________________
સ્વાતંત્ર્યસંગ્રામ, માર્ટિન લ્યુથર કિંગની સિવિલ રાઇટ્સ મુવમેન્ટ કે જોયું હતું કે કૅમ્પમાં અત્યાચાર તો બધા પર થતા, પણ અમુક લોકો ફિલિપાઇન્સની પીપલ પાવર રિવૉલ્યુશનમાં સાબિત થઇ છે. વીસમી અત્યાચારો સહેતા સહેતા ક્રૂર બની જતા, અમુક જડ થઇ જતા, સદીમાં અહિંસાની શક્તિ પર વિશ્વાસ જાગ્યો છે. એકવીસમી અમુક નિર્બળ બનતા અને અમુક કરૂણાનો સાચો અર્થ શીખતા. સદીમાં આ વિશ્વાસ સલામત રહેશે? નિષ્ણાતો કહે છે કે અહિંસક સાંજ પડ઼યે ક્રૂર બનેલા લોકો પોતાનાથી નબળા પર દાદાગીરી પ્રતિકારને જોઇએ તેટલું મહત્ત્વ મળ્યું નથી. હિંસાનાં પરિણામ કરતા ને નબળા બનેલા લોકો રડતા રહેતા ત્યારે કરૂણાવાન બનેલા જલદી દેખાય તેવા હોય છે, પણ તે નક્કર નથી હોતાં; જ્યારે લોકો પોતાનાથી વધુ ભૂખ્યાને પોતાનો બ્રેડનો ટુકડો આપતા, અહિંસાનાં પરિણામ ધીમાં પણ નક્કર હોય છે. અહિંસાના માર્ગમાં રડતાને સાંત્વન આપતા ને બીમાર પાસે જઇ પ્રાર્થના કરતા. એટલે હિંસાનો પડાવ આવે છે, પણ તેને પડાવ તરીકે જોઇએ તો જ એ વાત બહુ મહત્ત્વની છે કે પરિસ્થિતિ પર કે માણસો પર આપણો અહિંસાના ગતિશીલ અને ઊર્જસ્વી પ્રભાવનો ખરો ખ્યાલ આવે. કાબૂ ન હોય તો પણ તેનો પ્રતિભાવ આપવાનું આપણા જ હાથમાં આ નિરીક્ષણ ધ્યાનમાં રાખવા જેવું છે.
છે. આ પ્રતીતિથી અંદરનું ને બહારનું જગત બદલાઇ જાય છે. ગાંધીજીની અહિંસામાં સાધ્ય જેટલું વિશુદ્ધ હોય તેટલું જ આજે એકવીસમી સદીમાં અહિંસા કેટલી પ્રસ્તુત છે ? આ વિશુદ્ધ સાધન હોવું એ પહેલી શરત છે. શાંતિમય સહઅસ્તિત્વ સવાલ પણ વારંવાર પુછાય છે. જવાબ એક જ છે, આજે એકવીસમી જોઇતું હોય ને માર્ગ હિંસાનો અપનાવીએ તે ન ચાલે. ગાંધીની સદીમાં અહિંસા જેટલી પ્રસ્તુત છે તેટલી પહેલા ક્યારેય ન હતી. બીજી શરત વિરોધીને પ્રેમ કરવાની છે. કર્તા અને કાર્યને અલગ આજનું જીવન સ્પર્ધાત્મક છે, જટિલ છે. અહિંસાની સંસ્કૃતિ નહીં જોતી આ રીત કર્તામાં પરિવર્તનની શક્યતાને હંમેશાં ખુલ્લી રાખે અપનાવીએ તો આપણે બચવા પામવાના નથી. અહિંસાની સંસ્કૃતિ છે. વિરોધીને મારવાનો તો નથી જ, પણ તેને ધિક્કારવાનો પણ એટલે પ્રેમની સંસ્કૃતિ. અહિંસાની સંસ્કૃતિ એટલે સ્વીકારની, નથી. ગાંધીજીની અહિંસાના કેન્દ્રમાં સત્ય છે. ગાંધીજી સત્યને એક સમભાવની, સભાવની સંસ્કૃતિ. શાશ્વત અને બુદ્ધિની પકડમાં ન આવતા અનેક પરિમાણીય તત્ત્વ એકવીસમી સદીના પહેલા દાયકાને એટલે કે ૨૦૦૧થી તરીકે જુએ છે. આનો અર્થ એ કે દરેક – વિરોધી પણ – પોતાના ૨૦૧૦ના દશકને યુએન દ્વારા વિશ્વનાં બાળકો માટે શાંતિ અને સત્યનો ટુકડો લઇને ચાલે છે. અન્યના સત્યને જોવાની તૈયારી એ અહિંસાની સંસ્કૃતિને સમર્થન આપતો આંતરરાષ્ટ્રીય દાયકો’ ઘોષિત મહતું સત્ય તરફ આગળ વધવાની નિશાની છે.
