________________
ખરો ને? તે કરવામાં મારી શક્તિ વપરાણી ને? ભલે મામૂલી, પણ પુરુષાર્થ કર્યો ત્યારે હલી. હવે તમે માની લો કે મારા પુરુષાર્થથી હલી છે, તો ત્યાં કહેશે કે તમે થાપ ખાઓ છો; તે હલવામાં તો કર્મ પણ કારણ છે.
(૨) કર્મ કારણતા :- તમે ત્યારે કહેશો ભાઈ કર્મ માનવાની શી જરૂરી પુરુષાર્થવાદી તો કહેશે કે મહેનતથી સફળતા મળે જ છે. પરંતુ નાની આંગળી હલાવવામાં પણ જો પુણ્યકર્મ નહિ હોય, તો લકવો થવાથી નહિ હાલે ને? વા આવશે તો પણ નહિ હલાવી શકો ને? માટે હલાવવામાં પુણ્ય કારણ છે. આંખનું પોપચું પણ પુણ્ય વગર હલાવી શકતા નથી. અહીં કોઈ કહે કે તો પછી એકલું કર્મ જ કારણ માનો, પુરુષાર્થની શી જરૂર છે? ત્યારે કહેશે, જંગલીની જેમ જીવ્યા માટે લકવો આવ્યો ને? એમને એમ પેટમાં કચરો ભરે રાખો અને જીવતાં ન આવડે તો સર્વઘાત પણ થાય ને? માટે પુરુષાર્થ પણ સહાયક છે. તેથી એકલા કર્મથી કે એકલા પુરુષાર્થથી હલે છે તેમ ન કહેવાય, પણ બેઉનું કોમ્બીનેશન જોઈએ. ઘણા પુરુષાર્થવાદી કહે છે કે સંકલ્પ સાથે પડો તો ફતેહ આગળ છે. પરંતુ કર્મ વાંકું થશે તો પથારીમાં પડખું પણ નહિ ફેરવી શકો. માટે જીવો છો તેમાં પુણ્ય પણ ભાગ ભજવે છે. તમે ગમે તેટલા હોશિયાર હો પણ જો પુણ્ય પરવારે તો હાર્ટ બંધ થઈ જાય ને? માટે કોરા પુરુષાર્થવાદી મૂર્ખ છે. જે કર્મની અસરને ભૂલી જાય છે તે એકાંગી કે અધૂરા છે, માટે કર્મને પણ માનવું જ પડે.
(૩) સ્વભાવ કારણતા:- તે આંગળી હલાવવામાં પુરુષાર્થ અને કર્મ બંને કારણ છે, છતાં કર્મ અને પુરુષાર્થ બંનેની મજાલ નથી કે આંગળીના ગતિશીલ સ્વભાવ વિના આંગળીને હલાવી શકે. કારણ, આંગળી જડ અણુપરમાણુની રચના છે. તેની સાથે આત્મા, ચેતન ભળેલો છે. માટે આંગળી એકલી ચેતન નથી કે એકલી જડનથી, પણ બંનેનું સંયોજન છે. અને જડ અને ચેતનબેઉમાં ગતિશીલ સ્વભાવ છે, માટે આંગળીમાં ગતિશીલ સ્વભાવ છે. તેથી જ તમે કર્મ અને પુરુષાર્થથી આંગળીને હલાવી શક્યા. તમે આકાશને કાંઈ હલાવી શકશો ખરા? વિજ્ઞાન પણ સ્પેસને માને છે. તમે સમયને હલાવી શકશો ખરા?
૫૪. સભા - પોતે જ હલી જાય. સાહેબજી:- હા, મહેનત કરવા જતાં પ્રયત્નથી પણ પોતે જ ગબડી પડશે. જયાં
પ્રસરી (પ્રવચનો)
૩૨
