tamAma kara detA hai| vaha jAnavara zuturamurga isa bhA~ti zAMtipUrvaka maratA hai / hama loga zAyada usakI maranekI paddhatise sahamata nahIM haiN| usakA maranA hamAre manase koI g2alata bAta nahIM hai / usakI bevakUphIkI saz2A hI samajhie jo mautake rUpameM use milatI hai| aise vaha na mare to acaraja / maranA to usakA ucita hI hai / aura hama manuSya jAnate hai ki zuturamurga mUrkha prANI hai / mUrkha to vaha ho; lekina itanA kahakara bAtako hama TAleM nahIM / use mUrkha kaha dekara AdamI zAyada svayaM apane ko kucha buddhimAn laga AtA ho| para hameM isameM sandeha hai ki dUsareko mUrkha kahane ke AdhArapara khuda buddhimAn bananekA DhaMga ThIka hai / tisapara vaha zuturamurga kyoM mUrkha hai ? aura hama kyoM nahIM haiM ? aura mUrkha honemeM subhItA yadi ho to phira haraja kyA hai ? - Adi bAteM socanekI hai / gharameM eka choTI baccI hai / nAma abhI hai munnI / sadA khelatI rahatI hai| eka khela use priya hai / vaha munnI kisI sUkhatI huI dhotI yA baksa yA kursI ke pIche hokara mu~ha Dhakakara cillAegI'ammA~ ! sunnIko DhU~Dho / ' agara ammA~ eka bArameM dhyAna nahIM degI 211
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ to munnI usase ulajha par3egI / kahegI-ammA~, arI ammA~, dekha / ' aura jaba ammA~ usakI ora mukhAtiba hogI taba sAmane dUra jAkara mu~hakI oTa karake kahegI, 'munnI nahIM hai, ammA~ / munnI nahIM hai, munnIko ddhuuNdo|' taba munnIkI ammA~ bhI sAre kamaremeM idhara-udhara, kabhI kalamadAnake nIce, kabhI holDarake nibameM, glAsameM yA sUIke nakuemeM, yahA~-vahA~ aura jahA~-tahA~ khoja macAtI huI munnIko DhU~r3hatI hai, kahatI jAtI hai,-'are munnI kahA~ hai ? (kapar3eko ulaTa-palaTakara) are kahA~ hai ? munnI, o munnI !" __ aura munnI sAmane khar3I-khar3I corI-corI ammA~ke yatnoMkI viphalatA dekhakara aura usameM rasa lekara muMhako donoM hAthoMse Dhakakara kahatI hai-'munnI nahIM hai, ammA~ / munnI nahIM hai / ddhuuNddh'o|' ammA~ bahuterA DhU~r3hatI hai, para sAmane khar3I huI munnI nahIM miltii| oha ! jAne kitanI dera bAda vaha milatI hai / milaneke bAda hI do kadama bhAgakara phira mu~ha dubakAkara khar3I ho jAtI hai, kahatI hai'ammA~, munnI phira nahIM hai, aura ddhuuNddh'o|' munnIko isa khelameM bar3A Ananda AtA hai| hameM bhI Ananda AtA hai| hama kahate hai-'munnI hai|' aura vaha bhAgakara kisI vastukI oTa lekara kahatI hai-'munnI nahIM hai|' apanI A~khe banda karake samajhatI hai, vaha nahIM rahI hai| ___ abhI taka aisA avasara nahI AyA ki hamAre maname icchA huI ho, ki usako bulAkara vidvattApUrvaka samajhAveM / kaheM, ki pagalI suna, tere dekhane aura dIkhanepara aurokI athavA terI sacA nirbhara nahIM hai
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirA a-buddhivAda yathArthatA samajha, lar3akI, aura mUrkhatA chor3a | aisA hamane aba taka nahIM kiyA aura acaraja yaha hai ki aisA na karaneke lie kabhI apaneko mUrkha bhI hamane nahIM maanaa| isa khelako hamane prasannatA pUrvaka khela liyA hai aura kabhI yaha nahIM socA hai ki mUrkhatA g2alata cIz2a hai aura hame munnIkA usase uddhAra karanA hI cAhie / hameM sandeha hai ki munnIko yadi hama apanI buddhimattA dene laga jAya~ to vaha use nahIM legii| itanA hI nahIM, varan vaha usa hamArI buddhimattAko mUrkhatA samajhegI aura apanI mUrkhatAko spaSTa rUpameM tarkazuddha jJAna jAnegI / " hama kaise jAnate hai ki munnI g2alata hai ? jaba vaha kahatI hai ki vaha nahIM hai ' taba bhI vaha g2alata kahA~ kahatI hai; kyoki jaisA jAnatI hai vaisA hI to kahatI hai / vaha ( usa samaya ) jAnatI hI yaha hai ki 'vaha nahIM hai / ' vAstava vAstavikatA tatsambandhI hamArI dhAraNAse bhinna kyA vastu . hai ? bhinna hokara vaha hai bhI yA nahIM ? yaha abhI nirNaya hone meM nahIM AyA / na kabhI AyegA / akATya - rUpame hama yaha kaha sakate hai ki sampUrNa satya mAnava ke lie cira-prApya, ataH cira-zodhya hai / vaha satya kyA manuSyase bAhara bhI vyApta nahIM hai ? jo bAhara bhI hai vaha manuSyake bhItara hI kaise samAyegA ! usa sarvavyApI satyakI mAnava-nirmita dhAraNAe~ hI mAnavIya jJAna - vijJAna hai, ve svayaMmeM satya nahIM hai / apane saba jJAnake mUlame 'hama' hai / vaha jJAna satya hai to / basa hamArA hokara hai / hamArA nahIM, taba vaha huA na huA eka-sA hai / hara satyako apanI sattAke lie hamapara isa nimitta nirbhara rahanA 213
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ . hogA, ki hama use jaaneN| yaha bAta sApha hai / isako samajhanese koI inakAra nahIM kara sakatA, na koI dArzanika isa bAtakI mAnyatAse bAhara pahu~ca sakatA hai / jaba aisA hai, jaba hamase alaga hokara sacAI kucha hai hI nahIM, athavA hai to nahIM jaisI hai, to yaha aprAmANya banatA hai ki hama zuturamurgako galata aura apaneko ThIka kaheM / zuturamurgako to zAyada hama ThIka na kaha sakeMge / usako ThIka kahane ke lie hameM apaneko inakAra karanA hogA / hama to donoM ko dekhate haiM na - zuturamurgako bhI, usake zatruko bhI-- isa lie retameM sira dabAkara zatruse bacanekI zuturamurgakI ceSTAko hama sahI kaise kaha sakate haiM ? aura zaturamurgake galata honekA pramANa usIke hakameM yaha bhI hai ki zatru Akara use daboca letA hai / isa lie yaha to asaMbhava hai ki zuturamurga ThIka ho / lekina jaba vaha ThIka nahIM hai taba hama bhI ThIka kaise ho sakate haiM, yaha vicAraNIya hai / ho sakatA hai ki hamArI hAlata zuturamurgase itanI hI bhinna ho, ki hama zuturamurga na hokara AdamI haiM / anyathA kaise kaheM, ki yathArtha meM hama donoMmeM buddhikI apekSA khAsI samatA nahIM hai / mAna liyA jAya ki zuturamurga buddhise zuturamurga hai, lekina bAta - cIta AdamI hai / taba kyA vaha hamako mUrkha nahIM samajhegA ? ' jo dIkhatA hai, utanA hI hai| jo nahIM dIkhatA hai, vaha isIlie to nahI dIkhatA ki nahIM hai ' -- zuturamurgake jJAnakA tala yaha hai / hama mAnava use thothe ajJeyavAdI, adRSTavAdI jAna par3eMge / jo ajJAta hai, usake honemeM kyA prayojana ? vaha na huA bhalA / vaha nahIM hI hai / 214
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirA a-buddhivAda aura zuturamurgake nikaTa jo dRzya hai, utanA hI jJAta hai, utanA hI jJeya hai / ataH jitanA dIkhatA hai, usake atirikta kucha aura hai hI nahIM, yaha hogA usa mAnavarUpI zuturamurgakA jIvana-siddhAnta / tadanurUpa usakI jIvana-nIti bhI yaha ho jAtI hai ki-'jo aniSTa hai, use miTAnekA sIdhA upAya hai use na dekhanA / aniSTapara isI bhA~ti vijaya hogI / aniSTa yoM hI asat hogA / isa lie aura kucha karanekI AvazyakatA nahIM hai, jaba bhaya ho athavA sandeha ho, taba A~kha mIca lo / bhayakI AzaMkA aura sandehakI zaMkAse isa bhA~ti mukti prApta hogii|' ___ aba, kyA mAnava-buddhi-dvArA-nirmita tarka-sammata nIti bhI lagabhaga isI prakArakI nahIM hai ? usa nItipara calanese zuturamurga zatruse nahIM baca pAtA / zatruko ulaTe apanI orase vaha suvidhA pahu~cAtA hai aura bemauta mara jAtA hai / ataH kahA jA sakatA hai ki vaha nIti viphala hai, bhrAMta hai| hama bhI khuda aisA mAnate haiN| __ para usa nItikI ( jo Aja mAnava-nIti bhI ho rahI hai) vakAlatameM yaha kahA jA sakatA hai ki maranA to sabako hai| kauna nahIM maratA ? asala duzmana mauta hai| kisI aurako duzmana bhalA kyoM mAneM / koI hameM kyA maaregaa| bAta to yaha hai, ki mauta hameM mAratI hai| jise duzmana mAnate ho vaha to yama devatAkA sAdhana hai, vAhana hai / asalameM to bhAgyake paMjemeM saba haiM / yama usI bhAgyakA praharI hai| usake AghAtase to bacakara bhI bacanA nahI hai / mauta hameM A dabocegI hI / prazna usase bacanekA nahIM hai, aura mu~ha 215
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ dubakA lenese kyA zuturamurga sacamuca mayase chuTakArA nahIM pAjAtA ? phira vaha mara bhI jAya to kyA ? * mAnanA hogA ki prazna antameM kisI bhI zatruse bacanekA utanA nahIM hai| utanA kyA, bilakula bhI nahIM hai| tamAma prazna (usake) bhayase bacanekA hai / yaha to hama jAnate hI haiM ki Darakara hama cAhe kitanA hI bhAgeM, haTeM, chipeM, para mautake caMgulase bacanA nahIM hogaa| isa prakArake saba prayatna niSphala hoMge / ataH eka hI lakSya hamAre sAmane raha sakatA hai aura vaha yaha ki maranekI ghar3I hama sIdhe DhaMgase mara jAya~, para maranese pahale thor3A bhI na mare, arthAt , maraneke bhayase bace rheN| ___ kyA yahI lakSya nahIM hai ? aura kyA isI lakSyake sAdhanameM manuSyane dharma-zAstra, nIti-zAstra, kalA-vijJAna Adi nahIM AviSkRta kiye ! phira zuturamurgako mUrkha kyoM kahate ho? _zuturamurgake vakIlake javAbameM kyA kahA jAve ! para eka to bhayase bacanekI paddhati svayaM bhayakA bhaya hai / yaha zuturamurgakI hai| adhikAMzameM mAnavake thana bhI usI paddhatike hai / para dUsarA, bhayako nirbhayatAse jItanekA upAya hai| isameM bhayase chipA nahIM jAtA, usapara vijaya pAI jAtI hai / usakA sAmanA kiyA jAtA hai| zuturamurgane apaneko retameM gAr3a liyA aura bhayase bacA liyaa| isa bhA~ti vaha sahaja bhAvase mara gyaa| AdamIne dharmakI sRSTi kI, usameM apaneko gAr3a liyA aura rAma-nAma letA huA kRtArtha bhAvase mara gayA / dharmase utarakara usane kartavya, deza-bhakti, tyAga, balidAna Adi-Adi anyAnya maMtavyokI sRSTi kI, jinake bhItara nigAha gAr3e 216
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirA abuddhivAda rakhakara vaha hArdikatApUrvaka mara gyaa| asala meM saba bAta marate samaya sahaja bhAva rakhanekI hai / jo jitanA nirbhaya hai, sarala bhAvase mara sakatA hai, vaha utanA hI saphala hai| lekina spaSTa hai ki isake lie buddhikI nigAhako bA~dhakara kahIM na kahIM gAr3a lenA jarUrI hai| hA~, jarUra gAr3a lenA jarUrI hai / para isameM aura zuturamurgakI kriyAme antara ho sakatA hai| eka bhaya-janya hai to dUsarI zraddhAprerita ho sakatI hai / eka prakArake matavAdI hai jo tarkapUrvaka siddha karate hai ki A~kha cAroM ora dekhaneke lie hai / buddhi svatantra hai / vyaktitva caumukhI hai / zraddhAandhI vastu hai / kisI bhI ajJeya vastukA pallA pakar3akara nahIM baiThanA hogA / saba kucha tolanA hogA / ye loga DijAinara hai aura taraha-tarahakI sAinsoMke caukhU~Te nakaze banAkara diyA karate hai / aise loga jJAna-vijJAnakI bahuta chAna-bIna karate dekhe jAte hai / unakA jIvana vivecana-zIla, saMbhrAMta aura sukhamaya hotA hai| ye loga saba bAtoko tolate, jA~cate aura parakhate haiM / kisIpara zraddhA nahIM rakhate, kisIpara phira azraddhA bhI nahIM rakhate / udAra, saMyata, sIdhe-sAde rUr3hipara calanevAle jIva ye hote hai / lekina mautakA inheM bar3A bhaya hotA hai| dUsarekI bhI aura apanI bhI mautkaa| mautakI vyAkhyA taTastha bhAvase ye karate haiM; para usakI ora nigAha nahIM uThane dete / ye zraddhAke kAyala nhiiN| isase inakI jIvana-nIti bhayake AdhArapara khar3I hotI hai / bhayameMse niyama-kAnUna, pulisa-phauja, adAlata-jela, zAsana- anuzAsana, astra-zastra Adi cunate hai / bhaya adbhuta rUpameM sahanazIla hai / vaha jabardasta zaktiko 217
