________________
૧૫૭
૨. અલુક તપુરૂષ, વ્યાખ્યાત્રિ, ચેાથી, પાચમી, છઠ્ઠી, ને સાતમી વિભક્તિના પ્રત્યે કેટલાક વિભક્તિ તત્પરપના સામાસિક શબ્દમાં કાયમ રહે છે, ને કાયમ રહે છે ત્યારે અલક તપુરૂષ સમાસ થયે કહેવાય છે ને જે વિભક્તિ કાયમ રહે છે તે વિભક્તિને અલુક તત્પરૂષ સમાસ કહેવાય છે. જેમકે માત, પર્વ, ટૂતિ , વારસ્પતિને સુધિષ્ઠિર-એએ અનુક્રમે ત્રિજ, એથી પાંચમી, છઠી ને સાતમી વિભક્તિના અલુક તત્પરૂષ સમાસના શબ્દ થાય છે. એ વિભક્તિએ કેટલાક સામાસિક શબ્દમાં કાયમ રહે છે એમ ઉપર લખ્યું છે તે કઈ વિભક્તિ કયા શબ્દમાં કાયમ રહે છે તે દરેક સમાસ પરત્વે નીચે મુજબ છે, ૧. અલુક તૃતીયા તત્પરૂષ –તૃતીયા નીચેના શબ્દમાં કાયમ રહે છે. ક અસતાતા મોતીતિમા પુંસા: કનુષા અને વિશેષનામ તરીકે વપરાતા
मनसागुप्ता ने मनसाशायी। ખ. ગામના + સંખ્યા પુરક શબ્દ-જેમકે આમિનાપમા ૨. અલુક ચતુર્થી તપુરૂષ-ચતુર્થી નીચેના વ્યાકરણના સંબધના શબ્દમાં કાયમ રહે છે. - ___ स्मैपदम् । परस्मैभाषा। आत्मनेपदम् । आत्मनेभाषा । ૩. અલુક પંચમી તપુરૂષ:-પંચમી નીચેના શબ્દોમાં કાયમ રહે છે–
સ્તો(–), ત્તિ ( પાસે) ને ટૂરને એ અર્થવાળા તથા $ = અડચણ)–એ શબ્દ પાંચમી વિભક્તિમાં રહી બીજા જોડે જોડાય ત્યારે તેઓની વિભક્તિ કાયમ રહે છે. सभ कृच्छ्रादागतः । स्तोकान्मुक्तः । अल्पान्मुक्तः । अन्तिकादागतः। अभ्याशादागतः ।
दूरादागतः। विप्रकृष्टादागतः।। ૪. અલુક ષષ્ઠિ તપુરૂષ-છઠ્ઠી નીચેના શબ્દમાં કાયમ રહે છે– ક. વાઘોષિત = ચતુરાઈ ભરેલું ભાષણ વિષ્ણુન્તારાઓને એકજાતને દેખાવ પતો: = સની અથવા લુચ્ચા વિવેવાણ = કાશીના રાજાનું નામ વિવસ્પતિ =ઈન્દ્રા વારંપતિ = ગુરૂ સુનષ: = અજીગર્તના છેકરાનું નામ સુનપુર = અજીગર્તના છોકરાનું નામ ગુનોઢા=અજીગર્તને છોકરાનું નામ શાળાચણ=પ્રખ્યાત કુળમાં જન્મેલા મનુષ્યપુત્ર:=પ્રખ્યાત માણસને પુત્રી અનુષ્યફુટ = પ્રખ્યાત કુળમાં જન્મેલા રેવાનપ્રિય = મૂર્ખ. ખ. જે સામાસિક શબ્દ નિદાવાચક અર્થમાં વાપરવું હોય તેમાં આવેલી છઠ્ઠી વિભક્તિ
કાયમ રહે છે. જેમકે ચીવટન્ ! પણ ગ્રાહ્મણકુટમ્ ગ. કેઈનિદાવાચક શબ્દની પછી પુર આવે તે તે શબ્દને લાગેલી છઠ્ઠી વિભક્તિ વિકલ્પ - કાયમ રહે છે. જેમકે વાચા પુત્ર અથવા રાણપુત્રઃ છે. કારાંત શબ્દની પછી લેહીનું સગપણ અથવા કેઈ જાતની વિદ્યાવાચક શબ્દ હોય
તે જ કરાંત શબ્દને લાગેલી ષષ્ઠી વિભક્તિ કાયમ રહે છે, પણ જે તે શબ્દ પછી વરુ અથવા પતિ આવે તે વિઘે કાયમ રહે છે. વળી સ્ત્રની પૂર્વે માં અથવા પિન્નુ હોય તે રચના આદિ ર્ ને અલુક સમાસ થતું હોય ત્યારે વિકલ્પ નીકર જરૂર થાય છે. જેમકે ઘતુપુત્ર | ફોતુરન્તવારી માતુરતા, મનુષ્ય ને मातृष्वसा।
