Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ I.S.S.N. 0971-9024 ARHAT VACANA julAI-sitambara 2003 July-September 2003 varSa- 15, aMka-3 Vol. - 15, Issue-3 nika dakunda vAgdevI sarasvatI (dhAra) (lekha pR. 7 para) kundakunda jJAnapITha, indaura KUNDAKUNDA JNANAPITHA, INDORE on International www.jajnitalibutary.org
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradeza alpasaMkhyaka Ayoga ke adhyakSa kundakunda jJAnapITha meM dinAMka 21 julAI 2003 ko ma.pra. alpasaMkhyaka Ayoga ke adhyakSa zrI mohammada ibrAhIma kuraizI ne kundakunda jJAnapITha, indaura meM ma.pra.alpasaMkhyaka Ayoga kA sUcanA kendra sthApita karane kIghoSaNA kii| jJAnapITha parisara meM zrI kuraizIjI ke sammAna meM eka samAroha Ayojita kiyA gayA / samAroha meM apanA udbodhana dete hue mAnanIya zrI kuraizIjI ne kahA ki kundakunda jJAnapITha zodha kendra unake tIna varSoM kI khoja kI upalabdhi hai| unhoMne kahA ki aisA ke ndra jahA~ itanA vikasita atyAdhunika kampyUTarAijDa pustakAlaya eka sAtha itanI patra patrikAoM kA vyavasthita saMgraha, zrI kuraizIjI kA svAgata karate hue zrI ajitakumArasiMha kaasliivaal| itane utkRSTa koTi ke aneka sAtha meM siribhUvalaya yojanA ke prabhArI DaoN. mahendrakumAra jaina 'manuja' / prakAzana, isameM saMcAlita anusaMdhAna pariyojanAe~ - zodha patrikA arhat vacana kA prakAzana, parIkSA saMsthAna Adi gatividhiyA~ eka chata ke nIce saMcAlita kI jA rahI haiM, pUrva meM maiMne nahIM dekhA / ina sArI gatividhiyoM se prabhAvita hokara zrI kuraizIjI ne ati prasannatA jAhira kI evaM kundakunda jJAnapITha ko pUrNa sahayoga kA AzvAsana diyaa| Apane atithi paMjI para apane udgAra vyakta karate hue TrasTa ke prabaMdhaka zrI aravindakumAra jaina zrI kuraizIjI ko pustakAlaya kA likhA ki- "jaina darzana, sAhitya avalokana karAte hue ke saMrakSaNa, saMvardhana ke kArya meM lagI saMsthA kundakunda jJAnapITha, indaura kA avalokana kiyaa| saMsthA saMskRti kI rakSA evaM saMvardhana ke liye jo kArya kara rahI hai vaha prazaMsanIya tathA preraNAdAyaka hai| alpa tathA prAcIna bhASAoM ke vikAsa kI yojanAoM kA lAbha isa saMsthA ko milane kI pAtratA hai| alpasaMkhyaka Ayoga kA pUrA sahayogahamezAisa kArya meM rhegaa|" udAsIna Azrama TrasTa evaM kundakunda jJAnapITha ke koSAdhyakSa zrI ajitakumArasiMha kAsalIvAla ne zrI kuraizIjI kA mAlA, zAla, zrIphala se sammAna kiyA tathA jJAnapITha kA prakAzita sAhitya bheMTa kiyA / TrasTa ke prabaMdhaka zrI aravindakumAra jaina ne pustakAlaya kA avalokana kraayaa| Jain tallica internationell FOT Private Personal use only Vanellbrary.org
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ I.S.S.N. -0971-9024 arhat vacana ARHAT VACANA kundakunda jJAnapITha (devI ahilyA vizvavidyAlaya, indaura dvArA mAnyatA prApta zodha saMsthAna), indaura dvArA prakAzita zodha traimAsikI Quarterly Research Bulletin of Kundakunda Jnanapitha, INDORE (Recognised by Devi Ahilya University, Indore) varSa 15, aMka 3 Volume 15, Issue 3 julAI - sitambara 2003 July-September 2003 mAnada - sampAdaka HONY. EDITOR DaoN. anupama jaina DR. ANUPAM JAIN ___ gaNita vibhAga Department of Mathematics, zAsakIya holakara svazAsI vijJAna mahAvidyAlaya, Govt. Holkar Autonomous Science College, indaura - 452017 bhArata INDORE-452017 INDIA 80731-2787790,25454210E.mail : anupamjain3@rediffmail.com prakAzaka PUBLISHER devakumAra siMha kAsalIvAla DEOKUMAR SINGH KASLIWAL adhyakSa - kundakunda jJAnapITha, President - Kundakunda Jnanapitha 584, mahAtmA gA~dhI mArga, tukogaMja, 584, M.G. Road, Tukoganj, indaura 452 001 (ma.pra.) INDORE -452 001 (M.P.) INDIA * (0731) 2545744, 2545421 (O) 2434718, 2539081, 2454987 (R)
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ arhat vacana parAmarza maMDala / Arhat Vacana Advisory Board (2003-04) zrI narendraprakAza jaina, prAcArya 104, naI bastI, phirojAbAda- 283203 Shri Narendra Prakash Jain, Principal 104, Nai Basti, Firozabad-283203 pro. lakSmI candra jaina sevAnivRtta prAdhyApaka gaNita evaM prAcArya jabalapura 482002 - pro. rAdhAcaraNa gupta sampAdaka gaNita bhAratI, jhAMsI- 284003 - - pro. pArasamala agravAla rasAyana bhautikI samUha, rasAyana zAstra vibhAga oklehomA vizvavidyAlaya, sTilavATara OK 74078 USA DaoN. takAo hAyAzI vijJAna evaM abhiyAMtrikI zodha saMsthAna, dozIzA vizvavidyAlaya, kyoTo 610 - 03 jApAna pro. je. sI. prAdhyApaka itihAsa indaura - 452001 zrI sUrajamala bokrA nidezaka jJAnodaya phAunDezana indaura - 452003 - 2 upAdhyAya DaoN. anupama jaina 'jJAna chAyA', DI 14, sudAmA nagara, indaura - 452009 phona / phaiksa : 0731-2787790 vArSika / Annual 10 varSa hetu / 10 Years sahayogI sadasya Prof. Laxmi Chandra Jain Retd. Professor- Mathematics & Principal Jabalpur-482 002 Prof. Radha Charan Gupta Editor- Ganita Bharati, Jhansi-284 003 purAne aMka sajilda / ajilda mAtrA meM upalabdha haiN| ke nAma deya hI preSita kareM Prof. Parasmal Agrawal Chemical Physics Group, Dept. of Chemistry Oklehoma State University, Stillwater OK 74078 USA Dr. Takao Hayashi Science & Tech. Research Institute, Doshisha University, Kyoto-610-03 Japan Prof. J. C. Upadhyaya Professor History Indore 452001 Shri Surajmal Bobra Director Jnanodaya Foundation Indore-452003 sampAdakIya patrAcAra kA patA sadasyatA zulka / SUBSCRIPTION Dr. Anupam Jain 'Gyan Chhaya', D-14, Sudama Nagar, Indore 452009 Ph. /Fax: 0731-2787790 RATES (w.e.f 15.08.03) vyaktigata INDIVIDUAL ru./ Rs. 12500 ru./ Rs.1000=00 ru./Rs. 210000 phAIloM meM ru. 25000/U.S.525.00 prati varSa kI dara se sImita sadasyatA evaM vijJApana zulka ke ma.A./ ceka / DrAphTa kundakunda jJAnapITha, indaura indaura ke bAhara ke ceka ke sAtha kalekzana cArja ru. 25/- atirikta jor3a kara bhejeN| videza FOREIGN U.S. $ 25=00 U.S. $ 100 = 00 U.S. $250 = 00 saMsthAgata INSTITUTIONAL ru./Rs. 25000 ru./ Rs.1000=00 ru./ Rs. 2100-00 lekhakoM dvArA vyakta vicAroM ke liye ve svayaM uttaradAyI haiN| sampAdaka athavA sampAdaka maNDala kA unase sahamata honA Avazyaka nahIM haiN| isa patrikA se koI bhI Alekha punarmudrita karate samaya patrikA ke sambaddha aMka kA ullekha avazya kreN| sAtha hI sambaddha aMka kI eka prati bhI hameM preSita kreN| samasta vivAdoM kA nipaTArA indaura nyAyAlayIna kSetra meM hI hogA / arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa - 15, aka-3, 2003, 3-4 arhat vacana kundakunda jJAnapITha, indaura, ( anukrama / INDEX sampAdakIya - sAmayika sandarbha lekha / ARTICLES samastAvalokA nirastA nidAnI, namo devi vAgIzvarI jaina vAnI .. . sUrajamala bobarA paryAvaraNa saMrakSaNa ke paramparAgata tarIke 0 AcArya kanakanandI vrata - upavAsa : vaijJAnika anucintana 0 anilakumAra jaina AtmajJAna : Adhunika manovijJAna evaM hamAre jIvana ke sandarbha meM 0 pArasamala agravAla aNDAhAra : dharmagrantha aura vijJAna 0 jagadIza prasAda evaM raMjanA sUrI NamokAra mahAmantra : eka vaijJAnika anucintana 0 ajitakumAra jaina akabara aura jaina dharma 0 ramA kAnta jaina bhAratIya rASTrIyatA ke atipuruSa zrI suheladeva evaM kavi dvijadIna viracita suhelabAvanI 0 puruSottama dube jaina pAMDulipiyoM meM vijJAna 0 anupama jaina evaM rajanI jaina saMskRti saMrakSaNa, sAmAjika vikAsa evaM pAMDulipiyA~ 0 gaNeza kAvar3iyA TippaNiyA~ / SHORT NOTES vijJAna evaM netRtva ke pratIka - gaNeza 0 AcArya kanakanandI vijJAna ko bhI avijJAta viSaya o AcArya kanakanandI za....za..... koI hai! 0 manmatha pATanI 59 arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAza kI sajIvatA para vicAra anilakumAra jaina kRSi evaM udyAnikI phasaloM kA utpAdana evaM paryAvaraNa saMrakSaNa sureza jaina 'mArorA' bhAratIya adhyAtma kA svarNa kalaza - kaTavapra sneharAnI jaina 4 jUnA kailoda karatAla kI jaina pratimAe~ narezakumAra pAThaka tIrthaMkara mahAvIra kI do dhAtu pratimAe~ narezakumAra pAThaka Hinduism: Civilization of Unity in Diversity ON. N. Sachdeva We have to Make the Difference Rajmal Jain Jaina Scholarship: Decline or Growth ON. L. Jain pragativAdI jaina adhyetA - DaoN. nandalAla jaina anilakumAra jaina sUrajamala bobarA pustaka samIkSAe~ / BOOK REVIEWS gatividhiyA~ isa aMka ke lekhaka mata - - abhimata agale aMka meM 0 sUrajamala bobarA bhagavAna mahAvIra kA buniyAdI cintana DaoN. jayakumAra 'jalaja' saroja jaina - 86 87 89 AkhyA / REPORTS jJAnodaya phAunDezana evaM jJAnodaya puraskAra samarpaNa samAroha, indaura 107 3 maI 03 91 93 95 mahAzramaNa mahAvIra eka kAlajayI dastAveja paM. sumerucandra 111 divAkara 97 101 105 113 115 135 137 143 arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ arhatva kundakunda jJAnapITha, indaura jaba 14 varSoM meM arhat vacana meM prakAzita sAmagrI kI samekita / vargIkRta sUciyoM ke prakAzana kA nizcaya kiyA thA taba hama svayaM bhI yaha anumAna nahIM lagA sake the ki yaha kArya itanA kliSTa, zrama evaM samayasAdhya hogA / hameM yaha bhI nahIM anumAna thA ki hamAre prabuddha pAThakoM dvArA yaha itanA sarAhA jaayegaa| kintu jaba kArya prAraMbha kara diyA taba dhyAna meM AyA ki varSAnusAra sUciyoM kA saMkalana to sarala hai kintu unakA viSayAnusAra vargIkaraNa tathA lekhakAnusAra sUcI taiyAra karanA zrama sAdhya kArya hai| lekhoM se itara sAmagrI ko lekhakAnusAra sUciyoM meM samAhita karane kI hamArI bhAvanA ne zrama ko bddh'aayaa| phalata: hameM 15 (1-2) saMyuktAMka rUpa meM prakAzita karanA pdd'aa| kundakunda jJAnapITha kI gatividhiyoM / upalabdhiyoM kI pAThakoM ko saMkSipta jAnakArI dene ke bhAva se 20 pRSThIya AkhyA bhI jor3a dii| hameM yaha dekhakara Atmika saMtoSa hai ki hamAre sudhI pAThakoM ne isa 120 pRSThIya vizeSAMka kI mukta kaMTha se prazaMsA karate hue ise atyanta upayogI pAyA hai| ina paMktiyoM ke likhe jAne taka hameM eka bhI pratikUla TippaNI prApta nahIM huI haiN| pAThakoM ke sneha evaM utsAhavarddhana hetu hama AbhArI haiN| vidyAvayovRddha vidvAna paM. nAthUrAma jI DoMgarIya ne sujhAva diyA hai ki arhat vacana meM jaina vijJAna, itihAsa evaM purAtatva ke atirikta anya jana rUci ke viSayoM para bhI lekha prakAzita kiye jAyeM to isakA adhika pracAra- prasAra hogaa| isa sandarbha meM hamArA nivedana hai ki jaina samAja dvArA prakAzita kI jAne vAlI lagabhaga 350 patra patrikAoM meM arhat vacana kI eka alaga pahacAna isakI khAsa viSayavastu ke kAraNa hI hai| yaha sampAdakIya rIti-nIti arhat vacana ke gata sampAdaka maMDaloM, nidezaka maMDaloM dvArA anumodita hai| vartamAna sampAdakIya parAmarza maMDala ke sammukha bhI yaha viSaya eka bAra puna: prastuta kiyA jAkara punarvicAra kiyA jA raHkatA hai| vigata 14 varSoM meM bhI hamane vijJAna, itihAsa evaM purAtatva ko varIyatA avazya dI haiM kintu anya viSayoM ke prati nakArAtmaka dRSTikoNa kabhI nahIM rhaa| gata saMyuktAMka meM prakAzita sUciyA~ bhI yahI iMgita karatI haiN| 1 janavarI 03 ke bAda nimnAMkita mahAnubhAvoM ne sahayogI sadasyatA svIkAra kara hamArA utsAhavarddha kiyA hai hama ApakA arhat vacana pAThaka parivAra meM svAgata karate haiM. - sampAdakIya sAmayika sandarbha 1. zrI siddhakUTa caityAlaya Tempala TrasTa, ajamera 2. zrI viveka kAlA, jayapura 3. zrI Aditya jaina, lakhanaU hamArI utsava premI jaina samAja kI akAdamika, zaikSaNika viSayoM meM aruci ke duSpariNAma nirantara sammukha A rahe haiN| sAre vizva meM jaba saMskRti saMrakSaNa ke prati jAgarUkatA bar3ha rahI hai saMgaThanAtmaka pravRtti ko vikasita kara hara varga apane sakArAtmaka pakSa ko pracArita kara rahA hai| hamArA jaina samAja vizeSataH digambara jaina samAja isa viSaya meM udAsInatA ko aura bar3hA rahA hai| parama pUjya gaNinIpramukha zrI jJAnamatI mAtAjI kI satat preraNA se 1999 meM maiMne arhat vacana, 15 (3), 2003 5
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'jaina dharma ke viSaya meM pracalita bhrAMtiyA~ evaM vAstavikatA' zIrSaka pustaka meM prAmaNika rUpa se pAThyapustakoM meM Apattijanaka sthaloM kA saMkalana kara vAstavika tathyoM ko bhI prakAzita kiyA thaa| prajJAzramaNI AryikA zrI candanAmatI mAtAjI ne isameM aneka sandarbho ko upalabdha karAyA thaa| mAtAjI kI preraNA se mAnava saMsAdhana vikAsa maMtrI mAnanIya zrI muralI manohara jozIjI evaM NCERT ke vartamAna nidezaka zrI je. esa. rAjapUta se satata samparka rakhakara unake vizeSajJoM ke sAtha jaina vidvAnoM kI goSThI karavAkara tathA unheM vaikalpika pATha upalabdha karAkara diga. jaina triloka zodha saMsthAna, hastinApura ne kAma ko aMjAma taka pahu~cAyA evaM yaha samparka kA kArya Aja bhI jArI hai kintu isa bIca meM darjanoM vyakti evaM saMsthAyeM zreya lene ke cakkara meM pragaTa huI evaM tirohita ho gii| hastagata kArya ko pUrNatA taka le jAnA pajya mAtAjI evaM saMsthAna kI nIti hai| anya pajya saMtoM. saMsthAoM evaM vyaktiyoM ko isa nIti kA anusaraNa karanA cAhiye, isase digambara jaina samAja ke bahumUlya saMsAdhanoM kA behatara upayoga ho skegaa| 1987 meM eka suvicArita nItigata nirNaya lekara digambara jaina udAsIna Azrama TrasTa, indaura ke antargata kundakunda jJAnapITha kI sthApanA zrI devakumArasiMhajI kAsalIvAla dvArA kI gaI thii| satat niveza evaM nirvikalpa saMrakSaNa se 16 varSoM meM saMsthA ne rASTrIya evaM antarrASTrIya pahacAna banAI hai| parama AdaraNIya saMhitAsUri paM. nAthUlAlajI zAstrI ne bhI isakI prazaMsA kI hai| kintu kArya kSetra itanA vizAla hai ki eka saMsthA isako nahIM kara sakatI hai| mAtra zodha saMsthAna yA zodhapITha nAma rakhanA hI paryApta nahIM hai, hameM isa nAma ko sArthaka karanA hogaa| pratyeka zodha saMsthAna apanI rUci kA kSetra cunakara usa kSetra meM netRtva karate hue pUrI jimmedArI sNbhaaleN| jaise zaurasenI prAkRta ke adhyayana, anusaMdhAna ke kArya ko gati dene kA kArya rASTrasaMta AcArya zrI vidyAnandajI mahArAja kundakunda bhAratI, dillI ke mAdhyama se karA rahe haiN| Agama graMthoM ke kannar3a bhASA meM anuvAda evaM sampAdita saMskaraNa taiyAra karane kI dizA meM pUjya bhaTTAraka cArUkIrti svAmIjI, zravaNabelagolA rASTrIya prAkRta adhyayana evaM samAzodhana kendra, zravaNabelagolA ke mAdhyama se prayAsarata haiN| ye donoM saMsthAyeM badhAI kI pAtra ___ arhat vacana ke prastuta aMka meM hamane 10 lekhoM evaM 12 TippaNiyoM ko sthAna dekara mAnanIya lekhakoM ke zrama evaM prabuddha pAThakoM kI jijJAsAoM kA sammAna kiyA hai| isa hetu pRSTha saMkhyA bhI bar3hAI hai| agale aMka meM bhI isa krama ko jArI rakhane kA prayAsa kareMge, jisase varSa-15 meM pAThakoM ko yatheSTa paThanIya sAmagrI prApta ho ske| guNAtmakatA meM vRddhi hamArI prathama prAthamikatA hai isameM mAnanIya lekhakoM kA sahayoga apekSita hai| hama prayAsa kara rahe haiM ki prakAzanArtha prApta lekhoM ke bAre meM svIkRti/asvIkRti kI samayAvadhi 6 mAha taka sImita kI jA sake evaM prakAzana avadhi bhI 12 mAha se kama ho jaaye| kintu lekhaka bhI apane lekha nirdhArita prArUpa meM hI bhejeM evaM nirNaya hone taka anyatra prakAzanArtha na bhejeM tabhI hama ise agraNI zodha patrikA ke rUpa meM pratiSThita kara skegeN| ___ anta meM maiM kundakunda jJAnapITha ke sabhI mAnanIya nidezakoM, arhat vacana parAmarza maMDala ke sadasyoM, lekhakoM, prabuddha pAThakoM evaM apane kAryAlayIna sahayogiyoM ke prati AbhAra jJApita karatA hU~ jinake sahayoga se hI prastuta aMka isa rUpa meM Apake sAmane A rahA hai| Apake patroM kI sadaiva kI bhA~ti pratIkSA rhegii| DaoN. anupama jaina arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ arhat vacana kundakunda jJAnapITha, indaura varSa 15 aMka 3, 2003, 716 samastAvalokA nirastA nidAnI, namo devi vAgIzvarI jaina vAnI // # sUrajamala bobarA * sArAMza 10-11 vIM zatAbdI meM dhArA nagarI digambara jaina dharma kA eka pramukha kendra thii| svayaM rAjA bhojadeva paramAra (10101053 I.) ne aneka jaina mandiroM kA nirmANa karAyA thaa| usa kAla kI pratiSThita mUrtiyA~ mAlavAMcala meM yatra-tatra prApta hotI haiN| vartamAna meM bahucarcita dhAra (dhArA nagarI) kI bhojazAlA ko jaina sAhitya meM sarasvatIkaNThAbharaNa prAsAda, vAgdevI kula sadana yA bhojazAlA kahA gayA hai| 10-11 vIM zatAbdI meM vibhinna mAdhyamoM meM upalabdha jaina sarasvatI kI pratimAe~ isa kAlakhaMDa meM mAlavAMcala sahita sampUrNa deza meM jaina paramparA meM sarasvatI upAsanA ke puSTa pramANa haiN| briTiza myUjiyama meM surakSita bhojazAlA kI vAgdevI kI pratimA mUrti ke dAhine hAtha ke Upara ke bhAga meM tIrthakara mUrti kA aMkana evaM anya zilpazAstrIya tathA sAhityika sAkSya yaha siddha karate haiM ki yaha jaina paramparA kI mUrti hai| zilpa pratIka hote haiM kisI paraMparA ke / paraMparAe~ yU~ hI AkAra nahIM le letI haiN| usakI pRSThabhUmi meM eka jIvaMta jIvana zailI hotI hai jo varSoM bAda kisI zilpI yA kalAkAra ke mAdhyama se mUrta rUpa letI hai| jIvana zailI ko hI hama saMskRti kahate haiN| tabhI to jaba jaina jIvana zailI kI abhivyakti huI to tIrthaMkara kI mUrti kA nirmANa huA aura vedAnuyAyI jIvana zailI kI abhivyakti huI to raudrarUpa dhArI zaMkara va brahmA kI mUrtiyoM kA nirmANa huaa| misra kI jIvana zailI ne abhivyakti pAI to pirAmiDa bane aura yaha krama jArI hai| vizva saMskRti ke zilpa va kalA pratIka dikhane vAle cehare haiM jo jana - ciMtana ko abhivyakta karate haiN| yaha itihAsa ke ghaTanAkrama ke pramANa bhI haiM bhArata jaise vizAla deza aura ciMtana kI urvarA bhUmi meM kaI kSetrIya paraMparAe~ bhI prabhAvI rahI haiM aura tadanukUla zilpoM, sthApatyoM aura kalA pratIkoM ke nirmANa ke pramANa hama pAte haiN| rAjyAzraya, zreSThi va dharmAcAryoM ke Azraya ne ina zilpoM va sthApatyoM kI paraMparAoM ko paribhASita karane meM mahatvapUrNa bhAgIdArI kii| dRSTi meM rakhakara vicAra kareMge mahAvIra ke mAlavA mahatvapUrNa mArga ke rUpa meM mAlavA ke svarUpa ke taraha juTa nahIM pAe haiM phira bhI ema.DI. khare yahA~ hama vizeSakara mAlavA kSetra ko Agamana aura dakSiNa kI ora jAne vAle saMdarbha to bahuta se haiM kintu pramANa pUrI ke isa abhimata meM satyatA hai ki 'The fertile fields and forests of Malwa produced and nourished architectural and artistic traditions, flowering under various dynasties through out the ages. That is why it is rightly been called the melting pot of cultures' R kI hRdaya sthalI hone ke kAraNa deza meM panapI sabhI sabhyatAoM aura kalAoM kA prabhAva yahA~ ke jana jIvana para sahajatA se dekhA jA sakatA hai| mAlava kSetra ke aise hI eka prabhAvI rAjyavaMza se ina pRSThoM meM hama bheMTa kreNge| upendra aparanAma kRSNarAja yA gajarAja ne 9 vIM zatI ke uttarArdha meM mAlavA kSetra kI dhArA nagarI meM paranAra rAjya kI sthApanA kI thii| usakA uttarAdhikArI sIyaka dvitIya upanAma harSa pratApI nareza aura svataMtra rAjya kA svAmI thaa| apane poSita putra mUMja ko rAjya dekara * nidezaka- jJAnodaya phAunDezana, 9/2 snehalatAgaMja, indaura - 452003
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 974 I. ke lagabhaga sIyaka paramAra ne eka jainAcArya se muni dIkSA lekara zeSa jIvana eka jaina sAdhu ke rUpa meM vyatIta kiyA thaa| vAkpatirAja . mUMja aparanAma utpala rAja bar3A vIra, parAkramI, kavi aura vidyA premI thaa| prabandhaciMtAmaNi Adi jaina graMthoM meM muMja ke saMbaMdha meM aneka kathAe~ milatI haiN| vaha aneka saMskRta kaviyoM kA prazrayadAtA thA jinameM jaina kavi dhanapAla bhI thaa| digambara jainAcArya mahasena aura amitagati kA vaha bahuta sammAna karatA thaa| mUMja jainI thA yA nahIM yaha to pramANita nahIM hotA para jaina dharma kA poSaka avazya thaa| san 995 I. ke lagabhaga usakI mRtyu huii| usakA uttarAdhikArI usakA anuja sindhula yA sindhurAja (996 - 1009 I.) thA jisake virUddha kumAranArAyaNa aura navasaMvAhaka th| 'pradyumnacaritra' ke kartA muni mahasena kA vaha guruvata Adara karatA thaa| usakA uttarAdhikArI bhojadeva paramAra (1010 - 1053 I.) prAcIna vIra vikramAditya kI hI bhAMti bhAratIya loka kathAoM kA eka prasiddha nAyaka hai| mAlavA kI rAjadhAnI ujjaina se dhAra sthAnAntarita kI gaI thI va mAMDu va dhAra paramAra zakti ke pramukha kendra the| vaha vIra pratApI hone ke sAtha - sAtha parama vidvAna, sukavi, kalAmarmajJa, vidvAnoM kA prazrayadAtA aura jaina dharma kA poSaka thaa| usa ke samaya meM dhArAnagarI digambara jaina dharma kA eka pramukha kendra thI aura rAjA jaina muniyoM evam vidvAnoM kA bar3A Adara karatA thaa| amitagati, mANikyanandi, nayanandi, mahApaNDita prabhAcaMdra, AcArya zAMtisena, kavi dhanapAla, senApati kulacaMdra ina saba jaina maharSiyoM kA bhoja bahuta Adara karatA thaa| yaha saba vidvAna milakara bhoja kI rAjya sabhA kA svarUpa banAte the| bAda meM musalamAna lekhakoM ne bhI bhoja kI saphalatAoM kA sammAnapUrNa varNana kiyA hai| bhoja ne jaina maMdiroM kA nirmANa bhI karAyA thaa| usa kAla meM pratiSThApita aneka mUrtiyA~ mAlavA pradeza meM yatra-tatra prApta hotI haiN| rAjadhAnI dhArAnagarI ko bhoja deva ne aneka sundara bhavanoM se alaMkRta kiyA thaa| usane vahA~ sarasvatIsadana yA zAradAsadana nAmaka eka mahAna vidyApITha kI bhI sthApanA kI thii| isI zAradA sadana ko lekara anAvazyaka vivAda paidA kara diyA gayA hai| dhArAnagarI bhAratIya saMskRti kI pratIka nagarI thii| use AkrAMtA gatividhiyoM ke sAtha jor3anA itihAsa kA nirAdara karanA hai| yaha vidyApITha koI sAdhAraNa kendra nahIM thaa| yaha vidyApITha rAjAbhoja kI sAMskRtika kArya sthalI thii| prakhyAta vidvAna padmazrI DaoN. vi. zrI. vAkaNakarajI ne zAradA bhavana kA varNana karate hae likhA hai - yahA~ vidyAdhyayana evam vidvat sabhA kA Ayojana hotA rahatA thaa| parijAtamaJjarI meM isa sabhAgRha kA spaSTa varNana kiyA gayA hai| isa bhavana ko bhArahI (bhAratI bhavana) kahakara sambodhita kiyA gayA hai| bhAratI bhavana ke prAMgaNa meM nATya samAroha hote rahate the| bhoja ne svayaM "samarAMgaNa sUtradhAra" meM rAjyabhavanoM, sabhAbhavanoM evam maMdiroM kA vargIkaraNa karate samaya sabhAbhavana meM 'nandA, jayA, pUrNA, bhavitA, pravarA, vikarA' Adi prakAra ke kakSa batAe haiN| sambhavata: jayA kakSa meM vAgdevI kI pratiSThA kI gaI thii| uparyukta dhAraNA kA AdhAra bhojazAlA kA AkAra hai| vaha 175 phuTa laMbI aura 160 phITa caur3I honA caahie| Aja to AyatAkAra pITha hI bacA hai| zeSa jo bacA hai vaha to muslima AkramaNa ke pazcAta kA punarnirmANa hai| ise atikramaNa mAnA jAnA caahie| graMthakAroM kA ullekha hai ki 'sarasvatIkaNThAbharaNa-prAsAda' meM dhanapAla ke kAvya kI paTTikAe~ bhittI para lagAI gaI thiiN| 'prabhAvaka caritra' meM 'sUrAcArya carita' ke ullekhAnusAra yaha pAThazAlA thii| isakA tathA bhojarAja nirmita vyAkaraNa kA yahA~ abhyAsa hotA thaa| Aja bhI vahA~ saikar3oM zilAlekha mUla kakSa meM pharza para lage hae haiN| isa prAsAda ko sarvasAdhAraNa "bhojazAlA' kahate haiM kintu prabhAvaka caritra meM ise 'vAgdevIkula sadana' yA 'bhojasabhA' kahA hai| tilaka arhat vacana, 15 (3), 2003 For Private & Personal use only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMjarI kI prastAvanA meM ise 'sarasvatIkaNThAbharaNa prAsAda' kahA hai| ataH spaSTa hai ki isa zAradA bhavana / vAgdevI kula sadana / sarasvatI kaNThAbharaNa prAsAda kI adhiSThAtrI devI - vAgdevI yA sarasvatI thii| yaha vAgdevI kula sadana bhoja kI dhArA nagarI kA mukuTa thaa| vIra, vidvAna, dharmaparAyaNa bhoja, upara varNita vidvAnoM kA samUha, jJAna ko samarpita zAradA sadana va bhojasAgara ke nikaTa base dhArmika sthAna yaha catuSkoNa pratispardhI rAjAoM ke mana meM IrSyA paidA karate rahate the| unake mana meM aisI jJAnonmukha nagarI basAne kI lAlasA hotI thI / bhoja aura dhArA na kevala mAlavA balki samasta bhArata meM AkhyAnoM kA AdhAra bana gae the| eka saMdarbha smaraNa ke anukUla hai ki bhoja ke rAjyAzAsana ke aMtima varSoM meM kalacuri vaMzI karNa aura gujarAta ke cAlukya vaMzI nareza bhIma ne saMyukta rUpa se paramAra rAjya para hamale kie| bhoja bImAra par3a gayA aura usakA dehAvasAna ho gyaa| dhAra nagarI asahAya ho gii| kintu aisA koI pramANa nahIM ki kisI bhAratIya rAjA ne AkramaNa ke daurAna kisI sAMskRtika sthAna ko naSTa kiyA ho| dhArA kI sAMskRtika zreSThatA ko dekhakara cAlukya AkramaNakarttA abhibhUta ho gae the| caulukya nareza jayasiMha ne (bhIma ke pautra aura gujarAta rAjya ke uttarAdhikArI) (1094 se 1143 I.) rAjA bhoja paramAra kI dhArA nagarI kI bhAMti anhilapATana ko jJAna aura kalA kA anupama kendra banAne kA nizcaya kiyA aura vahA~ eka vizAla vidyApITha kI sthApanA kii| suprasiddha zve. jainAcArya 'kalikAla sarvajJa' upAdhidhArI - 'hemacaMdra sUri' ko usane apane Azraya meM hone vAlI sAhityika pravRttiyoM ke netRtva kA bhAra sauNpaa|" dhArA nagarI ke paramAra vaMza ne jaina vidvAnoM ko prazraya diyA aura jJAna ke vidyApITha ko vAgdevI ko samarpita kiyaa| yaha mUrti bhI mUrti bhaMjakoM ke AtaMka kA zikAra huI aura bhojazAlA ke khaNDaharoM meM pheMka dI gii| 100-125 varSa pUrva kisI aMgreja adhikArI ne dhArA ke khaNDaharoM meM yaha pratimA pAI tathA use vaha apane sAtha iMglaiMDa le gyaa| vahA~ usakA pUrNa saMgraha hindusTUarTa nAmaka vyakti ke pAsa gayA tathA usane vaha kvInsa myUjiyama ko diyA / yahI saMgrahAlaya Age calakara briTiza myUjiyama meM parivartita ho gayA / ' zrI vAkaNakarajI ne 1961 ke agasta mAsa meM 28 tArIkha ko briTiza myUjiyama meM svayaM isa mUrti ko dekhA, isake phoTo lie aura pAdapITha para aMkitalekha kA peMsila rabiMga nikAlA / pAdapITha para aMkita lekha kaI sthAnoM para kaTa gayA hai kintu dhArA nagarI, bhojarAjA, vidyApITha va vAgdevI zabda spaSTa haiM aura kaI vidvAnoM dvArA par3he gae haiN| vAkaNakarajI kA yaha mUlyAMkana vicAraNIya hai ki 'saMbhava hai ki yaha pratimA nirmANa meM jaina prabhAva rahA ho aura vaha bhoja sabhA ke svarUpa ko dekhane para asambhAvya bhI nahIM hai|' eka jagaha unhoMne phira likhA hai 'vAgdevI yA vidyAdharI ke jaina svarUpa meM siMha vAhinI hai tathA usake eka bAlaka bhI hotA hai, ata: yaha pratimAlakSaNa jainAgraha se samAviSTa kiyA gayA ho / ' prayAsa karane para bhI vAkaNakarajI kA liyA vaha phoTo prApta nahIM ho sakA kintu unakI sahayogI zrImatI vAkaNakarajI va zrI bhaTanAgarajI ne isa Alekha ke sAtha prakAzita citra ko dekhakara spaSTa rUpa se kahA ki yaha phoTo usI sarasvatI kI mUrti kA hI hai| zrI Mr. Kirti Mankodi (zrI kirtI maMkoDI) ne sUcanA dI hai ki 1880 I. meM briTiza myUjiyama ne eka devI kA zilpa prApta kiyA thA jo dhAra ke khaMDaharoM se prApta huA thaa| zilpa ke citra kA 'rUpama' meM 1924 meM pro. o. sI. gAMgulI va rAya bahAdura ke. ena. dIkSita ne pAdapITha para aMkita 4 lAIna ke lekha sahita prakAzana kiyaa| unhoMne rAjA paramAra bhoja kA nAma saMvat 1091 ( 1034 I.) aura vAgdevI jo sarasvatI kA arhat vacana, 15 (3), 2003 9
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ paryAyavAcI hai par3hA jo isa mUrti ko sarasvatI / vAgdevI kI mUrti siddha karatA hai| mUlata: yaha mUrti jaina paraMparA ke sarasvatI zilpoM se jur3I hai| bhinna - bhinna devI- devatAoM, yakSa-yakSiyoM ke zilpoM meM hama kucha bhinnatA dekhate haiN| yaha bhinnatA kaI kAraNoM se hotI hai| mUrtikAra kI kAryazailI va usakI soca, mUrti banavAne vAle kA dRSTikoNa, mUlasAmagrI jisase mUrti nirmita ho rahI hai, se mUrti kA svarUpa AkAra letA hai aura usakA prabhAva zilpa para dikhAI detA hai| yahA~ taka ki tIrthaMkaroM kI mUrtiyoM ke nirmANa meM bhI aMtara dikhAI detA hai usakA kAraNa bhI yahI hai| ataH sarasvatI / vAgdevI kI mUrtiyoM para aMkana kI bhinnatA kA AdhAra bhI yahI hai| yaha zilpa khaMDita ho gae haiM yA kara die gae, rASTrIyatA ke abhAva meM videza pahu~cA die gae, jahA~ kahIM bhI yaha zilpa pahu~ca gae haiM unheM anAvazyaka tarkoM meM ulajhAkara sAMpradAyikatA kI dhuMdha DhAMka diyA gyaa| yaha hamArI aisI bhUla hai jise itihAsa kabhI kSamA nahIM kregaa| bIte ko bhUlA dene ke atirikta hamAre pAsa koI mArga nahIM hai kintu aba to hama jAgarUkatA pUrvaka apane dAyitva kA anubhava kreN| itihAsa ko palaTa dene kA Agraha pratyeka AkrAMtA ke hRdaya meM rahatA hai| usake hRdaya meM vijetA banakara vijIta sthAna ko apane AgrahoM ke anukUla badala dene kA vicAra rahatA hai| usa sthAna kI mUla saMskRti va ciMtana dhArA ko vaha bijalI ke balba ke samAna badala dene kA nirNaya karatA hai| vaha socatA hai saMskRti ke pratyeka cinha ko naSTa kara do, prAcIna ciMtana ke rikArDa ( sAMskRtika grantha) jalA do, vidyA ke pITha bhUmigata kara do| para kyA yaha sabhaMva hai ? na sikandara aisA kara pAyA, na mohammada gaurI aisA kara pAyA, na caMgeja khA~ aisA kara pAyA, na bAbara aisA kara paayaa| ve kevala itanA kara pAye ki unhoMne kucha khaMDahara banA diye apane hRdaya ke vikAra ko batAne vAle kucha praspirdhI nirmANa karA diye kintu saMskRti kI dhArAoM ko naSTa karanA kisI ke basa meM nhiiN| kyA mUrtiyoM - mandiroM ko naSTa kara dene se itihAsa badala jAyegA ? saMskRti apanA rUkha badala degii| bhArata meM pramANa to yaha hai ki jaba jaba mUrti aura mandira tor3e gaye usase kaI gunA adhika nirmita hue isI kA pariNAma hai ki Aja bhArata meM pUjA sthala rahavAsI sthAnoM kI tulanA meM adhika haiN| 10 - - yaha samIkSA isaliye doharAnA Avazyaka hai kyoMki yaha yakSa prazna sAmane hai ki dhArA kI, zAradA sadana kI, bhojazAlA kI adhiSThAtrI vAgdevI kI mUrti ko khaMDahara (zAradA sadana ke khaMDaharoM) meM pheMka dene se kyA itihAsa sadaiva ke liye mauna ho gayA ? kyA koI yaha siddha kara sakegA ki bhojarAja thA hI nahIM ? yadi bhojarAja thA to zAradA sadana bhI thA aura vAgdevI kI mUrti bhI thI / paramparA ke pramANa samasta mAlavA aMcala meM bikhare par3e haiN| badanAvara, nalakacchapura ( nAlachA ), bar3anagara, mAMDU aura svayaM dhAra ke aitihAsika srota eka puSTha sAMskRtika paramparA kA pramANa haiN| bhoja ke pUrva aura bhoja ke bAda ( jayasiMha prathama 1053-1060 I.), rAjA naravarma deva ( 1104 1107), vindhya varmA, subhaTa varmA, devapAla aura jaitugideva ( 1166 ), arjuna varmA ( 1210-1218) ke zAsana kAla meM yaha paramparA pallavita rhii| paM. AzAdhara sUri ne 1225 se 1248 ke bIca zAMta nalakacchapura ( nAlachA ) meM rahate hue vividha viSayoM ke 40 granthoM kI racanA kI / dhyAna rahe bhUrtibhaMjaka mohammada gorI ne 1193 I. meM pRthvIrAja kA aMta kiyA thaa| dillI meM lUTamAra va Adhipatya karane ke pazcAta usane ajamera para car3hAI kI va lUTamAra kii| isI ke pariNAma svarUpa AzAdhara sUri ke pitA saMlakSaNa saparivAra dhArA nagarI A base the| dhArA nagarI usa samaya arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI vidvAna va paMDita devacandra muni udayasena, vAdIndravizAla kIrti, yatipati madana kIrti, bhaTTAraka vinaya candra, kavi arhadAsa, paM. jAjAka, vilhaNakavIza, bAlasarasvatI mahAkavi madanopAdhyAya, chAhar3a Adi kI yogyatA se paripUrNa thii| vAgdevI usa samaya bhI dhAra kI adhiSThAtrI devI thI / dhanapAla kI saMskRta meM likhI tilaka maMjarI paramAra rAjA ko 'jaina dharma' ko samajhane ke liye likhI gaI thI jisameM usa samaya ke jana jIvana aura itihAsa saMbaMdhI kaI mahatvapUrNa sUcanAe~ upalabdha haiN| halAyudha, padmaguptA, uvAtA, chitAyA Adi paramAra saMsada ko garimApUrNa banAye rakhate the| bhavana zAstra va mUrti zAstra ke vidvAna vartamAna meM mAMDU va dhAra meM sthita bhavanoM kA vargIkaraNa karate hue kahate haiM ki prathama stara para usa samaya mandiroM ko dharAzAyI kiyA gayA aura unheM masjidoM meM badalA gyaa| cAra masjideM do dhAra meM aura do mAMDU meM 1400 I. va lATa masjida 1405 - isI kAryavAhI kA pariNAma haiN| kamAlamaulA masjida I. dhAra meM tathA dilAvara khAna masjida 1405 I. va malika mugitha kI masjida mAMDU meM ii kAryavAhI ko pramANita karate haiM ki isa bAta kA vizeSa prayatna kiyA gayA thA ki mUla mandira ke pramANoM ko isa prakAra chipA diyA jAye ki ve dikhAI na deN| prAcIna mandiroM ke Arca (unheM purAnI mAMDU ke paramArakAlIna mandiroM ko tor3akara layA jAnA cAhiye) masjidoM meM jar3a diye gye| ina bAtoM kA smaraNa isaliye karanA par3a rahA hai ki isa bAta ke aitihAsika pramANa haiM ki kamAla maulA masjida ke pahale vAgdevI sadana zAradA sadana thA va vAgdevI usakI adhiSThAtrI devI thii| kamAla maulA masjida ke pahale prANavAna dhArA nagarI thI, jisake kaNa-kaNa meM saikar3oM sAla se calI A rahI rAjA bhoja ke prazraya meM bhAratIya saMskRti kA vAsa thA, jise manathalena ne vAgdevI ke zilpa meM rUpAkAra kiyA thaa| kyA hRdaya meM basI usa vAgdevI ko koI bhAratavAsI ke hRdaya se nikAla sakatA hai| kisI rAjanetA, dharmanetA, kAnUna va Andolana meM yaha zakti nahIM jo ise saMbhava kara ske| - saMdarbhita vAgdevI mUrti kA mUlyAMkana karate samaya vidvAnoM kI dRSTi se kucha bAteM chUTa gaI hai jiname eka mahatvapUrNa hai ki ( mUrti ke) dAhine hAtha ke Upara kone meM tIrthaMkara mUrti kA aMkana hai| jaina sarasvatI kI mUrti ke sAtha tIrthaMkara kI mUrti sabhI sarasvatI mUrtiyoM meM upalabdha hai| sarasvatI kI upAsanA bhAratIya jIvana kA eka pramukha aMga haiN| vaha bhAratavAsI ke jJAna ko samarpita hone kA pratIka hai| vaha jJAna kI devI hai| mahAbhArata, vAjasaneyI saMhitA, Rgveda, zivapradoSa stotra, mArkaNDeya purANa sabameM isakI jJAna kI devI ke rUpa meM vaMdanA kI gaI hai| jaina ciMtana meM to Agama upAsanA va devopAsanA ko samakakSa va samAnArthI mAnA gayA hai| jaina paramparA meM jJAna kI devI zrutadevI kA prAcInatama smaraNa mathurA ke kaMkAlI TIle se prApta zrutadevI ( 132 I.) kI mUrti ke rUpa meM surakSita hai| sarasvatI kI do mUrtiyoM kA aMkana khajurAho ke pArzvanAtha maMdira ke maMNDapadvAra kI chata meM bhI hai| isI maMdira ke pazcima kI tarapha chata meM do sarasvatI ke aMkana aura bhI haiN| humcA va bagAlI kI dakSiNa bhArata kI sarasvatI mUrtiyA~ bhI prasiddha haiN| pallu ( rAjasthAna) kI mUrtiyA~ to atyaMta jIvaMta haiN| 12 vIM zatAbdI kI jagadeva kI sarasvatI mUrti (1153 I. gujarAta) apanI manojJatA ke lie prasiddha hai| vidyA devI acyutA hiMgalAja gar3ha 10 vIM sadI kI mUrti hameM sarasvatI kI dhAraNA ke nikaTa pahu~cAtI hai| vijavAr3a kI jaina zruta devI kA 11 vIM zatI kA zilpa bhAvoM kI dRSTi se usI paraMparA kA hai jisameM dhAra kI mUrti bnii| zruta devI kI alIrAjapura arhat vacana, 15 (3), 2003 11
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ (jhAbuA) kI kAMsya pratimA kA bhAvAcitraNa bhI usI prakAra kA hai| bhAvAbhivyakti ke dRSTikoNa se vicAra kareM to mAtRbhAva va jJAna garimA se pUrNatA kA bhAva ina zilpoM se spaSTa hai| ina zilpoM ke nirmAtAoM kA paricaya vizeSa rUpa se upalabdha nahIM hai| lAsaeMjilsa kI sarasvatI mUrti ke zilpI jagadeva the| ve gujarAta ke prasiddha zilpakarmI the va vyAvasAyika rUpa meM kAma karate the| bhArata meM zilpiyoM va kalAkAroM kI pArivArika paraMparA hotI hai| rAjasthAna meM aise hI vyAvasAyika zilpa - karmiyoM kA samUha 'mAthena' rUpa se jAnA jAtA thaa|10 dhAra vAgdevI ke sUtradhAra kA nAma sAhirasuta manathalena (maNathalena) hai| to kahIM yaha zilpI mAthena paraMparA se to nahIM hai| 11 vIM-12 vIM - 13 vIM zatAbdI meM jagadeva va manathalena parivAroM ko sarasvatI kI mUrtiyoM ke nirmANa meM mahAratha hAsila thii| ho sakatA hai mahArAjA bhoja ne isI kAraNa manathalena ko apane vidyApITha ke lie vAgdevI kI mUrti nirmANa kA kArya sauMpA ho| madhyabhArata kI sarasvatI mUrtiyoM ke adhyayana karane vAle yaha jAnate haiM ki 11 vIM va 12 vIM zatAbdi meM sarasvatI kI mUrtiyA~ vibhinna mAdhyamoM meM gar3hI gaI - yaha svayam pramANa hai ki jaina sarasvatI janamAnasa meM samAI huI thii| vAgadevI/ sarasvatI kI mUrtiyoM kI jaina paraMparA ke anukUla nirmANa meM eka mahatvapUrNa bAta hai ki usa para tIrthaMkara kA aMkana avazya hotA hai aura briTiza myUjiyama meM rakhI isa mUrti para tIrthaMkara kA aMkana hai - ata: hama vizvAsapUrvaka kaha sakate haiM ki yaha paraMparA kI marti hai| bhojarAja svayaM jaina dharma ke poSaka the ata: unake vidyApITha meM jaina paraMparA kI vAgdevI kA pratiSThita honA svAbhAvika hai| itihAsa, zilpazAstrIya adhyayana tathA sAhityika saMdarbha sabhI briTiza myUjiyama meM rakhI mUrti ko jaina sarasvatI mUrti siddha karate haiN| banArasIdAsajI ne 17 vIM zatAbdI meM vAgdevI ke vaMdana meM likhA thA - 'akopA amAnA adambhA alobhA zrutajJAna- rUpI matijJAna shobhaa| mahApAvanI bhAvanA bhavyamAnI, namo devI vAgIzvarI jaina vaanii|| azokA mudekA vivekA vidhAnI, jagajjantumitrA, vicitrA vsaanii| samastAvalokA nirastA nidAnI. namo devi vAgIzvarI jaina vaanii||' yadi bhojarAja kI AtmA aura mastiSka kA koI grApha mila sake to vaha bhI yahI batAegA ki uparokta bhAvoM ke sAtha hI ve vAgdevI kI mUrti kA vaMdana karate the| sandarbha - 1. M.D. Khare - Malwa through the ages - page 7- Para III 2. vahI - Page 5, Para lll 3. vi.zrI. vAkaNakara - abhinandana graMtha, pR. 55, pairA - 1 4. vahI, pR. 56, pairA -1 5. vahI, pR. 56, pairA -2 6. DaoN. jyotiprasAda jaina - pramukha aitihAsika jaina purUSa aura mahilAe~, pR. 251, pairA-1 7. vi. zrI vAkaNakara, abhinandana graMtha, pR. 57, pairA - 1 8. vahI, abhinandana graMtha, pR. 58, pairA -1 9. Kiriti Mankodi-Malwa through the ages, Page 118, Para-1 10. Pratipaladitya Pal-Jain Art from India, Page 23-24, Para IV & 1 saMzodhanoparAMta prApta - 28.07.03 12 arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinadeva kI mUrti aMkuza bhojarAja zrIphala liye hue mahAkumAra dhAra meM sthita vAgdevI - sarasvatI kI pratimA vidyAdhara isa hAtha kI anAmikA hathelI meM koNa va ko dhyAna meM rakheM to isameM akSamAlA hone kI saMbhAvanA hai| bAlaka pAdapITha para abhilekha | U(OM) zrImadbhoja narendracandranagarI vidyAdharI vidhAya jananIm yasyArjitAM trayI iti zubham sUtradhAra hirasuta manathalena (maNathalena) ghaTitAM viTikA zivadevena likhita miti saMvat 1091. bhonadhimAsa.....rama khalu sukhaM ( prApyAna) yApsaraH vAgdevI pratimA .............. phalAdhikA...---- . / dhArA....... mUrti zubhAM nirmame / arhat vacana, 15 (3) 2003 siMha 13
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ PETER AND SUSAN STRAUSS baluAI lAla patthara meM nirmita 333 iMca (85.7 se.mI.) madhyapradeza : 1061 I. Losangles County Museum of Art Gift of Amma Bing Arnold 'zveta saMgamaramara meM nirmita 477 iMca (120 se.mI.) gujarAta : 1153 jagadeva nirmita 14 arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina zrutadevI vijavAr3a jilA devAsa lagabhaga 11 vIM zatI IsvI kendrIya saMgrahAlaya, indaura - arhat vacana, 15 (3), 2003 vidyAdevI acyutA IsvI san 1018 hiMgalAjagar3ha, jilA mandasaura * kendrIya saMgrahAlaya, indaura 15
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 arhat vacana, 15 (3), 2003 jaina zrutadevI kAMsya pratimA, alIrAjapura, jilA jhAbuA lagabhaga 11 12 vIM zatI IsvI - kendrIya saMgrahAlaya, indaura
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ arhat vacana (kundakunda jJAnapITha, indaura) varSa - 15, aMka - 3, 2003, 17 - 22 paryAvaraNa saMrakSaNa ke paramparAgata tarIke - AcArya kanakanandI* sArAMza prastuta Alekha meM prAcIna sAhitya meM upalabdha paryAvaraNa saMrakSaNa viSayaka sandarbho ko saMkalita karane ke uparAnta jaina gRhasthoM evaM muniyoM kI caryA (jIvana paddhati) se hone vAle paryAvaraNa saMrakSaNa kI carcA kI gaI hai| sampAdaka "vizva bharaNa poSaNa kare joi, tAkara bhArata aso hoI' arthAt jo rASTra/deza vizva ko jJAna - vijJAna, darzana - AdhyAtma, gaNita, ahiMsA, vizvazAMti, vizvamaitrI, paryAvaraNa surakSA, parasparopagraho jIvAnAm, vasudhaiva kuTumbakam, sarvajIvasukhAya - sarvajIvahitAya, rAjanIti, kAnUna, samAja vyavasthA, abhyudaya - nizreyas Adi sarvodayI siddhAnta/sUtra dekara vizva kA bharaNa-poSaNa kare use bhArata kahate haiN| isIliye to bhArata ko vizvaguru, sone kI cir3iyA, ghI- dUdha kI nadI bahAne vAlA deza kahA gayA hai| bhArata ke tIrthaMkara, buddha, RSi, muni Adi mahAn AdhyAtmika vaijJAnikoM ne AdhyAtmika ananta jJAna se akhila vizva ke samasta tatvoM ke samasta rahasyoM ko samagratA se, pAradarzitA se, parijJAna karake vizva ke samakSa prastuta kiyaa| ye satya/tathya vaizvika evaM traikAlika hone se sadA - sarvadA - sarvatra nitya nUtana, nitya purAtana, samasAmayika, prAsaMgika jIvanta haiN| ve prakRtijJa hone ke kAraNa prakRti kI surakSA - saMvRddhi sambandhI unakA jJAna bhI uparokta prakAra kA hai| bhAratIya jJAna-vijJAna, saMskRti, adhyAtmikA ke sAtha - sAtha vaizvika/prAkRtika hone ke kAraNa bhAratIya paramparA meM akhila jIva jagat evaM sampUrNa prakRti kI surakSA - samvRddhi saba se mahatvapUrNa aMga hai| isIliye to bhArata meM vizva ko svakuTumba rupa meM svIkAra kiyA hai| ayaM nija:paro vetti bhAvanA lghucetsaam| udAra puruSANAM tu vasudhaiva svkuttumbkm||' kSudra, saMkucita bhAvanA yukta vyakti meM apanA - parAyA kA nikRSTa bhedabhAva rahatA hai, parantu udAramanA sampUrNa vizva ko apanA parivAra mAnatA hai, jisase vyakti vizva ke pratyeka jIva ko apane parivAra kA eka sadasya mAnakara sabake sAtha maitrI, prema, udAratA, samatA kA vyavahAra karatA hai| isako hI vizva bandhutva, sarvatmAnubhuta kahate haiN| yaha hai dharma kA sAra ahiMsA kA AdhAra. vizva zAMti kA amogha upAya, paryAvaraNa surakSA ke paramparAgata sArvabhauma zAzvatika, sarvotkRSTa triike| jaina AcArya ne kahA bhI hai - jIva jiNavara se muNahi jiNavara jIva munnhi| te samabhAva paraTThiyAra laha NivvANaM lhi||2 jo jIva ko jinavara evaM jinavara ko jIva mAnatA hai, vaha parama sAmya bhAva meM * digambara jaina dharma saMgha meM dIkSita AcArya,C/O. dharma darzana sevA saMsthAna, 55, ravIndra nagara, udayapura - 313003 (rAja.)
