________________
કાયરતા અને હિંસા વચ્ચેની પસંદગીમાં હિંસાને કાયરતા કરતાં અહિંસા વ્રતની સ્થિરતામાં ખાસ ઉપયોગી છે. એક અર્થમાં આ સારી ગણાવેલી. જે અહિંસામાં વીરત્વ નથી હોતું તે અહિંસામાં ભાવનાઓ કે જે દુ:ખ કે કષ્ટ ઓછું કરવામાં મદદ કરી શકે છે, કોઈ તેજ નથી હોતું. હિંસાનો સામનો ન કરાય તો તે હિંસાની તેને વિધેયાત્મક અહિંસા કહેવાય છે. મૈત્રી એટલે પરમાં પોતાપણાની અનુમોદના જ ગણાય. આ અપેક્ષાએ વર્તમાન માહોલમાં, સંભવતઃ, બુદ્ધિ, અને તેથી જ પોતાની પેઠે બીજાને દુ:ખી ન કરવાની વૃતિ સામાજિક સંદર્ભે, આતંકવાદ સામે દેશના સંરક્ષણમાં વિંગ કમાન્ડર અથવા ઇચ્છો. માણસને ઘણી વાર પોતાથી ચડિયાતાને જોઈ અભિનંદન વર્ધમાનની હિંસક ક્રિયા અહિંસા તરીકે જોઈ શકાય. અદેખાઈ-ઈર્ષા આવે છે; એ વૃતિનો નાશ ન થાય ત્યાં સુધી અહિંસા પરંતુ જૈન ધર્મના સિદ્ધાંત પર આ સંરક્ષણ માટેની હિંસક ક્રિયા સત્ય આદિ ટકી ન શકે; તેથી અદેખાઈ-ઈર્ષા વિરુદ્ધ પ્રમોદ ગુણની અહિંસક છે એવું કહી શકાય? શું આમાં જૈનોની અહિંસક માન્યતાનો ભાવના કેળવવી એટલે કે પોતાનાથી વધારે ગુણવાન પ્રત્યે આદર છેદ નથી ઊડી જતો? શું “ભગવાન મહાવીર અહિંસા પરમવીર કરવો અને તેની ચડતી જોઈ ખુશ થવું અને તે અહંકારને અવરોધે ચક્ર'' જૈનોની જગતભરમાંની અહિંસક માન્યતાનો અનર્થ નહીં છે. કરુણા-અનુકંપા એ જન્મજાત લક્ષણ છે. કોઈને પીડાતા જોઈ બને? શું “ભગવાન મહાવીર અહિંસા પરમવીર ચક્ર''ને સ્થાને જો અનુકંપા ન ઊભરાય તો અહિંસાદિ વ્રતો નભી જ ન શકે; તેથી સંરક્ષણમાં શૂરવીરતા પરમવીર ચક્ર જૈનની શૂરવીરતાને બિરદાવવાનો કરુણા ભાવનાને આવશ્યક માનવામાં આવી છે. એનો વિષય માત્ર હેતુ પાર નથી પડતો?
કલેશ પામતાં દુઃખી પ્રાણીઓ છે, કારણકે અનુગ્રહ અને મદદની હિંસાથી અહિંસા(Violence to Non-violence)
અપેક્ષા દુઃખી, દીન કે અનાથને જ રહે છે. મૈત્રી, કરુણા, દયા, - જ્યારે શ્રાવકો દ્વારા સંસારી આરંભી, ઉદ્યમી અને વિરોધી અનુકંપા ભાવનાઓથી દાન અને સેવા આપવાની વૃતિ વિકાસ અહિંસા પ્રવૃત્તિઓ હાથ ધરવાની પ્રક્રિયામાં લઘુતમ હિંસા અનિવાર્ય પામે છે. લોભ, પરિગ્રહ પાતળા પડે છે. સેવાના વૈયાવચ્ચ તપથી હોય ત્યારે અહિંસા વ્રત કેવી રીતે ઉન્નત કરી શકાય તે સમજીએ. કર્મ નિર્જરા થાય છે. જ્યારે તદ્દન જડ સંસ્કારનાં અને કાંઈપણ તત્ત્વાર્થસૂત્રના અધ્યયન સૂત્ર ૮માં કહ્યું છે કે પ્રાણનાશ એ દેખીતી સદવસ્તુ ગ્રહણ કરવાની યોગ્યતા ન હોય એવાં પાત્રો મળે, અને રીતે હિંસા હોવા છતાં તે દોષ જ છે એવો એકાન્ત નથી કારણ કે તેમને