________________
૮૯
ભાગ ૧૧ મા
કૃદંત માતિપકિ.
કૃદંત પ્રાતિપકિ ૬ જાતના છે ને તેઓમાં લાગતા નિયમ નીચે મુજબ છે. ૧. વર્તમાન કૃદંત પ્રાતિપકિ.
૧. વર્તમાન કાળના ત્રિજા પુરૂષના મહુવચનના પ્રત્યય લેવા તૈયાર થયલા ભાવેકર્મ બાધક શિવાયના ધાતુને પરમૈપદમાં ર્ અને આત્મનેપદમાં જો તે૧-૪-૬ કે ૧૦ મા ગણુન કે પ્રત્યયાન્ત હોય તો માન નીકર આન લાગે છે. ભાવેક ખાધક ધાતુને હુંમેશ માન.લાગેછે.
૨. વિદ્ અને આર્ ને વિકલ્પે અનુક્રમે વર્ અને જૂન પ્રત્યય લાગેછે, ૩. અનિયમિતTM નું મુત્ત્વત્। યજ્ઞ નું ચવસ્ો મૈં નુ જ્ઞત્। ૨. કણિ ભૂત કૃદંત પ્રાતિપકિ.
૧. ૪ પ્રત્યયની પૂર્વે થતા ફેરફારા નીચે મુજબ છે.
૭. શ, નાટ્ટ, સ્વિટ્ (૧ લા ગણના), મિત્, વિદ્, રૃ, સૂ અને આત્મનેપટ્ટી પૂ ના સ્વરના જ્યારે એ ધાતુ ક્ લેછે ત્યારે ગુણ થાય છે. તેમજ પહેલા ગણના ૩ ઉપાંત્યવાળા ધાતુ જ્યારે ભાવેકર્માધકના અર્થમાં અથવા ધાતુના અર્થની શરૂઆત અથવા અર્થની સ્થિતિમાં હાવાના અર્થમાં વપરાય છે ને ૬ લેછે ત્યારે તેના ઉપાંત્ય ૩ ના વિકલ્પે ગુણ થાયછે. બીજાઓના સંબધમાં એ પ્રમાણે થતુ નથી. જેમકે મુક્ નું મુદ્રિત હર્ષ પામેલા. પણ મુફ્િત અથવા મતિ-હર્ષ પમાડાયલા, અથવા હર્ષ પામવા માંડેલા અથવા હર્ષ પામેલા.
ખ.ચમ્, મ્, નમ્ ગમ્ ના અનુનાસિક ઉડી જાય છે. જેમકે મ્ નું ત. ને ખીજા ક્ ના અતવાળાના સ્વર હૈં ન લે ત્યારે દીર્ઘ થાય છે. જેમકે રામ્ તું શાંત. ગ. ન્, વર્, મન્, તથા ૮ મા ગણુના સત્ શિવાયના ૢ કે ૢ ના અતવાળા ધાતુના न् શ્ર્ન લે ત્યારે, ઉડી જાય છે. જેમકે ન નુ ત; તન્ નું નિત ને તત; ને સન્ ને લગ્ ના રૂ ન લે ત્યારે સ્વર દીર્ઘ થવા ઉપરાંત ર્ ઉડી જાય છે. જેમકે વત્તું લાત ।
न्
ન
૧. ધાતુઓના ઉપાંત્ય અનુનાસિક જો ધાતુને ર્ ન લાગતી હાય તે ઉડી જાય છે. ડ ધાતુના ર્ ની પૂર્વ સ્વર હોય અથવા ધાતુના ર્ ની પછી સ્વર અથવા ર્ હોય તેા તે વ્ તા, ર્ ની પૂર્વે થાય છે. જેમકે વર્ નુ ળ। સ્વર્ નું મૂળ ક્ લિક્નુ ચૂત । વિશ્વ નું દ્યૂત ને ઘૂન । ( આ દાખલાઓમાં કેટલીક જગ્યાએ તે ને બદલે ન આવેલા છે. તે નીચે આપેલી કલમ ૨ જી પ્રમાણે છે.)
ચ. ટ્TM (=આપવુ ́) અને તે નું ત્ થાય છે. પણ જો એએને સ્વરાંત ઉપસર્ગ લાગે તે ત્ ના ૬ વિકલ્પે ઉડી જાય છે. અને ઉડી જાય છે ત્યારે તેની પૂર્વેના ને ૩ દીર્ઘ થાય છે. જેમકે પ્રર્ા નુ' પ્રત્ત ને પ્રત્ત / મુદ્દા નું સુત્ત ને નુત્ત
૧૨