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthira hokara ati zIghra nirvANa pada ko prApta karatA hai| yaha hai sarvotkRSTa, sAmyavAda, gaNataMtravAda, samAjavAda, lokataMtravAda - paryAvaraNa surkssaa| prANA yathAtmano'bhISTA: bhUtAnAmapi te tthaa| Atmaupamyena mantavyaM buddhimdbhirmhaatmaabhiH||3 jaise mAnava ko apane prANa pyAre haiM, usI prakAra sabhI prANiyoM ko apane-apane prANa pyAre haiN| isaliye jo loga buddhimAna aura puNyazAlI haiM, unheM cAhiye ki ve sabhI prANiyoM ko apane samAna smjheN| yathA ahaM tathA ete, yathA ete tathA ahN| attAnaM upamaM katvA, na haneyya na ghaatye|| jaisA maiM hU~ vaise ye haiM tathA jaise ye haiM, vaisA maiM hU~ - isa prakAra Atma sadRzya mAnava kisI kA ghAta kareM na kraayeN| savye tasanti daNDasya, savvesiM jIvitaM piyN| asAna upamaM katvA, na haneyya na ghaatye||5 bhAga daNDa se Darate haiM, mRtyu se bhaya khAte haiN| dUsaroM ko apanI taraha jAnakara kisI ko mAreM aura na kisI ko mArane kI preraNA kreN| yo na hanti na ghAteti, na jinAti na jaapte| miso savvabhUtesa veraM tassa na kenciiti|| jo na svayaM kisI kA ghAta karatA hai, na dUsaroM se karavAtA hai, na svayaM kisI ko jItatA hai, na dUsaroM ko jItavAtA hai, vaha sarva prANiyoM kA mitra hotA hai, usakA kisI ke sAtha paira nahIM hotaa| Atmana: pratikUlAni pareSAM na smaacret| jo kArya tumheM pasanda nahIM hai, use dUsaroM ke liye kabhI mata kro| savveSu maitrI guNiSu pramodaM, kliSTeSu jIveSu kRpaaprtvm| mAdhyastha bhAvaM viparIta vRttau, sadA mamAtmA vidadhAta dev|| __ he bhagavAna! merA pratyeka jIva ke prati maitrI bhAva rahe, guNIjanoM meM pramoda bhAva rahe, duHkhIjanoM ke liye karuNAbhAva rahe, durjanoM ke prati merA mAdhyastha bhAva (sAmyabhAva) Atmavatparatra kuzala vRtti cintanaM zaktistyAga tapasI ca dhrmaadhigmopaayaa:|' apane hI samAna dUsare prANiyoM kA hita (kalyANa) ciMtavana karanA, zakti ke anusAra pAtroM ko dAna denA aura tapazcaraNa karanA ye dharma prApti ke upAya haiN| sarve'pi sukhina: santu sarve santu niraamyaaH| sarve bhadrANi pazyanta mA kazcita da:kha maapnyaat||10 sampUrNa jIva jagat sukhI, nirogI, bhadra, vinayI, sadAcArI rheN| koI bhI kabhI bhI thor3e se duHkha ko prApta na kre| zivamastu sarvajagata: parahita niratA bhavantu bhUtagaNAH / doSA prayAntu nAzaM, sarvatra sukhI bhavatu lokH|| sampUrNa vizva maMgalamaya ho, jIva samUha parahita meM nirata raheM, sampUrNa doSa vinAza 18 arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko prApta ho jAveM, loka meM sarvadA sampUrNa prakAra se sukhI rheN| mA kAtiko'pi pApAni, mAcabhUta koSitAti:: satyatA padamati maitrI laadyte||12 se rahita ho jAyeM, isI prakArakA kA nasA vAyA sadevapina sanIti maitrI, maitrIvidha kalA 113 kAya, mana, vacana se sampUrNa jI ke prati mA mAhAra karanA jisase dUsaroM ko kaSTa na pahu~ce haraNI prA ke vyavahAra ko mairI mahAra karate hai| pUjyapAda svAmI zrI vizva kalyANa ke liye kAna ke sUtra diye haiM, ve gavata ralavAndhAmimA bhUmipAla: / pa ... nayA vAcayA gAntu nAzam / / sAre jagatAM mrnlovloke| mandaM dharmaca prabhannu sara padAyi!!14 sammodAnaH netA zakti sampanna hoveM, samaya - samaya deva ra bhAra, nAkAta do| darbhikSa, sI, DakaitI, AtaMkavAda, du.kha, kalaha ti, eka kSaNa ke liye bhI hAlAta meM na rheN| saba jIvoM ko rAkha pradAna karane vAle jinendra bhagavAna kA abhA, tA, dayA, satya, maitrI, saMgaTana Adi) satat prathA mAna rhe| upaniSadada meM bhI kisa bora ke ghumAna kama karane ke liye kahA . . sAlAnya pazyati! sa pane, tato na cina ste|| jo antana ke dvArA saba bhUtoM (prANiyoM ko apanI AtmA meM hI dekhatA hai aura apanI AtmA ko phira kisI se paNA na karatA hai| paryAvaraNa surakSAkA - bhAvazuddhi 'jo piNDe so abhADe, somAyA lihitAtma zAnti' Adi bhArata ke mahAnatama sUtroM meM antaraMga - bahiraMga, vyakti- sAgaH, piNDa - brahmANDa kI zuddhatA - surakSA - saMvRddhi ke upAya batAye gaye haiN| bhAva - azuddhi ke kAraNa va meM andhazraddhA, hiMsA, abrahmacarya, asAvadhAnI Adi doSa utpanna hote haiM, jisase samasta prakAra ke pradUSaNa phailate haiM tathA paryAvaraNa ko pradUSita karate haiN| azuddha bhAva se zarIra kI vibhinna granthiyoM se jo rAsAyanika srAva nikalatA hai vaha zarIra, mana, indriyoM ko asvasthya, durbala, pradUSita banAtA hai tathA jo azuddha bhAvanAtmaka taraMgeM nikalatI haiM ve taraMgeM bhI adRzya/sUkSma parantu prabhAvazAlI rUpa se paryAvaraNa ko pradUSita karatI haiN| abhI taka vaijJAnika, paryAvaraNavidoM ne jo jala, mRdA, vAyu, zabda Adi pradUSaNoM ke bAre meM zodha - bodha, pracAra - prasAra kiyA hai ve saba atyanta sthUla, uthalA hai| inake dvArA pratipAdita paryAvaraNa surakSA ke upAya bhI sthUla, uthale, avaizika, azAzvatika haiM, parantu arhat vacana, 15 (3), 2003 19
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya mahAn mahAn AdhyAtmika vaijJAnikoM dvArA pratipAdita bhAvAtmaka pradUSaNa tathA usase jAyamAna samasta pradUSaNa evaM paryAvaraNa surakSA ke upAya zAzvatika, sArvabhauma haiN| nimna paMktiyoM meM hama paramparAgata paryAvaraNa surakSA ke tarIkoM ke bAre meM saMkSipta prakAza DAla rahe haiM - 1. ahiMsA se paryAvaraNa saMrakSaNa 'ahiMsA paramodharmaH', 'ahiMsatvaM ca bhUtAnAmamRtatatvAya kalpate', 'ahiMsA paramaM sukhamaM', 'jio aura jIne do' Adi sUtra bhArata ke paramparAgata paryAvaraNa saMrakSaNa ke tarIkoM ko batAte haiN| ina sUtroM se siddha hotA hai ki jIvoM kI surakSA hI parama dharma hai, amRta hai, paramabrahma hai, parama sukha svarUpa hai| jaina dharmAnusAra ( 1 ) pRthvIkAyika, (2) jalakAyika, (3) agnikAyika, (4) vAyukAyika, ( 5 ) vanaspatikAyika Adi ekendriya sthAvara jIva haiM tathA laTa Adi dvi indriya, cIMTI Adi tri indriya, makkhI Adi caturindriya tathA manuSya, pazu-pakSI, machalI Adi paMcendriya trasa jIva haiN| ina sabako kSati na pahu~cAnA ahiMsA hai| bhAratIya paramparAgata meM jo vRkSa, nadI, parvata, agni, jala, sUrya, pRthvI Adi kI pUjA kI jAtI hai usakA mukhya uddezya ina sabakI surakSA saMvRddhi hai| jaina muni samasta prakAra kI hiMsA se nivRtta hote haiN| yathA - 'paDhame mahavvade savvaM bhaMte! pANAdivAdaM paccakkhAmi jAvajIvaM, tiviheNa maNasA, vayasA, kAeNa, se e - iMdiyA vA, ve iMdiyA vA te iMdiyA vA cu- iMdiyA vA paMcindiyA vA, puDhavikAie vA, AukAie vA, teukAie vA, vAukAie vA vaNapphadikAie vA, tasakAie vA, aMDAie vA, unbhedime vA, uvavAdime vA, tase vA, thAvare vA, bAdare vA, suhume vA, pANe vA, bhUde vA jIve vA, satte vA, pajjatte vA apajjatatte vA avicaurAsIdi joNi pamuha sadasahassesu, Neva sayaM pANAdivAdijja, No aNNohiM pANe AdivAdAvejja, aNNehiM pANe adivAdijjaMto vi Na samaNumaNijja / tassa bhaMte! aicAraM paDikkamAmi, NiMdAmi, garahAmi appANaM vossarAmi / puvvaciNaM bhaMte / jaM pi mae rAgassa vA, dosassa vA, mohassa vA vasaMgadeNa sayaM pANe adivAdAvide, aNNehiM pANe adivAdAvide, aNNehiM pANe adivAdijjaMte vi samaNumaNide taM vi|' (vRhat pratikamaNa) - he bhagavan ! prathama mahAvrata meM sampUrNa jIvoM ke ghAta kA maiM AjIvana ke liye tIna prakAra se arthAt mana, vacana, kAya se tyAga karatA huuN| ekendriya, do indriya, tIna indriya, cAra indriya, paMcendriya jIva tathA kAya kI apekSA pRthvIkAyika, jalakAyika, agnikAyika, vAyukAyika evaM vanaspatikAyika aura trasakAyika jIva, aMDaja, potaja, jarAyika, rasAyika, saMsvedima, sammUrcchima, udbhedima, upapAdima, trasa, sthAvara, bAdara, sUkSma, vikalatraya, vanaspatikAyika, paMcendriya jIva evaM pRthvIkAya se vAyukAyika paryanta paryApta, aparyApta aura 84 lAkha yoniyoM ke pramukha jIvoM ke prANoM kA ghAta na svayaM kare, prANoM kA ghAta na dUsaroM se karAveM abhavA prANoM kA ghAta karane vAle na anya kI anumodanA kre| he bhagavan ! usa prathama mahAvrata meM tat sambandhI aticAroM kA tyAga karatA hU~, karatA hU~, garhA karatA huuN| he bhagavan! atIta kAla meM upArjita jo bhI maiMne rAga-dveSa se athavA mohoM ke vazIbhUtahokara uparyukta jIvoM meM se kisI bhI jIva ke prANoM kA ghAta svayaM kiyA ho, prANoM kA ghAta anya se karAyA ho athavA prANa kA ghAta karavAne vAle anya jIvoM kI anumodanA kI ho to una sarvadoSoM kA maiM tyAga karatA huuN| apanI nindA 20 muni ke samAna gRhasthI to sabhI prakAra kI hiMsA kA tyAga nahIM kara sakatA hai parantu yathAyogya ahiMsA aNuvrata kA pAlana karatA hai| anAvazyaka kisI bhI jIva ko nahIM satAtA hai| yathA - arhat vacana, 15 (3), 2003 -
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhukhanana vRkSamoTana, zAD valadalanAM 'mbusecavAdIni / niSkAraNaM na kuryAt, dalaphala kusumoccayAnApi ca // - bhUmi ko khodanA, vRkSa ko ukhAr3anA, ghAsa, patte tor3anA, pAnI DholanA, siMcana karanA Adi kArya niSkAraNa nahIM karanA caahiye| Adi zabda se anya bhI jitane niSkAraNa, aprayojana kArya haiM, unheM bhI nahIM karanA caahiye| kisI bhI kArya ko anAvazyaka karanA anarthadaNDa rUpa hiMsA hai| 2. aparigraha se paryAvaraNa ke saMrakSaNa 'sAdA jIvana ucca vicAra' bhArata kI eka mahAna paramparA hai| isase vyakti kA vyaktitva mahAn, pavitra, udAra, udAtta to banatA hI hai, usake sAtha- sAtha paryAvaraNa surakSA meM bhI mahAn yogadAna milatA hai| ucca vicAra ke kAraNa yaha kisI bhI jIva ko yA vizva ke kisI bhI ghaTaka ko kSati nahIM pahu~cAtA hai| ADambara pUrNa bhautika sampannatA yukta vilAsamaya jIvana ke liye vyakti ko adhika bhautika sAdhana dhana, sampatti cAhiye aura isake liye use dUsare manuSya kA zoSaNa evaM paryAvaraNa kA dohana karanA hogA yathA vanaspati, jala, khanija kI AvazyakatA par3atI hai| isake liye prakRti kA dohana evaM zoSaNa hotA hai jisake kAraNa prakRti kA saMtulana bigar3atA hai| phekTrI Adi se jo dhuA~, gandA pAnI apaziSTa Adi nikalatA hai usase jala pradUSaNa, vAyu pradUSaNa, mRdA pradUSaNa hotA hai| isaliye bhAratIya paramparA meM gRhastha loga sImita parigraha (aparigraha aNuvrata) rakhate haiN| tathA sAdhu saMta samasta parigraha tyAga kara dete haiN| digambara jaina sAdhu to anya parigraha ke sAtha- sAtha samasta prakAra ke vastra kA bhI tyAga kara dete haiN| 3. brahmacarya se paryAvaraNa saMrakSaNa janasaMkhyA vRddhi se khAdya samasyA, nivAsa samasyA ke sAtha-sAtha manuSya se utsarjita mala-mUtra, apaziSTa Adi se jala, vAyu, mRdA pradUSaNa hotA hai| saghana jana bastI ke kAraNa prANa vAyu kI kamI hotI hai| kRtrima garmI bar3hatI hai| yAtAyAta ke liye prayoga meM Ane vAle yAna vAhanoM se vAyu pradUSaNa, zabda pradUSaNa bhI bar3hatA hai| isIliye bhArata meM sAdhu-saMta to pUrNa brahmacarya meM rahate haiN| gRhastha bhI brahmacarya aNuvrata kA pAlana karate haiN| - 4. nirvyasana se paryAvaraNa saMrakSaNa bhArata meM naitikapUrNa sAdA, ucca Adarzamaya svastha jIvana jIne ke liye madya, mAMsa, zikAra, corI, juA, vezyAgamana, parastrI sevana tyAgarUpI jIvana nirvyasana jIvana hotA hai| madya sevana se bhAva pradUSaNa hotA hai| madya taiyAra karane meM jala, vAyu pradUSaNa bhI hotA hai mAMsa bhakSaNa karane se jIvoM kI hatyA hotI hai, zArIrika, mAnasika svAsthya kharAba hotA hai jalacara jIva kI hatyA se jala pradUSaNa, pakSI kI hatyA se vAyu pradUSaNa evaM sthalacara jIvoM kI hatyA se sthala pradUSaNa bar3hatA hai isI prakAra aise hI doSa zikAra vyasana meM hai| parastrIgamana, vezyAgamana se zArIrika, mAnasika roga ke sAtha- sAtha sAmAjika pradUSaNa hotA hai| isa prakAra corI, juA se bhI mAnasika pradUSaNa, Arthika pradUSaNa evaM sAmAjika pradUSaNa hotA hai| tambAkU, bIr3I, sigareTa, aphIma, gAMjA Adi ke sevana bhI madya vyasana meM sammilita haiN| isase bhI Arthika, zArIrika, mAnasika pradUSaNa hotA hai| - 5. samitiyoM se paryAvaraNa kI surakSA sAvadhAnIpUrvaka jIvoM kI surakSA karate hue svakartavyoM kA pAlana karanA samiti hai| IrSyA samiti meM sUrya ke prakAza meM jIvoM kI rakSA karate hue calane kA vidhAna hai| bhASA samiti meM hitamita priya vacana bole jAte haiN| isase zabda arhat vacana 15 (3) 2003 - 21
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ pradUSaNa, pararAra: nahI mAzA sAriyala, zAkAhAra, phalAra ja sa panA hotA nahIM hotI ra zArita roga bhI AkAra meM hara santu ko dekhanAla kara jIvoM kI porA karanA hai| utsarga samiti meM nagara, grAma, rAstA, pazu - nitI , gone, jantu se rahita nirjana ekAnta, guhya sthAna meM mala-mUtra, gandagI, RRC kA visarjana karanA hotA hai| isase grAma Adi meM pradUSaNa, gandagI, jIvANu nahIM phailate haiN| ise paryAvaraNa kI surakSA, svacchatA hotI hai| sandarbha sthala 1. cANakya nIti 2. paramAtma prakAza 3. mahAbhArata anusAsana parva 275/19 4. sunipAta 3--27 5. dhammapada 10/1 6. itibuttaka, pR. 20 7. manusmRti 8. bhAvanA dvAtriMzatikA 9. nI pAdayAmA 10. umada 11. jaina AcArya 12. jaina AcAra 13. jaina AcArya 14. zati bhakti prApta -:55.00 22 aIt vacana, 15 (3), 2003
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaSa - 15, apha-3, 2003, 23-31 arhat vacana (kundakunda jJAnapITha, indaura) vrata - upavAsa : vaijJAnika anuciMtana - anila kumAra jaina* sArAMza prastuta Alekha meM jaina evaM jainetara paramparA meM vrata, upavAsa ke mahatva tathA zarIravijJAna kI dRSTi se usakI upayogitA kI vistAra se carcA kI gaI hai| isI krama meM katipaya viziSTa asaMgha katAoM ke upavAsa ke prayogoM evaM usake pariNAmoM ko bhI saMkalita kiyA gayA -sampAdaka jaina dharma meM parva, vrata aura upavAsa pratyeka varSa anekoM parva Ate haiN| ye parva prAya: sAmAjika evaM dhArmika prakRti ke hote haiM lekina kucha rASTrIya evaM antarrASTrIya mahatva ke bhI hote haiN| ye parva hameM rojamara kI Ama jindagI se haTakara kucha vizeSa socane, cintana - manana karane kI preraNA hai| parva kA artha hotA hai gA~TA jisa prakAra gannA cUsate -- cUsate bIca meM gA~Tha A jAtA hai aura usa vakta taka hama rasAsvAdana nahIM kara pAte haiM jaba taka ki vaha goTha rahI AtI hai, usI prakAra parva ke dina bhI hameM kucha haTakara socA kI preraNA dete haiN| dhArmika parvo ko kucha vizeSa rUpa se manAyA jAtA hai| ina dinoM prAyaH sa aura upavAsa rakhA jAtA hai| vrata kA sAmAnya aeN hotA hai saMkalpa, niyama yA upavAsa aura upavAsa kA sAmAnya artha hotA hai bhojana kA tyaag| isa prakAra hama kaha sakate haiM ki vrata ke dinoM meM yAni ki dhArmika parva ke dinoM meM niyama pUrvaka yA saMkallA pUrvaka bhojana kA tyAga karA jAtA hai| bhArata varSa meM yadi sabhI dharmoM ke parvo ko ikaTThA karake dekhA jAya to pratidina aneka parva Ate haiN| akele jaina dharma meM ina parvo aura vratoM kI saMkhyA prativarSa 250 se adhika hI baiThatI hai| caubIsa tIrthakaroM ke pA~ca - pA~ca kalyANaka ke hisAba se 120 parva (kucha parva eka dina meM do bhI ho jAte haiM), aSTapI- caturdazI vrata, aSTAnhikA evaM dasalakSaNa parva, solahakAraNa, ratnatraya vrata Adi sabhI inameM sammilita haiN| hA~lAki pratyeka dharma parva ke dinoM meM vrata aura upavAsa ke mahatva ko nakArA gayA hai, lekina jaina dharma meM inheM jisa gaharAI taka samajhA gayA hai utanA anya dharmoM meM nahIM samajhA gayA hai| prAya: sabhI jainettara dharmoM meM vrata aura upavAsa kA haja devI-devatAoM ko prasanna karake bhautika sAkha prApta karane taka hI sImita rahA hai jabApha jaina dharmAnusAra ye vrata - upavAsa mAtra bhautika sukha hI nahIM balki mokSa rUpI ananta sukha ko pradAna karane vAle hote haiM bazarte ki inheM ThIka prakAra se samajhA ho tathA unakA ThIka prakAra se pAlana kiyA gayA ho| jaina dharmAnusAra parva ke dinoM meM cAroM prakAra ke bAhara kA tyAga karake dharma dhyAna meM dina vyatIta karanA proSadhopavAsa kahalAtA hai, usa dina hiMsAdi Arambha karane kA bhI tyAga hotA hai| eka bAra bhojana karanA proSadha kahalAtA hai tathA sarvathA bhojana na karanA upavAsa kahalAtA hai| do proSadhoM ke bIca eka upavAsa karanA 'proSadhopavAsa' hai| ise zrAvakoM * prabandhaka - tela evaM prAkRtika gaisa Ayoga, bI - 26, sUryanArAyaNa sosAyaTI, visata paiTrola paMpa ke sAmane, sAbaramatI, ahamadAbAda - 380005
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke cAra zikSAvratoM meM se eka ke rUpa meM liyA gayA hai| vrata pratimA meM proSadhopavAsa sAticAra hotA hai aura proSadhopavAsa pratimA meM niraticAra yadi sAmAnya gRhastha proSadhopavAsa na kara sakatA ho to vaha apanI zakti ke anusAra upavAsa, ekAsana yA unodara Adi bhI kara sakatA hai| upavAsa meM prAtaH kAla evaM sAyaMkAla meM sAmAyika, rAtri meM kAyotsarga aura dina meM svAdhyAya karanA cAhie, hiMsAdi Arambha se bacanA cAhie aura brahmacarya se rahanA cAhie, dinabhara dharma dhyAna meM hI apane ko lagAye rakhanA caahie| jaina dharma meM vrata aura upavAsa kI vyAkhyA karate huye kahA gayA hai ki hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla aura parigraha se virakta honA vrata hai yA pratijJA karake jo niyama liyA jAtA hai use vrata kahate haiM aura viSaya kaSAyoM ko chor3akara AtmA meM lIna rahanA yA AtmA ke nikaTa rahanA upavAsa hai| ataH viSaya kaSAya aura Arambha kA saMkalpapUrvaka tyAga karanA upavAsa hai, mAtra bhojana kA tyAga karanA aura dinabhara viSaya kaSAya aura Arambha Adi meM pravarta rahanA to mAtra laMghana hai, upavAsa nahIM / jaina dharma meM kahA gayA hai ki vrata upavAsa aneka puNya kA kAraNa hai svarga kA kAraNa hai, saMsAra ke samasta pApoM kA nAza karane vAlA hai jo vyakti sarvasukha utpAdaka zreSTha vrata dhAraNa karate haiM, ve solahaveM svarga ke sukhoM ko anubhava kara anukrama se avinAzI mokSa sukha ko prApta karate haiN| " vaijJAnika anuciMtana 7 - isa prakAra hama dekhate haiM ki jaina dharma meM vrata aura upavAsa kA bahuta mahatva batAyA gayA hai lekina vrata upavAsa meM bhojana ke tyAga ke sAtha sAtha hiMsAdi Arambha kA tyAga, sAmAyika, kAyotsarga, svAdhyAya aura dharma dhyAna ko bhI mahatvapUrNa mAnA gayA hai| aneka cintakoM ne vrata upavAsa ke mahatva ko vibhinna dRSTikoNoM se samajhane kA prayatna kiyA gayA hai| kucha inheM dhyAna aura yoga ke lie Avazyaka batAte haiM to kucha svAsthya aura Arogya ke lie mahatvapUrNa mAnate haiM kucha ne inakA manovaijJAnika dRSTi se bhI adhyayana kiyA hai| hama inakI carcA kramaza: Age prastuta kara rahe haiN| yoga darzana aura vrata upavAsa 7 dhyAna aura yoga kA pracalana kucha samaya se adhika ho gayA hai lekina isakA upayoga bahuta sImita kara rakhA hai| vastuta: yoga eka prAcIna sAdhanA paddhati hai| pAtaMjali ne yoga kI vistRta vyAkhyA kI hai yoga sAdhanA ke ATha aMga haiM yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna aura samAdhi yama kA artha hai nigraha arthAt chor3anA / pAtaMjali ne yama ko yoga kI AdhArazilA mAnA hai| tathA parigraha kA tyaag| jIvana kI ve pravRttiyA~ jo yama ke pAlana meM sahAyaka haiM, niyama kahalAtI haiN| ye ( arthAt mana, vacana va kAya kI zuddhatA), saMtoSa, tapa ( bAhaya evaM aMtaraMga), svAdhyAya aura Izvara prANidhAna ( arthAt mana, vacana va kAya kI ye pravRttiyA~ jisase AtmA paramAtmA bana jaay|) yama pA~ca haiM -hiMsA, jhUTha, corI, maithuna yoga ke lie anivArya haiM tathA jo niyama bhI mukhyataH pA~ca haiM zauca 24 - Asana zarIra kI vaha sthiti hai jisase zarIra binA kisI becainI ke sthira raha sake aura mana ko sukha kI prApti ho| prANAyAma zvAsa ko niyantrita rakhane kI prakriyA arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ h| bAhya viSayA sa mukta hAkara antamukhA hAnA pratyAhAra kahalAtA hai| zAta citta kA zarIra ke kisI sthAna para ekAgra karane ko dhAraNA kahate haiM aura citta vRtti se usI viSaya meM nirantara lagAe rakhane ko dhyAna kahate haiN| jaba kevala dhyeya svarUpa kA hI bhAna rahe, dhyAna kI usa avasthA ko samAdhi kahate haiN| lekina Ajakala vizvabhara meM pracalita yogAbhyAsa prAya: Asana aura prANAyAma karane taka hI sImita haiN| dhyAna ke anya aMgoM kA prAya: pAlana nahIM kiyA jAtA hai| hA~! itanA avazya hai ki Aja bhI yogAbhyAsI ko sAtvika evaM sAdA bhojana karane kI salAha dI jAtI hai| pAtaMjali ne yama, niyama Adi kI jo vyAkhyA kI hai tathA Asana aura dhyAna kI bAta kahI hai vaha vastuta: jaina dharma meM varNita pA~ca pApoM se virakti (vrata), kaSAyAdi se bacane, Asana pUrvaka sAmAyika, dharma dhyAna aura kAyotsarga ke samakakSa hI haiN| ata: vrata aura upavAsa vastutaH samAdhi prApta karane kI dizA meM jAne kA prayAsa hI hai| anta:srAvI graMthiyoM aura upavAsa hamAre zarIra meM ATha pramukha anta:srAvI graMthiyA~ pAI jAtI haiN| ye haiM - pIyUsa, piniyala, thAyaroir3a, perA - thAiroiDa, thAyamarsa, eMDrinala, paiMkriyAja aura prjnn| ye graMthiyA~ nirantara rasa sAva karatI rahatI haiN| ina graMthiyoM se hone vAlA rasa srAva jaba taka saMtulita rahatA hai, manuSya svastha banA rahatA hai aura jaba ina srAvoM meM asantulana hone lagatA hai, roga prakaTa hone lagate haiN| hamArI vRttiyoM aura kAmanAoM kA udgama inake dvArA hI hotA hai| hamArA rahana-sahana, ciMtana - manana, khAna - pAna tathA AcAra - vicAra anta:srAvI graMthiyoM para bahuta prabhAva DAlate haiN| vrata-upavAsa dvArA ina graMthiyoM ko niyantraNa meM rakhA jA sakatA hai tathA inase hone vAle rasa srAvoM meM santulana rakhA jA sakatA hai| vrata - upavAsa meM bhojana, vicAra aura mana para hamArA niyantraNa hone lagatA hai, phalata: zarIra bhI svastha rahatA hai| upavAsa dvArA cikitsA - manuSya ko chor3akara jitane bhI prANI isa saMsAra meM haiM, unameM prAya: eka viziSTa bAta dekhane meM AtI hai| yadi unheM kucha bImArI ho jAya yA kahIM unheM coTa laga jAya to sabase pahale unakA kadama hotA hai ki ve apane bhojana kA tyAga kara dete haiN| jaba taka ve thor3e svastha honA prArambha na kara deM ve AhAra grahaNa nahIM karate haiN| aura prAya yaha dekhA gayA hai ki ve zIghra hI ThIka ho jAte haiN| lekina yadi manuSya ko kucha bImArI ho jAya to vaha davA ke lie bhAgatA hai| vaha apane zarIra ko prAkRtika rUpa se ThIka hI nahIM hone detA hai| yadi vaha vaisA hI kare jaisA bImArI ke samaya anya pazu- pakSI karate haiM to use bhI ni:saMdeha lAbha to hotA hI hai| aura yadi sAtha meM Atma - ciMtana bhI kareM to yaha lAbha kaI gunA ho jAtA hai| eka bAta navajAta choTe baccoM meM to dekhI gaI hai ki yadi unheM zarIra meM kucha parezAnI hotI hai to ve prAya: dUdha Adi grahaNa karanA nahIM cAhate haiN| yadi koI unheM cammaca Adi se dUdha dene kA prayatna karatA hai to ve apanA mu~ha banda kara lete haiN| lagatA hai ki ve bhI pazu-pakSiyoM kI taraha zArIrika parezAnI ke samaya bhojana grahaNa nahIM karanA cAhate haiN| lekina hama bar3I umra ke loga una baccoM ko jabaradastI AhAra karAnA cAhate haiN| vastuta: manuSya kA zarIra eka adbhuta aura saMpUrNa yaMtra hai| jaba vaha bigar3a jAtA arhat vacana, 15 (3), 2003 25
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai to binA kisI davA ke apane Apa kyA aisA karane kA maukA diyA jaay| agara hama apanI bhojana kI Adana pAlana nahIM karate haiM, yA agara hamArA mana, Aveza, bhAvanA yA minAra se 3 tA hai, to hamAre zarIra meM gaMdagI ikaTThI hone lagatI hai jo hara ko tathA rogoM ko paidA karatI hai| isa gaMdagI ko dUra karane meM sAsa se hameM bahA da milatI hai tathA manuSya svastha ho jAtA hai| aSTamI - caturdazI vratoM kA mAlara . jaba se prAkRtika cikitsA kI aura logoM kA rujhAna bar3hane lagA hai, taba se aSTamI- caturdazI ke vratoM kA mahatva aura adhika mahasUsa hone lagatA hai| ina vratoM ke mahatva ko samajhane se pahale hama roga ke bAre meM prAkRtika cikitsakoM ke vicAroM kI carcA karanA caaheNge| ina cikitsakoM kA mata hai ki bukhAra, khA~sI, ulTI, dasta Adi kisI rogI ko hote haiM to vastuta: ye roga nahIM haiM, roga ke lakSaNa haiN| roga ke lakSaNa kucha bhI hoM, bImArI kI jar3a eka hI hotI hai aura vaha hai hamAre zarIra meM viSa dravyoM (jahara) kA ikaTThA honaa| aba prazna yaha hai ki Akhira zarIra meM jahara AtA kahA~ se hai pAke uttara meM unakA kahanA hai ki hama jo kucha bhI hAra grahaNa karate haiM vaha eka prakAra kA viSadravya (jahara) bhI banAtA haiM jise aMgrejI me TaoNksina) kahate haiM! yaha TaoNksina rakta meM mila jAtA hai tathA zarIra meM prAkRtika nirmita nau mala dvAroM dvArA bAhara pheMka diyA jAtA hai| viSa dravyoM kA bananA aura unheM svAbhAvika rUpa se rakta dvArA bAhara pheMka denA yaha eka prAkRtika kriyA hai| yadi zarIra ke andara viSa - dravya itane adhika mAtrA meM jamA ho jAyeM ki rakta unheM pUrI taraha bAhara na pheMka pAye to ve zarIra ke andara hI ikaTThe hone lagate haiM aura vibhinna rogoM ke rUpa meM parilakSita hote haiN|8 viSadravyoM ke jamAva ko Toxemia kahate haiN| Aja ke audyogika yuga meM hama viSa dravyoM kA kaI anya rUpoM meM bhI sIdhA sevana karane lage haiN| azuddha havA, azuddha pAnI, khetI meM prayoga Ane vAlI vibhinna rAsAyanika khAdeM, aMgrejI davAyeM Adi ye saba hamAre zarIra meM viSa dravya kI mAtrA ko sAmAnya se adhika kara dete haiN| aura jo loga aMDA, mA~sa Adi kA sevana karate haiM unake zarIra meM ina viSadravyoM kI mAtrA aura adhika ho jAtI hai| aniyamita aura adhika bhojana to inheM bar3hAtA hai hii| Adhunika cikitsaka jina bImAriyoM kA kAraNa baikTeriyA aura vAyarasa batAte haiM, vastata: unakA mula bhI zarIra ke andara hone vAle viza dravyoM kA jamAva (Toxemia) hI hai| yU~ to vAtAvaraNa meM anaginata baikTeriyA aura vAyarasa bhare par3e haiN| inheM hama zvAsa dvArA, pAnI aura bhojana dvArA grahaNa bhI karate sata haiN| lekina ye baikTeriyA aura vAyarasa unheM hI asara karate hai jinake zarIra meM tikatA kA jamAva ho| vastuta: ye viSa dravya hI unheM zarIra ke andara phailane, phUlane aura apanI vaMza vRddhi karane kA pUrA maukA dete haiN| yadi ina viSadravyoM ke jamAva ko haTA diyA jAya to bImArI ThIka ho jAtI hai| ina viSadravyoM ko dUra karane kA sabase acchA upAya hai upavAsa krnaa| upavAsa meM hama bhojana to karate nahIM hai| ata: nayA viSa dravya to hama zarIra meM banane nahIM dete haiM tathA jo purAnA atirikta viSa dravya bAkI raha gayA hotA hai use bAhara nikalane kA arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAtra mila jAtA hai| Ayurveda meM bhI upavAsa ke mahatva ko svIkArA gayA hai|" upavAsa meM AhAra kA sthAna karane se AmAzaya khAlI ho jAtA hai tathA jarAmi ke rUpa meM jo urjA AhAra 58 bajAI karatI hai, na rupayoga pAcana taMtra kI saphAI meM laga jAtA hai| joza isa jayagni samApta kara detI hai jisase matA bar3hane lagatI hai| upavAsa zarIra hai rakta bhI zuddha hone kAi yahA~ yaha bara rAgni kA mukhya kArya to bhojana pacAnA lile so pahale vaha jApanI zakti kA upayoga viSadravya ho jAne ke bhojana ThIka se pacane N prakAra hama dekhate hai ki upavAsa hamAre zarIra ko Arogya aura zuddhi pradAna karane meM mahatvapUrNa bhUmikA nibhAte hai| Aja kala kI bhAgadaur3a kI jindagI meM tathA phAsTa phUDa ke jamAne meM uma viSayoM ko pahale se adhika ikaTThA karate haiM pradUSita vAtAvaraNa tathA Upara se (jo svayaM viSa hotI haiM tathA unake Upara kaI bAra likhA kI se dUra rakho inheM aura adhika bar3hAte haiN| aisI sthiti Arogya kI dRSTi se hitakara hI hai| hamAre maiM rAkSa AcAryoM bhI bhUla saka zarIra niroga rakhane kA nirdeza diyA hai| saMbhavata: unakI unI nupAta zarIra meM na hone paaye| yadi use satA jA sakatA hai tathA antarmukhI huA jA sakatA hai kucha loga prAya yaha kaha upavAsa hI rakhanA hai to aSTamI aura caturdazI ko hI nahIM? isa para kucha vicArakoM ne apanA cintana vyakta kiyA hai ki ina dinoM aura candra kI sthiti kucha aisI hotI hai jo hamArI jaTharAgni ko karatI hai| ata: isa dina jo bhojana karate haiM vaha ThIka se paca nahIM pAtA hai| aura jo manda prakRti kI jaTharAgni una dinoM hotI hai vaha viSadravya ko jalA dene ke lie paryApta hotI hai| upavAsa para gA~dhIjI ke vicAra gA~dhIjI 19 ke mahatvapUrNa pAnA hai| unhone upavAsa garane kI salAha bhI dI hai| yahA~ sakatA hai Izvara allAha, gauDa kudaratI (prAkRtika upacAra ke do svAya jaldI se acchA hotA hai| donoM ko nirogI rakhane ke lie upavAsa ko bahuta bhojana tyAga karane ke sAtha- sAtha rAmanAma kA jApa se unakA tAtparya thA ki yaha kucha bhI ho yA phira kucha bhI jisa para Apa zraddhA rakhate ho| bhI bhojana tyAga ke sAtha sAtha rAmanAma japane se unakA yaha vizvAsa thA ki svAsthya ke bAre meM sAde phAlasA zarIra, mana aura AtmA ko pUrNa svastha sthiti meM rakhA pAla jA sakatA hai| ke daurAna ahaMkAra Adi ke abhAva kI bAta bhI unhoMne kahI hai| yadi ina kaSAyoM kA tyAga ho, rAmanAma kA jApa karatA ho aura bhojana kA tyAga kara diyA arhatu vacana, 15 (3), 2003 27
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ hA tA nirAgA banana meM bahuta madada milatA hai| ve likhata ha "ma mAnatA hU ki nirAga AtmA kA zarIra niroga hotA hai arthAt jyoM-jyoM AtmA nirogI nirvikAra hotI jAtI hai, tyoM-tyoM zarIra bhI niroga hotA jAtA hai| lekina yahA~ niroga zarIra ke mAne balavAna zarIra nahIM hai| balavAna AtmA kSINa zarIra meM bhI vAsa karatI hai| jyoM-jyoM Atmabala bar3hatA hai, tyoM-tyoM zarIra kI kSINatA bar3hatI hai| pUrNa niroga zarIra kSINa bhI ho sakatA hai|" - yaha sarvavidita hai ki gA~dhIjI ne svayaM kaI kaI dinoM ke upavAsa kiye the| ina upavAsoM ke daurAna unheM jo anubhava hue unheM logoM ke sammukha rkhaa| unhoMne apane Atma carita 'satya ke prayoga' nAmaka pustaka meM bhI inakI carcA kI hai| kyA adhika upavAsoM se jIvana ko khatarA hai ? yaha eka dilacaspa prazna hai ki kyA lagAtAra binA bhojana ke jIvita rahA jA sakatA hai| adhikatara kA vicAra yaha rahA hai ki binA bhojana ke jIvana saMbhava nahIM hai| lekina isa mAnyatA ko galata siddha kara diyA hai kAlIkaTa (kerala) ke riTAyarDa maikenikala injIniyara zrI hIrAratana mANaka ne|" jaba unhoMne bhagavAna mahAvIra kA jIvana caritra par3hA to saura UrjA zodha ke prati unakI jijJAsAeM prabala hone lagIM bhagavAn mahAvIra AtApanA (sUrya kI rozanI meM sAdhanA karanA) kyoM lete the? unake sAr3he bAraha sAla ke kaThora sAdhanA kAla meM unako kamajorI, thakAvaTa evaM pramAda anubhava kyoM nahIM huA? unheM bhUkha kyoM nahIM lagatI thI ? aise aneka praznoM para unakA gahana cintana calane lgaa| zrI mANaka ne kucha maulika prayoga apane Upara karane prArambha kiye| unhoMne pratidina 10-12 ki.mI. ghUmanA prArambha kiyaa| unhoMne pAyA ki aisA karane se unakI bhUkha kI icchA meM kamI aaii| phira unhoMne zanaiH zanai sUrya se sIdhe UrjA grahaNa karane kI maulika paddhati vikasita kI aura phira prAtaHkAla sUrya ko 10-12 minaTa taka dekhanA prArambha kiyaa| aba to unakI bhUkha aura bhI kama hone lgii| unameM Azcaryajanaka parivartana hone lage phira unhoMne upavAsa karane prArambha kara diye| 18 jUna 1995 se 16 janavarI 1996 taka unhoMne garma pAnI aura sUrya UrjA ke sevana mAtra se sAre kAryakrama niyamita rUpa se karate hue upavAsa kie| upavAsa ke bAvajUda unakA svAsthya saMtoSaprada rhaa| apane isa saphala prayoga se prerita hokara cikitsakoM kI nigarAnI meM unhoMne puna: 1 janavarI 2000 se 15 pharavarI 2001 taka 411 dinoM kA upavAsa kiyaa| upavAsa ke daurAna cikitsakoM ne unake svAsthya ko pUrNataH saMtoSajanaka aura tanAva evaM rogoM se mukta paayaa| unheM koI roga nahIM huA tathA unake sAre aMga ThIka prakAra se kArya kara rahe the| 65 varSa kI avasthA meM bhI unake zarIra meM nyUrona kA nirmANa honA pAyA gyaa| ina upavAsoM ke daurAna hI unhoMne pAlItAnA tIrtha kI lagabhaga 3500 sIr3hiyoM ko AsAnI ne car3hakara cikitsakoM ko vismaya meM DAla diyaa| isa saMdarbha meM unakA pUrA vivaraNa gujarAta meDikala jaranala ke mArca 2001 aMka meM prakAzita huA hai| Aja bhI ve lagabhaga na ke barAbara tarala padArtha grahaNa karate haiN| amerikA sthita vikhyAta saMgaThana nAsA ke niyantraNa para ve vahA~ gaye hue haiM vahA~ vaijJAnika yaha jAnanA cAhate haiM ki Akhira manuSya binA khAye pIye kaise jIvita raha sakatA hai| zrI mANaka ne apane ina prayogoM se yaha siddha kara diyA hai ki adhika upavAsa arhat vacana 15 (3), 2003 28
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ karane se manuSya kI mRtyu nahIM hotI hai| yadi kucha sUrya UrjA ko sIdhe grahaNa kara liyA jAya to bhUkha para bhI vijaya prApta kI jA sakatI hai| vidhivata upavAsa karane se zarIra ko nirogI banAyA jA sakatA hai tathA icchA zakti ko bhI dRr3ha banAyA jA sakatA hai| abhI logoM meM yaha vicAra bhI pallavita hone lagA hai ki bhUkha se kama loga marate haiM jabaki jyAdA khAne se adhika loga marate haiN| upavAsa : Atma zuddhi kI sacoTa prakriyA aneka cikitsakoM ne lambe samaya taka upavAsa karane ke daurAna hone vAlI prakriyAoM kA gahana adhyayana kiyaa| 12 unhoMne jo anubhava prApta kiye unheM saMkSepa meM nimna prakAra se kahA jA sakatA hai - 1. bhojana na lene se pAcana taMtra ko pAcana kriyA se mukti milatI hai jisase sampUrNa pAcana taMtra meM zuddhi kA kArya prAraMbha ho jAtA hai| 2. sampUrNa zarIra meM aba poSaka tatva (AhAra) na milane se racanA kArya rUka jAte haiM aura pUre zarIra meM sva- zuddhikaraNa kI prakriyA zurU ho jAtI hai| DA. liNDanAra ke zabdoM meM kaheM to pace hue AhAra kA peziyoM meM AtmasAt honA rUka jAtA hai| jaThara aura A~toM kI antarvacA, jo hamezA pace hue AhAra ko cUsatI hai, vaha aba jahara ko bAhara pheMkane kI zurUAta kara detI hai| 3. zarIra meM kisI jagaha gA~Tha yA viSadravyoM kA jamAva huA ho to upavAsa ke daurAna oNTolisisa (Autolysis) kI prakriyA dvArA vaha visarjita hone lagatA hai| usameM rahane vAlA upayogI bhAga zarIra ke mahatvapUrNa aMgoM (hRdaya, mastiSka Adi) ko poSaNa pradAna karane ke kAma AtA hai, jabaki jahara zarIra se bAhara phiMkane lagatA hai| gA~ThoM Adi kA visarjana hone ke bAda kama upayogI peziyA~ visarjita hokara mahatva ke aMgoM ke poSaNa kArya meM upayogI hone lagatI hai| cikitsakoM kA yaha bhI kahanA hai ki 90 dinoM kA upavAsa karAne ke bAda rogI ko roga mukta karane ke kaI udAharaNa milate haiN| 13 upavAsa ke daurAna zarIra meM kaI rAsAyanika parivartana hote haiM tathA aMgoM meM bhI parivartana hote haiN| 14 udAharaNa ke taura para 20 jUna 1907 ko DA. ilsa ke upavAsa ke prathama dina rakta kA parIkSaNa karane para dekhA gayA ki zvetakaraNa (WBC) 5300 prati ghana milIlITara, lAlakaNa (RBC) 4900000 prati ghana milIlITara aura homoglobina 90% thaa| dinAMka 2 agasta 1907 ko upavAsa ke 44 veM dina tIsarI bAra unake rakta kI parIkSA kI gaI to zvetakaNa 7328 prati ghana milIlITara, lAla kaNa 5870000 prati ghana milIlITara aura homoglobina 90% thaa| isase spaSTa hotA hai ki 44 dinoM ke upavAsa ke bAda rakta meM mahatvapUrNa sudhAra huaa| upavAsa se roga mukti roga do prakAra ke hote haiM - tIvra roga tathA haThIle rog| tIvra roga apanA asara turanta dikhAte haiM evaM adhika tIvratA ke sAtha prakaTa hote haiM jaba ki haThIle roga sAloM sAla calate haiN| donoM prakAra ke rogoM se mukta hone ke lie upavAsa lAbhadAyaka hote haiN| alaga - alaga taraha ke bukhAra, dasta, sardI, jukAma jaise roga tIvra hote haiM; ina rogoM kI sthiti meM upavAsa jarUrI hI nahIM, balki anivArya mAnA gayA hai| haThIle rogoM meM bhI upavAsa arhat vacana, 15 (3), 2003 29
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ se lAbha honA dekhA gayA hai| yaha kucha udAharaNa prastuta haiM jinakA vaijJAnikoM / cikitsakoM ne svayaM nirIkSaNa kiyA hai - 1. kSaya roga meM upavAsa se phephar3oM ko bahuta lAbha hotA hai tathA phephar3e ThIka ho jAte __ haiN| phephar3oM ke rogoM meM thor3e dina kA upavAsa bahuta lAbhakArI hotA hai! 2. upavAsa se hRdaya ko khuba zakti milatI hai yA hRdaya majabUta hotA hai| 3. upavAsa se hRdaya kA bojha halkA ho jAtA thA ucca raktacApa nizcita hI kama ho jAtA hai| 17 4. upavAsa se jaThara ko khuba ArAma milatA hai aura svayaM ThIka hone lagatA hai| isase pAcana sudharatA hai, phailA huA jahara saMkucita hokara svAbhAvika sthiti meM A jAtA hai, alsara miTa jAtA hai, sUjana aura jalana dUra ho jAtI hai| 5. kaiMsara jaise rogoM ko bhI upavAsa dvArA ThIka karane ke kaI udAharaNa milate haiN| 19 6. damA, sandhivAta, AdhAzIzI atisAra, dAda, khAja, pauruSa graMthi kI vRddhi, jananendriya ke roga, lakavA, mUtra piNDa ke roga, pittAzaya kI patharI, chAtI kI gA~Tha, bA~jhapana Adi ko bhI upavAsa dvArA ThIka karane ke kaI udAharaNoM ko DA. eca. ema. zelTana ne apanI pustaka Fasting can save your life" meM likhA hai| 20 7. zrI gidavANI ne apane anubhavoM ke AdhAra para likhA hai ki apane AhAra ko niyantrita athavA kama karane se ghuTane ke darda tathA A~kha kI khujalI ko ThIka karA jA sakatA hai| isa prakAra hama dakhate haiM ki vibhinna rogoM ke upacAra meM upavAsa kA bahuta mahatva hai| roga hone para upacAra karanA eka bAta hai| aura kucha aise upAya karanA jisase roga hI utpanna na ho dUsarI bAta hai| eka kahAvata hai - "Precaution is better than cure" (ilAja se acchA sAvadhAnI hai|) ata: apane zarIra ko nirogI banAye rakhane ke lie samaya - samaya para upavAsa karate rahanA caahie| upavAsa ke pazcAt hameM eka vizeSa bAta kA dhyAna rakhanA caahie| upavAsa tor3ane para hameM turanta khAne para TUTa nahIM par3anA caahie| balki bahuta hI halke bhojana ke sAtha hI upavAsa tor3anA caahie| yadi upavAsa adhika dinoM kA hai to pahale halke peya padArtha, jaise - phaloM ke rasa Adi, phira dAla yA daliyA kA sUpa yA khicar3I Adi lenA caahie| phira kramaza: halke aura kama bhojana se prAraMbha karake sAmAnya bhojana para AnA caahie| yadi koI adhika dinoM ke upavAsa ke pazcAt sIdhe sAmAnya bhojana para utara AtA hai to use lAbha hone ke bajAya hAni hone kI pUrI saMbhAvanA hotI hai| vrata-upavAsoM kA manovaijJAnika prabhAva kucha samAjazAstriyoM evaM manovaijJAnikoM ne vrata aura upavAsa kA manovaijJAnika dRSTi se adhyayana kiyA hai| unakA mAnanA hai ki parva, vrata aura upavAsa manuSya ke mana para eka sakArAtmaka prabhAva DAlate haiN|21 ye mAnava kI manovRttiyoM evaM vicAradhArAoM meM parivartana lAte haiN| ye mana ko zuddha karane ke sazakta sAdhana haiN| kaI vratoM se sambandhita kucha preraNAdAyaka kathAyeM jur3I rahatI haiN| jaba hama ina kathAoM ko par3ate haiM to hamAre bhAva bhI zubha kAryoM kI ora pravRtta hone lagate haiN| kucha vrata - kathAoM 30 arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM varNana AtA haiM ki vratoM kA ThIka prakAra se pAlana kiyA jAya to ve svarga aura mokSa pradAna karane vAle hote haiN| isa prakAra ina kathAoM se icchita phala prApti ke lie vrata upavAsa karane kI preraNA milatI hai| isa prakAra vaijJAnika dRSTi se vicAra karane para hama pAte haiM ki Arogya evaM rogamukti ke lie bhI vrata aura upavAsa kA bahuta mahatva hai| sAtha hI pAralaukika sukha, zAMti evaM mokSa kI prApti meM bhI ye bahuta mahatvapUrNa hote haiN| yadi koI inake bAre meM adhika khojabIna kare bagaira mAtra zraddhAvaza samyak prakAra se vrata upavAsa karatA hai to bhI usakA zarIra to nirogI banegA hI, sAtha meM vaha svayaM ananta sukha prApta karane kA adhikArI bhI banatA hai| sandarbha - 1. 'jainendra siddhAMta koza', bhAga - 3, 2. vahI 6. 'vrata vidhAna saMgraha', pR. 25 7. 'pAtajaMli yoga darzana' 3. vasunandi, zrAvakAcAra' gAthA saM. 286 4. 'puruSArtha siddhayupAya' zloka saM. 5. 'jaina darzana pAribhASika koza 10. 'kudaratI upacAra 11. dekheM, sandarbha 9 12. dekheM sandarbha 8 8. prAkRtika cikitsA dvArA roga mukti' vI. pI. gidavAnI 9. Arogya ApakA DA. caMcalamala coraDiyA - gAMdhIjI prApta - - - 01.07.03 kSu. jinendra varNI, bhAratIya jJAnapITha, dillI 13. The Hygienic system' Vol. III: Fasting & sunbathing by Dr. H.M. Shelton (4th Revised Edition 1963) : Publication : Dr. Shelton's Health Schhol, San Antonio, Texax (Page 79) 14. vahI, pR. 133 15. vahI, pR. 139 16. vahI, pR. 141 17, vahI, pR. 141 18. 'Fasting can save life' by Dr. H.M. Shelton. 19. dekheM, sandarbha 16 20. dekheM, sandarbha 18 21. 'sarvodayI jaina taMtra' 154 muni kSamAsAgara arhat vacana, 15 ( 3 ), 2003 - DA. nandalAla jaina, TIkamagar3ha - 31
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakunda jJAnapITha, indaura kA prakalpa kundakunda jJAnapITha pustakAlaya AcArya kundakunda dvisahasrAbdi mahotsava varSa ke sandarbha meM 1987 meM sthApita kundakunda jJAnapITha ne eka mahatvapUrNa prakalpa ke rUpa meM bhAratIya vidyAoM, vizeSataH jaina vidyAoM, ke adhyetAoM kI suvidhA hetu deza ke madhya meM avasthita indaura nagara meM eka sarvAMgapUrNa sandarbha granthAlaya kI sthApanA kA nizcaya kiyA / hamArI yojanA hai ki Adhunika rIti se dAzamika paddhati se vargIkRta kiye gaye isa pustakAlaya meM jaina vidyA ke kisI bhI kSetra meM kArya karane vAle adhyetAoM ko sabhI sambaddha grantha / zodha patra eka hI sthala para upalabdha ho jaayeN| isase jaina vidyAoM ke zodha meM rUci rakhane vAloM ko prathama caraNa meM hI hatotsAhita hone evaM punarAvRtti ko rokA jA skegaa| kevala itanA hI nahIM, hamArI yojanA durlabha pAMDulipiyoM kI khoja, mUla athavA usakI chAyA pratiyoM / mAikro philmoM ke saMkalana kI bhI hai| ina vicAroM ko mUrtarUpa dene hetu digambara jaina udAsIna Azrama, 584, mahAtmA gAMdhI mArga, indaura para kundakunda jJAnapITha pustakAlaya kI sthApanA kI gaI hai| 30 jUna 2003 taka pustakAlaya meM 9815 mahatvapUrNa grantha evaM sahasrAdhika pAMDulipiyoM kA saMkalana ho cukA hai| jisameM aneka durlabha granthoM kI phoTo pratiyA~ bhI sammilita haiN| aba upalabdha pustakoM kI samasta jAnakArI kampyUTara para bhI upalabdha hai| phalataH kisI bhI pustaka ko kSaNa mAtra meM hI prApta kiyA jA sakatA hai| hamAre pustakAlaya meM lagabhaga 300 patra patrikAe~ bhI niyamita rUpa se AtI haiM, jo anyatra durlabha hai| - - Apase anurodha hai ki saMsthAoMse : 1. lekhakoM se : 2. apanI saMsthA ke prakAzanoM kI 11 prati pustakAlaya ko preSita kreN| apanI kRtiyoM kI sUcI preSita kareM, jisase unako pustakAlaya meM upalabdha kiyA jA ske| digambara jaina udAsIna Azrama parisara meM hI amara granthAlaya ke antargata pustaka vikraya kendra kI sthApanA kI gaI hai| pustakAlaya meM prApta hone vAlI kRtiyoM kA prakAzakoM ke anurodha para bikrI kendra para bikrI kI jAne vAlI pustakoM kI namUnA prati ke rUpa meM upayoga kiyA jA skegaa| AvazyakatAnusAra namUnA prati ke AdhAra para adhika pratiyoM ke ArDara diye jAyeMge / arhat vacana meM 'dhanyavAda / AbhAra' stambha meM prApta pratiyoM kI prApti svIkAra kI jaayegii| 32 3. jaina vidyA ke kSetra meM hone vAlI navInatama zodhoM kI sUcanAe~ preSita kareM / prakAzita jaina sAhitya ke sUcIkaraNa kI pariyojanA bhI yahIM saMcAlita hone ke kAraNa pAThakoM ko bahuta sI sUcanAe~ yahA~ sahaja upalabdha haiN| devakumArasiMha kAsalIvAla adhyakSa 01.07.03 DaoN. anupama jaina mAnada saciva arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ arhatva kundakunda jJAnapITha, indaura varSa 15, aMka 3, 2003, 33-41 - - AtmajJAna : Adhunika manovijJAna evaM hamAre jIvana ke saMdarbha meM # pArasamala agravAla * sArAMza Alekha meM AtmA ke vAstavika svarUpa kA adhyAtma evaM Adhunika manovaijJAnikoM/cintakoM kI dRSTi se paricaya dene ke uparAnta bhAgadaur3a pUrNa vartamAna jIvana zailI meM vAstavika zAnti ke upAya varNita kiye gaye haiN| - sampAdaka pazcima jagata meM bhautikatA se lipta mAnavoM ko sukha-zAnti kA mArga dikhAne hetu avinAzI AtmA ke astitva ko kaI ucca koTi ke manovaijJAnika sarala bhASA meM pustakoM, kaiseToM evaM vyAkhyAnoM dvArA samajhA rahe haiN| aise manovaijJAnikoM meM vena DAyara, 1 dIpaka copar3A, 2 kerolina mIsa, 3 luI he, 4 gerI jhukAva, 5 ricarDa kArlasana, Adi ke nAma pramukha haiN| pazcima ke pAThakoM ko aise vaijJAnika kyA parosa rahe haiM isakI eka jhalaka venaDAyara kI nimnAMkita paMktiyoM se mila sakatI haiM - "Make an attempt to describe yourself without using any labels. Write a few paragraphs in which you do not mention your age, sex, position, title, accomplishments, possessions, experiences, heritage or geographic data. Simply write a statement about who you are, independent of all appearances". ukta paMktiyoM kA bhAvArtha yaha hai ki apane paricaya ke bAre meM kucha pairAgrApha aise likho jisameM ApakI umra, liMga, padavI, upAdhi, upalabdhiyAM, saMpatti, saMgraha, anubhava, parivAra, nagara Adi kA ullekha na ho| kevala apane bAre meM aisA paricaya likho jo ina bAharI rUpoM para AdhArita na ho| aisA likhane ke pIche vena DAyara kA bhAva yaha spaSTa karane kA hai ki samasta bAharI rUpoM se pare bhI Apa ho / 'maiM jJAnAnanda svabhAvI hU~ vAlI dhuna taka ve apane pAThakoM ko le jAnA cAhate haiN| aisI pustakoM ke kaI saMskaraNa nikalanA isa bAta kA pramANa hai ki janatA ko inameM lAbha mila rahA hai| pAThakoM ko lAbha kaisA mila rahA hai isakI eka jhalaka eka pAThaka ke nimnAMkita zabdoM se spaSTa hotI hai| "priya DaoN. DAyara, mere putra kI hatyA luTeroM dvArA ho gaI thI va usase bhArI AghAta mujhe pahu~cA thA / ApakI pustakoM va kaiseToM se jaba mujhe yaha samajha meM AyA ki hama zarIra ke andara sthita AtmA haiM, na ki prANa sahita zarIra, taba mujhe sAMtvanA milii| maiM apane putra kI mRtyu ko to nahIM bhUla pAI hU~ kintu yaha samajha meM AyA hai ki mRtyu kahAnI kA anta nahIM hai| Apase prApta zikSA ko maiM apane zabdoM meM nimnAMkita kavitA ke rUpa meM likha rahI hUM jise par3hakara Apako acchA lagegA * rasAyanazAstra vibhAga, oklAhomA sTeTa yUnivarsiTI, sTilavATara o.ke. 74078 yU.esa.e. -
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ Sincerely, Mary Lou Van Atta (Newark, ohio) eka anya amarIkI pAThikA isa pustaka ke pR. 119 para apanA anubhava varNita karatI hai ki kisa taraha zarIra se Asakti bhAva tyAga kara paramAtma tatva meM apanatva kA abhyAsa karane se usakA kaiMsara dUra ho gyaa| DaoNkTaroM ne to use kaha diyA thA ki aba usakI mRtyu kucha hI mAMha dUra hai kintu na kevala usakA kaiMsara dUra huA apitu 9 (nau) varSoM meM eka bAra bhI use DaoNkTara yA aspatAla kI AvazyakatA nahIM huii| (noTa isa TippaNI kA uddezya to chipI huI AdhyAtmika zakti ko ujAgara karane kA hai| cikitsA vijJAna se hajAroM varSoM meM aba taka jo rogiyoM ko pratyakSa lAbha mila rahA hai usakA mahatva nakArA nahIM jA sakatA hai|) AdhyAtmika manovijJAna kI AvazyakatA eka jamAnA thA jaba manovaijJAnikoM ke sAmane jyAdA samasyAeM pArivArika jhagar3oM kI yA hIna bhAvanA se grasta nirAzA kI AtI thii| AtmA kA sahArA lie binA aisI samasyAoM ko sulajhAne ke lie bhUtakAla ke va bacapana ke anubhavoM ko sunakara rogiyoM ko salAha milatI thI Aja jIvana meM saMgharSa bar3ha gayA hai va vyakti akelApana kaThinAI ke samaya anubhava karatA hai| jisake putra kI hatyA ho gaI ho usako usake bacapana kI koI bhI ghaTanA mana kI azAnti ko hala karane kA mArga nahIM dikhA sakatI hai| usake lie to AtmA kA Azraya hI parama auSadhi hai jo ukta udAharaNa meM amara karatI huI dikhAI detI hai / ' Apa "mujhe dekha nahIM sakate, Apa to kevala zarIra dekhate ho, jise maiM samajha baiThate ho, zarIra jo dikhatA hai vaha hai nAzavAna, kintu "maiM" to hUM amara / isa taraha kI AvazyakatA ke AdhAra para hI gerI jhukAva jaise manovaijJAnika likhate haiM ki aba ""AdhyAtmika manovijJAna ko vikasita karane kI AvazyakatA hai jisameM AtmA, punarjanma evaM karma siddhAMta hAziye meM na hokara kendra meM ho unake zabdoM meM" "Re-incarnation and the role of karma in the development of the soul will be central parts of spiritual psychology". gerI jhukAva ke anusAra isa taraha ke AdhyAtmika manovijJAna dvArA isa stara kI samajha vikasita ho sakatI hai ki krodha, Dara, IrSyA Adi bhAvanAoM ko jinase vyakti ko hAni pahu~catI hai unako bhI isa taraha se samajhane kI AvazyakatA hai ki inake udaya ke samaya vyakti aura naye RNAtmaka karma nahIM baaNdhe| gerI jhukAva 10 ke zabdoM meM - "The fears, angers and jealousies that deform the personality can not be understood apart from karmic circumstances that they serve. When you understand, and truly understand, that the experiences of your life are necessary to the balancing of the energy of your soul, you are free to not react to them personalty, to not creats more negative karma for your soul." gerI jhukAva kA mantavya ukta kathana meM mAnavIya kamajoriyoM ke prati bhI samatA bhAva rakhane kA hai| vastu vyavasthA para yAnI karma siddhAMta para AsthA honA Avazyaka hai| arhat vacana, 15 (3) ; 2003 34
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa AsthA ke antargata yaha samajha hotI hai ki sRSTi meM akasmAta kucha bhI nahIM hotA hai, sabhI. kucha niyamoM se hotA hai va AtmA ananta zaktimAna, avinAzI va paripUrNa hai| jaba taka yaha samagra dRSTi nahIM hotI hai taba taka vyakti apane durbhAgya ke lie mausama, sarakAra, parivAra, par3osI, kaliyuga Adi ko jimmedAra ThaharAtA hai| adhyAtma kI thor3I samajha Ane ke bAda vyakti yaha jAna letA hai ki usake jIvana meM jo kucha bhI ghaTita ho rahA hai usake lie usake dvArA pUrvakRta karma hI jimmedAra haiN| viziSTa jJAnI isa samajha ko bhI apUrNa samajha mAnate hai kyoMki durbhAgya ke lie svayaM ko doSI mAnanA bhI to kaSTa kA kAraNa banatA hai, yaha samajha svayaM ko dhikkArane kI ora yadi le jAye to phira isase lAbha kama hotA hai va hAni adhika hotI hai| jo adhUrI samajha ke kAraNa isa taraha se svayaM ko dhikkArane kI sthiti meM ho use yaha samajhanA bAkI hai ki tuma to AtmA ho jise durbhAgya chUtA nahIM hai| bhAratIya darzana meM va jainAcAryoM ne isa tathya ko vistRta vejJAna ke rUpa meM nirUpita kiyA hai jise bheda vijJAna yA vItarAga vijJAna kahA jAtA hai| bheda vijJAna ko itanA adhika mahatva diyA hai ki ise mokSamahala kI prathama sIr3hI yA dharma kA prAraMbha bhI kahA hai| bheda vijJAna kI avasthA ko AtmajJAna kI upalabdhi yA samyagdarzana evaM samyagjJAna kI avasthA bhI kahA jAtA hai| samayasAra kalaza meM kahA11 hai ki jitanI bhI AtmAeM paramAtmA banI haiM ve sabhI bhedavijJAna ke dvArA banI haiM va jitane bhI jIva saMsAra meM baMdhe haiM ve bhedavijJAna ke abhAva dvArA hI baMdhe hue haiN| bhedavijJAna ke antargata jJAnI yaha samajhatA hai ki maiM zarIra nahIM hU~, vANI nahIM hU~, mana nahIM haiM, inakA kAraNa nahIM hU~, inakA kartA nahIM hU~....; AcArya amRtacandra samayasAra kalaza meM batAte haiM12 - nAhaM deho na mano na caiva vANI na kAraNaM tessaaN| kartA na na kArayitA anumantA naiva krtRnnaam|| isI taraha AcArya kundakunda samayasAra 13 meM likhate haiM ki - . kara grahaNa prajJA se niyata. jJAtA hai so hI maiM hI haiN| avazeSa jo saba bhAva haiM, mere se para hI jaannaa|| isI graMtha meM AcArya samajhAte haiM ki - upayoga meM upayoga, ko upayoga nahIM krodhAdi meN| hai krodha krodha virSe hi nizcaya, krodha nahiM upayoga meN|14 ina gAthAoM kA saMkSipta bhAvArtha yaha hai ki krodha, ahaMkAra, DaraM Adi vikArI bhAva jJAna-darzana (upayoga) svabhAva vAle mujha AtmA se bhinna haiN| isI tAratamya meM AcArya amRtacandra samayasAra kalaza15 meM eka siddhAnta nirUpita karate hae zikSA dete haiM ki - siddhAnto'yamudAtta citta caritairmokSArthibhiH sevyatAM zuddhaM cinmayamekameva paramaM jyoti: sdaivaasmyh| ete ye tu samullasaMti vividhA bhAvA: pRthaglakSaNA stehaM nAsmi yato'ya te mama para dravyaM samagra api|| isa zloka kA bhAvArtha yaha hai ki isa siddhAnta kA sevana karanA cAhie ki "maiM to sadA zuddha caitanyamaya eka paramajyoti hI haM, jo yaha bhinna lakSaNavAle vividha prakAra ke bhAva pragaTa hote haiM ve maiM nahIM hai, kyoMki ve sabhI mere lie para haiN|" arhat vacana, 15 (3), 2003 35
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAtparya yaha hai ki yaha samajha honA cAhie ki jo avinAzI AtmA hai vaha maiM huuN| krodha, vikAra Adi paristhiti ke anusAra yAnI karmodaya ke anusAra paidA hote haiM va naSTa hote rahate haiM kintu merA kabhI nAza nahIM hotA hai ataH krodha, vikAra Adi bhAva meM mamatA yA mamatva yA apanApana nahIM rakhanA cAhie / dUsare zabdoM meM, jaise zarIra AtmA ke vastra kI taraha hai va badalatA rahatA hai, usI taraha krodha, ahaMkAra, chalakapaTa, lAlaca, ghRNA, Dara Adi vikArI bhAva bhI vastra kIM taraha badalate rahate haiM, antara yaha hai ki zarIra yadi bAhara dikhane vAlA vastra hai to ye bhAva aMtaraMga vastra ( Undergarments) haiN| zAstrIya bhASA meM inheM aMtaraMga parigraha kahA jAtA hai| prazna: krodha, Dara, lAlaca, IrSyA Adi gaMde saMskAroM yA vicAroM ko apanA nahIM mAneMge to unheM haTAne ke prayAsa hamAre se nahIM hoMge, hama AlasI ho sakate haiN| ataH satyamArga yA kalyANakArI mArga yA zAnti va Ananda kA mArga kyA honA cAhie ? uttara : vAstava meM yaha eka ulajhana hai| yadi hama zarIra evaM mana kI kriyAoM ko apanA samajhate haiM to jaba bhI inase galatI hotI hai taba hameM dhikkArapana hotA hai evaM burA lagatA hai va isa prakriyA meM hama duHkhI hokara navIna pApoM kA baMdha kara lete haiN| kintu yadi hama inheM apanA nahIM samajhate haiM to phira hama beparavAha ho sakate haiM, yA AlasI ho sakate haiM, yaha socakara ki maiM to avinAzI AtmA hUM va mujhe kisase bhI lAbha hAni nahIM hai to phira Dara kisa bAta kA, aisI sthiti meM galata rAha para bhI laga sakate haiN| isa prakAra yaha ulajhana banI rahatI hai ki donoM meM se kise cune| isakA uttara yaha hai ki yathAyogya smjho| isa 'yathAyogya' kI vyavasthA hetu jaina darzana meM anekAnta kI vyavasthA hai| kalyANakArI mArga ko anekAnta rUpa se AcAryoM ne zAstroM meM vistAra se samajhAyA hai jise hama sarala bhASA meM va atyanta saMkSipta zabdoM meM eka tribhuja ke tIna binduoM ke (dekhie citra kraM. 1 ) dvArA samajha sakate haiN| isa tribhuja ko samajhane ke pahale naitikatA ke sAmAnya ziSTAcAra kI samajha honA caahie| merA jIvana dUsaroM ke mArga meM kAMTe na bichAe - yaha samajha to honA hI honA caahie| jaise koI vijJAna sIkhanA cAhe to na kevala vijJAna sIkhanA hotA hai apitu prayogazAlA ke anuzAsana ko bhI samajhanA hotA hai, sAtha meM kArya karane vAle vyaktiyoM meM melajola ke tarIke bhI sIkhane hote haiM, va zarIra ke bhojana va vizrAma kA bhI dhyAna rakhanA hotA hai| usI taraha sukha ke isa mArga ko samajhane abhyAsa karane hetu eka tarapha avinAzI AtmA meM apanatva sthApita karanA hotA hai to dUsarI tarapha zarIra, mana evaM vANI kI AvazyakatAeM va manokAmanAeM kisa taraha anya prANiyoM evaM svayaM ke vikAsa meM nimitta bana sakatI haiM va kisa taraha bAdhA bana sakatI hai isakA jJAna kiyA jAtA hai va usake anusAra AcaraNa hotA hai| sAtha hI vastu vyavasthA kI samajha bhI Avazyaka hotI hai| ina tInoM ghaTakoM ko tribhuja ke tIna binduoM ke rUpa meM citra kraM. 1 meM darzAyA gayA hai| tInoM binduoM kI vizeSatAeM nimnAnusAra haiM : tribhuja kA eka bindu 'a' : isake antargata yaha mAnyatA evaM samajha pakkI hotI hai ki maiM pUrNa sukha va zakti kA bhaMDAra avinAzI AtmA hUM, merI AtmA sadaiva pUrNa hai yAnI isako aura adhika acchA yA pUrNa karane ke lie bAhara se kucha bhI nahIM caahie| AtmA meM paristhiti ke anusAra 36 arhat bacana, 15 (3), 2003
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ paidA hone vAle krodha, Dara, ahaMkAra Adi vikArI bhAva samudra meM havA ke dvArA utpanna laharoM kI taraha asthAyI haiM va ye saba bhAva merI AtmA kA bigAr3a-sudhAra nahIM kara sakate haiN| mana meM kabhI zAnti anubhava hotI hai va kabhI azAnti anubhava hotI hai, yaha mana kA bigAr3a-sudhAra AtmA se bhinna hai yAnI mujhase bhinna hai, yaha bigAr3a -sudhAra AtmA ke bAhara kA bAhara rahatA hai| tribhuja kA eka bindu 'sa' : yadyapi AtmA pUrNa hai yAnI maiM pUrNa hU~ yAnI merA bigADa - sadhAra nahIM hotA hai kinta zarIra ko sAmAnyatayA bhUkha lagatI hai, mana meM sAmAnyatayA mAna-apamAna, yaza-apayaza evaM surakSA ke bhAva Ate rahate haiN| mana meM zAnti kI cAha hotI hai| zarIra va mana kI ye AvazyakatAeM evaM kAmanAeM kisa taraha saMyamita yA anuzAsita hoM ki svayaM ke tathA anya ke zarIra va mana kI pIr3A kama se kama ho| paropakAra, satsaMga, adhyayana, ucita bhojana, ucita vANI, dhyAna, yathAyogya mela-milApa kI kalA isa bindu ke antargata vyakti sIkhatA hai| sIkhate-sIkhate yaha bhI samajha meM Ane lagatA hai ki mana kI zAnti kA AdhAra cAha kama karake AtmadRSTi karane meM hai| mana kI zAnti kI AdhAra paristhiti se Darane yA ghabarAne meM nahIM hai| cAha yA Dara kama karane meM sustI bhI ucita nahIM va utAvalApana bhI ucita nhiiN| jaise zArIrika vyAyAma karane vAle jAnate haiM ki kisa taraha sastI hAnikAraka hai va kisa taraha 100 grAma kA vajana uThAne se mAMsapeziyoM kA vyAyAma nahIM ho jAtA hai kintu 100 kilo kA vajana pahale hI dina uThA lene meM hAni ho jAtI hai usI taraha yahAM bhI yahI prakriyA lAgU hotI hai| tribhuja kA eka bindu 'va' : mana meM zAnti rahanA, parivAra meM sabhI kA niroga rahanA, vyApAra meM lAbha honA zarIra va mana ko sukhada lagatA hai| puNyAtmA jIva ke isa taraha kI manokAmanAeM sAmAnyatayA pUrNa hotI haiN| kintu isa tathya ko bhI nahIM bhUlanA hai ki pratyeka manokAmanA kA pUrNa honA Avazyaka nahIM hai| jJAnI ke yaha samajha vikasita ho jAtI hai ki kAmanAoM kI parti na hone kI sthiti meM mana meM yA zarIra meM cAhe asuvidhA yA aprasannatA yA AMsU hoM, yA pUrti kI sthiti meM prasannatA ho, maiM to AtmA hU~, maiM to ina AMsuoM evaM prasannatA-aprasannatA kA jJAtA- dRSTA haM, inase mujhe koI lAbha-hAni nahIM, inase merA koI bigAr3a-sudhAra nahIM, sAtha hI yaha bhI samajha hotI hai ki sRSTi meM akasmAta kucha bhI nahIM hotA hai| saba kucha niyamoM ke anusAra ho rahA hai| karma- vyavasthA kisI kA pakSapAta nahIM karatI hai| kintu yaha karma - vyavasthA itanI uttama hai ki jo prANI satya samajha ko apanAte haiM unakI saMyamita kAmanAeM sAmAnyatayA pUrNa hotI haiN| kabhI aisA laga sakatA hai ki jIvana kI gAr3I acchI nahIM cala rahI hai kintu aisI sthiti bhI prakRti kI karma vyavasthA ke antargata jJAnI ke lie zubha siddha hotI hai| tribhuja ke tInoM binduoM kA mahatva hai| bindu 'a' meM varNita lAbha - hAni se pare AtmA kI samajha na ho to bindu 'ba' meM varNita harSa - AMsU meM samabhAva nahIM A sakatA hai| bindu 'ba' meM varNita vastu vyavasthA evaM karma siddhAMta kI samajha na ho to bindu 'sa' meM varNita zarIra kI evaM mana kI kriyAeM saMyamita nahIM ho jAtI hai| bindu 'sa' kI samajha ke AdhAra para mana va zarIra svaccha na hoM to bindu 'a' kI AtmA kI gaharI samajha Thahara nahIM pAtI hai| arhat vacana, 15 (3), 2003 37
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnI ko bhautika lAbha jJAnI ko saMsArika upalabdhiyoM ke sandarbha meM AcAryoM ke sthAna - sthAna para aise kathana haiM ki aise bhedajJAnI ke puNyodaya se kaThina kArya bhI sulabha ho jAte haiN| dhana, saMpatti, vijaya, vaibhava, yaza, mahArAjA, mahendra jaisI UMcI padaviyA~ bhI sulabha hotI haiN| 16 prathamAnuyoga ke sabhI graMtha isa tathya ke sAkSI haiN| Adhunika vidvAnoM meM dIpaka copar3A yaha dAvA karate haiM ki jise phala prApti kI Asakti nahIM hai va jo apane ko evaM anya prANiyoM ko bigAr3a - sudhAra rahita avinAzI AtmA kI taraha dekhate haiM unakI manokAmanAoM kI pUrti bahuta saralatA se hotI rahatI hai - isa tathya ko vistAra se unhoMne The seven spiritual Laws of Success. pustaka meM samajhAyA hai| 17 AtmajJAnI ko Atmika lAbha ke sAtha - sAtha bhautika lAbha kyoM hote haiM? puNya kyoM baMdhatA hai? isa taraha ke maulika praznoM ke uttara denA usI taraha kaThina hai ki gurutvAkarSaNa kyoM hotA hai yA dhana vidyuta evaM RNa vidyuta ke bIca AkarSaNa kyoM hotA hai| phira bhI hama udAharaNoM se kucha marma nikAla sakate haiN| jaise koI vyakti eka paisA bhI kisI kA curAne kI bhAvanA na rakhe to usako koI apAra dhana saMbhAlane ke lie de sakatA hai| AtmajJAnI apanI AtmA ke atirikta eka kaNa ko bhI apanA nahIM mAnatA hai to prakRti kI vastu vyavasthA se aisI sthitiyAM banatI haiM ki vipula samRddhiyAM usake mAdhyama se bahatI haiN| jisako apanA sarvasva lUTate najara AtA hai ve dUsaroM kA sarvasva lUTanA cAhate haiM yA yena-kena-prakAreNa apanI rakSA karanA cAhate haiN| isake viparIta AtmajJAnI ko karma-siddhAMta meM vizvAsa hotA hai va sAMsArika saMyogoM meM lAbha - hAni najara nahIM Ane ke kAraNa pApa meM pravRtti kama hotI rahatI hai| isase AtmajJAnI kI UrjA kA kSaya kama hotA hai jisase acche vicAra hote haiM, acche nirNaya hote haiM, uttama svAsthya hotA hai, uttama mitra va rizte banate haiN| nirAzA na hone ke kAraNa jJAnI ko Alasya bhI kama hote haiN| ye sabhI ghaTaka evaM puNyodaya bhautika upalabdhiyoM ko AkRSTa karate haiN| eka anamola ratna isa lekha kA samApana AcArya kundakunda ke eka anamola ratna dvArA karanA cAhatA huuN| yaha sUtra vAkya na kevala rogiyoM ke lie upayogI hai apitu Aja kI bhAgadaur3a meM zAmila sAMsArika prANiyoM kI kisI bhI taraha kI mana kI azAMti ko dUra karane ke lie parama amRta hai| jahAM anya nuskhe asaphala ho jAte haiM vahAM bhI yaha kArya karatA hai| eka ziSya ne AcArya se prazna kiyA ki azAMti kaise dUra ho to usake uttara meM AcArya kuMdakuMda ne samayasAra meM yaha kahA - maiM eka zuddha mamatvahIna rU jJAna darzana pUrNa hai| isameM rahUM sthita lIna isameM, zIghra ye saba kSaya kruuN|| 18 arthAt apane ko jJAna darzana se pUrNa arUpI zuddha AtmA samajhakara usameM lIna rahane se yAnI azAMti ke bhI jJAtA- dRSTA banate hue rahane se azAMti naSTa ho jAtI hai| yaha nuskhA kArya karatA hai isakA samarthana Adhunika manovaijJAnika bhI karate haiN| 19 pariziSTa 1 - hama vyApArI haiM, hama purUSa/strI haiM, hama kharIdadAra haiM, hama jaina haiM, hama manuSya haiM, hama AtmA haiN.....| hamAre itane paricaya ho gae haiM ki hama svayaM ulajha gaye haiN| hama hamArA asalI paricaya bhUla gae haiN| isa lekha meM hamAre asalI paricaya kI mahattA evaM 28 arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ khieNa payogitA varNita huI hai| pUrNatA kI dRSTi se hamAre samasta paricayoM ko vihaMgama dRSTi se samajhane hetu saMlagna cArTa meM Avazyaka jAnakArI saMgrahIta kI gaI hai| kRpayA saMlagna cArTa khie| sandarbha / TippaNI - 1. Wayne W. Dyer, 'There's a spiritual solution to Every Problem', (Harpercollins, New York, 2001) 2. Deepak Chopra, 'How to know God', (Harmony Books, New York, 2000) 3. Caroline Myss, 'Anatomy of the Spirit', (Three Rivers Press, New York, 1996) 4. Louise L. Hay, 'You can Heal your Life', (Hay House, Santa Monica, USA) 5. Gary Zukav, 'The Seat of the Soul', (Fireside, New York, 1989) 6. Richard Carlson, 'Don't sweat the samll stuff", (Hyperion, New York, 1997) 7. Wayne W. Dyer, 'Your Sacred self : making the Decision to be Free', (Harper Paperbacks, New York, 1995) Page 269 8. yaha saMkSipta bhAvAnuvAda hai| mUlapatra hetu dekheM sandarbha kraM. 1, pR. 26 9. sandarbha kra 5, pR. 197 10. vahI, pR. 195 11. AcArya amRtacandra, samayasAra kalaza kra. 131 "bhedavijJAnata: siddhA: siddhA ye kitta kecn| asyaivAbhAvato baddhA baddhA ye kila kecn||" 12. AcArya amRtacandra, AcArya kundakunda dvArA racita pravacanasAra gAthA kra. 160 kA saMskRta anuvAda 13. samayasAra, gAthA 299 14. vahI, gAthA 181 15. samayasAra kalaza, kra. 185 16. AcArya samantabhadra, ratnakaraNDa zrAvakAcAra, zloka kra. 1-36 se 1- 40 17. Deepak Chopra, 'The seven spiritual Laws of success, A practical Guide to the ___ fulfillment of your Dreams' (Amber-Allen, San Rafael, CA, USA; 1994) 18. samayasAra, gAthA 73. 19. sandarbha kraM. 7 ke pR. 136 para nimnAMkita paMktiyAM dRSTavya haiM : First you want to watch your thoughts. Then you want to watch yourself watching your thoughts. Here is the door to the inner space where, free from all thoughts, you experience the bliss and the freedom that transport you directly to your higher self. isI krama meM vena DAyara likhate haiM - The simple exercise of watching your mind manufacturing its thoughts will eventually cause unwanted, unnecessary, erroneous thoughts to dissolve. prApta - 20.12.02 arhat vacana, 15 (3), 2003 39
