________________
બરાબર સાંભળજો. જૈનધર્મમાં આખી વિશ્વવ્યવસ્થા શેના આધારે ચાલે છે, તેનું પાંચ સમયમાં વર્ણન છે. ઘણા ધર્મ માને છે કે, સૃષ્ટિના સર્જક, સંચાલક, સંહારક ઇશ્વર છે. પરંતુ જૈનધર્મની માન્યતા જુદી છે. તે મુજબ સૃષ્ટિનું સર્જનસંચાલન અનાદિથી આપમેળે ચાલે છે. આપમેળે ચાલે છે એટલે શું? વિશ્વવ્યવહાર આકસ્મિક થતો નથી. જે પણ ઘટના બને છે તે ચોક્કસ રીતે, ચોક્કસ કારણે જ બને છે. અણધાર્યું કાંઈ બનતું નથી. તમને એમ લાગે છે કે અણધાર્યું બને છે, પણ તે તમારું અજ્ઞાન છે. આ વિશ્વવ્યવસ્થાનો પાયાનો સિદ્ધાંત છે કે કુદરતમાં જેબને છે તે તેના મૂળભૂત કારણોથી જ બને છે. કાર્ય-કારણના સિદ્ધાંતને આપણે અટલપણે સ્વીકારીએ છીએ અને સંક્ષેપમાં પાંચ સમવાયમાં તેનો સંગ્રહ કરીએ છીએ. સર્જન, સંચાલન, વિસર્જન આ પાંચ કારણોને આભારી છે. આ તત્ત્વજ્ઞાનની વાત છે. આ જૈનધર્મની કોસ્મોલોજી છે. આપણો કોસ્મીક ઓર્ડર આ પાંચ કારણોમાં છે. આમ તો આ એક સ્વતંત્ર વિષય છે. છતાં થોડું વિચારી લઇએ.
કોસ્મોલોજી - વિશ્વવ્યવસ્થાતંત્ર
કોસ્મોલોજી એ પણ વિજ્ઞાનની એક શાખા છે. તેમાં હજારો વૈજ્ઞાનિકો કામ કરે છે. તેમની થીયરી વાંચો અને સાથે આપણા આ જૈનધર્મનું કોસ્મોલોજીનું વર્ણન વાંચો તો ખબર પડે. આશ્ચર્ય પમાય તેટલો તફાવત છે. મારે તો ઘણા સારા વૈજ્ઞાનિકો સાથે આની ચર્ચા પણ થઈ છે. તેઓ આશ્ચર્ય પામી ગયા છે. - તર્કબદ્ધ રીતે વર્ણન આ પાંચ સમવાયમાં કરેલું છે. આ કુદરતમાં સર્જન-સંચાલન કે સંહારરૂપ પ્રત્યેક ઘટનામાં (૧) કાળ, (૨) સ્વભાવ, (૩) ભવિતવ્યતા, (૪) કર્મ અને (૫) પુરુષાર્થ, આ પાંચ પરિબળો નિયતપણે કામ કરે છે.
જેમ આ કપડું હલે છે તેમાં આ પાંચ કારણ છે. જેમ કે મેં આ આંગળી હલાવી. તમારા જીવનમાં નોંધ પણ ન લેવાય તેવી આ ઘટના છે, છતાં પણ તે બનવામાં આ પાંચ કારણ છે. જેમ આંખનું પોપચું હલાવ્યું. દિવસમાં હજારો વખત હલાવતા હશો. તેમાં પણ પાંચ કારણ છે. તેથી વિશ્વની નાનામાં નાની ઘટનામાં પણ પાંચેય કારણો સમાયેલાં છે. હવે આપણે દષ્ટાંતથી વિચારીએ. મારી આંગળી હલે છે.
' (૧) પુરુષાર્થ કારણતા - હવે આ આંગળી હલે છે તેમાં મારો પુરુષાર્થ કારણ પનોત્તરી (પ્રવચનો)
