________________
આવી રીતે નાના-મોટા ઘણા મતભેદો ઊભા છે, એટલે સત્યતી તારવવામાં ઘણી જ કુશળતા રાખવી પડે તેમ છે. આ વિસંવાદો કેમ પડ્યા તે એક નાજુક પ્રશ્ન છે, છતાં ખરતરગચ્છીય મહો. યતિવર રામલાલજી ગણિની રચનામાંથી તે અંગે કંઈક ખુલાસો મળે છે. તેઓ “મહાજનવંશમુક્તાવલી'માં લખે છે –
બિકાનેરના કુલગુરુ મહાત્મા અને વહીવંચાઓએ ખરતરગચ્છના આ. જિનચંદ્રસુરિનું સ્વાગત કર્યું નહીં. આથી ખરતરગચ્છના શ્રાવક બિકાનેરના મંત્રી કર્મચંદ્ર બછાવતે તેઓની વહીઓ અને વંશાવલીઓનો બળજબરીથી વિનાશ કર્યો. તે પછીથી નવી વહીઓ, નવી વંશાવલીઓ અને નવી પટ્ટાવલીઓ તૈયાર કરાવી, વગેરે વગેરે.
આ વાત સાચી હોય તો સ્પષ્ટ છે કે, ખરતરગચ્છની પટ્ટાવલીઓ સત્યતા પર નહીં કિન્તુ ગચ્છરાગ પર નિર્ભર છે. આવી સ્થિતિમાં ખરતરગચ્છનો ઇતિહાસ લખવામાં બહુ સંભાળ રાખવાની જરૂર છે - ગંભીર પરિશીલનની જરૂર છેઃ
ગચ્છસ્થાપક કોણ? આ સઘળા વિસંવાદોના મૂળમાં ખરતરગચ્છના પહેલા આચાર્ય કોણ? એ જ મુખ્ય પ્રશ્ન છે. એનો નિર્ણય થતાં આમાંના ઘણા વિસંવાદોનો આપોઆપ નિકાલ આવી જાય તેમ છે, તો આપણે તેનો વિચાર કરીએ.
ખરતરગચ્છના આદિ આચાર્ય કોણ? એની વિચારણામાં ૧–આ. જિનેશ્વરસૂરિ સં. ૧૦૮૦ અને ૨–આ. જિનદત્તસૂરિ સં. ૧૨૦૪, બંને આચાર્યોનાં નામો અપાય છે તો આપણે પહેલાં એ તપાસી લઈએ કે, ખરતરગચ્છની સંસ્કૃતિ એ બંનેમાંથી કોના તરફ વધુ ઢળે છે?
(૧) પં. સુમતિગણિએ “ગણધરસાર્ધશતકની બૃહવૃત્તિમાં આ. જિનશેખરનું ચરિત્ર દર્શાવ્યું છે તેમાં ખરતર બિરુદ મળ્યાનો ઉલ્લેખ નથી.
(૨) મહો. જિનપતિએ યુગપ્રધાનાચાર્ય ગુર્નાવલી' (ખરતરગચ્છ બૃહદ્ગુર્નાવલી) રચી છે, તેમાં આ. જિનેશ્વરસૂરિને ખરતર બિરુદ મળ્યાનો ઉલ્લેખ નથી.
(૩) આ. જિનેશ્વરની પરંપરાના સુવિહિત આ. દેવભદ્ર, આ. ચક્રેશ્વર, આ. વર્ધમાન, આ. પદ્મપ્રભ વગેરે આચાર્યો શિલાલેખોમાં અને ગ્રંથોમાં પોતાને વડગચ્છના બતાવે છે જ્યારે આ. જિનદત્તની પરંપરાના આચાર્યો પોતાને ખરતરગચ્છના બતાવે
(૪) આ. જિનવલ્લભના શિષ્યો પોતાને “મધુકરગચ્છના બતાવે છે અને આ. જિનદત્તની પરંપરાના આચાર્યો પોતાને ખરતરગચ્છના બતાવે છે.
(૫) આ. જિનેશ્વરના શિષ્યો વડગચ્છની સામાચારીને વફાદાર રહે છે. આ. જિનદત્તના શિષ્યો ખરતરગચ્છની સામાચારીને વફાદાર રહે છે.
(૬) ખરતરગચ્છવાળા આ. જિનેશ્વરને નહીં કિન્તુ આ. જિનદત્તસૂરિને જ દાદા (ગચ્છના આદિ પુરુષો માને છે, તેમની મૂર્તિઓ તથા પગલાંની સ્થાપના કરે છે - પૂજા કરે છે, પ્રતિક્રમણમાં તેમની જ આરાધના કરે છે.
(12)