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ citra kramAMka 1 - sAmAnya AtmajJAnI kI samajha maiM ananta sukha va zakti kA bhaNDAra, avinAzI AtmA huuN| merI AtmA sadaiva pUrNa hai| isameM na to kucha milAnA sambhava hai aura nahI| kucha ghttaanaa| sabhI AtmAe~ bigAr3a-sudhAra se pare haiN| saSTi meM sabhI kucha niyamoM ke anusAra hI hotA hai| karma-siddhAnta kisI kA pakSapAta nahIM karatA hai| kintu jo prANI satya samajha ko apanAte haiM unakI manokAmanA, sAmAnyatayA pUrNa hotI haiN| pratyeka cAha kA pUrNa honA Avazyaka nahIM hai| cAha pUrti kI sthiti meM kabhI mana meM prasannatA yA hoThoM para muskAna ho, va cAha-pUrti na hone kI sthiti meM kabhI mana meM aprasannatA yA A~khoM meM A~sU A sakate haiM kintu hara sthiti meM / maiM to AtmA hU~ isa taraha kI / prasannatA yA aprasannatA kA mAtra jJAtA- dRSTA huuN| mana eva zarIra kI AvazyakatA, va kaammaaeN| anuzAsita va saMyamita rahate hue pUrNa hotI| rheN| mana kI zakti kA upAya cAha kama karake AtmadRSTi karane meM hai| cAha kama karane meM sustI bhI ucita nahIM, utAvalApana bhI ucita nhiiN| paropakAra, satsaMga, adhyayana, yathAyogya mela-milApa, ucita bhojana, ucita vANI, dhyAna Adi isa sandarbha meM mahatvapUrNa 40 arhat vacana, 15 (3). 2003
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ hamArA paricaya (prazna eka, uttara aneka ) jaba anya dvArA hamase yaha pUchA jAye 'Apa kauna haiM ? ', taba uttara nimnAMkita prakAra ke hoMge ( vyAvahArika paricaya) manuSya, bhAratIya, amarIkI, putra, mitra, khilAr3I, vyApArI, vidvAna, sAdhu, sundara, dhanavAna (ucita vizeSaNoM evaM saMbaMdhoM sahita ukta padaviyA~) isakI upayogitA kyA hai ? loka vyavahAra isa prakAra ke uttara se hI calatA hai| sAvadhAnI 1. AvazyakatAnusAra paryApta evaM sahI paricaya kI samajha se vyakti kI prAmANikatA banatI hai| 2. duniyA ke sAmane hama kaI rUpoM meM hote haiM kintu vibhinna rUpoM meM rahate bhI hamAre asalI hue yA sthAyI paricaya ko nahIM bhUlanA caahiye| arhat vacana, 15 (3), 2003 jaba yaha prazna hama svayaM hI svayaM se pUcheM taba uttara do prakAra ke hoNge| ( badalane vAlA paricaya ) abhimAnI, lAlacI, krodhI, du:khI, prasanna, tanAvagrasta, rAgI, dveSI. isakI upayogitA kyA hai ? isa paricaya se hameM jJAta ho sakatA hai ki hamArI AtmA kA vikAsa kitanA huA hai| yadi tanAvagrasta evaM duHkhI haiM to isakA artha yaha huA ki AtmA kA vikAsa alpa huA hai| sthAyI paricaya ko na samajhane ke kAraNa badalate hue paricaya ko hI apanA sthAyI paricaya mAna lenA duHkha evaM tanAvoM kA kAraNa banatA hai| sAvadhAnI hama svayaM hamAre sAmane bhI vibhinna rUpoM meM badalate hue Ate haiN| kintu ina sabhI vibhinna rUpoM meM rahate hue bhI hamAre asalI yA sthAyI paricaya ko nahIM bhUlanA caahiye| badalate hue rUpoM ko sthAyI mAnane kI bhUla bhI nahIM honA cAhiye / * (sthAyI paricaya) sadaiva eka jaisA hU~, jJAna evaM cetanA lakSaNa vAlA huuN| samasta vikAroM va vAsanAoM se pare huuN| samasta anya padArthoM se pRthaka huuN| isakI upayogitA kyA hai ? yaha zAzvata vAstavikatA hai jisakI svIkRti evaM samajha meM sukha evaM asvIkRti meM duHkha hai| isa sukha yA Ananda kI prApti hetaMca indriyoM kI 'AvazyakatA nahIM hotI hai| sAvadhAnI jisa prakAra nivAsa sthAna kA sthAyI patA batAne hetu makAna * kA raMga batAnA Avazyaka nahIM hotA hai, raMga kA ullekha gauNa kiyA jAtA hai, isakA artha yaha nahIM hotA ki makAna raMgahIna hai| isI prakAra AtmA ke sthAyI paricaya ke AdhAra para apane ko samajhane hetu badalate hue paricaya yA laukika paricaya ko gauNa karane kI AvazyakatA hai, nakArane kI AvazyakatA nahIM hai| 41
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ General Instructions and Informations for Contributors 1. Arhat Vacana publishes original papers, reviews of books & essays, summaries of Disertations and Ph.D. Thesis, reports of Meetings/Symposiums/Seminars/Confere nces, Interviews etc. 2. Papers are published on the understanding that they have been neither published earlier and nor have been offered to any journal for publication. 3. The manuscript (in duplicate) should be sent to the following address - Dr. Anupam Jain Editor-Arhat Vacana D-14, Sudamanagar, INDORE -452 009 4. The manuscript must be typed on one side of the durable white paper, in double spacing and with wide margin. The title page should contain the title of the paper, name and full address of the author. 5. The author must provide a short abstract in duplicate, not exceeding 250 words, summarising and highlighting the principal findings covered in the paper. 6. Foot-notes should be indicated by superior number running sequentially through the text. All references should be given at the end of the text. The following guidelines should be strictly followed .. (0) References to books should include author's full name, complete and unabbreviated title of the book (underlined to indicate italics), volume, edition (if necessary), publisher's name, place of publication. year of publication and page number cited. For example - Jain, Laxmi Chandra, Exact Sciences from Jaina Sources, Basic Mathematics, Vol.-1, Rajasthan Prakrit Bharati Sansthan, Jaipur, 1982, pp. XVI + 6. (0) References to articles in periodicals should mention author's name, title of the article, title of the periodical, underlined volume, issue number (if required). page number and year. For example - Gupta, R.C., Mahaviracarya on the Perimeter and Area of Elipse, The Mathematics Education, 8(B), PP. 17-20, 1974. (iii) In case of similar citations, full reference should be given in the first citation. In the succeeding citation abbreviated version of the title and author's name may be used. For example - Jain, Exact Sciences, PP. 45 etc. 7. Line sketches should be made with black ink on white board of tracing paper. Photographic prints should be glossy with strong contrast. 8. Acknowledgements, if there be, are to be placed at the end of the paper, just before reference. 9. Only ten copies of the reprints will be given free of charge to those authors, who subscribe. Additional copies, on payment, may be ordered as soon as it is accepted for publication. 10. Devanagari words, if written in Roman Script, should be underlined and transliteration system should be adopted. 42 Arhat Vacana, 15(3), 2003
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ arha kundakunda jJAnapITha, indaura varSa 15, aMka 3, 2003, 43-47 aNDAhAra : dharmagrantha aura vijJAna # jagadIzaprasAda * evaM raMjanA sUrI * ** sArAMza vaijJAnika dRSTi se aNDAhAra ke duSprabhAvoM kI vivecanA ke uparAnta yaha pratipAdita kiyA gayA hai ki aNDAhAra ko zAkAhAra batAnA mahaja eka duSpracAra hai| Alekha meM vibhinna dharmoM meM aNDAhAra ke niSedha ke pramANa bhI prastuta kiye gaye haiN| sampAdaka aNDA mAMsAhAra ke samAna hAnikAraka : DaoN. hega ne likhA hai ki yadyapi prayogazAlIya parIkSaNoM meM maiM aNDoM meM yUrika amla kI vidyamAnatA kA prekSaNa nahIM kara pAyA hU~ tathApi maiMne pAyA hai ki aNDoM ko bhojana meM sammilita karane se zarIra (rakta) meM yUrika amla kI mAtrA bar3ha jAtI hai| isase yUrika amla sambandhI aneka roga utpanna ho jAte haiN| ataH maiMne (DaoN. hega) apane bhojana meM se mAMsa-madirA mIna ke sAtha aNDoM ko bhI haTA diyA hai| isase maiM svastha rahatA hU~ / " aNDoM kI anupayogitA kA vaijJAnika kAraNa : sAndra proTInoM kA zarIra ke liye koI mahatva nahIM hai| aNDoM meM elbumina nAmaka proTIna bahuta adhika mAtrA meM hotA hai| jala ko yadi chor3a deM to yaha lagabhaga zata pratizata proTIna pradAna karatA hai| yaha eka vaijJAnika tathya hai ki pratyeka vyakti ke zarIra meM nAiTrojana kI eka nizcita sAmyAvasthA hotI hai, jisako badalA nahIM jA sakatA, jaba taka ki mAnava zarIra kI mazIna kI kAryakSamatA na badala dI jaaye| adhika nAiTrojana yukta yaugika proTInayukta aNDA lene kA pariNAma yaha hotA hai ki jaba taka aNDe kI sArI proTIna zarIra meM paca pAtI hai, usase pUrva hI usakA sar3anA Arambha ho jAtA hai, jisase zarIra meM viSaile padArthoM kI utpatti hotI hai| prArambha meM aNDA lene ke bAda vyakti ko kucha acchA sA lagatA hai, kyoMki sAndra elbumina zarIra ke nAiTrojana sAmya ko kucha sImA taka badalane kA prayatna karatA hai| kyoMki sAmya ko adhika sImA taka badalA nahIM jA sakatA, ataH dhIre- dhIre sukhada anubhUti tirohita hotI jAtI hai aura anta meM vyakti usa avasthA meM pahu~ca jAtA hai jo pUrva kI tulanA meM koI acchI avasthA nahIM hotI hai / 2 isIliye hRdayaroga vizeSajJa, nobela puraskAra prApta vaijJAnika DaoN. mAikala aisa brAuna evaM DaoN. jojepha aila golDsTAina kA parAmarza hai ki hRdayaroga se bacane ke liye mAMsa tathA aNDe kA sevana na kreN| unakA kathana hai ki amerikA meM pacAsa pratizata mauteM kevala hRdayaroga ke kAraNa hotI haiN| unake anusAra, aba taka varSoM se calI A rahI yaha dhAraNA ki baccoM ko aNDA dene se unheM koI hAni nahIM hotI, viparIta nikalI hai| bhale hI bacce Upara se hRSTa-puSTa dikhAI deM, kintu andara se ve hRdayaroga se grasta ho jAte haiN| 3 aNDA rakta meM rispeTaroM ko kama karatA hai : * 115, kRSNapurI, meraTha - 250002 (u.pra.) ** zodha chAtrA, rasAyana vibhAga, meraTha kaoNleja, meraTha (u.pra.) Adhunika bhautika vijJAna kI navIna khoja ke anusAra, rakta meM pAyA jAne vAlA padArtha lo DensiTI lipoproTIna (LDL) hai jo kolesTorela ko apane sAtha pravAhita karatA hai / zarIra meM yakRta tathA anya bhAgoM ke seloM meM eka padArtha hai jisako rispeTara kahate haiM, jo ela. DI. ela. tathA kolesTerola ko rakta meM vilIna karatA hai, jisake phalasvarUpa rakta pravAha meM koI bAdhA nahIM aatii| uparyukta ina vaijJAnika tathyoM ke anusAra, jo vyakti mAMsa -
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ yA aNDe khAte haiM, unake zarIra meM rispeTaroM kI saMkhyA meM kamI ho jAtI hai| isakI kamI se rakta ke andara kolesTerola kI mAtrA adhika ho jAtI hai, jisase yaha raktavAhiniyoM meM jamanA Arambha ho jAtA hai aura hRdayaroga Arambha ho jAtA hai| 4 aNDoM se carma roga : kolesTerola aNDoM meM sabase adhika mAtrA meM pAyA jAtA hai, jisake phalasvarUpa carmaroga bhI ho jAte haiN| aNDoM se kucha vyaktiyoM ko elarjI bhI hotI hai| kucha dina pUrva 'iNDiyana kAunsila oNpha egrIkalcara risarca' dvArA kiye gaye sarvekSaNa se patA calA hai ki phala, sabjiyA~, aNDe tathA mAMsa meM DIDITI ke aMza pAye gaye haiN| aNDoM meM DIDITI kA aMza adhika mAtrA meM hotA hai, kyoMki paoNlTrI phArmiMga meM murgiyoM ko mahAmArI se bacAne ke liye DIDITI Adi davAIyoM kA dhar3alle se prayoga hotA hai| phalasvarUpa, aNDe khAne vAle vyakti ke peTa meM ina davAIyoM ke aMza A jAte haiN| ina davAIyoM ke bhayaMkara pariNAma ho sakate haiN| aNDe duSpAcya haiM : aba taka aNDoM ko supAcya samajhA jAtA thA, kyoMki inake prayoga pazuoM para kiye gaye the| kucha vaijJAnikoM ne jaba inakA prayoga manuSyoM para kiyA taba pAyA gayA ki apaDe supAcya nahIM hote, ye duSpAcya hote haiN| aNDe ATha DigrI selsiyasa se Upara ke tApa para kharAba hone Arambha ho jAte haiN| inako kharAba hone se bacAkara rakhane ke liye bhArata meM itanA nIcA tApa rakhanA kaThina hai| videzoM meM bhI Ajakala aNDe na khAne kA parAmarza diyA jA rahA hai| aNDoM kA proTIna zAka proTIna se mahaMgA : aNDA, gehU~, dAla, soyAbIna se prApta hone vAle eka grAma proTIna kA mUlya kramazaH 14, 43 va 2 paise tathA sau kailorI para vyaya kramaza: 10 9 8 va 5 paise haiN| isase spaSTa hai ki aNDoM kI apekSA dAloM aura anAja se bahuta kama vyaya meM ( sastA ) proTIna aura UrjA prApta hotI hai / " * aNDoM se AMtar3iyoM meM sar3Ana : aNDoM meM zaktidAyaka tatva zarkarA tathA viTAmina sI bilkula nahIM hote aura kelsiyama tathA bI kAmpaleksa viTAmina bhI nagaNya mAtrA meM hote haiN| ina tatvoM kI kamI ke kAraNa tathA viSaile tatvoM se yukta hone ke kAraNa aNDe AMtar3iyoM meM sar3Ana (Putrafaction) utpanna kara kaI rogoM ko bar3hAne meM sahAyaka hote haiN| isake atirikta dUdha kI tulanA meM aNDe AsAnI se nahIM pacate haiN| 7 aNDoM se aneka roga : Aja vijJAna yaha siddha kara cukA hai ki mAMsa kI bhAMti aNDA manuSya ke zarIra ke anukUla nahIM hai, kyoMki inase zarIra meM aneka bhayaMkara roga utpanna hote haiN| aNDe khAne se rakta meM kolesTerola kI mAtrA bahuta bar3ha jAtI hai, jisase pittAzaya meM patharI (stone) ho jAtI hai| isase dila kA daurA par3ane lagatA hai| inake sevana se tvacA kaThora ho jAtI hai| inase rakta azuddha ho jAtA hai| zarIra meM yaha uttejanA bar3hAtA hai| inase sAtvika buddhi naSTa ho jAtI hai| inake sevana se zarIra meM se durgandha Ane lagatI hai| inase rakta dAba (Blood Pressure) bar3a jAtA hai| inase gurdoM ke aneka roga ho jAte haiN| inase kainsara (Colon Cancer) ho jAtA hai| inase dA~ta zIghra rogagrasta ho jAte haiN| inase pAcanakriyA vikRta ho jAtI hai| inase zvAsa kI gati va hRdaya kI dhar3akana bar3ha jAtI hai| inase mastiSka meM azAnti arhat vacana, 15 (3), 2003 44
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ bar3ha jAtI hai| inase atinidrA kA roga ho jAtA hai aura zarIra thakA-thakA sA rahatA hai| inase manuSya nirdayI tathA hiMsaka bana jAtA hai| mAMsa kI bhA~ti, aNDoM se zarIra meM anapekSita mauna-vicAra utpanna hote haiM aura mana meM vikSepa aura krodha kA AvirbhAva hotA hai| zAkAhArI aNDe - eka mithyA bhrama jina aNDoM se bacce nahIM nikalate, unheM paoNlTrI phArmiMga vAle zAkAhArI aNDe (Vegetarian Eggs) kahakara samAja meM eka mithyA bhrama paidA karate haiN| aNDe kabhI kisI per3a para nahIM lagate. ata: ve zAkAhArI nahIM ho skte| tathAkathita zAkAhArI aNDe kyA haiM? kisI prANI ke deha meM cAra prakAra ke padArtha banate haiM - (a) ve jo usake zarIra kA vAstavika aMga haiN| ve jo mala ke rUpa meM aura vibhinna mArgoM se mala-mUtra ke rUpa meM nikalate haiN| (i) ve jo zarIra meM rasolI (Tumour) Adi roga banane kA kAraNa banate haiN| ve jo mAtA ke zarIra meM santAna kA zarIra nirmANa karate haiM jaise garbha kA annddaa| nirjIva aNDA pahalI koTi meM isaliye nahIM A sakatA, kyoMki nirjIva hone se tathA pitA se utpanna na hone ke kAraNa santAna kA zarIra nahIM hai| aba, yA to vaha murgI ke zarIra kA mala hai yA roga kA aMza hai| vastuta: jise eka zAkAhArI aNDA kahate haiM vaha to murgI kA rajaHsrAva hotA hai, jo gandagI se lipta hotA hai| sAdhAraNa vyakti zAkAhArI aura azAkAhArI aNDe meM pahacAna nahIM kara sktaa| tathAkathita zAkAhArI aNDoM ke sevana se bhI ve sabhI hAniyA~ haiM jo anya aNDoM ke sevana se hotI hai| __ aNDA aura vibhinna dharma vaidika dharma zrImadbhagavadgItA meM bhojana kI tIna zreNiyA~ batAI gaI haiN| a) sAtvika bhojana - phala, sabjI, anAja, dAleM, meve, dUdha- makkhana Adi jo Ayu, duddhi, bala bar3hAte haiM aura sukha - zAnti, dayAbhAva, ahiMsA va ekarasatA pradAna karate haiM aura hara prakAra kI azuddhiyoM se zarIra, dila va mastiSka ko bacAte haiN| (A) rAjasika bhojana - isameM garma, tIkhe, kar3ave, khaTTe, mirca-masAle Adi jalana utpanna karane vAle tathA rUkhe padArtha sammilita haiN| isa prakAra kA bhojana uttejaka hotA hai aura dU:kha, roga va cintA utpanna karane vAlA hotA hai| (sa) tAmasika bhojana - jaise bAsI, rasahIna, arddhapake, durgaMdha vAle, sar3e, apavitra, nazIle padArtha, mAMsa-aNDe Adi jo manuSya ko kusaMskAroM kI ora le jAne vAle, buddhi bhraSTa karane vAle, roga va Alasya Adi durguNa dene vAle hote haiN| bhAratIya RSi - muni - kapila, vyAsa, pANini, pataMjali, zaMkarAcArya, AryabhaTa, mahAvIra svAmI, mahAtmA buddha, guru nAnakadeva, mahAtmA gAMdhI Adi sabhI zAkAhArI the aura sabhI ne aNDA, mAMsa, madirA kA virodha kiyA hai kyoMki zuddha buddhi aura AdhyAtmikatA aNDA-mAMsa AhAra se sambhava nahIM hai| ' atharvaveda meM mAMsa khAne va garbha (aNDoM meM palane vAle bhAvI pakSI) ko naSTa karane kI manAhI kI gaI hai| 'arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ islAma dharma islAma ke sabhI sUphI- santoM ne neka jIvana, dayA, garIbI va sAdA bhojana tathA aNDA - mAMsa na khAne para jora diyA hai| zekha, ismAila, khvAjA moinuddIna ciztI, hajarata nijAmuddIna auliyA, bU alI kalandara, zAha inAyata, mIra dAda, zAha abdula karIma Adi sUphI santoM kA mArga nekarahamI, AtmasaMyama, zAkAhArI bhojana va sabake prati prema kA thaa| unakA kathana hai ki :- 'tA bayAbI dara bahizte adan jA zaphphate banubhAe ba khalke khudA' arthAt agara tU sadA ke liye svarga meM nivAsa pAnA cAhatA hai to khudA kI sRSTi ke sAtha dayA va hamadardI kA bartAva kr| IrAna ke dArzanika alagajAlI kA kathana hai ki roTI ke Tukar3oM ke atirikta hama jo kucha bhI khAte haiM vaha kevala hamArI vAsanAoM kI pUrti ke liye hotA hai| laMdana kI masjida ke zAkAhArI imAma ala hAphija bazIra ahamada maserI ne apanI pustaka Islamic Concerm about Animals' ke pRSTha 18 para hajarata muhammada sAhaba kA kathana isa prakAra doharAyA hai - 'yadi koI insAna kisI begunAha cir3iyA taka ko bhI mAratA hai to use khudA ko isakA javAba denA par3egA aura jo kisI parindA (pakSI) para dayAkara usakI jAna bakhzatA hai to allAha usa para kayAmata ke dina rahama kregaa|'11 IsAI dharma IsAmasIha ko Atmika jJAna jaoNna di baipTisTa se prApta huA thA jo aNDe - mAMsa ke ghora virodhI the| IsAmasIha kI zikSA ke do pramukha siddhAnta hai - jIva hatyA nahIM karoge (Thou shall not kill) tathA apane par3osI se pyAra karo (Love thy neighbour)| inase aNDA-mAMsAhAra kA niSedha ho jAtA hai|12 jaina dharma ahiMsA jaina dharma kA sabase mukhya siddhAnta hai| jaina granthoM meM hiMsA ke 108 bheda kiye gaye haiN| bhAva hiMsA, dravya hiMsA, svayaM hiMsA karanA, dUsare ke dvArA hiMsA karavAnA athavA sahamati prakaTa karake hiMsA karAnA Adi sabhI varjita haiN| hiMsA ke viSaya meM socanA taka pApa mAnA hai| hiMsA mana, vacana va karma dvArA kI jAtI hai| ata: kisI ko aise zabda kahanA jo usako pIr3ita kare, vaha bhI hiMsA mAnI gaI hai| aise. dharma meM jahA~ jAnavaroM ko bAMdhanA, duHkha pahu~cAnA, mAranA - pITanA va unapara adhika bhAra lAdanA taka pApa mAnA jAtA hai, vahA~ aNDA - mAMsAhAra kA to prazna hI paidA nahIM hotaa|13 isI prakAra bauddha mata meM ahiMsA para bala dete hue aNDA - mAMsAhAra kI manAhI hai|14 AhAra kA uddezya ___ bhojana se manuSya kA uddezya mAtra udarapUrti yA svAdapUrti nahIM hai apitu svAsthya - prApti, niroga rahanA va mAnasika aura cAritrika vikAsa karanA bhI hai| AhAra kA hamAre svAsthya, AcAra, vicAra va vyavahAra se sIdhA sambandha hai| manuSya kI vibhinna prakAra ke bhojana ke prati rUci usake AcaraNa va caritra kI pahacAna karAtI hai| "jaisA khAye anna, vaisA bane mn'| ata: AhAra kA uddezya una padArthoM kA sevana karanA hai jo zArIrika, naitika, sAmAjika va AdhyAtmika unnati karane vAle, rogoM se bacAva karane vAle tathA sneha, prema, dayA, ahiMsA, zAnti Adi guNoM ko bar3hAvA dene vAlA ho|15 prAya: dekhane meM AtA hai ki duSkarma, balAtkAra, hatyA, nirdayatApUrNa kArya karane vAle vyakti sAdhAraNa sthiti meM aise duSkarma nahIM karate apitu ina kukarmoM ke karane se pahale sAdhAraNa visthe meM bhArata duSkarma nahIM balAtkAapitu jhana kurdanApaka karane se pahale 46 arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ ve zarAba, aNDA mAMsAhAra Adi kA sevana karate haiM tAki unakA viveka, mAnavIyatA va naitikatA naSTa ho jAye aura ve inheM ina kukarmoM ko karane se roke nhiiN| 16 DaoN. dhanaMjaya ke anusAra adhika samaya taka raheM to unake uSNakaTibaMdhIya deza hai yahA~ kA bAjAra meM lAkara becane taka prAyaH aNDe bhItara hI bhItara sar3a jAte haiM aura rogoM kI utpatti kA kAraNa banate haiN| jarmanI ke pro. egnabarga kA niSkarSa hai 'aNDA 51- 83% kafa paidA karatA hai| vaha zarIra ke poSaka tatvoM ko asaMtulita kara detA hai| 7 amarIkA ke DaoN. i. bI. emArI tathA iMglaiNDa ke DaoN. pustaka 'poSaNa kA navInatama jJAna aura rogiyoM kI prakRti aNDA manuSya ke liye viSa hai| 18 iMglaiNDa ke DaoN. Ara. je. viliyama kA niSkarSa hai sambhava hai aNDA khAne vAle Arambha meM adhika custI kA anubhava kareM, kintu bAda meM unheM hRdayaroga, aikjImA, lakavA jaise bhayAnaka rogoM kA zikAra honA par3atA hai| " bhAratIya cikitsaka DaoN. yogezakumAra aror3A ke anusAra aNDoM meM DIDITI nAmaka viSa pAyA gayA hai jisase purAnI kabja, AMtoM kA kainsara, gaThiyA, bavAsIra evaM alsara Adi roga utpanna hote haiN| aNDe 40deg seMTigreDa se adhika tApa para 12 ghaMTe se bhItara sar3ane kI kriyA Arambha ho jAtI hai| bhArata eka tApamAna 30deg se 40deg taka rahatA hai| paoNlTrI phArma se 24 se 28 ghaMTe taka kA samaya lagatA hai| prAyaH adhikAMza sandarbha 1. DaoN. jagadIza prasAda, arhatu vacana, 14 (4) akTUbara disambara 2002, pR. 45. 2. DaoN. e. hega, yUrika esiDa aija e phaikTara ina di koz2ezana oNpha DijIja, paMcama saskaraNa, 1990, je. eNDa e. carcila, landana / 3. dayAnanda sandeza (mAsika), mArca 1987 ArSa sAhitya pracAra TrasTa, dillI / 4. vahI 5. dekheM sandarbha - 2 prApta - 6. kalyANa (mAsika), mArca 1987, gItA presa, gorakhapura (u.pra.) / 7. naI vaijJAnika khoja, sampA. kevalacanda jaina, 1980-81, navajIvana dayAmaMDala, dillI / 8. Izvara upAsanA- kyoM aura kaise?, DaoN. vedaprakAza, 1999, pR. 190, vaidika prakAzana, meraTha / 9. pavamAna (mAsika) deharAdUna, mArca 1997, pR. 79 81. 10. atharvaveda, 8/6/23, TIkA, kSemakaraNa trivedI, dayAnanda saMsthAna, naI dillI, 1974 saMskaraNa. 11. dekheM sandarbha 9 12. vahI 13. vahI 22.02.03 14. vahI 15. pavamAna (mAsika), deharAdUna, disambara, 1999, pR. 343. 16. vahI, maI 1997, pR. 159. 17. zAkAhAra eka jIvana paddhati, sampA. - DaoN. nIlama jaina, 1997 saMskaraNa, prAcya zramaNa bhAratI, mujaphpharanagara (u.pra.) 18. jIvana kI AvazyakatA zAkAhAra yA mAMsAhAra ?, sampA. - zrI hemacanda jaina evaM zrI narendrakumAra jaina, 1996 saMskaraNa, zrI vardhamAna jaina sevaka maNDala, kailAza nagara, dillI. 19. vahI + - arhat vacana, 15 (3), 2003 inhoM ne apanI vizvavikhyAta meM sApha sApha mAnA hai ki - 47
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnodaya itihAsa puraskAra zrImatI zAMtidevI ratanalAlajI bobarA kI smRti meM zrI sUrajamalajI bobarA, indaura dvArA sthApita jJAnodaya phAuNDezana ke saujanya se kundakunda jJAnapITha, indaura ke mAdhyama se jJAnodaya puraskAra kI sthApanA 1998 meM kI gaI hai| yaha sarvavidita tathya hai ki darzana evaM sAhitya kI apekSA itihAsa evaM purAtattva ke kSetra meM maulika zodha kI mAtrA alpa rahatI hai| phalata: yaha puraskAra jaina itihAsa ke kSetra meM maulika zodha ko samarpita kiyA gayA hai| isake antargata puraskAra rAzi meM vRddhi karate hue varSa 2000 se prativarSa jaina itihAsa ke kSetra meM sarvazreSTha zodha patra / pustaka prastuta karane vAle vidvAn ko rupaye 11000/- kI nagada rAzi, zAla evaM zrIphala se sammAnita kiyA jaayegaa| varSa 1998 kA puraskAra rAmakathA saMgrahAlaya, phaijAbAda ke pUrva nidezaka DaoN. zailendra rastogI ko unakI kRti "jaina dharma kalA prANa RSabhadeva aura unake abhilekhIya sAkSya' para 29.3.2000 ko samarpita kiyA gyaa| isa kRti kA jJAnodaya phAuNDezana ke Arthika sahayoga se kundakunda jJAnapITha, indaura dvArA prakAzana kiyA jA rahA hai| . varSa 1999 kA puraskAra pro. hampA nAgarAjaiyyA (Prof. Hampa Nagarajaiyah) ko unakI kati 'A History of the Rastrakutas of Malkhed and Jainism para pradAna kiyA gyaa| varSa 2000 kA puraskAra DaoN. abhayaprakAza jaina (gvAliyara) ko unakI kRti "jaina stUpa paramparA' para evaM 2001 kA puraskAra zrI sadAnanda agravAla (meNDA- ur3IsA) ko unakI kRti 'khAravela' para 3 maI 2003 ko samarpita kiyA gyaa| varSa 2002 se cayana kI prakriyA meM parivartana kiyA jA rahA hai| aba koI bhI vyakti puraskAra hetu kisI lekha yA pustaka ke lekhaka ke nAma kA prastAva sAmagrI sahita preSita kara sakatA hai| cayanita kRti ke lekhaka ko aba ru. 11000/- kI rAzi, zAla, zrIphala evaM prazasti pradAna kI jaayegii| sAtha hI cayanita kRti ke prastAvaka ko bhI ru. 1000/- kI rAzi se sammAnita kiyA jaayegaa| varSa 2002 evaM 2003 ke puraskAra hetu prastAva sAde kAgaja para evaM sambaddha kRti/Alekha ke lekhaka tathA prastAvaka ke samparka ke pate, phona naM. sahita 30 sitambara 2003 taka mAnada saciva, kundakunda jJAnapITha, 584, mahAtmA gAMdhI mArga, tukogaMja, indaura - 452001 ke pate para prApta ho jAnA caahiye| . jaina vidyAoM ke adhyayana/anusaMdhAna meM ruci rakhane vAle sabhI vidvAnoM/samAjaseviyoM se Agraha hai ki ve vigata 5 varSoM meM prakAza meM Aye jaina itihAsa/purAtattva viSayaka maulika zodha kAryoM ke saMkalana, mUlyAMkana evaM sammAnita karane meM hameM apanA sahayoga pradAna kreN| devakumArasiMha kAsalIvAla DaoN. anupama jaina adhyakSa mAnada saciva kundakunda jJAnapITha, indaura 48 arhat vacana, 15 (3), 2003.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa-15. aMka-3, 2003, 49-52 arhat vacana kundakunda jJAnapITha, indaura NamokAra mahAmaMtra : eka vaijJAnika anucintana - ajitakumAra jaina* sArAMza NamokAra mahAmaMtra atyanta vaijJAnika hai evaM isa maMtra ke jApa se zarIra para sakArAtmaka prabhAva par3atA hai| isa maMtra se zarIra meM saMcita UrjA divya zaktiyoM kI prakaTIkaraNa kA patha prazasta karatI hai evaM antatogatvA karmoM kI nirjarA meM sahAyaka hotI hai| __ - sampAdaka mana ke sAtha jina dhvaniyoM kA gharSaNa hone se divya jyoti prakaTa hotI hai una dhvaniyoM ke samudAya ko maMtra kahA jAtA hai, maMtra aura vijJAna donoM meM antara hai, kyoMki vijJAna kA prayoga jahA~ bhI kiyA jAtA hai, vahA~ phala eka hI hotA hai, parantu maMtra meM yaha bAta nahIM hai, usakI saphalatA sAdhaka aura sAdhya para nirbhara karatI hai| dhyAna ke asthira hone se maMtra asaphala ho jAtA hai| maMtra tabhI saphala hotA hai, jaba zraddhA, icchA aura dRr3ha saMkalpa ke sAtha ekAgratA - tInoM hI yathAvata kArya kreN| sarvAdhika kaThina hotA hai ekAgracitta kA honA, jo binA kisI mAdhyama ke nahIM aatii| NamokAra mahAmaMtra kA uccAraNa yadi vargoM ke mAdhyama se kiyA jAve to citta kI ekAgratA to baDhatI hI hai sAtha meM varNa rUpI "laiMsa' maMtra dhvani rUpI taraMgoM ko kendrIbhUta kara letI haiM, jisase mahAmaMtra ke uccAraNa se AtmA meM adhika UrjA kA saMcaya hotA hai| (jaise laiMsa ke mAdhyama se sUrya razmiyoM kA adhika se adhika kendrIyakaraNa hone se sUrya razmiyA~ adhika se adhika USNatA ko prApta ho jAtI hai evaM eka samaya aisA AtA hai jaba laiMsa ke nIce sthita kAgaja meM agni prajjavalita ho jAtI hai| saMcita UrjA ke prabhAva meM AtmA meM sthita divya zaktiyA~ adhika se adhika utpanna hotI haiM, anta meM aisI bhI eka paristhiti utpanna hotI hai, jisase tIvra dhyAna rUpI agni se samasta karma baMdhana eka - eka kara TUTa jAte haiN| sUrya razmiyA~ laiMsa - _ I//In agni -(((( / )))) NamokAra mahAmaMtra maMtra zAstra kI dRSTi se vizva ke samasta maMtroM meM alaukika hai| isakI mahAnatA ko ve hI samajhate haiM jinhoMne niSkAma bhAva se isakI ArAdhanA kara siddhi yA phala prApta kiyA hai| saMsAra kI aisI koI Rddhi-siddhi nahIM hai jo isa maMtra ke dvArA prApta na kI jA ske| maMtra kI mahattA ke sandarbha meM kahA gayA hai ki paMca namaskAra mahAmaMtra saba pApoM kA nAza karane vAlA aura saba maMgaloM meM pahalA maMgala hai| eso paMca NamokkAro svvpaavppnnaasnno| maMgalANaM ca savvesiM par3hamaM havaI mNglN|| * prAdhyApaka - rasAyanazAstra, esa.esa.ela. jaina mahAvidyAlaya, vidizA-464001 (ma.pra.)
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ NamokAra maMtra kA uccAraNa tathA dhyAna varNoM ke mAdhyama se karane para lakSya kI dRr3hatA hotI hai tathA mana ekAgra hotA hai jisase karmoM kI aparimeya gunA nirjarA hotI hai| vAstu zAstra ke 'mAnasAra' nAmaka grantha meM paMca parameSThiyoM ko kramazaH nimna pA~ca varNoM dvArA nirUpita kiyA gayA hai sphaTikazveta raktaM ca pIta zyAma - nibhaM tathA / etatpajvaparameSThI pajyavarNa yathAkramama // ' varNa arthAt sphaTika ke samAna zveta varNa, lAla varNa, pIta varNa, harA varNa evaM nIlA ye pA~ca varNa kramaza: paMca parameSThI ke sUcaka haiN| inameM zveta varNa arihaMta parameSThI kA sUcaka hai| sphaTika nirmalatA kI pratIka hotI hai to arihaMta bhI cAra ghAtiyA karmoM kA kSaya karake nirbala svarUpa meM sthita haiN| lAla raMga puruSArtha kA pratIka hai to siddha parameSThI ne parama puruSArtha se mokSa kI siddhi kI hai| ataH unheM lAla varNa se saMsUcita kiyA gayA hai| pIta varNa vAtsalya ko darzAtA hai to 'AcArya' parameSThI saMgha ko vAtsalya bhAva se anuzAsita kara sanmArga meM maryAdita rakhate haiM ataH unheM pIta varNa se saMketita kiyA gayA hai| harA raMga samRddhi kA dyotaka hai| 'upAdhyAya' parameSThI saMgha ko jJAna dekara samRddhi karate haiM ataH harA raMga unakA saTIka paricAyaka hai gaharA nIlA raMga athavA kAlA raMga sAdhu parameSThI ke usa vairAgya kA dyotaka hai jisa para koI raMga nahIM car3ha sakatA / isI kAraNa se sUradAsajI ne likhA hai sUradAsa kI kAlI kAmari car3he na dUjo raMga / kucha vicAraka ina pA~ca varNoM ko kramaza: ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha kA pratIka bhI mAnate haiN| isI kAraNa se pA~coM varNoM kI samAnupAtika paTTiyoM se jaina mahAdhvaja nirmita kiyA gayA hai| 1. 'zyAma' pada Ajakala sA~vale yA halke hai, kintu mUlataH yaha harita varNa kA hI zasyazyAmalA kahA jAtA hai| 50 2. 'nimaM' zabda ko nama yA AkAza kA samAnArthI mAnA gayA hai nirbha nabhaH tathA AkAza ke liye nIlAmbara zabda kA prayoga milatA hai| vastutaH rAtri meM jaise AkAza kA varNa gaharA nIlA hotA hai, vahI gaharA nIlA varNa yahA~ nirbha pada se abhiprerita hai| gaharA nIlA hone se rAtri meM AkAza kAlA pratIta hotA hai| saMbhavata: isIliye nibhaM pada ko kAle varNa kA sUcaka mAna liyA gayA hai, parantu Alekha meM nibhaM kA abhiprAya nIlA mAnA gayA hai / jaisA ki Adhunika vijJAna kI avadhAraNA hai ki dRzya prakAza sAta raMgoM ke yoga se nirmita hai evaM ina sAta raMgoM se prApta hone vAlI UrjA nimna krama meM hotI hai - - dRzya prakAza jo raMgahIna hotA hai ucca UrjA kSetra kAle varNa kA sUcaka rUr3hivasAta mAne jAnA lagA sUcaka hai| isIliye hariyAlI se yukta pRthvI ko prijma V. I. B. G. Y. O. R. bar3hatI huI UrjA V baiMganI 1 kApota B nIlA G harA Y pIlA 0 nAraMgI R lAla ja -nyUna UrjA kSetra arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAThakagaNa ThIka prakAra se samajha sakeM isa hetu yaha batalAnA bhI Avazyaka hai ki jaba koI vastu dRzya prakAza meM upasthita ina sAta raMgoM kA pUrNa parAvartana kara detI hai taba vaha vastu zveta (sphaTika) dikhalAI detI hai| parantu jaba ina sAta raMgoM kA vastu dvArA pUrNa avazoSaNa kara liyA jAtA hai taba vastu kAlI dikhAI detI hai| jaba hama dRzya prakAza meM upasthita vibhinna raMgoM ke mAdhyama se NamokAra mahAmaMtra kA uccAraNa karate haiM taba nIce citra meM darzAye anusAra UrjA kA saMcaya karate haiN| saMcita UrjA se AtmA meM sthita divya zaktiyA~ adhika se adhika utpanna hotI haiN| eka bindu aisA AtA hai jaba tIvra dhyAna rUpI agni (saMcita UrjA) se karma baMdhana tar3a - tar3a kara TUTanA prArambha kara dete haiN| vibhinna raMgoM ke mAdhyama se NamokAra mahAmaMtra ke uccAraNa se UrjA kA saMcaya alpa bhAva kI prAra nirvika UrjA nagaNya sphaTika (zveta) mAnata maMtra dhvani sarvAdhika Namo arihaMtANa saMcita UrjA sarva nIla varNa vani taraMgeM UrjA saMca UrjA sarvAdhika maMtra dhvani noloe savvasAhI Namo siddhANaM dhvani taraMgeM rakta varNa na saMcaya prArambha dhyAtA bar3hatI huI UrjA COLDIERNA hotI UrjA harita varNa maMtra dhvani trNgeN| Pepe Jelle Authentire HD pIta varNa maMcita UrjA meM belle citra meM darzAye anusAra jaba hama sApha svaccha sthAna para zuddha sApha hokara pUrNa manoyoga se Atmakendrita hokara zveta varNa ke mAdhara' se 'Namo arihaMtAgaM' kA uccAraNa karate haiM taba hamAre bhAva nirmala evaM nirvikalpa ho jAte haiN| isa bindu para hama apane Apako ekadama tarotAjA mahasUsa karate haiM evaM agale padoM ke uccAraNa dvArA prApta UrjA ko grahaNa karane hetu pUrNa rUpa se taiyAra ho cuke hote haiN| Age jaise hI rakta varNa ke mAdhyama se mahAmaMtra kA dUsarA pada 'Namo siddhANaM' kA uccAraNa kiyA jAtA hai taba maMtra dhvani taraMga jaise hI rakta varNa ke mAdhyama se hotI huI hamArI AtmA taka pahu~catI hai vaise hI AtmA arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM UrjA kA saMcAra prArambha ho jAtA hai tathA yaha UrjA mahAmaMtra ke tIsare pada 'Namo AyariyANaM' kA uccAraNa pIta varNa ke mAdhyama meM karane para aura adhika bar3ha jAtI hai| isI prakAra jaba mahAmaMtra ke cauthe pada 'Namo uvajjhAyANaM' kA uccAraNa harita varNa ke mAdhyama meM kiyA jAtA hai taba saMcita UrjA aura adhika ghanIbhUta ho jAtI hai| mahAmaMtra ke antima pada 'Namo loesavvasAhUNaM' kA uccAraNa nIla varNa yA kAle varNa ke mAdhyama meM karane para saMcita UrjA apane carama para hotI hai| isa prakAra saMcita UrjA kA upayoga hama AtmA sthita divya zaktiyoM ke prakaTa hone meM lagA dete haiM jisase nirantara karmabaMdha kaTate rahate haiN| uparyukta prakriyA ko puna: puna: doharAyA jAtA hai| adhika uttama hogA yadi pratyeka pada ko lagAtAra kama se kama nau bAra eka hI varNa para kendrita kara duharAyA jaaye| aisA karane meM NamokAra mahAmaMtra kI eka bAra meM nau jApa ho jAtI haiN| anta meM prazna utpanna hotA hai ki kyA NamokAra mahAmaMtra kA uccAraNa bagaira mAdhyama ke karanA kAragara nahIM hogA? uttara - nizcita hogA, parantu taba, jaba mahAmaMtra kA jApa pUrI ekAgratA se kiyA gayA ho| vargoM kA mAdhyama citta kI ekAgratA bar3hAtA hai| Alekha ko par3hakara puna: prazna uThegA ki kyA sAdhu parameSThI ke nAma kA uccAraNa sarvAdhika UrjA pradAna karane vAlA hotA hai, merI dRSTi meM nizcita hotA hogA kyoMki kabIra jaise AdhyAtmika cintaka ke anusAra - guru govinda donoM khar3e kAke lAgU paay| balihArI guru Apane govinda diyo btaay|| karmabandha kaTane ke sAtha - sAtha jo AgamAnusAra hai, merA svayaM kA anubhava hai ki mahAmaMtra kA pratidina lagabhaga 1 ghaMTA kiyA gayA jApa ucca evaM nyUna raktacApa ko niyaMtrita kara lagabhaga sAmAnya kara detA hai| sAtha meM merA yaha bhI mAnanA hai ki anya dUsarI vyAdhiyoM kA upacAra bhI mahAmaMtra dvArA saMbhava hai parantu isake satyApana hetu eka susajjita prayogazAlA meM anusaMdhAna karane kI atyanta AvazyakatA hai| sandarbha: 1. mAnasAra, 55/44 2. mahAkavi kAlidAsa, RtusaMhAram 2/51 prApta : 06.05.02 52 arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ arhat vacana kundakunda jJAnapITha, indaura, af-15, 3-3, 2003, 53-58 akabara aura jaina dharma # ramA kAnta jaina * sArAMza samrATa akabara kI sarvadharma samabhAva nIti ke kAraNa vaha lokapriya zAsaka rhaa| usake zAsanakAla meM jaina dharma ke prabhAvanA ke aneka kArya sampanna hue| jainAcAryoM evaM bhaTTArakoM se samrATa ke madhura sambandha rhe| ye jainAcAryoM evaM bhaTTArakoM kA bahumAna karate the| prastuta Alekha meM inakA vistRta vivaraNa prastuta kiyA gayA hai| sampAdaka san 1540 I. meM kannauja ke nikaTa bihAra ke paThAna saradAra zerazAha sUri ke sAtha hue bhISaNa yuddha meM jabaradasta parAjaya prApta kara apanA bhAratIya rAjya ga~vA mugala bAdazAha nasIrUddIna humAyU~ ko jaba palAyana karanA par3A to usane pahale sindha kI marUbhUmi meM zaraNa lii| vahAM amarakoTa nAmaka sthAna meM 1542 I. meM hamIdA bAnU begama kI lekha se usake beTe akabara kA janma huaa| san 1555 I. meM humAyU~ ne puna: paMjAba dillI aura AgarA para adhikAra kara liyA kintu kucha mAsa bAda hI 1556 I. ke prAraM meM dillI meM apane pustakAlaya kI sIr3hI se girakara bAdazAha humAyU~ kI mRtyu ho gii| usa samaya usakA putra jalAluddIna akabara mAtra 14 varSa kA bAlaka thA aura usake sAma apane pitA dvArA vijita dillI aura AgarA pradeza, jise humAyU~ kI mRtyu hote hI paThAna AdilazAha sUri ke maMtrI evaM senApati hemU ne AkramaNa kara hastagata kara liyA thA, ko punaH prApta kara lene tathA bhArata meM apane astitva kI rakSA kI kar3I cunautiyAM thiiN| akabara kA rAjyAbhiSeka paMjAba ke jilA gurUdAsapura meM kalAnaura gA~va ke bAhara bAga meM IMToM ke kacce cabUtare para 14 pharavarI 1556 I. ko huA thA usa samaya usakA rAjyAdhikAra AsapAsa ke dasa bIsa gA~voM para hI raha gayA thA vaha dhana jana donoM se hI hIna thA muTThI bhara senA hAtha meM thI / bairamakhA~ jaise ine-gine vizvAsI, svAmibhakta aura utsAhI saradAra usake sAtha the| apane pitA ke saMgharSapUrNa jIvana ke kAraNa usakI koI zikSA dIkSA bhI nahIM ho pAI thii| deza kI rAjanaitika sthiti bar3I viSama thii| dillI ke siMhAsana ke liye hI usake sAmane tIna pratidvandI dAvedAra hemU vikramAditya AdilazAha sUri aura sikandara zAha sUri the aura uttara bhArata meM usa samaya bhISaNa akAla par3a rahA thaa| aisI viSama paristhitiyoM meM akabara ke sAmane tIna hI mArga the yA to humAyU~ kI bhAMti bhArata chor3akara bhAga jAye, yA saba AkAkSAMoM ko tilAJjali dekara sAmAnyajana kI bhAMti yahIM basa jAye, athavA rAjyoddhAra kA prayatna kareM akabara ne isa tIsare vIrocita mArga ko cunA aura zIghra hI pAnIpata kI aitihAsika raNabhUmi meM 1556 I. meM hemU ko parAsta kara dillI aura AgarA para punaH adhikAra kara liyaa| AdilazAha aura sikandarazAha sUri ne bhI phira akabara kA koI virodha nahIM kiyaa| akabara kI isa aitihAsika vijaya ne bhArata meM mugala vaMza aura mugala sAmrAjya ke paira jamA diye| akabara janmata: pUrNa videzI aura vidharmI thA bhArata aura bhAratavAsiyoM ke liye| vaha par3hA likhA bhI nahIM thA, kintu vaha buddhimAna aura dUradarzI thA usane yaha acchI * jyoti nikuMja, cArabAga, lakhanaU-226004 (u.pra.) - -
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ taraha samajha liyA thA ki yadi use bhArata meM apanA rAjya jamAnA hai, to sainya zakti ke bala para sAmrAjya vistAra karane ke sAtha-sAtha isa deza kI bahusaMkhyaka musalamAnetara janatA kA dila bhI jItanA hogaa| ata: usane bhAratIya aura bhAratIyoM kA banakara rAjya karane kA nizcaya kiyA aura udAratA, samadarzitA aura sarvadharma sahiSNutA kI kuzala nIti ko apnaayaa| apane rAjya ke prArambhika varSoM (1560-64 I.) meM hI usane yuddhabaMdiyoM ko gulAma banAye jAne kI purAnI prathA kA anta kara diyA, samasta hindU aura jaina tIrthoM para pUrvavartI sulatAnoM dvArA lagAye gaye yAtrI - kara ko samApta kara diyA tathA samasta musalamAnetara bhAratIyoM para lagA huA jajiyA nAmaka apamAnajanaka kara bhI haTA liyaa| ___rAkyA gotrIya, zrImAla jAtIya jaina raNakArAva samrATa akabara kI ora se AbU pradeza ke zAsaka niyukta the aura zrIpurapaTTana se zAsanakArya calAte the| unake putra rAjA bhAramalla ko akabara nesAmara (zAkammarI) ke sampUrNa ilAke kA zAsaka niyukta kiyA huA thaa| rAjA bhAramala nAgaura meM nivAsa karate the| svarNa aura javAharAta kA vyApAra unake hAtha meM thA, unakI apanI senA thI aura unake apane sikke calate the| unakI dainika Aya eka lAkha TakA (rUpaye) thI aura svayaM samrATa ke koSa meM pratidina vaha pacAsa hajAra TakA dete the| samrATa unakA bahuta sammAna karate the aura zAhajAdA salIma unase bheMTa karane bahudhA unake darabAra meM nAgaura jAyA karatA thaa| rAjA bhAramala dharmAtmA, udAra, asAmpradAyika manovRtti ke vidyArasika zrImAna the| dhArmika kAryoM aura dAnAdi meM vaha pracura dhana kharca karate the| kASThAsaMdhI bhaTTArakIya vidvAna pANDe rAjamalla ne unakI preraNA se unake liye 'chindovidyA' nAmaka mahatvapUrNa piMgalazAstra kI racanA kI thii| usameM vividha chandoM kA nirUpaNa karate hue kavi ne apane AzrayadAtA rAjA bhAramalla ke pratApa, yaza, vaibhava aura udAratA Adi kA bhI sundara paricaya diyA hai| agravAla jaina sAha ranabIra siMha akabara ke samaya meM eka zAhI khajAMcI aura eka zAhI TakasAla ke adhikArI the| unakI sevAoM se prasanna hokara akabara ne unheM vartamAna pazcimI uttara pradeza meM eka jAgIra pradAna kI thI jisameM unhoMne apane nAma para hI 'sahAranapura' nagara bsaayaa| sahAranapura meM kAyama huI zAhI TakasAla ke adhIkSaka vahI niyukta hue| unake parivAra dvArA kaI sthAnoM para jaina maMdira banavAye gaye batAye jAte haiN| ___ bhaTAniyAkola (alIgar3ha) nivAsI garga gotrIya agravAla jaina sAhU ToDara AgarA kI zAhI TakasAla ke adhIkSaka the aura akabara ke kRpA pAtra the| zAhI sahAyatA se vaha jaina tIrtha kSetra mathurA yAtrA saMgha lekara gaye the aura vahA~ ke prAcIna jaina stUpoM kA jIrNoddhAra karAkara san 1573 I. meM unhoMne samArohapUrvaka unakI pratiSThA karAI thii| isI upalakSya meM unhoMne uparyukta pANDe rAjamalla se 1575 meM saMskRta bhASA meM 'jambUsvAmI carita' kI racanA bhI karAI thii| sAhU ToDara ne AgarA nagara meM bhI eka bhavya maMdira banavAyA batAyA jAtA hai| kavi rAjamalla ne apane uparyukta grantha meM bAdazAha akabara kI prazaMsA karate hue likhA hai ki 'dharma ke prabhAva se samrATa akabara ne jajiyA nAmaka kara banda karake yaza kA upArjana kiyA, hiMsaka vacana usake mukha se bhI nahIM nikalate the| hiMsA se vaha sadA dUra rahatA thA, apane dharmarAjya meM usane dyUta aura madyapAna kA bhI niSedha kara diyA thA kyoMki madyapAna se manuSya kI buddhi bhraSTa ho jAtI hai aura vaha kumArga meM pravRtti karatA hai| san 1585 I. meM sAhU ToDara ne pANDe jinadAsa nAmaka eka anya vidvAna se hindI bhASA meM bhI 'jambUsvAmicarita' likhavAyA thaa| usa kavi ne bhI akabara ke surAjya aura sAha ToDara ke dharma kAryoM kI prazaMsA kI hai| 54 arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ / san 1579 I. meM akabara mullA - maulaviyoM kI paravAha kiye bagaira svayaM 'imAme - Adila' (dharmAdhyakSa) bana gayA aura usane apane rAjya meM sabhI dharmoM ko pUrNa svatantratA de dI isI varSa rAjadhAnI AgarA meM digambara jainoM ne eka maMdira kA nirmANa karAkara samArohapUrvaka usakI bimba-pratiSThA kii| AgarA ke nikaTa zaurIpura aura hathikanta meM tathA sAmrAjya kI dvitIya rAjadhAnI dillI meM nandi saMgha, kASThA saMgha evaM sena saMgha ke digambara paramparA ke bhaTTArakoM tathA zvetAmbara yatiyoM kI gadidayAM pahale se thiiN| phatehapura sIkarI ke apane ibAdatakhAne meM akabara zaiva, vaiSNava, jaina, pArasI, isAI, ziyA, sunnI, sUphI Adi sabhI dharmoM aura vicAradhArAoM ke vidvAnoM ko Amantrita kara unake pArasparika vAda-vivAda cAva se sunatA thA aura yadA-kadA svayaM bhI una vAda - vivAdoM meM bhAga letA thaa| vibhinna dhArmika vicAradhArAoM ke isa prakAra adhyayana se una sabakA samanvaya kara usane apane navIna mata 'dIne-ilAhI' ko janma diyA thaa| san 1581 I. meM bAdazAha ne zvetAmbara jainAcArya harivijaya sUri ko bulAne hetu gujarAta ke sUbedAra sAhabakhA~ ke pAsa saMdeza bhejaa| bAdazAha ke AmaMtraNa para AvArya gujarAta se paidala hI calakara AgarA aaye| bAdazAha ne unakA bhavya svAgata kiyA aura unakI vidvattA evaM upadezoM se prabhAvita hokara unheM 'jagadguru' kI upAdhi pradAna kii| bAdazAha ne phatehapura sIkarI ke apane mahala meM jaina guruoM ke baiThane ke liye jainakalAyukta eka chatrI bhI banavAI jo 'jyotiSI kI baiThaka' kahalAtI thii| AcArya harivijaya ke ziSya vijayasenagaNi ne darabAra meM 'Izvara kartA-hartA nahIM hai' viSaya para anya dharmoM ke vidvAnoM se zAstrArtha kiyA aura bhaTTa nAmaka brAhmaNa vidvAna ko parAjita kara 'savAI' upAdhi prApta kii| bAdazAha ne unheM lAhaura meM bhI apane pAsa bulAyA thaa| yati bhAnucandra ne bAdazAha ke liye 'sUryasahasranAma' kI racanA kI thii| ata: vaha 'pAThazAha akabara julAluddIna sUryasahasranAmAdhyApaka' kahalAte the| vaha phArasI ke bhI ubhaTa vidvAna the| bAdazAha ne prasanna hokara unheM 'khuzaphahama' upAdhi pradAna kI thii| kahA jAtA hai ki eka bAra bAdazAha akabara ke sira meM bhayaMkara darda huaa| bhAnucandra bulAye gye| unhoMne batAyA ki vaha koI vaidya - hakIma nahIM hai| kintu jaba bAdazAha ke vizeSa Agraha para yatijI ne unake mAthe para hAtha rakhA to bAdazAha kI pIr3A dUra ho gii| muni zAnticandra kA bhI akabara para bar3A prabhAva thaa| eka bAra IdujjuhA (bakarIda) ke nikaTa vaha bAdazAha ke pAsa hI the| unhoMne Ida se eka dina pahale vahA~ se cale jAne kI bAdazAha se anumati mAMgI kyoMki agale dina Ida ke upalakSya meM hajAroM - lAkhoM nirIha pazaoM kA vadha hone vAlA thaa| muni zAnticandra ne kurAna zarIpha kI AyatoM se yaha siddha kara dikhAyA ki 'kurbAnI kA mAMsa aura khUna khudA ko nahIM pahu~catA, vaha isa hiMsA se prasanna nahIM hotA, balki parahejagArI se prasanna hotA hai, roTI aura zAka khAne se hI roje kabUla ho jAte haiN|' unhoMne anya aneka musalamAna granthoM kA havAlA dekara bAdazAha aura usake umarAvoM ke dila para apanI bAta kI saccAI jamA dii| phalasvarUpa usa varSa Ida para kisI jIva kA vadha na kiye jAne kI ghoSaNA bAdazAha ne karA dii| bIkAnera nareza rAyasiMha ke mantrI karmacandra bacchAvata kI preraNA se akabara ne 1592 I. meM zvetAmbara yati jinacandrasUri ko khambhAta se Amantrita kiyA aura lAhaura padhArane para unakA utsAha se svAgata kiyaa| jinacandrasUri ne akabara kA prati dha karane hetu 'akabara pratibodharAsa' grantha kA praNayana kiyA thA aura bAdazAha ne unheM 'yuga pradhAna' upAdhi pradAna kI thI tathA unake kahane se do pharamAna jArI kiye the| eka pharamAna ke dvArA khambhAta arhat vacana, 15 (3), 2003 55
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI khAr3I meM machalI pakar3ane para pratibandha lagAyA gayA aura dUsare ke dvArA ASAr3hI aSTAnhikA meM pazuvadha kA niSedha kiyA gyaa| sUrijI ke sAtha unake ziSya mAnasiMha, vidyAharSa, paramAnanda aura samayasundara bhI padhAre the| bAdazAha ke parAmarzAnusAra sUrijI ne apane ziSya mAnasiMha ko 'jinasiMhasUri' nAma dekara unheM apanA uttarAdhikAra aura AcArya pada pradAna kiyA thA tathA yaha paTTabandhotsava akabara kI sahamati se karmacandra bacchAvata ne samArohapUrvaka manAyA thaa| paTTana ke pArzvanAtha maMdira meM aMkita vRhat saMskRta zilAlekha meM jinacandrasUri viSayaka yaha saba prasaMga varNita haiN| muni padmasundara bhI bAdazAha se sammAnita hue the aura unhoMne 'akabarazAhI zrRMgAradarpaNa' grantha kI racanA kI thii| san 1594 I. meM gvAliyara nivAsI kavi parimala ne AgarA meM rahakara apane 'zrIpAla caritra' kI racanA kI jisameM akabara kI prazaMsA, usake dvArA gorakSA ke kArya aura AgarA nagara kI sundaratA kA varNana hai| uparyukta karmacandra bacchAvata jaba bIkAnera nareza se anabana hone para akabara kI zaraNa meM A gaye to usane unheM bhI apanA eka pratiSThita maMtrI banA liyaa| karmacandra bacchAvata ne pUrvavartI sulatAnoM dvArA apahRta aneka dhAtumayI jinamUrtiyAM musalamAnoM se prApta kara unheM bIkAnera ke maMdiroM meM bhijavAyA thaa| kahA jAtA hai ki eka bAra zAhajAde salIma ke ghara mUla nakSatra ke prathama pAda meM kanyA kA janma huaa| jyotiSiyoM ne kanyA ke graha usake pitA ke liye aniSTakAraka batAye aura usakA mukha dekhane kA bhI niSedha kiyaa| bAdazAha akabara ne abulaphajala Adi vidvAna amAtyoM se parAmarza kara mantrI karmacandra bacchAvata ko jaina dharmAnusAra grahazAnti kA upAya karane kA Adeza diyaa| maMtrI ne caitra zukla pUrNimA ke dina svarNa rajata kalazoM se tIrthakara supArzvanAtha kI pratimA kA samArohapUrvaka abhiSeka kiyaa| pUjana kI samApti para maMgaladIpa aura AratI ke samaya akabara apane putroM aura darabAriyoM ke sAtha vahA~ AyA, usane abhiSeka kA gandhodaka vijayapUrvaka apane mastaka para car3hAyA aura anta:pura meM begamoM ke liye bhI bhejA tathA ukta jina maMdira ko dasa sahasra mudrAeM bheMTa kii| gujarAta meM giranAra, zatruJjaya Adi jaina tIrthoM kI rakSArtha akabara ne ahamadAbAda ke sUbedAra AjamakhA~ ko pharamAna bhejA thA ki rAjya meM jaina tIrthoM, jaina maMdiroM aura mUrtiyoM ko koI bhI vyakti kisI prakAra kI kSati na pahu~cAye aura yaha ki isa AjJA kA ullaMghana karane vAlA kaThora daNDa kA bhAgI hogaa| usI kAla ke mer3atA durga ke jaina maMdiroM ke zilAlekhoM meM likhA hai ki 'akabara ne jaina muniyoM ko 'yugapradhAna' padavI dii| prativarSa ASAr3ha kI aSTAnhikA meM amAri (jIvahiMsAniSedha) ghoSaNA kI, prativarSa saba milAkara chaha mAsa paryanta samasta rAjya meM hiMsA banda karAyI, khambhAta kI khAr3I meM machaliyoM kA zikAra banda karavAyA, zatruJjaya Adi tIrthoM kA karamocana kiyA, sarvatra gorakSA pracAra kiyA aadi|' san 1595 I. meM purtagAlI jaisuiTa pAdarI pinheroM ne apane bAdazAha ko purtagAla bheje eka patra meM, apane pratyakSa anubhava ke AdhAra para likhA thA ki 'akabara jaina dharma kA anuyAyI ho gayA hai, vaha jaina niyamoM kA pAlana karatA hai, jaina vidhi se AtmaciMtana evaM AtmArAghana meM bahudhA lIna rahatA hai, madya - mAMsa aura cUta ke niSedha kI AjJA usane pracArita kara dI hai|' vidyAharSa sUri ne 1604 I. meM praNIta apane grantha 'aMjanAsundarIrAsa' meM likhA hai ki 'vijayasena Adi jaina guruoM ke prabhAva se akabara ne gAya, baila, bhaiMsa, bakarI Adi pazuoM kI hiMsA kA niSedha kara diyA thA, purAne kaidiyoM ko mukta kara diyA thA, jaina 56 arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ guruoM ke prati bhakti pradarzita kI thI, dAna-puNya ke kAryoM meM vaha sadA agrasara rahatA thaa|' akabara ke mitra evaM pramukha amAtya abulaphajala kI 'Aine akabarI' meM akabara kI uktiyAM bhI dI huI haiM jo usakI manovRtti kI paricAyaka haiN| vaha kahA karatA thA ki 'yaha ucita nahIM hai ki manuSya apane udara ko pazuoM kI kabra bnaave| bAjapakSI ke liye mAMsa ke atirikta koI anya bhojana na hone para bhI use mAMsa bhakSaNa kA daNDa alpAyu ke rUpa meM milatA taba manuSyoM ko, jinakA svAbhAvika bhojana mAMsa nahIM hai, isa aparAdha kA kyA daNDa milegA ? kasAI, baheliye Adi jIva hiMsA karane vAle jaba nagara se bAhara rahate haiM to mAMsAhAriyoM ko nagara ke bhItara rahane kA kyA adhikAra hai ? mere liye yaha kitane sukha kI bAta hotI ki yadi merA zarIra itanA bar3A hotA ki saba mAMsAhArI kevala use khAkara santuSTa ho jAte aura anya jIvoM kI hiMsA na karate / jIva hiMsA ko rokanA atyanta Avazyaka hai isIliye maiMne svayaM mAMsa khAnA chor3a diyaa|' uparyukta ke AdhAra para yaha niSkarSa nikAlanA to atyukti hogI ki akabara bAdazAha jaina dharmAnuyAyI aura pUrNatayA zAkAhArI ho gayA thA, kintu isase itanA spaSTa hai ki vaha sarvadharma samabhAvI mahAna samrATa jaina guruoM se bhI prabhAvita rahA aura usane jIva hiMsA aura mAMsAhAra ko tyAjya mAnA thaa| vidvAnoM kA Adara karane vAle vidyArasika akabara bAdazAha ke rAjyakAla meM usake Azraya meM tathA anyathA vipula sAhitya sRjana huA thaa| abulaphajala ne 'akabaranAmA' aura 'Aine - akabarI' kA praNayana kiyaa| 'Aine akabarI' meM jaina dharmAnuyAyiyoM aura jaina dharma kA vivaraNa bhI saMkalita hai| isa grantha kI racanA meM usane jaina vidvAnoM kA bhI sahayoga liyA batAyA jAtA hai| baMgAla Adi ke narezoM kI vaMzAvalI usane unhIM kI sahAyatA se saMkalita kI batAI jAtI hai| alabadAyunI aura nijAmuddIna ne itihAsa grantha likhe aura phaijI ne sUphI kavitAeM rciiN| abdurrahImakhAnaravAjA (rahIma) ke lokapriya dohe aura bIrabala ke cuTakule akabara ke darabAra kI hI dena hai| kahate haiM akabara svayaM bhI kavitA karatA thA aura usane 'mahAbhArata' va anya prAcIna bhAratIya granthoM kA phArasI meM tathA phArasI granthoM kA saMskRta meM anuvAda karAyA thaa| kRSNabhakta mahAkavi sUradAsa ke pada, aSTachApa ke kaviyoM kI bhaktiparaka racanAeM aura rAmabhakta gosvAmI tulasIdAsa kA suprasiddha 'rAmacarita mAnasa' evaM anya kRtiyAM usI kAla kI haiN| narahari, gaMgA prabhRti anya aneka kavi bhI akabara ke rAjyakAla meM hue / adhyAtmarasika kavivara banArasIdAsa kA janma bhI usake rAjyakAla meM 1586 I. meM ho cukA thaa| unake Atmacaritra 'arddha kathAnaka' se vidita hotA hai ki saMvat 1662 (1605 I.) meM akabara ke nidhana kA samAcAra sunakara unheM itanA AghAta lagA thA ki ghara para sIr3hI para baiThe hue luDhaka gaye aura unakA mAthA phUTa gayA thaa| jaina sAhityakAra bhI akabara ke rAjyakAla meM bhAratI kA, vizeSakara hindI sAhitya kA bhaMDAra bharane meM kisI se pIche nahIM rhe| pUrva paMktiyoM meM ullikhita kRtiyoM ke atirikta karmacandra kI 'mRgAvatI caupaI', pANDe rUpacandra kA 'paramArthI dohAzataka' evaM 'gIta paramArthI' pANDe rAjamalla kI 'paJcAdhyAyI', 'lATIsaMhitA', 'adhyAtmakamalamArttaNDa' aura AcArya kundakun ke 'samayasAra' para 'bAlAbodhanI TIkA', bhaTTAraka somakIrti kA 'yazodhararAsa', brahamarAyamalla (1559 I.) ke 'hanumantacaritra', 'sItAcaritra' evaM 'bhaviSyadattacaritra', vizAla kIrti (1563 I.) kA 'rohiNIvratarAsa', sumatikIrti (1568 I.) kA 'dharmaparIkSArAsa', vijayadevasUri ( 1576 I.) kA 'sIlarAsA', 1576 I. meM bAgvara (bAgar3a) deza ke zAkAvArapura (sAgavAr3A) ke hUmar3avaMzI arhat vacana, 15 (3), 2003 C 57
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ seTha harSacandra aura usakI patnI ke anantavrata udyApana para bhaTTAraka guNacandra dvArA AdinAtha caityAlaya meM racI 'anantajinavrata pUjA', kumbhanagara ke bar3agUjara rAjakumAra padmAsiMha aparanAma zivAbhirAma dvArA pahale saMskRta meM 'candraprabha purANa' kI tathA tadanantara 1582 I. meM divijanagara durga (sambhavatayA devagar3ha) ke jinAlaya meM 'SaTcaturtha - vartamAna- jinArcana' kAvya kI racanA pANDe jinadAsa (1585 I.) kA 'jambUcaritra', 'jJAnasUryodaya', "jogIrAsA' aura phuTakara pada, kalyANadeva (1586 I.) kI 'devarAja baccharAja caupaI', mAladevasUri (1595 I.) kI 'purandarakumAra caupaI', san 1602 I. meM Amera mahArAja mAnasiMha ke mahAmAtya sAha nAnU kI preraNA se muni jJAna kIrti dvArA saMskRta kAvya 'yazodhara caritra' kI racanA tathA udayarAja jatI (1603 I.) ke rAjanIti ke dohe Adi akabara ke rAjyakAla kI dena haiN| indaura ke nikaTa rAmapurA-bhAnapurA kSetra meM mugala bAdazAha kI ora se niyukta zAsaka durgabhAna ke samaya meM 1559 I. meM kamalApura (bhAnapurA se 7 mIla dUra) meM saMghapati DUMgara ne sundara 'mahAvIra caityAlaya' banavAyA thA, jo "sAsa-bahU kA maMdira' bhI kahalAtA thaa| san 1591 I. meM raNathammaura durga meM vahA~ para mugala bAdazAha dvArA niyukta zAsaka jagannAtha ke maMtrI agravAla jaina ravImasI (temasiMha) ne eka bhavya jinAlaya banavAkara usakI pratiSThA karAI thii| usI varSa nimAr3a (vartamAna madhyapradeza ke antargata) meM surANAvaMzI saMghapati sAha mANika ne ratnAkarasUri se bimba pratiSThA karAI thii| san 1600 I. meM uparyukta kamalApura meM bhaTTAraka padmasAgarasUri ne 'AdinAtha bimba pratiSThA kii| jaina itihAsa meM akabara kA ullekhanIya sthAna isI kAraNa hai ki kisI bhI jainettara samrATa se jaina dharma, jaina gurUoM aura jaina janatA ko usa yuga meM jo udAra sahiSNutA, saMrakSaNa, poSaNa aura mAna prApta ho sakatA thA vaha usase prApta huaa| yahA~ taka kahA jAtA hai ki bhAvadevasari ke ziSya zIladeva se prabhAvita hokara akabara ne 1577 I. ke lagabhaga eka jina maMdira ke sthAna para banAyI gaI masjida tur3avAkara phira se jina maMdira banavAne kI AjJA de dI thii| . TippaNI - vizada jAnakArI hetu itihAsa-manISI DaoN. jyoti prasAda jaina kI kRtiyAM - 'bhAratIya itihAsa : eka dRSTi' tathA 'pramukha aitihAsika jaina purUSa aura mahilAe~ aura kavivara banArasIdAsa kA 'arddha kathAnaka draSTavya haiN| prApta : 10.06.02 58 arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ arhat vacana / kundakunda jJAnapITha, indaura/ ( varSa - 15, aMka - 3, 2003, 59 - 64 bhAratIya rASTrIyatA ke atipuruSa zrI suheladeva evaM kavi dvijadIna viracita suhelabAvanI -puruSottama dube* sArAMza prastuta lekha meM bhagavAna saMbhavanAtha kI janmabhUmi zrAvastI ke jaina nareza zrI suheladeva ke jIvana evaM unake zaurya evaM parAkrama para likhI pustaka suhelayAvanI ke kAvyAtmaka vaiziSTya kI carcA hai| jaina nareza kA jIvana evaM sahelabAvanI donoM vIra rasa se paripUrNa evaM vartamAna pIr3hI hetu preraka haiN| - sampAdaka bhAratIya rASTrIyatA ke itihAsa meM anusaMdhAnoM ke kArya abhI bhI zeSa haiN| na jAne kitane hI yugapuruSa itihAsa kI paratoM ke nIce acInheM rahakara dabe par3e haiN| samaya ne jinako yAda kiyA hai unakI dhvaniyA~ preraNA sadRza hamAre madhya upasthita haiM parantu vartamAna meM prAsaMgikatA kI dRSTi se itihAsa ke AdyopAMta adhyayana kI AvazyakatA jora pakar3ane lagI hai| itihAsa meM avasthita yugapuruSoM ke caritroM kI nidhiyA~ rASTrIya hita meM aparampAra kArya ke vaiziSTya se udvelita haiN| rASTrIya aitihAsika caritroM kI guNavattAe~ atIta meM kaI bAra doharAI gaI haiN| jaba bhI rASTra ke sammukha saMkaTa kI ghar3iyA~ ubhara kara AI haiM, itihAsa meM varNita yugapuruSoM ke tyAga aura balidAnoM kI gAthAoM kA anusaraNa kara saMkaToM kA niSpAdana kiyA gayA hai| ata: itihAsa se jAnakArI baToranA aura itihAsa se sIkhanA eka prakAra se dRSTi- sampanna hone jaisA hai| bhAratIya rASTrIya itihAsa kI dhArA aneka mor3a aura ghumAvoM ke vyavadhAnoM se TakarAkara bhI sadaiva avirala rahI hai| rASTra meM lar3I jAne vAlI hamArI lar3AiyA~ Ajakala kI bAta na hokara sadiyoM purAnI hai| hamane do samaya ke bhojana kI AvazyakatA kI bhA~ti rASTraprema ko pAlA hai aura rASTra ke hita se prANa - paNa ko jor3A hai| hamArI vasundharA ke camakate hae kalevara ne kaI bAra videziyoM ko lalacAyA hai| phalasvarUpa AkrAMtA ke artha meM AI videzI zaktiyoM se hamako lohA lenA par3A hai| atIta ke hajAroM sAloM meM hamane hamArI kamara kI kasAvaTa ko DhIlA nahIM kiyA hai| hama bItI zatAbdiyoM meM hajAroM sAla rASTra kI sImAoM para jAgate rahe haiM aura zatruoM ke dA~toM ko khaTTe karate rahe haiN| hamAre balidAnoM se abhiSikta hokara hI vartamAna meM hamArA deza bhArata svataMtratA ke siMhAsana para ArUr3ha hai| aTaka se lekara kaTaka taka aura kazmIra se lekara kanyAkumArI taka eka jaisI dhar3akanoM se pUrA rASTra spandita rahA hai| jAtigata bhinnatA aura vargIya anekatA kA bhAna hama rASTrIya hita meM bhUla kara cale haiM, tabhI to vizva meM siramaura hamArI zaktiyA~ rahI haiN| zatruoM ke Age ghuTane Tekane kI Adata ko hamane kabhI balavatI nahIM hone diyA hai| ahiMsA aura saMdhi prastAvoM jaise mAnavIya bhAvoM se yU~ to hara samaya hama paricAlita rahe haiM lekina jaba bhI isa Azaya ke calate zatruoM ne hamako kAyara samajhakara hallA bolA hai taba hamane dugunA sAhasa saMcita kara zatruoM ko dharAzAyI banAyA hai| kisI bhI rASTrIya caritra kI pahacAna hamane jAti aura dharma ke bala para nahIM lI hai| jo bhI rASTra hita meM lar3A hai vaha jAti aura dharma se Upara rahA hai phira bhI sthApanA ke Azaya meM hamane hamAre rASTrIya caritroM ko unakI jAti aura unake dharma ko pahacAna ke artha meM surakSita rakhA hai| aisA isaliye ki samaya - samaya para unakI viradAvaliyoM kA * prAdhyApaka - hindI, zazIpuSpa, 74 je/e. skIma naM. 71, indaura (ma.pra.)
