________________
૩% ડી - ઉકરડી, ડિવો – અડદ, રવવી - ખડકી, ૧૯ો - આપી છે. આ બાબત પણ તેમના હેતુને વધુ સ્પષ્ટ કરે છે. ગઢ વગેરે. આ ગ્રંથ તુલનાત્મક ભાષાશાસ્ત્રીઓને માટે પણ મૂલ્યવાન આના આઠ અધ્યાયમાં કાવ્યનું પ્રયોજન, કવિની પ્રતિભા, બન્યો છે. શબ્દોનું વ્યાપક સંકલન અને સાહિત્યસૌંદર્ય ધરાવતાં કાવ્યના ગુણદોષ, રસ, ભાવ અને ગુણના પ્રકારો, શબ્દાલંકાર ઉદાહરણોથી ધ્યાન ખેંચતા આ કોશનું એ રીતે એતિહાસિક, સાંસ્કૃતિક અને અર્થાલંકાર, કાવ્ય અને નાટકના પ્રકારો જેવા વિષયોની છણાવટ અને ભાષાશાસ્ત્રીય મહત્ત્વ છે.
પુરોગામી આલંકારિકોનાં અવતરણો સહિત કરી છે. આમાં શબ્દશાસ્ત્ર અને કોશની રચના કર્યા બાદ કલિકાલસર્વજ્ઞની ‘અલંકારચૂડામણિ'માં ૮૦૦ અને ‘વિવેક'માં ૮૨૫ એમ સમગ્ર દૃષ્ટિ કાવ્યશાસ્ત્ર તરફ વળી. સંસ્કૃત અલંકારગ્રંથોની પરંપરામાં ‘કાવ્યાનુશાસન'માં ૧૬૩૨ ઉદાહરણો મળે છે. આમાં ૫૦ કવિઓ હેમચંદ્રાચાર્યે ‘કાવ્યાનુશાસન'ની રચના કરી. ‘કાવ્યાનુશાસનના અને ૮૧ ગ્રંથોનો નામોલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે. આ દર્શાવે છે કે મુખ્ય ત્રણ ભાગ છે : એક સૂત્ર, બીજી વ્યાખ્યા અને ત્રીજી વૃત્તિ. કલિકાલસર્વજ્ઞ હેમચંદ્રાચાર્ય પાસે વિશાળ ગ્રંથસંચય હતો અને આઠ અધ્યાયમાં લખાયેલા આ ગ્રંથમાં કુલ ૨૦૮ સૂત્રો છે. સૂત્રોની ‘કાવ્યાનુશાસન'ની રચના માટે એમણે અનેક ગ્રંથોનું પરિશીલન વ્યાખ્યા કરનારી ચર્ચા ‘અલંકારચૂડામણિ'ને નામે મળે છે, જ્યારે કર્યું હતું. આનંદવર્ધન, અભિનવગુપ્ત, રુદ્રટ, રાજશેખર, મમ્મટ, એ વ્યાખ્યાને વિશેષ સ્પષ્ટ કરવા માટે ‘વિવેક' નામની ઉદાહરણ ધનંજય વગેરે આલંકારિકોના ગ્રંથોના સિદ્ધાંતોની સંયોજના કરીને સહિતની વૃત્તિ મળે છે. આ સૂત્ર, વ્યાખ્યા ને વૃત્તિ - ત્રણેના કર્તા તેમણે કાવ્યાનુશાસન'ની રચના કરી છે. સર્વગ્રાહી શિક્ષાગ્રંથ હેમચંદ્રાચાર્ય છે. હેમચંદ્રાચાર્યે ‘faષત્રિીપુરુષરત'માં દર્શાવ્યું બનાવવાના હેતુને લક્ષમાં રાખીને એમણે એવી કલ્પના કરી કે છે તેમ આ ગ્રંથ “નો' માટે છે. આમાં સામાન્ય અભ્યાસીઓને પહેલાં વિદ્યાર્થી “શબ્દાનુશાસન' શીખે, કોશનું જ્ઞાન મેળવે અને કાવ્યશાસ્ત્રનો ખ્યાલ આપવાનો હેતુ રહેલો છે. આથી જ તેમણે પછી કાવ્યરચનામાં પ્રવેશ મેળવવા માટે અલંકારગ્રંથોની કેડી પર જુદી જુદી કક્ષાઓના અભ્યાસીઓને ઉપયોગી નીવડે તે માટે પગ મૂકે. આને કારણે એમણે પૂર્વાચાર્યો કરતાં ભિન્ન એવી અલંકારની ‘સૂત્ર', “સ્વોપરીટી' તેમજ ‘વિવેવૂડામળિ' નામની વિસ્તૃત ટીકા વ્યવસ્થા કરી છે. (ક્રમશ:)
જીવનપંથ : ૧૯
