________________
છે. પૂ. હરિભદ્રસૂરિએ યોગશતકમાં સાધુ-શ્રાવકની આરાધના લખી, તેમાં લખ્યું કે બંનેએ અંત સમય જાણવા પ્રયત્ન કરવો જોઇએ. મૃત્યુ ક્યારે અને કેવી રીતે આવશે તેના માટે પાનાંઓ ભરીને બતાવ્યું છે. જેમ કે આ રીતે નાડી ધબકતી હોય તો આ સમયે મૃત્યુ આવશે, આવાં કંપન થતાં હોય તો આટલા સમયમાં મૃત્યુ આવશે, આવા આવા શુકન-અપશુકન થતા હોય તો આટલું જીવન બાકી છે; માટે આના દ્વારા આરાધકે નિર્ણય કરવો જોઇએ. આ બધું અમે તમને નથી કહેતા, કારણ કે તમને ખબર પડશે તો ગભરાઇ, હાય-બાપા કરશો. પણ જેનું મનોબળ મજબૂત છે, જેને મૃત્યુનો ભારે ડર નથી, જીવનનો અતિશય મોહ નથી, ગમે તેમ કરીને જીવનને લંબાવવું છે તેવા અભરખા નથી, તેણે મૃત્યુનું જ્ઞાન મેળવીને સાધનામાં સાવધાન થઇ જવું જોઇએ. અંતિમ સમાધિ, શુભ લેશ્યા પ્રાપ્ત કરવા માટે સાધકે પ્રયત્ન કરવો જોઇએ.
શાસ્ત્રમાં દૃષ્ટાંત આવે છે કે, ઉદયનરાજાની પત્ની પ્રભાવતી નિમિત્તશાસ્ત્રોને ભણેલ છે, સમ્યગ્દષ્ટિ છે, ધરમંદિરમાં પ્રભુ પાસે તે નૃત્ય કરે છે અને રાજા સંગીત વગાડે છે. ખાનદાન સ્રી પરપુરુષની હાજરીમાં નૃત્ય ન કરે, પરંતુ પ્રભુ સામે, પોતાના પતિની હાજરીમાં નૃત્ય કરે. રાજા તાલબદ્ધ વાજિંત્ર વગાડે છે. બંને પ્રભુભક્તિમાં તલ્લીન છે. પરંતુ અચાનક રાજાના હાથ વીણા ઉપર અટકી ગયા. સુરાવલી બંધ થઇ ગઇ, તેથી નૃત્યમાં ભંગ થયો. રાણી ખચકાઇ, પરંતુ રાજાએ ફરી વગાડવાનું ચાલુ કર્યું અને અધૂરી ભક્તિ પૂરી કરી. પછી રાણી રાજાને પૂછે છે, “હે સ્વામીનાથ! આજે હાથ કેમ અટકી ગયા? આમ તો આપ એકાકાર થઇને ભક્તિ કરો છો. એવો તો શુંવિચાર આવ્યો કે ભક્તિમાં સ્ખલના થઇ?” રાણી આમ પૂછે છે, પણ રાજા જવાબ નથી આપતા, તેથી રાણીનું કુતૂહલ વધતું ગયું. ફરીથી દબાણ કરીને પૂછે છે, સોગંદ ખાઈને પૂછે છે. આ તો સ્ત્રીહઠ છે. માટે રાજા કહે છે, “સંસારનો વિચાર નથી આવ્યો કે રાજકાજની પણ મને પડી નથી, પરંતુ મેં એવું દૃશ્ય જોયું કે, તમે નાચતાં હતાં ત્યારે તમારું માથા વગરનું ધડ દેખાયું:” આ રાણી તો નિમિત્તશાસ્ત્રની જાણકાર છે, માટે તેણે જાણ્યું કે પોતાનું આયુષ્ય ઓછું છે. નિકટમાં મૃત્યુ જાણીને તેને થયું કે હવે હું સંયમ લઈ મારો ભવ સાર્થક કરું. માટે આમને મૃત્યુનું જ્ઞાન લાભમાં થયું. મૃત્યુનું જ્ઞાન હિતકારી જ થાય.તેવું નથી અને જીવની ઉંચી કક્ષાનું સૂચક હોય તેવું પણ નથી.
પ્રશ્નોત્તરી (પ્રવચનો)