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ bakhAna kara sakeM tAki hamAre rASTra meM raha rahe vibhinna samudAyoM aura jAtiyoM ke loga svayaM para garva karane lageM ki rASTrIya asmitA ko saMvArane meM mAtra eka jAti athavA dharma ke pAlana kartA kA hI viniyoga nahIM rahA hai, apitu samasta jAtiyoM ke karNadhAroM ne bhAratIya rASTrIya svarUpa ko nihAla kiyA hai| bhAratIya svAdhInatA ke itihAsa meM sUryavaMzaziromaNi zrI suheladeva jaina nareza ko kadApi nahIM bhulAyA jA sakatA hai| itihAsa meM suheladeva ko suhRdadhvaja ke nAma se bhI abhihita kiyA gayA hai| suheladeva vAstava meM goNDA ke the| unheM 'vaizya' aura 'jaina' varNita kiyA gayA hai / gajeTiyara jilA baharAica meM likhA hai ki 'rAjA suheladeva rAya jainI rAjA the| inakI rAjadhAnI zrAvastIpurI thii|' suheladeva ke jaina hone kI puSTi jarnala eziyATika sosAyaTI san 1900 I. ke prathama pRSTha para chapA mi. smitha kA eka lekha hai jisameM likhA hai ki 'rAjA suheladeva rAya jaina the| suheladeva ahiMsA dharma ko jAnate the tathA rASTra dharma kA pAlana karanA anivArya samajhate the|' Ed zrI suhelabAvanI - zrAvastI jaina narezarAjA suheladeva ke aitihAsika caritra ko AdhAra banAkara sva. paM. gurusahAya dIkSita 'dvijadIna' ne zrI suhelabAvanI kI racanA kara bhAratIya svAdhInatA ke itihAsa meM zrAvastI nareza rAjA suheladeva jaina ke mahatI yogadAna ko nirUpita kiyA hai| 'bAvanI' bAvana padoM ke saMkalana ko kahate haiN| svayaM zrI dvijadIna skUla meM hindI ke zikSaka the ataeva hindI kAvya lekhana kI paramparAoM aura dhArAoM se unakA samIpa kA paricaya thA / yahI kAraNa hai| ki dvijadIna ne zreSTha vIra zrI suheladeva ke caritra ko AdhAra banAkara zrI suhela bAvanI kI racanA kI / hindI kAvya jagata meM itihAsa ke sadvaMzajAta aura dhIrodAtta caritra vAle nAyakoM ko lekara kAvya racane kI prAcIna paramparA rahI hai| hindI ke rAso sAhitya meM jahA~ aitihAsika mahatva ke caritroM ko AdhAra banAyA gayA hai, vahA~ thor3A bahuta kAvya kI bhASA ke gar3hane kA kArya bhI huA hai| isake atirikta rAso kAvya paramparA tatkAlIna abhirUciyoM, vizvAsoM tathA kAvya rUciyoM ke AdhAra para itihAsa aura kalpanA kA sundara samanvaya prastuta karatI hai| hindI meM vIragAthA kAla ke nAmakaraNa kA AdhAra upasthita karane meM rAso sAhitya kA bar3A mahatva hai| hindI meM dalapata vijaya kA 'khumAna rAso', narapati kA 'bIsaladeva rAso', candara varadAI kA 'pRthvIrAja rAso', jaganika kA 'paramAla rAso', nallasiMha bhaTTa kA 'vijayapAla rAso' aura sAraMgadhara kA 'hamIra rAso' isa bAta ke pramANa haiM ki rAso sAhitya kI racanAoM meM kisI vizeSa pravRtti kA nizcaya nahIM milatA hai apitu dharma, nIti, zrRMgAra tathA vIra saba prakAra kI racanA dohoM meM milatI hai tathApi isa anirdiSTa loka pravRtti ke uparAnta jaba se musalamAnoM ke AkramaNoM kA Arambha hotA hai taba se hindI sAhitya kI pravRtti eka vizeSa rUpa meM baMdhatI huI pAte haiN| hindI kAvya meM parAkramapUrNa caritroM athavA gAthAoM kA varNana hamalAvara musalamAna zAsakoM ke sAtha bhAratIya yA dezI rAjAoM kI TakarAhaTa kA pariNAma hai| 'zrI suheladeva bAvanI' ke racayitA paM. dvijadIna ne jisa caritra nAyaka kI sthApanA prastuta sphuTa kAvya meM kI hai usakA aitihAsika AdhAra bhI milatA hai| kaniMghama Arkolojikala sarve riporTa oNpha iNDiyA va smitha jarnala rAyala eziyATika sosAyaTI jaina nRpati zrAvastI nareza zrI suheladeva ke saMbaMdha meM likhA milatA hai ki jaba bhArata meM musalamAnoM ne AkramaNa kiyA aura ve uttara bhArata meM ghusane lage to unakA sAmanA jaina nareza zrI suheladeva ne 60 arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIratApUrvaka kiyA thaa| __ gyArahavIM sadI ke samArambha kA samaya thA jaba musalamAna zAsaka mahamUda ne bhArata para AkramaNa kiyA thaa| paM. dvijadIna ne usa samaya kI bhAratIya avasthA ko nirUpita karate hue 'zrI suhelabAvanI' ke dvitIya chanda meM kahA hai - gyArahavIya sadI kA samArambha ho rahA thA jaba, bhArata ke bhAgya pai bigar3a cUkA vyoma thaa| khaNDa-khaNDa hoke rAja daNDa ho cale the DhIle, ahamAnyatA kA viSa bharA roma-roma thaa| kavi dvijadIna deza DUbA thA vilAsitA meM, bhUla cukA nAma rAmakRSNa harioma thaa| jJAna ravi moha giri pIche jA chipA thA taba, dambha kA viSailA ati ghora tama toma thaa| kavivara paM. dvijadIna ne prastuta chanda meM gyArahavIM sadI ke bhArata kI vipanna dazA kA citraNa kiyA hai| hamArA rASTra choTe-choTe rAjyoM meM vibhakta thaa| sabhI desI rAjA jJAnahIna aura dambha se bhare hue the| pUrA deza vilAsitA ke mahAnada meM DUbA huA thaa| Izvara kI upAsanA ko bisarA diyA gayA thaa| yahA~ yaha bhAva pakar3a meM AtA hai ki gyArahavIM sadI ke bhArata meM choTe-choTe rAjyoM ke zAsakoM meM rASTrIyatA kA bhAna aura pArasparika sAmaMjasya kA bhAva nahIM thA tathA taba ke bhArata kI aisI durbala avasthA thI ki sAmrAjyavAda ke vistAra ke bhUkhe kisI bhI videzI zAsaka ke bhArata para hamalA karane kA mArga prazasta thaa| phalasvarUpa tatkAlIna bhArata kI AMtarika durAvasthA kA lAbha lene ke artha meM muslima zAsaka mahamUda gajanavI ne bhArata para AkramaNa kara diyA -- jori dala lAyo gajanI te AtatAina ko, karata kasAina ko kAma asi phairi kai| lUTata nagara gA~va goThi lau bacata nAhiM, Agina lagAvai au. jarAvai gheri gheri kai|| hAhAkAra macigo pralai so siMdhutaTa para, paMcanada pA~yana kucali DArayo kheri kai| bAla vRddha vanitA yuvaka jari vhAra bhaye, jamakI jamAti se harAmI ha~se heri kai|| mahamUda gajanI ko bhAratIya rAje-mahArAje kI DhIloM kA suphala milaa| bhArata meM praveza kara mahamUda kI dRSTi avadha ko jItane ke liye llcaayii| taba avadha kA baharAica janapada kA kSetra jaina nareza suheladeva ke adhIna thaa| mahamUda gajanI ne saMbhavata: pratApI rAjA suheladeva ko durbala mAnakara unase svayaM yuddha na karane kI socakara apanI bahina ke putra saiyada sAlAra ko baharAica para AkramaNa karane ke liye bhejA thaa| sAha saMga saiyada salAra hai sarosa Ayo, jori dala dIragha luTere turakana ko| paMcannada gurajara mathurA kannauja desa, karakana lAge dekhi tega tarakana ko|| cauvA cauvA bhUmi saba kauvA somajhAya DAryo, krUratA dikhAi bhe, makauvA larikana ko| jhaNDA isalAmI gADyo sapta RSi thAna para, rUdrapurI DAMDyo bhaya chA~Dyo narakana ko|| raNavAMkurA saiyada sAlAra kI baharAica para AkramaNa kI sUcanA se vIra suheladeva kA arhat vacana, 15 (3), 2003 61
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ krodha khaula utthaa| unakA ceharA lAla ho gayA, phalasvarUpa ahiMsA ke pujArI rAjA suheladeva ne rASTra dharma ko sarvopari rakhate hue tathA jaina zAstroM meM nirdiSTa vidhAna se anuprANita hokara virodhI hiMsA ko apanA vidheya mAnakara saiyada sAlAra se mukAbale kI ThAna lI - sunata salAra ke havAla tana lAla bhayo, tyorI parI vaka umagI umaMga rnokii| pharaki pharaki bhujadaNDa ubharauheM bhaye, bharaki bharaki uThI Agi abhirana ko| kavi dvijadIna krodha bar3hata utAlana pai, ghAlana ko ghAgharA pai sena yavanana kii| pyAsI prAna kI kRpAna rUdhira nahAna jAni, khAna ko miyAna kauM miyAna hI te khana kii| saiyada sAlAra ke AkramaNa kI maMzA ko samajhakara vIra ziromaNi suheladeva ne apanI senA aura sAmaMtoM se bhare khacAkhaca darabAra meM saiyada sAlAra ke virUddha yaha ThAnA ki - siMha kI zoro! hai svarNa, suyoga na, bhUli ke paira ko pIche httaanaa| hai hama vaMzaja pAratha bhIma ke, zatruoM ko bhalI - bhA~ti jtaanaa|| yo camake dvijadIna kapANa ki. sonA ho svapna harAma jo khaanaa| vIroM! calo samarAMgana ko, praNa ThAnoM na mAtA kA dUdha ljaanaa|| __itanA hI nahIM, vIra suheladeva ne apanI senA aura sAmaMtoM ko rASTrIya hitoM ko dhyAna meM rakhate hue viluNThita hue mathurA ke mandira somapatI kI khaNDita mUrti, gAyoM aura voTiyoM ke kaTane kI ghaTanAoM kA havAlA diyA aura mahamUda gajanI ke manasUbe ko naSTa karane kA vAdA liyA - maMdira vai mathurA ke viluNThita, mAra rahe bar3I dera se taanaa| somapatI kA vo khaNDita mUrti, pukAra rahI kara krandana naanaa|| coTI kaTI kaTatI sarabhI, dvijadIna saroSa suhela bkhaanaa| vIroM! bar3ho badalA dila khola ke lo, baiThe rahe se bhalA mara jaanaa|| vIra suhela deva kI rASTrahita meM kI gaI eka pukAra para sampUrNa senA meM jaise mAtRbhUmi ke prati kartavya nirvahana kA bhAva saMcArita ho gyaa| phalata: saiyada sAlAra se mukAbale ke liye zrAvastI nareza apanI caturaMga senA ko lekara baharAica kI ora nikala par3e - srAvatI. nagara te kar3hayo hai zrI suheladeva, saMga caturaMga rana raMga bharakai lge| hasa lAge hIsana tyoM gaja cikkarana lAge, va ke tarere tarakai lo| kavi . dvijadIna diggajana pai darerA parayo, herA paryo hara ko au sesa sarakai lge| Atura turaka dala khaNDana ko maNDi rana, bhAnu kula bhUpa bhujadaNDa pharakai lge|| antata: eka ora raNavA~kurA saiyada sAlAra aura zrAvastI kA ahiMsA vratI zAsaka nareza suheladeva kA AmanA-sAmanA san 1030 I. ko baharAica se 5 mIla para kuTilA nadI ke taTa para hindU aura musalamAnoM kI senAoM ke bhir3ane ke artha meM huaa| jo saiyada 62 arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAlAra zatruoM ko harAtA huA Age bar3hatA AyA thA usako baharAica ke samIpa pahu~cane para vIra 'suheladeva ke sAmane lohe ke cane cabAne pdd'e| vIra suheladeva ne raNa kSetra meM Ate hI musalamAnoM ke chakke chur3A diye| saiyada sAlAra ko parAbhUta hote dekha usakI madada ke liye zIghra hI mahobA se hasana, gopAmaU se ajIjuddIna, lakhanaU se malika Adama aura kar3A mAnikapura se mAlika phaija sadala bala pahu~ce the| vIra suheladeva isa zaurya aura parAkrama se lar3e ki eka bhI musalamAna jIvita na bcaa| abdurrahamAna ciztI ne 'mIrAte masaUdI' nAmaka pustaka meM, jo ki jahA~gIra bAdazAha ke samaya likhI gaI hai, varNana karate hue likhA hai ki saiyada sAlAra masaUda gAjI kI senA 17 zAvAna san 425 hijarI (I. san 1033 ) ko baharAica pahu~cI / kaur3iyA ke nikaTa hinduoM ko hraayaa| isake uparAnta rAjA suheladeva rAya ne yuddha saMcAlana apane hAtha meM lekara unake par3Ava ko baharAica meM A gherA / yahA~ saiyada sAlAra masaUna gAMjI 128 rajjaba san 426 hijarI (I. san 1034 ) meM apanI sArI senA sahita zahIda ho gaye / itihAsa ke paridRzyoM ke sAtha kalpanA kI tuka milAkara na jAne kitane hI aitihAsika caritroM kA avatAra hindI kAvya sAhitya meM samaya- samaya para huA hai parantu yaha apavAda hI hai ki svargIya zrI paM. gurusahAya dIkSita dvijadIna ne apanI racanA suhelabAvanI meM na kevala jaina rAjA suheladeva kI prAmANikatA ke sAtha viradAvalI aMkita kI hai apitu prastuta racanA ko kalpanA ke svAMga se adhikAMza sthaloM para bacAyA bhI hai| jaba bhI koI aitihAsika mahatva kI kRti sAmane AtI hai, taba usa kRti ko lekara prathamataH vizvasanIyatA kA prazna khar3A hotA hai| dUsare stara ke prazna bhASA, zilpa aura sampreSaNIyatA ko lekara uThate haiN| eka kRti kI samAlocanA kevala kathya kI prastuti bhara se nahIM ho jAtI apitu kathya meM ghaTanAoM ko yadi upasthita nahIM kiyA jAtA hai to aisI dazA meM banA saMvArA gayA kathAnaka bhrama ko paidA karane vAlA pratIta hone lagatA hai / kavi zrI dvijadIna ne apanI zrI suhelabAvanI ko racane meM na to apane zikSaka hone kA paNDita Age Ane diyA, na suheladeva kI vIratA kA bakhAna karane meM bhAvuka hRdaya kI mahimA baghArI / kAvya sarjana hetu niyojita mUlyoM kA avalamba lekara kavi dvijadIna ne zrI suhelabAvanI ke kathAnaka ko nirUpita kiyA hai| prAyaH gyArahavIM sadI se lekara caudahavIM sadI taka kI gaNanA meM Ane vAle vIra puruSoM ke cAritrika bakhAnoM kI bhASA hindI kI utpatti kAla kI bhASA rahI hai| agara hama hindI ke mUrdhanya sAhityakAra AcArya mahAvIraprasAda dvivedI se sahamata hote haiM to isa avadhi ko 'bIjavapana kAla' kA nAma de sakate haiN| ataH isa samayAvadhi ke antargata jo bhI aitihAsika caritra racanAkAroM kI sarjanAtmaka zakti ke rUpa meM Ate haiM una caritroM ke nirvahana kI bhASA kA svarUpa prAyaH eka jaisA hotA hai, phira bhI, kavi dvijadIna ne vaise to zrI suhelabAvanI kI bhASA kA saMyoga hindI ke vIra kavi bhUSaNa kI bhASA ke sAtha bahutAyata meM karAyA hai phira bhI usameM adhikAMza Adhunika hindI meM pracalita khar3I bolI ke zabdoM ko utArakara zrI suhelabAvanI ko sahaja paThanIya banA diyA hai| kavi zrI dvijadIna ne loka paramparA meM saba kucha DUba jAne ke artha meM 'hari om' ke pracalita muhAvaroM ko 'zleSa alaMkAra' kI chaTA pirote hue bhASA meM jisa adbhuta zilpa ko gar3ha liyA hai vaha stutya hai - kavi dvijadIna deza DUbA thA vilAsitA meM, bhUla cukA nAma rAma kRSNa hari om thaa| arhat vacana, 15 (3), 2003 63
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ yahA~ hAre om akele rAma kRSNa ke nAma ke DUba jAne ke artha kA bhI mAna detA hai aura sAtha hI sAtha rAma, kRSNa, hari, om cAroM ko sammilita rUpa meM DUba jAne kI sthiti ko bhI prakaTa karatA hai| zrI suhelabAvanI kA prathama saMskaraNa 1950 meM prakAzita huA thaa| ata: kavi zrI dvijadIna ne apanI kRti suhelabAvanI meM kAvya hetu usa samaya ke nirdhArita pratimAnoM kA AsarA liyA hai lekina yaha maNikA~cana saMyoga hI kahalAyegA ki zrI suhelabAvanI ke racane meM kavi ne deza - kAla kI dRSTi se bhASA ke rUpa ko apanAyA hai| aba savAla yaha hai ki itane lambe antarAla ke pazcAt yAnI ki san 1950 ke bAda 50 varSa ke bItane para san 2001 meM zrI suhelabAvanI kA dUsarA saMskaraNa AyA hai| itane varSoM ke pazcAt AkhirakAra zrI suhelabAvanI ko dUsare saMskaraNa ke rUpa meM punarjIvita karane kI kyoM socI gaI? yahI eka vaha prazna hai jo zrI suhelabAvanI ko prAsaMgikatA se jor3ane kA abhiprAya detA hai| vartamAna meM rASTra ke sammukha asurakSA kA bhAva phira paidA ho gayA hai| aise samaya meM zrI suhelabAvanI deza ke karNadhAroM ko jagAye rakhane meM preraNAsrota banakara apane dUsare saMskaraNa ke rUpa meM sAmane AI hai| zrI suhelabAvanI mAtra bAvana chandoM kA sphuTa-kAvya bhara nahIM hai balki itihAsa kA eka saccA anveSaNa kArya hai| zrI suheladeva kI racanA ke sandarbha meM yaha bAta nirvivAda rUpa se mAnya karanI hogI ki zrI dvijadIna kA kavi jisa samaya jisa prakAra kI bhAvanAoM se Andolita ho uThA thA, jisa prakAra ke bhAvAveza ne usake hRdaya ko jhaMkRta kiyA thA, usakA yathA tathya aMkana aura jhanajhanAhaTa sunAne kA kavi ne prayAsa kiyA aura vaha usameM saphala bhI huA sandarbha 1. zrI suhelabAvanI, sva. zrI gurusahAya dIkSita 'dvijadIna', lakhanaU, 2001. 2. hindI sAhitya kA itihAsa, AcArya rAmacandra shukl| 3. iravina esa.sI., di gArDena oNpha iNDiyA (lakhanaU), volyUma - 1, pRSTha 59, 62 - 63. 4. nevila eca. Ara. goNDA, gajeTiyara, san 1905, 9 bahI ilAhAbAda, san 1921, pRSTha 133, 138 evaM 178. 5. pANDeya ke ena. goNDA, gajeTiyara, pRSTha 23 - 24, lakhanaU, 1989, 6. nevila baharAica gajeTiyara, pRSTha 17, lakhanaU, 1988. 7. kaniMghama e. Arki., sarve ripo oNpha iNDiyA, bhAga - 2, pRSTha 306 - 313, 1872 va smitha janarala oNpha eziyATika sosAyaTI, pRSTha1, 1900. noTa : sandarbha kramAMka 3 se 7 taka - DaoN. zailendrakumAra rastogI, pUrva nidezaka - rAmakathA saMgrahAlaya, ayodhyA dvArA zrI suhelabAvanI ke prArambhika pRSThoM meM 'zrI suheladeva kauna' zIrSaka kI satyApanA meM jina sandarbha granthoM kA AdhAra grahaNa kiyA hai una AdhAroM se saMzliSTa hokara prastuta Alekha ke praNayana meM unakA sAbhAra upayoga kiyA gayA hai| prApta - 27.09.02 arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa - 15, aMka - 3, 2003, 65 - 70 arhat vacana kundakunda jJAnapITha, indaura jaina pAMDulipiyoM meM vijJAna - anupama jaina* evaM rajanI jaina ** sArAMza jaina grantha bhaMDAroM kI samaddhatA ke kAraNoM kI carcA ke uparAnta inameM saMgrahIta vijJAna viSayaka pAMDulipiyoM evaM unakI viSaya vastu kI saMkSipta carcA kI gaI hai| jaina bhaMDAroM meM gaNita, jyotiSa, jyotirvijJAna, Ayurveda, bhautika vijJAna, rasAyana Adi viSayaka pAMDalipiyAM upalabdha hai| - sampAdaka deva pUjA gurUpAstiH svAdhyAyaH saMyamastapaH dAnaM ceti gRhasthAnAM, SaTkarmANi dine dine||' jaina dharma ke anuyAyI jinheM zrAvaka kI saMjJA dI jAtI hai, ke dainika SaTkarmo meM ArAdhya deva tIrthaMkaroM kI pUjA, nigraMtha digambara gurUoM kI upAsanA, svAdhyAya, tapazcaraNa evaM dAna, sammilita haiN| ina SaTkarmoM meM svAdhyAya sammilita hone ke kAraNa zrAvakoM kI prAthamika AvazyakatAoM meM paramparAcAryoM dvArA praNIta zAstra sammilita haiN| svAdhyAya kA artha paramparAcAryoM dvArA praNIta graMthoM kA niyamita adhyayana hai, phalata: jaina upAsanA sthaloM (jina maMdiroM) ke sAtha svAdhyAya ke lie Avazyaka zAstroM kA saMkalana eka anivArya AvazyakatA bana gii| prAcIna kAla meM mudraNa kI suvidhA upalabdha na hone ke kAraNa zrAvaka pratilipikAra vidvAnoM kI madada se zAstroM kI pratilipiyA~ karAkara maMdiroM meM virAjamAna karAte the| jaina graMthoM meM upalabdha kathAnakoM meM aise aneka prasaMga upalabdha haiM jinameM vratAdika anuSThAnoM kI samApti para maMdirajI meM zAstra virAjamAna karAne athavA zAstra bheMTa meM dene kA ullekha milatA hai| viziSTa pratibhA sampanna paMDitoM ko unake adhyayana meM sahayoga dene hetu zreSThiyoM dvArA sudUravartI sthAnoM se zAstroM kI pratilipiyA~ maMgavAkara dene athavA kisI zAstra vizeSa kI aneka pratilipiyA~ karAkara tIrthayAtrAoM ke madhya vibhinna sthAnoM para bheMTa svarUpa dene ke bhI aneka ullekha vidyamAna haiN| . jaina paramparA meM pracalita isa paddhati ke kAraNa aneka maMdiroM ke sAtha atyaMta samRddha zAstra bhaMDAra bhI vikasita hue| jyeSTha zuklA paMcamI jise zruta paMcamI kI saMjJA pradAna kI jAtI hai, ke dina ina zAstroM kI pUjana, sAja-saMbhAla kI paramparA hai| ata: zAstra ke pannoM ko kramabaddha karanA, naye veSThana lagAnA, unheM dhupa dikhAnA Adi sadaza paramparAeM zAstra bhaMDAroM ke saMrakSaNa meM sahAyaka rhiiN| yahI kAraNa hai madhyakAla ke dhArmika vidveSa ke jhaMjhAvAtoM evaM jaina graMthoM ko samUla rUpa se naSTa kie jAne ke kaI lomaharSaka prayAsoM ke bAvajUda Aja karnATaka, tamilanADu, mahArASTra, gujarAta, rAjasthAna, madhyapradeza, uttarapradeza, dillI, hariyANA, paMjAba, baMgAla, bihAra Adi ke aneka maThoM, maMdiroM meM durlabha pANDulipiyoM ko samAhita karane vAle sahasrAdhika zAstra bhaMDAra upalabdha haiN| jaina AcAryoM evaM prabuddha zrAvakoM kI sAdhanA kA pramukha lakSya AtmasAdhanA rahA hai| yadyapi jaina paramparA svayaM ke tapazcaraNa ke mAdhyama se karmoM kI nirjarA kara AtmA se paramAtmA banane meM vizvAsa karatI hai, tathApi AtmasAdhanA se bace hue samaya meM jana kalyANa kI punIta bhAvanA athavA zrAvakoM ke prati * mAnada saciva - kundakunda jJAnapITha, 584, mahAtmA gAMdhI mArga, indaura - 452001 ** zodha chAtrA - kundakunda jJAnapITha, 584, mahAtmA gAMdhI mArga, indaura - 452001
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ - vAtsalya bhAva se anuprANita hokara jainAcAryoM ne loka hita ke aneka viSayoM para vipula graMtha rAzi kA sRjana bhI kiyA hai| sampUrNa jaina sAhitya ke viSayAnusAra vibhAjana, jise anuyoga kI saMjJA dI jAtI hai, ke krama meM nimnavata cAra varga prApta hote haiN| ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM likhA hai : tadanusAra cAra anuyoga nimnavat haiM - 1. prathamAnuyoga dharma, artha, kAma aura mokSa ina purUSArthoM tathA inake sAdhana karane vAloM kI kathAe~ mahApurUSoM ke jIvana caritra, treSaTha zalAkA purUSoM evaM unake pUrva bhavoM kA jIvanavRtta, puNyakathAe~ Adi isameM sammilita haiN| jaise- AdipurANa, harivaMza purANa Adi / prathamaM karaNaM caraNaM dravyaM namaH / * - 2. karaNAnuyoga isameM loka ke svarUpa bhUgola - khagola, gaNita, karma siddhAMta, Adi kI carcA haiM / jaise tiloyapaNNattI, jambuddIvapaNNattI saMgaho, gommaTasAra jIvakANDa labdhisAra, trilokasAra, Adi / karmakANDa, 66 - 3. caraNAnuyoga jisameM gRhasthoM evaM sAdhuoM ke cAritra kI utpatti, vRddhi evaM saMrakSaNa ke niyamoM kA varNana samAhita haiN| jaise sAgara dharmAmRta aadi| mUlAcAra, ratnakaraNDa zrAvakAcAra, anagAra dharmAmRta, 4. dravyAnuyoga isameM jIva ajIva Adi sAta tatvoM, nava padArthoM, SaT dravyoM, adhyAtma viSayaka carcA haiN| jaise- paMcAstikAya, samayasAra, pravacanasAra, dravyasaMgraha Adi / - isa vibhAjana se spaSTa hai ki karaNAnuyoga kA sAhitya, gaNitIya siddhAMtoM se paripUrNa hai| loka ke svarUpa ke vivecana, AkAra, prakAra, grahoM kI sthiti ityAdi ke nirdezana meM aneka jaTila jyAmiti saMracanAoM, mApana kI paddhatiyoM kA vivecana to milatA hI haiN| karma kI prakRtiyoM ke vivecana meM kramacaya - saMcaya (Combination and Permutation) rAzi siddhAMta (Set Theory) nikAya siddhAMta (System Theory) ghAtAMka ke siddhAMta (Theory of Indices) laghuguNakIya siddhAMta (Principle of Logarithms) Adi kA vyApaka prayoga huA hai / adhyAtma viSayaka vivecanoM meM bhI apane tarkoM kI susaMgatA siddha karane hetu gaNitIya prakriyAoM kA prayoga kiyA gayA hai| gaNitIya siddhAMtoM kA pallavana athavA sthApanA jainAcAryoM kA sAdhya nahIM rahA, kintu ve sAdhana rUpa meM jarUra prayukta hue haiN| kintu gaNita usameM aisI racapaca gaI ki 18 vIM zatAbdI ke bahuzruta vidvAna paM. ToDaramalajI ko gommaTasAra kI pUrva pIThikA meM likhanA par3A ki bahuri je jIva saMskRtAdika jJAnate sahita haiM kintu gaNitAdika ke jJAna ke abhAva te mUla graMthana viSaya praveza na pAve haiM, tina bhavya jIvana kAjai ina graMthana kI racanA karI hai| sAtha hI paM. ToDaramala jI ne apanI 'samyagjJAna candrikA TIkA' meM artha saMdRSTi adhikAra alaga se sammilita kiyA hai| mAtra itanA hI nahIM jaina graMthoM ke gahana gaMbhIra adhyayana hetu gaNitIya jJAna kI aparihAryatA ke kAraNa hI aneka mahAna jainAcAryoM ne svataMtra gaNitIya graMthoM kA bhI sRjana kiyA hai|" "pariyamyasuttaM' (parikarma - sUtra ) 7 siddhabhUpaddhati TIkA, vRhad dhArA parikarma' ke ullekha kramazaH dhavalA, uttarapurANa evaM trilokasAra meM pAye jAte haiN| ye apane samaya ke atyaMta mahatvapUrNa gaNitIya graMtha the jo Aja upalabdha nahIM haiN| kintu AcArya zrIdhara praNIta 'trizatikA', AcArya mahAvIra praNIta 'gaNitasAra', siMhatilaka sUri kRta 'gaNita tilaka' TIkA, ThakkarapherU kRta 'gaNitasAra kaumudI', rAjAditya kRta gaNita vilAsa, mahimodaya kRta 'gaNita sAThasau evaM hemarAja kRta 'gaNitasAra' hameM Aja bhI upalabdha haiM, 10 arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo jainAcAryoM kI gaNitIya pAraMgatatA evaM abhirUci ke jvalata pramANa haiN| hemarAja kRta 'gaNitasAra', mahimodaya kRta 'gaNita sAThasau' to hindI bhASA meM gaNita viSaya kI amUlya kRtiyAM haiN| hindI padya graMthoM meM gaNitIya viSaya khUba pallavita hue hai|1 bIsavIM sadI ke mahAna digambara jainAcArya AcArya zrI vidyAsAgara jI ne apanI kAlajayI kRti 'mUkamATI' meM gaNita ke naumAMka ke vaiziSTya kA ullekha kiyA hai|12 yaha prakaraNa gaNitajJoM ko bhale hI mahatvapUrNa na lage kintu jainAcAryoM kI gaNitIya abhirUci ko to dikhAtA hI hai| gaNinI jJAnamatI mAtAjI ne apanI kRtiyoM triloka bhAskara, jambUdvIpa, jaina jyotirloka, jaina bhUgola meM gaNitIya viSayoM ko pramukhatA se vivecita kiyA hai|13 eka prAthamika sarvekSaNa meM hamane pAyA ki Aja bhI jaina zAstra bhaMDAroM meM 500 se adhika gaNitIya pAMDulipiyAM surakSita haiM, aura inake mAdhyama se hama lagabhaga 40 svataMtra kRtiyoM ko sUcIbaddha kara sake haiN| "zarIra mAdhyama khalu dharma sAdhanaM "14 vastuta: svastha zarIra ke mAdhyama se hI hama AtmakalyANa hetu tapazcaraNa tathA vastu svarUpa ke jJAna hetu Agama sAhitya kA adhyayana kara sakate haiN| phalata: saMghastha sAdhuvRMdoM evaM zrAvakoM kI asvasthatA kI sthiti meM rogopacAra hetu auSadhiyoM kA prayoga kiyA jAtA rahA hai| dvAdazAMga ke aMtargata pUrva sAhitya ke eka bheda 'kalyANAnuvAda15 meM Ayurveda kI carcA hai| 5 vIM zatAbdI ke mahAna jainAcArya ugrAdityAcArya dvArA praNIta 'kalyANakAraka' 16 jaina Ayurveda kA siramaura graMtha haiN| AcArya samaMtabhadra evaM anya aneka AcAryoM ne Ayurvedika sAhitya sRjita kiyA hai| hameM yaha svIkAra karane meM kiMcita bhI saMkoca nahIM haiM ki jainAcArya dvArA praNIta Ayurvedika graMthoM evaM paramparA ke AcAryoM dvArA sRjita Ayurvedika graMthoM meM aneka sAmya haiN| paraspara AdAna-pradAna bhI hue haiM, kyoMki lakSya to donoM kA eka hI thaa| kintu 'ahiMsA paramodharma:' kI udghoSaNA karane vAle jaina dharma ke AcAryoM ko prANa rakSA hetu bhI hiMsA svIkAra nahIM thii| prANoM kA utsarga bhale ho jAye kintu ve aisI kisI bhI auSadhi ko svIkAra nahIM kara sakate the jisameM kiMcita bhI hiMsA haI ho| yahI kAraNa hai ki jaina Ayurveda ke graMthoM meM diye gaye nidAna kASTha auSadhi, bhasmAdi para hI AdhArita hote haiN| vartamAna meM anupalabdha puSpAyurveda meM vibhinna jAti ke puSpoM se nirmita auSadhiyoM kA saMdarbha hameM prApta hotA hai| ___ maiMne pAyA hai ki jaina bhaMDAroM meM rasa ratnAkara, rasa saMgraha, nAr3I vicAra Adi jaise zatAdhika graMtha upalabdha haiN| inameM se adhikAMza hindI bhASA aura devanAgarI lipi meM likhe gaye haiN|18 atyaMta prAcIna kAla se hI bhArata meM jyotiSa vidyA ko atyaMta mahatva diyA jAtA rahA hai| prArambha meM to gaNita - jyotiSa kA hI eka aga thaa| jinabimboM kI pratiSThA, dIkSAdi maMgala kAryoM ke lie zubha muhUrta aura sthAna kA jJAna Avazyaka hotA hai aura inake jJAna hetu jyotiSa kA jJAna apirahArya hai, phalata: jyotiSa jaina sAdhuoM kI jJAna sAdhanA kA abhinna aMga rahA hai aura isa AvazyakatA kI prati pUrti hetu jyotiSa viSayaka graMthoM kA sRjana bhI kiyA gyaa| anuSAMgika rUpa se zakuna vicAra, ratnaparIkSA Adi para bhI graMtha likhe gaye, 'bhadrabAhusaMhitA', "kevalajJAna prazna cUDAmaNi' sadRza evaM anya jyotiSa graMtha hamArI amUlya nidhiyAM haiN| AcArya vasunaMdi, AcArya jinasena, AcArya akalaMka, paMDita AzAdhara jI kRta pratiSThApATha Adi sabhI pratiSThA pAThoM meM muhUrta viSayaka prakaraNa pAye jAte haiN| jaina graMtha bhaMDAra jyotiSa viSayaka graMthoM se atyaMta samRddha haiN|19 pratiSThA viSayaka inhIM graMthoM meM mUrti nirmANa hetu pASANa ke parIkSaNa Adi ke bAre arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI mUlyavAna jAnakArI upalabdha hai evaM isa saMdarbha meM jainAcAryoM dvArA kie gae ullekha mikI (Geology) ke saMdarbha meM jainAcAryoM ke jJAna ko vyakta karatI hai| adyatana mujhe bhUgarbha zAstra yA bhaumikI para koI svataMtra graMtha dekhane ko nahIM milA tathApi ratnazAstra viSayaka kaI graMtha dekhane ko mile haiN| 20 AcArya kuMdakuMda kRta 'paMcAstikAya' Adi graMthoM meM SaT dravyoM kI carcA ke saMdarbha kAla kI sUkSmatama ikAI samaya, kSetra kI sUkSmatama ikAI pradeza evaM pudgala ke sUkSmatama aMza paramANu ko paribhASita kiyA gayA haiM / jaghanya aura utkRSTa ke mAdhyama se ina ikAIyoM sImAMta mAnoM evaM paramANu kI gatiyoM kI bhI carcA hai| vastutaH pudgala viSayaka yaha vevecana sApekSatA ke siddhAMta tathA prayukta gaNita evaM bhautikI ke aneka siddhAMtoM kA AdhAra ne haiN| 21 AcArya samaMtabhadra kRta 'AptamImAMsA' meM jahAM prAyikatA ke siddhAMta avaktavya ke saMdarbha meM vivecita haiM vahIM jaina paramparA kA paramANu dravya kA avinAzI avibhAjya aMga hai| vaha vartamAna bhaumikI ke paramANu se bahuta adhika sUkSma hai| bhautikI meM vartamAna meM pracalita paramANu to jaina paramparA ke skaMdha haiN| vijJAna bhI vartamAna paramANu ke aneka khaNDa kara cukA hai| AcArya umAsvAmI ne dUsarI zatAbdI meM 'utpAdavyayaghrauvya' ke rUpa meM dravya kI avinAzitA kA siddhAMta sthApita kiyA thA vahIM anya aneka AcAryoM kI kRti meM jar3atva kA niyama, sthatija urjA kA niyama, utplAvana kA niyama evaM gati ke niyama upalabdha hote haiN| saMkSiptaH jainAcAryoM dvArA praNIta sAhitya jo ki jaina zAstra bhaMDAroM meM saMrakSita hai, meM jJAna kI aneka zAkhAoM kA jJAna nihita hai| vigata 3-4 dazakoM meM jaina zAstra bhaMDAroM ke sUcIkaraNa tathA usameM nihita jJAna saMpadA ko pragaTa karane ke kucha prayAsa avazya hue haiM, kintu unameM se adhikAMza mAtra sUcIkaraNa taka hI sImita raha gae haiN| svayaM hamane lagabhaga 80 aise sUcI patroM kI sUcI taiyAra kI hai| hama yahAM jaina bhaMDAroM kI sUciyoM ko lipibaddha kara rahe haiM. - kucha 1. jinaratnakoza - bhAga - 1, bhaNDArakara oriyanTala risarca iMsTITayUTa, pUnA 1994 bhAga 2. kannaDa prAMtIya tAr3apatrIya graMtha sUcI bhAratIya jJAnapITha, dillI - 1947 68 - - 3. rAjasthAna ke jaina zAstra bhaMDAroM kI graMtha sUcI kAsalIvAla, prabaMdhakAriNI samiti, diga. jaina atizaya kSetra 1957, 1962, 1972 4. dillI jaina graMtha ratnAvalI saMkalana- prAcArya kuMdanalAla jaina, bhAratIya jJAnapITha, dillI - 1981 5. zrI jaina siddhAMta bhavana graMthAvalI bhAga 1-2, saMpAdaka DaoN. RSabhacaMda jaina 'phaujadAra', jaina siddhAMta bhavana, ArA 1987 / 6. anekAnta bhavana graMthAvalI, bhAga 13 anekAnta jJAna maMdira, bInA, 2002 - - 1, saMkalana - paM. ke. bhujabalI zAstrI, bhAga - 15 saM. DaoN. kastUracaMda zrI mahAvIra jI, 1949, 1954, isake atirikta DaoN. kastUracaMda kAsalIvAla ne apane zodha prabaMdha Jain Granth Bhandaras in Rajasthan meM rAjasthAnoM ke jaina graMtha bhaMDAroM meM nihita jJAna rAzi evaM usake vaiziSTya kA vivecana kiyA haiM / Aja AvazyakatA isa bAta kI hai ki jaina zAstra bhaMDAroM meM saMgrahIta arhat vacana, 15 (3), 2003 -
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ ka hendI vaijJAnika sAhitya kA vyApaka rUpa se sarvekSaNa evaM mUlyAMkana kiyA jAye yaha mAnavatA 5 liye to kalyANakArI hogA hI jainatva kI garimA meM bhI abhivRddhi kregaa| isake lie prathama caraNa meM pAMDulipiyoM kA sUcIkaraNa evaM agale caraNa meM vaijJAnika viSayoM kI pAMDulipiyoM ko chA~Takara unakA saMrakSaNa, anuvAda karanA hogaa| saMdarbha sthala - paM. gajAdharalAla nyAyatIrtha prakAzaka kundakunda 403, pR. 157 2. rAjasthAna ke jaina zAstra bhaMDAroM kI graMtha sUcI, bhAga 2, kastUracaMda kAsalIvAla, zrI diga. jaina atizaya kSetra, mahAvIrajI, 1954 1. padmanaMdi paMcaviMzatikA, A. padmanaMdi, hindI TIkA diga. jaina svAdhyAya maMDala, nAgapura 1996 gA. 3. Kastoorchand Kasliwal, Jain Grantha Bhandars in Rajasthan, Vol.-1, Shri Dig. Jain Atishaya Kshetra Shri-Mahavirji 1967. 4. zrAvaka pratikramaNa pATha (saMskRta) 5. gommaTasAra jIvakAMDa, pUrvapIThikA, pR. 5 6. anupama jaina, jaina gaNitIya sAhitya, arhat vacana ( indaura), 1 (1) sita. 881 7. pariyamyasuttaM (parikarmasUtra) vartamAna meM upalabdha nahIM haiN| 8. siddhapaddhati TIkA, vartamAna meM upalabdha nahIM hai| 9. vRhaddhArA parikarma, vartamAna meM upalabdha nahIM hai| 10. vistRta vivaraNa hetu dekheM, sandarbha- 6. 11. anupama jaina, hemarAja vyaktitva evaM kRtitva, arhat vacana ( indaura), 1 ( 11 ), 88, pR. 53-641 12. mUkamATI, AcArya zrI vidyAsAgara jI bhAratIya jJAnapITha, dillI, 1998, pR. 1661 13. ye sabhI grantha vIra jJAnodaya graMthamAlA, di. jaina triloka zodha saMsthAna, hastinApura 250404 meraTha se prakAzita hai| 14. anagAra dharmAmRta, paM. AzAdhara, saMpA. anu. paM. kailAzacaMda zAstrI, bhAratIya jJAnapITha, dillI 1977, 7/9, pR. 4951 15. Ayurveda ke vikAsa meM jainAcAyoM kA yogadAna, DaoN. zakuntalA jaina, Ph.D. zodha prabandha vikrama vi.vi. ujjaina, 1991 18. ugrAditya, kalyANakAraka, saM. paM. vhI. pI. zAstrI, solApura, 1940 1 - 17. sandarbha 15, pR. 8. 18. vahI 19. nemicaMdra zAstrI, jaina jyotiSa sAhitya, bhAratIya saMskRti ke vikAsa meM jainAcAryoM kA avadAna, bhAga - 2, a.bhA. di. jaina vidvat pariSada, sAgara, 1983 1 20. Thakkara pherU, ratnaparIkSAdi saptagraMthasaMgraha, jodhapura, 19611 20. lakSmIcaMdra jaina, A. nemicandra siddhAMtacakravartI kI khagola vidyA evaM gaNita saMbaMdhI mAnyatAeM Adhunika saMdarbha meM, arhat vacana 1 (1), pR. 80 sita. 1988 1 saMzodhanoparAnta prApta - - 1.7.03 arhat vacana, 15 (3), 2003 69
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ pApamaH naye mahAmanA ziTepa aismo 21 sArvarlepa zvirotpanAyavagodhUmazAla yAmu bhATa kI masurAcA mAkSikaMjAMgalA mitrAbATa klmetaay| paTolatIpha laMkAka mAcAniMga pAlanaM himamocaka narnavA me mahaMgA cakramardadalA nizvAna sA tarka pakkatAlI khadira citra kora nehAH sarala devAdA ziMzapAguru sNdaa| mUtrA limaravarI prAdhyAmahiSIjana tAni c||1|| kasturikA gaMdhasAra zikA bhikSArakameva / ythaad| samaslAnipathyAnetA nikaTa svide bhavAya da mi vega miktA mAyA mamamlA nitIzca mASAn zrabhU mAMsaMdagdhimadyeoraM cakuzamamivaspajeyu // zroga padhyApa zividhi1851 sIma pitA disegamardirvire bama leposTa protojI zAlaya jAMgalerA miSe muke / kala hai rvA kRto ra so ka] kaTakaMkAra bech| sighumUla kapotakA zAli cAkaM betrAdAi triphalA mA kaTUte letalanI pitrale paharA liyA kaTutiktakaSAyAniHsarvAlIti egaH sarakhA zItapitrodArI rAmaH mi espAspadyAmala sarita jAtAvividha vikaaraa|| matsyodakAnUpana kA mizrA ninadInamannaMva mithega rodhIpradakSiNA sApavanoti 12 vRSa 'pathyApathya vidhi' kA eka pRSTha ... meSa dhana siMha pUrvAyAMna dakSiNena pazcimana - yAlA yo liSakarka renara raMga citraviSAda kula saya putra viSatirogabhayAna mokacatuSTayaMyaMtre ge mRducacaraviribhaumaMzanaM pinAnyAdyAranaMta ponedyA locanAdizubhAzubham ghATanaM prathama dina vicaraNa napapadhAnAdinaM dIvAsa nikSepaH mAlocanAdiprAyazcittada) naM zrAdizabdA llocaka moli siMhedhanucA mUlA bhaH kanyakAnule kRSvika siMha ! vakra dhanurvat dakSiNAbhpannatemI nameSe kuMbha raSe sama 305 nithune makareco sAthahalopamaH dhanu karke rvai| zlAdhyai mana naveMdura sanaunyathA, viduraM casame cadre durbhikSaM dakSiNonnate" vyAdhipIDAbha bhUle subhakSaM cottarocate // 3dhAranera sAH sa paMgAMti zule raSTi samAgamaH kamme mata vijAnIyA subhasaM uttara rahanaSedha. kanyA tulA mUlA bhavat meSa OMbha vRSa mithuna dhanu 70 saMskRti kI amUlya nidhiyA~ pAMDulipiyA~ pathyApathya lidhi kA eka paSTha mithuna tulA | kuMbha ravika mIna karka makara kanyA 'nAradrava jyotiSa' grantha kA eka pRSTha dakSiNeonnata sama- caMdra uttaronnata halopama makara karka dvitIyazcaMdrodaya yaMtra arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ arhatva kundakunda jJAnapITha, indaura prastAvanA varSa 15, aMka - 3, 2003, 7175 saMskRti saMrakSaNa, sAmAjika vikAsa evaM pAMDulipiyA~ # gaNeza kAvaDiyA ** hamAre prAcIna AcAryoM ne mokSa mArga ke liye chaH bAhya ( anazana, avamodArya, vRtti parisaMkhyAna, rasa parityAga, vivikta zayyAsana, kAya kleza tathA chaH antaraMga ( prAyazcita, vinaya, svAdhyAya, vaiyAvRtti, vyutsarga, dhyAna) tapoM kA mArga batAyA hai|' inameM svAdhyAya ko bhI eka antaraMga tapa mAnA hai| svAdhyAya tapa ke antargata vAcanA, pRcchanA, anuprekSA (cintana), pATha aura dharmopadeza ko sammilita kiyA gayA hai| isa prakAra nitya svAdhyAya tapa kI ArAdhanA ko mokSa kA mArga batAyA hai| jIvana ke antaraMga nikhAra ke liye ise ati Avazyaka tapa kahA gayA hai| yadi svAdhyAya Avazyaka hai to usake liye zAstroM kI racanA bhI Avazyaka thI / isIliye hamAre AcAryoM ne mAnava ke AdhyAtmika vikAsa ke liye zAstroM kA lekhana kiyaa| ina zAstroM ke mUlarUpa ko pAMDulipi kahA jAtA hai tathA isakI vibhinna pratiyoM ko pratilipi kahA jAtA hai| inhIM pAMDulipiyoM meM hamArI saMskRti kI vyApaka jhalaka dekhane ko milatI hai| ataH inake saMrakSaNa kI AvazyakatA hai| isa prakAra svAdhyAya ke liye zAstra taiyAra kiye aura ye mAnava jIvana meM kalyANa kA kArya kara sakeM isake liye svAdhyAya tapa ko Avazyaka btaayaa| hama kitanI mahAna saMskRti ke loga hai jisameM svAdhyAya karane ko bhI tapa kI ArAdhanA kahA gayA hai| svAdhyAya karma mokSa mArga ke liye na kevala tapa kI AvazyakatA hai balki gRhastha jIvana ke liye 6 dainika karma (deva pUjA, guru upAsanA, svAdhyAya, indriya saMyama, tapa, dAna) bhI Avazyaka batAye haiN| 2 ina 6 karmoM meM bhI tIsarA karma svAdhyAya kA hai| ataH Avazyaka karmoM ke upAdAna ke liye bhI zAstroM kI AvazyakatA huI aura isIliye zAstra, sAhitya Adi kI racanA kI gii| zAstroM kI upayogitA tathA nirantara ApUrti banI rahe isake liye gRhastha ke liye jina cAra prakAra ke dAnoM kI carcA kI gaI hai usameM zAstroM ke dAna kA bhI ullekha milatA hai| isa prakAra hamAre zreSTha AcAryoM ne zAstroM tathA svAdhyAya ko tapa, karma tathA dAna se jor3akara ise na kevala mahatvapUrNa banA diyA balki use satat jArI rahane vAlI kriyA banA diyaa| hamArI saMskRti meM ina pAMDulipiyoM kA bahuta hI mahatva hai| hamAre AcAryoM ne, zreSThiyoM ne, zrAvakoM tathA santoM ne ina pAMDulipiyoM se hamAre jJAna ke bhaMDAra meM vRddhi kI hai| inameM kaI maMtroM ke rUpa meM, kaI citra kathAoM ke rUpa meM, stotroM ke rUpa meM tathA kucha sUtroM ke rUpa meM bhI upalabdha hai| inakI ArAdhanA se jIvana ko nikhArA jA sakatA hai| kaI kathA citroM ko bAda meM lipibaddha kiyA gayA hogaa| isase inakI vyAkhyAoM meM vibhinnatA AnA svAbhAvika hai| ataH isa prakAra ke kAryoM meM ucca koTi kA sampAdana bhI Avazyaka hai| * * kundakunda jJAnapITha vyAkhyAnamAlA ke antargata dinAMka 5.6.03 ko pradatta vyAkhyAna ** adhiSThAtA samAja vijJAna saMkAya, prAdhyApaka arthazAstra, devI ahilyA vizvavidyAlaya, indaura nivAsa e-3, prAdhyApaka nivAsa, khaMDavA roDa, indaura-452017
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma aura sampradAya ina prAcIna pAMDulipiyoM meM hamArI saMskRti tathA dharma kI jo jAnakArI milatI hai usake anusAra dharma kabhI bhI nakArAtmaka nahIM balki sakArAtmaka hI ho sakatA hai| yaha jAti, samAja athavA rASTra mUlaka bhI nahIM ho sakatA hai| koI bhI dharma kisI jAti vizeSa athavA rASTra ke utthAna ke liye nahIM banA hai| vaha to sampUrNa mAnava jAti ke kalyANa hI kyoM, samasta jIva tathA paryAvaraNa ke vikAsa ke liye banA hai| ata: kisI jAti, samAja tathA rASTra vizeSa ke vikAsa ko dharma se jor3anA galata hai| dharma kA lakSya mAnava kalyANa hai aura usake adhIna alaga-alaga sampradAya ho sakate haiN| sabhI sampradAyoM kA lakSya eka hI hai ata: ye sabhI dharma samata haiM tathA eka hI dharma ke adhIna haiN| ina sampradAyoM meM vibhinnatA svAbhAvika hai kyoMki ye jAti vizeSa athavA samAja vizeSa kI AvazyakatA aura paristhitiyoM ke anukUla banAye gaye haiN| lekina phira bhI inameM vibhinnatA ke bAvajUda bhI ye virodhAbhAsI nahIM haiM kyoMki sabhI eka hI dharma ke antargata haiN| ata: alaga-alaga sampradAya honA mere vicAra se asvAbhAvika nahIM hai kyoMki sabhI eka hI dharma ke antargata kArya karate haiN| ata: inake prati sabhI kA sammAna, sneha tathA prema honA caahiye| vAstava meM sampradAya eka prakAra se mArga hai| eka hI maMjila para pahu~cane ke liye jisa prakAra alaga - alaga mArga ho sakate haiM ThIka usI prakAra se mokSa mArga kI prApti ke liye alaga-alaga sampradAya bana sakate haiN| ho sakatA hai merA mArga Apake ghara ke sAmane se gujre| kevala mArga kI sthiti ke kAraNa hI yaha acchA athavA burA nahIM ho sakatA hai| takalIpha jaba hone lagatI hai jaba mujhe mere ghara ke pAsa se gujarane vAle mujhe acche nahIM lge| hamArI isI pravRtti ke kAraNa virodhAbhAsa kI sthiti utpanna hone lagatI hai| hameM apane sampradAya ko zreSTha batAne kI bajAya dUsare sampradAya ke prati prema, sneha tathA sammAna bhAva prakaTa karanA caahiye| yahI hamArI saMskRti hai isIliye yaha deza kaI saMskRtiyoM kA saMgama sthala banA huA hai| Aja ina virATa saMskRtiyoM ke saMrakSaNa kI AvazyakatA hai| inhIM saMskRtiyoM meM mAnava ke bhautika jIvana tathA AdhyAtmika dazA ke vikAsa ke mArga tathA tarIke vidyamAna hai| Aja inako samajhane, khojane tathA aMgIkAra karane kI AvazyakatA hai| sAmAjika samasyAyeM aura saMskRti kucha loga hamArI sAMskRtika virAsata para saMdeha karane lage hai| bhArata meM vyApta bhraSTAcAra tathA dhana kamAne ke anaitika tarIkoM kI vyApakatA ko kamajora saMskRti kA kAraNa mAnane lagate haiN| unakA mAnanA hai ki garIbI, berojagArI, azikSA, nArI zoSaNa Adi se bharamAra isa rASTra kI saMskRti kaise mahAna ho sakatI hai? saMskRti se isa prakAra ke niSkarSa nikAlanA sarAsara galata tathA bhrAmaka hai| saMskRti sthAna, jAti tathA rASTra zUnya hotI hai| kisI rASTra athavA jAti kI unnati athavA avanati ko sAMskRtika pariveza se jor3anA ucita nahIM hai| hamAre yahA~ loga kisI bhI rASTra kI tulanA meM kama naitika nahIM haiN| Aja bhI hamAre yahA~ kaI AdarzoM aura zreSThoM ko dekhA jA sakatA hai, anubhava kiyA jA sakatA hai| sAmAjika burAIyoM kA kAraNa rAjanaitika aura Arthika nIti meM dekhanA caahiye| bAz2AravAda tathA upabhoktA vAstava meM tIvra audyogIkaraNa tathA pazcima ke bar3hate bAjAravAda ne saba ko adhika bhautikavAdI banA diyA hai| Aja bAz2Ara upabhoktA vastuoM se bhare par3e haiN| vikretA kisI bhI taraha AkarSaka yojanA athavA upahAra dekara apanI vastu becanA cAhatA hai| aura upabhoktA bhI vastuoM ke prati lAlAyita hokara use prApta karanA cAhatA hai| kaI bAra to vaha apanI kSamatA se adhika prApta kara letA hai aura phira RNa jAla meM pha~sa jAtA hai| 'kreDiTa kArDa' ke mAdhyama se bhI upabhoktA ko bAjAra 'udhArI ke jAla' meM pha~sAne kA bharasaka 72 arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ prayAsa kara rahA hai| aise vAtAvaraNa meM hama bhI apane upabhoga ke stara ko U~cA uThAne ke liye Aya arjana ke naye-naye tarIke khojane meM laga gaye haiN| aba kArya ke ghaMToM kI koI sImA nahIM hai| 10- 12 - 15 ghaMTe koI sImA nhiiN| sabhI tarapha kamAne-kamAne kA bola bAlA hai| isa kucakra meM kucha loga saphala ho jAte haiM aura kucha ucca Aya kI marIcikA meM pha~sa jAte haiN| jo kucha bhI saphala huai haiM unhoMne anya kI Aya para atikramaNa kiyA hogA? kaisA vikAsa? saba adhika se adhika hathiyAnA cAhate haiN| aise meM usake pAsa saMskRti ke bAre meM socane yA dharma kA AcaraNa karane kA samaya hI kahA~ raha jAtA hai| isa bAjAra mUlaka vikAsa ne vyakti ko mAtra arthavyavasthA kA upabhoktA banAkara rakha diyA hai| aise meM kaise hama mAnava ke bhAvanAtmaka tathA AdhyAtmika vikAsa kI kalpanA kara sakate haiN| Aja na hama prAkRtika sampadA ke ucita vidohana kI socate haiM aura na hI paryAvaraNa ke rakha - rakhAva kI cintA karate haiN| jIva mAtra ke prati hamArI karUNA kahA~ mara gaI hai? Aja adhika dUdha prApta karane ke liye gAyoM ko lekTojana kA injekzana lagAte haiM jisase usakI Ayu ko bhI dA~va para lagA dete haiN| abhI to vaijJAnikoM ne yaha bhI patA lagA liyA hai ki kucha kRSaka apanI Aya bar3hAne ke liye isa prakAra ke injekzana harI sabjiyoM meM bhI lagAne lage haiN| kahate haiM isase sabjI kA AkAra jaldI bar3hatA hai| ye kemikala sabjI ke mAdhyama se hamAre zarIra meM jA rahA hai| kabhI nahIM socate ki usakA kyA duSpariNAma hogA? kaisA vikRta vikAsa? paryAvaraNa, pradUSaNa, milAvaTa Adi ke kaI udAharaNa hama Aye dina samAcAra patroM meM dekhate haiN| lagatA hai bAjAravAda tathA bar3hate hae mudrAsphIti ke dabAva meM hama vikAsa kA artha hI bhUla gaye haiN| bAjAravAda tathA Arthika saMkaTa vAstava meM bAjAravAda meM Arthika vikAsa kI dara ko bar3hAne kI pratispardhA ne vizva artha vyavasthA ko kaI saMkaToM meM pha~sA diyA hai| kabhI eziyAI dezoM kI artha vyavasthA ko to kabhI iNDoneziyA tathA arjeMTInA kI artha vyavasthA ko dharAzAyI hote dekhA hai| saMkaTa tathA saMgharSa ne bhImakAya amerikana artha vyavasthA ko bhI nahIM chor3A hai| pichale lagAtAra tIna varSoM se vaha bhI Arthika mandI se grasta hai| berojagArI kI bar3hatI dara se vaha bhI cintita hai| antarrASTrIya AMtakavAda se vaha bhI nahIM baca skaa| sampanna, zaktizAlI tathA zoSaNa se bacane ke liye kaI rASTroM ko Arthika saMgha banAne ko majabUra kiyA hai| yaha nayA Arthika darzana kisa prakAra kI rAjanaitika tathA sAmAjika artha vyavasthA ko janma degA isakI kalpanA abhI karanA kaThina hai| saMyukta rASTra saMgha jaisI saMsthA bhI aprabhAvI ho gaI hai| Arthika uthala-puthala, anizcitatA, bhaya janita vikAsa ko kaise Adarza vikAsa kahA jA sakatA hai| vikAsa kA sahI mApa vAstava meM Aja vicAraka vikAsa kI sahI paribhASA khojane meM lage huye haiN| prati vyakti Aya bar3ha jAne athavA upabhoga ke liye jyAdA vastuoM ko prApta kara lene kI kSamatA hI vikAsa nahIM hai| peTroliyama padArthoM kI bar3hatI kImatoM ne kaI khAr3I dezoM kI kraya zakti to bar3hA dI lekina yaha unakI mAnavIya kSamatA ko bar3hAne meM sakSama nahIM ho skii| isa prakAra kI avasthA ko vikAsa kaise kahA jA sakatA hai? ata: aba loga vikAsa ko mAnavIya kSamatAoM meM vRddhi ke rUpa meM dekha rahe haiN| isa rUpa meM vikAsa kA artha zikSA, svAsthya tathA kraya zakti meM vistAra se ho| isIliye aba antarrASTrIya stara para dezoM ke vikAsa kA Akalana mAnavIya pUMjI arthAta mAnavIya kSamatAoM ke rUpa meM kara rahe haiN| isa para thor3A aura cintana kareM to pAyeMge kI yaha mAnavIya kSamatA na kevala vartamAna ke liye balki bhaviSya ke sandarbha meM bhI honA caahiye| Age ke varSoM meM bhI nirantara jArI arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ rahanA caahiye| isake liye hameM bhaviSya ke liye apanI prAkRtika sampadA tathA paryAvaraNa ko bacAye rakhanA pdd'egaa| isa prakAra Arthika vikAsa, mAnavIya kSamatA tathA prAkRtika sampadA aura paryAvaraNa saMrakSaNa ke samanvaya ko vicAraka 'sAmAjika vikAsa' kahane lage haiN| isameM zekSA tathA svAsthya mahatvapUrNa hai jisase mAnavIya kSamatAoM meM vRddhi kI jA ske| isake laye vikAsa ko paryAvaraNa sammata banAne ke liye jora diyA jAne lagA hai| vikAsa kI isI naI avadhAraNA ke kAraNa vizva vyApAra saMgaThana ne vizva vyApAra meM kaI paryAvaraNIya tathA sAmAjika zarto ko jor3a diyA hai| bhArata sameta kaI vikAsazIla dezoM ke liye aba neryAta vyApAra bar3hAnA kaThina ho rahA hai| kyoMki ye paryAvaraNIya tathA sAmAjika zartoM ko pUrA nahIM kara pA rahe haiN| kahane kA tAtparya yaha hai ki aba vikAsa kA AMkalana sAmAjika vekAsa tathA paryAvaraNa saMrakSaNa ke rUpa meM kiyA jAne lagA hai| isa prakAra ke vikAsa kA sIdhA sambandha zikSA tathA svAsthya se hai| vikAsa me zikSA kA mahatva arthazAstra meM nobala puraskAra vijetA bhAratIya arthazAstrI pro. amRtya sena ne isI AdhAra para zikSA aura svAsthya ko vikAsa kI Avazyaka zarta mAnA hai| zikSA tathA svAsthya suvidhAoM ke AdhAra para mAnavIya pUMjI kA nirmANa kiyA jA sakatA hai| isa prakAra kI mAnavIya pUMjI takanIkI jJAna kA vikAsa karane aura use grahaNa karane meM adhika sakSama hotI hai| zikSita mAnavIya sampadA avasaroM kA upayoga karane meM bhI adhika sajaga rahatI hai| ata: isa prakAra kI mAnavIya pUMjI kA nirmANa svata: hI satat tathA Adarza vikAsa kara skegaa| pichale dazaka meM hamane takanIkI tathA jJAna AdhArita vikAsa kA camatkAra dekhA hai| kisa prakAra jJAna ne hamArI arthavyavasthA ke hara kSetra meM praveza kara utpAdana kI saMracanA ko hI badala diyA hai, hama saba usase paricita haiN| yaha kaise saMbhava huA? zikSA tathA jJAna se| isa prakAra Adhunika vizva artha vyavasthA meM zikSA tathA jJAna vikAsa ke mahatvapUrNa ghaTaka bana gaye haiN| hameM garva hai ki hamArI prAcIna saMskRti meM zikSA tathA jJAna ke vikAsa ke liye svAdhyAya ko tapa, karma tathA zAstradAna se jor3a kara ise jIvana ke liye parama Avazyaka banA rkhaa| isase na kevala bhautika jIvana balki AdhyAtmika jIvana meM bhI nikhAra AtA hai| isIliye zikSA tathA dIkSA sabhI ke liye Avazyaka hai| maryAdA purUSottama rAma to avatArI purUSa the lekina rAjA dazaratha ne unako bhI gurU vaziSTa ke pAsa jJAnArjana ke liye bhejaa| mAtA - pitA janma de sakate haiM lekina jIvana nirmANa kA kArya gurU arthAt zikSA se hI saMbhava hai| bhAratIya saMskRti bhAratIya saMskRti kI ahama bAta yaha hai ki isameM vividha kismoM kI mahaka aura unakI sAmAjika vizeSatAye haiN| janma, pariNaya, gRha nirmANa, vAstu, virakti, mRtyu Adi kA hamArI saMskRti meM bahuta mahatva hai, pavitra hai| pariNaya saMskAra ke prati bhI viziSTa zraddhA va pavitratA dekhI jA sakatI hai| maMtra se do anajAna diloM ko apanatva ke dhAge se jor3A jAtA hai aura ve janma janmoM ke baMdhana meM baMdha kara eka ho jAte haiN| kitanI pavitratA hai| rAkhI ke baMdhana kI pavitratA hamArI saMskRti kI anupama kRti hai jo itihAsa ke pannoM meM svarNa akSaroM meM aMkita hai| kitanI mahAna tathA Adarza saMskRti hai jisameM bhautikatA tathA AdhyAtmikatA kA barAbara samAveza hai| hama AdhyAtmikatA se hI bhautikatA ko sImita kara pAte haiN| isIliye mRtyu bhI hamAre liye eka mahotsava hai jahA~ mRtyu Ane para kaha sakate haiM ki 'o bandhu mRtya' maiM tumhArA svAgata karatA huuN| Adarza dharma kA uddezya vyakti ko jIvita rakhane ke sAtha-sAtha marane ke prati bhI taiyAra karatA hai| hamArA adhyAtma na kevala isa jIvana ko varana Ane vAle jIvana ko bhI nikhAratA hai| isIliye isa saMskRti 74 arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ ne bhautika sukhoM kA parityAga kara adhyAtma kA vikAsa kiyA hai| yaha bhautika tathA adhyAtma kA samanvaya hI hamArI saMskRti kI mahatvapUrNa upalabdhI hai aura yahI saccA vikAsa hai| __ hamArI sAMskRtika virAsata meM kaI amUlya sampadA kA khajAnA bharA par3A hai| use khojane, samajhane tathA anusaraNa karane kI AvazyakatA hai| hamArI kaI pANDulipiyA~ videzoM meM dekhI jA sakatI haiM jo unake yahAM Adhunika anusandhAna kA AdhAra banI huI hai| Aja ise khojane aura cintana karane kI AvazyakatA hai kyoMki aba to vikAsa kA kendra binda zrama nahIM, pUMjI nahIM jJAna hone vAlA hai| utpAdana DhA~ce meM bahuta jaldI tIvra badalAva Ane vAlA hai jisase hamArI utpAdana kSamatA kaI gunA bar3ha jaavegii| mahAvIra vANI meM AcArya rajanIza ne likhA hai ki aba manuSya ko apanI Avazyaka sukha suvidhA juTAne ke liye mAtra 2-3 ghaMTe kArya karanA pdd'egaa| isa prakAra takanIkI jJAna ke kAraNa kArya kI avadhi kama ho jaavegii| aise meM manuSya ke pAsa ArAma ke ghaMTe bar3ha jaavege| inakA upayoga yadi samAja svAdhyAya kI ora karA sakA to samAja kA vikAsa hotA jAvegA aura isa ora pravRtta nahIM kara sake to yaha khAlI samaya athavA dimAga kaI vikRtiyA~ utpanna kregaa| isIliye yaha hamArA karttavya hai ki hama apane logoM ko svAdhyAya kI ora pravRtta kreN| dhyAna kI saMskRti isI prakAra vaijJAnikoM ne hamArI sAMskRtika virAsata meM 'dhyAna' para kAphI khoja kI hai| unakA mata hai ki hama apane mastiSka kI kSamatA ke mAtra kucha hI bhAga kA upayoga kara pAte haiN| dhyAna ke dvArA isakI upayoga sImA ko bar3hAyA jA sakatA hai| dhyAna ke mAdhyama se mastiSka ko Super Computer banAyA jA sakatA hai| vAstava meM dhyAna vijJAna bhI hai aura kalA bhii| dhyAna daraasala meM AdhyAtmika takanIka hai| isameM mAnava mana meM utpanna hone vAle ananta vicAroM ke prabandhana kI kalA hai| isase mana kA vicalana kama ho jAtA hai| dhyAna kA jitanA AdhyAtmika mUlya hai utanA hI vyAvahArika mUlya bhI hai| Antarika Ananda yA aparimita Ananda to dhyAna kI carama avasthA hai| dhyAna se urjA kA saMcAra aura kendrIyakaraNa kiyA jA sakatA hai| vAstava meM hama bhautika upabhoga se urjA kA hI saMcAra karate haiN| isI prakAra hamArI saMskRti meM yoga / vAstu Ayurveda Adi meM jIvana jIne kI kalA ke sambandha meM kAphI khajAnA bharA hai| usake upayoga se hama apane bhautika jIvana tathA AdhyAtmika jIvana ko nikhAra sakate haiN| isIliye Aja hamArI sAMskRtika virAsata jo pANDulipiyoM ke andara bharI par3I hai usake saMrakSaNa, samajhane aura usa para vaijJAnika soca kI AvazyakatA hai| isake dvArA hI hama sacce arthoM meM apanA kalyANa kara skeNge| mujhe yaha jAnakara bahuta prasannatA huI ki kundakunda jJAnapITha pANDulipiyoM ke saMrakSaNa ke kArya meM apanI prabhAvI bhUmikA nibhA rahA hai| maiM isa kArya meM unakI saphalatA kI kAmanA karatA huuN| kuMdakuMda vyAkhyAna meM mujhe yaha avasara dene ke liye Apa sabakA aabhaar| sandarbha sthala : 1. tatvArtha sUtra 9/19,9/20 2. padmanandi paMcaviMzatikA, A. padmanandi, 1977 3. mAnava saMsAdhana vikAsa prativedana 2002, yU.ena.DI.pI. prakAzana 4. Resources Values and Development - Amartya Oxford University Press, 1999 5. mahAvIra vANI, bhAga - 1, AcArya rajanIza prApta - 15.06.03 arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina pAMDulipiyoM kI rASTrIya paMjI (rajisTara) kA nirmANa bhagavAna mahAvIra 2600 vA~ janma jayantI mahotsava varSa ke kAryakramoM kI zrRMkhalA meM saMskRti maMtrAlaya bhArata sarakAra dvArA rASTrIya abhilekhAgAra (National Archives), dillI ke mAdhyama se deza ke vividha aMcaloM meM vikIrNa jaina pAMDulipiyoM kI vistRta sUcI taiyAra karane kA nizcaya kiyA gayA, jisase ina pAMDulipiyoM ke saMrakSaNa, anuvAda, AlocanAtmaka adhyayana kA patha prazasta ho ske| zAsana dvArA nirdhArita vistRta prArUpa meM kampyUTara para jaina pAMDulipiyoM kI rASTrIya paMjI ke nirmANa kA kArya rASTrIya stara para cayanita 5 saMsthAoM ke mAdhyama se prArambha kiyA jA cukA hai| kArya kI suvidhA kI dRSTi se sampUrNa deza ko 5 bhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA hai| madhya kSetra madhyapradeza evaM mahArASTra aMcala meM yaha kArya kundakunda jJAnapITha, indaura ko pradAna kiyA gayA hai| isa yojanA meM pAMDulipiyoM ke svAmitva, adhikAra evaM saMrakSaNa sthala meM koI parivartana nahIM kiyA jAyegA, ve jahA~, jisake svAmitva meM haiM, vahIM saMrakSita rheNgii| mAtra unake bAre meM jAnakArI saMkalita kara rASTrIya stara para upalabdha karAI jAyegI jisase adhyetA isakI jAnakArI prApta kara AvazyakatAnusAra adhyayana hetu unakA upayoga kara skeN| durlabha evaM mahatvapUrNa pAMDulipiyoM ke saMrakSaNa hetu bhaviSya meM zAsana kA sahayoga bhI prApta hone kI saMbhAvanA hai| ataH jaina pAMDulipiyoM ke bhaMDAroM ke prabandhakoM evaM una samasta vyaktiyoM, jinake sarakSaNa meM jaina pAMDulipiyA~ haiM, se anurodha hai ki ve nimnAMkita jAnakArI pradAna kara anugrahIta kareM 1. bhaMDAra kA nAma va patA 2. bhaMDAra ke prabandhaka kA nAma evaM patA 3. bhaMDAra meM upalabdha pAMDulipiyoM kI saMkhyA 4. 76 kyA keTelAga (sUcI) prakAzita hai| ? hA~ / nahIM. 5. patrAcAra hetu pUrNa patA (pinakoDa sahita ) 6. phona naM. koDa sahita jAnakArI prApta hone para hamAre pratinidhi Apake pAsa Akara pUrNa vinaya evaM sAvadhAnI ke sAtha sUcIkaraNa kA kArya sampanna kraayeNge| isa prakriyA meM ApakA bhaMDAra bhI vyavasthita ho jAyegA tathA pAMDulipiyoM kI kampyUTarIkRta sUcI bhI Apako upalabdha ho jaayegii| hama mAtra sUcI kI eka prati apane sAtha lAyeMge / kRpayA sahayoga kara jinavANI saMrakSaNa ke isa kArya meM hameM sahayoga pradAna kreN| devakumArasiMha kAsalIvAla adhyakSa DaoN. anupama jaina mAnada saciva arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ TippaNI-1 arhat vacana (kundakunda jJAnapITha, indaura) vijJAna evaM netRtva ke pratIka - gaNeza - AcArya kanakanandI* bhArata varSa vividhatA bharA deza hai| yahA~ krAMti - zAMti kA sUtrapAta, saMvarddhana, saMrakSaNa pradAna karane vAle anekoM mahAparva Ate haiN| gaNeza caturthI bhI isI meM se eka hai| isakA prArambha kaba, kaise huA, isakA itanA mahatva nahIM, jitanA isakI upayogitA kA hai| prAcIna sAhitya racanAoM, citrakAroM, zilpakAroM, kalAkAroM ne antarnihita satya ko akSara se bhI bhinna praNAlI se vyakta karane kA prayAsa kiyA hai| jisase kabhI artha viparyAsa haA to kabhI mUla rahasya para pardA pdd'aa| lekina phira bhI satya, tathya pUrNa rahasya khojiyoM ke najaroM se ojhala nahIM ho skaa| gaNezajI ke anekoM nAma haiM - gaNapati, gaNadhara, gaNeza, gajAnana, vinAyaka, agrapUjya, vighnavinAzaka, ekadanta, dAtA aadi| gaNezajI kI kRti kI jisane bhI parikalpanA kI hogI, nizcita hI ve gaNeza putra (prajJA putra) hoNge| gaNezajI gaNanAyaka haiM, gaNa ke dhArI haiM, gaNa ke Iza haiM, vighna vinAza ke nAyaka haiM, pramukha puruSa haiM, vighna vinAzaka haiN| aise hI mAnyavaroM se dharatI gauravAnvita hotI hai| gaNezajI saMgha, samAja, rASTra va dharma kI pratimUrti haiN| isa artha meM ve gaNanAyaka haiN| gaNezajI ke gurutva pada para AsIna hone se guNa sRjetA (brahmA) haiM, guNa vistAraka viSNu haiM, dargaNa vidhvaMsaka (maheza) haiM ataeva ve brahmA, viSNu, maheza haiN| ve lambodara isa artha meM haiM ki aparampAra jJAna dhArI hone para bhI kabhI ve usase tRpta nahIM hote| lambA udara asAmAnya pAtratA kA dyotaka hai| satata zramajIvI prayatnazIla rahate haiM, isa mAne jJAna ArAdhaka haiN| dIrgha karNa unakI zAstra zravaNa kI jijIviSA kA saMketa hai| kisI bhI vyakti ke kAna lambe honA unake zrotRtva guNa kA lakSaNa hai| sAmudrika zAstra meM ise zubha lakSaNa kahA hai| gaNapati ke cAra hAtha haiN| cAra hAtha caturmukhI vikAsa kA pratIka hai| sarvAMgINa vikAsa hI vyakti kI parAkASThA hai| yaha bahumukhI pratibhA kI preraNA detA hai| saMkIrNatA ko miTAkara pUrNatA kI ora bar3hanA sikhAtA hai| prathama hAtha meM 'vINA' hai| vizva prasiddha bar3I-bar3I hastiyA~ saMgIta priya, kalApriya rahI hai| phira cAhe mahAna vaijJAnika albarTa AInsTIna hoM, DaoN. abdula kalAma hoM yA pradhAnamaMtrI aTalabihArI bAjapeyI hoN| saMgIta binA jIvana adhUrA hai| dUsare hAtha meM 'pharasA' hai| yaha zastra vizeSa burAiyoM kA sAmanA karane kI zikSA detA hai| bhItarI va bAharI burAiyoM ko naSTa kiye binA kisI bhI vyakti kI antarnihita zaktiyA~ jAgrata nahIM ho sktiiN| sAmAjika, rASTrIya, AdhyAtmika mAnyatAoM ko ukhAr3a pheMkanA hI yuga puruSoM kA ekamAtra kArya hai| saMgIta prema kA pratIka hai, zAMti kA pratIka hai to zastra burAiyoM ke prati asahamati kA pratIka hai| gaNezajI ke hAtha meM laDDU hai| laDDU svAda vAlA hai, jJAna sukha svarUpa hai| jisa zikSA se Atma Ananda kA svAda AtA hai, vahI anaupacArika zikSA hai| zeSa vidyA kA bojha hai| gaNezajI kA eka hAtha AzIrvAdAtmaka hai| sacce bhagavAna kabhI krUra nahIM hote, ve abhaya mudrA se apanI zubha lezyA se sama bhAva se kAtara jIvoM ko abhaya pradAna karate haiN| arhatvacana, 15 (3),2003 77