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ utpanna karatA hai / bhaya-jAta sAhasa aura bhaya-jAta balameM AsurI avalatA hai| bhaya eka dRSTi se upakAra bhI karatA hai| usase nimIkatAkI anivArya AvazyakatA prakaTa hotI hai| bhaya nissandeha unnatike mArga meM bahuta jarUrI hai| para maya ubhaya hai| usase mauta pAsa khiMcatI hai| vaha mautako nyotA hai| zraddhAse zAstra-purANa, sAhitya-vijJAna, kalA-darzana, krAnti aura balidAna vanate haiM / zraddhA mautako prema bhI kara sakatI hai / isa lie nahIM ki vaha mauta hai| balki isa lie ki zraddhA jAnatI hai ki mRtyu jIvanakI dAsI hai| zraddhA jAnatI hai ki yadi jIrNakI mauta hai to isI nimitta kiM nUtanakI sRSTi ho aura jIvana uttarottara pallavita ho| zraddhA A~kha nahIM miictii| vaha A~kha khole rakhakara mautameM jIvanake saMdezako aura zatrumeM baMdhuko pahacAnatI hai| hama kaha sakate hai ki vaha zraddhA hai to manuSya zuturamurga nahIM hai| para hama usa matavAdIse kaise pAra pAyeM jo manuSyako itanA tarka-saMgata aura vijJAna-zuddha banAnA cAhatA hai ki zraddhA usake pAsa na phaTake / taba hama usa buddhivAdIko zuturamurgakA vakAla kahate haiN| ___ mujhe isameM saMdeha hai ki A~kha eka hI kSaNameM cAroM ora dekhatI hai| mujhe pratIta hotA hai ki vaha eka palameM eka hI ora dekhatI hai| aura mujhako aisA bhI mAlUma hotA hai ki hamArI buddhimeM dRzyako Perspective dekhanekI zakti na ho to A~kha dekhakara bhI kucha na dekha sake / Perspective kI zakti arthAt dRzyakI vibhinnatAmeM ekatA dekhanekI zakti / isI prakAra vyaktitvako cahu~mukhI honeke lie eka niSThAkI AvazyakatA hai| zaMkAke sAmarthya ke lie nizzaMkita 218
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirA a-buddhivAda citta cAhie aura anvayakI zaktike lie samanvayakI sAdhanA caahie| mujhe isameM bahuta saMdeha hai ki vaha buddhi jo cAroM ora jAtI hai, kisI bhI ora dUra taka jA sakatI hai / mujhe isameM bhI bahuta sandeha hai ki jisako zraddhAkA saMyoga prApta nahIM hai, vaha buddhi kucha bhI phala utpanna kara sakatI hai, buddhi apane ApameM bandhyA hai| vaha bhayamase upajI hai aura bhayAzrita buddhi lagabhaga zuturamurga-jaisI hai| usase nissandeha madada bahuta bhI milatI hai| usakI madadase vyakti thor3I bahuta nirbhayatA bhI sampAdana karatA hai; para vaha aMtataH manako uThAtI nahIM hai aura svayaM bhI vikArahIna nahIM hai| kisI bRhattara ajJeyame apaneko gAr3a denese hama apaneka saMkucita nahIM bnaate| apanI buddhike bhItara rata rahanese jaise hama hava hote haiM usI bhaoNti zraddhApUrvaka virAT sattAke prati samarpita ho rahanese hama muktikI ora bar3hate haiN| dharma, Adarza, balidAna AdikI bhAvanAe~ manuSyakI isI prakAra abhyudaya svartikA phala hai aura vaha ina bhAvanAoMdvArA apane hI gharese U~cA uThatA hai| zuturamurgakI kathA manuSyapara jyoMkI tyoM lAgU hai, agara vaha bhayako jItaneke lie apanI bhayAkrAnta dhAraNAomeM hI dubakatA hai| sAdhAraNatayA hama usa kathAke udAharaNake prayogase bAhara nahIM hote / lekina hama bahuta kucha bAhara ho jAte haiM jaba ki apane bacAvakI cintA nahI karate pratyut ( mAlUma honevAle ) zatruke sammukha bar3ha calate haiN| zatruko jaba hama apanese mica dekhate hI nahIM aura usase bhAganekI jarUrata nahIM samajhate, taba hamArI buddhi svastha rahatI hai / taba hama dhIra, prasanna, prema bhAvase use apanAte hai| 219
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ phira isameM cAhe hameM usake hAthoM mauta hI mile / para mautameM hAra nahIM hai, hAra to bhayameM hai / mauta to jIvana-tattvakI pratiSThAmeM niyukta eka sevikA mAtra hI hai| __ hamAre gharakI jo munnI apanI A~kheM mUMda kara samajha letI hai ki vaha nahIM rahI, asalameM vaha hamameM se adhikAMzakI buddhiko pratinidhi hai| na dekhanA, na honA nahIM hai aura hama bahudhA isI cakkarameM par3e haiN| buddhi paga-paga para hameM bahakAtI aura phusalAtI hai| vaha pravaMcanA hai, vaha bhayakI pratikriyA hai / bhaya upayogI hai, yadi vaha zraddhA aura prArthanAkI ora le jAya / zraddhA bhayakA kATa hai| bhaya saMhAraka hai (jaisA ki vaha hai) yadi vaha astra-zastra aura ahaMbhAvakI ora le jAtA hai| hama jAna rakheM ki eka sAhasa hai jo bhayameMse upajatA hai| vaha Avezayukta, jvarAkrAnta aura paryAptase adhika tIkhA hotA hai / vaha dUsareko DarAkara apaneko sAhasa siddha karatA hai| vaha camatkRta bhayakA pratirUpa hai| hamArI buddhi bhI ahaMjanya bhIru sAhasikatAko apanAtI aura posatI hai; para vaha sAhasa sastI cIz2a hai aura nakalI hai| vaisI sAhasikatA bhIratA nahIM bhI ho to pramattatA avazya hai| zarAba pIkara jo durbala bar3I DIMgeM hA~katA hai, vaha DoMgeM usakI usa durbalatAko hI vyakta karatI haiN| kRpayA koI unheM vala na smjhe| hamArI buddhi bar3I ThaginI hai| kSINa-zakti purupa kyoM zarAbakI ora jAtA hai ? isIlie ki vaha apaneko ThaganA cAhatA hai / nahIM to apanI hI kSINatA use asahya hotI hai| kucha dera takake lie kyoM na ho vaha apanese bacaneke lie nazekA sahArA pakar3atA hai| buddhi hameM batAtI hai ki hama hama haiM aura vaha amuka hamArA 220
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirA abuddhivAda zatru hai aura vaha dUsarA bhI hamArA zatru hai - isa bhA~ti vaha hameM vaha bhItara hai / bhItara bA~dhe baiThI hai| vaha aura hameM bhayake badalA leneke nAnA bharamAtI hai / para hamArA zatru bAhara kahA~, bAharake dvibhedapara hamArI buddhi apanA kilA hameM paraspara vyApta abheda to dekhane hI nahIM detI mArgase apane una isa yA usa zatruse bacane yA upAya niraMtara sujhAtI rahatI hai / para ye saba zuturamurga yA zikArIke upAya haiN| ve saba mautake nimaMtraNake upAya hai| zuddha buddhi vyavasAyAtmikA hai aura vaha zraddhopeta hai / vaha zrabhedakI jhA~kI detI hai| vaha vinIta banAtI hai| vaha jagatke prati dRr3ha aura paramAtmA ke prati vyaktiko kAtara banAtI hai| usase vyakti aTUTa, ajeya aura amara banatA hai| vaha maratA hai para amara honeke lie, kyoMki mRtyumeM use saMkoca nahIM hotaa| aisI buddhi zrajJeyamese rasa letI hai aura usImeM apanA samarpaNa karake rahatI hai| vaha isa bhA~ti kramazaH prazasta aura mukta hotI jAtI hai / 221
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ praznottara prazna nirmoha aura abuddhivAdakA sAtha kaisA ? moha yaha hArdika vikAra hai / zraddhA bhI hRdayakA vaisA hI vikAra hai / ataH jahA~ Apa nirmoha cAheMge, vahA~ viveka buddhi AyegI hii| aura tava usake Ate hI bholI bhaktakI bhAvanA-jisameM hRdaya hI adhika ho aura buddhi kama-~-kaise pAI jA sakatI hai ? uttara- isa praznameM kucha galataphahamI hai| pahale usakA dUra karanA Avazyaka hai| abuddhivAda zabdako jo maine eka Adha jagaha prayoga kiyA hai, usakA abhiprAya yaha kadApi nahIM ki buddhike mukAbalemeM kisI abuddhikA vAda mai cAhatA huuN| vuddhike mai viruddha nhiiN| kintu buddhivAdavAlI buddhi to nirI abuddhi hai| arthAt, buddhivAdakA hI nAmakaraNa maiMne abuddhivAda kiyA hai| jisase merA abhiprAya hai ki-Rationalism is an irrationalism | vAdako kaMdhepara viThAkara jo buddhi calatI hai vaha merI dRSTise abuddhi hai| isalie buddhivAdako hI maiM nirA abuddhivAda kahatA huuN| . . mere ina saphAIke zabdoMke lihAjase Apa dekheMge ki UparakA prazna phira ThaharatA hI nhiiN| ___ moha hArdika vikAra hai, lekina zraddhA vaisA eka vikAra isa lie nahIM hai ki vaha viveka-viparIta nahIM hai| vaha zraddhA to vivekakA pUraka hai / ataH zraddhA vikAra nahIM, saMskAra hai| vezaka jahA~ nirmoha hai vahA~ viveka buddhi to pahalese hai hii| jisako bhaktakI bholI bhAvanA kaho, usa bhAvanAkA bholApana vivekabuddhike yogase dahaka kara sphuliMgake samAna tejasvI ho jAtA hai| usameM hRdaya aura buddhike kama adhika honekA prazna hI nahIM rahatA, kyoMki usa zraddhA ve donoM pUreke pUre samAye rahate haiN| 222
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ hoge ki ve avibhAjya rUpameM eka hI haiM ? aura saca, ve bIcameM kaTe hue kahA~ haiN| isIse mai kahatA hU~ ki kAla eka hai / aura socie, eka dina bhI kyA hai ? 24x60x60 sekaMDoMkA jor3a hI nahIM hai ? lekina kyA sirpha jor3a hI hai ? kyA saba sekaMDa alaga-alaga hai aura dina unakA Dhera ? aisA nahIM hai / ' dinakI eka svataMtra sattA hai| sekaMDa usake 24x60 x 60 veM khaNDakI 24X60460 kalpanA- saMjJA mAtra hai / isI bhA~ti tInoM dinoMkI bhI eka prakhaNDa sattA hai, zani ravi soma to usI ekake tihAI tihAI kalpita bhAgoMke nAmakaraNa- mAtra hai / Uparake kathanase eka bAta spaSTa hotI hai / vaha yaha ki tamAma gatimeM eka saMgati hai / jo tattva Aja aura kalake bIca phAsalekI apekSA gati hai vahI una donomeM madhyavartI ekatAkI apekSA saMgati hai / atItakA hamAre pAsa nahIM hisAba, bhaviSyakA nahIM jJAna aura vartamAna to chana chana raMga badala hI rahA hai| phira bhI, hama eka hI bAra jAna leM ki una sabameM eka akhaNDatA hai, eka saMgati hai / bhUta vartamAnase vicchinna nahIM hai aura vaha bhUta bhaviSyake bhI viruddha nahI hai / ina donoMmeM paraspara virodha dekhakara calanA aitihAsika vivekazIlatA (= Historical Sense ) ke viruddha hai / pakSoke saMtulana ke samaya yaha bAta bhUlanI nahIM cAhie ki atItake zrAdhArapara vartamAnako samajhanA hI jisa bhA~ti buddhimattA aura vidvattA hai, usI bhA~ti vartamAnakI svIkRtike zrAdhArapara bhaviSyakI nirmANa dhAraNA banAnA vAstavika zilpa - kauzala hai / pragati nirmANa meM hai / pragati bhUtake aise avagAhana aura bhaviSyake 230 "
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ pragati kyA? aise AvAhaname hai jinase unakA vartamAnake sAtha aikya puSTa ho / pragatizIla vaha hai jo nirmAtA hai aura nirmAtA vaha hai jisake manameM usa aikyakI svIkRti hai / kAlake pravAhameM jo saMgati nahIM dekhatA, jo usa pravAhake talapara uThatI huI laharoMke saMgharSameM kho jAtA hai, jo usa saMgharSako dhAraNa karanevAlI anavacchinna ekatAko nahIM dekhatA, vaha kisa bhA~ti nirmAtA hogA ! nirmAtA nahIM to vaha pragatizIla bhI kahA~ huA? gati anivArya hai / usake bhItara saMgati anivArya hai| pragati saMgatike anukUla hI ho sakatI hai| usameM pratikUlatA Tika nahIM sakatI / jaise bahatI huI dhArAke vegameM uchalakara kucha pAnIke kaNa maujase kisI bhI dizAme ur3ate raha sakate haiM, vaise hI itihAsakI gaNanAme na AnevAlI kucha bUdeM bahaka kara idhara udhara jA sakatI hai| para, itihAsakI dhArAkA pravAha to eka aura eka hI ora hai aura vaha 'ora' svayaM itihAsameM se spaSTa hai / pragati usI ora sahayoginI hotI hai| ___ gatikA zikAra honA pragati nahIM hai| ThIka yahI vastu hai (gatikA yaha zikAra honA) jo pragatise pratikUla hai / samayake gaMbhIra pravAhake Upara phaizanebila AdhunikatAokI lahareM bhI calatI haiN| Aja unakA nAma yaha vAda hai to kala vaha vAda ho jAtA hai| kintu pragatike zarIrapara vAda vaise hI ho sakate hai, jaise mAnavazarIrapara loma / para jaise una lomoMmeM mAnava nahIM hai vaise hI 'vAdoM' meM pragati nahIM hai / pragati kamI una vAdoM taka sihara kara, kabhI unake bAvajUda aura adhikatara unako sahatI huI calatI hai| 231
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdoM (='ijmo' ) ke bAremeM vahI bAta yAda rahe jo lekhake bhAraMbhameM dA~yeM aura baoNyeM rahanevAle girohoMke bAvata kahI gaI hai| eka ijma hai, to dUsarA bhI hai| dUsarA hai, to tIsarA bhI hai / isa bhA~ti ve utane hI anaginata ho jAyeM jitane ki AdamI, to bhI caina ho / kyoMki taba koI ijmakA zikAra na hogA, saba apane apane ijmoMke svAmI hoge| lekina jaba taka yaha nahIM hotA taba taka 'ijma' ke nAmapara jitanI kaTTaratAe~ haiM, saba mithyAbhimAna haiN| pragatimeM vAdakI kaTTaratA baha jAtI hai, jaise kAI baha jAtI hai| pragati bhItarase AtI hai aura bAharako hotI hai / zurUse hI use apanese bAhara TaTolanA aura sAvita karanA nirarthaka hai / aisI ceSTA isa vAtakA dyotaka hai ki hamAre hI dimAgake bhItara jIvanakA pAnI bahate-bahate kahIM ba~dha gayA hai| __yahA~taka Akara hama eka prayojanIya klAsa-rUmakA-sA prazna banAkara apanese pUche ki Akhira idhara-udharakA yaha saba to huA, lekina, lekhaka mahodaya, hamako mAlUma to yaha karanA hai ki pragatike lie hama kyA kare ? to maiM usa prayojanArthI vidyArthIse kahU~gA ki bhAI, aba tuma khuda mAlUma kara lo ki pragatike lie kyA karo / tumhAre lie jo kAma pragatikA hogA, vaha kAma tumhAre sivAya kisI bhI dUsareke lie usa bhA~ti pragatikA nahIM ho skegaa| tuma jo ho, aura tuma jahA~ ho, vaha na dUsarA hai, na vahA~ dUsarA hai| isase hareka apanA svadharma dekhe, apanI visAta dekhe, apanA jI dekhe / taba apanA pragatizIla kartavya pAnemeM use ar3acana na hogii| 232