કરવામાં આવ્યો છે. આમાં ‘વિશ્વનાં બાળકો માટે' શબ્દો મહત્ત્વના આતંકવાદ સામે અહિંસાથી કેવી રીતે કામ લેવું એવો પ્રશ્ન છે. જો વિશ્વનાં બાળકોને જિવાડવા હોય, તેમને માનવ બનાવી વારંવાર પૂછવામાં આવે છે. જવાબ મુશ્કેલ છે. કારણ કે અહિંસાની રાખવા હોય તો તેમને માટે શાંતિ અને અહિંસાની સંસ્કૃતિ સિવાય વાત સભ્ય સમાજમાં જ કરી શકાય. આતંકવાદ એક અસામાજિક કોઇ વિકલ્પ નથી, એ સત્ય દરેક માનવી પોતાની અંદર સમજે જ બાબત છે. હિટલરના કૉન્સન્ટેશન કેમ્પમાં અહિંસાની વાત થઇ છે. શકે ? અહિંસાની આ મર્યાદા સ્વીકારવી રહી, પણ કૉન્સટ્રેશન પ્રબુદ્ધ વાચકોને ‘અહિંસા અંક' આપવા પાછળ આવા બધા કૅમ્પમાં રહી આવેલા વિક્ટર ફેન્કલ નામના મનોચિકિત્સકને કૅમ્પના વિચારો રહ્યા છે. વિદ્વાન લેખકોએ પોતપોતાના મુદ્દા વિશદ રીતે અમાનુષી અત્યાચારો વચ્ચે જ એ સત્ય મળ્યું હતું કે પરિસ્થિતિ કે રજૂ કરીને અમને ન્યાલ કર્યા છે. સૌ પ્રત્યે કૃતજ્ઞતા વ્યક્ત કરું છું. લોકો ગમે તેટલા ભયાનક હોય, તે માણસ પાસેથી અત્યાચારનો સામનો પોતાની રીતે કરવાની સ્વતંત્રતા છીનવી શકતા નથી. તેણે
સંપર્ક : ૯૨૨૧૪૦૬૮૮ | દેહાશક્તિથી બેવડી હિંસા આ ઉપરાંત આપણાથી માનસિક હિંસા પણ થાય છે. ક્રોધ, દ્વેષ, ઈર્ષા, મત્સર, કામ વગેરે વિકારોનો આર્વિભાવ માનસિક હિંસા છે. વિકારમાત્ર હિંસા છે. કેમકે તેમાં દેહાશક્તિ છે. શંકરાચાર્ય કહે છે, “સ્વયં આત્મ-સ્વરૂપ હોવા છતાં પણ અજ્ઞાન લોકો આત્માનો તિરસ્કાર કરીને આત્મા નથી એવા દેહને જ પોતાનું સ્વરૂપ સમજે છે; અને ધર્માધર્મ-રૂપ કર્મોના ફળ-સ્વરૂપ પ્રાપ્ત દેહને કર્મો દ્વારા જ નષ્ટ કરીને, બીજો નવો દેહ ધારણ કરે છે. પછી તેને નષ્ટ કરી ત્રીજો, ચોથો દેહ ધારણ કરે છે. આમ અનેક દેહ ધારણ કરી તેનો નાશ પણ કરી દે છે. અર્થાત્ પોતાના સ્વરૂપ તરીકે માનેલા દેહની હિંસા કરે છે તેમજ પોતાનું યથાર્થ સ્વરૂપ, જે આત્મા છે, તેનું જ્ઞાન ન હોવાથી, તેનો તિરસ્કાર કરતા આત્માની પણ હિંસા કરે છે.'' (ગીતાભાષ્ય : અધ્યાય ૧૩, શ્લોક – ૨૮) આ રીતે બેવડી હિંસા થઈ. આત્માને દેહ માનવો અને દેહને આત્મા માનવો, એ બેવડું અસત્ય પણ થયું. આમ દેહાશક્તિમાંથી બેવડી હિંસા પોષાશે. આ કારણે દેહાશક્તિ મુખ્ય હિંસા છે - હિંસાનું મૂળ કારણ છે.
1
મે - ૨૦૧૯
)
પ્રબુદ્ધ જીવન :અહૈિંસા વિશેષાંક