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ gaNezajI kA vAhana cUhA hai| cUhA vizleSaNa kA pratIka hai, vastuoM ko kuredatA hai| usameM vizleSaNa karane kI, gupta cIjoM ke udghATana karane kI kSamatA anya prANiyoM kI apekSA adhika rahatI hai| prajJA putra, gaNanAyaka bhI brahmANDa ke satya kI khoja karane cira kAla taka tapasyA karate gaye, jaba taka satya kA sAkSAtkAra nahIM huA taba taka apanI ekAgratA se (ekadanta) usake vizleSaNa meM lage rhe| anta meM upAdhyAya pada para AsIna hokara apane nikaTastha mumukSuoM kI jijJAsA kA samAdhAna karate rhe| prAcIna jaina tIrtha sthaloM (devagar3ha) para upAdhyAya parameSThI jisa Asana para baiThate haiM, ThIka usI prakAra gaNezajI kA Asana hai| ___ gaNezajI ke donoM pArzva bhAga meM unakI ubhaya patniyA~ virAjamAna rahatI haiN| unake nAma Rddhi aura siddhi haiN| zramajIvI ke pIche saMsAra kI samasta vibhUti lagI rahatI haiN| Rddhi-siddhi svata: anugAmI hotI haiN| AvazyakatA hai sacce hRdaya se apane kartavyoM ke nirvahana kii| gaNapati, sarasvatI baiThe rahate haiM, lakSmI kI taraha khar3e nahIM rhte| vidyA cira pratIkSA ke bAda AtI hai, lekina Ane ke bAda zIghra jAtI nahIM hai| lakSmI jitanI jaldI AtI hai, utanI hI jaldI jAtI hai| kyoMki vaha kisI ke pAsa baiThane nahIM aatii| jabaki vAgmI sarasvatI janmAMtaroM meM bhI sAtha rahatI hai| yahI kAraNa hai ki bhArata meM jJAniyoM kI, vidvattA kI pUjA hotI hai, dhanapatiyoM kI pUjA nahIM hotii| zreSThatama puruSa mAnava samAja ke mukuTa hote haiN| tabhI unheM samAja ziromaNi, samAjaratna, bhAratabhUSaNa, padmazrI jaisI virUdAvaliyoM se navAjA jAtA hai| gaNeza mahArAja ke sira para bhI mukuTa bAMdhakara unakA netRtva samAja svIkAra karatI hai| unakI anugraha - nigraha vRtti kI koI sAnI nahIM hai| unake sira para rakhA tAja kisI bhUkhaNDa yA vijetA caturaMgiNI senA samUha kA dyotaka nahIM apitu adhyAtma jagata meM caturvidha saMgha ke gaNa nAyakatva kA bodhaka hai| gaNezajI apane Apa meM vividhatAoM se maMDita haiN| unakI asaliyata taka paha~cane ke liye dimAga ko khulA rakhanA hogaa| ... Ayurveda meM pitta prakRti vAloM ko buddhimAna, prAmANika, parizramI, karttavyazIla, vidyApremI batAyA hai| isa prakRti ke logoM meM prAya: kAryakSamatA adhika rahatI hai| aise logoM ko aura bhI buddhivarddhana karane, svAdiSTa miSThAnna sevana karane kI Ayurveda vijJAna salAha detA hai| jaina tIrthakara aura tathAgata buddha kA bhI priya bhojana miSThAnna hI thaa| Aja ke vidyArthiyoM ko unake AhAra sevana se unakI anta:cetanA ko parakhA jA sakatA hai| gaNezajI sambandhI jo zodhapUrNa guththiyA~ haiM, ve sulajhI huI haiM, magara durbhAgya hai ki zabdADambarapUrNa alaMkArita sAhitya ke bojha tale ve sadaiva ulajhatI giiN| Aja unakA svarUpa jisa rUpa meM hai, vaha kisI se chipA haA nahIM hai| * digambara jaina dharma saMgha meM dIkSita AcArya varSa 2003 kA cAturmAsa moMgAvA, taha. dhariyAvada jilA pratApagar3ha (rAja.) prAta : 23.09.02 [isa varSa yaha parva gaNeza caturthI 31 agasta ko hai - sampAdaka 78 arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ arhatva kundakunda jJAnapITha, indaura, paMcama antarrASTrIya vaijJAnika saMgoSThI ( pratApagar3ha) meM eka zodhArthI se vaijJAnika rAjamalajI jaina ne prazna kiyA ki jo viSaya vijJAna meM bhI zodha nahIM ho pAyA hai lekina vaha jaina dharma meM hai, aisA viSaya mujhe btaayeN| zodhArthI to isa prazna kA uttara nahIM de pAyA lekina vaijJAnika rAjamala jaina kI jijJAsA tathA zodhArthiyoM / janatA / zrotAoM kI jijJAsA ko dekhakara maiMne kucha saMkSipta meM usI samaya uttara diyA thaa| isake bAda vaijJAnika rAjamalajI ne mujhase aise zodhapUrNa vaijJAnika lekha va pustaka likhane ke liye anurodha kiyA evaM isaro jAkara rAmasetuM kI phoTo va riporTa ke sAtha patra dvArA (jo nAsA amerikA se prApta huA thA ) punaH anurodha kiyA ki he gurudeva ! Apane saMgoSThI meM jisa viSaya ko kahA thA usa viSaya ko Apa likhakara bhejeM, hama usa para risarca kreNge| isI uddezya se maiM yaha zodhapUrNa lekha likha rahA hU~ aura Age jAkara vistRta rUpa meM isa viSaya para pustaka likhane vAlA hU~, jisase vizva mAnava vizeSata: pragatizIla, satyazodhaka vaijJAnika evaM jijJAsu vidyArthI lAbhAnvita hokara satya kI khoja kareM evaM vizva ko upakRta kreN| Adhunika vijJAna ke sAtha-sAtha itihAsa, khagola, bhUgola, rAjanIti, nyAya, kAnUna Adi ko bhI jo viSaya avijJAta haiM usakA bhI digdarzana isa zodha lekha meM kara rahA huuN| vizeSa jijJAsu mere dvArA racita evaM prakAzita 140 granthoM kA adhyayana kreN| TippaNI- 2 vijJAna ko bhI avijJAta viSaya # AcArya kanakanandI* sampUrNa brahmANDa akRtrima / zAzvatika evaM pariNamanazIla hai, isakA nirNayAtmaka sampUrNa jJAna vijJAna ko nahIM hai| vijJAna meM bhautika tattvoM kA to kucha zodha bodha huA hai tathA kiMcita rUpa se jIvadravya, AkAza, kAla, gati mAdhyama, sthiti mAdhyama kA varNana pAyA jAtA hai parantu jisa prakAra sarvAMgINa rUpa se gaNitIya/ vaijJAnika dRSTikoNa se jIva, bhautika tattva (pudgala), dharma dravya (gati mAdhyama ), adharma dravya ( sthiti mAdhyama), AkAza, kAla kA varNana hai aisA varNana jainadharma ko chor3akara anya dharma yahA~ taka ki vijJAna meM bhI nahIM hai| vizva kA AkAra prakAra, ghanaphala aura vizva meM sthita samasta dravyoM kI saMkhyA kA varNana bhI jainadharma meM jaise hai vaise anya dharmoM meM nahIM hai| vaijJAnika AinsTIna ne vizva prativizva kI parikalpanA to kI hai parantu ve bhI samagra rUpa se usake kSetraphala, ghanaphala, sImA kA nirdhAraNa nahIM kara pAye aura yaha nirdhAraNa abhI taka nahIM ho pAyA hai| sampUrNa brahmANDa meM 23 bhautika vargaNAe~ evaM 5 sUkSma sthAvara jIva ThasAThasa bhare hue haiM, isakA varNana bhI anyatra nahIM hai| prAyaH pratyeka dharma va vijJAna pariNamana ko to mAnate haiM, parantu vizva ke pratyeka dravya meM usake anaMtaguNI Adi SaTguNa hAni - vRddhi rUpa meM jo pariNamana hotA hai usakA parijJAna unheM nahIM hai| isa prakAra kAla parivartana rUpa utsarpiNI, avasarpiNI evaM SaTkAloM kA varNana vidhivat nahIM pAyA jAtA hai| vijJAna meM yaha siddha nahIM ho pAyA hai ki vizva kaba se hai, kaba taka rahegA, kaba naSTa hogA, jIva kaba se hai, usake guNa, dharma, svabhAva kyA haiM? usakI zuddha avasthA kyA hai ? jaina dharma meM sUkSma nigodiyA jIva se lekara paMcendriya manuSya, pazu-pakSI, nArakI, svarga ke deva evaM pUrNa zuddhatA ko prApta zuddha jIva ( siddha paramAtmA) kA varNana 14 guNasthAnoM, arhat vacana, 15 (3), 2003 79
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ mArgaNA, jIva samAsa ke mAdhyama se atyanta vaijJAnika/gaNitIya paddhati se kiyA gayA hai| gaNita kA AviSkAra bhArata meM huA parantu jaina dharma meM jo alaukika gaNita meM anaMta, asaMkhyAta, palya, sAgara Adi kA varNana hai aisA vidhivat varNana anya dharmoM meM va Adhunika vijJAna meM bhI nahIM hai| alaukika gaNita meM jo cihna/upamAna Adi kA varNana kiyA gayA hai, vaha bhI anyatra kahIM nahIM hai| zuddha paramANu kI evaM zuddha jIva kI gati evaM mRtyu ke bAda jIva kI gati kI maMdatA, madhyamatA, tIvratA kA jo varNana jainadharma meM pAyA jAtA hai vaha anyatra nahIM hai| yahA~ taka kI AinsTIna ne jo prakAza kI parama gati ko eka sekeNDa meM 3 lAkha ki.mI. mAnA hai, vaha bhI doSapUrNa hai| abhI taka vijJAna avibhAjya paramANu kI khoja nahIM kara pAyA hai, parantu isakA varNana jainadharma meM hai| zuddha paramANu meM sparza, rasa, gaMdha, varNa aura usakI gati Adi kA varNana jaisA jainadharma meM varNita hai vaisA vijJAna meM nahIM hai| vijJAna meM vanaspati ko to jIva rUpa meM siddha kara liyA hai aura svIkAra kara liyA hai parantu pRthvIkAyika, jalakAyika, vAyukAyika ko jIvarUpa meM siddha nahIM kara pAyA prAya: pratyeka dharma tathA manovijJAna acche-bure bhAva evaM karma ke phala ko to mAnate haiM parantu jisa prakAra jainadharma meM mAnA hai ki yoga (mana-vacana-kAya kA parispaMdana) upayoga (vibhinna bhAvanAe~ evaM Aveza) se anaMtAnaMta bhautika karma paramANu AkarSita hokara AtmA ke pratyeka asaMkhyAta pradezoM meM ba~dhate haiM, sthira rahate haiM evaM samaya prApta hone para phala dete haiM, aisA gaNitIya/vaijJAnika varNana nahIM hai| jainadharma kA sarvazreSTha siddhAnta anekAntavAda (sApekSavAda) hai| isa siddhAnta ko vyAvahArika jIvana meM to saba koI apanAte haiM lekina kisI bhI dharma - darzana meM isakA vidhivat varNana nahIM pAyA jAtA hai| vaijJAnika AinsTIna ne isa siddhAnta ko mAnA hai parantu AinsTIna kA sApekSavAda bhI jainadharma ke anekAntavAda siddhAnta ke barAbara vyApaka/sArvabhauma nahIM hai| vanaspati se lekara pazu-pakSI - manuSya meM jo AkAra - prakAra, sparza, rasa, gaMdha, varNa, bhAva, kriyA - pratikriyA, saMvedanA, jJAna, anubhUti Adi hotI hai usake kArya - kAraNa saMbaMdhoM kA saMpUrNa jJAna anyatra kahIM nahIM hai| jainadharma meM jaise gaNitIya/vaijJAnika dRSTi se kumati, kuzruta, kuavadhi, matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana:paryaya jJAna, kevalajJAna kA varNana pAyA jAtA hai vaisA varNana anya dharmoM meM yahA~ taka ki vijJAna meM bhI nahIM hai| jIva ke pUrvottara anaMta bhavoM kA varNana jaisA jainadharma meM hai vaisA varNana anyatra kahIM nahIM miltaa| jIva ke jo audArika, vaikriyaka, AhAraka, taijasa, kArmANa Adi 5 zarIroM kA vidhivat vaijJAnika varNana hai vaha bhI anyatra nahIM hai| saMsArI jIva hI jisa prakAra kramavikAsa karatA huA bhagavAna banatA hai aisA vidhivat kramavikAsa kA varNana anyatra nahIM milatA hai| jaba koI sAdhaka arahanta banatA hai usa samaya samavazaraNa kI jo racanA hotI hai usa samaya arahanta 718 bhASAoM meM upadeza dete haiN| unake hajAroM pazu-pakSI ziSya hote haiN| unakA zarIra sphaTika ke samAna pAradarzI hotA hai| AkAza meM gamana hotA hai| unake prabhAva se SaT RtuoM ke phala-phUla eka sAtha phalate-phUlate haiM, durbhikSa, yuddha, mahAmArI Adi nahIM hotA hai, aisA varNana anyatra nahIM pAyA jAtA hai| pralaya kA jisa prakAra vyavasthita varNana jainadharma meM hai vaisA anyatra nahIM hai| 80 arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadharma meM jo sAmyavAda / samAjavAda kA varNana bhogabhUmi, sarvArthasiddhi ke deva aura siddha avasthA ke prakaraNa meM pAyA jAtA hai aisA varNana anyatra kahIM nahIM pAyA jAtA hai| jainadharma meM jisa AtmA paramAtmA kA vyavasthita / kramabaddha / gaNitIya varNana hai aisA varNana anyatra nahIM pAyA jaataa| zyAmavivara ( tamaskaMdha ) Black Hole kA bhI jaisA varNana jaina dharma meM hai, aisA varNana vijJAna meM bhI nahIM hai| vaijJAnika abhI isakI khoja kara rahe haiN| isa lekha meM maine kevala saMkSipta rUpa meM varNana kiyA hai parantu kAryakAraNa saMbaMdha se lekara vidhi-niSedha paraka paddhati se varNana Age karU~gA / jijJAsu AgAmI lekha va pustaka se lAbhAnvita hoveM / prApta : 06.12.02 digambara jaina dharma saMgha meM dIkSita AcArya varSa 2003 kA cAturmAsa moMgAvA, taha. dhariyAvada jilA pratApagar3ha (rAja.) Megh Prakashan 239, Daribakalan, Delhi 110006 Ph.: 23278761 (0) 22913794 (R) e-mail: megh-prakashan@rediffmail.com Books must for your Library 1. Ancient Geography of Ayodhya 2. Introduction to Mythology 3. Scientific Treatise on Namokar 4. Daulatram's Chhahdhala (Jain Bible) 5. Jaina Astronomy 6. Tao of Jaina Scienes 7. Meru Temples & Angkour 8. Jaina & Hindu Logic: A Comperative Study 9. Jaina Way of Life 10. Ancient Republics of Bharat 11. Prominent Jaina Eugolies 12. Yogindue's Yogsaar 13. prAkRta aura saMskRta kA samAMtara adhyayana 14. sapta saMdhAna mahAkAvya samIkSAtmaka adhyayana 15, sahajAnanda varNI aura unakI saMskRta racanAe~ Dr. S. N. Pandey L. Spence Dr. R. K. Jain Dr. S. C. Jain Dr. S. S. Lishk Prof. L. C. Jain Dr. J. D. Jain Dr. P. K. Jain Dr. P. K. Jain Dr. R. C. Jain Dasrath Jain Dasrath Jain arhat vacana, 15 ( 3 ), 2003 DaoN. zrIraMjana sUrideva DaoN. zreyAMsa jaina kusuma jaina A Perfect Guide to Ultimate Happiness, Real Wealth of Life SAHAJ - ANAND A bilingual Quarterly, devoted to quest, bliss and knowledge in the realms of spirituality, Religion, Culture, Literature and Universal expeirences of mankind Annual Rs. 110.00 Life Rs.2000.00 RESEARCH BOOKS B5/263, Yamuna Vihar, Delhi 110053 Rs. 200.00 Rs. 400.00 Rs. 90.00 Rs. 70.00 Rs. 400.00 Rs. 500.00 Rs. 200.00 Rs.400.00 Rs. 300.00 Rs. 400.00 Rs. 400.00 Rs.200.00 Rs.200.00 Rs. 300.00 Rs. 450.00 81
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizeSANAM vizeSo'yam kundakundasya jJAnAbdhe: vaangmyaamRtsinycitm| vizeSANAM vizeSo'yam arhtvcnsNjnykH|| prApte paJcadaze varSe vizeSAMko prkaashitH| anupamA kRti: samyak zrI anupamaM mniissinnaa|| nAmAnurUpavidyAyAM buddhikaushlsmnvitH| anupamajaino'nupamakIrtiH vidyate bhaartebhuvi|| pUrvaprakaTasAmagrayAH sUcInAM bhusNgrhH| asmin kRtau samAviSTa: tena buddhiprkrsst:|| lekhaTippaNasArAMzaiH smiikssaapdypraanyjlaiH| paricayAkhyAdibhi: sArtha zobhitA traimaasikii|| saMgrahaNIyagranthe'smin jainvidyaaprkaashitaa| gaNitavijJAnasaMgIta puraatttvaadisNyutaa|| etena suSTu kAryeNa lekhakAnAM prkaashnm| abhavannItimArgeNa gaurvyutmniissinnaam|| anekavAramindauraM vidvAMsaH samAgatAH / jinendramiva bhavyAstu bhramarAvalIva pngkjm|| sarvanaipuNyabhaNDAra: anupama: khyaatipraaptkH| vizeSAMkamidaM samyaka zreSTharUpe prkaashitm|| sampAdanaparAmarza - mudraNa - hetususammatA: prazaMsyA jJAnakSetreSu vardheyu: zaradaH shtm| devatulyapratApena jJAnapIThaM smrpitH| devakumArasiMhAkhyo jIyAt vrssshtaadhikm|| vAGmayAmRtasampUrNa jinvktraambujnirgtm| 'arhat vacana' jiiyaatyaavccndrdivaakrau| - zivacaranalAla jaina mAnada saMrakSaka evaM pUrva adhyakSa tIrthaMkara RSabhadeva jaina vidvat mahAsaMgha sItArAma mArkeTa, mainapurI 82 arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ TippaNI-3 arhat vacana kundakunda jJAnapITha, indaura za.... za..... za..... koI hai! -manmatha pATanI * hmANDa meM hama akele nahIM haiM? brahmANDa meM hama hI nahIM haiM? brahmANDa meM aura bhI koI hai| hA~, prazna bar3A pecIdA hai| brahmANDa ke itane paricita, arddhaparicita aura patA nahIM tane aparicita grahoM meM kyA jIvana sirpha pRthvI para hI hai? kyA bauddhika sampadA kisI aura graha para upasthita nahIM hai? zAyada hoN| zAyada nhiiN| jaina Agama ke anusAra bhI brahmANDa - kaI grahoM para jIvana hai, bauddhikatA hai| aura zAyada isI bAta ko yaha ghaTanA darzAtI | yaha ghaTanA pRthvI para ghaTita aisI anokhI ghaTanAoM meM se hai jo hamAre mastiSka ko cane para majabUra kara detI hai - kyA aisA sambhava hai? jarA dekheM ghaTanA kyA hai aura yA darzAtI hai| 16 navambara 1974, Aja se lagabhaga 29 varSa pUrva zrImAna phreMka Dreka aura kArla gana ne milakara eka saMdeza brahmANDa ke liye banAyA aura use arasibo oNbjaraveTarI, jo 5 pyUrITo rIko, dakSiNa amerikA meM sthita hai, vahA~ se brahmANDa meM sitAroM ke liye Triliyana Ta paoNvara se prasArita kiyA gyaa| zrI phreMka Dreka isI AbjaraveTarI ke DAyarekTara haiN| jo saMdeza prasArita kiyA gayA thA vaha sitAroM ke samUha ema - 13 kI ora iMgita rake bhejA gayA thA jo ki 22800 prakAza varSa dUrI para sthita hai aura isa tAraka- puMja karIba 3 lAkha tAre haiN| saMdeza bhejA gayA thA usakI bhASA kampyUTara bAyanarI bhASA / usameM pRthvI para mAnava kI upasthiti ke bAre meM thA, hama kaise dikhate haiM? hama katanI U~cAI ke haiM? hama kitane haiM? hamAre jaineTiksa kina kemikalsa blaoNka ke bane ? hamAre DNA kI kemikala racanA kaisI hai? aura kyA haiM? saMdeza ko thor3A vistRta rUpa meM dekheM - arasibo saMdeza prArambha hotA hai bAinarI unTiMga sisTama kI paribhASA se jo ki sabhI kAunTiMga sisTama kI mUlabhUta hai| bAyanarI ginane ke liye Apako una ginatiyoM ko chor3anA par3atA hai jisameM eka aura zUnya nahIM pAte haiM arthAt 2,3,4,5, nahIM lenA hai ...... parantu 1, 10, 11, 100, 101 ..... tyAdi lenA hai| isake bAda DNA ke bAre meM Dabala helIkala racanA batAI gaI hai| eka r3I kI AkRti se AdamI ko darzAyA gayA hai| AdamI ke dAhinI tarapha pRthvI para manuSya jo AbAdI ko darzAyA gayA hai| bAyIM tarapha AdamI kI ausata U~cAI darzAI gaI hai| sake pIce saura - jagata ko darzAyA gayA hai| sUrya eka tarapha aura nau dUsare graha dUsarI rapha dikhAye gaye haiN| eka graha bAhara nikalA huA hai, jisa para hama haiN| AdhAra meM arasibo lIskopa aura usake DAyamITara ko darzAyA gayA hai| isa saMdeza ko bhejane ke karIba 27 rSoM bAda isakA uttara/pratyuttara 19 agasta 2001 ko cila bolTana reDo dakSiNa iMglaiNDa ko jamIna para krApa - sarkala ke rUpa meM prApta huaa| krApa - sarkala ke bAre meM vistRta jAnakArI prarhat vacana ke varSa 14, aMka 4, akTUbara - disambara 2002, pRSTha 95-86 para dI gaI krApa phArmezana ke risarca skAlara zrI paoNla vigaya jahA~ krApa - sarkala banA huA thA vahA~ gye| unhoMne vahA~ jAkara dekhA aura batAyA ki krApa - sarkala ke dvArA banAye gaye koDa arhat vacana, 15 (3), 2003 83
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI kvAliTI atyanta sundara aura buddhimattA pUrNa banAI gaI hai| jisa jagaha krApa sarkala kA phArmezana huA usase thor3I dUra para hI krApa - sarkala banane ke eka saptAha pUrva krApa - sarkala ke rUpa meM eka AkRti dikhAI dI jo bAyIM ora se mahilA sadRzya aura dAhinI ora se puruSa sadRzya dikhAI de rahI thI / helIkopTara se dekhane para vaha AkRti lagabhaga vaisI hI thI jaisI saMdeza meM caur3e mu~ha vAle AdamI kI dikhAI de rahI hai| isase yaha lagatA hai ki saMdeza bhejane vAle ne apanA paricaya phoTo ke rUpa meM sAtha meM bhejA hai| 16 navambara 1974 ko arasibo oNbjaraveTarI se sitAroM ko bheje gaye saMdeza kI pratikRti gha ||HI-* hamAre saMdeza citra ke pratyuttara meM jo saMdeza citra prApta huA usameM kucha aMtara ke atirikta rUpa / DhAMcA to vaisA hI thA aura pratyuttara bhI usI prakAra meM diye gaye the| jo kucha antara the, ve isa prakAra the nau graha to dikhAye gaye haiM gaI hai| vRhaspati eka vizeSa hIre ke to uThe hue graha batAte haiM ki vahA~ para jIvana hai| 84 19 agasta 2001 ko citabolTana reDo, sAUtha iMglaiMDa kI jamIna para phrApa sarkala ke rUpa meM prApta pratyuttara anya jAnakArI isa prakAra hai vahA~ para sthita jIva kI camar3I kA raMga halkA bhUrA hai, sira bar3A hai, zarIra choTA hai, parantu hamArI taraha triparimANa vAle jIva haiN| zAyada apane zarIra kI jarUrata ke liye poSaka tatva camar3I ke dvArA lete haiN| eka tarapha ke phephar3oM se sA~sa lete haiM aura dUsarI tarapha ke phephar3oM se sA~sa chor3ate haiM isase lagatA hai ki unakA jIvana hamArI taraha kucha nizcita kAla ke liye hotA hai| parantu unameM graha 3, 4, 5 kI sAIja bar3I dikhAI AkAra meM dikhAyA gayA hai| yadi DikoDiMga sahI hai buddhijIvI jIvana hai aura pRthvI, maMgala aura bRhaspati kaoNsmika skela para hamArI pRthvI HU-1 meM AtI hai jahA~ vijJAna hai aura jIvana kArbana AdhArita / Argenika kemesTrI para AdhArita hai| HU-2 dUsare nambara kI racanA hai jahA~ jIvana kArbana aura silikA para AdhArita zarIra racanA hai| jo lagatA hai ki saMdeza dene vAle HU - 2 kaoNsmika skela ke haiM saMdeza prApta huA, usase kyoMki krApa sarkala jisa arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ jamIna para banA vahA~ silikA kI taha bhI pAI gii| saMdeza bhejA gayA aura jo pratyuttara prApta huA usase nimnalikhita bAteM nirNIta kI jA sakatI haiN| - 1. jisa kampyUTara gaNita kI bhASA hama jAnate haiM, ve bhI use jAnate haiN| 2. krApa phArmezana meM silikaoNna kA prApta honA HU 2 sisTama ko darzAtA hai| 3. hama unase kaI bAtoM meM saMbaMdhita haiN| 4. AdamI kI AkRti dekhakara lagatA nahIM ki ve hamase alaga haiN| 5. DikoDiMga se patA calatA hai ki unakI U~cAI 3 phITa 4 iMca ke lagabhaga honI cAhiye / 6. janasaMkhyA 21.3 biliyana dikhAI gaI hai jo ki bahuta adhika lagatI hai| kyA yaha unake graha kI janasaMkhyA hai yA bhaviSya kI janasaMkhyA hai| 7. pRthvI, maMgala aura vRhaspati para jIvana hai aura bauddhika jIvana hai| rikta sthAnoM kI pUrti karanA hogii| ina saba bAtoM kA hama yaha sAra nikAlate haiM ki ghAsa para bane ina krApa sarkala se yaha bAta to sAmane AtI hai ki isa brahmANDa meM hama akele nahIM haiN| hameM hamAre siddhAnta punaH sthApita karane hoNge| hamAre adhUre sUcanA jJAna ke hama kauna haiM? hama yahA~ kaise Aye ? aura hamAre unase saMbaMdha kyA haiM? jo hamArI bAyanarI bhASA ke koDa kA pratyuttara de rahe haiN| eka bAta to nizcita hai dUsare graha para jo bhI hoM, ve hamase bauddhikatA meM Age haiM aura yaha bhI nizcita hai ki ve hamArI pRthvI kI taraha raMga-bheda, ghRNA, yuddha, bekArI, dUSita paryAvaraNa kI jindagI meM nahIM jI rahe haiN| Aja jarUrata hai hameM eka sAtha rahane kii| hamAre graha kI eka AvAja meM sammAna ke sAtha AvAja uThAne kI, Cosmic Consciousness kii| jaina paramparA meM DhAIdvIpa meM jIvana kA astitva svIkAra kiyA gayA hai| sumerU parvata kI pradakSiNA dene vAle vimAnoM tathA jambUdvIpa evaM dhAtakIkhaMDa dvIpa ke aneka kSetroM meM jIvana kI vistRta carcA hai| ina vivecanoM ke pariprekSya meM ina ghaTanAoM kA vizleSaNa upayogI rhegaa| saMzodhanoparAMta prApta - 28.07.03 arhat vacana, 15 (3), 2003 - * vAIsa presiDenTa - presTIja grupa 'mana kamala', 104, nemInagara, indaura - 452009 85
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ TippaNI-4 arhat vacana kundakunda jJAnapITha, indaura prakAza kI sajIvatA para vicAra - anilakumAra jaina * jaina darzanAnusAra prakAza sajIva hai yA nirjIva, yaha eka vicAraNIya mudadA hai| isa viSaya para vibhinna jaina saMtoM kI alaga-alaga rAya hai| abhI kisI eka pakSa meM Ama rAya nahIM bana pAyI hai| hama yahA~ isI viSaya kara apane vicAra prastuta kara rahe haiN| jainAcAryoM ne sthAvara jIva pA~ca prakAra ke batAye haiM - pRthvI, apa, teja, vAyu aura vnspti| yahA~ teja yAni agni ko bhI eka indriya jIva banAyA gayA hai| yahA~ eka dilacaspa bAta yaha hai ki agni ko to jIva kahA hai, lekina prakAza, dhvani, garmI Adi ko jIva nahIM kahA gayA hai| prakAza, dhvani, garmI Adi UrjA kI vibhinna avasthAe~ haiN| jisa samaya AcAryoM ne agnikAyika jIvoM kI carcA kI thI, usa samaya prakAza, garmI aura dhvani Adi bhI maujUda the| yadi ye bhI jIva hote to inakI carcA bhI sthAvara jIvoM meM kI hotI tathA isa sthiti meM sthAvara pA~ca prakAra ke na hokara isase adhika hote| isase siddha hotA hai ki prakAza, garmI, dhvani Adi jIva nahIM haiN| jaisA ki Upara kahA gayA hai prakAza, garmI, dhvani Adi UrjA kI vibhinna avasthAe~ haiN| agni se garmI aura prakAza donoM utpanna hote haiN| agni sajIva hai ata: prakAza aura garmI bhI sajIva hoMge, aisA nahIM kahA jA sakatA hai| jaise manuSya dhvani nikAlatA hai, manuSya sajIva hai jabaki dhvani pudgala kI paryAya (vikAra rUpa) hai| ata: yaha to mAnA jA sakatA hai ki prakAza aura garmI agnikAyika jIva ke nimitta se bhI paidA hote haiM, lekina prakAza aura garmI bhI sajIva hote haiM aisA mAnanA sahI nahIM hai| Agama meM do prakAra ke jIvoM kA varNana milatA hai - udyota aura aataap| udyota jAti ke jIva ve haiM jo apane zarIra se zItala prakAza nikAlate haiM jaise jugn| AtApa jAti ke jIva ve hote haiM jo prakAza ke sAtha - sAtha garmI bhI dete haiM jaise agnikAyika jiiv| hama yaha mAna sakate haiM ki candramA se hameM jo zItala prakAza prApta hotA hai vaha vahA~ para sthita udyota jAti ke jIvoM ke kAraNa hai| tathA sUrya se jo prakAza prApta hotA hai vaha vahA~ para sthita AtApa jAti ke jIvoM ke kAraNa se hai| juganU sajIva hai, usase milane vAlA prakAza bhI sajIva hogA, yaha mAnanA sahI nahIM hai| eka dilacaspa bAta yaha aura hai ki agni ko paidA karane ke liye tIna kI AvazyakatA hotI hai - IMdhana, AksIjana aura garmI yA tApa (minimum ignition temperature)| yadi inameM se eka bhI kama hogA to agni paidA nahIM hogii| agni paidA karane ke liye nyUnatama ignition tApa bhI cAhiye aura bAda meM phira agni bhI aura adhika garmI paidA karatI hai| isa prakAra ajIva ke nimitta se jIva (ke utpanna hone yogya yoni) tathA jIva ke nimitta se ajIva (paryAya) kI utpatti ho sakatI hai| jisa prakAra prakAza, garmI aura dhvani ajIva haiM tathA UrjA kI vibhinna avasthAe~ haiM, usI prakAra vidyuta bhI UrjA kI eka avasthA hai aura vaha bhI ajIva hai| eka UrjA ko dUsarI UrjA meM parivartita kiyA jA sakatA hai| dhvani se vidyuta aura vidyuta se dhvani, tathA prakAza se vidyuta aura vidyuta se prakAza Adi paidA kiyA jA sakatA hai| hamArI dRSTi meM, UrjA kI ye sabhI avasthAe~ svayaM meM jIva nahIM haiN| yadi ye jIva hotIM to AcAryoM ne inheM bhI sthAvaroM meM ginAyA hotaa| hA~. yaha avazya hai ki inake utpAdana meM kucha sUkSma jIvoM kI virAdanA hotI hai/ho sakatI hai| inakA adhika prayoga pradUSaNa phailA sakatA hai| ata: jitanA ho sake utanA hameM UrjA kA saMrakSaNa karanA cAhiye kyoMki isakA sIdhA sambandha paryAvaraNa se hai| * bI- 26, sUryanArAyaNa sosAyaTI, bisata paiTrola pampa ke sAmane, sAbaramatI, ahamadAbAda - 380005 prApta - 15.12.2002 86 arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ arhat vaca kundakunda jJAnapITha, indaura, TippaNI - 5 kRSi evaM udyAnikI phasaloM kA utpAdana evaM paryAvaraNa saMrakSaNa # sureza jaina 'mArorA' * miTTI eka jIvita padArtha hai, ataH isakI dekhabhAla bhI anya jIvita prANiyoM kI taraha hI honI caahiye| hamAre deza meM harita krAMti meM jo bhUmi kI urvaratA naSTa karane, nadI-nAloM ko pradUSita karane tathA manuSya zarIra meM viSailApana bharane ke prayAsa kiye haiM, aba unheM badalA jAnA Avazyaka hai| Aja ke pariprekSya meM yaha atyanta jaTila kArya hogA ki paryAvaraNa kI rakSA karate hue kRSi, udyAnikI phasaloM kA utpAdana kaise bddh'aayeN| kRSi rAsAyanika urvarakoM kA upayoga banda kara jIvANu khAda kA upayoga karane kI AvazyakatA hai| yaha rAsAyanika urvarakoM kI tulanA meM sastA evaM pradUSaNa rahita hai| jaivika vidhi se roga niyaMtraNa bhI eka sarala upAya hai| jaivika khAda - kucha paudhoM ke utpAdoM meM (khAne ke ayogya ) urvaraka tatva evaM kITanAzaka guNa pAye jAte haiN| phasala evaM per3a paudhoM ke utpAdana meM 16 tatvoM kI AvazyakatA hotI hai jisameM 6 mukhya tatva evaM 10 gaur3a tatva haiM, mukhya tatva ena ( nAiTrojana), pI (phAsphorasa), ke ( poTAza), kArbana, hAiDrojana, AksIjana haiM, jinheM paudhe apane Apa grahaNa kara lete haiN| 10 gaur3a tatva kelaziyama, borona, maignIja, maignIziyama, maulIviDanama, klorIna, Ayarana, kopara, jastA, Adi haiN| jaba sUkSma tatvoM kI kamI hotI hai taba ina tatvoM ko alaga se dekara adhika utpAdana le sakate haiM, lekina hara varSa ina tatvoM kI pUrti rAsAyanika khAda, urvaraka, davAoM ke rUpa meM karate-karate bhUmi kI urvaratA naSTa ho rahI hai| phasaloM para ina tatvoM ko khAda aura davA ke rUpa meM na dekara jaivika vidhiyoM se paidA kara pUrti kI jA sakatI hai, jisase bhUmi kI urvaratA naSTa na hokara janma janmAMtaroM ke liye bar3hatI calI jAtI hai aura acchA utpAdana hotA hai, kuprabhAva bhI nahIM hotaa| pradUSaNa se bhI bacA jA sakatA hai, paryAvaraNa kI bhI rakSA kI jA sakatI hai| arthAt yoM bhI kaheM ki kRSi utpAdana jIvANu khAda yA jaivika kITa niyaMtraNa se hI bar3hAyA jAkara paryAvaraNa kI rakSA sambhava hai| jIvANu khAda meM gobara, malamUtra, kUr3A karakaTa, gobara gaisa, keMcue kI khAda, nIla, haritakAI, nImakhalI, tila, alasI, soyAbIna, mahuA kI khalI Adi jIvANu khAda nADepa vidhi dvArA banAI jAtI hai, kaiMcuaiM dvArA bhI taiyAra kI jAtI hai| jIvANu khAda se lAbha 1. nImakhalI ko gobara ke sAtha upayoga karane se paudhoM kI jar3oM meM gaThAneM banatI haiM, dImaka kA prakopa nahIM hotaa| jamIna ke pI. eca. ko nImakhalI saMzodhita karatI hai| 2. nIma, tila, soyAbIna, alasI kI khalI jAnavaroM kA bhojana hai| 3. nADepa se bane khAda meM sabhI tatva adhika se adhika mAtrA meM maujUda rahate haiM, isake upayoga se rAsAyanika khAda kI tulanA meM adhika upaja milatI hai| 4. kaiMcue jamIna kI tIna mITara gaharAI taka jutAI kara dete haiM, 10 ema.ema. kI sataha taka jitanA hayUmasa do sau varSoM meM ekatrita hotA hai utanA kaiMcue eka varSa meM ekatrita karate haiN| yaha paryAvaraNa yA kisAna ke mitra kahe jA sakate haiN| inake upayoga se ( kacare se) jo khAda banatI hai, vaha saMtulita khAda hotI hai, jisase rAsAyanika khAda tathA davAiyoM kI bacata hotI hai, baMjara bhUmi arhat vacana, 15 (3), 2003 87
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM sudhAra ho jAtA hai| bhU-jala meM vRddhi, dUSita jala kI saphAI, kama kharca se adhika paidAvAra evaM guNavattA vAlI upaja milatI hai| 5. jIvANu vAlI khAdoM se surakSA milatI hai, isa khAda meM paudha saMvarddhana ke liye prAkRtika injAima, proTIna, viTAmina evaM khanija upalabdha hote haiN| 6. jaivika khAda meM sUkhA, pAlA, himapAta evaM viparIta mausama ko sahana karane kI zakti hotI hai| jaivika khAda se phala, phUla, auSadhi evaM sabjI phasaloM kI tAjagI adhika samaya taka banI rahatI hai| bImArI ke khilApha pratirodhaka zakti rahatI hai| 7. nIla, haritakAI, 10 kilogrAma ke mAna se upayoga karane para 15 se 30 kilogrAma vAyumaNDalIya natrajana kA sthirIkaraNa hotA hai| haritakAI se Aksila, jibrelika esiDa prApta hotA hai jo phasala kI vRddhi ke liye Avazyaka hai| jaivika kITanAzaka vibhinna utpAdoM gAya kA mUtra, nIma tela, nIma kI pattI, nIma kA pAvaDara, mirca, lahasuna, pyAja, alasI kA tela, sAbuna, rAkha, nIlAthothA, tambAkU yA jalA huA DIjala, miTTI kA tela kITanAzaka ke rUpa meM upayoga karanA cAhiye / jala zakti, saurya UrjA, saurIkaraNa (gaiMdA, sUryamukhI, soyAbIna) phasala cakra apanAkara evaM plAsTika zITa kA upayoga kara kIToM ko rokA jA sakatA hai| jaivika kITanAzaka se lAbha 1. yaha chir3akAva, burakAva karane vAle vyakti, jAnavaroM ke liye surakSita hai| yaha akhAdya hokara bhI hAnirahita hai, inako ghara para hI saralatA se taiyAra kiyA jA sakatA hai, yaha kama kharcIle haiN| 2. ye AsAnI se idhara-udhara le jAye jA sakate haiM, inake upayoga se svAsthya ke liye koI hAni nahIM hotii| yaha kisI lAbhadAyaka prajAti ko pUrNataH naSTa yA lupta nahIM karate, isase prakRti kA saMtulana banA rahatA hai| 3. ye hAni rahita haiM, vAtAvaraNa pradUSita hone kA khatarA nahIM rahatA / 4. antaravartIya phasaleM bokara bhI jaivika khAda aura jaivika niyaMtraNa kA lAbha kisAnoM ko mila sakatA hai| - ata: kRSakoM ko adhika utpAdana lene ke liye salAha dI jAtI hai ki vaha 25 nIma ke per3a avazya lagAyeM, svayaM ke bIja taiyAra kareM, svayaM kA khAda nADepa vidhi se yA jIvANu vidhi se taiyAra kreN| svayaM kI davA kA upayoga kareM evaM 10 pratizata jagaha meM phaladAra per3a paudhe lgaayeN| prApta 20.04.03 88 * variSTha udyAna vikAsa adhikArI jIvana sadana, sarkiTa hAusa ke pAsa, zivapurI- 473551 (ma.pra.) arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ TippaNI-6 arhat vacana (kundakunda jJAnapITha, indaura) bhAratIya adhyAtma kA svarNa kalaza - kaTavapra sneiharAnI jaina* karnATaka pradeza ke prasiddha zravaNabelagola tIrthakSetra kI prasiddhi kA kAraNa adhikAMza loga cAmuNDarAya dvArA nirmApita, pahAr3a ko tarAza kara banavAI gaI bAhubali bhagavAna kI mUrti hI mAnate haiN| kucha itihAsa meM ruci rakhane vAle vyakti viMdhyagiri ke sAtha - sAtha candragiri para nirmApita candragupta maurya ke jina mandira ko mAnate haiM jisakI saMgamaramarI jAlI meM candragupta maurya kI jIvanI sacitra ubharI hai| kucha tapasvI sAdhaka bhadrabAhu kI guphA aura saMpUrNa candragiri ko mAnate haiM jahA~ AcArya bhadrabAhu aura unake ziSya candragupta ne samAdhimaraNa hetu sallekhanA lii| isa varSa saMkrAMti (2003) se pUrva kucha atyanta mahatvapUrNa naye tathya sAmane Aye haiM jinase candragiri dvArA aba mAnava itihAsa ko nayA mor3a lenA hogaa| AcArya bhadrabAhu kI guphA ke caMdove vAlI caTTAna meM sAta mAnavASma apanI jhalaka darzA rahe haiN| inake phoTo bhI atyanta spaSTa haiN| yahA~ taka ki A~kha, nAka, mu~ha bhI unameM jhalakate haiN| unheM dekhakara anumAna hotA hai ki usa lAvA - janya zilA para manuSya zAMti se sotA hogaa| hajAroM varSoM se yahI hotA rahA hogA, kyoMki vaha caTTAna 'kaTavapra' cAroM ora se ghane jaMgaloM se ghirI thii| jisa sthiti meM ve mAnavASma haiM, unameM se tIna ke paira uttara kI ora tathA cAra ke paira pUrva kI ora lagate haiN| ve lagabhaga 8V2' se bhI lambe kada ke rahe hoNge| karnATaka paryaTana vibhAga kaTavapra ko puNyajIviyoM kA makabarA kahatA hai| samAdhilIna una vyaktiyoM kI ve zavAsana mudrAe~ darzAtI haiM ki kAyotsarga lekara leTane ke kAraNa dharatI kI gar3agar3AhaTa athavA pattharoM ke bikharane, lur3hakane ne bhI unheM vicalita nahIM kiyA hogaa| jisa caTTAna meM ve bane haiM, vaha pUrI pighalI, lAvArUpa uchalakara una para girI hogI aura chanakakara sanasanAhaTa se zAMta ho gaI hoNgii| zarIroM se uThatI pAnI kI bhApa ne lAvA ko jahA~ jahA~ chanakA kara ThaMDA karA diyA vahIM vahIM ve mAnavASma apanA rUpa le baitthe| isase adhika to aura kucha samajha meM nahIM aataa| yaha ghaTanA nizcita hI taba kI hogI jaba jvAlAmukhI ne aMtima bAra apanA lAvA uglaa| dakSiNI paThAra kA lAvA risanA to lAkhoM varSoM pUrva baMda hokara hariyAlI meM badala gayA hai| candragiri kI vandanA karate hue jo dUsarI mahatvapUrva vastu dikhI vaha thI caTTAnI pharza para bikharI bichI lakIroM meM anabUjhI ajJAna 'uker'| maMdira naM. 4/5 kI sIr3hI se utarate hI usa para dRSTi par3ha gii| baiThakara use TaTolA to maiMne pAyA ki una lakIroM ke AsapAsa kucha paricita akSara bhI the| ve har3appA aura mohanajodar3o vAlI saiMdhava lipi ke jaise hI the| kucha paMktiyA~ par3hate hI sabhI kucha samajha meM A gayA ki vaha to har3appA ke samakAlIna sabhyatA jaise isa bAta ke puSTa pramANa haiM ki candragiri (kaTavapra) para bhadrabAhu pUrva kAla se hI zramaNoM dvArA tapazcaraNa aura sallekhanA kI jAtI rahI hai| bhadrabAhu kI guphA meM isa bAta ke jvalaMta Thosa pramANa haiM ki vahA~ manuSya tapazcaryArata rahate the| vahA~ ke 'mAnavASma' aura bAharI caTTAna para kSaraNa se dhUmila "jina AkRtiyA~' to usa 'ukera' se bhI prAcIna haiN| candragiri kI caTTAna para AkAza tale pairoM se kucalI jA rahI vaha rekhAe~ itanI arhat vacana, 15 (3), 2003 89
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ gaharI haiM ki jarA sI to maiMne kaimare meM bAMdha ke caraNa cihna bhI haiN| G 90 # vija Fl h cha ! * ae KATA VAPRA (CHANDRAGIRI). THE NEGLECTED 'CROwn INDUS CULTURE Gop ev 12.01.2005 67 01 07 vai H VID prApta 28.02.03 raMgolI bikherane para ve apane Apa bolane lagatI haiM kucheka ko liyaa| sabhI bahuta spaSTa haiN| bIca bIca meM samAdhistha 'jinazramaNa' kucheka to pAsa meM nirmita mandiroM kI nIvoM tale dabakara jhAMka rahe haiN| kucheka para aneka bAra caraNa cihna punaH banA diye gye| aise caraNoM ke pAsa sarvaprAcIna lipi saMdhava lipi hI hai| bAda kI lipi prAcIna kannar3a yA tamila hai jise par3hA nahIM jA sakA hai| aura phira haiM uttarakAlIna zilAlekha jinameM se kucha par3he jAkara surakSita kara diye gaye haiN| isa prakAra spaSTa ho jAtA hai ki ye sAre caraNa aura citralipi usa ajJAta 'purA - itihAsa' kA pramANa haiM jo kaTavapra athavA usase bhI pUrva kAla meM jAnI jAtI rahI, isa pahAr3I para likhA gyaa| adhikAMza caraNa pUrvamukhI athavA uttaramukhI haiM mAtra kucha hI pazcima aura dakSiNamukhI haiM jo darzAta haiM ki unake kAla meM una dizAoM meM sthita mAnava bastiyoM ke jina caityAlaya rahe hoMge eka sallekhI digaMbarI hI the| OF M Singer el Do oft! !" eM 07 at 2014 Zhan @ Don USA UNEX AN 4. A "K MM cha celi i hu Wes of my og and + hA OM za CANTU 64 A t D, ; saMta 7 eHi bAbU 32.2003 N 69 Hit H otto Ba darzAtA hai ki caraNa ke sAtha puruSa liMga bhI ukarita hai jo caturdikAvarNi ke saMketa una sallekhiyoM kA jina zramaNatva siddha kara dete haiN| isa prakAra isa parvata ke purAvazeSa kaTavapra ko prAcya bhArata kI sarvaprAcIna saiMdhava saMskRti kA svarNa kalaza aura bhUlAbisarA ati mahatvapUrNa kendra sthApita karAte haiM jisake anusAra har3appA jaisI hI purA saMskRti dakSiNa bhArata meM bhI surakSita aura pallavita rhii| p h * C/o. zrI rAjakumAra malaiyA malaiyA TreDarsa, bhagavAnagaMja, sTezana ror3a, sAgara arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ TippaNI-7 arhat vacana (kundakunda jJAnapITha, indaura) jUnA kailoda karatAla kI jaina pratimAe~ - narezakumAra pAThaka* grAma loda karatAla indaura jile kI indaura tahasIla meM sthita hai| vaha 220-380 akSAMsa va 75% - 52deg pUrvI dezAntara para avasthita haiM, samudra kI sataha se U~cAI 2345 phITa hai| isa grAma ke pUrva bastI jUnA kailoda karatAla hai| kahA jAtA hai yahA~ pahale kailoda karatAla gA~va thA jo bilAvalI tAlAba ke nirmANa ke bAda isa sthAna se sthAnAntarita kara diyA gyaa| yaha tejAjI nagara (khaMDavA ror3a) se AdhA ki.mI. dUrI para va bilAvalI tAlAba kI bAharI sImA para sthita hai| yahA~ sthita TIle para mugala - marAThA kAlIna mRdabhANDa, ganne kA rasa nikAlane kA kolU, hanumAna mandira hai jisameM hanumAna kI pratimA do zivaliMga yukta jalAdhArI evaM nandI pratimA hai| maMdira ke sAmane marAThA kAlIna jaina mandira hai, yahA~ khaNDaharoM se prApta pratimAe~ hanumAna mandira ke bAyeM pArzva meM, hanumAna mandira ke sAmane, hanumAna mandira ke pAsa pIpala ke vRkSa ke nIce evaM satI ke cabUtare ke pIche rakhI haiM jinameM se jaina pratimAoM kA vivaraNa nimna prakAra hai - AdinAtha pratimA pAdapITha - yaha pratimA hanumAna mandira ke bAyeM pArzva meM rakhI hai| tIrthaMkara AdinAtha pratimA ke pAdapITha para viparIta dizA meM mukha kiye donoM ora siMha evaM gajoM kA aMkana hai| madhya meM cakra kA Alekha hai| pAdapITha ke nIce ke bhAga meM prathama tIrthakara AdinAtha kA dhvaja lAMchana nandI (vaSabha) kA aMkana hai| baisAlTa patthara para nirmita 85 x 44 x 36 se. mI. AkAra kI pratimA lagabhaga 12 vIM zatI IsvI kI haiN| tIrthaMkara - yaha pratimA hanumAna mandira ke pAsa pIpala vRkSa ke nIce rakhI hai| lAMchana mudrA meM baiThe tIrthaMkara sira para kuntalita keza, lambe karNa cApa, alaMkRta prabhAmaMDapa evaM zrIvatsa se alaMkata hai| vitAna meM mAlAdhArI vidyAdhara aMkita haiM, vidyAdhara keza, kaNDala. dovalI hAra va valaya Adi AbhUSaNa dhAraNa kiye hue haiN| pAdapITha para donoM ora caMvaradhArI khar3e haiM jo eka hAtha meM caMvara evaM eka hAtha meM kaTayAvalambita hai| caMvaradhArI karaNDa mukuTa, kuNDala, dovalIhAra, yajJopavIta, valaya va mekhalA dhAraNa kiye haiN| baluA patthara para nirmita 71 x 46 x 33 se.mI. AkAra kI pratimA lagabhaga 12 vIM zatI I. kI pratIta hotI hai| tIrthaMkara - yaha pratimA satI ke cabUtare ke pIche rakhI hai| lAMchana vihIna tIrthaMkara padmAsana meM baiThI huI pratimA do khaNDoM meM hai| tIrthaMkara ke sira para kuntalita keza, lambe karNa cApa, vakSa para zrIvatsa kA aMkana hai| vitAna meM makara toraNa kA aMkana hai| baisAlTa patthara para nirmita 56 x 25 x 26 se.mI. AkAra kI pratimA lagabhaga 14 vIM zatI I. kI pratIta hotI hai| tIrthaMkara kA urdhvabhAga - yaha pratimA hanumAna mandira ke pAsa pIpala ke per3a ke nIce rakhI hai| tIrthaMkara pratimA ke urdhvabhAga meM tIrthakara kA kamara se Upara kA bhAga hai| tIrthaMkara ke sira para kuntalita keza, lambe karNacApa evaM zrIvatsa kA aMkana hai| vitAna meM kIrtimukha nIkara sIkara kA bhAga evaM makara toraNa kA aMkana sundara hai, baisAlTa patthara para nirmita jaina panimA vitAna arhat vacana, 15 (3), 2003 91
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55 x 35x25 se.mI. AkAra kI pratimA lagabhaga 13 vIM zatI I. kI hai| jaina pratimA vitAna - yaha pratimA hanumAna mandira ke pAsa pIpala ke vRkSa ke nIce rakhI hai| jaina pratimA vitAna hai| jisameM trichatra, dundubhika aMkita haiN| donoM ora padamAsana kI dhyAnastha mudrA meM do - do jina pratimA aMkita haiM jo mukuTa, kuNDala, Adi AbhUSaNoM se alaMkRta haiN| baisAlTa patthara para nirmita 51 x 42 x 27 se.mI. AkAra kI yaha pratimA lagabhaga 13 vIM zatI I. kI pratIta hotI hai| jaina pratimA vitAna - yaha pratimA hanumAna mandira ke sAmane rakhI hai| jaina pratimA kA vitAna trichatra, dundubhika aMkita haiN| dAyeM ora gajArohI abhiSeka karate hue pradarzita haiN| dundubhika va azvArohI keza, kuNDala, hAra va balaya Adi se alaMkRta haiN| baisAlTa patthara para nirmita 51 x 42 x 27 se.mI. AkAra kI yaha pratimA lagabhaga 13 vIM zatI I. kI pratIta hotI hai| gomukha yakSa - yaha pratimA hanumAna mandira ke sAmane rakhI hai| prathama tIrthaMkara AdinAtha ke zAsana yakSa gomukha baiThe hue haiN| gomukha kI bAyIM bhujA abhaya mudrA meM bAyIM bhujA ke modaka jaisI gola vastu hai| gomukhI yakSa karaNDa mukuTa, hAra, yajJApavIta, mekhalA va nUpara dhAraNa kiye haiN| baisAlTa patthara para nirmita 29 x 46 x 23 se.mI. AkAra kI yaha pratimA lagabhaga 13 vIM zatI I. kI pratIta hotI hai| uparokta pratimAoM ke vivaraNa se spaSTa hotA hai ki yadyapi se pratimA kama saMkhyA meM haiM tathApi paramAra kAlIna kSetrIya mUrtikalA kI dRSTi se mahatvapUrNa haiN| * saMgrahAdhyakSa -- kendrIya saMgrahAlaya e.bI. ror3a, indaura - 452001 prApta - 19.08.02 terApaMtha zvetAmbara jaina dharmasaMgha ke AcArya zrI mahAprajJa ke sAnnidhya meM DaoN. kamArapAla desAI ko bhArata jaina mahAmaMDala dvArA sthApita prathama 'jaina gaurava' alaMkaraNa pradAna karate hue kendrIya matrI DaoN. satyanArAyaNa jaTiyA 92 arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ arhatva kundakunda jJAnapITha, indaura TippaNI tIrthaMkara mahAvIra svAmI jaina dharma ke caubIsaveM arthAt vartamAna avasarpiNI ke antima tIrthaMkara haiN| unakA lAMchana siMha evaM kevalajJAna vRkSa sAla hai| zAsana devatAoM ke rUpa meM mAtaMga yakSa aura siddhAyikA yakSiNI tathA cAmaradhArI ke rUpa meM magadha nareza zreNika athavA bimbasAra ko inakI pratimAoM ke sAtha zilpAMkita kiyA jAtA hai| kalpasUtra, uttarapurANa, triSaSTizalAkA puruSa caritra tathA vardhamAna caritra Adi granthoM meM mahAvIra svAmI ke paricaya se saMbaMdhita aneka bAteM likhI gaI haiN| ye kuNDalapura ke mahArAja siddhArtha ke putra the jinakI rAjadhAnI kuNDalapura kahalAtI thI / jo vartamAna meM bihAra ke nAlaMdA jile meM sthita hai| inakI mAtA kA nAma trizalA thaa| mahAvIra svAmI ko bAlyakAla meM vardhamAna kahA jAtA thaa| gautama indrabhUti unake pramukha ziSya the| kevala 72 varSa kI Ayu meM IsA pUrva 527 ke lagabhaga mahAvIra svAmI ne nirvANa prApta kiyaa| prastuta Alekha meM rAmapurA jilA nImaca evaM ujjaina se prApta mahAvIra svAmI kI pratimAoM kA vivaraNa prastuta hai - -8 tIrthaMkara mahAvIra kI do dhAtu pratimAe~ # narezakumAra pAThaka * rAmapurA kI tIrthaMkara mahAvIra svAmI kI dhAtu pratimA 2 tIrthaMkara mahAvIra svAmI kI yaha pratimA thAnA rAmapurA jilA nImaca dvArA jabta kI gaI hai evaM vartana meM thAnA rAmapurA meM jamA hai| mizrita dhAtu se nirmita jaina tIrthaMkara mahAvIra svAmI kI yaha pratimA dhyAna mudrA meM padmAsanastha hai| tIrthakara mahAvIra kuMcita keza, vakSa para zrIvatsa cinha aMkita hai| Age ke donoM hAtha yoga mudrA meM haiN| pAdapITha para do siMha sammukha mudrA meM aMkita haiN| pAdapITha para anya koI dhvaja lAMchana athavA pArzvacara kA aMkana nahIM hai| pratimA meM utkRSTa zilpAMkana hai| nukIlI nAka, dhanuSAkAra bhauheM arddhanimIlita netra haiN| yaha pratimA sAMce meM DhAlakara banAI gaI hai| pratimA kA AkAra 23 x 15 x 7 se.mI. hai| zailIgata AdhAra para isakA kAla lagabhaga 12 vIM 13 vIM sadI IsvI kA pratIta hotA hai| pratimA meM pIche kI ora Drila mazIna se chidra kiye hue haiN| pratimA purAtatvIya dRSTi se mahatvapUrNa hai| ujjaina kI tIrthaMkara mahAvIra svAmI pratimA 3 yaha pratimA ujjaina ke jIvAjIgaMja thAne meM corI meM pakar3I gaI thiiN| caubIsaveM tIrthaMkara mahAvIra svAmI ko dhyAnastha mudrA meM padmAsana meM pradarzita kiyA gayA hai| pratimA ke kuMcita keza, lamba karNa tathA vakSasthala para zrIvatsa cihna ko AkarSaka mudrA meM pradarzita kiyA gayA hai| kalA kI dRSTi se yaha pratimA lagabhaga 17 vIM zatAbdI IsvI kI anumAnita hai| pratimA para ukerA gayA lAMchana siMha nirmANa ke samaya na ukerate hue bAda meM ukerA gayA hai kyoMki pratimA sAMce se DhAlakara ukerI gaI hai| pratimA kA vajana 5 kilo 240 grAma hai| pratimA aSTadhAtu kI banI hai, pratimA kA AkAra 20 x 15.5 x 6.2 se.mI. hai| mUrti kI nirmANa yojanA ucca koTi kI hai| sandarbha arhat vacana, 15 (3), 2003 1. mAlavA kI mUrtikalA pA~ca, indaura saMgrahAlaya meM saMrakSita jaina tathA bauddha pratimAe~ evaM vividha kalAkRtiyA~, bhopAla, 1991, pRSTha 42. 2. isa pratimA kI jAnakArI DaoN. ramezacandra yAdava, sahAyaka saMgrahAdhyakSa, yazodharmana saMgrahAlaya, mandasaura se prApta huI / 3. isa pratimA kI jAnakArI DaoN. ramaNa solaMkI, saMgrahAlaya prabhArI, DaoN. vAkaNakara purAtatva saMgha saMgrahAlaya, ujjaina se prApta huii| prApta - 30.05.02 * saMgrahAdhyakSa kendrIya saMgrahAlaya e.bI. ror3a, indaura - 452001 93