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ hama parimita prANI hai / jAna par3atA hai, itihAsake bhItara bhI hamI hai| hamI vaha hai| Adima manuSyane jo bhogA aura jo kiyA, usake bAda prAga-aitihAsika aura aitihAsika yugoMke dIrghakAlameM bhI jo usane bhogA, kiyA aura pAyA, usakI vaha tamAma anubhUti, tamAma upalabdhi, tamAma jJAna aura usakI vaha samasta sAdhanA Aja hamAre jIvaname baji-rUpase vyApta hai / usIke phalasvarUpa hama Aja hai| nitAnta ekAkI svatantra hama apane-Apame kyA haiM ? isa dRSTise cAhe hama parimita ho, phira bhI ananta hai| hama kAlase bhI nahIM ba~dhe hai aura na prAntase hI / zata-sahasra zatAbdiyoM hamame mukharita hotI hai aura hamArA dAyitva bar3A hai| kyA hama bhAvI badala sakate hai ? kyA hama apane bhI mAlika haiM ! kyA hama apane-Apame bhAgya-baddha bhI nahIM haiM ? kyA hamako mAdhyama banAkara kucha aura mahattattva nahI vyakta ho rahA hai jo hamase atIta hai ? hamArA samasta yatna antataH kisa mUlyakA ho sakatA hai ! anantakAla aura agAdha vistArake isa brahmANDameM eka vyaktikI kyA haisiyata hai ? ___ UparakI bAta kahI jA sakatI hai aura usakA koI khaNDana bhI nahIM ho sakatA / vaha satya hI hai| usa mahA-satyake tale hameM vinIta hI vana jAnA cAhie / jaba vaha hai, taba mai kahA~ ? taba ahaGkAra kaisA ? jaba hama (apane Apake) sacamuca kucha bhI nahIM hai, taba aura kisako kSudra mAne? nIca kisako mAne ? tuccha kisako jAneM! hama usa mahAsatyakI anubhUtike tale apaneko zUnya hI mAna rakhanekA to abhyAsa kara sakate hai| 240
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnavakA satya aura basa / ahaGkArase chuTTI pAnese Age hama usa mahA sattAke bahAne apaneme nirAzA nahIM lA sakate, hama nirAzAmeM pramAda-prasta nahIM bana sakate, anuttaradAyI nahIM bana sakate, bhAgya-vAdI nahIM bana skte| yaha bhI eka prakArakA ahaMkAra hai| pramAda svArtha hai, ucchaMkhalatA bhI svArtha hai / hama jaba dekhane lageM ki hamArA ahaGkAra eka prakArase hamArI jar3atA hI hai, ajJAna hai, mAyA hai, taba hama nirAzAmeM bhI par3a sakaneke lie khAlI nahIM rhte| nirAzA eka vilAsa hai, vaha eka vyasana hai, nazA hai| nazIlI cIz2a kar3avI hotI hai, phira bhI loga usakA rasa cUsate haiN| yahI bAta nirAzAmeM hai| nirAzA sukhaprada nahIM hai| phira bhI loga haiM jo usake dukhakI cuskI lete rahanemeM kucha sukhakI jhoMkakA anubhava karate haiN| jisane isa mahAsatyako pakar3A ki maiM nahIM hU~, maiM kevala avyatake vyaktIkaraNake lie hU~, vaha bhAgyake hAthame apaneko chor3akara bhI nirantara karmazIla banatA hai| vaha isa bAtako nahIM bhUla sakatA ki karma usakA svabhAva hai aura samastakA vaha aGga hai| vaha (sAdhAraNa arthome ) sukhakI khoja nahIM kara karatA, satyakI khoja karatA hai| use vAstavake sAtha abhinnatA caahie| isI abhinnatAkI sAdhanAme, isa atyanta vAstavake sAtha ekatA pAneke rAstemeM jo kucha bhI vipatti usapara Ave, jo qhatarA, jo duHkha use uThAnA par3e, vaha saba harSase svIkAra karatA hai| apanA sukha-dukha to usake lie kucha hotA hI nahIM / isalie, usakA sukha samastatAke sAtha avirodhI sukha hotA hai| isa jagatmeM vilAsa dUsarekI pIr3Apara paripuSTa hotA huA dekha par3atA hai| vaisA vilAsa-maya sukha nirahaMkArI mAnavake lie atyanta tyAjya banatA hai| 242 karatA hai| use vAstavaka ke sAtha ekatA pAnase uThAnA par3e,
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ hamane dekhA ki cIjeM badalatI hai; dekhA ki ve prAkRtika vikAsakramake anusAra badalatI hai; dekhA ki kisI vyaktikI athavA ghaTanAkI svatantra sattA nahIM hai / aura bhI dekhA ki kisI vyaktike lie apane hI Upara keMdrita hone aura apane hI lie rahanekA avakAza nahIM hai| ( apane mAne hue) sukhase cipaTane aura dukhase dUra bhAganekI chuTTI bhI vyaktiko nahIM hai / vikAsa jaba apane Apako caritArtha kara rahA hai taba vyaktike lie vIcameM apane sukha-dukha paidA kara lenA ucita nahIM hai| jIvanakI svIkRti vyaktikA dharma hai, yoM cAhe to kleza upasthita karake vaha apaneko mAra bhI sakatA hai| yaha hamane dekhA / aba prazna hotA hai ki vyakti apaneko saMvedanahIna banAnekI koziza kare, kyA yahI yathArtha hai ! apanI indriyoMko kyA mAra lenA hogA ? apanI bhAvanAoMko tapasyAdvArA kucala hI denA hogA ! apane bhItarakI sundara aura asundara, grAhya aura ghRNya, AnandakArI aura glAnijanaka, 'su' aura 'ku', yaha saba viveka-bhAvanA kyA vyartha hai ? anAdi-kAlase hamAre bhItara eka vastuko harSase apanAne aura dUsarIko dRr3hatAse varjita rakhanekI jo aMtastha sahaja buddhi hai, vaha kyA vyartha hai ! kyA sabase mu~ha mor3akara kAya-klezame 'sTaoNika rejinezana' (Stoic resignation) meM banda ho jAnA hogA ? kyA saMvedanahIna, prabhAvahIna bananekI hI sAdhanA vyaktike lie siddhi hogI ? aura aisA huA hai| logone apaneko kucalanemeM siddhi mAnI hai| unhoMne apanese inakAra kiyA hai, duniyAse inakAra kiyA hai 242
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnavakA satya mora eka prakArase 'na' kArakI sAdhanA kI hai| unhone 'mai apaneko kucala dU~gA ' aisA saMkalpa ThAnakara kucalanepara itanA jora diyA hai ki ve bhUla gaye hai ki isame 'maiM' para bhI Avazyaka rUpame jora par3atA hai / 'mai ' kucalakara hI rahU~gA, yaha ThAna ThAnakara jo kucalane meM jora lagAtA hai, usakA vaha jora asala meM 'haM' ke siMcaname jAtA aura cahIMse AtA hai| isa prakAra, tapasyAdvArA apaneko kucalane meM AgrahI hokara bhI ulTe apane sUkSma ahaMko arthAt 'mai ' ko, sIMcA aura poSA jAtA hai / jo sAdhanA duniyAse mu~ha mor3akara usa duniyAkI upekSA aura vimukhatApara avalaMbita hai vaha antameM mUlataH ahaMsevanakA hI eka rUpa hai / jo virAT, jo mahAmahima, saba ghaTanAoM me ghaTita ho rahA hai, usakI orase vimukhatA dhAraNa karanese Atmaikya nahIM prApta hogA / cIjeM badala rahI hai aura unakI orase nissaMvedana, unakI orase nitAnta taTastha, nitAnta asaMlagna aura aprabhAvita rahanekI sAdhanA Arambhase hI niSphala hai / vyakti apane ApameM pUrNa nahIM hai, taba sampUrNakA prabhAva usapara kyoM na hogA ! prabhAva na hone denekA haTha rakhanA apaneko apUrNa rakhanekA haTha karane jaisA hai, jo ki asaMbhava hai / AdamI apUrNa rahaneke lie nahIM hai, use pUrNatAkI ora bar3hate hI rahanA hai / isalie jagadgatise upekSA-zIla nahIM huA jA sakegA / usase aprabhAvita bhI nahI huA jA sakegA / yaha to pahale dekha cuke ki apaneko svIkAra karake usa jagadgati se inakAra nahI kiyA jA sktaa| isI bhA~ti yaha bhI spaSTa huA ki udharase nigAha haTAkara 243
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevala apane Upara use kendrita karake svayaM aprabhAvita bane rahane meM bhI siddhi nahIM hai / parivartanoMko saMpanna taba yahI mArga hai ( lAcArIkA nahIM, mokSakA ) ki hama ghaTanAoM ko kevala svIkAra hI na kareM, pratyuta unheM svayaM ghaTita kareM / kyA vAstavake sAtha aikya pAnA hI hamArA lakSya aura vahI hamArI siddhi nahI hai ? vaha vAstava hI ghaTanAoM meM ghaTita banakara vyakta ho rahA hai / taba hamArA apanA vyaktIkaraNa bhI ina ghaTanAoM meM hI hogaa| hama karma kareMge, yaha jAnakara nahIM ki vaisA kiye vinA guz2ArA nahIM; yaha mAnakara bhI nahIM ki vaisA hame karanA cAhie: balki yaha anubhava karate hue karma kareMge ki hama usake sraSTA haiN| parivartanako svIkAra bhara karane ke lie hama nahIM haiN| una 'karaneke lie bhI hama hai / vikAsa ho aura vaha hAtha meM lekara vikasita kara jAya, isakI pratIkSA karate nahIM baiThanA hogA / hama svayaM vikAsame prabuddha hoge aura use siddha kreNge| hama sraSTAkI prakRtike samabhAgI hai| hama kevala upAdAna, upakaraNa hI to nahIM hai| hama kartA bhI hai / cIjeM badalatI hai, ve sadA badalatI rahI haiM, yahA~taka hI manuSyakA satya nahIM hai / manuSyakA satya yaha bhI hai ki hama cIz2oMko badalate hai, hama unheM badalate raheMge / manuSya parivartanIya hai, isIlie to ki vaha parivartanakArI hai / manuSya vikAsazIla hai, kyoki vaha vikAsazAlI hai / vaha karmaveSTita kyoM hai ? kyoki vaha karmakA sraSTA bhI hai| vikAsa hameM apane 244 wwwwwmm
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ satya, ziva, suMdara 'satyaM zivaM suMdaraM' yaha pada Ajakala bahuta likhA-par3hA jAtA hai / ThIka mAlUma nahIM, kauna isake janaka hai| jinakI vANImeM yaha sphurita huA vaha RSi hI hoge| unakI akhaMDa sAdhanAke phala-svarUpa hI, bhAvotkarSakI avasthAmeM, yaha pada unakI girAse udgIrNa huA hogaa| lekina kauna-sA vismaya kAlAMtarameM sastA nahIM par3a jAtA ? yahI hAla RSi-vAkyoMkA hotA hai| kiMtu mahattattvako vyakta karanevAle padoMko saste DhaMgase nahIM lenA caahie| aisA karanese ahita hogA | Agako jebame rakkhe phiranemeM khaira nahIM hai / yA to jo jebameM rakha lI jAtI hai vaha Aga hI nahIM hai, yA phira usameM kucha bhI cinagArI hai to vaha jebame nahIM tthhregii| sabako jalAkara vaha cinagArI hI projjvala banI damaka utthegii| ___ 'satyaM zivaM suMdaraM' padakA pracalana ghise paisekI nAI kiyA jA rahA hai / kucha nahIM hai, to isa padako le bar3ho / yaha anucita hai| yaha asatya hai / anItimUlaka hai| zabda kImatI cIz2a hai| AraMbhame ve mAnavako bar3I vedanAkI kImatameM prApta hue| eka naye zabdako banAnemeM jAne mAnava-hRdayako kitanI takalIfa jhelanI par3I hogii| usI bahumUlya padArthako eka parizramI pitAke ur3AU lar3akekI bhA~ti jahA~ tahaoN asAvadhAnIse pheMkate calanA ThIka nahIM hai / akRtajJa hI aisA kara sakatA hai|
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' satyaM zivaM suMdaraM ' padase hama kyA pAe~, kyA leM, yaha samajhane kA prayAsa karanA cAhie / usa zabdakI mAraphata, yadi hama kucha nahIM lete haiM aura hamAre pAsa dene ko bhI kucha nahIM hai to usa padake prayogase AsAna se bacA jA sakatA hai / aisI avasthAmeM bacanA hI lAbhakArI hai| | mahAvAkyome guNa hotA hai ki ve kabhI arthase khAlI nahIM hote / koI vidvAn unake pUre arthako khIMca nikAlakara una zabdoko khokhalA nahIM banA sakatA / una vAkyoMmeM AtmAnubhavakI aTUTa pU~jI bharI rahatI hai / jitanA cAho utanA unase liye jAo phira bhI mAnoM artha unameM labAlaba bharA hI rahatA hai| asala meM vahA~ artha utanA nahIM jitanA bhAva hotA hai| vaha bhAva vahA~ isalie akSaya hai ki usakA sIdhe Adi-srotase saMbaMdha hai / isIlie aise vAkyo meM jaba ki yaha khUbI hai ki ve paMDitake lie bhI duSprApya ho taba uname yaha bhI khUbI hotI hai ki ve paMDitake lie bhI, apane bitamutAbika, sulabha hote hai / bhAvArtha yaha ki aise mahApadoMkA sAra, apane sAmarthya jitanA hI hama pA sakate, de sakate hai / yahA~ jo ' satyaM zivaM suMdaraM ' isa padake vivecanakA prayAsa hai usako vyaktigata AsthA - vuddhike parimANakA dyotaka mAnanA cAhie / satya, ziva, suMdara ye tIno eka vajanake zabda nahIM hai| unameM krama hai aura aMtara hai| satya-tattvakA usa zabdase koI svarUpa sAmane nahIM AtA / satya, satya hai | kaha do satya Izvara hai / vaha eka hI bAta huI / para vaha 246