જે આપો તે પામો
| ડૉ. ભદ્રાયુ વછરાજાની નાના હતા ત્યારે જે કંઈ ન સમજાયું છતા કર્યે રાખ્યું તેમાંથી હતું, પણ આ જીવ્યા તે મૂલ્યવાન છે તેવું માહ્યલાએ કહ્યું, સ્વીકાર્ય, ઘણું મૂલ્યવર્ધક હતું તે મોટા થાય પછી સમજાયું. દાદાજી અને અનુભવાયું, આત્મસાત થયું અને તેથી તેને વિપરિત સ્થિતિમાં પણ પિતાશ્રી નિત્યપૂજા કરતા ત્યારે પંચામૃત અને પ્રસાદી માટે તેની છોડવું શક્ય ન બન્યું! બાજુમાં બેસતો. તેઓ મોટે મોટેથી મંત્રોચ્ચાર કરતા, તે અજાણતાં આજે જીવનની અર્ધી સદી વટાવ્યા પછી, ત્રણ બાબતો ચૈતસિક ધ્યાનથી સાંભળતો હતો. વખત જતા દાદાજી અને પિતાશ્રીની દ્રષ્ટિએ જીવન વ્યવહારનો મૂલ્યમાર્ગ બની ગયેલ છે, તે કહીને સાથે સાથે બોલવા લાગ્યો. મોટો થયા પછી તે શ્લોકોના અર્થ મારી વાતને વિરામ આપું: (૧) જ્યાં ‘ના’ પાડવાની ઈચ્છા છે જાણવાનું અને સમજવાનું બન્યું ત્યારે બહુ મોટો અહોભાવ મારા અથવા જે કામ થઈ શકે તેમ નથી તેવું મન કહે છે ત્યાં કદિ ‘હા’ બાળપણ વિશે થયો. ગીતાજીના બારમા, પંદરમા અને અઢારમા નહિ પાડવી. (૨) જ્યાં ‘હા’ કદાચ પડાઈ ગઈ તે કામ પરિપૂર્ણ અધ્યાયો સમજ્યા વગર કડકડાટ બોલતાં શીખેલો. કોલેજમાં આવ્યો રીતે સંપન્ન કરવામાં તનતોડ મહેનત કરવાની અને કોઈ કચાશ ત્યારે વિનોબાજીના ‘ગીતા પ્રવચનો' (ગીતાઈ) વાંચ્યાં ત્યારે પેલું નહિ છોડવાની અને (૩) જ્યાં મારે ‘ના’ પાડવી પડે તે અન્ય કોઈ કડકડાટપણું મધ જેવું મીઠું લાગ્યું. બધુ ઝડપથી સમજાયું અને ઘણું શ્રેષ્ઠ રીતે કરી શક્યું, તેવી બાબતો વિશે મંથન કરવાનું કે, મારાં બધું જીવ સોંસરવું ઉતર્યું, જીવન વ્યવહારમાં ઉતારવું સરળ બન્યું. મનોબળમાં એવું તે શું ખૂટ્યું કે જે અન્યથી શક્ય હતું અને મારા હું જ્યારે પિતા બન્યો ત્યારે પેલી વિધિસરની પૂજા તો નહતો માટે અશક્ય?... ટૂંકમાં, જે વિનોબાજી કહે છે તેમ, જીવતાં કરતો, પણ મંત્રોચ્ચારની કેસેટ અવશ્ય વગાડતો. પુત્ર હાર્દિકને જીવતાં શીખતા રહેવાના ત્રણ મૂલ્યમાર્ગોને જીવન આધાર બની એ મંત્રોચ્ચારના ધ્વનિ વચ્ચે ઉઠવાની ટેવ પડી, તેથી આળસ દીધા... સખત અને સતત આત્મનિરીક્ષણ કરતા રહેવાનો આ વગર પ્રસન્નચિત્તે ઉઠી જવાનું બન્યું અને સંગીત પ્રત્યેનો તેનો રાજમાર્ગ મને બહુઉપયોગી લાગ્યો છે, હું મને પ્રબળ ઠેસ લગાવ સહજપણે વધ્યો... આ બધી વાતો પરથી એટલું તારવી પહોંચાડનારને કે મારું અહિત ઈચ્છનારને પણ સમ્યક્ નજરે શકું કે : આ ‘મૂલ્ય છે અને તે જીવવાનું છે તેવું કોઈએ કહ્યું ન જોતો થઈ ગયો છું, અને તેને હું મારી જીવનસાધના ગણું છું.
પ્રબુદ્ધ જીવન
| મે - ૨૦૧૯