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakunda jJAnapITha puraskAra zrI digambara jaina udAsIna Azrama TrasTa, indaura dvArA jaina sAhitya ke sRjana, adhyayana, anusaMdhAna ko protsAhita karane ke uddezya se kundakunda jJAnapITha, indaura ke antargata rupaye 25,000 = 00 kA kundakunda jJAnapITha puraskAra prativarSa dene kA nirNaya 1992 meM liyA gayA thaa| isake antargata nagada rAzi ke atirikta lekhaka ko prazasti patra, smRti cihna, zAla, zrIphala bheMTa kara sammAnita kiyA jAtA hai| 1993 se 1999 ke madhya saMhitAsUri paM. nAthUlAla jaina zAstrI ( indaura), pro. lakSmIcandra jaina (jabalapura), pro. bhAgacandra 'bhAskara' (nAgapura), DaoN. udayacandra jaina (udayapura), AcArya gopIlAla 'amara' (naI dillI), pro. rAdhAcaraNa gupta (jhAMsI) evaM DaoN. prakAzacandra jaina ( indaura ) ko kundakunda jJAnapITha puraskAra se sammAnita kiyA jA cukA hai| varSa 2000, 2001 evaM 2002 hetu prApta praviSTiyoM kA mUlyAMkana kArya pragati para hai| varSa 2003 hetu jaina vidyAoM ke adhyayana se sambaddha kisI bhI vidhA para likhI hindI / aMgrejI, maulika, prakAzita / aprakAzita kRti para prastAva 30 sitambara 03 taka sAdara AmaMtrita haiN| nirdhArita prastAva patra evaM niyamAvalI kundakunda jJAnapITha kAryAlaya meM upalabdha hai| devakumArasiMha kAsalIvAla 94 adhyakSa JINAMANJARI This Inve Explore jaina vidyA kA paThanIya SaTmAsika JINAMANJARI Editor - Dr. S.A. Bhuvanendra Kumar Periodicity Bi- annual (April & October ) Publisher - Brahmi Society, Canada-U.S.A. Contact - Dr. S. A. Bhuvanendra Kumar 4665, Moccasin Trail, MISSISSAUGA, ONTARIO, CANADA 14Z 2W5 JAINA HISTORIC ASPECTS OF INDIA 01.07.2003 BRAMHI SOCIETY NATION DaoN. anupama jaina mAnada saciva arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ Short Note-9 ARHAT VACANA Kundakunda Jnanapiha, Indore HINDUISM : Civilization of unity in diversity IN.N. Sachdeva * Hinduism to denote as a religion like Islam or Christianity is a misuse, misconceived and misleading. It is not easy to define Hinduism. Like Islam and Christianity it is not a religion/faith or way of worship. It is neither a race nor a sect or a community. People of different faith or way of worship even diverse to each other are called Hindu. There are Sanatanists and Vaisnavas or Saivaites; who believe in reincarnation of god in the form of Avtara and worship idols. There are Arya Samajists who go by Vedas only. They believe on Mono God and do not worship idols. They do not believes n Puranas as scriptures. According to their faith God does not come in the form of Autara. The Jainas and Bauddhas are also included among Hindus. They do not believe in God as creature, but in Nature or Prakrti. Adivasis/tribals who form bulk of Indias population are included among Hindus. They worship their ancestors and idols of family deities. There are many smaller sects started by different saints/Gurus at different times like Nanaka, Kabira, Radha Svamis, Valmikis, Nirankaris etc. all over the country. They worship their respective Gurus. There are vegetarians as well as non vegetarian among them. Similarly there is no common dress or other living habits and neither common language or script. Their traits are deeply rooted in local soil. The word Hindu is mispronounciation of Sindhu, the name given after the River Sindh now also calls Indus in North India. Arab travellers pronounced Hind to river and called the people living there Hindu, because they could not pronounce S or SA properly. They called this country as Hindustan, express, the place of Hindus or Sindhus. Europeans could bot pronounce Hind properly; they made it ind and called the river as Indus and the people as Indian and country as India. Thus it is to be noticed that word Hindu is not of local origin or of language like Sanskrit, Prakrit by Aryans after local language. At one time it was called Arya Vrata, a name perhapss given by Aryans after their settlement here. Later it was called Bharata. In fact all people living in and around south of river Sinda are Hindu. Thus it not a religion. Britishers, who ruled India about 200 years resolved this diffculty to their political advantage, by dividing population into Muslims and Non- muslims; avoiding the word Hindu for obvious reasons.. 95 Arhat Vacana, 15 (3), 2003
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ This Hinduism cannot be strictly speaking termed as a religion as understood in common usage. It is more of culture and civilization like European, Arab, African or Chinese. It is more ancient than Egyptian, Greek, Roman, Babylon or even Mayan etc. but surprisingly still surviving and thriving when others have become merely a chapter in history. Therefore, all the inhabitants living in Indian subcontinent, can legitimately claim to be Hindu or mere approximately Hindi, irrespective of their existing religious faith. More than 90% of Indian Christians are converts and so are Muslims. Their heritage is common with followers of other indigineous religions. Their ancestors, forefathers, for some good reason seem to have adopted the new religion. They can take pride in their ancient heritage as well belonging to world's latest and largest religions viz. Christianity and Islam Mohd Iqbal, Poet Laurate of Pakistan, author of Sare Jaham se Achha, Hindustan Hamara (FIT VIET 37788T foretrai HRT) and justice M.C. Chhagla, one time Indian education minister and Sheikh Abdulla, Shere Kashmir have openly affirmed C.F. Andrews, a close associate of Gandhiji in Indian freedom movement was a devout Christian and was Max Mullar, a German who translated Vedas from Sanskrita. Another name that comes to mind is Ralph Woodro Emesen Famous American poet and literate, showned keen interest in Hindu scriptures; especially Bhagavatgita. The influence of Hinduism as a culture and civilization can be seen all over the world as great acceptance of pluralism in the matter of faith or unity in diversity. Viz, toleration, peace and non violence. Some of the fundamentalists among so called Hindus and like wise their counterpart among Christians and Muslims for ignorance or self interests are creating wall between fellow countryman. Although, they are in miracle minicule, yet very vocal are playing in the hands of self centrered politicians. They have created a ghost of Hindutva. The vast majority is passive. Socially and economically all communities are closely integrated in their day to day life. Proper inter religion dialogue and education can help to Knit - India. * Devlok, New Palasia Indore -452 001 (M.P.) Received - 01.07.01 96 Arhat Vacana, 15 (3), 2003
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ ARHAT VACANA Kundakunda Jnanapitha, Indore WE HAVE TO MAKE THE DIFFERENCE Rajmal Jain * It has been since long and consistently deliberated, emphasized and described, based on our enriched epics, and speeches of our last Tirthankara Vardhamana Mahavira, by many individual Jaina saints, intellectuals, and scholars that Jainism is a Scientific Religion. Jainism has well-established scientific theories/models and explanation of almost all aspects of substance, life and nature that varying from microscoping to macroscopic scales. However, surprisingly, in spite of such strong scientific potentiality this religion has never been recognised by the scientific community of our own country as well as international. On the other hand, all basic facts realized all over the world have been simply taken from Jainism. For example, purity of drinking water is of utmost importance for the health has been mentioned since the inception of Jainism, from the era of first Tirthankara Rsabhadeva, a few millions of years back. But this truth was never realized on a global scale until recently, a few tens of years back only, when a few US and European scientists, and then later UNICEF mentioned. Now, many gadgets have been discovered to provide the filtered and processed water. Truely speaking, with the new and new inventions and research, and according changing technology at a very high pace, we really do not know whether these new gadgets are safe for our health. Perhaps, not at all in context to Jainism. It is true that Jagdish Chandra Basu discovered the existence of life cycle in the plants, and it was never mentioned in the epics and literature of Jainism? Perhaps, even today, scientific community does not know the detailed and quantitative scientific knowledge about the various living being, which is mentioned in Jaina epics. Since last few years the international scientists taking the lead have talked a lot about the environment throughout the world that this subject is a new initiative of them, while the fact is that the environment is a fundamental concept of Jainism. The environment, according to Jainism, is not simply composed of five constituents but it needs to be understood on a larger aspect in context to the universe. It is great unfortunate on the Jainism that environmentalists even do not mention the Jainism instead of giving credibility to it. In this context, may I remind the Montreal Agreement on the Pollution Control? I think that during this agreement recognition to Jainism was far remote rather it was not even 97 Arhat Vacana, 15 (3), 2003
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ referred. More recently, genetic scientists from all over the world in general and from Italy, in particular, are talking and giving demonstration of Clones a new approach of production of the life, without acknowledging the epics of Jainism where scientific aspects of this methodology have been explicitly described. The cloning technique is known in Jainism since thousands of years ago, and perhaps the initial life began through this approach only. Well, on the other day, when I was taking the stock of current status of Jainism in context to its insignificant recognition in the present scientific knowledge, I loudly thought where and when we missed the bus? I concluded it is not only a fault of international scientific community alone rather major fault comes on our shoulders. In fact, we never made honest, humble and dedicated efforts of presenting and demonstrating our basic and fundamental scientific concepts to the world community neither in the past nor in recent last few decades. This task was neither carried out by our religious scholars/intellectuals nor by saints. Moreover, in last few decades and even until now, we never planned an appropriate strategy for an extensive research on our literature in a modern way and interaction with the global scientific community. Jainism is at a very critical edge, and we all have to make the difference. I believe this task has to be governed at two levels. Firstly, by a few saints or scholars who himself have wide and extensively depth of knowledge in Jainism, and able to express it not only in Hindi and other Indian languages but also in English. Secondly, full time and dedicated involvement of a few young and other scholars/intellectuals of different scientific disciplines capable in conducting scientific research on the Jaina literatures. The first level action may help in popularizing the Jainism in general and thereby generating overall awareness in the international community. On the other hand, the second level action may help in bringing the Jainism in the main stream of scientific research and thereby opening the new vistas of interacting with international scientific community. I believe these two parallel attempts may help in the recognition of the Jainism. However, the simple question may arise why I propose these initiatives at this stage. I reply as follows - I am a space physicist but I have a strong belief on many scientific concepts of Jainism. In this context, though short of time but I am trying to understand the continuous interaction of living beings with the universe. Whether such a process of interaction is going on? If yes, at what scale of time and magnitude? In this connection I choose my research field or 98 Arhat Vacana, 15 (3), 2003
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ Karma. I am yog to generate a scientific model that may explain the various aspects of Karmic interaction. Incidentally, I got a wonderful opportunity to present my research work at an International Conference on 'Scienes in Jainism'. It was held at Pratapgarh (Raj.) during Oct. 11 - 14, 2002 under the kind guidance and supervision of great scientist Acharya Ratna 108 Shri Kanaknandi Gurudev. It was participated by more than 50 scholars of various disciplines. Without going into the preamble or details of the conference, I mention a specific event that motivated me to write this article. I gave a suggestion at the end of the presentation of a scholar - 'we should not put our emphasis on those areas or issues, which have been now well understood in modern science, while our aim should be to highlight those gray areas where science has not yet arrived fully or partially and the intervention of our religion may improve present understanding. In this context, I requested Gurudev to briefly describe such thrust areas where we can undertake detailed investigation, which may contribute to science signigicantly. I am truely overwhelmed with the depth of knowledge in Jainism and its understanding in scientific perspective. Perhaps it is the reason he is widely known as a Scientific Saint. Considering my comment very seriously, Gurudev, recently, prepared a document and sent me where he has kindly suggested many potential research areas as follows. I would strongly recommend you to give a loud thought on thses suggestions, however without biasing to present knowledge in any scietific discipline. I also feel this is another wonderful opportunity provided by Gurudev, and if not used with a fully defined strategy and potentiality, we may miss the Bus again. 1. The genetic science and engineering is at the edge and presently not able to explain the thrust issues based on the theory of the cells information and decay, and DNA or genes. I believe introduction of Karmanu in the space and their interaction with Karmic body may perhaps reply many unanswered questions to the modern genetic science. However, it needs to adopt Jaina model and conduct vast investigation. 2. The medical science is not getting success in searching the treatment/therapy of many diseases. In fact, the fundamental concept to define the living organism and the human body itself is wrong. A serious rework is required in context to definition of human body in preview to Jaina model where it as a composite structure of five distinct bodies including tejas and karmic bodies. Arhat Vacana, 15 (3), 2003 99
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. With regard to formation of the universe in general and solar system in particular many concepts/theories have been developed over the time but none of them is found successful so far. Present astrophysical knowledge is not sufficient for true understanding of the universe or to get quantitative reply for its age, structure, area and volume. We have discovered many stars, planets, satellites in our solar system and different galaxies, and more recently black holes, pulsars, quasars, which in fact have already been well defined and described in Jainism. Jaina model of the universe is perhaps one of the richest in the world in its scientific and quantitative understanding. However, scientists need a fresh look without any biasing on this model and organise brain-storming sessions. According to Jainism the whole universe is fully packed with 23 physical karma vargana (class/variety) and 5 extremly minute (not visible with currently available most high-tech microscopes) static/immobile living organism, perhaps Ekendriya - virus. This concept is most striking one in preview to search life in the solar system or in the universe. More interestingly, we all and every living organism remain in continuous interaction with these species. This concept needs immediate attraction of modern space biologists, astrophysicists and genetic scientists. 5. Many other facts like the speed of light measured and presented by modern science is about 0.3 million Km. per second, which has been criticized by Jainism. In Jaina model it is different in different parts of space/universe. This fact is not understood because science has not yet discovered the smallest atom that cannot be further divided, which however has been well demonstrated in Jainism. The science has not yet opened the discussion on the preliminary definitions described in Jainism, which consider earth, water and air itself as living organisms. I strongly believe that united humble efforts are required to explore potentiality in Jainism and how it may contribute to science significantly. * Senior Scientist - Physical Research Laboratory Navrangpura, Ahmedabad - 380-009 INDIA Received - 01.02.03 100 Arhat Vacana, 15(3), 2003
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ ARHAT VACANA Kundakunda Jnanapitha, Indore 'Jaina Spirit' (2001) have published two articles of an Edinburgh Professor regarding 'Self critical tradition of Jaina scripture and declining level of the current Jaina scholarship'. These articles lead us to infer what the western scholarship thinks about us and what we should do to improve our image in the western academic world. The author has called the short and long commentaries of scriptures as self-critical rather than seriously analytical explanatories. This literature has been composed by monk - scholars. According to him, the Jainas were aristocrates, kings and warriors up to the 14th century and the monks composed literature on monastic conduct or encouraging to move one on this side. After this period, the Jainas became businessman and direction of new literature changed towards the laity. However, the literature calls for idealized life and, therefore, totally impractical in many respects. This description seems to be based prominently on Svetambara literature. However, the statement of the author is not true as Triloka-prajnapti has given the number of laymen and women in the period of each Tirthankara in terms of lacs. It consisted of a very small number of aristocrates, about 99% belonged to different classes. How could the Tirthankara leave them without proper direction? That is why, the primary text of Upasakadasa' describes the laity conduct prominently. Other Svetambara primary texts also have described the practices and vows of the laity. Of course, it might be possible that there may not be independent texts on this subject. However, the Digambaras do have the texts on the conduct of the laity by Acarya Samantabhadra (2nd century A.D.). It has been translated in English as 'Manava Dharma'. Later many books on the conduct of the laity have been composed and their compendium is published from Juaraja Granthamala, Sholapur. Arhat Vacana, 15 (3), 2003 Short Note-11 JAINA SCHOLARSHIP: DECLINE OR GROWTH N. L. Jain The author has stated that in medieval age, Pt. Aashadhara in 13th century and Pt. Banarasidas and Pt. Todarmala composed some literature, (though Pandit Prabhachandra, later Acarya) was also there. While stating the name of Pt. Kailash Chandra Shastri, he has stated that the pathasala-trained Digambara pandits have done creditable work in the last 100 years. However, it could not be credited by the west because it was in Hindi. Moreover, 101
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ Digambara study has been woefully neglected in comparison to the Svefambars. Nevertheless, the Digambara Pandits have shown a sholarship like the western scholarship without being influenced by the western opinions. They showed the critical and independent thinking. However, there are many questions (like the authorship of Tattvartha Sutra and Bhaktamara Stotra) which cannot be properly solved due to sectarianism. With this point in view, the westeners should study Jaina literature seriously as they also face the difficulty of language in many of which it is written. Nevertheless, the west aggress two authorities for the Jainas: (1) Sacred cannons and (2) Logic. Though the earlier should correspond with logic, but that is the supreme authority. The author has stated that it is very necessary to enrich intellectualism for maintaining prestige of the Jaina system. The current status of Jainism is based on ancient intellectual literature. He seems to admit that the current Jaina scholarship is not equivalent to earlier saints and as a result he has expressed his intense disappointment at the declining intellectual level of current Jaina scholarship. To improve this state of affairs, he has hoped and suggested to have a full-fledged center in London with independent financial status. While indicating this point, he has praised the scholarship of Muni Jambuvijayji, Punyavijayji, and Jinavijayji alongwith Pt. Sukhalalji, Bechardasji and Malavaniaji. However, there is not a single name of any equivalent Digambara scholars. It shows the ignorance about Digambara Jainism in the west. However, the Digambars did have president - award-winner Dr. Darbarilal Kothia, Pt. Jyoti Prasad and Acarya Jnansagarji in the past and do have Acarya Vidyasagarji, Ganini Jnanamatiji, Aryika Visuddhamatiji, President - award-winner Dr. Rajaram, Pt. Padamchand Shastri, Pt. Shivcharanlal, Dr. N.L. Jain, Dr. Udaichand Jain (Prakrit epic author) and others at present. Of course, the present scholarship is based on specified subject rather than general. This tendency has developed since the days of Arya-rakshiat's Anuyog (exposition) concept. Among the Svetambaras also, we have super-scholars like Acarya Mahaprajna and scholars Dr. M. A. Dhaky, Dr. Sagarmal Jain and many monk - scholars. Assumption of their scholarship as a declining phase is misleading, It is suggested that the author should rectify his opinion in view of all the above informations. However, the author has stated in his articles that neither proper Digambara literature is available, nor any Digambara scholar to inform them in their lands. He has, further, indicated that the current scholarship seems to have become limited to charishma and oratory, which is not accepted as scholarship 102 Arhat Vacana, 15 (3), 2003
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ n the west. Nevertheless, the Jainas should ponderover this remark and try o improve their image in the west. This abridged summery of these articles leads us to take care. The following points to encourage familiarity, studies and research on Digambara (ainism in the west : 1. There is high density of ignorence about Digambara Jainism in the west. 2. The reasons are (i) Non-availibility of proper Digambara literature in English. (ii) Non-participation of Digambara scholars in related academic conferences abroad because of financial difficulties. 3. Almost all the scriptural texts of Svetambaras has been translated in English and other foreign languages, and have reached the western scholars. Unfortunately, none of the pro-canonical Digambara texts like Sat-khanda-gama, Kasaya-pahuda, Mulacara, Bhagavati Aradhana still remain untranslated (of course, Kundakunda texts are exception). It is stated, it took about 100 years to get the first two books from the matha translation and publication. Does it mean that the Digambara community will have the same inertia in this century ? Once, I requested a Digambara Jainacarya to initiate this project for global promotion of Jainism along with a model book published from Jaina Visva Bharati, Ladnun. But it seems he showed the same mentality which has been stated by a western scholar that the Digambaras developed the concept of the loss of Mahaviran canons lest the people may not read their works! Of course, this is not correct, but it is a sleep satire. In view of all this, I would suggest the Digambara institutions and Jaina philanthropists to initiate the translation project, and try to make this available to the west as early as possible. This author is doing his best to send available literature there (upto the tune of Rs. Three lacs) and trying to translate Dhavala, Rajavartika etc. without any encouragement from any corner. 4. It is also necessary that Digambara scholars should be sent in related international conferences who could present different aspects of Digambara Jainism. Currently, many Digambara monks have encouraged many multi-dimensional and multi-crore projects which are under comments from the intelligentia, However, they may be requested to initiate the above project also in view of the global promotion of Digambara Jainism. In Suetambara 103 Arhat Vacana, 15 (3), 2003
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ consecration ceremonies, the 15% of the income is set apart for academic and literary purposes. It is possible that Digambara monks may encourage the community to utilize at least 10% of this type of amount. If we presume 100 such functions every year with the average income of five lacs each, it will bring about Rs. 50 lacs for this purpose. This author has indicated this point in his article in Jaina Gazette, Oct. 2000. These two articles confirm the ideas presented therein. The article suggested a scheme also. But, Digambaras are after all Digambaras flying in upward direction or staying above the ground realities. Dr. Dundas states that Jainism is inward-looking and individualistic. Why it should care for what others say about it? However, an example of R. P. Jain of Delhi has come to me who encouraged an US scholar to study Digambara Jainism. He has worked on pujas of Dhyanatrai (dyAnatarAya) in Jaipur (Mahavir Jayanti Smarika, 2001). However, it should be taken as an exception. Should we hope that our saintly and social network will take up lead in this direction. * Director-Jain Centre, Rewa (M.P.) Received 10.09.01 vizva saMskRta sammelana meM jaina vidyAe~ julAI ke pUrvArddha meM phinalaiMDa kI rAjadhAnI helsiMkI meM sampanna 12 veM vizva saMskRta sammelana ke jaina vidyAkhaMDa meM jaina kendra, rIvA ke saMyojaka DaoN. ena. ela. jaina ne 'anekAntavAda aura saMgharSa samAdhAna' tathA 'jainoM kA vaijJAnika sAhitya' viSaya para do zodha patra prastuta kiye jo bahucarcita rhe| yahIM jaina vizvabhAratI, lAr3anU~ ke DaoN. bhaTTAcArya ne bhI 'jaina dharma meM nArI' para apanA zodhapatra prastuta kiyaa| isa khaMDa kI tIna baiThakoM meM 8 dezoM ke vidvAnoM ne 14 zodhapatra prastuta kiye jinameM 'jaina rAmAyaNoM meM jaina siddhAnta' (beljiyama) tathA 'muni AryikAoM kI AtmakathAe~ viSaya bhI rocaka rhe| isa satra kI saMyojaka phrAMsa kI DaoN. kaiyA thiiN| 104 # DaoN. nandalAla jaina nidezaka - jaina senTara, rIMvA Arhat Vacana, 15 (3), 2003
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ paricaya (sandarbha - hIraka jayaMtI) arhat vacana (kundakunda jJAnapITha, indaura) pragativAdI jaina adhyetA DaoN. nandalAla jaina - anilakumAra jaina* Aja jaina samAja meM aise vidvAna bahuta kama haiM jinhoMne digambara evaM zvetAmbara donoM AmnAyoM ke granthoM kA samAna rUpa se adhyayana to kiyA hai hI, sAtha hI jainetara granthoM kI samucita jAnakArI bhI hai tathA jinheM hindI aura aMgrejI bhASA para to samAna adhikAra hai hI sAtha meM saMskRta bhASA kA bhI acchA jJAna hai| antarrASTrIya khyAti prApta DaoN. nandalAla jaina eka aise hI vyaktitva haiN| lekina ve paramparAvAdI vidvAnoM se kucha haTakara bhI haiM kyoMki kaI mAmaloM meM unakA apanA svatantra cintana evaM vicAra haiN| cUMki ve mUlata: vijJAna se jur3e hue haiM, ata: unakI vicAradhArA meM vijJAna paraka kaI tathya bhI sammilita hue haiN| ina saba kAraNoM se hI unheM paramparAvAdI vidvAna kahane ke bajAya pragativAdI jaina adhyetA kahanA hI adhika ucita hogaa| DaoN. jaina apane jIvana ke aba taka 75 vasanta dekha cuke haiN| unakA janma 16 apraila 1928 ko madhyapradeza ke chatarapura jile meM huA thaa| unhoMne koDaramA tathA vArANasI meM rahakara jaina dharma aura darzana meM zAstrI evaM AcArya kI upAdhiyA~ prApta kii| tatpazcAt unhoMne rasAyana vijJAna meM ema.esa-sI. kI aura briTena se pI eca.DI. evaM amerikA se posTa- DaoNkTarala prazikSaNa prApta kiyaa| ve madhyapradeza zAsana ke ucca zikSA vibhAga meM rasAyana ke vyAkhyAtA aura AcArya pada para kArya karate hae sana 1988 ko sevAnivRtta hue| isake bAda se Apa vizvavidyAlaya anudAna Ayoga tathA bhAratIya rASTrIya vijJAna akAdamI, dillI kI jaina darzana aura vijJAna sambandhI tIna pustakoM kA lekhana evaM anuvAda yojanAoM meM mAnada 'pariyojanA anveSaka' ke rUpa meM kArya karate rahe haiN| dharma aura vijJAna inakA rocaka viSaya rahA hai| inakA mAnanA hai ki jaina darzana pUrNa vaijJAnika hai tathA yaha vaijJAnika manovRtti ko vikasita bhI karatA hai| unhoMne apane isa pakSa ko aneka rASTrIya evaM antarrASTrIya stara para sazakta rUpa se prastuta kiyA hai| unhoMne 'antarrASTrIya jIva chedana virodhI pariSada', landana (1962), 'asembalI oNpha varlDa rilIjana', sAMphrAMsisko (1988), 'vizva dharma saMsada', zikAgo (1993), 'anta: vijJAna itihAsa kAMgresa', jarmanI (1989), spena (1993) tathA belijyama (1997) meM jaina dharma aura darzana se sambandhita zodha patra par3he haiN| inake atirikta unhoMne videza ke aneka jaina senTaroM meM bhI bhASaNa diye haiN| DaoN. jaina ke aba taka sau se adhika zodhapatra va lekha rASTrIya va antarrASTrIya zodha patrikAoM meM prakAzita ho cuke haiM tathA bIsa se adhika pustakeM prakAzita ho cukI haiN| inakI pramukha prakAzita pustakoM meM 'jaina inTaranezanala', ahamadAbAda se prakAzita 'Glossary ofJaina Terms' (1995), pArzvanAtha vidyApITha. vArANasI se prakAzita "Scientific Contents in Prakrta canons' (1996), Jaina Karmology' (1998), 'Biology in Jaina Treatise on Reals' (1999) tathA The Jaina World of Non-living' haiN| inameM arhat vacana, 15 (3), 2003 105
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ se kucha ke prakAzana meM zrI digambara jaina samAja cainnaI tathA zrI pradyumna jhaverI, pleno, TaiksAsa (U.S.A.) kA bhI sahayoga rahA hai| inake atirikta nija- jJAna sAgara zikSA koza, satanA dvArA prakAzita Jaina System in Nutshell' (1993) tathA potdAra dhArmika evaM nAramArthika nyAsa, TIkamagar3ha dvArA prakAzita 'sarvodayI jaina taMtra' kA aMgrejI anuvAda kA kArya bhI kara rahe haiM jisakA eka khaNDa aba prakAzanAdhIna hai| inake ina kAryoM se vartamAna pIr3hI tathA Ane vAlI pIr3hI nizcita rUpa se lAbhAnvita hogii| DaoN. jaina ko anekoM puraskAra prApta ho cuke haiN| rIMvA meM 'jaina kendra' kI sthApanA tathA use bar3hAne meM inakA mahatvapUrNa yogadAna rahA hai| Apa jaina vizva bhAratI, lADanUM se bhI jur3e hue haiN| DaoN. jaina ne videzoM meM bhramaNa karane ke pazcAta yaha mahasUsa kiyA ke vahA~ adhikatara loga yA to jaina dharma ke bAre meM kucha jAnate hI nahIM haiM yA phira vahA~ jaina dharma / darzana ke bAre meM apUrNa / truTipUrNa jAnakArI hai| ye mAnate haiM ki isakA mukhya kAraNa videzoM meM jaina sAhitya kA abhAva rahA hai| isI kAraNa Apa prayatnazIla haiM ki videzoM meM jaina sAhitya ko zIghra se zIghra pahu~cAyA jAye aura jahA~ taka ho vahA~ taka aMgrejI meM sAhitya upalabdha karAyA jAye / DaoN. jaina se vibhinna viSayoM para merI ghaMToM carcA huI hai| kaI muddoM para hama eka dUsare se asahamata bhI hue haiN| anya kaI jaina vidvAna bhI vibhinna viSayoM para unase matabheda rakhate haiN| lekina isase unakI dRr3hatA evaM vidvattA hI jhalakatI hai| vibhinna viSayoM meM kronolojikala ArDara meM jaina Agama meM varNita siddhAntoM para unakI gaharI pakar3a hai| Apa apanI bAta ko tarka evaM pramANa ke AdhAra para prastuta karate haiN| jaina samAja ko aise adhyetA kI vidvattA evaM kSamatA kA bharapUra lAbha uThAnA cAhiye / hama DaoN. jaina ke dIrghAyu kI kAmanA karate haiM jisase hama unake jJAna kA evaM anubhavoM kA nirantara lAbha prApta raheM / prApta - 17.03.03 ( hIraka jayantI 16 apraila 2003 ke avasara para kundakunda jJAnapITha kI ora se hArdika badhAI / arhat vacana ke 15 (1-2), janavarI - jUna 03 aMka ko pUrva prakAzita sAmagrI kI vargIkRta sUciyoM ke vizeSAMka ke rUpa meM prakAzita kiye jAne ke kAraNa isa paricaya ko vilamba se prakAzita kiyA jA rahA hai| sampAdaka) 106 * prabandhaka - tela evaM prAkRtika gaisa Ayoga bI - 26, sUryanArAyaNa sosAyaTI, sAbaramatI, ahamadAbAda- 380005 1 arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ AkhyA arhat vacana kundakunda jJAnapITha, indaura) jJAnodaya phAunDezana evaM jJAnodaya puraskAra samarpaNa samAroha - indaura, 3 maI 2003 . sUrajamala bobarA* sva. zrImatI zAMtAdevI ratanalAla bobarA kI smRti meM sthApita jJAnodaya phAunDezana dvArA kandakanda jJAnapITha, indaura ke mArgadarzana meM pravartita jJAnodaya puraskAra kI sthApanA jaina itihAsa ke kSetra meM maulika zodha kAryoM ko protsAhita karane ke uddezya se 1998 meM kI gaI thii| isa puraskAra ke antargata vartamAna meM jaina itihAsa ke kSetra meM cayanita kRti ke lekhaka ko ru. 11,000.00 kI nagada rAzi, zAla, zrIphala evaM prazasti se sammAnita kiyA jAtA hai| aba taka nimnAMkita vidvAnoM ko unakI viziSTa kRtiyoM hetu sammAnita kiyA jA cukA hai| 1998 DaoN. zailendra rastogI, lakhanaU (u.pra.) pUrva nidezaka- rAmakathA saMgrahAlaya, phaijAbAda 'jainadharma kalA prANa RSabhadeva aura unake abhilekhIya sAkSya' 1999 pro. hampA nAgarAjayyA, baiMgalora (karnATaka) variSTha itihAsakAra A History of Rastrakutas of Malkheda and Jainism'. 2000 DaoN. abhayaprakAza jaina, gvAliyara (ma.pra.) bahuzruta lekhaka evaM zodhaka 'stUpoM kI jaija paramparA aura unake sthApatya' 2001 zrI sadAnanda agravAla, meNDA (or3IsA) samarpita zodhaka vidvAna 'zrI khAravela' AgAmI paMktiyoM meM hama jJAnodaya phAunDezana, puraskAra samarpaNa samAroha evaM sadya: puraskRta donoM kRtiyoM kA saMkSipta paricaya prastuta kara rahe haiN| - jJAnodaya phAunDezana bhAratIya itihAsa ke nirmANa meM itihAsakAroM ko bahata lambe samaya TV taka kevala sAhitya para avalambita rahanA par3A kintu isa kSetra meM bar3I krAMti taba huI jaba deza ke vibhinna bhAgoM meM bikhare hue zilAlekhoM, jJAnodayakAula tAmrapatroM aura mudrAoM Adi ke rUpa meM purAtatva viSayaka sAmagrI upalabdha bhArata se jur3e videzI sAhitya kI jAnakArI prApta huii| ina sabake prabhAva se bhAratIya itihAsa ke kSetra meM eka vyavasthA A gii| aneka vismRta kar3iyA~ jur3a gii| nae - nae rAjA mahArAjAoM aura rAjavaMzoM kA patA calA aura ina sabase bar3I upalabdhi yaha huI ki itihAsa ke prANabhUta kAlakrama kA sudRr3ha AdhAra prApta ho gyaa| maurya samrATa candragupta, dasa zatAbdI taka ajJAta arhat vacana, 15 (3), 2003 107
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ rahane ke pazcAta pahacAne jAne lge| azoka ke parivAra kA haMtA rUpa haTakara mAnavIya rUpa sAmane aayaa| jaina sAhitya meM kaliMga nareza mahArAja khAravela kA kahIM nAmonizAna nahIM pAyA jAtA thA kintu hAthI gumphA ( udayagirI) ke lekha (I.pU. dUsarI sadI) ke milane ke pazcAta isa paramparAgata jaina vaMza kA patA claa| candragupta, bhadrabAhu aura cANakya kA ApasI lagAva jaina AdhArita maurya sAmrAjya kI zakti thI, aise anekoM udAharaNa hamAre sAmane Aye haiM kintu jainoM kA yaha saca ki jaina dharma anaMta kAla se calA A rahA hai, isake pramANa abhI ekatrita honA zeSa haiN| abhI bhI kaI kar3iyA~ TUTI huI haiM, inheM prAmANika rUpa se jor3anA Avazyaka hai| isakI pUrti hue binA bahuta se jaina kathAnaka saMdeha ke dAyare meM bane rheNge| bhagavAna mahAvIra kA janmasthAna kuMDalapura se haTakara vaizAlI calA jaayegaa| aise anekoM prakaraNa haiM jo hamAre gaurava para AghAta kara rahe haiN| ve yaha mAMga kara rahe haiM ki hama hamAre itihAsa kI lupta paramparAoM ko ddhuuNddheN| isI vicAra se jJAnodaya phAunDezana kI sthApanA kI gaI aura kundakunda jJAnapITha ke netRtva meM itihAsa ke khojiyoM ko sammAnita karane kI paramparA prArambha huii| 'jJAnodaya puraskAra' kA Ayojana isakA eka aMga hai| svAdhyAyI, zikSaka aura vidyArthI sabakA hArdika svAgata hai, isa yojanA meM bhAga lene ke liye sAtha hI anya maulika sujhAvoM ko dene ke liye / jJAnodaya puraskAra samarpaNa samAroha 108 O daya kAunDa holajya dajJAna paramaya 106 ana pradeza ke pratiSThita holakara svazAsI vijJAna mahAvidyAlaya ke prAcArya pro. narendra dhAkar3a ke mukhya Atithya tathA kundakunda jJAnapITha ke adhyakSa zrI devakumArasiMha kAsalIvAla kI adhyakSatA meM RSabhadeva paMcakalyANaka pratiSThA mahotsava, sudAmAnagara- indaura ke bhavya maMca para AcArya zrI abhinandanasAgarajI mahArAja ke maMgala sAnnidhya meM dinAMka 3 maI 2003 ko rAtri 8.00 baje jJAnodaya puraskAra samarpaNa samAroha sampanna huA / daura 22 arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAroha meM jahA~ mukhya atithi ne jJAnapITha ke zreSTha kAryoM kI mukta kaMTha se prazaMsA kI vahIM puraskRta vidvAnoM ne puraskAra prApti ke uparAnta jaina itihAsa ke kSetra meM aura adhika samarpita bhAva se kArya karane kA saMkalpa vyakta kiyA / 'stUpoM kI jaina paramparA aura sthApatya' 'stUpa' bhAratIya bhavana nirmANa kI prAcInatama vidhA kahI jA sakatI hai| jaina purANoM meM 'ghaMTAkAra' rUpa meM RSabhadeva kI smRti ko rUpAkAra meM bharata dvArA badalate darzAyA gayA hai| saMbhavata: kailAza parvata kA AkAra isakA mUla preraNA kendra rahA ho| kAlAntara meM bhavana zilpa kA yaha prakAra kisa rUpa meM munaSya kI smRti meM rahA ise kramabaddha karanA kaThina hai kintu golAkAra pUjAsthaloM ke varNana jaina va ajaina saMdarbhoM meM bahutAyata se milate haiN| tIrthaMkaroM ke sabhAsthaloM (samavazaraNa) meM stUpoM kA astitva thA / itihAsa ke saMketa haiM ki sarvaprathama jaina, phira vaidika aura phira bauddhAvalambiyoM ne ise ( stUpa nirmANa ko) apnaayaa| samaya ke pravAha meM isa krama meM ulaTaphera ho gayA aura jaina stUpoM para vyavasthita sAmagrI jaina saMgha ke pAsa nahIM rhii| aba samaya badalA hai aura 'jaina gaurava' ko sthApita karane kA prayAsa saba tarapha bar3hA hai| stUpoM kI jaina paramparA aura sthApatya DaoN. abhayaprakAza jaina -- prakAzaka kundakunda jJAnapITha, indaura jJAnodaya phAunDezana, indaura itihAsa ke zodhArthI DaoN. abhayaprakAza jaina ne stUpoM kI jaina paraMparA para gaharAI se vicAra kiyA hai aura kaI tathya udghATita kie haiN| unhoMne 'gaMdhakuTI' ko bhI isa vicAra ke sAtha jor3ane kA sujhAva diyA hai| prAcIna paurANika saMdarbhoM se calakara mathurA ke jaina supArzvanAtha stUpa ke pArzvanAtha kAla meM bhI astitva meM hone kA saMdarbha diyA hai| dezabhara meM yatra-tatra phaile jaina stUpoM kA bhI Apane tulanAtmaka adhyayana kiyA hai| kaI saMketa aise bhI haiM jisameM kaI stUpa azoka dvArA nirmita kahe gaye haiM kintu pramANa hai ki vaha stUpa isase bhI pahale jaina paraMparA meM nirmita stUpa ke rUpa meM vahA~ maujUda the| DaoN. abhayaprakAza jaina kA yaha zodha prabaMdha jaina itihAsa ko usake prAcInatama samaya se jor3ane meM sahAyaka hogaa| stUpoM para kiyA gayA yaha zodha kArya isa bAta kA bhI mUlyAMkana karegA ki vAstava meM azoka mUlataH jaina thA / vaha parivAra haMtA nahIM sahRdaya puruSArthI thaa| pAlIgraMthoM ke atizayokti pUrNa varNanoM ko pramANoM se kasA jAnA saMbhava ho skegaa| purAnI kucha kiMvadaMtiyA~ haiM ki mUrtiyoM aura zAstroM ko surakSita rakhane ke lie stUpa banAe jAte the| ho sakatA hai kisI dina isakA pramANa mila jAe to jaina itihAsa adhika pAradarzI ho jaaegaa| 'dharmacakra' aura 'stUpa' kA saMbaMdha bhI dRSTiMgata hotA hai kintu isa hetu bhI hameM stUpoM ke nikaTa to jAnA hI pdd'egaa| isI bhAvanA ke sAtha DaoN. abhayaprakAza jaina ke Alekha 'stUpoM kI jaina paraMparA evam sthApatya' ko jJAnodaya puraskAra 2000 hetu cayanita kiyA gayA hai| saMparka : DaoN. abhayaprakAza jaina, ena- 14, cetakapurI, gvAliyara - 474009 'zrI khAravela' ( bhAratIya itihAsa kA eka svarNima adhyAya) zrI sadAnaMda agravAla, menDA ( bAlanagira) ne gahana adhyayana, itihAsa kI pAradarzIdRSTi, arhat vacana, 15 (3), 2003 - 109
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ brAhmI lipi para adhikAra pUrNa pakar3a ke kAraNa apanI kRti 'zrI khAravela' pustaka dvArA na kevala jaina itihAsa varan bhAratIya itihAsa ke eka aise svarNima adhyAya ko anAvRtta kiyA hai jo bhAratIya narezoM ke caritra, jJAna aura jana kAryoM meM gaharI rUci ko ujAgara karatA hai| udayagiri (ur3IsA) kI 'hAthIguMphA' kI zilA para pahalI zatAbdI I. pUrva kA brAhmI lipi meM aMkita abhilekha mahAmeghavAhana vaMza ke jyotipuMja khAravela ke vyaktitva va caritra para prakAza DAlatA hai va jaina paraMparAoM ko mahAvIra kaliMga aura magadha se jor3atA hai| isa khude hue Alekha kA jaise-jaise adhika sahI vAcana va vivecana hone lagA hai - jaina itihAsa para chAI dhuMdha sApha hone lagI hai| isa kArya meM zrI agravAla kA yogadAna aitihAsika mahatva kA hai| unhoMne apane brAhmI lipi ke jJAna kA sahI upayoga kiyA hai 7 va janahita meM use prasArita kiyA hai| zrI sadAnaMda agravAla se pahale bhI udayagiri kI guphAoM meM aMkita ina khude hue AlekhoM ko kaI vidvAnoM ne par3hA aura una para khoja kI thii| sarvaprathama zrI e. sTarliMga ne ise san 1820 I. meM par3hA aura isakA prakAzana kiyaa| bAda meM bhI kaI vidvAnoM ne isa para adhyayana kiyA kintu kaI vivAdoM ne janma le liyaa| zrI sadAnaMda agravAla ne pUrva ke adhyayana kA samyaka vizleSaNa kara isa abhilekha kA puna: vAcana kara use likhA aura 1993 meM "zrI khAravela" pustaka meM prakAzita kiyA - jise vidvAnoM ne sarAhA aura isa hetu unheM abhinandita kiyaa| yaha pustaka aba taka ur3iyA, hindI va aMgrejI meM prakAzita ho cukI hai| yaha khAravela ke caritra va brAhmI lipi para prAmANika dastAveja hai| kaTaka jaina samAja dvArA prakAzita yaha pustaka vahA~ ke jaina samAja kI jAgarUkatA kA bhI pramANa hai| bhArata ke saba jaina samAja yadi kaTaka jaina samAja se preraNA lekara jaina itihAsa ke saMrakSaNa meM isI prakAra bhAgIdArI karane lageM to jaina paraMparAe~ to adhika pAradarzI rUpa meM sAmane Ane hI lagegI kintu bhAratIya itihAsa bhI pUrvAgraha pUrNa itihAsa hone ke lAMchana se mukta ho jaaegaa| jJAnodaya puraskAra mUlyAMkana samiti ne isI bhAvanA se zrI sadAnaMda agravAla kI kRti 'zrI khAravela' kA jJAnodaya puraskAra - 2001 hetu cayana kiyA hai| saMparka : zrI sadAnaMda agravAla, meMDA (jilA suvarNapura, ur3IsA) pina - 767063 * nidezaka - jJAnodaya phAunDezana, 9/2, snehalatAgaMja, indaura-452003 A Fut-41104 :27 3. 24TERE tasviral . ....- * .11 defithila TH (1... I AM tIrthaMkara janmabhUmiyoM kA vikAsa evaM saMrakSaNa prAthamikatA ke AdhAra para kiyA jAnA caahiye| - gaNinI AryikA jJAnamatI 110 arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ pustaka samIkSA arhat vacana (kundakunda jJAnapITha, indaura) mahAzramaNa mahAvIra : eka kAlajayI dastAveja - sUrajamala bobarA* mUlya nAma : mahAzramaNa mahAvIra / mahAzramaNamahAtIra (lekhaka : paM. sumerUvandrajI divAkara prakAzaka digambara jaina triloka zodha saMsthAna, hastinApura, bhagavAna mahAvIra 2600 vA~ janma kalyANaka mahotsava pracAra samiti, hastinApura (meraTha), evaM tIrthaMkara RSabhadeva jaina vidvat mahAsaMgha prakAzana varSa/saMskaraNa : 2003, dvitIya pRSTha saMkhyA : 338 (Amukha pRSThoM ke atirikta) : ru. 250.00 samIkSaka : sUrajamala bobarA, nidezaka - jJAnodaya phAunDezana, .0/2, snehalatAgaMja, indaura-452003 mahAvIra ko samajhane ke lie paM. sumerUcaMdrajI divAkara ne do muMhavAlI dUrabIna kA upayoga kiyA hai| usakA eka muMha kendrita hai mahAvIra rUpa meM avatarita hone ke pUrva mahAvIra kI AtmA para aura dUsarA muMha usa AtmA ke AsAr3ha vadI 6 ko mahAvIra rUpa meM janma lene ke lie garbha meM Ane se lekara unake kArtika vadI 30 ko mokSagAmI hone taka kendrita hai| mahAvIra kI AtmA ke pUrva ke rUpa meM sAta parama sthAnoM kI yAtrA ko bahuta hI sAragarbhita rUpa meM pRSTha 103 para saMjoyA gayA hai| unhoMne likhA hai| 'hama dekhate haiM ki purUravA bhIla ke jIva ne jaba se sacce dharma kI zaraNa grahaNa kiyA hai, taba se vaha jIva ucca koTi ke niraMtara vardhamAna sukhoM ko bhogatA huA AMtarika evam bAhya unnati karatA jA rahA hai|' ina sAta parama sthAnoM ko mahApurANa meM spaSTa kiyA gayA hai ki 'sajjAtitva, sadagRhipanA, pakhiAjya munIndrapanA, surendratA, sAmrAjya, parama Arhatya aura parama nirvANa ye parama sthAna haiN|' (67 parva 38) 'acyuta tathA amara pada to usI samaya prApta hotA hai, jaba vaha caitanya mUrti AtmA samasta vibhAva tathA vikAra kA parityAga kara svAbhAvika siddha paryAya ko prApta karatA hai, aura jaba vaha adhyAtma zAstra kI bhASA meM kArya paramAtmA' bana jAtA hai|' mahAvIra kI AtmA ke pUrva janmoM kA vRtAMta kevala galpa nahIM varana zramaNa darzana ke isa mUla tatva para AdhArita hai ki AtmA karmoM se baMdhI hai aura jaba taka karmoM kI pUrNa nirjarA na ho jAya mukti saMbhava nahIM hai| sAta parama sthAnoM kI yAtrA ve pada cinha haiM jo parama zAMti kA mArga batA rahe haiN| jo ina pUrva bhavoM ko kAlpanika batAte haiM ve inheM divAkara jI kI dUrabIna se dekheN| jisa sarala sahaja DhaMga se divAkarajI ne ina vRtAMtoM ko likhA hai kabhI-kabhI aisA lagatA hai mAno koI sIriyala dekha rahe hoN| bhIla, patha bhramita rAjakumAra, devatva, ardhacakrI kA prabhutva, mRgendra, surarAja, nareza, divyAtmA, rAjA, cakravartI, nyAyazIla naMda, acyutendra saba meM vahI AtmA bhramaNa kara rahI hai jo parama zAMti ke lie samarpita hai| yaha vaha yAtrA vRtAnta haiM jo mahAvIra kI AtmA ko vardhamAna banA rahe haiN| divAkara jI kI yaha dUrabIna bar3I zaktizAlI hai jo paristhitiyoM kA mAikro vizleSaNa karatI hai kintu kabhI bhI zramaNa paraMparA se bhaTakatI nahIM hai| pRSTha 18 para nirgrantha paraMparA para unakI yaha TippaNI ki 'nirgrantha' zramaNa, vratadAna tathA pavitra upadeza dvArA jIvoM kA jitanA saccA kalyANa karate haiM, usakA sahastrAMza bhI bar3e-bar3e vidyA kendroM Adi ke dvArA sampanna nahIM hotaa|' vartamAna kAla ke bhaTake hue zodhakAryoM para divAkarajI kI yaha TippaNI atyaMta mahatvapUrNa hai| jaina paraMparA ke saMdarbho se bhaTake koI bhI zodha itihAsa ke pratikUla hai| yaha sadaiva smaraNa rakhanA Avazyaka hai arhat vacana, 15 (3), 2003 111