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ satya, ziva, suMdara kucha bhI aura nahIM hai| vaha nirguNa hai / vaha sarvarUpa hai, saMjJA bhI hai, bhAva bhI hai / satkA bhAva satya hai| jo hai vaha satyake kAraNa hai, usake lie hai / isa dRSTise asatya kucha hai hI nahIM / vaha nirI mAnava-kalpanA hai| asat , yAnI jo nahIM hai| jo nahIM hai usake lie yaha 'asat' zabda bhI adhika hai| isalie 'asatya' zabdameM nirA manuSyakA Agraha hI hai, usameM artha kucha nahIM hai| AdamIne kAma calAneke lie vaha zabda khar3A kara liyA hai| yaha korI ayathArthatA hai / ___ isI taraha 'satyatA' zabda bhI yathArtha nahIM hai / vaha zabda cala par3A to hai para kevala isa bAtako siddha karatA hai ki mAnava-bhASA apUrNa hai| jo hai vaha sat / jo usako dhAraNa kara rahA hai vaha satya / aba 'ziva' aura 'suMdara' zabdoMkI sthiti aisI nahIM hai| ziva guNa hai, suMdara rUpa hai / ye dono sampUrNatayA mAnavAtmAdvArA grAhya tattva hai / ye rUpaguNAtIta nahIM hai, rUpaguNAtmaka hai| ye yadi saMjJA hai to unake bhAva judA hai,-zivakA ziva-tA aura suMdarakA suNdr-taa| aura jaba ve svayaMmeM bhAva hai taba unheM kisI anya tatvakI apekSA hai-jaise 'yaha ziva hai', 'vaha suMdara' hai| 'yaha' yA 'vaha' unake honeke lie jarUrI hai| unakI svataMtra sattA nahIM hai| ____ UparakI bAta zAyada kucha kaThina ho gii| matalaba yaha ki satya nirguNa hai / ziva aura suMdara usIkA dhyeya rUpa hai| satya dhyeyase bhI pare hai / vaha amUrtIka hai| ziva aura suMdara usakA mUrtIka svarUpa hai| nirguNa, nirAkAra, aMtima sacAIkA nAma hai satya / vahI tattva 247
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnavakI upAsanAmeM saguNa, sAkAra, svarUpavAn banakara ziva aura suMdara ho jAtA hai| satyakI apekSA ziva aura suMdara sAdhanA-patha haiM, sAdhya nahIM / ve pratIka hai, pratimA haiN| svayaM ArAdhya nahIM haiM, ArAdhyako mUrtimAna karate hai| ziva aura suMdarakI pUjA yadi ajJeya satyake prati AsthA udita nahI karatI, to vaha apane ApameM ahaM-pUjA hai| vaha patthara-pUjA hai / vaha mUrtipUjA saccI bhI nahIM hai| saccI mUrtipUjA vaha hai jahA~ pUjakake nikaTa mUrti to saccI ho hI, para usa mUrtikI sacAI mUrtise atIta bhI ho / ___ isa nigAhase ziva aura suMdara maMjileM hai, makasUda nahIM haiN| iSTa-sAdhana hai, iSTa nahIM hai / iSTa bhI kaha lo, kyoM ki iSTa devakI rAhameM hai| para yadi rAhameM nahIM haiM to ve aniSTa hai| ___ lekina yahA~ hama kahIM gar3abar3ameM par3a gaye mAlUma hote haiM / jo suMdara hai vaha kyA kabhI aniSTa ho sakatA hai ? aura ziva to ziva hai hI / vaha aniSTa ho jAya to ziva hI kyA rahA! ___ bAta ThIka hai| lekina zivakA zivatva-nirNaya mAnava-buddhipara sthagita hai / sundarakA saundarya-nirUpaNa bhI mAnava-bhAvanAke tAbe hai / mAnava-buddhi aneka rUpa hai| vaha deza-kAlameM baMdhI hai / isalie ye dono (ziva, suMdara) aniSTa bhI hote dekhe jAte hai / itihAsameM aisA huA hai / aba bhI aisA ho rahA hai| satya svayaM-bhU hai, eka hai, use AlaMbanakI AvazyakatA nahIM hai| saba virodha usameM laya ho jAtA hai| usake bhItara dvitvake lie sthAna nahIM hai / vahA~ saba 'na'kAra svIkArya hai| 248
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ satya, ziva, suMdara ziva aura suMdarako AlaMbanakI apekSA hai / aziva ho, tabhI ziva saMbhava hai / azivako parAjita karanevAlA ziva / yahI bAta suMdarake sAtha hai / asuMdara yadi ho hI nahIM to suMdara nirarthaka ho jAtA hai| dono binA dvitvake saMbhava nahIM hai / ___ saMkSepameM hama yoM kahe ki satya anirvacanIya hai| usapara koI carcA-AkhyAna nahIM cala sakatA / vaha zuddha caitanya hai| vaha samaprakI aMtarAtmA hai| aura jinapara bAtacIta calatI aura cala sakatI hai, ve hai ziva aura suMdara / hamArI pravRttiyoMke vyaktigata lakSya ye hI do hai-ziva aura suNdr| __ satya anaMta hai, akalpanIya hai / ataH hama jo kucha jAna sakate, cAha sakate, ho sakate haiM, vaha saba ekAMgI satya hai / dUsarI dRSTise vaha asatya bhI ho sakatA hai / sampUrNa satya vaha nahIM hai| isa svIkRtimeMse vyaktiko eka anivArya dharma prApta hotA hai| usako kaho, prema / usIko phira ahiMsA bhI kaho, vinamratA bhI kho| yadi mUlame yaha premakI preraNA nahIM hai to ziva aura suMdarakI samasta ArAdhanA bhrAMta hai / suMdara aura zivakI prAptike artha yAtrA karanekI pahalI zarta yaha hai ki vyakti prema-dharmameM dAkSita ho le| prema kasauTI hai / suMdara aura zivake pratyeka sAdhakako pahale usapara kasA jaaygaa| jo kharA utaregA vaha kharA hai / jo khoTA nikalegA, vaha khoTA hai| pratyeka mAnavI pravRttiko isa zartako pUrA karanA hogA / jo karatI 249
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai, vaha vidheya hai; jo nahIM karatI, vaha nipiddha hai| suMdarake nAmapara athavA zivake nAmapara jo pravRtti prema-vimukha vartana karegI vaha mithyA hogii| dUsare zabdobhe vaha aziva hogI, asuMdara hogI,-cAhe tAtkAlika 'ziva'-vAdI aura suMdaraM 'vAdI kitanA bhI isase inakAra kre| . asalameM mAnavakI mUla vRttiyA~ mukhyataH do dizAoMme calatI haieka vartamAnake hRdayakI ora, dUsarI bhaviSyake AvAhanakI ora / eka . rohaka, dUsarI pAralaukika / ekameM AnaMdakI cAha hai, dUsarImeM maMgalakI khoja hai / ekakA kAmya deva suMdara hai, dUsarIkA ArAdhya deva ziva hai| ___ yama-niyama, nIti-dharma, yoga-zodha, tapasyA-sAdhanA, inake mUlameM zivakI khoja hai| inakI A~kha bhaviSyapara hai| sAhitya-saMgIta, manIpA-medhA, kalA-krIr3A,-inameM suMdarake darzanakI pyAsa hai / iname vartamAnako thAha taka pA lenekI spardhA hai| AraMbhase donoM pravRttiyomeM kiMcit virodha-bhAva dIkhatA AyA hai| zikke dhyAnameM tAtkAlika saundaryako heya samajhA gayA hai| yahI kyoM, use vAdhA samajhA gayA hai| udhara pratyakSa kamanIyako hAthase chor3akara maMgala-sAdhanAkI vahakameM par3anA nirI mUrkhatA aura viDaMbanA samajhI gaI hai| tapasyAne krIDAko garhita vatAyA hai aura usI dRr3ha nizcayake sAtha lIlAne tapasyAko manahUsa karAra diyA hai| donoM eka dUsarIko cunautI detI aura jItatI-hAratI rahI haiN| __yaha to spaSTa hI hai ki ziva aura suMdarameM satyakI apekSA koI virodha nahIM hai / dono satyake do pahala hai / donoM eka dUsare ke pUraka . haiN| para apane apane-yApame simaTate hI donome anabana ho rahatI 250
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ satya, ziva, suMdara hai / aura isa taraha bhI, ve donoM eka prakArase paraspara sahAyaka hote haiM, kyoMki donoM eka dUsare ke lie aMkuza ( = Check) rakhate hai / manuSya aura manuSya- samAjake maMgala - pakSako pradhAnatA denevAle nIti-niyama jaba taba itane nirmama ho gaye hai ki jIvana unase saMyata honeke bajAya kucalA jAne lagA hai| taba itihAsake nAnA kAlomeM, pratyuta pratyeka kAlame, jIvanake AnaMda - pakSane vidroha kiyA hai aura vaha ubhara par3A hai| idhara jaba isa bhogAnaMda - pakSakI atizayatA ho gaI hai taba phira AvazyakatA huI hai ki niyama-kAnUna phira ubhare aura jIvanake ucchRMkhala apavyayako roka kara saMyata kara deN| isa kathanako puSTa karaneke lie yahA~ itihAsameMse pramANa denekI zrAvazyakatA nahIM hai| saba dezo, saba kAlokA itihAsa aise udAharaNoM se bharA par3A hai| svayaM vyaktike jIvanameM isa tathyako pramANita karanevAle anekAneka ghaTanA-saMyoga mila jAya~ge / phira bhI, ve pramANa pracura parimANa meM kisIko sthApatya - kalA, vAstu kalA, sAhitya-saMgIta, maThamaMdira, darzana -saMskRti aura idhara samAja-nIti aura rAjanItike kramika vikAsake tradhyayaname jagaha jagaha prApta hoMge / vyaktitvake nirmANameM pravRttikA aura nivRttikA samAna bhAga hai / jahA~ ziva pradhAna hai - vahA~ nivRtti pramukha ho jAtI hai / vahA~ vartamAnako thor3A-bahuta qImatame svAhA karake bhaviSya banAyA jAtA hai| jahA~ suMdara lakSya hai vahAeN pravRtti mukhya aura nivRtti gaurA ho jAtI hai / vahA~ bhaviSyapara bephikrIkI cAdara DAlakara vartamAnake rasako chakakara liyA jAtA hai| vahA~ jJAna lakSya nahIM hai, prApti bhI lakSya nahIM hai, magnatA 251 *
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura vismRti lakSya haiM / vahA~ sukhakI saMbhAla nahIM hai, kAmyameM saba kAmanAoM sameta apaneko kho denekI cAha hai / pahalI sAdhanA hai, dUsarA samarpaNa hai| AraMbhameM jo saMketoM kahA vahI yahA~ spaSTa kaheM ki Ananda-hIna sAdhanA utanI hI nirarthaka hai jitanA sAdhanA-hIna Ananda niSphala hai| vaha suMdara kaisA jo ziva bhI nahIM hai, aura ziva to suMdara hai hii| isa dRSTise mujhe pratIta hotA hai ki suMdarako phira ziva-tAkA dhyAna rakhanA hogA aura zivako satyAbhimukha rahanA hogaa| ziva satyAmimukha hai to vaha suMdara to hai hii| arthAt , jIvanameM saudaryonmukha bhAvanAoMkA naitika (= zivamaya) vRttiyoMke viruddha hokara tanika bhI calanekA adhikAra nahIM hai| zuddha naitika bhAvanAoko khimAtI huI, unheM kucalatI huI jo vRttiyoM suMdarakI lAlasAmeM lahakanA cAhatI haiM ve kahIM na kahIM vikRta hai| suMdara nIti-viruddha nahIM hai / taba yaha nizcaya hai ki jisake pIche ve AvezamayI vRttiyA~ lapakanA cAhatI hai vaha 'suMdara' nahIM hai / kevala chamAbhAsa hai, suMdarakI mRgatRSNikA hai|| __sAmAnya buddhikI apekSAse yaha samajhA jA sakatA hai ki zivako to haka hai ki vaha manorama na dIkhe, para suMdarako to maMgala-sAdhaka honA hI cAhie / jIvanakA saMyama-pakSa kisI taraha bhI jIvanAnaMdake madhya anupasthita huA ki vaha AnaMda vikArI ho jAtA hai| __ apane vartamAna samAjakI apekSAmeM dekheM to kyA dIkhatA hai ! svabhAvataH ve loga jinakA jIvana raMgIna hai aura raMgInIkA lolupa hai, jinake jIvanakA pradhAna tattva AnaMda aura upabhoga hai, jo svayaM 252
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ paddhatikA AviSkAra kiyA / jaba yaha ho gayA, taba vaha dhIme-dhIme bhASAkA mahattva bhUlane lagA / jo Atma-dAnakA sAdhana thA, vaha Atma-vaMcanAkA vAhana banA / vyakti usame bhAvanAse adhika apanA ahaMkAra guMjArane lagA / jahaoN yaha hai, vahIM bhASAkA vyabhicAra hai / vaisA likhanA kevala likhanA hai, vaha sAhitya nahIM hai| jo hamAre bhItarakI athavA kisIke bhItarakI rUddha vedanAko, piMjarabaddha bhAvanAoMko, rUpa dekara AkAzake prakAzame mukta nahIM karatA hai, jisame apane svakA sevana hai aura dAna nahIM hai, vaha bhI sAhitya nahIM hai| sAhityakA lakSaNa rasa hai, rasa prema hai| prema ahaMkArakA utsarga hai / isase sAhityakA lakSaNa hI utsarga hai| prazna-lekina sthAyI sAhitya kauna-sA ? ucca sAhitya kauna-sA ? uttara-sthAyI sAhitya vaha, jisame mAnavakI adhika sthAyI vRttiyokA samarpaNa ho / jisameM jitanA hI rUpakA dAna hai, zarIra saundaryakA dAna hai, usakA Anada utanA hI alpasthAyI hai / aindriyikatAkI apIlavAlA sAhitya kSaNasthAyI hai| hRdayakA utsarga adhika sthAyI hai / isase bhI Upara hai apane sarva-svakA utsarga | jahA~ apane priyako pAnekI kAmanAkA bhI utsarga hai, jahA~ sarvasvasamarpaNa hai, vahaoN sarvAdhika sthAyI tattva hai / usI tattvake mApase hama loga maraNagIla athavA amara ina sazAose sAhityakA, viveka kiyA karate haiN| isI prakAra jahA~ hamAre jitane U~ce aMzakA utsarga hai, vahaoN sAhityame utanI hI uccatA hai| prazna- kyA sAhitya samayAnusAra badalatA rahatA hai ? uttara-sAhityakA rUpa to samayAnusAra badalegA hI, para usakI AtmA vahI eka aura ciratana hai / mAnavIya saba kucha badalatA hai / para maraNazIla mAnavoke vIcame eka amara satya bhI hai / kSaNa-kSaName jaise eka nirantaratA hai vaise hI khaNDa-khaNDame eka akhaNDatA hai| usI niraMtaratAkI abhivyakti kSaNome hotI hai| kSaNa svayaM to kSaNajIvI hI haiM, para ve kSaNAtItako bhI dhAraNa kara rahe haiM / yahI bAta sAhityake mAmaleme bhI samajhanA cAhie / usakA saba kucha badalegA, vaha hara ghaDI badala rahA hai; para usakA tattva aparivartanIya hai| prazna-yahA ApakA rUpase kyA matalaba hai ? kyA rUpakA matalaba sAhityake bAhya kalevarase hai ? 260