સુધારવાની પ્રવૃતિનું પરિણામ છેવટે તદ્દન શૂન્ય જ દેખાય તો તેનું દોષપણું સ્વાધીન નથી. હિંસાનું દોષપણું એ હિંસક ભાવના તેવાઓ પ્રત્યે તટસ્થપણું રાખવામાં જ શ્રેય છે. કર્મના સામાન્ય ઉપર અવલંબેલું છે તેથી પરાધીન છે. દોષરૂપ હિંસાને દ્રવ્ય હિંસા સિદ્ધાંત કે જે કાંઈ થઈ રહ્યું છે તે કર્મને આધીન છે અને એ માટે અથવા વ્યાવહારિક હિંસા કહેવામાં આવી છે. બીજી તરફ જે સૂક્ષ્મ બીજો કોઈ જવાબદાર નથી એ સમજણથી આવેલ કષ્ટથી પોતાના ભાવના જાતે જ દોષરૂપ છે તેનું દોષપણું સ્વાધીન છે અર્થાત સ્થૂલ આત્માને દુ:ખી ન કરતાં સમભાવથી સહીએ તો તે એક પ્રકારે પ્રાણનાશ ન થયો હોય, કોઈને દુઃખ ન પણ દેવાયું હોય, બલ્ક અહિંસા છે. અનેકાંતવાદના સિદ્ધાંતને અનુસરતાં બૌદ્ધિક અહિંસા પ્રાણનાશ કરવા જતાં કે દુ:ખ દેવા જતાં સામાનું જીવન લંબાયું હોય જળવાઇ રહે છે. મન, વાણી અને કર્મને વિશુદ્ધ અને પવિત્ર અગર તો સામાને સુખ પહોંચ્યું હોય છતાં જો તેની પાછળની રાખવા તે અહિંસા છે. સ્વયં નિર્ભય રહેવું અને બીજાને અભયદાન ભાવના અશુભ હોય, તો તે એકાન્ત દોષ જ ગણાવાની. તેથી તે આપવું એ અહિંસા છે. જ્યાં ભોગ, ઉન્માદ અને આવેગનો ત્યાગ ભાવનાને શાસ્ત્રીય ભાષામાં ભાવહિંસા અથવા નિશ્ચયીહિંસા કહેવામાં હોય ત્યાં અહિંસા વિકસે છે. અહિંસક માનવ દરેક પરિસ્થિતિમાં આવી છે.અહિંસા એટલે મન, વચન અને કાયાથી પીડા ન કરવી. શાંત રહી શકે છે.આમ દૈનિક સાંસારિક વ્યવ્હારમાં અહિંસાના હિંસાથી નિવૃત થવું એ અહિંસા.મૂળભૂત રીતે અહિંસાને જીવની વ્યાપક આચરણથી વ્યક્તિથી કુટુંબ, કુટુંબથી સમાજ, સમાજથી હત્યા અથવા દુ:ખની પ્રતિબંધ-નિષેધ તરીકે સમજવામાં આવે છે. રાષ્ટ્ર અને રાષ્ટ્રથી વિશ્વબંધુત્વની ભાવનાનો વિકાસ સંભવ છે. તે નિષેધાત્મક અહિંસા.મૈત્રી, પ્રમોદ, કરુણા અને માધ્યસ્થ ભાવના કોઈપણ સદગુણ કેળવવા માટે વધારેમાં વધારે ઉપયોગી હોવાથી Email: bakulgandhi@yahoo.co.in| Contact : 9819372908
આપણે ધ્વજવંદનની ક્રિયાઓમાં હાજરી આપીએ છીએ અને આપણા રાષ્ટ્રધ્વજ વિશે મનમાં અભિમાન રાખીએ છીએ. હું તમને કહેવા માગું છું કે આપણને જો હિન્દુસ્તાનમાં બનેલી ચીજો અળખામણી લાગે અને આપણે વિદેશી ચીજો પાછળ દોડીએ તો આપણા એ અભિમાનનો કશો અર્થ નથી.
૦૦૦ આગ લાગ્યા પછી ભારોટિયાં બળીને થયેલા કોલસા સોંઘા હોઈ શકે છે, ધરતીકંપ થયા પછી પડી ગયેલા ઘરની ઈટો સોંઘી હોઈ શકે છે, પણ તેથી આગ અને ધરતીકંપ એ પ્રજાના લાભને સારુ થયાં એમ કહેવાની કોઈની હિંમત નહીં ચાલે.
પ્રબુદ્ધ જીવળ :અહિંસા વિશેષાંક
(
મે - ૨૦૧૯