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ ki bhArata kI bhUmi aisI hai ki jahA~ 10 - 15 hajAra varSa pUrva kI paraMparA bhI hRdaya meM jIvita hai aura purANoM meM bhI jIvita hai| logoM kI AsthA ina para TikI hai| RSabhadeva ke aSTApada se nirvANa ko kisI zodha kI jarUrata nahIM hai| vaha paraMparA aura purANoM meM jIvita hai| vaisI hI bAta mahAvIra janma aura nirvANa ke bAre meM satya hai| kuNDalapura (nAlandA) evaM pAvApurI ko badalane ke prayAsa bemAnI hai| jaina vizvAsa aura jaina purANoM kI anadekhI kara saccAI hamAre hAthoM meM nahIM aaegii| mahAvIra ke garbhAvataraNa se lekara nirvANa taka kI gAthA alaukika to hai kintu laukika AdhAra para TikI hai| divAkara jI ne Amukha meM pRSTha 20 para eka aMgreja kA vaktavya uddhRta kiyA hai ki 'mujhe mahAvIra kA jIvana isalie priya lagatA hai, ki vaha mAnava ko paramAtmA banane kI zikSA detA hai| usa meM yaha bAta nahIM hai ki mahAvIra kI zikSA Izvara ko mahAna Izvaratva pradAna karatI hai| yadi aisI bAta nahIM hotI to maiM mahAvIra ke jIvana caritra ko sparza bhI nahIM karatA, kyoMki hama Izvara nahIM hai, kintu mAnava haiN|' manuSya ke adhyayana ke yogya mahAna viSaya mAnava hI hai| divAkara jI saMbhavata: isI najariye se mahAvIra ke jIvana ko hamAre sAmane ujAgara kara rahe haiN| sarala bhASA meM AgamoM ke sahAre mahAvIra caritra ke pRSTha isa prakAra khulate haiM mAno divAkara jI una ghaTanAoM ke pratyakSadarzI the| maiMne mahAvIra para upanyAsa par3he haiM, zodha lekha par3heM haiM, apanI-apanI dRSTi se mahAvIra kA vizleSaNa par3hA hai, kintu mahAvIra na upanyAsa kA pAtra hai aura na jamIna meM gar3A koI zilAlekha hai aura na koI ajUbA hai vaha to aisI AtmA kI yAtrA hai jo vanavAsI bhIla se lekara kAlajayI mahAvIra meM pratiphalita huii| yadi hamane isa yAtrA ke saMdarbho ko kevala Agama ke bAhara DhU~Dhane kA prayatna kiyA to nizcita mAnie samasta zramaNa paraMparA hamAre hAtha se phisala jaaegii| mahAvIra koI bahuta purAne nahIM hai| itihAsa ne unheM kaI jagaha pahacAnA hai| bauddha aura vaidika saMdarbho ne to unake bAre meM bahuta kucha jaga jAhira kiyA hai kintu unhoMne use apane pUrvAgrahoM se prerita hokara bhI likhA hai| ata: koI bhI nirNaya karane se pahale jaina saMdarbho ko mahatva diyA jAnA caahie| pRSTha 211 para madhyama mArga para divAkarajI ne jaina darzana kA navanIta bheMTa kiyA hai 'yadi binA saMkoca ke satya ko samakSa rakhA jAya to kahanA hogA ki jaina AcAra jaina vicAra Adi meM madhyama patha hI batAyA hai| anekAnta tatva jJAna kyA hai?' eka dUsare para AkramaNa karane vAlI dRSTiyoM ke atireka ko dUra kara madhyastha tatva ko sthApita karanA hI anekAnta hai| saMyama ke kSetra meM bhI atireka vAda ko agrAhya kahA hai|' 'indriyoM para niyaMtraNa bhI ho jAya tathA zarIra kI yAtrA bhI barAbara hotI jAya, isa sambandha meM saMtulana Avazyaka hai|' zaktita: tyAga - tapasI' solahakAraNa bhAvanAoM meM kahA gayA hai| zakti ke anusAra tyAga, zakti ke anusAra tapa yogya hai| isa tatva ko na jAnane ke kAraNa pUrva tathA pazcima ke lekhaka prAya: mahAvIra bhagavAna ke mArga ko ugra tapasyA kA patha kahate hue buddha dvArA pradarzita patha ko madhyama mArga kahate haiN|' 'mahAzramaNa mahAvIra' ke pratyeka pRSTha para jaina darzana ke siddhAMta aura unake vyavahAra meM prayoga meM Ane vAlI prakriyA para sumerUcaMdra divAkara ne pAMDitya pUrNa Agamika dRSTi se to vicAra kiyA hI hai kintu jIvana se usakA nikaTa sambandha sthApita kiyA hai| unake dharma - divAkara hRdaya ne jaina darzana ke sumerU para car3hakara sahaja- zAMta - pragatizIla jIvana kI cAMdanI sulabha karAI hai| mahAvIra ke nirvANa para paMDitajI ke zabda dhyAna dene yogya haiM - 'Aja mahAvIra bhagavAna ne AdhyAtmikatA svAdhInatA pAI' pRSTha 303 'yaha pAvApurI mahAvIra kI AdhyAtmika samara bhUmi ho gaI, jahA~ unakA karmoM ke sAtha ghora yuddha huaa| unhoMne pahale pApa ko pachAr3A thA, aba puNya prakRtiyoM ko bhI zukladhyAna rUpa meM agni ne samApta kara diyaa|' __ merA nizcita vizvAsa hai jarA bhI par3hane ko pravRtta vyakti yadi isa pustaka ko par3hegA to samApta kara hI mAnasika vizrAma kara skegaa| ___isa sundara pustaka ko prastuta karane hetu prakAzaka digambara jaina triloka zodha saMsthAna evaM tIrthaMkara RSabhadeva jaina vidvat mahAsaMgha badhAI ke pAtra haiN| pustaka ke punarprakAzana kI prerikA gaNinI jJAnamatIjI ke caraNoM meM zataza: nmn| 112 arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ pustaka samIkSA arhata vacana / (kundakunda jJAnapITha, indaura) bhagavAna mahAvIra kA buniyAdI cintana eka zreSTha laghu kRti - saroja jaina* nAma : bhagavAna mahAvIra kA buniyAdI cintana lekhaka : DaoN. jayakumAra 'jalaja prakAzaka madhyapradeza sAhitya pariSada, bhopAla prakAzana varSa/saMskaraNa : 2002, dvitIya pRSTha saMkhyA : 24 mUlya : ru. 13.50 bhagavAna mahAvIra samIkSaka saroja jaina, adhyakSa-hindI vibhAga, zAsa. buniyAdI ciMtana kanyA mahAvidyAlaya, bInA (sAgara) 'bhagavAna mahAvIra kA buniyAdI cintana' DaoN. jayakumAra jalaja dvArA likhita ciMtana pradhAna pustaka hai, jisameM unhoMne bhagavAna mahAvIra ke upadezoM/siddhAntoM kA sarala bhASA meM vivecana kiyA hai| prastuta pustaka bhagavAna mahAvIra ke siddhAntoM ko samajhane ke aneka AyAma hamAre samakSa prastuta karatI hai| bhagavAna kI tapasyA ne aneka aise buniyAdI satya hamAre samakSa prastuta kiye haiM jinako samajhane ke liye AiMsTIna jaise vaijJAnikoM, bar3e-bar3e rAjanItijJoM ne apanA sampUrNa jIvana tyAga diyaa| unhoMne batAyA ki pratyeka padArtha/vastu/dravya mahAna haiN| isaliye cAhe vaha jIva ho yA ajIva usake sAtha hameM sammAna se peza AnA caahiye| mahAvIra sarvajJa the| DaoN. jalaja ke anusAra - 'unakI sarvajJatA kA artha hai ki use jAna gaye the jise jAnane ke bAda aura kucha jAnanA bAkI nahIM raha jaataa| isa jJAna se ve vastuoM ke ApasI vyavahAra ke una mAnakoM ko taya kara sake jinase mAnavI vyaktitva ke vikAsa kA dvArA khulatA hai| isI jJAna se ve anekAnta, syAdvAda, ahiMsA, apaparigraha Adi satyoM ko dekha sake aura isI se mAnava AcaraNa meM sahiSNutA evaM para - sammAna kI bhAvanA ko rekhAMkita kara ske| vastu svarUpa saMbaMdhI mahAvIra kI avadhAraNA, jo unake ziSya AcAryoM dvArA vivecita kI gaI, kA bhI sAra lekhaka dvArA prastuta pustaka ke antargata kiyA gayA hai| vastu kI aneka guNadharmitA, unakA sApekSatAvAda kA siddhAnta, vastu kA utpAda, vyaya, dhrauvya yukta honA evaM usakI svataMtra va virAT sattA kA vivecana bhI pustaka meM dekhane ko milatA hai| bhagavAna mahAvIra ke ina siddhAntoM ne AiMsTIna ko eka dizA dI, mahAtmA gAMdhI ko gati pradAna kii| DaoN. jalaja ke anusAra - 'aneka guNa, anaMta dharma, utpAda - vyaya - dhrauvya yukta svataMtra svAvalambI aura virAT jar3a - cetana vastuoM ke sAtha hamArA salUka kyA ho, yaha mahAvIra kI buniyAdI ciMtA aura unake darzana kA sAra hai|' bhagavAna mahAvIra dvArA pratipAdita upAdAna aura nimitta kI vivecanA lekhaka ne bar3e hI spaSTa aura sAragarbhita rUpa meM kI hai| mahAvIra ke anusAra vastu svayaM apane vikAsa yA hAsa kA mUla kAraNa yA AdhAra sAmragI yA upAdAna hai| hara vastu khuda apanA upAdAna hai| sabako apane pA~voM calanA hai| koI kisI dUsare ke liye nahIM cala sakatA arthAt koI hamArA kitanA hI bar3A madadagAra kyoM na ho, vaha hamAre liye upAdAna nahIM bana sktaa| dUsaroM ke liye upAdAna banane kI koziza eka prakAra kI hiMsA hai| lekhaka ke anusAra - 'Aja hamAre gharoM, saMsthAnoM, daphtaroM meM jo azAMti aura vighaTana hai, usakA sabase bar3A kAraNa yahI hiMsA hai| manuSya apane liye upAdAna aura dUsaroM ke liye nimitta hai|' prastuta pustaka meM isa siddhAnta ko kAvyamayI zailI meM vivecita karatA huA lekhaka kahatA hai - arhat vacana, 15 (3), 2003 113
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMdhere meM mAcisa talAzatA huA hAtha aMdhere meM hote hue bhI aMdhere meM nahIM hotaa| dUsaroM ke liye hamArI upAdAna kI zUnyatA jahA~ hameM ahaMkAra se bacAtI hai vahIM dUsaroM ke liye hamArI nimitta kI bhUmikA hameM apanI tucchatA ke bodha se bhI bacA letI hai| Aja duniyA jina bhayAvaha paristhitiyoM meM jI rahI hai usakA mUla kAraNa hamAre dvArA or3hA gayA mukhauTA hai| mana - vacana aura karma kI ekarUpatA ke binA jIvana ko sahaja DhaMga se nahIM jiyA jA sktaa| Aja jo nahIM hai, vaha manuSya dikhanA cAhatA hai aura jo hai use chipAnA cAhatA hai| isI chipAne aura or3hane ke prayAsa meM manuSya kA jIvana kaSTaprada ho gayA hai| isa duHkha se bacane kA upAya rUpa hamAre AcAryoM ne samyakadarzana, samyakjJAna aura samyakcAritra kI bAta kahI hai aura ise hI mokSa kA mArga batAyA hai| isIliye hamArI dRSTi ko ina tInoM ke bhedatva para banAye rakhanA hai| bhagavAna mahAvIra hara taraha ke bheda - bhAda, ADambara aura karmakANDa ke virodhI the aura dUsaroM kI mahattA ke pakSadhara the| DaoN. jalaja ke anusAra 'vastu svarUpa kI sahI samajha ke kAraNa mahAvIra kI dRSTi meM 'hI' nahIM 'bhI' samAyA huA hai| ve cAhate haiM ki dUsaroM ke liye hAziyA chor3A jaay| dUsaroM ke liye hAziyA chor3anA kAyaratA nahIM U~ce darje kI vIratA hai| deza kI rakSA ke liye samyajJAna pUrvaka zatru kA vadha bhI hiMsA nahIM hai| hiMsA to taba hai jaba unmAda aura ahaMkAra ke vazIbhUta hokara kisI ke sukha yA prANoM kA haraNa kiyA jaay|' Alocya pustaka meM DaoN. jalaja ne AcAryoM dvArA praNIta dharma granthoM ke sUtra dvArA isa bAta kI puSTi bhI kI hai| mahAtmA gAMdhI ne bhI bhagavAna mahAvIra ke inhIM siddhAntoM ko apane jIvana meM apanAyA thaa| lekhaka ne Aja kI bhayAvaha samasyAoM kA samAdhAna mahAvIra ke isI ciMtana meM khojA hai| ve likhate haiM - 'manuSya aura pRthvI ko bacAye rakhane ke liye ina cunautiyoM kA zAMta, saMyata aura sthAyI mukAbalA mahAvIra ko yAda rakhakara hI kiyA jA sakatA hai|' bhagavAna mahAvIra ke janma ke varSoM bAda kyA hama unake vicAroM aura AcaraNa kI ora lauTane kA praNa kreNge| abhI bhI dera nahIM huI hai| galata dizA meM hajAra do hajAra mIla taka cale Ane ke bAda bhI sahI dizA pakar3ane ke liye hameM phira hajAra do hajAra mIla nahIM calanA hai| sirpha palaTanA bhara hai aura hama sahI dizA meM hoNge| isaliye karma kA baMdhana kitanA hI kaThina ho, musIbata aura bAdhAe~ kitanI hI durnivAra hoM, bhagavAna mahAvIra ke mArga para calane kI, unhIM kI taraha mukta hone kI koziza nirantara karanI caahiye| lekhaka ne isI mantavya ko kAvyamayI zailI meM prastuta kiyA hai - baharI dizAe~ haiM zabda ghuTe jAte haiM kauna havA calatI hai saba luTe jAte haiM khulI isa hathelI para eka ratana aura rozanI ugAne kA eka jatana aura abhI eka jatana aur| prastuta pustaka DaoN. jayakumAra jalaja dvArA sahaja, sarala, subodha zailI meM likhI gaI bhagavAna mahAvIra ke buniyAdI ciMtana ko vivecita karatI huI sudhI adhyetAoM ke liye upayogI bana gaI hai| 114 arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ "naitikatA kA pATha par3hAne vAle zikSaka pahale svayaM kA AcaraNa acchA rakheM tabhI chAtra saMskArita hoNge| chAtroM ko uttIrNa karAne hetu hinTa dene vAle zikSaka kabhI Adarza zikSaka nahIM hote|" kundakunda jJAnapITha dvArA 14 janavarI 2003 ko Ayojita jaina zikSaka sammelana meM pramukha atithi ke rUpa meM bolate jaina zikSaka sammelana sampanna hue madhyabhArata ke pUrva zikSA maMtrI (87 varSIya) zrI manoharasiMha mehatA ne ukta udgAra vyakta kiye| unhoMne kahA ki zikSaka kI indAra 14 janavarI 2013 Ayojaka:kukura Ayojana ke pramukha saMyojaka pro. narendra dhAkar3a (prAcArya holakara svazAsI vijJAna mahAvidyAlaya) ne bhI chAtroM ke sarvAgINa vikAsa hetu zikSakoM kI aham bhUmikA pratipAdita kii| Ayojana ke vizeSa atithi devI ahilyA vizvavidyAlaya ke kulapati DaoN. bharata chAparavAla the pro. nalina ke. zAstrI (kulasaciva indraprastha vi.vi. dillI), pro. zreNika baMDI, pro. ema.ela. koThArI, pro. gaNeza kAvar3iyA, pro. udaya jaina ke atirikta DaoN. saroja koThArI, DaoN. saMgItA mehatA DaoN. jayaMtIlAla bhaMDArI evaM DaoN. prakAzacaMda jaina ne bhI sabhA ko saMbodhita kiyaa| zrI manoharasiMha mehatA sambodhita karate hue sahI kasauTI chAtra hI hote haiN| isI avasara para saMsthA ke adhyakSa zrI devakumArasiMha kAsalIvAla kI 84 vIM janmatithi para nagara ke zikSakoM kI ora se kulapati DaoN. bharata chAparavAla ne evaM holakara vijJAna mahAvidyAlaya ke pUrva chAtra ke nAte pro. narendra dhAkar3a ( prAcArya), pro. zreNika baMDI evaM DaoN. anupama jaina ne unakA zAla va smRti cinha bheMTa kara sammAna kiyA ailaka zrI nizaMkasAgarajI ne upasthita zikSaka zikSikAoM ko AzIrvacana diye sabhA meM bar3I saMkhyA meM nagara ke jaina zikSaka va zikSikAe~ sammilita hue| sammelana kI adhyakSatA pro. esa.sI. agravAla (meraTha) ne kI Apane kahA ki jaina zikSakoM ko Age Akara pratibhAzAlI zikSakoM ko madada pahuMcAnI cAhiye isakI zuruAta jaina samAja ke baccoM se karanA zreyaskara hogA / - arhat vacana, 15 (3). 2003 - kundakunda jJAnapITha ke mAnada saciva DaoN. anupama jaina ne kahA ki sammelana kA eka uddezya jaina sAhitya ke adhyayana evaM anusaMdhAna ke kArya ko gati pradAna karAnA bhI hai jo jaina athavA jainettara zikSaka jaina vidyAoM ke adhyayana evaM anusaMdhAna ke kArya meM rUci rakhate haiM unako eka maMca para lAkara vi.vi. dvArA mAnya zodha nirdezakoM evaM zodhArthiyoM ko paraspara vicAra vinimaya kA mAdhyama upalabdha karAnA bhI hamArA eka abhISTa hai| gatividhiyA~ isa sammelana meM pro. zAstrI, pro. koThArI, pro. udaya jaina, pro. kAvar3iyA, pro. dube Adi aneka vidvAna prAdhyApaka upasthita haiM jo jaina vidyAoM para anusaMdhAna karAne meM sakSama haiM hameM inake jJAna kA upayoga karanA caahiye| kundakunda jJAnapITha zodha kendra se aupacArika rUpa meM paMjIkRta hokara hindI viSaya meM 'jaina rAmAyaNoM meM rAma kA svarUpa' viSaya para pro. purUSottama dube ke nirdezana meM pI-eca.DI. prApta karane vAlI DaoN. anupamA chAjer3a kA sammAna bhI kiyA gyaa| 115
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSullaka jinendra varNI smRti vyAkhyAna sampanna 'deza ke lagabhaga sabhI kSetroM meM sthAnIya AvazyakatA kI pUrti hetu paryApta varSA hotI hai kintu hamArI lAparavAhI evaM kharAba jala prabandhana ke calate deza ke aneka hissoM meM jalAbhAva mahasUsa kiyA jA rahA hai sAtha hI grAmINa kSetroM meM peyajala kI guNavattA bhI nirantara ghaTa rahI hai| deza kI 75% AbAdI ke nivAsa kendroM arthAta grAmoM ke vikAsa kI kalpanA ke binA deza ke vikAsa kI kalpanA hAsyAspada hai| hama gA~voM meM barasane vAle amRta tulya varSA jala ko jala prabandhana ke abhAva meM yU~ hI vaha jAne dete haiM aura bar3e bar3e bAMdha banAkara paryAvaraNa pro. banarjI sambodhita karate hue vApasa lAte haiM" ukta vicAra vizvavikhyAta 14 janavarI 2003 ko kundakunda jJAnapITha antargata caturtha vyAkhyAna dete hue vyakta samAja pragati sahayoga saMsthA bAgalI ke vinAza kI bhArI kImata cukAkara naharoM ke mAdhyama se punaH paryAvaraNavid evaM vanaspati vijJAnI pro. devAzISa benarjI ne parisara meM kSullaka jinendra varNI smRti vyAkhyAnamAlA ke kiye| unhoMne bAbA AmaTe grAma sazaktIkaraNa kendra tathA mAdhyama se kiye gaye kAryoM ko projekTara ke mAdhyama se pradarzita karate hue yaha sthApita kiyA ki kevala vATara ricArjiMga se kucha nahIM hone vAlA, hameM grAma ko eka pAristhitikI ikAI mAnakara usa kSetra kI vanaspatiyoM, kRSi, pazu-pakSiyoM, vahAM ke nivAsiyoM ke samagra vikAsa kI yojanA vaijJAnika rUpa se taiyAra karanI hogii| isake lie jaina AgamoM meM pratipAdita ahiMsA ke siddhAMta evaM paryAvaraNa hitaiSI jIvana zailI ko mArgadarzaka banAnA hogaa| kAryakrama kI adhyakSatA prabaMdha adhyayana saMsthAna ke nidezaka pro. pI. ena. mizra ne kI evaM kahA ki isa vyAkhyAna kA vaiziSTya yaha hai ki yaha vyAvahArika viSaya ko lekara Ayojita kiyA gayA hai| pUrva ke viSaya saiddhAMtika the| mukhya atithi ke rUpa meM padhArakara vizvavidyAlaya ke kulAdhisaciva pro. sudhAkara bhAratI ne kundakunda jJAnapITha kI bahuAyAmI gatividhiyoM kI prazaMsA kii| jJAtavya hai ki kundakunda jJAnapITha kalA evaM vijJAna saMkAya ke antargata devI ahilyA vi.vi. indaura kA mAnya Ph.D. zodha kendra hai| vijJAna saMkAya ke antargata mAnya viSayoM prAcIna bhAratIya gaNita evaM gaNita itihAsa tathA paryAvaraNa evaM pAristhitikI vijJAna sammilita haiN| isa avasara para caudharI caraNasiMha vizvavidyAlaya, meraTha ke gaNita vibhAgAdhyakSa pro. surezacandra agravAla, kundakunda jJAnapITha ke mAnad nidezaka evaM pUrva kulapati pro. abbAsI, pUrva rAjadUta DaoN. ena.pI. jaina, pro. udaya jaina, pro. esa. ke. bhaTTa, pro. saMgItA mehatA, pro. saroja koThArI, pro. kalpanA meghAvata tathA nagara ke aneka variSTha samAjasevI tathA patrakAra upasthita the| atithiyoM kA svAgata zrI ajitakumArasiMha kAsalIvAla evaM zrI candrakumArasiMha kAsalIvAla ne kiyaa| - anta meM pUjya ailaka zrI nizaMkasAgarajI mahArAja ne kSullaka zrI jinendra varNI jI ke antaraMga saMsmaraNoM ko sunAte hue zraddhAMjali arpita kii| 116 " kundakunda jJAnapITha kI akAdamika gatividhiyoM evaM zaikSaNika upalabdhiyoM kA vistRta paricaya dete hue sabhA kA saMcAlana DaoN. anupama jaina ne kiyA / arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMDulipiyoM kA saMrakSaNa saMskRti ko vikRti se bacAne ke liye anivArya - pro. gaNeza kAvar3iyA pUjya AcAryazrI abhinandanasAgarajI mahArAja ke sAnnidhya meM zruta paMcamI kA vizeSa Ayojana kundakunda jJAnapITha evaM digambara jaina mahAsamiti madhyAMcala ke saMyukta tatvAvadhAna meM sampanna huaa| isa avasara para kundakunda jJAnapITha dvArA prativarSAnusAra isa varSa bhI 'kundakunda vyAkhyAnamAlA' ke antargata 'saMskRti saMrakSaNa, sAmAjika vikAsa evaM pAMDulipiyA~' viSaya para prabandha adhyayana saMsthAna ke nidezaka pro. pI. ena. mizra kI adhyakSatA meM pro. gaNeza kAvar3iyA, adhiSThAtA - samAja vijJAna saMkAya, devI ahilyA vi.vi., indaura kA vyAkhyAna huaa| unhoMne apane saMbodhana meM kahA ki hamAre deza kI prAcIna pAMDulipiyoM ko videza le jAkara vahA~ adhyayana evaM khoja hotI hai aura vaha usameM se AdhyAtmika evaM vaijJAnika tathya nikAlakara vizva ke samakSa prastuta karate haiN| jabaki hama apane hI prAcIna zAstroM meM bhare AdhyAtmika jJAna evaM vijJAna se anabhijJa haiN| prAcIna pAMDulipiyoM kA saMrakSaNa kara hama saMskRti tathA samAja ko naI dizA pradAna kara sakate haiN| hamArI saMskRti meM svAdhyAya tapa bhI hai aura karma bhI hai| vyAkhyAna kA pUrNa pATha bhI isI aMka meM pR. 71-75 para prakAzita kiyA jA rahA hai| vyAkhyAnamAlA kI adhyakSatA karate hue pro. mizra ne kahA ki dharma AMtarika evaM bAhya vikAsa kI takanIka hai aura zAMti donoM ke saMtulana meM hai| hamArA prAcIna sAhitya surakSita hokara hamAre vikAsa kA AdhAra bane, isa hetu pAMDulipi saMrakSaNa Avazyaka hai| mukhya atithi udyogapati zrI nemanAtha jaina ne kahA ki sAmAjika sahayoga ke abhAva meM yaha kArya asaMbhava hai| vizva meM bhArata kI pahacAna kA mukhya AdhAra prAcIna saMskRti aura sAhitya hai, isakI surakSA hamArA kartavya hai| kAryakrama kA prArambha paM. ratanalAlajI zAstrI ke maMgalAcaraNa se huaa| dIpa prajajvalana zrI ajitakumArasiMha kAsalIvAla evaM anya atithiyoM ne kiyaa| isa avasara para mahAsamiti ke pUrva rASTrIya adhyakSa zrI pradIpakumArasiMha kAsalIvAla, pro. e. e. abbAsI evaM pro. pI. ena. mizra ne kundakunda jJAnapITha dvArA 'jaina jIvana takanIka' viSaya para prArambha hone vAle DiplomA korsa tathA kundakunda jJAnapITha dvArA saMskRti maMtrAlaya - bhArata sarakAra ke sahayoga se saMcAlita pANDulipi sUcIkaraNa yojanA kA zubhArambha kiyaa| zrI mANikacanda pATanI, kIrti pAMDyA, zrImatI maMjU ajamerA, zrImatI indrA sogAnI, zrI aravinda jaina, paM. jayasena jaina, zrI rameza kAsalIvAla Adi ne atithiyoM kA svAgata kiyaa| isa avasara para pro. sarojakumAra jaina, DaoN. prakAzacanda jaina, pro. navIna sI. jaina, DaoN. rajanIza jaina, paM. hemanta kAlA Adi vidvAna vizeSa rUpa se upasthita the| kAryakrama kA sazakta saMcAlana saMsthA ke mAnada saciva DaoN. anupama jaina ne kiyaa| AbhAra pUrva kulapati aura saMsthA ke mAnada nidezaka pro. e. e. abbAsI ne vyakta kiyaa| arhat vacana, 15 (3), 2003 117
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAna ke rAjyapAla zrI nirmalacandajI jaina kA mahAvIra TrasTa dvArA nAgarika abhinandana . mahAvIra TrasTa ke pUrva maMtrI evaM TrasTI zrI nirmalacandajI jaina kA rAjasthAna ke rAjyapAla niyukta hone ke bAda prathama bAra nagarAgamana para mahAvIra TrasTa ke tatvAvadhAna meM samagra jaina samAja evaM saMsthAoM kI ora se nAgarika abhinandana kiyA gyaa| isa bhavya kAryakrama ke mukhya atithi the pradeza ke mukhyamaMtrI mAnanIya zrI digvijysiNhjii| mahAmahima kA nAgarika abhinandana TrasTa ke adhyakSa zrI devakumArasiMha kAsalIvAla, kAryAdhyakSa zrI pradIpakumArasiMha kAsalIvAla, mahAmaMtrI zrI kailAzacanda caudharI, zrI nemanAtha jaina evaM mukhyamaMtrI zrI digvijayasiMhajI ne zAla, zrIphala evaM abhinandana patra bheMTa kara samagra jaina samAja kI saMsthAoM kI ora se kiyaa| zrI nirmala da.nI je mAnanIya rAjyapAlajI kA sammAna karate hue zrI pradIpa kAsalIvAla (kAryAdhyakSa), zrI nemanAthajI jaina (prasiddha udyogapati), zrI devakumArasiMha kAsalIvAla (adhyakSa), zrI digvijayasiMhajI (mukhyamaMtrI-ma.pra.) isa avasara para mahAvIra TrasTa kI ora se 11 vikalAMgoM ko jayapura paira DaoN. deva pATodI ke saMyojana meM bheMTa kiye gye| mahAvIra TrasTa ke mukhapatra sanmati vANI kA vimocana DaoN. prakAzacandra jaina dvArA evaM kundakunda jJAnapITha kI zodha patrikA arhat vacana kA vimocana jJAnapITha ke saciva DaoN. anupama jaina ne kraayaa| rAjyapAla zrI jaina dvArA mahAvIra TrasTa kI ora se ru. 51,000.00 kA ceka eka garIba jaina mahilA ko usakI hRdaya zalya cikitsA hetu bheMTa kiyA gyaa| isa avasara para mahAmahima rAjyapAla zrI nirmalacandajI jaina evaM mAnanIya mukhyamaMtrI zrI digvijayasiMhajI ne TrasTa kI pAramArthika gatividhiyoM ke liye TrasTa ko tathA TrasTa adhyakSa zrI devakumArasiMha kAsalIvAla evaM mahAmaMtrI zrI kailAzacanda caudharI ko sAmAjika evaM pAramArthika kAryoM ke liye sAdhuvAda diyaa| unhoMne Age kahA ki TrasTa Age bhI isI prakAra asahAya logoM kI madada hetu sadaiva tatpara rhegaa| isa avasara para jaina samAja kI vibhinna saMsthAoM kI ora se sarvazrI nemanAtha jaina, sohanalAla pArekha, gautama koThArI, ajitakumArasiMha kAsalIvAla, DaoN. anupama jaina, sundaralAla jaina bIr3IvAle, mANakacanda isa 118 arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATanI, mANakacanda gaMgavAla, hIrAlAla sogAnI, motIlAla jaina khaMDavA, indaracanda caudharI sanAvada, kailAzacanda jaina bar3avAha, pI.DI. jaina, lalita bar3ajAtyA, haMsamukha gAMdhI, kamaleza kAsalIvAla, bAhubalI pAMDyA, holAsarAya sonI, kIrti pAMDyA, dilIpa pATanI, manoja pATodI, nirmala seThI, rAjakumAra pATodI, anila bhauje, zrImatI iMdumatI jaina, puSpA kaTAriyA, AzA vinAyakyA Adi dvArA puSpamAlAoM se abhinandana kiyA gyaa| aMta meM AbhAra kAryAdhyakSa zrI pradIpa kAsalIvAla ne maanaa| svAgata gIta zrImatI sAdhanA DosI ne prastuta kiyA evaM saMcAlana kiyA zrI pradIpa caudharI ne| samAgata viziSTajanoM ko arhata vacana ke vizeSAMka evaM sanmati vANI kI pratiyA~ bheMTa dI gii| adhyakSa zrI devakumArasiMha kAsalIvAla dvArA pradatta svAgata bhASaNa paramazreSTha rAjyapAla zrI nirmalacanda jI, yazasvI mukhyamaMtrI mAnanIya zrI digvijayasiMha jI, maMcAsIna viziSTa jana, sadana meM upasthita mahAvIra TrasTa ke sammAnita TrasTIgaNa upasthita mAtAoM, bahanoM evaM bndhuoN| . sarvaprathama maiM mahAvIra TrasTa, samagra jaina samAja tathA nagara kI aneka dhArmika, pAramArthika, zaikSaNika saMsthAoM kI ora se mahAvIra TrasTa ke isa Ayojana meM Apa sabakA hRdaya se svAgata karatA huuN| eka antarAla ke bAda apanoM se milane para khuzI to hotI hI hai lekina yaha khuzI kaI gunA bar3ha jAtI hai jaba koI apane gauravapUrNa upalabdhi arjita karane ke uparAnta apane bIca Ate haiN| ma.pra. ke lAr3ale rAjanetA, vitta Ayoga ke sadasya evaM ma.pra. ke eDavokeTa janarala jaise mahatvapUrNa padoM ke dAyitva kA sakSamatApUrvaka nirvahana karane vAle zrI nirmalacanda jI ke rAjasthAna sadRza vizAla evaM gauravapUrNa itihAsa ke dhanI prAnta kA rAjyapAla niyukta kiye jAne se sampUrNa pradeza gauravAnvita huA hai| mujhe yaha kahate hue prasannatA hai ki zrI jaina hamAre mahAvIra TrasTa ke TrasTI evaM maMtrI bhI raha cuke haiM aura isa prakAra unake mahAvIra TrasTa se satata gahana evaM AtmIya sambandha raheM haiN| isa nAte mahAvIra TrasTa parivAra ko gaurava evaM vizeSa sukha kI anubhUti ho rahI hai| parama zreSTha zrI nirmalacandajI ne harSa ke ina kSaNoM meM hamAre bIca Akara hamAre Ananda ko aura bhI bar3hA diyA hai| vastuta: Apa kA sammAna samAroha Ayojita kara hama svayaM gauravAnvita haiN| Apake sammAna samAroha ke zubha nimitta se ekatrita prabuddha nAgarikoM, viziSTa rAjanetAoM evaM suvikhyAta samAjaseviyoM kI isa saMgIti ko maiM mahAvIra TrasTa ke bAre meM saMkSipta jAnakArI denA cAhatA huuN| lagabhaga 29 - 30 varSa pUrva bhagavAna mahAvIra ke 2500 veM nirvANa mahAmahotsava varSa ke sandarbha meM ma.pra. se pravartita dharmacakra ratha ke mAdhyama se prApta Aya se eka koSa banAkara mahAvIra TrasTa ke nAma se dhArmika, pAramArthika evaM sArvajanika nyAsa kI sthApanA kI gaI thI jisake saMsthApaka adhyakSa madhyabhArata ke lokapriya mukhyamaMtrI sva. bhaiyA mizrIlAla gaMgavAla the| unake nidhana ke bAda se mujhe yaha dAyitva sauMpA gyaa| samprati isa TrasTa meM ma.pra. ke 309 sthAnoM ke lagabhaga 1600 sadasya hai| 11 saMbhAgIya samitiyA~ evaM 150 sadasyoM kI prabandhakAriNI samiti kAryarata haiN| TrasTa ke vartamAna meM 35 TrasTI haiM jinameM se aneka Aja isa sadana ko gauravAnvita kara rahe haiN| mahAvIra TrasTa kA kArya kSetra sampUrNa ma.pra. hai| isa prArambhika saMgaThanAtmaka jAnakArI ke bAda maiM aba gatividhiyoM ke bAre meM kucha jAnakArI prastuta karanA cAhatA huuN| zodha evaM anusandhAna yojanAe~ - apanI sahayogI saMsthA kundakunda jJAnapITha, indaura ke sAtha milakara mahAvIra TrasTa ne suvidhA sampanna sandarbha granthAlaya kA vikAsa kiyA hai| jisameM 11000 se adhika pustakeM evaM lagabhaga 1050 pANDulipiyA~ surakSita haiN| 350 patra - patrikAe~ bhI niyamita AtI haiN| vizvavidyAlaya arhat vacana, 15 (3), 2003 119
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvArA mAnya isa zodha kendra para aba taka 11 chAtra pI eca.DI., 5 chAtra ema.phila. tathA 19 ema.e./ema.esa.sI. ke laghu zodha prabandha likha cuke haiN| AdhA darjana chAtra Aja bhI apane zodha kArya meM nirata haiN| zodha patrikA arhat vacana kA vigata 15 varSoM se niyamita prakAzana kiyA jA rahA hai jisake pravezAMka kA vimocana tatkAlIna uparASTrapati mahAmahima DaoN. zaMkaradayAla zarmA dvArA kiyA gayA thaa| Aja isake navIna aMka kA vimocana ho rahA hai| isakA sampAdana gaNita ke mUrdhanya vidvAna DaoN. anupama jaina prArambha se hI saphalatApUrvaka kara rahe haiN| aMkalipi meM likhe sarvabhASAmayI adbhuta grantha siribhUvalaya ke anuvAda evaM DikoDiMga kA kArya bhI DaoN. mahendra kumAra jaina 'manuja' ke sahayoga se ho rahA hai| bhArata sarakAra ke sahayoga se jaina pANDulipiyoM ke sUcIkaraNa evaM rASTrIya paMjI ke nirmANa ke kArya meM bhI mahAvIra TrasTa pUrNa sahayoga pradAna kara rahA hai| svAsthya yojanAoM ke antargata mahAvIra TrasTa vikalAMga evaM anusaMdhAna kendra, mahAvIra phijiyotheripI kendra, mahAvIra AI keyara senTara tathA mahAvIra Ayurvedika davAI vitaraNa kendra saphalatApUrvaka saMcAlita kiye jA rahe haiN| DaoN. deva pATodI ke suyogya mArgadarzana meM calAye jA rahe mahAvIra phijiyotheripI senTara kI khyAti nagara ke sarvazreSTha phijiyotherepI kendra ke rUpa meM haiN| Aja bhI aneka vikalAMga bhAiyoM ko jayapura phuTa evaM anya upakaraNa pradAna kiye jA rahe haiN| mahAvIra bAla saMskAra kendra, indaura evaM TIkamagar3ha, mahAvIra mUrtikalA kendra, indaura evaM mahAvIra saMgItakalA kendra TrasTa kI zaikSaNika gatividhiyoM ke sundara udAharaNa haiN| TrasTa ke mukha patra sanmativANI ke niyamita prakAzana ke alAvA saMsthApaka adhyakSa bhaiyA mizrIlAlajI gaMgavAla ke jIvana para AdhArita smRti graMtha kA prakAzana eka ullekhanIya upalabdhi rahI hai| sanmativANI ke naye aMka kA Aja vimocana ho rahA hai| TrasTa dvArA nirdhana mahilAoM ko AjIvikA ke sAdhana upalabdha karAne hetu mahAvIra gRha udyoga bhI saMcAlita kiyA jAtA haiN| mAtra itanA hI nahIM anya aneka janakalyANakArI yojanAe~ saMcAlita hai| jinakI carcA isa saMkSipta udabodhana meM saMbhava nhiiN| TrasTa kI aneka mahatvAkAMkSI yojanAoM kA kriyAnvayana abhI zeSa hai| bar3hatI mahaMgAI evaM ghaTatI byAja daroM ke isa yuga meM eka nizcita jamA rAzi kI Aya se bar3I evaM niyamita vyaya vAlI yojanAoM kA saMcAlana saMbhava nhiiN| aise meM TrasTa dvArA mAnanIya mukhyamaMtrI jI ke udAra sahayoga evaM mArgadarzana se TrasTa kI bhUmi ke vyAvasAyika upayoga kI zAsana se anumati prApta karane ke uparAnta Aja hama isa sthiti meM A gaye haiM ki maiM Apako vizvAsa dilA sakatA hU~ ki agale varSa taka mahAvIra TrasTa kI gatividhiyoM meM bahuta nikhAra A jaayegaa| maiM isa sabake lie apanA varadahasta pradAna karane vAle mAnanIya zrI digvijayasiMhajI ke prati vizeSata: AbhAra jJApita karatA huuN| eka bAra puna: apane sammAnita atithiyoM, rAjyapAlajI, mukhyamaMtrIjI, mahAvIra TrasTa ke TrasTiyoM, jilA evaM pulisa prazAsana ke variSTha adhikAriyoM nagara ke buddhijIviyoM, TrasTa kI prabandhakAriNI ke sabhI sadasyoM kA maiM hRdaya se svAgata karatA huuN| badhAI suprasiddha patrakAra, lekhaka evaM anuvAdaka AcArya azoka sahajAnanda, dillI ko antarrASTrIya jagata meM carcita patrikA 'misTika iMDiyA' kA sampAdaka manonIta kiyA gayA hai| jyotiSa, yoga, dhyAna, daivika vijJAna, parA - aparA vidyAoM se sambandhita yaha dvimAsika patrikA aMgrejI tathA hindI kI saMyukta dvibhASI patrikA hai| isa navIna niyukti para kundakunda jJAnapITha kI ora se hArdika bdhaaii| 120 arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ kolakAtA se prakAzita varddhamAna sandeza kA vimocana sampanna samasta bhAratavarSa kI degambara jaina samAja meM kolakAtA namAja kA sthAna evaM yogadAna sadaiva se hI ullekhanIya rahA hai| kucha varSoM pUrva taka deza kI samAja ko yahIM se dizA evaM zakti milatI rahI hai| zrI jirAjajI gaMgavAla, sAhU zrI zAMtiprasAdajI jaina, zrI amaracandajI pahAr3iyA, zrI ratanalAlajI gaMgavAla evaM zrI harakhacandajI sarAvagI Adi kolakAtA ke aneka vyaktiyoM ke sAmAjika yogadAna ko vismRta . nahIM kiyA jA sktaa| patrapatrikAe~ samAja kA AInA kahalAtI haiM kolakAtA se vigata aneka varSoM se mAtra eka 'dizA bodha' patrikA ke atirikta koI bhI anya sAmAjika / dhArmika samAcAra patra na nikalane ke kAraNa samAja meM eka bar3A abhAva sabhI ke dvArA mahasUsa kiyA jA rahA thA deza ke prabuddha vidvAnoM ne bhI yahA~ se samAcAra patra nikalAne hetu kaI bAra Agraha evaM preraNA dii| deza ke prabuddha vidvAnoM kI preraNA se evaM samAja kI isa kamI ko dUra karane hetu kolakAtA se "varddhamAna sandeza" nAmaka pAkSika patrikA kA prakAzana Arambha kiyA gayA hai| gata dinoM kolakAtA meM Ayojita eka sAde samAroha meM deza ke prakhyAta vidvAna sarvazrI DaoN. bhAgacandajI 'bhAgendu' - damoha, DaoN. zItalaprasAdajI jaina jayapura, DaoN. jayakumArajI jaina mujaphpharanagara, DaoN. kapUravandajI jaina khataulI, paM. vinodajI jaina rajavAnsa, paM. lAlacandajI 'rAkeza' gaMjabAsaudA Adi kI garimAmayI upasthiti meM zrI nIrajajI jaina ne varddhamAna sandeza ke pravezAMka kA vimocana kiyaa| isa avasara para varddhamAna sandeza ke sampAdaka ajIta pATanI, prakAzaka DaoN ciraMjIlAla bagar3A evaM kolakAtA samAja ke karmaTha kAryakartA zrI kailAzacandajI bar3ajAtyA, zrI mahAvIraprasAdajI gaMgavAla evaM anya viziSTa jana upasthita the| samasta AcArya saMghoM ke vyavasthApakoM, saMsthAoM evaM kAryakartAoM tathA vidvAnoM se nivedana hai ki samAcAra, lekhAdi samaya samaya para preSita karate rheN| varddhamAna sandeza kAryAlaya kA patA hai vardhamAna sandeza, 46, sTrANDa ror3a, tIna tallA, kolakAtA 700007 phaiksa 03322581621 # ajIta pATanI, sampAdaka arhat vacana, 15 (3) 2003 - sAhU ramezacanda jaina 'iMDiyana insTITyUTa oNpha mAsa kamyunikezansa' ke ceyaramena niyukta sUcanA evaM prasAraNa maMtrAlaya kI vijJapti ke anusAra samAcAra patra jagata se pichale kaI dazaka se jur3e, TAimsa oNpha iNDiyA ke pUrva kAryakArI nidezaka evaM prabandha sampAdaka, presa TrasTa ke pUrva ceyaramena tathA AI. ena. esa. ke pUrva adhyakSa sAhU zrI ramezacandajI jaina ko 'iNDina insTITyUTa oNpha mAsa kamyunikezansa' ( bhAratIya janasaMcAra saMsthAna) kI kAryakArI pariSada kA ceyaramena banAyA gayA hai yaha saMsthAna janasaMcAra ke kSetra meM deza kA eka agraNI kendra hai| unakA kAryakArI pariSada kA adhyakSa banAyA jAnA jaina samAja ke liye garva kI bAta hai| bdhaaii| - 121
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ landana sthita insTITyUTa oNpha jainAlaoNjI ko 2 karor3a kA anudAna bhArata ke pradhAnamaMtrI zrI aTalabihArI bAjapeyIjI se jaina samAja kA eka 21 sadasyIya pratinidhimaMDala milA jisameM mukhyataH zrI ratilAla zAha ( adhyakSa - iMsTITyUTa oNpha jainAlaoNjI) - landana, zrI vipina jI. bI. mehatA (TrasTI - iMsTITyUTa oNpha jainAlaoNjI) - landana, zrI dIpacandajI gArDI - mumbaI, zrI nemu canderiyA - landana, sAhU ramezacandajI jaina- dillI, zrI nirmalakumArajI seThI - dillI, zrI nemacandajI khajAncI kobe jApAna, zrI kumArapAla desAI ahamadAbAda, zrI saMjaya jaina dillI, DaoN. ela. ema. siMghavI (sAMsada) - dillI, zrI pratApajI bhogIlAla mumbaI evaM zrI harSana ena. saMgharAjakA - landana the| - - - zrI nemUjI canderiyA, zrI harSada ena. saMgharAjakA, zrI lakSmImalajI siMghavI ne isa insTITyUTa oNpha jainAlaoNjI ke bAre meM jAnakArI dI aura batAyA ki abhI isa insTITyUTa ke dvArA videzoM meM jaina dharma ke sambandha meM kAphI pracAra aura prasAra kiyA gayA hai| videzoM meM, alaga-alaga dezoM ke pustakAlayoM meM jitane grantha haiM, unakA sUcIkaraNa karane kI yojanA hai| unhoMne yaha bhI batAyA ki kSamAvANI parva ko vizeSa rUpa se manAne kI yojanA agale varSa kI hai| isa insTITyUTa oNpha jainAlaoNjI ke hone se iMglaiNDa meM tathA anya dezoM meM jaina dharma ke bAre meM logoM ko kAphI jAnakArI prApta huI hai| vizva ke pratiSThita dharmoM meM jaina dharma kA nAma Ane lagA hai tathA samaya samaya para sarvadharma sammelanoM meM pratinidhitva karane kA maukA prApta hotA rahatA hai| unhoMne mAnanIya pradhAnamaMtrIjI se nivedana kiyA ki ve saMsthA ke parama saMrakSaka pada ko svIkAra kreN| pradhAnamaMtrIjI ne isakI svIkRti usI samaya de dii| - pratinidhimaMDala ke nivedana para pradhAnamaMtrIjI ne 2 karor3a rupaye isa insTITyUTa oNpha jainAlaoNjI ko dene ke liye svIkRti de dI jisake liye unheM dhanyavAda diyA gyaa| zrI hulAsacandajI golachA ne pradhAnamaMtrI ko nepAla meM bane bhagavAna mahAvIra ke sikke bheMTa kiye| bhagavAna mahAvIra 2500 vA~ nirvANa mahotsava nyAsa, gvAliyara dvArA bhagavAna RSabhadeva jayaMtI smAraka vyAkhyAnamAlA sampanna 122 30 mArca 2003 ko mahAvIra bhavana, bhagavAna mahAvIra mArga kampU, gvAliyara meM bhagavAna RSabhadeva smAraka vyAkhyAna kA Ayojana kiyA gayA jisameM mukhya atithi ke rUpa meM prasiddha gAMdhIvAdI vicAraka esa. ena. subbArAva, mukhya vaktA ke rUpa meM DaoN. (zrImatI) kRSNA jaina evaM anya vaktAoM meM DaoN. azoka jaina, paM. kezarIcandra dhavala Adi upasthita the| kAryakrama kI adhyakSatA prasiddha itihAsakAra zrI zAnticanda dvivedI ne kI maMca para nyAsa ke adhyakSa zrI kesarImala gaMgavAla ne atithiyoM kA svAgata kiyA evaM nyAsa ke maMtrI zrI tejakumAra jaina ne svAgata bhASaNa diyaa| mukhya atithi kI AsaMdI se bolate hue zrI subbArAvajI ne kahA ki yuddha kI vibhISikA meM dhadhaka rahI mAnavatA ko Aja tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva dvArA susthApita anekAnta darzana kA prakAza hI amAnavIyatA se bacA sakatA hai| isa avasara para unhoMne 'eka jagata kI dharatI mAtA' kA sAmUhika gAna bhI kraayaa| DaoN. kRSNA jaina ne apane vaktavya meM bhagavAna RSabhadeva ke vaizvika svarUpa evaM nArI zikSA ke Adya saMsthApaka ke rUpa meM apanI bAta rakhI evaM DaoN. azokajI ne bhagavAna RSabhadeva ke jainetara pramANoM ke sandarbha meM carcA kii| paM. kezarIcandajI 'dhavala' ne manuSya se Izvaratva prApti kI bhagavAna kI zikSAoM kA nirUpaNa kiyaa| aMta meM AbhAra pradarzana upamaMtrI rAjendra bApanA ne kiyaa| kAryakrama kA saphala saMcAlana kAryakrama saMyojaka zrI ravIndra mAlava ne kiyaa| # DaoN. (zrImatI) kRSNA jaina prAdhyApaka ma.la.bA. mahAvidyAlaya gvAliyara arhat vacana, 15 (3), 2003 - ,
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ prA. paM. narendraprakAza jaina abhinandana grantha ke sampAdaka maMDala kI baiThaka gata 22-23 jUna 2003 ko prAcArya zrI rendraprakAza jaina abhinandana graMtha sampAdaka maMDala kI baiThaka kolakAtA meM sampanna huI jisameM sampAdaka maMDala ke sarva zrI nIrajajI jaina satanA (parAmarza mukha), DaoN. bhAgacandajI jaina bhAgendu' - damoha (pradhAna sampAdaka), DaoN. zItalacandajI jaina jayapura, DaoN. jayakumArajI jaina mujaphpharanagara, DaoN. kapUracandajI jaina khataulI, zrI venodajI jaina rajavAMsa, paM. nAlacandajI jaina rAkeza gaMjabAsaudA evaM prabandha sampAdaka DaoN. ciraMjIlAlajI bagar3A upasthita the| sampAdaka maMDala kI baiThaka meM bhAga lete hue DaoN. jayakumArajI jaina, DaoN. ciraMjIlAlajI bagaDA, paM. lAlacandajI jaina 'rAkeza' DaoN. zItalacandajI jaina, DaoN. bhAgacandrajI bhAgendra paM. nIrajajI jaina, DaoN. kapUracandajI jaina evaM paM. vinodajI jaina zrI nIrajajI jaina kI adhyakSatA meM cAra satroM ke mAdhyama se samasta kriyAkalApoM, gatividhiyoM evaM bhAvI kAryakramoM kI rUparekhA para vistRta vicAra vimarza kiyA gyaa| aba taka prApta sAmagrI, lekha, saMsmaraNa Adi kA avalokana kiyA gayA evaM upasthita vidvAnoM ne ukta prApta sAmagrI kA sampAdana kArya bhI sampanna kiyaa| baiThaka ke aMtima satra ke nirNayAnusAra akhila bhAratIya samAja se prAcAryajI se sambandhita saMsmaraNa phoTo evaM lekhAdi kI sAmagrI AgAmI 15 agasta taka bhejane hetu nivedana karane kA nizcaya kiyA gayA hai| . kolakAtA baiThaka ke nirNayAnusAra 18-20 julAI 2003 ke madhya sampAdaka maMDala ke sadasyoM DaoN. bhAgacandra jaina 'bhAgendu' (damoha), DaoN. anupama jaina (indaura), DaoN. ciraMjIlAla bagar3A (kolakAtA), paM. lAlacandra jaina 'rAkeza' (gaMjabAsaudA) evaM paM. vinodakumAra jaina (rajavAMsa) ne prAcArya jI ke parivAra, mitroM evaM karmabhUmi ke sahayogiyoM se vizeSa jAnakArI ekatra karane hetu phirojAbAda kI yAtrA kI evaM mahatvapUrNa sAmagrI tathA citroM kA saMkalana kiyA prakAzana maMtrI zrI ajita pATanI (kolakAtA) evaM prabandha sampAdaka DaoN. ciraMjIlAla bagar3A ne batAyA ki grantha samarpaNa ko kolakAtA meM Ayojita hone kI saMbhAvanA hai| samAroha 28 disambara 03 # ajIta pATanI, maMtrI 'khAravela mahotsava' garimApUrvaka sampanna ur3IsA sarakAra ke saMskRti maMtrAlaya, utkala saMskRti vizvavidyAlaya, bhuvanezvara evaM ke. ena. phAuNDezana ke saMyukta tatvAvadhAna meM dinAMka 8 se 14 pharavarI, 03 taka Ayojita khAravela mahotsava meM dinAMka 13 pharavarI 03 ko 'jaina dharma evaM saMskRti se khAravela ke sambandha' ke viSaya meM vizeSa kAryakrama Ayojita kiyA gayA, jisameM vibhinna sAMskRtika kAryakramoM ke sAtha sAtha eka vicAra goSThI bhI Ayojita huI isa goSThI meM ur3IsA ke mAnanIya saMskRti maMtrI, ur3IsA ucca nyAyAlaya ke nyAyAdhIza, ur3IsA se rAjyasabhA sAMsada, utkala saMskRti vizvavidyAlaya ke kulapati tathA anya anekoM gaNamAnya vidvAnoM aura mahAnubhAvoM ke sAtha- sAtha vizeSarUpa se AmaMtrita vidvAnoM meM DaoN. sudIpa jaina, dillI evaM DaoN. abhayaprakAza jaina, gvAliyara, DaoN. ramezacandra jaina, bijanaura bhI sammilita hue| arhat vacana, 15 (3) 2003 123
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmati vANI - muni zrI taruNasAgara vizeSAMka kA vimocana indaura | mahAvIra TrasTa (ma.pra.) ke mukhapatra 'sanmati vANI - * muni zrI tarUNasAgara vizeSAMka' kA vimocana huaa| sthAnIya dazaharA maidAna kI mahatI dharmasabhA meM vizeSAMka kI pratiyA~, munizrI sahita samasta atithiyoM ko sarvazrI devakumArasiMha kAsalIvAla, kailAzacanda caudharI, jayasena jaina (sampAdaka), pradInakumAra siMha kAsalIvAla va DaoN. anupama jaina ne bheMTa kI / vizeSAMka meM 'krodha ko kaise jIteM?' viSaya para muni zrI tarUNasAgarajI dvArA jAmA masjida ke samakSa bhopAla meM diye gaye sampUrNa pravacana sahita munizrI va puSpagiri ke sacitra paricaya va anya paThanIya sAmagrI saMkalita / prakAzita kI gaI hai| jayasena jaina, sampAdaka krAMtikArA sa s'aahii isa paMcAMga ko sampAdaka bra. anilajI ne bar3I mehanata se taiyAra kiyA hai| aba isakA niyamita prakAzana hara varSa hotA rahegA jo navambara mAha meM upalabdha hogaa| jina saMsthAoM yA vyaktiyoM ko isakI jarUrata ho ve ru. 20/- prati naga ke hisAba se rAzi udAsIna Azrama ko bhejakara varSa 2004 ke paMcAMga kI prati surakSita karavA sakate apanI haiN| 124 tIrthaMkara vardhamAna jaina paMcAMga digambara jaina udAsIna Azrama TrasTa ne eka abhinava prayAsa dvArA eka aisA paMcAMga prakAzita kiyA hai jisakA abhAva lambe arase se mahasUsa kiyA jA rahA thaa| eka aisA saMkalana jo dainika kAma meM Aye, aisI jAnakAriyA~ jo jaina jana ke dainika jIvana meM Avazyaka hai, ve choTI-choTI lekina atyAvazyaka jAnakAriyA~ jinake liye hameM aneka graMthoM kI chAnabIna karanI par3atI hai yA paMDitajI ke pAsa bAra bAra cakkara lagAnA par3ate haiM Adi isameM upalabdha haiN| isake prathama saMskaraNa (varSa 2003 ) kI prati sarvatra upalabdha hai| 'ahiMsA puraskAra' zrI bAlAsAheba jAdhava ko samarpita ahiMsA - prasAraka TrasTa, mumbaI dvArA pravartita pratiSThita 'ahiMsA puraskAra' isa varSa padmazrI pratApasiMha jAdhava urpha bAlA sAheba jAdhava kolhApura vAloM ko dinAMka 14 apraila 2003 ko pUjya AcAryazrI vidyAnandajI munirAja kI pAvana sannidhi meM Ayojita bhavya samAroha meM pareDa grAuNDa ke 'AcArya kundakunda sabhA maNDapa' meM samarpita kiyA gayA / # DaoN. sudIpa jaina arhat vacana, 15 (3), 2003 # aravindakumAra jaina, prabandhaka di. jaina udAsIna Azrama 584, mahAtmA gAMdhI mArga, indaura
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'jaina sAhitya kA saMskRta vAGgamaya meM yogadAna' saMgoSThI sampanna jayapura meM dinAMka 22.1.03 ko paM. cainasukhadAsa vyAkhyAnamAlA ke Ayojana kI adhyakSatA mAnanIya zrI jJAnacandajI khindUkA ne kii| mukhya atithi ke rUpa meM pro. satyadeva mizra, kulapati-rAjasthAna saMskRta vizvavidyAlaya, jayapura tathA mukhya vaktA pro. bhAgacandajI jaina 'bhAgendu' ne "jaina sAhitya kA saMskRta vAGgamaya meM yogadAna' viSaya para Alekha vAcana kiyaa| saMsthA ke upAdhyakSa zrI mahendrakumArajI pATanI ne samAja ke atithiyoM kA svAgata kiyaa| saMsthA ke maMtrI zrI ramezacandajI pApar3IvAla ne vyAkhyAnamAlA evaM saMsthA kA paricaya diyaa| DaoN. sanatakumAra jaina ne vyAkhyAnamAlA ke Ayojana kI prAyojanA prastuta kii| mukhya vaktA pro. bhAgacanda jaina 'bhAgendu' ne apane Alekha meM kahA ki saMskRta jaina kaviyoM ne eka zabda ke 24-24 artha prarUpita kiye haiN| jainAcAryoM ne saMskRta granthoM meM vistAra se zrAvaka aura sAdhu ke AcaraNa kA varNana kiyA hai| dvitIya zatAbdI se lekara 20 vIM zatAbdI taka saMskRta jaina kaviyoM ne vipula saMskRta sAhitya racA hai| mukhya atithi pro. satyadeva mizra ne apane udbodhana meM kahA ki prAkRta, saMskRta, apabhraMza evaM rAjasthAna meM racita saMskRta sAhitya kA vyApaka rUpa se pracAra-prasAra honA caahiye| adhyakSIya udbodhana meM zrI jJAnacandajI khindUkA ne paM. cainasukhadAsajI ke vyaktitva para prakAza ddaalaa| samAroha meM atithiyoM kA zAla va zrIphala bheMTakara saMsthA kI ora se svAgata kiyA gyaa| anta meM DaoN. premacandajI rAMvakA ne samAgata atithiyoM ke prati AbhAra prakaTa kiyaa| saMgoSThI kA saMcAlana zrI satIza kapUrajI ne kiyaa| . DaoN. sanatakumAra jaina, prAcArya maisUra vizvavidyAlaya evaM zravaNabelagolA ke prAkRta saMsthAna meM vizeSa vyAkhyAna dinAMka 6 evaM 7 pharavarI, 2003 ko prAkRtavidyA ke saMpAdaka DaoN. sudIpa jaina maisUra evaM zravaNabelagolA meM vahA~ ke saMsthAnoM ke vizeSa nimaMtraNa para padhAre, tathA dinAMka 6 pharavarI ko maisUra vizvavidyAlaya ke 'jaina vidyA evaM prAkRta' vibhAga meM unakA 'vartamAna saMdoM meM prAkRtabhASA evaM sAhitya ke pracAra-prasAra kI AvazyakatA evaM upayogitA' viSaya para atyanta sAragarbhita vyAkhyAna huA, jisameM unhoMne rAjadhAnI naI dillI meM kundakunda bhAratI kI preraNA se prAkRtabhASA aura sAhitya ke kSetra meM saMcAlita gatividhiyoM kA prabhAvI paricaya dete hue dezabhara meM prAkRtabhASA aura sAhitya ke adhyayana-adhyApana ke lie svataMtra - vibhAga nirmANa kie jAne kI pariyojanA para dizA-nirdeza prastuta kie| unhoMne spaSTa kiyA ki "sarakAra se pahile Arthika saMsAdhana kI mAMga kie binA yaha Avazyaka hai ki hama prAkRtabhASA aura sAhitya ke prati logoM meM AkarSaNa utpanna kareM, tathA bar3I saMkhyA meM isake pAThyakrama vizvavidyAlayoM, mahAvidyAlayoM evaM anya zaikSaNika saMsthAoM meM saMcAlita kara sarakAra ko inakI anivAryatA kA bodha karAe~ aura phira inake svataMtra vibhAga kholane ke lie purajora prayatna kreN|" dinAMka 7 pharavarI 03 ko zravaNabelagolA ke 'rASTrIya prAkRta adhyayana evaM samAzodhana kendra' meM zodha chAtroM evaM jijJAsuoM ke bIca unakA vizeSa vyAkhyAna Ayojita kiyA gayA, jisameM unhoMne prAkRtabhASA aura sAhitya ke kSetra meM zodha kI apAra saMbhAvanAoM, viSayoM evaM pariyojanAoM ke bAre meM kendra sarakAra, vizvavidyAlaya anudAna Ayoga evaM vibhinna zaikSika saMsthAoM se lie jA sakane vAle sahayoga kA paricaya dete hue rASTrahita, samAjahita evaM sAhitya ke hita meM prAkRtabhASA aura sAhitya ke kSetra meM bahuAyAmI zodha ke kAryoM ko protsAhita karane kA dizAbodha diyaa| zravaNabelagolA meM bhaTTAraka zrI cArUkIrti svAmI ke sAtha unakI bhI do ghaMTe gaMbhIra carcA huI, jisameM prAcIna tAr3apatrIya pANDulipiyoM ke saMrakSaNa tathA prAkRta bhASA aura sAhitya ke kSetra meM bahuAyAmI kArya yojanAoM ke nirmANa ke viSaya meM vyApaka vicAra vimarza huaa| pUjya svAmIjI ne DaoN.sudIpa jaina ko zaoNla evaM zrIphala bheMTa kara sammAnita kiyaa| - DaoN.ena.sureza kumAra,nidezaka arhat vacana, 15 (3), 2003 125
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ brAhmI puraskAra (2002) evaM AcArya bhadrabAhu puraskAra (2003) samarpita - - AcAryazrI vidyAnandajI munirAja ke 79 veM 'pIyUSa parva mahotsava' ke suavasara para dinAMka 22 apraila 2003 ko rAjadhAnI naI dillI ke libarTI chabigRha ke bhavya sabhAgAra meM Ayojita samAroha meM 'triloka uccastarIya adhyayana evaM anusaMdhAna saMsthAna' kI ora se pravartita 'brAhmI puraskAra' pro. o. pI. agravAla, lakhanaU vAloM ko garimApUrvaka samarpita kiyA gyaa| pUjya AcAryazrI ke janmadina ke prasaMga meM dezabhara se zraddhAlujana bar3I saMkhyA meM upasthita the, aura isa vizAla janasamudAya kI upasthiti meM samAroha ke mukhya atithi kendrIya zrama maMtrI DaoN. sAhiba siMha varmA ne kahA ki bhagavAn mahAvIra ke siddhAMta Aja bhI sabhI ke lie bahuta upayogI haiN| haba sabako unakA pAlana karanA caahie| unhoMne kahA ki jaina darzana se unake jIvana meM bhI bahuta parivartana huA hai| AcAryazrI ko bhAvabhInI vinayAMjali arpita karate hue unhoMne kahA ki inakA mArgadarzana evaM AzIrvacana deza aura samAja ko laMbe samaya taka milatA rhe| inakA dRSTikoNa bahuta vizAla hai| samAroha meM bhAratIya saMskRti, purAtatva, kalA, sAhitya evaM jJAna vijJAna ke lie pravartita 'brAhmI puraskAra' prAcIna pANDulipiyoM evaM purAtAtvika sAmagrI ke saMrakSaNa evaM saMvarddhana ke aMtarrASTrIya vizeSajJa pro. omaprakAza jI agravAla ko mAnanIya sAhiba siMhajI varmA ne bahumAnapUrvaka samarpita kiyaa| puraskAra kI sammAna rAzi eka lAkha rUpae kA DrAphTa pravartaka saMsthAna ke mainejiMga TrasTI zrI sI.pI. koThArI ne DaoN. agravAla jI ko samarpita kiyaa| sammAna grahaNa karate hue DaoN. o. pI. agravAla ne kahA ki hamAre deza meM jaina dharma kI vizAla dharohara hai, lekina logoM ko isakI jAnakArI nahIM hai| isa bAre meM bahuta kucha karane kI AvazyakatA hai aura maiM tana mana dhana se dizA meM samarpita hokara kArya kruuNgaa| unhoMne 'brAhmI puraskAra' die jAne ke lie puraskAra samiti aura cayana samiti ke sadasyoM kA AbhAra vyakta kiyA aura pUjya AcAryazrI ke zrIcaraNoM meM apanI sahadharmiNI ke sAtha kRtajJa vinayAMjali samarpita kii| - isI samAroha meM kundakunda bhAratI nyAsa dvArA prAcya jaina jyotiSa, pratiSThA vidhi, vAstu zAstra tatvajJAna evaM saMhitAvidhi Adi ke kSetroM meM ullekhanIya kArya karane vAle vidvAn ko sammAnita karane ke lie isI varSa se pravartita 'AcArya bhadrabAhu puraskAra' jaina pratiSThA vidhi vAstu zAstra evaM jyotiSa zAstra ke vikhyAta vidvAn paM. bAhubali pArzvanAtha upAye, belagAma (karnATaka) ko bahumAnapUrvaka samarpita kiyA gyaa| prazasti patra, smRti cinha Adi kA samarpaNa mAnanIya sAhiba siMha varmAjI ne kiyA, tathA eka lAkha rUpae kI dhanarAzi kA DrAphTa kundakunda bhAratI ke nyAsI zrI satIza jaina (esa.sI.je.) ne samarpita kiyaa| - I AcAryazrI ne apane AzIvardhana meM kahA ki atyaMta prAcInakAla se bhArata dharmapradhAna deza rahA hai, sabhI zAsakoM ne sabhI dharmoM ke saMtoM evaM vidvAnoM ko Adara diyA hai| yadi deza ko bacAnA hai, Age lAnA hai aura mahAn banAnA hai to vidvAnoM kA sammAna karanA hI hogA bhAratIya saMskRti meM jAti mahatvapUrNa nahIM rahI yahA~ nIti zreSTha rahI hai bhagavAn mahAvIra ne bhI ahiMsA, satya, asteya, aparigraha evaM brahmacarya jaise pA~ca mahAn siddhAMta vizva ko die| yadi ina para amala kiyA jAe to sAre vivAda khatma ho jaaeN| rAma aura bharata donoM rAjakArya se nirlepa rahe, Aja ke zAsakoM ke lie yaha eka Adarza udAharaNa hai| 126 samAroha ke adhyakSa navabhArata TAimsa ke prakAzaka zrI punIta jaina ne apanI vinayAMjali meM kahA ki AcAryazrI jJAna ke AgAra haiN| inakA kSaNika sAnnidhya bhI hara kisI ko pulakita kara detA hai jisa prakAra purAnI pIr3hI ko inakA sAnnidhya laMbe samaya taka milA hai, usI prakAra yuvA pIr3hI ko bhI inakA mArgadarzana evaM AzIrvacana dIrghakAla taka milate rahanA caahie| - arhat vacana, 15 (3) 2003
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ DaoN. zekharacandra jaina 'sahajAnanda varNI puraskAra' se puraskRta mahAna jaina saMta, lekhaka zrI sahajAnanda varNI kI smRti meM ahamadAbAda meM dinAMka 12 se 17 pharavarI 2003 taka Ayojita zrI 1008 zrI AdinAtha jinabimba paMcakalyANaka samiti dvArA eka sAhitya puraskAra prArambha kiyA gyaa| 'tIrthaMkara vANI' ke mAdhyama se pichale 10 varSoM se 'varNI sAhitya dIrghA' ke nAma se pUjya sahajAnandajI kA sAhitya nirantara prakAzita kara rahe haiN| unakI isa sAhitya pracAra-prasAra ke kArya kI sarAhanA svarUpa isa puraskAra kA zubhArambha DaoN. zekharacandra jaina ko pradAna kara kiyA gyaa| DaoN. zekharacandra jaina antarrASTrIya khyAti prApta vidvAna haiM, aneko pustakoM ke lekhaka haiN| ve vartamAna meM tIrthaMkara RSabhadeva jaina vidvat mahAsaMgha ke adhyakSa isa puraskAra meM unheM 11 hajAra kI rAzi, prazasti cinha evaM zAla or3hAkara gujarAta ke pUrva vidhAnasabhA adhyakSa zrI dhIrUbhAI zAha dvArA vizAla janasamUha ke bIca sammAna kiyA gyaa| DaoN. jaina ne yaha rAzi varNI sAhitya puraskAra samiti ko dAna meM dI hai| . jJAnacanda veda, upAdhyakSa, ahamadAbAda 'sAhU azoka jaina smRti puraskAra' (2003) zrI nIraja jaina ko samarpita sAhU azoka jaina smRti - puraskAra samiti, bar3auta (u.pra.) dvArA pravartita 'sAhU azoka jaina smRti - puraskAra' (varSa 2003) zrI nIraja jaina, satanA ko dinAMka 13 apraila 2003 ko pUjya AcAryazrI vidyAnandajI munirAja kI pAvana sannidhi meM Ayojita bhavya samAroha meM pareDa grAuNDa ke 'AcArya kundakunda sabhA maNDapa' meM samarpita kiyA gyaa| samAroha ke mukhya atithi mAnanIya zrI zivarAja pATIla jI, upanetA kAMgresa saMsadIya dala ne puraskAra samarpita kiyaa| samAroha kI adhyakSatA padamazrI omaprakAza jaina, adhyakSa saMskRti phAuNDezana ne kaa| -DaoN. sadIpa jaina, dillI DaoN. sudIpa jaina 'gommaTeza vidyApITha prazasti' (2003) se sammAnita .. zrI esa.DI.je.ema.AI. mainejiMga kameTI, zravaNabelagolA (karnATaka) ke dvArA sthApita evaM saMcAlita 'zrI gommaTeza vidyApITha puraskAra' (varSa 2003) kA samarpaNa samAroha dinAMka 14.4.2003 ko sAyaMkAla 7.00 baje zrI kSetra zravaNabelagolA meM bhavya samArohapUrvaka sampanna huaa| isameM DaoN. sudIpa jaina ko prAkRtabhASA aura sAhitya ke kSetra meM ananya yogadAna ke lie isa varSa kA 'gommaTeza vidyApITha puraskAra' sabahumAna samarpita kiyA gyaa| puraskAra samiti ke kAryAdhyakSa zrI e. zAMtirAja zAstrI evaM kAryAdarzI zrI esa.ena. 'azoka kumAra kI dekharekha meM garimApUrvaka Ayojita isa samAroha meM pUjya bhaTTAraka svasti zrI cArUkIrti svAmIjI ne apane karakamaloM se DaoN. sudIpa jaina ko mAlyArpaNa, zaoNla, zrIphala evaM prazasti patra sahita yaha sammAna pradAna kiyaa| isa samAroha meM tIna dakSiNa bhAratIya vidvAnoM ko bhI unake vizeSa yogadAna ke lie sammAnita kiyA gyaa| ve haiM 1. zrI pI.sI. guMDavADe (riTAyarDa jaja) belagAma, 2. zrI ratanacaMda nemicaMda koThI, iMDI, 3. DaoN. sarasvatI vijaya kumAra, maisuur| inake sAtha hI dinAMka 16.4.2003 ko Ayojita kAryakrama meM 'zrI gommaTezvara vidyApITha sAMskRtika puraskAra' bhI zrImatI TI.vI. sumitrA devI, tumakUra ko samarpita kI gii| evaM zrI sarveza jaina, mUDabidrI ko 'zrI e.Ara. nAgarAja prazasti' se sammAnita kiyA gyaa| - DaoN. ena. surendra kumAra, zravaNabelagolA 15 (3), 2003 127