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya uttara --- haoN, rUpase merA vahI bhAvArtha hai| usameM bhASA, zailI, muhAvare, vyaMjanAke aura sAdhana, saba A jAte haiN| idhara eka naI cIz2a paidA kI jA rahI hai, jisako kahate haiM 'TekanIka ' / vaha AtmAse tor3akara sAhityako niyamita zAstrakA rUpa denA cAhatI hai| usako bhI maiM sAhityake parivartanIya rUpoMme ginatA huuN| prazna --- sAhityakA to zAyada AtmAse sambandha hai aura rahanA hI cAhie; 'phira yaha ' TekanIka'kA sAhityase AtmAko alaga karanA ThIka hai ? uttara -- isako samajhaneke lie Apa apaneko liijie| ApakA AtmAse saMbaMdha hai yA nahIM ? aura Apa zarIrameM bhI haiM yA nahIM ? aba agara maiM yaha kahU~ ki jitane adhika Apa AtmA haiM aura jitane adhika usa AtmAke aviruddha ApakA zarIra hai utane hI adhika Apa mahAn hai to kyA aisA kahane me kucha ayathArtha hogA ! isa jagatameM kucha prANI haiM jo sirake bAloMko taraha-tarahake lacchoMmeM kADhate haiM; aMgopAMgako prakAra - prakArase susajjita rakhate haiM aura zarIrako AbhUSita rakhane meM paryAsa cintA vyaya karate haiM / usa zarIra-sajjAkA yoga lagabhaga AtmAse hotA hI nhiiN| maiM usako kyA kahU~ ? kyA maiM yaha na kahU~ ki usa sAja-sajjA meM jIvanakI zuddha kalA abhivyakta nahIM hotii| vahA~ jo hai vaha kucha nakalI- sA hai / sAhityameM bhI aisA ho sakatA aura huA karatA hai / mUla bhAvake prati apekSAkRta udAsIna hokara hama usake aMgopAgoMkI parisajAmeM lubhA par3eMge to hama sAhityake nAmapara TheTha asAhityika ho caleMge, aisA merA vizvAsa hai| dekhie na Aja, nAyikAbhedakI carcA meM kahaoN taka aucitya raha gayA hai ? vaha kyA vyasanakI hadataka nahIM pahu~ca gaI thI ? sAhityako eka zAstra athavA eka vidyA banAnA isa khatarese khAlI nahIM hai / Ajakala spezyalAijezanakI ( vizeSIkaraNa kI ) pravRtti bahuta hai| hara bAtakA eka alaga zAstra hai| isase phAyadA to hotA hai| AviSkAroMkI sUjha isI paddhatise hAtha AtI hai| lekina jaba ki padArtha-jJAnako isa taraha bheda - vibhedoMmeM vibhakta karake dekhanemeM kucha lAbha bhI hai, taba yaha nahIM bhUla jAnA cAhie ki vAstava jIvanameM vaise khaNDa haiM nahIM / jIvana eka samUcA tattva hai| sAhityake hara vibhAgameM sAhityakatA utane hI aMzameM hai, jahA~taka ki usame jIvana-spaMdana hai / 261
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnasika saMkIrNatAkA viSa phailAnevAlI pustakoMkA pracAra hI maiM niSiddha ThaharA dU~ / unase samAjakA bar3A akalyANa hotA hai / prazna - mug2ala- kAlameM rAjapUtoko utsAha dilAne ke lie usa samaya ke kaviyoMne jo sAhitya racA- vaha bhI kyA ApakI Upara kahI gaI vyAkhyAmeM A jAtA hai ? uttara- isa praznameM eka bhUla mAlUma hotI hai| upayogitAkI dRSTise Apake lie upayogI vastu vahI ho sakatI hai, jo kala yA parasoM anupayogI ho jAya / jisame anupayogI honekA sAmarthya nahIM vaha vastu upayogI hI nahIM / jisane zUratA aura balidAnakA oja-dAna kiyA vaha sAhitya nirjIva nahIM rahA hogA / usakI sajIvatA asadigdha hai / kintu yadi usake sAtha yaha bhI milatA ho ki yavanako mAro aura Aja usa ' yavana' zabdakI dhvanimeM eka viziSTa jAtikA bodha samAviSTa rahatA hai to kahanA hogA ki vaha aza g2alata hai| Aja vaha oja-saMcArI bhI nahIM ho sakatA / amukako virodhameM rakhakara yadi hama apane bhItara zakti pAte haiM, to vaha zakti nahIM hai, vaira hai / sAhitya premotsargakI zakti detA hai / dveSa aura ghRNAkI zakti denevAlA utane hI aMza meM asAhitya hai / -tabakI paristhitiyoMmeM viziSTa rUpase upayogI par3anevAle sAhityakA haka hai ki vaha Ajake lie anupayogI ho jAya / usa z2amAnekA bahuta-sA sAhitya hamAre baDhate hue jIvanakA aba bhI sAtha nahIM de pA rahA hai aura chUTatA jA rahA hai| prazna - to kyA ApakA matalaba yaha hai ki usa samaya ke sAhityako nikAla diyA jAya ? yadi yahI matalaba ho to bhUSaNAdi kaviyokI bahuta-sI kavitAe~ nikala jAyegI / uttara--yaha matalaba to kaise ho sakatA hai ki eka jhAr3Use sabako sApha diyA jaay| haoN, yaha to ThIka hI hai ki purAnA saba kucha jIvanakI gati ke -sAtha nibha nahIM sakatA / nikAla denekI bAta to zAsana-prApta loga kareM / maiM to yahI kahane yogya haeNU ki jo lena aura pAne yogya hai usako lene aura pAnemeM, jo chUTane yogya hai vaha svayaMmeva chUTa jAyagA / Aja agara hindIme bhI bhUSaNase adhika ravIndra par3he jAte haiM to kyA maiM isako bhUpaNakA apamAna samajhU ! dina A sakatA hai ki ravIndra bhI eka dina na par3he jAya~ / lekina ina bAto meM mAnApamAnakA prazna hI kahA~se uThatA hai ? yadi Aja, Aja hI rAtake bAraha caje khatma ho jAyagA, kalaMke dina bilkula zeSa na rahegA, to kyA kisI | 1 270
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya sevIkA ahaMbhAva prakAra bhI yaha isa Ajake 'Aja' kI avagaNanA hai ! aisA nahIM hai / 'Aja' kA to artha hI yaha hai ki vaha kala na rahegA aura yaha usa 'Aja' ko bhI mAlUma honA caahie| usake pakSa meM yaha dAvA peza karanA ki nahIM, isa Ajake 'Aja' ko hama to sanAtana tattvakI bhA~ti sadA kAyama rakkheMge - yaha dAvA pahalese hI apane ApameM hArA huA hai| bhUSaNa Adike pratha maiMne samIkSAbuddhipUrvaka nahIM dekhe haiM / vastutaH dekhe hI nahIM haiN| basa jahA~-tahA~ kucha dekhA hai| unake kisa aMzako rakhakara kisa aMzako apane sAthase chUTane denA hai, yaha to kisI hindIke zAtA vidvAnase pUchanekI bAta hai / prazna - to Apa zAyada zivA bAvanIko ur3A deneke pakSame haiM ? uttara - maiMne kahA na, isa bAre meM kucha kahanekA maiM adhikArI nahIM hU~ / moha-pUrvaka na mujhe kucha rakhanA hai na nikAlanA hai| isa praznakA nirNaya nirmohI vRttise jo ho kara lenA caahie| sAhitya sevIkA ahaMbhAva prazna --- hama sAhitya-sevI kaise bana sakate haiM ? uttara - acchI bAtoMke socane aura phira una acchI bAtoMke likhane / apaneko auroMmeM khone aura dUsaroMko apanemeM pAnese / premakI sAdhanAse aura ahaMkArake nAzase / prazna - lekina sAhityakoMmeM to ahaMbhAva kucha vizeSa hI pAyA jAtA hai! uttara--- yaha to maiM mAna lU~gA ki lekha Adi likhanevAloMmeM ahaMbhAva huA karatA hai| usakI pahalI vajaha yaha hai ki ve apaneko pAnA cAhate haiM / ve duniyAke prArthI hokara nahIM jInA cAhate, khuda hokara jInA cAhate haiM / jo banI huI mAnyatAyeM haiM, ve hI unako mAnya nahIM hotIM / ve unheM svayaM banAnekA kaSTa uThAnA cAhate haiN| jabataka unakI ve mAnyatAyeM banatI rahatI haiM, tabataka lagabhaga Avazyaka hI hai ki ve na jhukanekI cintA rakkheM / jo satya pA liyA gayA hai, utanehIse unakI pUrti nahIM hotI athavA kaho ve apanI nijakI sAdhanAdvArA bhI use apane dilake bhItara pAnA cAhate haiM / ve 271
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaba maiM kalaha-vRttikA samUla nAza saMbhava mAnatA hU~ taba hA~, eka cIz2akA nAza nahIM hai| vaha cIz2a hai yuddha / yuddhako asaMbhava banA de, to jIvana bhI asaMbhava ThaharatA hai| hama saoNsa lete haiM, to isame bhI saMgharSa, isameM bhI hiMsA hai| lekina isase pahalI bAta khaMDita nahIM hotii| vaha isalie ki jIvana alabataha yuddha-kSetra hai| lekina samUca yuddha-kSetrako dharma-kSetra banAyA jA sakatA hai| manuSyatAkA trANa isImeM hai| arthAt yuddha kiyA jAya kintu dharma-bhAvase / karmake kSetrame kalaha-hIna vRtti asaMbhava nahIM hai, aisA maiM mAnatA huuN| aura cUMki aisA maiM mAnatA hU~ isase zAnti prasthApanake satata prayatnokI acUka niSphalatAse bhI mujhe nirAza nahIM ho jAnA hogaa| prazna-yaha to mAnA ki kAma aura artha (=Sex and Money ) ko Ajake jamAnene jarUratase jyAdA mahattva diyA hai| para kyA Apa koI vyAvahArika (=Practical ) tarIke sujhA sakate haiM jinase unakA mahattva ghaTa sake ? uttara-jisako pUre arthoMme vyAvahArika (=Practical ) kaheM zAyada aisA koI tarIkA isa vakta maiM nahI sujhA sktaa| praikTikala zabdameM dhvani AtI hai ki upAya saMgaThita ho, sAdhika ho / usa prakArake saMgha yA saMgaThanakI yojanA peza karaneke lie mere pAsa nahIM hai / isa prakArakA saMkalpa (=Will) utpanna ho jAya to usa AdhArapara saMgaThana bhI avazya ho calegA / merA kAma isa saMkalpako jagAneme sahAyaka honekA hI hai| saMkalpa jagA ki mArga bhI milA . kkhA hai | The Will Shall have its way. jaise pahale kahA, yahaoN bhI amogha upAya yaha hai ki vyakti apanese AraMbha kare / maiM mAnatA hU~ ki aba bhI mAnavIya vyApAroko hama mUlataH dekhe to unakA AdhAra kAma aura arthame nahIM, kisI aura hI antastha vRttime milegaa| udAharaNArtha parivArako hI dekhie / parivAra samAjakI ikAI hai, zAsana-vidhAna (-State) kI mUla pIThikA hai| parivArame saba loga kyA kAma aura arthaka prayojanako lekara paraspara ikaDe mile rahate haiM 1 mAtA-putra, pitA-putrI, mAI-bahina Adi nAtoke bIcameM isa kAmArtha-rUpa prayojanako mukhya vastu mAnanA parivArakI pavitratAko khIMcakara narakameM lA paTakaneke samAna hogaa| maiM kahatA hU~ ki vaha kAmArthI prayojanakA nAtA doko eka nahIM kara sakatA / adhikase adhika vaha , doko samajhauteke bhAvase kucha samayataka pAsa-pAsa rakha sakatA hai| kiMtu Apasame 280
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ vividha praznoMkA samAdhAna aikya sAdhe binA jagatakA trANa nahIM / isase kAmArthamayI icchAose U~ce uThe binA kAma na clegaa| ata upAya yaha banA ki hama vyaktizaH apane vaiyaktika jIvaname isa prakArakI saMkIrNa vRttiyoko lekara Age na baDhe / ina vRttiyokA sahasA lopa to na hogA, lekina itanA ho sakatA hai ki una vRttiyoko lekara hama sArvajanika vikSoma paidA na kare / arthAt , jaba hama krodha lobhake vazIbhUta ho, to mAno apane bhItara sakucakara apane kamareme apaneko mUMda le / apanese bAhara jaba hama AvaM taba prema-pUrvaka hI vartana kre| dUsare zabdome isakA yaha artha hotA hai ki yo to hama pUrI taraha niHsvArtha nahIM ho sakate, para svArthako lekara hama sImita raheM aura sevA-bhAvanAko lekara samAjameM aura sArvajanika jIvaname AveM / aparigraha, acaurya, brahmacarya, ye tIna vrata hame isa siddhAnta-rakSAme madada deNge| prazna-paramAtmA kyA hai ? kyA vaha nirI kalpanAkA, buddhikA, hRdayaka svanirmita vikAra nahIM hai ? bhayakI bhAvanAopara samasta dharmoMkA prArama huA, yaha bAta yadi saca hai to aba subuddha mAnavako punaH usI bhayAta Adima jJAna-hIna jantukI ora mur3ane aura vaise hI bananekA hI kyA yaha paramAtma-pUjA-bhAva nahIM hai ? ___ uttara-paramAtmA kyA hai yaha pUchate ho? to suno-jo hai, paramAtma hai| maiM hU~ ? tuma ho? to hama dono jisame haiM vaha paramAtmA hai| hama dono jisameM hokara do nahIM haiM, eka haiM, vaha paramAtmA hai| nahIM, paramAtmA vikAra nahIM hai / usako chor3anese, haoN, zeSa saba kucha vikAra ho jAtA hai| vikAra isa lie bhI nahIM hai ki hamArI sArI kalpanA, hamArI sArI buddhi, hamAre sAre hRdayakI zaktidvArA bhI vaha nirmita nahIM huaa| hama usakA nirmANa nahIM kara sakate / kalpanA, buddhi, hRdayadvArA hama usako grahaNa hI kara sakate haiN| usakI pratItiko hama banAte nahIM hai, vaha pratIti to hamAre mana-buddhipara haThAt chA jAtA hai| jo hamAre dvArA nirmita hai vaha bezaka hamase dUsareke lie aura hamAre kAlase dUsare kAlake lie vikAra ho jAtA hai| lekina dhyAna rahe ki manuSyoM athavA jAtiyodvArA unakI pUjA bhakti athavA, 281,
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ rheNgii| aura mulkone dekhate dekhate apanI apanI bhASAoMko sarva-sampanna banA liyA hai| eka bera socA ki apanI hI bhASAmeM apaneko vyakta karege, aura jaba rASTra-bharane yaha socA, taba rASTrakI rASTra-bhASAko samaya honeme dera kyA lagegI? prazna-hindI sAhityako puSTa aura rucikara banAneke lie ApakI rAyameM kauna-kauna se upAya hone cAhie ? uttara-maiM to eka hI upAya jAnatA huuN| yaha maiM lekhakakI haisiyatase kahatA hU~, aiDaminisTreTarakI haisiyatase nhiiN| aura lekhakakI haisiyatase jo maiM upAya jAnatA hU~ vaha yaha hai ki choTe saMkucita svArthase maiM bAhara nikalUM, merI sahAnubhUtikA kSetra vyApaka ho / kamase maiM vimukha na rahU~, jo socU~ pUre hRdayase socUM / apaneko bacAU~ nahIM, aura apane jIvanameM apane Adarzako utaaruuN| merA prema mere sAhityako rucikara banAyegA / apane vizvAsoke prati merI lagana aura tatparatA mere sAhityako puSTatA degii| ___ isake atirikta Apake praznapara maiM kisI dUsarI dRSTise abhI yahaoN vicAra nahIM karanA caahtaa| 7-9-36 www 22.
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ kucha patroMke aMza bhAI bhAcaveLI na ki kitAbakha jIvanakI 1-8-35 patra milaa|...... mere bAre meM yaha bAta Apa jAna leM ki kitAboMmeM merI pahu~ca kama hai / isa lie merA javAba thor3A aura sAdA hI ho sakatA hai| jIvanase kalAko toDakara maiM nahIM dekha pAtA / satyAbhimukha jIvanakI abhivyakti kalA hai / zabdAkita abhivyakti sAhitya hai| Apa dekheM, jIvanake sAtha 'satyAbhimukha vizeSaNa maiMne lagAyA hai| arthAt jo ima hai, vahI hamArA jIvana nahIM hai / jo honA cAhate haiM, hamArA vAstava jIvana to vahI hai / jIvana eka abhilASA hai / jaba kalAke saMbaMdhame 'jIvana' zabdakA upayoga karatA hU~ taba use Apa usa cira-abhilASAkI paribhASAmeM hI smjheN| usa arthameM samajhanese jIvana aura kalAkA virodha, yA Parallelism ur3a jAtA hai| kyA jo honA cAhate haiM, vahI hama haiM ? kyA kamI bhI vaise ho sakeMge? spaSTataH, nhiiN| kintu isakA kyA kabhI bhI yaha matalaba hai ki aspiration vyartha hai ? yaha matalaba karanA to sArI gati aura ceyako miTA denA hai| Adarza aura vyavahArameM aMtara hai / vaha aMtara eka dRSTise anaMtakAlataka rhegaa| usa dRSTise vaha anulaMghanIya bhI hai| kiMtu isIlie to usa aMtarako kama karanA aura bhI anivArya hai| Adarza aprApya hai, kyA isIse usake sAtha ekAkAratA pAneke dAyitvase hamArI mukti ho jAtI hai| isIse kalAko 'kalA ke hI kSetrakI vastu na mAnane dekara use jIvana meM utAranekI vastu kahate rahanA hotA hai| jo kalA vAstavase asambaddha hokara hI jI sakatI hai, vAstavake sparzase jo sarvathA china-bhinna ho rahatI hai, mere nikaTa to vaha hasva-prANa hai| maiM use ginatIme nahIM lAtA / kalA apane bhItara marI zraddhAkI zaktise 'vAstava 'ko saMskRta karaneke lie hai, usase parAsta honeke lie nhiiN| 291
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalA mAtra svapna nahIM / vaha vAstavake bhItara ramI huI vAstavikatA hai, jaise zarIrake bhItara ramI huI AtmA / vaha adhika vAstava hai| jisa Adarza-kSetrako hama kalAtmaka cetanAse sparza karate haiM, jisa svargakI hama isa prakAra jhaoNkI pAte haiM aura usake AhvAdako vyakta karate haiM, kyA usa svargame apane isa samagra zarIra aura zArIrika jIvanake sameta pahuMce binA hama tRpta ho ? tRpta nahIM huA jA sakegA / isIse tamAma jIvanake jorase kalAko pAnA aura vahA~ pahu~canA hogaa| Oscar Wilde, ko maiMne kucha paDhA hai / maiM use bhaTaka gayA huA vyakti samajhatA hU~ | vicArakI sulajhana usakI vizeSatA nhiiN| apanI racanAokI vividhatApara maiM aprasanna nahIM huuN| na unameM koI aisA virodha dekhatA hU~ / hA, vividhatA to dekhatA hI hU~ aura sabakA vividha mUlya mI oNkatA huuN| 'eka TAipa' aura 'rAja-pathika meM sthAna bheda aura mUlya-bheda to hai hI / para merI apekSAse to donemi eka-sA hI satya hai / ...... yaha svIkAra karanA hogA ki maiM apanI kinhIM racanAoMme bhAva-pravaNa adhika hU~, kahIM jIvana-samIkSaka vizeSa / kintu kahAniyoke sAtha maiM apanA sambandha cintApUrvaka sthira nahIM karatA hU~ aura apanI sabhI racanAoko maiM prema karanA cAhatA huuN| _ maiM cAhatA hU~, choTI aura tuccha vastu mere lie kahIM kucha rahe hI nahIM / dhUlake kaname bhI mai usa parama premAspada parama rahasyako kyoM na dekha lenA cAhU~ jise 'paramAtmA' kahate haiM / aura vaha paramAtmA kahA~ nahIM hai ? Aja kIcar3ameM hI use dekhanA hogaa| yahI AstikatAkI kasauTI hai| mUrtime to alpazraddhAvAn bhI dekha pAtA hai| kalAkAra usI aparimeya zraddhAkA prArthI hai aura taba kahaoN usake hAtha Soiled ho sakate haiN| vaha to saba jagaha apUrva mahimAke darzana kara aura karA sakatA hai| yadi maiM khAdakI upayogitAke sambandhame kucha apanA maulika upayogI anubhava logoko batA sakU~ to yaha maiM sAhityika jainendra ke lie kalaMkakI bAta nahIM samajhaMgA, pratyuta zreyakI bAta hI samajhUgA / hama kyoM kalAko chuI-muI-sI vastu, hot house product, banAveM / vaha 292
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ kucha patroMke aMza zIzemeM banda pradarzanakI vastu hI banakara rahanevAlI kyoM bane, vaha kyoM na mahAprANavAn, sarvathA arakSita, khulI duniyAmeM apane hI balapara pratiSThita banI khaDI ho ? merI kalpanA hai ki aparake vAkyoMmeM Apako apane praznake sambandhameM merI sthitikA kucha AbhAsa prApta hogaa|...... tA. 25-9-35 ....mujhe apane kathanoM meM virodha nahIM dIkhatA / anya vicArakoMke vAkya jo Apane likhe haiM, unake sAtha bhI merI sthitikA avirodha baiTha sakatA hai| hamako mAna lenA cAhie ki jo zabdoM meM AtA hai, satya usase pare raha jAtA hai / usakI ora saketa kara sakeM, yahI basa hai / vaha bhalA kahIM paribhASAmeM baMdhanevAlA hai ! isase logoke bhina mina vaktavyoMkA bhAva lenA cAhie / maiM jise 'satya' zabdase bUjhatA hU~, usameM to sattA mAtra samAI hai / jagatakA jhUTha-saca saba usameM hai| 'vAstava'se merA abhivAya gaikika satyasa hai jisako bharaneke lie sadA hI 'asatya' kI AvazyakatA hotI hai| jIvanameM to dvaMdva hai hI, kintu lakSya to nidvatA hai / jIvana vikAsazIla hai| kyA kalA jIvanase anapekSya hI raha sake ? aisI kalA to daMbhako poSaNa de sakatI hai|... tA. 21-11-35 ......maiM likhanA na chor3e, ho jo ho, yaha Apa kahate haiM / Apa ThIka haiN| lekina maiM apane likhaneko vaisA mahattva nahIM de pAtA / maiM nahIM likhatA, isase sAhityakI kSati hotI hai, yaha cintA mujhe lagAye bhI nahIM lagatI / jaba mujhameM vaha bhAva nahIM hai, taba use or3he kyoM ? maiM use apane Upara or3hakara baiThanA nahIM cAhatA / sAhityika viziSTa vyakti maiM apaneko eka kSaNake lie bhI nahIM samajhanA cAhatA / aisA samajhanA aniSTa hai / aisI samajha, maiM dekha rahA hU~, bahuta aMzamai Aja hindIke sAhityako hIna banAye hue hai / mAnoM jo sAhityika hai use kama AdamI honekA adhikAra ho jAtA hai, athavA ki vaha usI kAraNa adhika AdamI hai ! isalie maiM usa tarahakI bAtako apane bhItara prazraya denA -
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ nahIM cAhatA / para, maiM to dekhatA hU~, mujhe apane hI kAraNa likhanA nahIM chor3anA hai| kyoMki jaba sAhityakA jimmA mere Upara nahIM hai taba merI apanI mukti to merA apanA hI kAma hai / aura kaba AtmavyaktIkaraNa muktikI rAhameM nahIM hai ? ' x xxx ____tA. 31-8-36 ...'rAma-kathA' jaisI cIz2a maiM likhanA vicAratA huuN| lekina dekhatA hU~ ki merI rAha jaisI cAhie khulI nahIM hai / maiM socA karatA hU~ ki jaba mere sAtha yaha hAla hai, taba navIna lekhakokI kaThinAiyokA to kyA puuchnaa| maiM to aba purAnA, svIkRta bhI ho calA huuN| jo naye haiM, unake hAthoM navInatA to aura bhI kaThinAIse ve loga svIkAra krege|............ kaThinAiyA~ jIvanakA Salt haiM para unako lekara vyaktime complexes paidA hone lagate haiM / vahI gar3abar3a hai| unase bacanA / ...... aba tumhAre savAla, jo kabhI zAta na hoNge| savAla hai hI isalie nahIM ki vaha zAMta hokara so jAya / vaha sirpha isalie hai ki agale savAlako janma de| yaha bAta acchI taraha samajha lenI cAhie / vaha daMbhI nahIM to mUDha hai jo jatAtA hai ki usakA prazna hala ho gyaa| vaha muktAvasthA hai aura muktAvasthA Adarza hai, arthAt vaha eka hI sAtha tarkakA Adi hai aura aMta hai| tarkake madhyame, aura jIvanake madhyame, Adarza-sthitikA sthAna nahIM samajhanA caahie| isalie savAlakA samAdhAna nahIM hai, mAtra pariNati hai / bAharase usakA mukha bhItarakI ora pheranese aisA pariNamana sahala hotA hai| isalie yaha to siddhAnta rUpase mAna lo ki savAlako phira bhItarakI ora mur3anA hogA aura hareka uttara apane ApameM svayaM antataH praznApekSI ho rahegA / praznottaradvArA vastutaH hama parasparako hI pAveM; adhikakI apekSA na rkkhe| kalA hetu-pradhAna hotI hai ki hetu-zUnya ? maiM kahU~gA ki kalAkara apanemeM dekhe to kalA hetu-pradhAna kyoM, hetumaya hotI hai / kalAkRtike mUlameM mAtra na rahakara usakA hetu to usa kRtike zarIrake sAtha Abhinna rahatA hai / vaha aNu-aNumeM vyApta hai / kalAkArako dRSTise kabhI kalA hetu hIna (arthAt , niyamahIna, prabhAva-hIna) ho sakatI hai ? aura vaha to hetu-prANa - hai / kalAkArake astitvakA hetu hI usakI kalAme dhvanita, citrita hotA hai| 294
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ kucha patroMke aMza lekina bAharakI dRSTise maiM use sahetuka kaise mAnUM? isa bhA~ti use sahetuka mAnanA kalAkRti aura kalAkArake bIcameM khAI khodanA jaisA hai| manuSya aura usakA dhaMdhA, ye do ho sakate haiN| para manuSya aura usakI manuSyatA (yAnI, usakI bhAvanAe~) do nahIM hai| usakA vyavasAya manuSyake sAtha prayojana-janya, manuSyatA usake sAtha prakRti-gata hai| jahA~ mAnava apanI ghaniSThatAmeM, apanI nijatAme, prakAzita hai, vahA~ utanI hI kalA hai / jahA~ apanese alaga rakhe hue hetuoMkI rAhase vaha calatA hai, aura hetuoke nirdezapara racatA hai, vahA~ utanI hI kama kalA hai / kalAmeM Atma-dAna hai| AtmadAna sabase bar3A dharma hai, sabase bar3I nIti hai, sabase bar3A upakAra hai, aura sabase baDA sudhAra hai / ataH kalA sudhAra, upakAra, nIti aura dharma, sabase aviruddha hai aura sabase aparibaddha hai| isa prakAra kalA satyakI sAdhanAkA rUpa hai| vaha parama zreya hai| kalA to niHzreyasakI sAdhikA hI hai / jahA~ aisA nahIM hai vahA~ vaha bhrAta hai| yaha kahie ki vahaoN kalA hI nahIM hai| 'bAta yaha hai ki mAnavakA jJAna apane saMbaMdha behada adhUrA hai| vaha apanI hI bhItarI preraNAoMko nahIM jAnatA / yaha sahI nahIM hai ki vaha prayojanako hI sAmane rakhakara calatA yA cala sakatA hai / hetu usake bhItara saMzliSTa hai, inherent hai| jisako ahaM vikRtajJAnameM hetu mAna uThatA hai, usake prati vaha sakAma hotA hai / vaha, isa taraha, hetu hotA hI nhiiN| manamAnI logoMkI garajeM unake jIvanokI vAstava hetu nahIM haiN| isa dRSTise hetuvAda eka bar3A bhArI mAyAjAla hai| jo jitanA mahatpuruSa hai vaha utanI hI dRDhatA aura spaSTatAse jAnatA hai ki vyaktigata kAraNase koI bar3A hI kAraNa use calA rahA hai| itihAsake saba mahApuruSa isake sAkSI haiN| aura maiM kahatA hU~ ki isa vyaktigata hetukI bhAvanAsa Upara uThanepara hI sacce jIvanakA AraMbha aura saccI kalAkA sujana hotA hai| hetuvAdI vaha saMsArI hai jo sAsArikatAse U~cA uThanA nahIM cAhatA / (aura tuma pUchate ho ki) agara kalA Self-expression hI hai to phira jIvanasa usakA dAyitva kyA hai ?