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIra phAuNDezana dvArA 'mahAvIra puraskAra' samarpita dinAMka 22 mArca 03 ko cennaI meM pANDicerI ke uparAjyapAla mahAmahima zrI ke. Ara. malakAnI ne ahiMsA evaM zAkAhAra, zikSA evaM svAsthya evaM samAja sevA ke kSetra meM utkRSTa kArya karane ke liye san 2001 evaM 2002 ke mahAvIra puraskAra pradAna kiye| samAroha cayana samiti ke adhyakSa suprIma korTa ke bhUtapUrva mukhya nyAyAdhIza zrI ema. ena. veMkaTAcalaiyAjI kI adhyakSatA meM va DaoN. ela. ema. siMghavI, rAjyasabhA sAMsada, zve. jaina sAdhvI AcAryA zrI candanAjI, zrI dIpacandajI gArDI, rAjarSi DaoN. vIrendra hegar3e (dharmasthala) ke sAnnidhya meM huaa| varSa 2001 ke liye nimna saMsthAnoM va vyaktiyoM ko puraskAra pradAna kiye gaye - 1. DaoN. nemIcanda jaina, indaura (ma.pra.) - ahiMsA evaM zAkAhAra 2. DaoN. eca. sudarzana, yelandUra, cAmarAjanagara (karnATaka)- zikSA evaM cikitsA 3. bhArata sevAzrama saMgaThana, kolakAtA (pa.baM.) - samAjasevA varSa 2002 ke liye nimna saMsthAnoM va vyaktiyoM ko puraskAra pradAna kiye gaye - 1. vivekAnanda rAka memoriyala, vivekAnanda kendra, kanyAkumArI (tamilanADu) - zikSA evaM cikitsA 2. marUdhara mahilA zikSaNa saMgha, vidyAvAr3I, jilA pAlI (rAja.) - zikSA 3. DaoN. esa. vI. AdinArAyaNa rAva, vizAkhApaTTanama (A.pra.) - cikitsA puraskAra vijetAoM ko pA~ca lAkha rupaye nagada, prazasti patra aura smRti cinha (bhagavAna mahAvIra kI mUrti) diyA gyaa| isa avasara para mahAmahima zrI ke. Ara. malakAnI ne zAkAhAra ke mahatva ke bAre meM batAyA va saMsthAna ke kAryakalApoM kI bhUri-bhUri prazaMsA kii| unhoMne kahA ki zAkAhAra bhojana kI utpatti meM sabase kama pAnI, jamIna va Arthika saMsAdhanoM kI jarUrata par3atI hai| zAkAhAra se jIvana tanAva va tAmasika pravRttiyoM se mukta rahatA hai| yadi vizva zAkAhAra paddhati ko apanA le to vyaktiyoM va rASTroM ke bIca koI tanAva nahIM hogA, samagra zAnti sthApita ho jaayegii| nyAyamUrti zrI vaikaTAcalaiyAjI ne apane udbodhana meM dIna kI sevA meM rata saMsthAoM va vyaktiyoM kI bhUri-bhUri prazaMsA kii| unhoMne puraskRta vyaktiyoM va saMsthAoM ko badhAI dii| unhoMne Age kahA ki sevA kArya meM lage hue saMsthAnoM va vyaktiyoM kA sammAna karane se aura loga bhI protsAhita hokara Age aayeNge| saMsthAna ke nyAsI zrI jI.ena. damAnI, zrI vinodakumara evaM zrI pI.vI. kRSNamUrti ne atithiyoM kA svAgata kiyA evaM zrI prasannacanda jaina ne dhanyavAda jJApana kiyaa| pratyeka varSa kI bhAMti isa varSa (2003) bhI mahAvIra phAuNDezana tIna puraskAra pradAna kregaa| pratyeka puraskAra kI rAzi pA~ca lAkha rupaye nagada, prazasti patra aura smRti cinha (bhagavAna mahAvIra kI mUrti) pradAna kiye jaayeNge| puraskAra nimnAMkita tIna kSetroM meM utkRSTa kAryoM ke liye diye jAyeMge - (1) ahiMsA evaM zAkAhAra kA pracAra-prasAra (2) zikSA evaM cikitsA tathA (3) sAmAjika evaM sAmudAyika sevaa| nAmAMkana dinAMka 15 agasta 2003 ke pUrva phAuNDezana kAryAlaya meM pahu~ca jAnA caahiye| kevala bhAratIya nAgarika evaM saMsthAe~, jo ki bhArata meM sthita haiM aura deza meM utkRSTa kArya kara rahI haiM, ina puraskAroM kI pAtra hoNgii| sAdhAraNatayA vartamAna meM kiye gaye kArya hI puraskAra ke liye vicAraNIya hoNge| puraskAra nirdhAraNa mukhya rUpa se isa bAta para nirbhara karegA ki inake prayAsoM se Arthika evaM sAmAjika rUpa se pichar3e vargoM, jaise anusUcita jAti/anusUcita jana jAti tathA mahilAoM ko kitanA lAbha mila rahA hai| . sugAlacanda jaina, nyAsI arhat vacana, 15 (3), 2003 128
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ zruta saMvarddhana saMsthAna evaM puraskAra yojanA vartamAna meM yatra-tatra - sarvatra navanirmANoM kI dhUma macI hone se jinavANI ke saMrakSaNa kA kArya kiMcita zithila hone lgaa| isa paristhiti ko dekhakara kucha varSoM pUrva nispRhI sarAkoddhAraka saMta parama pUjya, upAdhyAyaratna muni zrI jJAnasAgarajI mahArAja kI preraNA se jinavANI ke upAsakoM ko sAhitya saMrakSaNa evaM sRjana hetu mUlabhUta suvidhAe~ upalabdha karAne hetu zruta saMvarddhana saMsthAna kI sthApanA ke vicAra kA janma to 1991 meM hI ho gayA thA kintu isakI vidhivat sthApanA 1996 meM meraTha meM kI gii| suvidhA sampanna granthAlaya kA vikAsa, saMsthAna ke mukhapatra 'sarAka sopAna' kA prakAzana, zodha pariyojanAoM kA kriyAnvayana Adi kI prakiyA to gatimAna hai hI kintu apane-apane sthAna para rahakara vividha rUpoM meM sAhitya kI sevA karane vAle vidvAnoM ko sammAnita karane kI yojanA ko sahayogI saMsthA prAcya zramaNa bhAratI, mujaphpharanagara ke sahayoga se mUrta rUpa diyA gyaa| varSa 2002 taka nimnalikhita 31 vidvAnoM ko sammAnita kiyA jA cukA hai - 1. DaoN. pannAlAla jaina, sAhityAcArya, sAgara (1991) 17. paM. nAthUlAla jaina zAstrI, indaura (2000) 2. paM.zrutasAgara jaina, nyAyatIrtha,mAlathauna,sAgara (1991) 18. DaoN. jayakumAra jaina, mujaphpharanagara (2000) 3. pro. udayacandra jaina, sarvadarzanAcArya, vArANasI (1997) 19. DaoN. zekharacandra jaina, ahamadAbAda (2000) 4. DaoN. amRtalAla jaina zAstrI, vArANasI (1997) 20. DaoN. bI. ke. khar3abar3I, miraja (2000) 5. pro. (DaoN.) rAjArAma jaina, ArA (1997) . 21. DaoN. (zrImatI) razmi jaina, phirojAbAda (2000) 6. bra. (paM.) bhuvanendrakumAra jaina, sAgara (1997) 22, paM. mallinAtha jaina zAstrI, cainnaI (2001) 7. paM. javAharalAla jaina, bhiNDara (udayapura) (1998) 23. DaoN. zreyAMsakumAra jaina, bar3auta (2001) 8. prA. cetanaprakAza pATanI, jodhapura (1998) 24. zrI jayasena jaina, indaura (2001) 9. prA. narendraprakAza jaina, phirojAbAda (1998) 25. DaoN. bhAgacandra jaina 'bhAskara', nAgapura (2001) 10. DaoN. phUlacandra jaina 'premI', vArANasI (1998) 26. DaoN. (zrImatI) nIlama jaina, gAjiyAbAsa (2001) 11. paM. ratanalAla jaina zAstrI, indaura (1998) 27. paM. sAgaramala jaina, vidizA (2002) 12. DaoN. ratanacandra jaina, bhopAla (1999) 28. paM. lAlacandrajaina 'rAkeza', gaMjabAsaudA (2002) 13. paM. zivacaranalAla jaina, mainapurI (1999) 29. zrI pArasadAsa jaina, dillI (2002) 14. zrI ajitaprasAda jaina, lakhanaU (1999) 30. DaoN. kamalezakumAra jaina, vArANasI (2002) 15. zrI rAmajIta jaina eDavokeTa, gvAliyara (1999) 31. zrImatI mAdhurI jaina, jayapura (2002) 16. DaoN. kastUracandra jaina 'sumana', zrImahAvIrajI (1999) varSa 1988 se zruta saMvarddhana saMsthAna, meraTha ne niyamita rUpa se 5 vArSika puraskAra pradAna karane kA nizcaya kiyA hai, jisake antargata pratyeka puraskRta vidvAna ko ru. 31,000.00 kI nagada rAzi, zAla, zrIphala evaM prazasti patra se samArohapUrvaka sammAnita kiyA gyaa| varSa 2003 meM bhI yojanA gatimAna hai| puraskAroM kA vivaraNa nimnavat hai - 1. AcArya zrI zAMtisAgara chANI smRti zruta saMvarddhana puraskAra - 2003 yaha puraskAra jaina Agama sAhitya ke pAraMparika adhyetA/ TIkAkAra vidvAna ko Agamika jJAna ke saMrakSaNa meM usake yogadAna ke AdhAra para pradAna kiyA jaayegaa| 2. AcArya zrI sUryasAgara smRti zruta saMvarddhana puraskAra - 2003 yaha puraskAra pravacana - niSNAta evaM jinavANI kI prabhAvanA karane vAle vidvAna ko pradAna kiyA jaayegaa| 15 (3), 2003 129
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. AcArya zrI vimalasAgara (bhiNDa) smRti zruta saMvarddhana puraskAra - 2003 yaha puraskAra jaina patrakAritA ke kSetra meM utkRSTa kArya karane vAle jaina patrakAra ko diyA jaayegaa| AcArya zrI sumatisAgara smRti zruta saMvarddhana puraskAra - 2003 yaha puraskAra jaina vidyAoM ke zodha / anusaMdhAna ke kSetra meM utkRSTa kArya hetu pradAna kiyA jaaegaa| cayana kA AdhAra samagra yogadAna hogaa| 5. muni zrI varddhamAna sAgara smRti zruta saMvarddhana puraskAra - 2003 yaha puraskAra jaina dharma-darzana ke kisI kSetra meM likhI gaI zodhapUrNa, maulika, aprakAzita kRti para pradAna kiyA jaaegaa| uparokta sabhI puraskAroM hetu cayanita vyakti ko ru. 31,000.00 nagada, zAla, zrIphala evaM prazasti se sammAnita kiyA jaayegaa| AvazyakatAnusAra puraskAroM kI viSaya paridhi ko parivartita kiyA jA sakatA hai| . 6. sarAka puraskAra - 2003 . isake alAvA varSa 2000 se sarAka TrasTa ke saujanya se sarAka puraskAra bhI prArambha kiyA gayA thA jisake antargata ru. 25,000.00 nagada, zAla, zrIphala evaM prazasti se sammAnita kiyA jAtA rhaa| varSa 2001 se yaha puraskAra bhI zruta saMvarddhana saMsthAna, meraTha dvArA pradAna kiyA jA rahA hai| vigata varSoM meM isa puraskAra se sammAnita vyakti/saMsthAe~ nimnavat haiM - 1999. sarAkotthAna upasamiti, gAjiyAbAda 2000. zrI premacanda jaina 'tela vAle', meraTha 2001 zrI kamalakumAra jaina, sAr3hama 2002 zrI vinayakumAra jaina, kRSNAnagara - dillI saMsthAna ke adhyakSa DaoN. nalina ke. zAstrI, dillI evaM mahAmaMtrI zrI haMsakumAra jaina, meraTha ne batAyA ki uparokta puraskAroM hetu koI bhI vidvAna/sAmAjika kAryakartA/saMsthAna prastAva nirdhArita prastAva patra para prastAva 30 sitambara 2003 taka nimna pate para preSita kara sakate haiN| puraskAra hetu prastAva nirdhArita prastAva patra para nimna pate para sabhI Avazyaka saMlagnakoM sahita bhejA jAnA caahiye| DaoN. anupama jaina saMyojaka - zruta saMvarddhana evaM sarAka puraskAra samiti 'jJAnachAyA', DI-14, sudAmAnagara, indaura - 452009 (ma.pra.) phona : 0731-2787790 (ni.) 2545421 (kA.) email - anupamjain3@rediffmail.com jJAtavya hai ki isI saMsthA dvArA varSa 2000 se upAdhyAya jJAnasAgara zruta saMvarddhana puraskAra jaina sAhitya, saMskRti evaM samAjasevA ke kSetra meM utkRSTa kArya hetu diyA jA rahA hai| isake antargata ru. 1,00,000 = 00 kI nagada rAzi, prazasti Adi pradAna kI jAtI hai| aba taka bhAratIya jJAnapITha (2000) evaM rAjarSi DaoN. DI. vIrendra hegar3e (2001) ko yaha puraskAra diyA jA cukA hai| 130 arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIrthaMkara RSabhadeva jaina vidvat puraskAroM hetu praviSTiyA~ AmaMtrita vigata varSa kI bhA~ti isa varSa bhI nimnAMkita 2 vArSika puraskAroM hetu tIrthaMkara RSabhadeva jaina vidvat mahAsaMgha ke sadasyoM se 31.08.03 taka sAde kAgaja para pUrNa vivaraNa sahita praviSThiyA~ sAdara AmaMtrita haiM1. sva. candArAnI jaina, Tikaitanagara smRti vidvat mahAsaMgha puraskAra - 2003 2. sau. rUpAbAI jaina, sanAvada vidvat mahAsaMgha puraskAra - 2003 pratyeka puraskAra ke antargata ru. 11,000.00 kI nagada rAzi, zAla, zrIphala evaM prazasti patra pradAnakara samAroha pUrvaka sammAnita kiyA jAtA hai| puraskAra jaina dharma sAhitya, saMskRti ke pracAra - prasAra, adhyayana - anusaMdhAna tathA vidvat mahAsaMgha ke ghoSita uddezyoM ke prApti meM pradatta sahayoga hetu mahAsaMgha ke sadasyoM ke liye nirdhArita hai| mahAsaMgha ke sadasyoM se praviSTiyA~ nimnAMkita pate para bhejI jAnI caahiye|, DaoN. anupama jaina, mahAmaMtrI jJAnachAyA, DI-14, sudAmAnagara, indaura - 452 009 varSa 2003 ke mahAvIra puraskAra evaM bra. pUraNacanda riddhilatA luhAr3iyA puraskAra - prabandhakAriNI kameTI, diga. jaina atizaya kSetra zrImahAvIrajI dvArA saMcAlita jaina vidyA saMsthAna, zrImahAvIrajI ke varSa 2003 ke 'mahAvIra puraskAra' ke liye jaina dharma, darzana, itihAsa, sAhitya, saMskRti Adi se sambandhita kisI bhI viSaya kI pustaka/zodha prabandha kI cAra pratiyA~ dinAMka 30 sitambara 2003 taka AmaMtrita haiN| isa puraskAra meM prathama sthAna prApta kRti ko ru. 21,000.00 evaM prazasti patra pradAna kiyA jAyegA tathA dvitIya sthAna prApta kRti ko 'bra. pUraNacanda riddhilatA luhAr3iyA sAhitya puraskAra' pradAna kiyA jAyegA jisameM ru. 5001/- nagada evaM prazasti patra pradAna kiyA jaayegaa| 31 disambara 1999 ke pazcAta prakAzita pustaka hI isameM sammilita kI jA sakatI jJAtavya hai ki varSa 2002 kA mahAvIra puraskAra DaoN. zailendrakumAra rastogI, rAjAbAjAra, lakhanaU-3 (u.pra.) ko unakI kRti 'lakhanaU saMgrahAlaya kI jaina pratimAe~ (eka pratimA zAstrIya adhyayana) tathA bra. pUraNacanda riddhilatA luhAr3iyA sAhitya puraskAra DaoN. udayacanda jaina, vArANasI ko unakI kRti nyAyakumudacandra parizIlana para dinAMka 17 apraila 2003 ko zrImahAvIrajI meM mahAvIra jayaMtI ke vArSika mele ke avasara para pradAna kiyA gyaa| puraskAra Avedana ke liye niyamAvalI tathA Avedana patra saMsthAna kAryAlaya, digambara jaina nasiyA~ bhaTTArakajI, savAsAI rAmasiMha ror3a, jayapura - 4 se prApta kiyA jA sakatA hai| - DaoN. kamalacanda sogANI, saMyojaka svayaMbhU puraskAra - 2003 digambara jaina atizaya kSetra zrImahAvIrajI dvArA saMcAlita apabhraMza sAhitya akAdamI, jayapura ke varSa 2003 ke svayaMbhU puraskAra ke liye apabhraMza se saMbaMdhita viSaya para hindI athavA aMgrejI meM racita racanAoM kI cAra pratiyA~ 30 sitambara 2003 taka AmaMtrita haiN| isa puraskAra meM ru. 21,000.00 kI nagada rAzi evaM prazasti patra pradAna kiyA jaayegaa| 31 disambara, 1997 se pUrva prakAzita tathA pahale se puraskRta kRtiyA~ sammilita nahIM kI jaayeNgii| jJAtavya hai ki varSa 2002 kA puraskAra DaoN. kastUracandra jaina 'sumana', zrImahAvIrajI ko unakI kRti 'maiMkalehA kahA' para dinoMka 17.4.03 ko zrImahAvIrajI meM mahAvIra jayaMtI ke mele ke avasara para pradAna kiyA gyaa| niyamAvalI tathA Avedana patra akAdamI kAryAlaya, diga. jaina nasiyA~ bhaTTArakajI, savAI mAnasiMha ror3a, jayapura - 4 se prApta kI jA sakatI hai| - DaoN. kamalacanda sogANI, saMyojaka 15 (3), 2003 131
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMDulipi sUcIkaraNa prazikSaNa zivira __ jaina pAMDulipiyoM kI rASTrIya paMjI nirmANa (dekheM pR. 76) kI zrRMkhalA meM madhyapradeza evaM mahArASTra aMcala meM kArya ko gati dene hetu kundakunda jJAnapITha, indaura dvArA 16- 18 maI evaM 22-24 julAI ko prazikSaNa zivira Ayojita kiye gye| saMlagna citra dinAMka 22 julAI 03 ko DaoN. mahendrakumAra jaina 'manuja' evaM bra. rajanI jaina dvArA diye jA rahe prazikSaNa kA hai| kundakunda jJAnapITha ke mAnada saciva DaoN. anupama jaina ne sampUrNa pariyojanA evaM isake rASTrIya mahatva para vistRta prakAza DAlA tathA prazikSakoM kA paricaya kraayaa| DaoN. mahendrakumAra jaina 'manuja' ne pAMDulipiyoM ke sUcIkaraNa meM Ane vAlI vyAvahArika dikkatoM yathA spaSTata: kAla na dekara zabda saMkhyA paddhati meM kAla diye hone para unake nirdhAraNa kI rIti, viSaya sUcI ke nirmANa, prathama paMkti evaM aMtima paMkti ke cayana kI rIti para prakAza ddaalaa| bra. rajanIjI ne vividha udAharaNoM ke mAdhyama se viSaya ko vikasita kiyaa| Apane vibhinna bhASAoM ko pahacAnane kI sugama rItiyoM ko batAte hue vivaraNa taiyAra karate samaya vizeSa sAvadhAnI baratane kI salAha dii| pariyojanA kI prabandha vyavasthA se sambaddha zrI aravindakumAra jaina evaM DaoN. suzIlA sAlagiyA ne eka - eka mandira kI pAMDulipiyoM kI praviSTiyA~ pUrNa hone para unake praviSTi phArma ko jamA karane kI rIti evaM anya prazAsanika vyavasthAoM kI jAnakArI dii| agalA prazikSaNa zivira 19 se 21 sitambara ko Ayojita kiyA jAnA prastAvita hai| prazikSita praviSTikartAoM ke punarmUlyAMkana evaM satata prazikSaNa kI bhI jJAnapITha meM vyavasthA kI gaI hai| R 132 arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ nemanAtha jaina saMrakSaka-a. bhA. zve. jaina mahAsaMgha adhyakSa- a. bhA. zve. sthA. jaina kAnphreMsa (ma. pra. prAMtIya zAkhA) jaina pAMDulipiyoM ke saMrakSaNa meM sahabhAgI bane bhagavAna mahAvIra 2600vA~ janma jayantI mahotsava kAryakramoM kI zraMkhalA meM saMskRti maMtrAlaya bhArata sarakAra ne rASTrIya abhilekhAgAra - dillI ke netRtva meM sampUrNa deza meM vikIrNa jaina pANDulipiyoM ke sUcIkaraNa kI mahatvAkAMkSI yojanA kiyAnvita kI hai| sampUrNa deza ko 5 bhAgoM meM vibhAjita kara pratyeka kSetra kI jaina pANDulipiyoM kI jAnakArI zAsana dvArA svIkRta prArUpa meM taiyAra kara unakA e-Catalogue kampyUTara para taiyAra kiyA jA rahA haiM madhyapradeza evaM mahArASTra prAnta meM isa kArya ko sampAdita karane hetu devI ahilyA vizvavidyAlaya dvArA mAnya zodha kendra kundakunda jJAnapITha, indaura kA cayana noDala ejensI ke rUpa meM kiyA gayA hai / kundakunda jJAnapITha, indaura ne jaina samAja ke sabhI sampradAyoM/vargo/ vicAradhArAoM ke niyantraNa meM upalabdha pANDulipiyoM ke sUcIkaraNa kA kArya nirdhArita prArUpa meM 1 mArca 2003 se prArambha kara diyA hai ataH samasta sthAnakoM/upAzrayoM evaM hastaprata bhaMDAroM ke prabandhakoM se anurodha hai ki ve kundakunda jJAnapITha ko pUrNa sahayoga pradAna karane kA kaSTa kare / jisase madhyapadeza evaM mahArASTra aMcala meM upalabdha jaina pANDulipiyoM ke sUcIkaraNa ke kArya ko yathAzIghra pUrNa kara mahatvapUrNa pANDulipiyoM kI mAikophilmiMga, skeliMga, saMrakSaNa, anuvAda Adi kA patha prazasta kiyA jA ske| vizeSa apIla pAMDulipiyoM kA sUcIkaraNa pUrNa hone para nirdezikA kI eka prati sI. DI. rUpa meM athavA priMTa kaoNpI ke rUpa meM Apako bheja dI jaavegii| (nemanAtha jaina ) jJAtavya hai ki kundakunda jJAnapITha 1993 se isa kSetra meM kAryarata hai| yaha saMsthA DaoN. anupama jaina ke mArgadarzana meM sAdhu-sAdhviyoM ke adhyayana kI sabhI suvidhAyeM upalabdha karAtI hai| isakA kArya prazaMsanIya hai| oNphisa dUrabhASa phaiksa nivAsa dUrabhASa arhat vacana, 15 (3), 2003 presTIja 30 jAvarA kampAuNDa, ema. vAya. eca. roDa, indaura - 452001 (ma.pra.) : (0731) 5043007/08, (pIbIeksa) 2704800, 5041111 : (0731) 2704485/5082079 I-mela: prestigindiancharnet.in khajAna sItA' 17 bI/3, olDa palAsiyA, indaura-452001 (0731) 2561346, 2863870, phaiksa: (0731) 2561348 133
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ arhat vacana puraskAra samarpaNa samAroha indaura, 21 sitambara 2003 kundakunda jJAnapITha, indaura dvArA maulika evaM zodhapUrNa AlekhoM ke sRjana ko protsAhita karane ke uddezya se varSa 1990 meM arhat vacana puraskAroM kI sthApanA kI gii| isake antargata prativarSa arhat vacana meM eka varSa meM prakAzita AlekhoM ke mUlyAMkana hetu eka nirNAyaka maMDala kA gaThana kiyA gyaa| nirNAyakoM dvArA pradatta prAptAMkoM ke AdhAra para varSa 2002 hetu nimnAMkita AlekhoM ko kramaza: prathama, dvitIya evaM tRtIya puraskAra hetu cunA gayA hai| jJAtavya hai ki pUjya munirAjoM/AryikA mAtAoM, arhat vacana sampAdaka maMDala ke sadasyoM evaM vigata pA~ca varSa meM isa puraskAra se sammAnita lekhakoM dvArA likhita lekha pratiyogitA meM sammilita nahIM kiye jAte haiN| puraskRta lekha ke lekhakoM ko kramaza: rupaye 5001/-. 3001/-, 2001/kI nagada rAzi, prazasti patra evaM smRti cinha se isa samAroha meM sammAnita kiyA jaayegaa| prathama puraskAra : The Jaina Hagiography and the Satkhandagama, 14(4), October-December 2002, 49-60, Dr. S. A. Bhuvanendra Kumar, Editor-Jinamanjari, 4665, Moccasin Trail, Mississau ga, Canada L4Z, 2W5. dvitIya puraskAra : Acarya Virasena and his Mathematical Contribution, 14(2-3), April - September 2002, 79-90, Mrs. Pragati Jain, Lecturer Swati Jain College, Indore. tRtIya puraskAra : kAla viSayaka dRSTikoNa, 14 (2 - 3), apraila - sitambara 2002, 41-50, DaoN. (bra.) sneharAnI jaina, C/o. zrI rAjakumAra malaiyA, bhagavAnagaMja, sTezana roDa, saagr| isI zrRMkhalA meM 19 se 21 sitambara 2003 ko tridivasIya kAryakrama Ayojita kiye jA rahe haiM jisake antargata nimna kAryakrama rakhe gaye haiN| - tRtIya pANDulipi praviSTi prazikSaNa zivira - kSullaka jinendra varNI smRti vyAkhyAna - vizeSa kundakunda jJAnapITha vyAkhyAna - kundakunda jJAnapITha nidezaka maNDala kI baiThaka - jaina pAMDulipiyoM kI rASTrIya paMjI nirmANa meM lagI noDala ejensiyoM kI baiThaka - arhat vacana puraskAra samarpaNa samAroha 0 jaina itihAsa evaM saMskRti para pradarzanI kA pUrvAvalokana vistRta kAryakrama zIghra hI alaga se prakAzita kiyA jA rahA hai| devakumArasiMha kAsalIvAla DaoN. anupama jaina adhyakSa mAnad saciva 01.07.2003 3556888888800388888888888800000000000 SoccessandeeonaddedeeRORSAAMARRINS 134 arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa aMka ke lekhaka zrI sUrajamala bobarA : zaikSaNika sAmagrI ke nirmAtA evaM vikretA, prasiddha itihAsa premI, jaina vidyA vizArada, nidezaka - jJAnodaya phAunDezana, indaura, arhat vacana sampAdakIya parAmarza maMDala ke sdsy| AcArya zrI kanakanandI : digambara jaina saMta, gaNadharAcArya zrI kunthusAgarajI dvArA dIkSita, vaijJAnika dharmAcArya ke rUpa meM vikhyAta, 150 granthoM ke lekhaka, dharma-darzana vijJAna zodha saMsthAna ke prernnaasrot|| DaoN. anilakumAra jaina : tela evaM prAkRtika gaisa Ayoga meM prabandhaka ke pada para kAryarata, jaina darzana aura vijJAna ke pArasparika saMbaMdhoM evaM samasAmayika viSayoM para zatAdhika prAmANika lekha, 'pallIvAla jaina itihAsa' evaM 'jIvana kyA hai?' sadRza pastakoM ke lekhaka yuvA vidvAna, bhautika vijJAna meM Ph.D., arhata vacana puraskAra se varSa 1996 meM purskRt| DaoN. pArasamala agravAla : mUlata: vikrama vizvavidyAlaya, ujjaina meM bhautikI ke prAdhyApaka, rasAyana - bhautikI ke kSetra meM utkRSTa zodha kArya hetu antarrASTrIya stara para sammAnita, aneka zodha patrikAoM meM zodha lekha prakAzita, arhat vacana sampAdakIya parAmarza maMDala ke sdsy| samprati oklAhomA sTeTa yUnivarsiTI, sTilavATara ke kemikala - phijiksa samUha ke sadasya, 1990 evaM 1997 meM arhat vacana puraskAra se smmaanit| 5. DaoN. jagadIza prasAda : Ph.D., D.Sc. upAdhidhArI, deza ke pratiSThita meraTha kaoNleja, meraTha ke rasAyana zAstra vibhAga meM prAdhyApaka pada se sevAnivRtta variSTha vidvAna, zAkAhAra meM viziSTa abhiruuci| 6. ku. raMjanA sUrI : meraTha kaoNleja, meraTha ke rasAyana zAstra vibhAga kI zodha chaatraa| 7. DaoN. ajitakumAra jaina : esa. esa. ela. jaina mahAvidyAlaya, vidizA meM rasAyana zAstra ke prAdhyApaka, 1995 meM 'paudagalika skandhoM kA vaijJAnika vizleSaNa' zIrSaka Alekha para arhat vacana puraskAra se smmaanit| 8. DaoN. ramAkAnta jaina : itihAsa manISI DaoN. jyotiprasAda jaina ke suputra, zodhAdarza ke sahasampAdaka, aneka sAmayika evaM itihAsa viSayaka lekhoM ke lekhaka, uttarapradeza prazAsanika sevA se sevaanivRtt| DaoN. puruSottama dube : prAdhyApaka - hindI, zAsakIya snAtakottara mahAvidyAlaya, dhaar| sAhitya sRjana meM viziSTa abhirUci, lagabhaga 50 Alekha vibhinna patra-patrikAoM meM prakAzita, DaoN. anupamA chAjer3a dvArA 'jaina rAmAyaNoM meM rAma kA svarUpa' viSaya para Apake nirdezana meM devI ahilyA vi. vi., indaura se Ph.D. upAdhi prApta kI gii| 7 zodha chAtra Ph.D. hetu kaaryrt|| 10. DaoN. anupama jaina : M.Sc., M.Phil., Ph.D., deza ke pratiSThita holakara svazAsI vijJAna mahAvidyAlaya, indaura meM gaNita ke sa. prAdhyApaka, kundakunda jJAnapITha indaura ke mAnada saciva, arhat vacana ke mAnada sampAdaka, lagabhaga 50 zodha AlekhoM ke lekhaka tathA aneka pustakoM, abhinandana granthoM evaM patra-patrikAoM ke smpaadk| bra. (ka.) rajanI jaina : M.A. hindI meM devI ahilyA vi.vi., indaura dvArA svarNapadaka prApta, samprati kundakunda jJAnapITha kendra para paMjIyata hokara devI ahilyA vi.vi. se Ph.D. upAdhi hetu kaaryrt| di. jaina zrAvikAzrama, indaura meM saadhnaart| arhat vacana, 15 (3), 2003 135.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. DaoN. gaNeza kAvar3iyA : devI ahilyA vi.vi. indaura meM arthazAstra ke prAdhyApaka, samprati samAja vijJAna saMkAya ke adhiSThAtA, pUrva meM mohanalAla sukhAr3iyA vi.vi., udayapura meM kAryarata rahe / kundakunda jJAnapITha nidezaka maMDala ke sdsy| 13. zrI manmatha pATanI : M.Sc, M.Tech. presTIja udyoga samUha meM janarala mainejara Adi ke aneka dAyitvapUrNa padoM para kArya karane ke uparAnta samprati presTIja grupa meM vAisa presIDenTa pada para kAryarata, phUDa TeknAlaoNjI ke kSetra meM vizeSajJatA prApta / arhat vacana meM vigata varSoM meM aneka TippaNiyA~ prakAzita / 14. zrI sureza jaina 'mArorA : M.Sc. (Botany), samprati zivapurI meM variSTha udyAna adhikArI ke pada para kAryarata / ahiMsaka kRSi evaM tIrthoM para phaladAra vRkSoM ke ropaNa meM vizeSa rUci, aneka lekhoM ke lekhaka / 15. DaoN. (bra.) sneharAnI jaina : M.Sc., Ph.D. upAdhi prApta, DaoN. harisiMha gaura vi.vi., sAgara ke phArmesI vibhAga meM varSoM taka sevAe~ dene ke pazcAta rIDara pada se sevAnivRtta, aneka lekhoM kI lekhikA, arhat vacana sampAdaka maMDala kI 1999, 2000 meM sadasya / 16. DaoN. narendranAtha sacadeva : Ph.D. (Economics) sAmAjika-Arthika cintana tathA rAjanIti vijJAna meM vizeSa abhirUci, prasiddha vyavasAyI bhavana nirmAtA evaM cintaka, nagara kI aneka saMsthAoM se sambaddha / 17. DaoN. rAjamala jaina bhArata sarakAra ke antarikSa vibhAga meM variSTha vaijJAnika adhikArI ke pada para kAryarata, samprati rASTrIya bhautikI anusaMdhAna prayogazAlA, ahamadAbAda meM aMtarikSa anusaMdhAna se sambaddha aneka antarrASTrIya pariyojanAoM ke samanvayaka, jaina dharma darzana ke vaijJAnika pakSa ke prakaTIkaraNa hetu satata saceSTa, arhat vacana puraskAra (2001) se sammAnita / 18. DaoN. nandalAla jaina madhyapradeza zAsakIya mahAvidyAlayIna zikSA sevA ke antargata zAsakIya mahAvidyAlaya, rIMvA se prAdhyApaka- rasAyana zAstra ke pada se sevAnivRtta, jaina kendra - rIMvA ke nidezaka, aneka antarrASTrIya saMgoSThiyoM meM zodha patroM kA vAcana, jaina dharma kA pratinidhitva, AryikA ratnamatI puraskAra se sammAnita / 19. DaoN. (zrImatI) saroja jaina : zAsakIya kanyA mahAvidyAlaya, bInA meM hindI vibhAga kI adhyakSA, aneka lekhoM kI lekhikA evaM samIkSaka / prasiddha mahilA netrI / 136 2003 paryUSaNa parva Atmazuddhi ke punIta parva dazalakSaNa evaM kSamAvaNI ke avasara para hama vigata varSa meM huI samasta jJAta/ ajJAta bhUloM hetu kSamAprArthI haiN| devakumArasiMha kAsalIvAla prakAzaka - DaoN. anupama jaina mAnada sampAdaka arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ arhatu vacana ku ARHAT VACANA SIND mata - abhimata arhat vacana, varSa 14 aMka 4 prApta huaa| yaha jAnakara atyanta prasannatA huI ki yaha aMka zAkAhAra evaM patrakAritA ke purodhA, dRDha saMkalpI DaoN. nemIcandra jaina, indaura kI smRti meM prakAzita kiyA gayA hai| DaoN nemIcandrajI ne zAkAhAra ke pracAra prasAra kA mizana jo prArambha kiyA thA, aMtima zvAsa taka usI mizana ko aMjAma dete rhe| unakI smRti meM arhat vacana kA vizeSAMka kundakunda jJAnapITha ne prakAzita kara unake gaurava ko bar3hAyA hai| arhata vacana patrikA zodha patrikAoM meM apanI eka viziSTa pahacAna banA cukI hai| patrikA meM prakAzita samasta Alekha starIya sAmagrI se samanvita haiN| patrikA ke ujjavala bhaviSya kI sadbhAvanAoM ke sAtha bra. saMdIpa 'sarala' saMsthApaka anekAnta jJAna mandira zodha saMsthAna, bInA I have read with interest the article Environment, Life Ethics and Jain Religion' by Dr. N. P. Jain, published in Oct. - Dec. 02 issue of Arhat Vacana. The Suggestions and prescriptions are all very good. The problem is how to introduce and impliment them. The exploding population and rising consumerism putting ever increasing stress on shrinking natural resource many times more than their carrying capacity. The quote from Mahatima Gandhi is not relevent in the present scenerio. If population continues to increaseexponentially, thwe physical environment and its constituents even vital ones, the soil, water and air will bot be able to cope with the increasing bare needs of exploiding numbers. Because of rising consumerism even the critaria of have needs is changing. The very index of development is more and more consumption. Unless population and com nsumerism are controlled and limited within carrying capacity, there is no hope for environment, all its physical constituents, soil, water. air, minerals, forests, biodiversity including home sapiens. S. M. Jain, Kota Apake dvArA bheje gaye 'arhat vacana' ke tInoM aMka mile, etadartha AbhArI huuN| pahale va dUsare aMka meM gaNita ko lekara acche Alekha saMkalita haiN| samIkSAe~ va AkhyAe~ bhI Apane dI haiN| Apa jaina gaNita ko lekara kucha vidvAnoM kI TIma banAkara acchA kAma kara rahe haiN| mujhe lagatA hai ki "jaina - gaNita ke jo sUtra haiM va jo Akalana paddhati hai, vaha Akalana paddhati anya gaNitoM se kaise bhinna haiM", isa viSaya para bhI eka acchA Alekha AnA caahiye| isI sandarbha meM ullakhita vicAra yA paddhati ko hama jaina gaNita ke vicAra paddhati kA AdhAra mAneM ? yaha bAta bhI sAmane rakhI jAnA caahiye| jaina gaNita ke Akalana ke jo DhaMga haiM unakA Aja ke gaNita ke adhyApana meM kaise prayoga kiyA jAye va adhyayana kisa kisa rUpa meM, kyA kyA bhUmikA nibhA sakatA hai ? isa dizA meM bhI kucha saMyukta yatna karanA cAhiye mahAvIra kI paramparA meM gaNita sambandhI Alekha, pro. gupta ke AlekhoM ne mujhe kaI aisI jAnakAriyA~ dI, jinase maiM pro. Ara. sI. gupta kA pahale aMka kA Alekha, ApakA (zrImatI) padmAvathammA, zrI dipaka jAdhava va pro. rAdhAcaraNa abhibhUta huuN| arhat vacana jahA~ eka ora zuddha zodha AlekhoM ko prakAzita kara rahA hai, vahIM samAja meM vaijJAnika va starIya vicAroM ko bhI samRddha kara rahA hai Apako bdhaaii| arhat vacana, 15 (3), 2003 - # vRSabha prasAda jaina prophesara evaM nidezaka mahAtmA gAMdhI antararASTrIya hindI vizvavidyAlaya, lakhanaU 137 -
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ ==== ahat vacana 22.07.03 # AcArya kanakanandI arhata vacana kA janavarI jUna 2003 aMka Aja hI prApta kiyA hai isa upayogI aMka hetu bahuta bahuta dhnyvaad| Apane arhat vacana aura kundakunda jJAnapITha ke yogadAna ko eka sUtra meM pirokara hama sabhI ke samakSa rakhA hai kahane meM koI atizayokti nahIM hai ki kundakunda jJAnapITha kA kArya sahaja hI itanA hai jitanA vizvavidyAlayoM meM bhI saMbhava nahIM ho pA rahA hai| kabhI kabhI bikhare kArya samajha meM nahIM Ate kintu jaba ve hI eka sAtha prastuta kiye jAte haiM taba patA calatA hai ki saMsthA tathA vidvAna ne kitanA kiyA samAja tathA vidvAna donoM se sAmaMjasya biThAkara dhairyapUrvaka kArya karanA purAtanoM se hI saMbhava nahIM hai, nUtana bhI kara sakate haiN| yaha aMka anupama hai| yaha aMka hI kyA, ApakI hara prastuti anupama hI lagatI hai| arhat vacana, 15 (12) prApta huaa| kI hai| bahuta vaijJAnika DhaMga se kampyUTara kI madada se 23.07.03 24.07.03 mata abhimata Apake dvArA preSita arhat vaMcana prApta huaa| arhat vacana ko maiMne dekhA jisase mujhe jJAta huA ki arhat vacana meM prakAzita aneka lekha mere dvArA racita aneka sAhityoM ke Upara jo mere sAnnidhya meM sampanna huI pA~ca rASTrIya evaM eka antarrASTrIya saMgoSThiyoM meM par3he gaye zodha patra haiN| kucha puraskRta lekha bhI mere sAhitya ke Upara likhe gaye zodha patra haiN| isase siddha hotA hai ki hama jo kArya kara rahe haiM unameM se kucha kArya Apa loga bhI kara rahe haiN| yaha prasannatA kI bAta hai / parantu jo abhI taka arhat vacana tIna mahIne meM eka aMka prakAzita ho rahA hai use aura bhI zIghra adhika saMkhyA meM prakAzita karanA caahiye| indaura jaise nagara meM aura itanI bar3I saMsthA kI tarapha se yaha kArya honA sarala saMbhava hai| Apako hamArA bahuta bahuta AzIrvAda 138 - - # prAcArya nihAlacanda jaina, bInA arhat vacana kA saMyuktAMka 15 (1-2) koriyara dvArA abhI 2 ghaMTe pUrva prApta huaa| aMka kA mukhapRSTha jhAnA AkarSaka lagA ki zodha kA anya kArya sthagita karake isa aMka ko par3hane baiTha gyaa| do ghaMTe ke anavarata AdyopAnta avalokana - adhyayana ke pazcAta Apake AdezAnusAra yaha patra likha rahA huuN| prastuta saMyuktAMka meM samAhita sAmagrI 'gAgara meM sAgara' dIrghakAlIna zramasAdhya tathA prazaMsanIya hai| jaina dharma se sambaddha kisI bhI dhArA diyA ke zodhArthiyoM ko apane se sambandhita kSetra kA ekatrita jJAna eka hI sthAna para upalabdha karAne meM yaha aMka samartha hone ke kAraNa sandarbha grantha hai, jisase isakI upAdeyatA bar3ha gaI hai| prastuta aMka paThanIya tathA saMkalanIya hai| * # DaoN. kumAra anekAnta jaina vyAkhyAtA lAlabahAdura zAstrI kendrIya saMskRta vidyApITha, naI dillI 110067 arhat vacana kI adyatana sampUrNa jAnakArI (15 varSa kI) saMkalita saMyojita hai / badhAI / Apane arhat vacana kA 15 ( 12 ), janavarI - jUna 2003 kA vizeSAMka prakAzita kara adhyetAoM aura zodhArthiyoM kA bahuta upakAra kiyA hai| yaha aMka 'ALL IN ONE' hai jo vigata 14 varSoM kI viSayavAra jAnakArI eka hI aMka meM sulabha karA rahA hai| isa bahuzrama sAdhya aura prAtibha prastuti ke liye hArdika badhAIyA~ svIkAra kreN| - # DaoN. jagadIza prasAda 115, kRSNApurI, meraTha - 250002 # DaoN. bhAgacandra jaina 'bhAgendu' nidezaka saMskRta, prAkRta tathA jaina vidyA anusaMdhAna kendra, damoha arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ arhat vacana kA 15 (12) aMka milA parizrama sAdhya kArya kiyA hai| vijJAna aura gaNita ke loga vyavasthita kArya karanA jAnate haiN| aisI sAmagrI ko upalabdha karAkara Apane jaina gaNita kI buniyAda ko sthira kara diyA hai| thor3I aura mehanata se ise adhyayana kA viSaya banAyA jA sakatA hai agara Text Book kI taraha viSayoM kA cayana kara punaH alaga se prakAzita kiyA jaaye| 24.07.03 arhat vacana kA 15 (12) aMka dekhA kundakunda jJAnapITha kI gatividhiyoM ke sarvAMgINa vivaraNa ke sAtha hI arhat vacana meM prakAzita lekhoM, lekhakoM kA vivaraNa viSaya sAmagrI kA vargIkaraNa Adi sabhI anusaMdhAna evaM paddhatipUrNa kArya karane kI pravRtti ke paricAyaka haiN| Apake suyogya nirdezana meM arhat vacana ke anurUpa arthAt vItarAga bhAva se saMsthA pragati kare aura apane lakSya / uddezyoM ko prApta kare, yahI kAmanA hai| 24.07.03 pRSTha 78 para prakAzita lekhakoM ke liye mArgadarzana hetu acchA prayAsa hai| hetu Apake sadprayAsa prazaMsanIya haiN| aba koI bhI lekhaka Apake anumodana para mAtra likhegA aura likhanA cAhiye / # pro. mahAvIra rAja gelaDA saMsthApaka kulapati jaina vizva bhAratI saMsthAna (mAnita vi. vi.) jayapura 302004 - 24.07.03 24.07.03 Indian Agricultural Research Institute, New Delhi - 110012 arhatu vacana 15 (12) milaa| karIba 45 sAla se niyamita AtA hai| maiM svayaM par3hatA huuN| arhat vacana kI sarAhanA karane ko zabda nahIM haiN| jaina dharma ke sUkSmatama jJAna se bharapUra hai| prakAzita sAmagrI ati sundara, jJAnavarddhaka kahane ko zabda nahIM haiM bahuta bAra lagane lagatA hai ki injIniyara banane ke bajAya isa saMzodhana meM rasa lenA cAhiye thaa| Apase milane kI icchA bhI hai maukA milate hI Apase mulAkAta kregaa| # pravINa ema. zAha, bI.I., vApI (gujarAta) Kindly accept hearty congratulations for the excellent cumulative index c Arhat Vacana. Kindly keep a ready stock of reprints of important articles s that people can buy on demand. You may be aware that Jainism is discusser threadbare in yahoogroups like Jainlist and Jainfriends. You may include the content page of each issue as and when published in these yahoogroups. Le me once again congratulate you and your entire team for the exceller! margaprabhavana. My pranam to Vayovraddha Shriman Kasliwal Saheb. 26.07.03 arhat vacana, 15 (3), 2003 - patrikA kI guNavattA kI rakSA arhat vacana ke liye hI # DaoN. rAjendrakumAra baMsala amalAI - 484117 arhat vacana kA aMka 15 (12) janavarI jUna 2003 milA yaha aMka nizcaya hI zodhArthiyoM ke liye mArgadarzaka banegA kyoMki Apane sabhI lekha evaM lekhakoM ke pate eka sAtha diye haiN| yaha acchA prayAsa hai| patrikA ke starIya svarUpa ko kAyama rakhakara dina dUnI rAta caugunI unnati kareM, yahI kAmanA hai| Dr. C. Devakumar Principal Scientist, # sureza jaina mAroza variSTha udyAna adhikArI, zivapurI 139
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ Apane arhat vacana ke isa vizeSAMka ke saMpAdana meM jo savizeSa zramakara apanI sUjhabUjha kA paricaya diyA hai, vaha sacamuca sarAhanIya hai| vigata 14 varSoM meM jo zodha sAmagrI prastuta huI hai usakA sampUrNa vivaraNa Apane isa aMka meM diyA hai prakAzita lekhoM evaM lekhakoM ke paricaya ke sAtha hI usake viSayavastu kA bodha bhI Apane isa aMka meM vistAra ke sAtha prastuta kiyA hai| isase pAThakoM ko tadviSayaka jAnakArI sahaja hI prApta ho skegii| jJAnapITha dvArA puraskRta lekhaka vidvAnoM kI sUcI bhI Apane isa aMka meM dI hai| sAtha hI jJAnapITha dvArA saMcAlita anya kAryoM kA vivaraNa bhI abhI arhat vacana meM gaNita aura vijJAna ke zedhapUrNa lekhoM kI pramukhatA rahatI hai jisase vidvAnoM ke sivAya anya janoM ko vizeSa lAbha nahIM hotaa| yadi jinavANI ka anya sarvajanopayogI viSayoM kA bhI samAveza kara ise sarvajanopayogI banAne para dhyAna diyA jAye to patrikA kA vyApaka pracAra evaM upayoga ho sakegA, aisI merI mAnyatA hai| maiM jJAnapITha evaM arhatu vacana ke ujjavala bhaviSya ke prati apanI hArdika maMgalakAmanA samarpita karatA huuN| # nAthUrAma DoMgarIya jaina, sudAmAnagara, indaura - arhat vacana kA varSa 15 aMka 12 janavarI jUna 03 prApta huA isa saMyukAMka meM Apane vigata 14 varSoM kI avadhi meM isa patrikA meM prakAzita sAmagrI kI vargIkRta sUciyA~ dekara isake pAThakoM ko eka atyanta upayogI sAmagrI pradAna kI hai| 26.07.03 Apane atyanta kaThina parizrama karake isa aMka meM na kevala 14 varSoM kI prakAzita sAmagrI kI varSa, viSaya evaM lekhakavAra vargIkRta sUciyA~ dI haiM, apitu lekhakoM ke pate dekara pAThakoM ko unase apanI zaMkA kA samAdhAna karane evaM mArgadarzana prApta karane kA bhI mArga prazasta kiyA hai| arhat vacana puraskAra se navAje gaye vidvAnoM kI varSavAra lekha ke zIrSaka sahita sUciyA~ dekara Apane jahA~ isa puraskAra hetu naye lekhakoM kA AvhAna kiyA hai, vahIM anya puraskAroM ke vivaraNa, kundakunda jJAnapITha kI pragati AkhyA, saMsthA ke vibhinna prakalpoM ke pragati vivaraNa Adi dekara isameM gAgara meM sAgara bhara diyA hai| kRpayA isa hetu Apa hamArI ora se hArdika badhAI svIkAra kreN| 26.07.03 I am thankful for the Jan.-Jun. 03 issue sent to me. Well, in the context, I am very much inclined to endorse the sentiments expressed by Res. Kakasaheb in the preface that this indeed is the outcome of the personalised attention as well as sustained efforts undertaken by you in documentation of such an exclusive compendium. Congratulation! 26.07.03 26.07.03 14 varSoM kI lekhamAlikA evaM kundakunda jJAnapITha kI gatividhiyoM kA prAmANika paricaya dekara Apane acchA kArya kiyA hai| saMsthA ke prakAzanoM ko aura gati mile, maulika grantha prakAzita ho adhyayana/adhyApana kI vyavasthA ho, isI zubhakAmanA ke sAtha Apake prayAsoM kI hArdika sarAhanA karatA huuN| 140 DaoN. prakAzacandra jaina tilakanagara, galI naM. 3, indaura Kokalhand Jain Jawahar Nagar, Jaipur # DaoN. ramezacandra jaina pUrva adhyakSa a. bhA. di. jaina vidvat pariSada, jaina mandira ke bAsa, bijanaura arhatu vacana, 15 (3). 2003
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ arhat vacana Aja hI prApta huA, dhanyavAda / saMyuktAMka kI vizeSa sAmagrI tathA bAhya va Antarika sajjA dekha hRdaya gada-gada ho gyaa| AdyopAnta par3hakara ApakI dakSatA tathA zrama sAdhanA para antasa se zumakAmanAe~ tathA bdhaaii| 14 varSa ke sampUrNa AlekhoM kA vividhatA ke sAtha vivaraNa, vaha bhI varSAnusAra, viSayAnusAra tathA lekhakAnusAra denA, puraskRta lekhoM kI alaga se sUcI denA, zrama sAdhya to hai hI, prazaMsanIya bhI hai zodha sambandhita koI viSaya achUtA nahIM rahA yaha Adarza zodha patrikA kA vizeSa guNa to hai hI, sudhI sampAdaka kI sUjha-bUjha kA pariNAma hai| aitihAsika evaM purAtatva sambandhI lekha vAstava meM zodhaparaka haiN| vijJAna ke sabhI vibhAgoM, zAkAhAra, Ayurveda evaM svAsthya, zikSA evaM manovijJAna, saMgIta evaM citrakalA, sAhitya, karma siddhAnta, sAmAnya vijJAna Adi se saMbaMdhita sabhI sAragarbhita lekha haiM jo jJAnavarddhaka tathA manaraMjaka haiN| sabhI lekha ucca starIya maulika zodha lekha hai| isake liye nirNAyaka maMDala bhI sAdhuvAdatA kA pAtra hai| vijJAna ke yathArtha kI kasauTI para zrama kA zruta ke viSaya ko kalAtmaka saundarya ke rUpa meM Alokita kiyA hai, yaha satyam zivam sundaram kI sAkAra kRti prazaMsanIya, paThanIya tathA saMgrahaNIya hai| # vimalA jaina 'vimala vihAra', 1/344, suhAganagara, phirojAbAda 27.07.03 janavarI - jUna 2003 kA saMyuktAMka pUrva prakAzita sAmagrI kI vargIkRta sUciyoM ke vizeSAMka rUpa meM milA / zodhArthiyoM ke liye yaha aMka bahuta mahatvapUrNa hai| isakA sandarbha mahatva adhika hai| vyavasthA kareM ki icchuka vyakti yadi inameM se kucha prakAzita lekhoM kI phoTokApI maMgAnA cAheM to unheM sazulka athavA niHzulka, jaisA ApakA nirNaya ho, bheja skeN| sambhavatayA 'arhatu vacana' ke aneka pAThakoM ke pAsa bhI isake aMka surakSita na rahe ho| 14 varSoM se nirantara 'arhat vacana' patrikA starIya zodhapUrNa lekha prakAzita kara rahI hai, yaha bahuta prasannatA kI bAta hai| bhArata meM jaina samAja kI niHsandeha yaha sarvazreSTha patrikA hai, jo vividha viSayoM para hindI evaM aMgrejI meM prAmANika lekha prakAzita karatI hai| ApakA saMpAdana parizrama vizeSa ullekhanIya hai| patrikA kI uttarottara pragati kI kAmanA sahita. # satIzakumAra jaina mahAsaciva ahiMsA inTaranezanala, naI dillI 28.07.03 patrikA evaM saMsthAna ke anukaraNIya kArya arhat vacana patrikA devI ahilyA vi.vi. se mAnyatA prApta kundakunda jJAnapITha, indaura ke varSa 15, - aMka 12 janavarI jUna 2003 meM gata 14 varSoM kI pUrva prakAzita sAmagrI kI vargIkRta sUciyA~, vizeSAMka ke rUpa meM mere samakSa hai| isake sabhI pUrva aMkoM ko bhI meM par3ha cukA huuN| par3hakara sampAdakajI (DaoN. anupamajI) kI Adhunika sampAdana kalA, pratibhA, vidvattA evaM mahatvapUrNa AlekhoM ke cayana tathA vartamAna meM pUrva prakAzita sAmagrI se patrikA kI garimA kA paricaya milatA hai saMpAdaka DaoN. anupamajI ko deza ke viziSTa vidvAnoM kA sahayoga prApta hai| patrikA kI saphalatA kA yaha kAraNa bhI hai| , vizeSa ullekhanIya yaha hai ki kundakunda jJAnapITha saMsthAna ke adhyakSa AdaraNIya zrI devakumArasiMhajI kAsalIvAla kI hareka prakAra kI sahAyatA saMsthAna evaM patrikA ko upalabdha hai| isake pahale se hI purAtatva kI khoja ke prati ApakI vizeSa rUci aura satata prayAsa karahA hai mujhe bhI Apane prAcIna zAstroM kI khoja, jina mandiroM kI pratimAoM (prazasti sahita) aura zAstroM kI sUcI hetu nAgaura, gvAliyara Adi sthAnoM para bhejA thaa| bar3e vidyArthiyoM se isakA kArya bhI karAyA thaa| vidvAnoM kI niyuktiyA~ kI thI abhI sirimUvalaya' kI prati maMgavAkara use par3hane kI vidhi khojakara likhane kA kAma bhI cala rahA hai| zAstroM kI pAMDulipiyoM ke sUcIkaraNa kA kArya saphalatApUrvaka prArambha ho cukA hai| samAja ke aMgrejI saMskRta vidyAlayoM evaM saMskRta mahAvidyAlayoM kI vArSika parIkSA hetu parIkSA saMsthAna sucArU saMcAlita ho rahA hai| puraskAra yojanA, saMgoSThiyA~ Adi aneka gatividhiyA~ yahA~ cala rahI haiN| adhyakSa mahodaya zrI devakumArasiMhajI evaM zrI ajitakumArasiMhajI kAsalIvAla (koSAdhyakSa ) prAya: pratidina saMsthAna meM upasthita hokara mArgadarzana karate rahate haiN| 5.8.03 arhat vacana, 15 (3). 2003 # nAthUlAla zAstrI, indaura 141
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakunda jJAnapITha dvArA prakAzita upalabdha sAhitya pustaka kA nAma lekhaka I.S.B.N. kramAkaM mUlya 1. bAlabodha jainadharma, pahalA bhAga paM. dayAcanda goyalIya 81-86933 -01-8 1.50 saMzodhita 2. bAlabodha jainadharma, dUsarA bhAga paM. dayAcanda goyalIya 81-86933 - 02 -6 1.50 3. bAlabodha jainadharma, tIsarA bhAga .paM. dayAcanda goyalIya 81-86933-03-4 3.00 4. bAlabodha jainadharma, cauthA bhAga paM. dayAcanda goyalIya 81-86933 - 04-2 4.00 5. naitika zikSA, prathama bhAga paM. nAthUlAla zAstrI 81-86933-05-0 4.00 6. naitika zikSA, dUsarA bhAga paM. nAthUlAla zAstrI 81-86933 - 06 - 9 4.00 7. naitika zikSA, tIsarA bhAga paM. nAthUlAla zAstrI 81-86933 - 07-7 4.00 8. naitika zikSA, cauthA bhAga paM. nAthUlAla zAstrI 81-86933-08- 5 6,00 9. naitika zikSA, pAMcavAM bhAga . paM. nAthUlAla zAstrI 81-86933-09 -3 6.00 10. naitika zikSA, chaThA bhAga paM. nAthUlAla zAstrI 81-86933 - 10-7 6.00 11. naitika zikSA, sAtavAM bhAga paM. nAthUlAla zAstrI 81-86933 - 11-5 6.00 12. The Jaina Sanctuaries of Dr. T.V.G. Shastri 81-86933-12-3 500.00 the Fortress of Gwalior 13. jaina dharma - vizva dharma paM. nAthUrAma DoMgarIya jaina 81-86933 - 13-1 10.00 14. mUlasaMgha aura usakA prAcIna paM. nAthUlAla zAstrI 81-86933 - 14-X 70.00 sAhitya 15. Jain Dharma Pt. Nathuram 81-86933-15-8 20.00 Vishwa Dharma Dongariya Jain 16. madhyapradeza kA jaina zilpa zrI narezakumAra pAThaka 81-86933 - 18 - 2 300.00 17. jainAcAra vijJAna muni sunIlasAgara 81-86933 - 20-420.00 18. samIcIna sArvadharma sopAna paM. nAthUrAma DoMgarIya jaina 81-86933-21-220.00 19. An Introduction to Jainism Pt. Balbhadra Jain 81-86933-22-0 100.00 & Its Culture 20. jIvana kyA hai? DaoN. anila kumAra jaina 81-86933 - 24-7 50.00 21. Mathematical Contents of L.C. Jain 81-86933 - 26-3 On Digambara Jaina Texts of 81-86933-27-1 request Karnanuyoga Group, . Vol.-1& Vol.-2 noTa : pUrva ke sabhI sUcI patra radda kiye jAte haiN| mUlya parivartanIya haiN| prApti samparka : kundakunda jJAnapITha, 584, mahAtmA gAMdhI mArga, indaura - 452 001 142 arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ agale aMkoM meM prakAzya Alekha nAgavaMza : jaina itihAsa kI eka alakSita vaMza paramparA sUrajamala bobarA, indaura # zahaDola jile kI prAcIna jaina kalA aura sthApatya rAjendra kumAra baMsala, amalAI > kailAza pUjA yA kSetra pUjA hI liMga pUjA rAmajIta jaina, gvAliyara > jainadharma kA sanAtanatva evaM mahatva D > prANavAya pUrva kA # zramaNa kauna ? zAMtirAja zAstrI evaM padmAvatammA, maisUra udbhava vikAsa evaM paramparA rAjakumAra jaina, iTArasI D samaNI satyaprajJA, lADanU~ saMgIta samayasAra O rAmajIta jaina, gvAliyara * kyA Apa apanA bhAgya - karmarekhA ko badala sakate haiM ? ratnalAla jaina, hA~sI O * > sudIrgha jina paramparA meM tIrthaMkara mahAvIra rameza jaina, bhopAla > akSara vijJAna evaM usakI prAmANikatA udayacandra jaina, udayapura O >Theories of Indices and Logarithms in India from Jaina Sources Dipak Jadhav, Barawani A Jaina-Saiva Monument in Hampi : Religious Tolerance A. Sundara, Dharwad Jaina Perspective on Advaota Vedanta Jagdish Prasad Jain, New Delhi Story of my contact with Dr. A. N. Upadhye Kamal Chand Sogani, Jaipur On the Vikram Era DL.C. Jain & Prabha Jain, Jabalpur > Some Stray Thoughts * Jainism in Punjabi Language D Dharm Singh, Patiala arhat vacana, 15 (3), 2003 Dilip Surana, Kolkata 143
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ smRti zeSa - vinamra zraddhAMjali pro. je. ena. kapUra, dillI pro. ema. DI. vasantarAja, maisUra antarrASTrIya khyAtiprApta gaNitajJa pro. je. ena. kapUra kA varSa 2002 meM nidhana ho gyaa| II. T., kAnapura meM gaNita ke prAdhyApaka, meraTha vizvavidyAlaya ke kulapati, javAharalAla neharU vi.vi., dillI evaM MIT. - Canada meM vijiTiMga prophesara raha cuke pro. kapUra kI gaNita itihAsa meM vizeSa rUci thii| Apa I.S.H.M. ke upAdhyakSa the| kundakunda jJAnapITha kI vibhinna akAdamika samitiyoM se jur3e hone ke kAraNa Apa 1995 meM jJAnapITha padhAre the| pro. gopIcanda pATanI, jayapura 84 varSIya pro. gopIcanda pATanI kA dinAMka 19.01.03 ko jayapura meM nidhana ho gyaa| arhat vacana ke niyamita pAThaka pro. pATanI zrImahAvIrajI se nirantara jur3e rhe| unhoMne mahArAjA kAleja ke priMsipala tathA rAjasthAna vizvavidyAlaya, jayapura meM gaNita vibhAga ke prAdhyApaka, adhyakSa tathA vijJAna saMkAya ke adhyakSa ke rUpa meM apanI sevAyeM dI thiiN| jaina gaNita meM unakI kAphI rUci rahI / 144 jaina vidyAoM ke variSTha adhyetA tathA dakSiNa bhArata meM jainAgamoM ke adhyayana ko gati pradAna karane meM agraNI bhUmikA kA nirvAha karane vAle, aneka pustakoM ke lekhaka pro. ema. DI. vasantarAja kA dinAMka 27.12.2002 ko maisUra meM nidhana ho gyaa| 78 varSIya pro. vasantarAja ke nidhana se jaina samudAya kI apUraNIya kSati huI hai| zrI amaracanda jaina 'homabreDa', meraTha meraTha ke prasiddha yuvA udyogapati zrI amaracanda jaina 'homabreDa' kA dinAMka 21 mArca 2003 ko meraTha meM nidhana ho gyaa| Apa apanI karmaThatA, saralatA evaM samarpaNa kI bhAvanA ke kAraNa atyanta lokapriya the| ve mUlata: salAvA (grAma) ke nivAsI the| meraTha kI aneka sAmAjika saMsthAoM se jur3e hone ke sAtha hI ve digambara jaina triloka zodha saMsthAna, hastinApura ke maMtrI the| unake nidhana se samAja kI huI kSati kI pUrti asaMbhava hai| arhat vacana, 15 (3), 2003
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ vividha gatividhiyA~ 'bhagavAna RSabhadeva paMcakalyANaka pratiSThA mahotsava - sudAmAnagara, indaura meM AcArya zrI abhinandanasAgarajI 'mahArAja ke sAnnidhya meM tIrthaMkara RSabhadeva jaina vidvat mahAsaMgha ke adhivezana ko sambodhita karate hue prAcArya zrI narendaprakAza jaina, phirojAbAda (04.05.03) jAnodaya phAuTehA kavara ra jJAnodaya puraskAra samarpaNa samAroha suzmAkAra- ira. 2008 sanapInadivindaura takanyA sAnidhya: paramapUjya 108AkaryAera jJAnodaya puraskAra samarpaNa samAroha ko sambodhita karate hue zrI sadAnanda agravAla (meNDA-ur3IsA) (03.05.03) mAlapura paramapUjya 106 DaoN. abhayaprakAza jaina, gvAliyara ko puraskAra pradAna karate hue pro. narendra dhAkaDa, bAyeM se kramaza: pro. gaNeza kAvar3iyA DaoN. anupama jaina, zrI sUrajamala bobarA / zrI devakumArasiMha kAsalIvAla, prA. narendraprakAza jaina evaM karmayogI bra. ravIndrakumAra jaina (03.05.03) jain Education International
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakundajJAnapITha meM vibhinna gatividhiyA~ sakatanandravaNAindaura janavarI 2008 payApakavatika sAgara jI mahArAja yAvAridhikArodhakendrabAra ailaka zrI nizaMkasAgarajI saMbodhita karate hue / maMcAsIna pro. sudhAkara bhAratI (kulAdhisaciva), pro. devAzISa benarjI, pro. pI. ena. mizra, pro. e .e. abbAsI (mAnada nidezaka),DaoN. ena.pI. jaina (pUrva rAjadUta) evaM zrI ajita kAsalIvAla (koSAdhyakSa) (samAcAra pR. 116) (14.01.03) pugyolakItikanagarajI mahAzamaista jaina zikSaka rAmalala Ayojaka kUdakanda unakaTa sisTara jaina zikSaka sammelana ko saMbodhita karate hae kulapati DaoN. bharata chAparavAla / / maMcAsIna DaoN. nalina ke.zAstrI (kula saciva - dillI) pro. narendra dhAkaDa (prAcArya) / 'zrI manoharasiMha mehatA zrI devakumArasiMha kAsalIvAla (adhyakSa), pro. esa.sI. agravAla, pro. jayantIlAla bhaMDArI (04.01.03) (samAcAra pR. 115) kSullaka jinendra vaNI vyAkhyAna dete hue pro. devAzISa benarjI (14.01.03) (samAcAra pR. 116)