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ maiM to Aja kalAko Self-expression kI paribhASAmeM hI samajhanekI ijAz2ata denA cAhatA huuN| yadyapi isameM ( samajhane meM ) khatarA hai phira bhI usI prakArakI paribhASA yathArthatAke adhika nikaTa aura aMtataH adhika upayogI hai| . para, phira bhI vaha tanika bhI ucchRkhala nahIM aura adhikase adhika dAyitvazIla hai / vaha isalie ki jo hamArA bhItarI Self asalI Self hai vaha bAharI jagatake sAtha abhedAtmaka hai / hama asalame vizvake sAtha ekAtma haiM / jitanA apaneko pAyeMge utanA hI, anivArya aura sahaja rUpameM, vizvako pAyeMge / isalie pratyekakA Self-expression, agara vaha apane sAtha saccA aura jAgarUka hai, to premAtmaka hI ho sakatA hai, vidveSAtmaka to ho sakatA hI nahIM / sAdhanAmeM jo Atma-vaMcanA kara jAtA hai usakI bAta to maiM karU~ kyA, para sAdhaka vyaktikA Self-expression kabhI ahitakara nahIM ho sakatA, aura ArTisTa sAdhaka hai| asala meM sAdhaka anubhava karatA hai ki vAsanAoMmeM usakA saccA 'sva' hI nahIM hai aura vaha vAsanA-rasako anAyAsa chor3atA calatA hai / vaha atisahaja bhAvase dAyitvazIlatAkI ora bar3hatA hai aura sAtha hI vinamratAkI ora bar3hatA hai / isa bhaoNti sAdhaka ArTisTa ke lie jarUrI ho jAtA hai ki vaha isa bAharakI kasauTIpara apanI sAdhanAko kasatA bhI rahe-ki vaha ucchRkhala, avinayazIla, ahaMmanya to nahIM ho rahA hai| rogakI jar3a ahaMmanyatA hai aura ArTisTa ahaMmanyatAkA khokhalApana Arambhase hI dekhatA hai| kalA buddhipradhAna ho ki bhAvapradhAna ? balAse, kucha bhI ho / vyaktitvameM buddhikA khAnA kahA~ hai aura bhAvakA kahA~ ? aura jahA~ apanI AtmAkA hI dAna hai vahA~ buddhi athavA bhAvako baca nikalanekI jagaha kahA~ hai? aura ina praznoMko lekara kyA kahU~ ? kitanA bhI kahate jAo tattva utanA hI gahana rahatA hai / satyakI pukAra to hai ki AdamI saba nAte, saba bandhana, tor3a chUTa pdd'e| taba kucha samajha mile to mila bhI sakatI hai| anyathA saba vRthA hai| ___ apanI z2idagIke bAre meM kyA kahU~? kyA kucha usameM kahane lAyaka hai ? abhI to mujhe kucha patA nahIM |...... maithilIzaraNajIko maiM kyA mAnatA hU~ ? hindI kaviyoM meM Aja maiM samajho unhIMko mAna pAtA huuN| zraddhAke nAte unheM hI, samajhake nAte yoM aurokI bhI mAna letA huuN| xxx x 296
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ kucha patroMke aMza 19-9-36 {...prophesarokA avizvAsa maiM samajha sakatA huuN| para dilase ahaMkAra nikAla DAlanekA tarIkA hI yaha hai ki use hathelIpara le liyA jAya / jise nindAse DaranA nahIM hai, vaha prazasAse Dare ? jo apavAdapara jhallAte haiM, ve hI paryAtase adhika saMkucita ho sakate haiN| para ve dono eka roga hai-mIti aura lAlasA / ... tA. 19-2-37 / ...jisake prati manameM prazaMsA na ho usake prati conscious jhukAva rakhanA sabI nIti hai| 'nIti kA matalaba pAlisI nahIM, kartavya bhI maiM letA huuN| kyoMki Akhira to AlocanAkI jahameM ajJAna hI hai| isIse javAharalAlajIkI AlocanA vaisI likhI gaI jaisI likhI gaI / ... ...zarada samAjake prati nirmama hai, para vyaktike prati nirmama kyoM na huA jA sake ? saccI nirmamatA maiM to use jAne jo samAjake lie vyaktiko taje, samAjako jJAnake lie, zAnako tathyake lie, aura isa prakAra apane saba kuchako akhaMDa-satyake lie| 'azrumatI gautama' kyo mAI ? sIdhI bAta hai ki mAI isase bhAI / usameM tendency mere manakI hai / lekina eka bAta hai / Atma-tyAga eka vastu hai, Atma-tyAgakI bhAvanA bilkula dUsarI vastu / jahA~ yaha bhAvanA pradhAna hai vahA~ Adarza-'vAda' hai| aura dhyAna rakhanA cAhie ki Adarza-'vAda' bhI aura vAdoMkI taraha thothA hotA hai| 'vAda' nahIM cAhie, svayaM Adarza caahie| Atma-tyAgako eka doctrine eka Dogma. banAkara vyakti sacamuca svArthI hone meM madada pAtA hai| tumhArI 'azrumatI gautama, mujhe pratIta hotA hai, AdarzakI apanI 'dhAraNA'se cipaTI rhii| Adarzako hI pakar3atI to usase cipaTa nahIM pAtI / kyoMki Adarza, jitane bar3hate ho, utanA hI svayaM bar3hate jAtA hai| isalie AdarzakI ora yAtrA karanevAlA vyakti sadA mukta rahatA hai, usakA svabhAva khulatA hI jAtA hai| jaba ki Adarza-'vAdI' vyakti apane / 'sva'ke ghereko aura majabUta hI banAtA hai| para jaise 'a-rUpa kI ArAdhanA nahIM hotI, ArAdhanA svayaM a-rUpako svarUpa de detI hai, vaise hI jAne-anajAne 297
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ buddhi vAdAnugAminI hotI hai| aura anumatI, mujhe bahuta khuzI hai, kisI doctrine kI nahIM, eka idea. (gautama-idea) kI anugAminI hai| Idea. saprANa vastu hai| usakI rekhAe~ baeNdhI nahIM haiM isIse / bhAI draviDajI, upanyAsake bAremeM merI jo vRtti hai vaha vaijJAnika zAyada na ho / para mujhe to vahI upalabdha hai| usame jise Characterization kahA jAtA hai, use lagabhaga bilkula bhI sthAna nahIM hai / mujhe usa zabdake bhAvakA patA nahIM milA / ' isase pAtrako sAgopAga karanekI ora merA dhyAna nahIM jaataa| kyA eka pAtra apane Apame kucha bhI cIz2a hai ? asalI cIz2a merI nigAhameM pAtroMkA pArasparika saMbaMdha hai, na ki pAtra svayaM | relationship | mujhe vicAraNIya bAta mAlUma par3atI hai, na ki persons / isase subodhapara maiM aTakatA nahIM / Apake sujhAnepara bhI usakI ekAgitA mujhe khaTakatI nahIM / vyakti kyA ekAgIke atirikta sarva-saMpUrNa ho bhI sakatA hai ? asalameM subodhakA vyaktitva ( athavA ki kisI bhI ekakA vyaktitva ) khIMca uThAnA merA lakSya nahIM hai / amukake relations meM kisI ekake relations kyA hai, ise dikhAte dikhAte yadi maiM kahIM bhI AtmAke gahare talako jA chUtA hU~ to yahI mere lie bahuta hai| upanyAsakArake nAte, isase adhika merA iSTa bhI nahIM hai| asalame maiM pakkA upanyAsakAra nahIM huuN| zAyada kucha whims ho jinheM chor3anA nahIM caahtaa| kahA jA sakatA hai ki likhatA hai to una whims ko hI nibAhane Ara puSTa karaneke lie| .........ApakI bAta ThIka hai / jIvanako jIte aura baoNTate calanA cAhie / isI rAimeM bahuta-kucha A jAtA hai| sasneha-jainendra . . xxxx bhAI draviDajI, 2-9-37 praznake bAre meM yahI ki azeyakI sthitimeM maiM thor3A sudhAra sujhAnA caahuuNgaa| , unakA vAkya hai
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ kucha patroM ke aMza * "The creation of an artist always ariges from a state of unbalance....... Etc." yaha vAkya yo ho"An artist rises from the state of......Bte." sudhArake pakSameM yaha kAraNa upasthita hai"That the state of unbalance, itself, is not creative. para nhiiN| UparakA likhanA vyartha hai| use kayA samajhie / aba maiM samajhA ki maiM galata samajhA / prazna ArTisTakA nahIM, ArTisTake creations kA hai| pahale maine jAnA ki artist ke creation (janma) kA savAla hai / khair| aba sthitiko maiM yUM samajhatA hU~ / koilese Aga hotI hai / vaha (Aga') sadA koilesa (lakaDI Adise) hotI hai, yaha bhI kaha diijie| donoMmeM chaTha bAta koI nahIM hai| lekina yaha kahanese AgakI prakRtipara prakAza par3atA hai, so nahIM / koilA malina ho, Aga sadA ujjvala hai| ArTisTakA unbalance eka prakArakA conditional antecedent hai| para Aga jaise koileko pAra kara detI hai, vaise hI creation unbalance ko miTAneke lie hai| koilA to patthara hai,-diyAsalAI usameM Aga dikhAtI hai| creation ke mAmalemeM vaha diyAsalAI hai kyA ? jo ravIMdranAthane kahA vaha usa creationkI AgameM diyAsalAI-vAlA tattva samajhA jAya | unbalance usameM koilA-rUpaka tattva hai / ...... ......Unbalance is inherent, is implicit. No man is in perfect harmony, can ever be in complete unision, with his environs. All experience unbalance. But everybody is not an artist. So, unbalance does not lead to creation direct. It cannot. It is a principle of disintegration. What it does is to stimulate our senses and sharpen our seeking. It makes ug miss balance and be acutely conscious of the want of it. It is only thus that it 'belps creation. It is Faith, working through doubt, 299
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ which creates. Doubts necessitate faith which, when born, devoures all of them and nourishes and flourishes on them. We ought not to confuse them both, though ever they are to be found close to each other. Creation rises out of unbalance with a sure poise of balance and grace......... khIMdrabAbUkA kathana ThIka dizAma hai, yadyapi usameM content vizeSa nahIM hai| merI nijakI sthiti Uparake vAkyoMmeM kucha A jAtI hai| asalameM ina mAmaloMmeM objective approach se bacanA caahie| saleha-jainendra
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ TippaNiya
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 303 1 sAhitya kyA hai? isa lekhameM, sAhityakI sRSTike mUlakI manovijJAnika AvazyakatA batAkara, sAhityake svarUpako samajhAyA gayA hai / sAhityake ArambhakA mUla tatva hai 'sva' kI vizvake sAtha abheda anubhUti / 'apane svayaMkA atikramaNa kara,' AtmasamarpaNakA pATha zeSa vizvase sIkhakara, tathA apane kSudratvakI anubhUtise trasta hokara virATatAkI anubhUti jagAnekI jo vyagratA manuSyama hai, usIse sAhitya utpanna huA hai / ataH sAhitya, aura kucha nahIM, isI satyonmukha pragatizIlatA aura anubhUtizIlatAkI abhivyakti hai| lekhaka mAnava-jIvanakI saMbhAvanA dvitvase nirmita vigraha, saMgharSa aura punaH samajhautame mAnatA hai| vaijJAnika DArvina isIko paristhiti ke anurUpa bananekA (adaptation) utkrAnti-tattva mAnatA hai| mAnava-jIvanakI isI karmazIlatAko Atmika bhUmipara dekheM to, ekakI anekame aura phira una anekokI bhA kisI virAT ekame mila jAnekI jo cAha hai use hI sAhityakI preraNA mAnanA hogA / ataH sAhitya jIvanakI praznamayatAkA samAdhAna hai, jIvanakA abhedonmukha karma hai| lekhakakI bhUmikAsa do bAtoMkA patA calatA hai / eka sajIva mumukSuvRttikA jo brahmasUtrakArake ' athAto jijJAsA' kI taraha hai| hara vastuko jAnanese pahale 'kyoM ? 'kyA ? 'kisalie? Adi prabhoMkA manameM svabhAvataH uThanA apekSita hai| dUsarI bAta hai vicAra-svAtaMtryameM aTUTa vizvAsa jisake lie romyA~ rolA mahAzaya utsuka rahate haiN| lekhaka vicAroMko kisI bhI prakAra paribaddha yA jaDavAdI banA huA nahIM dekhanA cAhatA / unake matameM vicAranaizcitya burA nahIM hai para vicArakA sthira hokara baeNdha rahanA to usake jIvanake lie bAdhaka hai| sAhityakI aneka paribhASAoMmese jainendrakI paribhASAke sAtha do paribhASAyeM tolanIya haiM aura ve yahaoN dI jAtI haiM-'sAhitya jIvanakI samIkSA hai, (-maithyU AranAlDa ) manuSya jAtikI saMcita zAna-rAzikA koSa sAhitya hai, (-A* mahAvIraprasAda dvivedii)| 6 manuSyakI buddhike sAtha ahaMkArake jAgaraNakI kayA sAMkhyadarzanameM bahuta acchI taraha rUpakadvArA vyakta kI gaI hai| sakhyake anusAra mukta puruSa zuddha
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 sAhitya-pariSada jainendrajIne jo bhASaNa diyA thA, usake ye kucha aMza haiN| presa meM barAbara riporTa na chapanese ina do pRSThoMme kucha azuddhiyA~ raha gaI haiN| isa bhASaNa meM batalAyA gayA hai ki sAhityikakA paMDita honA Avazyaka bAta nahIM hai| kyA jAne vaha ucita bhI na ho / hindIke kaI saMta -kaviyoMko likhanApar3hanA bilkula nahIM AtA thaa| kabIra aura sUra saMpradAya ke sabhI kavi aise the jo bhajana racate aura gAte the / ve kavitA ' likhA ' nahIM karate the, ' kahA karate the / " C Poets open new windows in the soul ' ( =kavi AtmAmeM naye vAtAyana khola dete haiM) saimyuela baTalarakI yaha ukti isI saMdarbha meM par3I jAya / sAtha hI 'hindI meM sajIva sAhityakI AvazyakatA' zIrSaka zrI 'ajJeya' kI apIla ('vizAla bhArata' ) aura jainendrakA usapara noTa bhI paDhA jAya / 8 lekhakake prati yaha saMdeza baccoMke patra 'pIyUSa ' ke lie likhA gayA thaa| 9 saMpAdaka ke prati hai / isa ciDIkI vicAra-pravartakatA aura 'syAdavAda 'maya tarka-paddhati mahattvapUrNa ('vidyA' meM prakAzita ) 10 Alocakake prati maiM ise jainendrajIke sarvottama lekhoMmeM ginatA huuN| yaha bahuta sulajhI huI aura kramabaddha saphAI hai / unake ' sunItA ' upanyAsapara bhinna bhinna vyaktiodvArA jo taraha tarahakI AlocanAyeM huIM thIM unako, saMkSepame, unake sApekSa mahattvAnusAra uttara denekA prayatna kiyA gayA hai / buddhidvArA jIvanake AhlAdako grahaNa karanekI jo mAnavI kSamatA hai vaha, jahA~ manuSya mumukSu na rahakara vAdI aura jJAnAgrahI hone lagatA hai, vahIM kama ho jAtI hai| isIko lekhaka jainendrajIne apane sAmane rakkhA hai / bauddhoMkI taraha svAmI rAmane eka jagaha kahA hai- whosoever grasps loses. yahI tattva isa pustakase jhalaka rahA hai / isa lekhakI tIsarI bAta jJAnakI apekSA - kRti ( = Relativity ) hai / * ravibAbUkI ' ghare bAhire' aura 'sunItA' kA jo saMtulana jainendrajIne
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiyA hai usase pAThaka saba azomaiM sahamata na bhI ho sake, to bhI, upanyAsakArase kyA abhIpsita hai isa bAremeM pAThakako unase mata-bheda nahIM ho sktaa| oNskara vAilDane jhUThase AtaMkita karaneke mohameM apane 'mRSAkA hAsa' (Decay of Lying ) nAmaka nibaMdhameM kahA hai-'yadi upanyAsakAra samajhatA hai ki usake pAtra jIvanase liye gaye haiM to yaha garvakI nahIM pratyuta 'zarmakI bAta hai|' ravIndranAthane apane 'sAhitya' nAmaka nibandha-saMgrahake 'aitihAsika upanyAsa' zIrSaka lekhame satya aura kalpanAkA kahA~ taka mizraNa upayukta hai, isapara carcA kI hai / yaha saba pR0 57 ke sAtha sAtha par3hA jAya / jahA~ kyA likhUsamasyAkA jikra hai, vahA~ viliyama jemsaka manovijJAnazAstrame 'sva-para-samasyA' nAmaka adhyAyakA Aramma yAda AtA hai / sAtha hI yaha kahanA hogA ki jainendrajIkA vijJAnako pUrNataH oNbjekTiva mAnanekA dAvA saba vaijJAnikoMke lie nyAyocita nahIM hai| , eka jagaha 'mAyA' kA prayoga AyA hai / zaMkarake samAna jarmana dArzanika phinTene bhI yahI kahA thA ki 'sasImakA asImAnubodha sadaiva sImAbaddha hI hogA, kyoMki zAna hamArI sImA hai|' vaise hI jainendrajIse kahA jA sakatA hai ki zraddhA * bhI hamArI usI prakArakI sImA ho sakatI hai| paraMtu ve niSThAko chadma nahIM samajhate, kyoki unake matameM vaha hArdika nirdhAntatApara nirbhara hai| ' antamai Alocakake lie dI huI narma nasIhata bar3I upayogI vastu hai| ('haMsa' meM prakAzita) 11 jIvana aura sAhitya 21 mArca 1936 kI sAyaMkAlako lAhorameM rASTrabhASA-pracAraka saMghake antargata lAjapatarAya hAlameM diyA gayA bhASaNa / 'satya antima nahIM hai' (pR. 65) / leninane bhI eka jagaha kahA hai'Nothing is final' | yahA~ jainendra jo sadA jIvana aura sAhityakA lakSya satyonmukhatA batAte haiM, ve usako ' antima nahIM' kahakara virodhAbhAsameM utarate jAna par3ate haiN| parantu unakA mUla tattva 'satya apekSAkRta hai, yaha samajhanepara virodhAmAsa nahIM rhtaa| sukarAtake saMbaMdhameM yUnAnakI eka joginane kaha diyA thA ki vahI yUnAnakA
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 prathama mUla-vRtti mAnA hai aura jo Darase DaranekA prayatna karate haiM ve nizcaya Darase bacanA cAhate haiM / ( pR0 218 ) zraddhAkA artha aMdha moha nahIM hai / vizuddha zraddhA nirbhIka hotI hai / aise hI mIrA kahatI thI ' saMtana Dhiga baiTha baiTha, lokalAja khoii...| ' " mautake saMbadha meM ' caDhA mansUra zUlIpara pukArA izkabAjoko, yahaoN jisa jisameM himmata ho vahI khama Thokakara Aye ' kiMvA ravIdranAthakA 'maraNa je dina Ase duvAre, kI dina uhAre' yA kabIrakA ' maraNa re tuhuM mama zyAma samAna athavA umara khayyAmakA pharrAza-az2alakA rUpaka, yA maithilIzaraNajIkI ' yazodharA' kA 'maraNa suMdara bana AyA rI, zaraNa mere mana bhAyA rI' yA zrImatI mahAdevI varmAkA ' o jIvanake aMtima pAhuna ' yA ' eka bhAratIya AtmA' kA ' arI o do jIvanakI mela' Adi yAda ho Ate haiN| ' vAsAsi jIrNAni yathA vihAya navAni gRhNAti naro'parANi ' gItA ke isI amara saMdezako haeNsate haeNsate kahate hue kanhAI dattakA vaz2ana phaoNsIke takhtepara baDha gayA thA / yaha saba zradvAkA phala hai / lakhake antame mere dvArA pUchA huA prazna lekhake dRSTikoNako aura bhI spaSTa kara detA hai / ( 'hasa' me pra0 ) 23 pragati kyA ? lakhanaUmai kAgresake sAtha sAtha 'progresiva rAITarsa' yA pragatizIla lekhaka saMghakI aurase eka jalasA huA thA / usake dvArA pragatizIlatAke saMbaMdhame jo galata dhAraNAyeM hama apane rASTra-jIvanameM posa rahe haiM unakA virodha jainendrane apane bhASaName kiyA thA / vahI vicAra yahA~ likhita haiM / ( pR0 225 ) boz2Ankve jaise Adhunika Adarza-vAdI tArkika (=Idealistic Logicians) 'na' kArakA svataMtra astitva nahIM mAnate / kaiTane deza aura kAlako manuSyakI bauddhika iyattAyeM, zarteM yA ( catagories of understanding ) mAnA thA jinase parijJAna- sAmagrI chana kara AtI hai aura bhAva-rUpa pakar3atI jAtI hai / hamArA jJAna deza-kAla- sImAoMse svataMtra nahIM hai| kintu isIse hameM apane ko svataMtra sattAdhikArI nahIM mAnanA cAhie, jainendrakA yaha tarka ' kaoNmTa' jaise svIkAravAdI (= Positivist ) aura 'dhUma' jaise zaMkAvAdIne nahIM mAnA thaa| para vaha kathA bArIka hai aura bahuta hai / vizeSa
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 321 5 jijJAsu e0 alekz2eMDarakI f Time, Space and Deity' (kALa, AkAza aura devatA ) pustaka paDheM ! deza-kAlake mApadaMDoMse alipta, mAtra AkAzakI, alaga koI zUnyasattA hai, aisA bauddha mAnate the / paraMtu sAmAnya manuSya na yaha samajha pAtA hai na pratIta kara sakatA hai / " DAyonisasa nAmaka grIka dArzanika jIvana me Uba kara eka pIpeke aMdara auMdhA mu~ha karake baiThatA thA / vaise hI grIka - darzanameM do vicAra dhArAye calI thiiN| eka ora paramenAIDasa aura usake ziSya the jo kahate the " saba sthira hai, saba sthira hai / " dUsarI tarapha herAklAITasake ziSya the jo kahate the "saba parivartanazIla hai, satra parivartanazIla hai / " aise hI 'gatike zikAra' yAnI gatyadha bauddho meM zUnyavAdI bhI the jo kahate the, 'kSaNikam, kSaNikam, sarvam kSaNikam ' / ( pR0 229 ) kArla mArksane hegelake ' DAyalekTiksa' zabda meM aitihAsika vizeSaNa jor3akara apanA eka nayA aitihAsika bhautikavAda ( = Historical materialism ) paidA kiyA thaa| jainendra usake viruddha eka abhautika kiMtu cira-prastuta aitihAsika zrRMkhalAko lakSita kara rahe haiM / " ( pR0 230 ) gaNitake udaharaNase grIka sthiratAvAdI dArzanika 'jIno ke bahuta vicitra tarkakI yAda A gii| vaha kahatA hai ki, 'samajhie, koI tIra yahA~se phekA gyaa| vaha pratyeka kSaNa dezake pratyeka aNurbhe sthira rahegA,- yaha khaMDazaH dekhanese patA calatA hai; isalie, tIra calatA hI nhiiN|' 'gati bhrama hai, ' isa tatvapara jIno apane g2alata ekAntavAdakI vajahase pahu~cA thA / sArAza, pragati- vicArame jainendra, nakArAtmaka paddhati, ekAntavAda tathA atItako bhulA denekI nIti galata samajhate haiN| ('haMsa' meM pra0) 24 mAnavakA satya isa lekha se zrIsumitrAnaMdana paMtakI sarvottama kavitA ' parivartana' kI yAda A jAtI hai| TenIsanakI paMkti Men may come and men may go, but I go on for ever ' aura zelIkI 'bAdala' ('cloud') kavitAmai ' I change, but never die ' kA bhI bhAvArtha isI prakAra hai / manovijJAna bhI manakI do mUla vRttiyA~ mAnI haiM; eka saMgrAhaka, dUsarI racanA"zIla / saMgrAhaka vRttiyokA saMcaya jahA~ vidyamAn cetanAke tala-pRSTha meM gayA ki vaha miTatA huA jAna paDatA hai / para vAstavameM miTatA kucha bhI nahIM / 21
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ vedanAke sAtha ekAtma vaiSamya vyakta aura avyakta vyaktarUpa vyakti aura samAja vyakti aura samaSTi vyaktikI advitIyatA vyakti mUla vyaktica vyaktitva aura vyakti vyaktitva, zUnya vyaktitva, sa vyathA visarjana vyavasAyazIlatA vyavasAyazIlatA, saccIvyaya aura pratiphala aura prApta vyaya aura zrama vyavahAravAditA vyAkaraNakI cintA vyApAra vyApAra zoSaNa hai vRttiyA~, rasagrAhI vRttiyA~, reriphAiDa (Ranfied ) vAisarAya zaktipUjA zabdajJAna za 333 19 zAzvata 37 zAsana-zaktikA AtaMka 165 zAMti - prasthApana 284 zilpa kauzalakI vidvattA 274 zivA bAvanI zoSaNa zaMkAse mukti 200 49 158 zraddhA 218 zraddhA, aMdhI 118 zraddhAkA mAdhyama 14 zraddhopeta buddhi 14 ra 15 195 193 192 saccidAnaMda 193 sat 52 54 136 -- 26 sat-asat 98 sat, nirapekSa - kAmanA 132 sat zakti 168 satya zraddhAzUnya, saMdehagrasta zraddhA snehakA vala zraddhAhIna buddhi, baMdhyA aura la~gar3I 38,219 zruti-smRti 263 satya, akhaMDa satya abhedAtmaka hai satya - Agraha | satya aura vAstava satya aMtima nahIM hai 84 69 satyakI pratiSThA satyacaryA zabdakI kImata 245 zacandra caTTopAdhyAya 101,297 satya ceSTA zarIrakI rukAvaTa, satyajJAna mArgameM 106 satya dharma zahIda 275 satya pUjA 239 ldi r 262 271 77 215 218 217 145 221 23 7 284 247 48 17 13 22 297 39 29 293 65 17 35 ja 204 24
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
_